You are on page 1of 100

Bilim ve Teknik

Beynimizin inde posteri dergimizle birlikte...

Aylk Popler Bilim Dergisi ubat 2013 Yl 46 Say 543 5 TL

Erkek Beyni Kadn Beyni

Bilim ve Teknik ubat 2013 Yl 46 Say 543 Erkek Beyni Kadn Beyni

Mutfaklarmz Birer Kimya Laboratuvar


Burnuma Hastalk Kokusu Geliyor!
43 9 771300 338001

Altay Tank
Robotik Cerrahi

Hemen Abone Olmak in: www.biltek.tubitak.gov.tr


TBTAK popler bilim dergilerine abone olun, siz yorulmadan dergileriniz adresinize gelsin.
Bilim ve Teknik, Bilim ocuk ve Merakl Minik dergilerine abone kaytlar sryor

nternet sayfamzdaki abone formunu doldurup kredi kart ya da havale yoluyla demenizi yapabilirsiniz.

Bilim ve Teknik
Mzik ve Matematik
Kuantum Mekaniinden Kuantum Bilgisayarlarna

Ekim 1967-2012... Bilim ve Teknik Dergisi 46 yanda...

46.yl
Aylk Popler Bilim Dergisi Ekim 2012 Yl 46 Say 539 5 TL

Ritim, l, Ahenk...

imdi Abone Olabilirsiniz


www.biltek.tubitak.gov.tr

Bilim ve Teknik Ekim 2012 Yl 46 Say 539 Mzik ve Matematik

Anne Style Hayata Salkl Merhaba


Doal Fotonik Yaplar

Bilim ve Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi Yl 46 Say 543 ubat 2013 Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Geride braktmz 20. yzylda insan hayat belki de hi deimedii kadar hzl deiti. Bilim ve teknoloji sradan insann hayatna hi girmedii kadar girdi ve onu deitirdi. Bireysel ve toplumsal hayatmz deiti ve toplumun bireylere bitii roller sorgulanmaya baland. Kadnlar toplumsal hayatn iine giderek artan oranda dhil oldu. Bu tabii ki tm artlar kadnlarla erkekler iin eitlendi demek deil. Dnyann birok lkesinde kadnlar hl ayn i iin erkeklerden daha az cret alyor. Ama kadnlar birka yzyl nce hayal edilemeyecek kadar ok ve farkl mesleklerde alyor. Baz meslek gruplarnda kadnlar erkeklerden daha youn ve baarl olarak almaya balad. Bu gelimeler tarihin en eski tartmalarndan birinde yeni bir sayfa at. Kadn ve erkek arasnda ak fiziksel ve fizyolojik farklarn dnda neler farklyd? Neden okullarda kz renciler belli derslerde ortalamada erkeklerden daha baarlyken bazsnda baarszd? Bahri Karaay Erkek Beyni Kadn Beyni yazsnda bu konulardan bazlarna k tutmaya alyor. Bilim ve Teknik olarak bir sredir Trkiyede yaplm ve yaplmakta olan teknolojik atlmlar sizlere duyurmaya alyoruz. Anka, Hrku, Nurettin Demira ve Gktrk-2 uydusundan bahseden haberler ve yazlar bu abann sonucuydu. Bu sayda ise kara ordularnn en nemli vurucu glerinden biri olan tanklarla ilgili bir gelimeyi sizlerle paylayoruz. Brtein Ege Trkiyede prototip olarak gelitirilen ALTAY tankn i nceliyor ve dnyadaki benzerleriyle kyaslyor. zlem Ekici Burnuma Hastalk Kokusu Geliyor! yazsnda insanolunun sadk dostu kpeklerin bize yardmc olduu baka bir alan tantyor. Hassas burunlar sayesinde kpekler imdi de hastalklarn peinde. zlem kinci mutfamzda her gn yemek piirirken fark etmediklerimize dikkat ekiyor. Meyve ve sebzeleri daha kesmeye balarken olumaya balayan kimyasal tepkimeleri grnce siz de mutfanzn aslnda bir laboratuvar olduuna inanacaksnz. Blent Gzceliou Aladalar blgesindeki maara sistemlerini ve orada yaplan almalar anlatyor. lay elik nsan Genom Projesinin ardndan genomun ileyiindeki srlar aratran ENCODE projesini anlatyor. Abdurrahman Cokun insan vcudundaki pompalarn ileyiini anlatt yazsyla vcudumuzdaki harika mekanizmalara dikkat ekiyor. Posterler Bilim ve Teknik dergisinin en ok ilgi duyulan ve okuyucularmz tarafndan srekli olarak istenen promosyonlarndan biri. Ocak aynda baladmz poster promosyonlarna bu ay Beynimizin i posteriyle devam ediyoruz. Sayglarmzla, Murat Yldrm

SPL

Sahibi TBTAK Adna Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak Genel Yayn Ynetmeni Sorumlu Yaz leri Mdr Duran Akca
(duran.akca@tubitak.gov.tr)

Yaz ve Aratrma lay elik Dr. zlem Kl Ekici

(ilay.celik@tubitak.gov.tr) (ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)

Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr


(odul.tongur@tubitak.gov.tr)

Mali Ynetmen H. Mustafa Uar

(mustafa.ucar@tubitak.gov.tr)

Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci Redaksiyon Sevil Kvan

(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr) (ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr)

Sayfa Dzeni / Web Sadi Atlgan

dari Hizmetler mran Tok

(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)

(imran.tok@tubitak.gov.tr)

Yayn Ynetmeni Dr. Murat Yldrm

(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)

(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)

Yayn Kurulu Do. Dr. M. Necati Demir Do. Dr. Burak Aksoylu Prof. Dr. Salih epni Dr. kr Kaya Do. Dr. Ahmet Onat Prof. Dr. Gkhan zyiit Prof. Dr. eref Sarolu

Yazma Adresi Bilim ve Teknik Dergisi Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere 06100 ankaya - Ankara Tel (312) 427 06 25 (312) 468 53 00 Faks (312) 427 66 77

Abone likileri (312) 468 53 00 Faks: (312) 427 13 36 abone@tubitak.gov.tr nternet www.biltek.tubitak.gov.tr e-posta bteknik@tubitak.gov.tr ISSN 977-1300-3380

Fiyat 5 TL Yurtd Fiyat 5 Euro. Datm: DPP http://www.dpp.com.tr Bask: PROMAT Basm Yayn San. ve Tic. A.. http://www.promat.com.tr/ Tel (212) 622 63 63 Bask Tarihi: 28.01.2013

Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.

indekiler

22 42 60

Anne ve babalar, erkek ve kz ocuklar arasnda daha yaamn ilk yllarndan itibaren farkllklar gzlemlediklerini, erkek ocuklarn genelde oyuncak arabalara ilgi gsterirken kz ocuklarn zamanlarnn byk blmn oyuncak bebeklerle oynayarak geirdiini belirtiyor. ok sayda ebeveyn erkek ocuklarn daha saldrgan olduu, kz ocuklarn ise empati kurmada daha baarl olduunda gr birlii iinde. Gerekten de iki cinsiyet arasnda dnld kadar fark var m? Yoksa onlar iin setikleri oyuncaklarla ebeveynler mi ocuklarn ynlendiriyor? Fen bilimlerinde erkeklere gre ok daha az sayda kadn bilim insan olmas bir rastlant m?

nsanolunun 12 bin yldan daha uzun bir sreden beri koruyucusu, yardmcs, arkada, srda, kahraman ve can dostu olan kpekler kendilerine yneltilen sevgiye ve ilgiye yksek sadakatle karlk verir. Bu canllarla insanlar arasndaki ba o kadar kuvvetlidir ki, kpekler sahiplerinin birtakm eylerden rahatsz ve huzursuz olduunu hatta bazen hasta olduklarn onlardan ok daha nce hisseder. Fiziksel ve duygusal olarak insanlarn birok ihtiyacn karlayan kpekler artk baarl bilimsel almalara da katk salyor. Nasl m? Gelimi koku alma duyular sayesinde iz srebilen, avclara yardm eden, uyuturucu, patlayc madde ve kayp kiileri bulabilen eitimli kpekler imdi de baz kanserlerin, enfeksiyonlarn ve baka hastalklarn erken dnemde ve henz klinik bir belirti ortaya kmadan tannmasn yani erken tehis edilebilmesini salyor.

Tekerlek ve pompa, yerleik hayata geen insanlarn yaamn kolaylatran devrim niteliinde, byk bulular. Tekerlein zellikle Sanayi Devrimiyle birlikte etkin bir ekilde kullanlmaya balanmas, ancak pompalarn gelitirilmesiyle mmkn olmutur. Gnmzde otomobiller, uaklar ve gemiler pompalar yardmyla daha hzl yol alyor. lk pompalarn 5000 yl nce Mezopotamyada kullanldn biliyoruz. Ancak bu pompalardan ok daha kk ve ilevsel olanlar milyarlarca yldr yaamn devam iin kullanlyor. Tek hcreli bakteriden yz trilyon hcreli insana kadar tm canllar, farkl farkl pompalar kullanarak yaamlarn srdryor. Tek bir insann vcudunda, tm dnyada kullanlan mekanik pompalardan daha ok pompa var.

Haberler ...................................................................................................................................... 4 Tekno - Yaam / Osman Topa .............................................................................................. 12 Altay Ana Muharebe Tank / Brtein Ege .......................................................................... 16 Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran ............................................................................................ 20 Erkek Beyni Kadn Beyni / Bahri Karaay ......................................................................... 22 Titan dnyann en hzl sper bilgisayar / Brtein Ege ................................................... 29 Beyindeki Mikro Dzeydeki Yaplarn lk Atlas / zlem Ak kinci ................................ 30 Sondalarn Son Grevi - GRAIL / mit Fuat zyar ......................................................... 32 Karst ve Maara Aratrmalar Aladalar / Blent Gzceliolu ........................................ 34 nsan Genomunu Anlamlandrma Projesi / lay elik ...................................................... 40 Burnuma Hastalk Kokusu Geliyor! / zlem Kl Ekici .................................................... 42 Zek ve Mutluluk: Dost mu Dman m? / Duygu Biricik................................................ 47 Mutfaklarmz Birer Kimya Laboratuvar / zlem Ak kinci .......................................... 48 Direnli Niasta ve Salmz / A. Aylin Alsaffar ............................................................... 54 imizdeki Pompalar / Abdurrahman Cokun ................................................................... 60 Akkan Grntleme Yntemleri / Cihan Bayndr ........................................................... 66 Robotik Cerrahi ve roloji / Abdullah Erdem Canda .......................................................... 74

53 58 64

Yayn Dnyas
lay elik

Nasl alr?
Murat Yldrm

Matematik Havuzu

Ali Doanaksoy

72 80 82 90 94

Gkyz
Alp Akolu

Salk

Ferda enel

Trkiye Doas
Blent Gzceliolu

Bilim Tarihinden
H. Gazi Topdemir

Zek Oyunlar
Emrehan Halc

Haberler
Hamileliin otuzuncu haftasndan itibaren bebekler sesleri duymaya balar ve annelerinin konumalarna kulak misafiri olur. Bu nedenle bebeklerin dil geliiminin ana rahminde balad dnlyor. Uzmanlar eer bu mekanizmay anlamay baarabilirlerse renme ilevini gelitirmek iin daha etkili yollar bulabileceklerine inanyor. tanmasnda byk rol oynuyor. Ayrca birok hayvan, eitli davran stratejileri kullanarak patojenleri vcudundan uzaklatrp onlardan korunabiliyor. Hayvanlarn vcutlarndaki faydal mikroorganizmalarn onlarn davranlarn nasl etkilediine dair almalar yeni yeni sonu vermeye balad. Hayvanlarn hayatlarnn farkl zamanlarnda ihtiyalar olan yararl mikroorganizmalar vcutlarna almak iin kullandklar farkl davran biimleri olduundan bahsediliyor. rnein yaban arlar vcutlarndaki mikrobiyomu yuvalarn paylatklar dier yaban arlarna dokunarak ya da dklarn yiyerek oluturuyor. Bu mikroorganizmalar olmad zaman hastalklara kar daha hassaslar. Yeil iguanalar nce toprakta, daha sonra arkadalarnn dklaryla beslenerek barsaklarndaki mikroorganizmalar yerleik hale getiriyor. Zirai bir zararl olan Kudzu bcei yumurtadan ilk ktnda vcudunda hi simbiyotik mikroorganizma olmuyor. Yavrular anneleri tarafndan braklan yumurtalarn kabuklarndaki bakteri kapslleri ile beslenerek simbiyotik bakterileri vcutlarna almaya balyor. Eer bu kapsller bir ekilde ortamdan uzaklatrlrsa yavrular telala yaknlarda bulunan dier yumurtalarn bakteri kapsllerine yneliyor.

thinkstock

Bebekler Doduklar Andan tibaren Ana Dillerini Ayrt Edebiliyor

Hayvan Davranlar ve Mikrobiyom


zlem Kl Ekici

zlem Kl Ekici

ratrmalara gre, bebekler doal olarak dil renmeye son derece yatkn. Hatta ana dillerine daha dnyaya gelmeden ainalar. Deiik bir lme yntemi kullanlarak gerekletirilen bir almada bebeklerin doar domaz ana dillerini tandklar ve yabanc bir baka dili de renmeye meyilli olduklar belirlendi. Aratrmada 7 saatlik ve 3 gnlk, yeni domu, ABDli ve sveli bebekler kullanlm. Her bir bebee zel olarak tasarlanm ve kabloyla bilgisayara bal emzikler verilmi. Bebek emzii emmeye balad anda bilgisayar bazen ngilizce bazen de svee sesli harf sesleri karacak ekilde programlanm. Bebeklerin kulaklarna yerletirilen kulaklk sayesinde bebeklerin sesleri duymas salanm. Sesli harf sesi bebek emziini emmeyi brakana kadar tekrarlanm. Tekrar emziini emmeye baladnda ise bebee baka bir sesli harfin sesi dinletilmi. Emme davran bebein sese gsterdii tepkiyi belirlemek iin bir lt olarak kullanlm. Uzmanlara gre bebein daha fazla emme refleksi gstermesi, o sese kar daha ilgili olduu anlamna geliyor. Hem ABDli hem de sveli bebekler ana dillerinden farkl sesler duyduklarnda emziklerini daha uzun sre emmi. Bebeklerin ana dillerini tand ve yeni bir dil renmeye kar istekli olduu, bebeklerde gzlemlenen bu davrann nedeni olarak belirtiliyor.

nsan vcudu trilyonlarca simbiyotik mikroorganizma barndryor. Vcudumuz aslnda % 90 mikroorganizma hcrelerinden ve sadece %10 insan hcrelerinden oluuyor. Yani vcudumuzdaki her bir hcreye karlk on adet bakteri hcresi tayoruz. Mikrobiyom adn verdiimiz ve simbiyotik yani ortak bir yaam srdrdmz bu mikroorganizmalar, bir yandan sindirime yardmc olup ihtiyacmz olan fakat vcudumuz tarafndan retilmeyen besin maddelerini bize salarken dier yandan bizleri hastalk yapc mikroorganizmalara kar koruyor. Ancak vcudunda bu tr faydal mikroorganizmalar barndranlar sadece insanlar deil. ABDli ekologlarn yapt bir aratrmaya gre hayvanlarn da vcutlarnda yaayan faydal mikroorganizmalar onlarn salklarn etkiledii kadar davranlarn da etkileyebiliyor. Hayvanlarn beslenme alkanlklarndan sosyal etkileimlerine kadar birok davran biimi, vcutlarnda nasl bir mikrobiyal topluluk oluacan belirliyor. Benzer ekilde, hayvan vcudundaki mikrobiyom son eklini aldktan sonra yani mikroorganizmalar vcuda tam olarak yerletikten sonra konuku hayvann davranlar bundan etkilenebiliyor. Konukunun davranlar ve mikrobiyom arasndaki ilikiler daha ok patojenler yani hastalk yapan mikroorganizmalar ele alnarak incelenmi. Hayvanlarn sosyal ve iftleme faaliyetleri patojenlerin

thinkstock

Simbiyotik mikroorganizmalar hayvanlarn beslenme, iftleme ve av-avc ilikisi gibi birok davrannda hayli etkili. Yaplan bir baka almada, meyve sineklerinin kendi vcut mikrobiyom kltrlerine benzer kltre sahip sineklerle iftlemeyi tercih ettii belirlenmi. Gene ilgin bir ekilde, stma hastalnn taycs sivrisineklerin, vcutlarnda daha az eitte mikroorganizma barndran insan-

Bilim ve Teknik ubat 2013

lar tercih ettii bulunmu. Byk ihtimalle baz faydal mikroorganizmalarn salglad kimyasal maddelerin sivrisinekleri uzaklatrc etkisi var. Farelerle yaplan bir baka denemede ise barsak mikrobiyomunun hayvanda grlen strese, heyecana ya da depresyona bal davranlar etkiledii anlalm. Yani faydal mikroorganizmalar beyindeki sinirsel ve endokrin (i salg bezleri) etkinlikleri deitirebiliyor. Baz hayvan davranlar tek bir mikroorganizma trne, bazlar ise ok eitli trlere bal olarak geliiyor. Anlalmas gereken dier bir husus da, hangi durumlarda davran vcuttaki mikrobiyom olumasn etkiliyor ya da vcutta bulunan mikrobiyom davrann biimlenmesine nasl etki ediyor. Uzmanlar hayvan davran ile barndrd mikrobiyom arasndaki ilikilerin tam olarak anlalmas iin daha kapsaml almalarn yaplmas gerektiini dnyor.

Yldz Teknik niversitesi rencileri ElektrikElektronik Sektrn Mercek Altna Alyor!

ldz Teknik niversitesi bnyesinde faaliyet gsteren IEEE renci Kulb her yl elektrik, elektronik, enerji, otomasyon sistemleri, otomotiv sektr, enerji ve biliim alanlar gibi balklarla elektrik-elektronik sektrn mercek al-

zlem Kl Ekici

tna ald Sektrn En Bilinen renci Etkinlii RLC Gnlerinin bu yl dokuzuncusunu dzenliyor. Sadece Derse Girerek Mhendis Olunmaz! sloganyla yola kan RLC Gnleri, bu yl 19-20-21 ubat 2013 tarihlerinde Yldz Teknik niversitesi Elektrik Elektronik Fakltesi Konferans Salonunda gerekletirilecek. 2005 ylndan beri dzenlenen RLC Gnleri, her geen yl artan katlmc saysyla birlikte giderek profesyonelleen bir yap kazanm ve Trkiyede renci, firma ve akademisyen ibirliine olanak salamas bakmndan nemli bir yere gelmi. RLC Gnleri, rencilerin elektrik-elektronik sektr ile ilgili sorularna cevap bulmasna yardmc olmann ve niversite-sanayi ibirliine katkda bulunmann yan sra rencileri sektrn dn, bugn ve yarn hakknda bilgilendirerek sektr iin daha kaliteli ve bilinli bireylerin yetimesine de katkda bulunuyor. Bu organizasyonun amalarndan biri de rencilerin gelien teknolojiye uyum salamasn kolaylatrmak ve mezun olduklar zaman almay dndkleri firmalarla onlar buluturmak. Etkinlik bnyesinde gerekletirilen zel oturumlarla niversitenin ve elektrik, elektronik, otomasyon, enerji vb. sektrlerinin birbirlerinden beklentilerinin tartlaca bir platform da oluturuluyor. Etkinlikle ilgili gelimeler www.ytuieee.com adresinden takip edilebilir.

RoboGen Eitim Projesi

zlem Kl Ekici

T.C.

Genlik ve Spor Bakanlnn Genlik Projelerini Destekleme program kapsamnda destekledii RoboGen eitim projesi, robot teknolojilerine merakl genleri buluturmay hedefliyor. Proje kapsamnda rencilere makine, elektronik, bilgisayar kavramlar ve bunlarn temel elemanlar tantlyor.

Ayrca dzenlenen Robot Teknolojileri semineriyle robot teknolojilerinin douundan gnmze geliimi, mevcut robotlarn basitten karmaa eitleri ve nasl altklar, en gelimi robotlar, dnyadaki robot teknolojileri ve bu alanda hangi faaliyetlerin yrtld konular anlatlyor. Farkl ehirlerden gelerek skdarda toplanan genler 3 gnlk bir kampa girerek robot teknolojileri ile ilgili eitli eitimler alyor ve proje ekipleri halinde kendi robotlarn tasarlayp retiyor. Eitimlerde temel izgiyi izleyen robot uygulama eitimi alan genler robotlarn kendileri programladktan sonra dzenlenen yarmayla robotlarn yartryor. Katlmclara Temel Seviye Robot Teknolojileri Eitiminin verilmesinin ardndan nsans Robot Programlama Eitimleri verilerek robotlara insans hareketleri nasl kazandracaklar uygulamal olarak anlatlyor. Ayrca, program dahilinde akademisyen ve sektr temsilcileriyle robot teknolojileri zerine sohbetler dzenleniyor. Proje ekibinin tasarmna gre her biri birbirinden farkl yaplan robotlar, kampn sonunda spor oyunlar konsepti ile hazrlanan parkurlarda yartrlyor. Bu sayede genler ekip almas, liderlik, proje ynetimi, tasarm, Ar-Ge gibi konularda tecrbe edinmi; mekanik, elektronik, yazlm, mekatronik gibi alanlarda temel kavramlar renmi ve uygulam oluyor. Eitime katlan rencilere Robotik Eitim Sertifikas veriliyor. 28 Aralk-17 Mart tarih aralnda verilen eitimler her hafta cuma, cumartesi, pazar gnleri skdar Genlik Merkezinde gerekletiriliyor. Robotik teknolojilerine ilgi duyan, salk sorunu ve seyahat engeli olmayan, 18-25 ya aras ve niversite rencisi tm genler RoboGen Projesine bavurabilir. Ayrntl bilgiler ve bavuru iin www. robogenc.com sitesi ziyaret edilebilir.
5

Haberler

Beyni Yeniden ekillendirmek Mmkn m?

alayan Tayba

nsanolunun yzyllardr merak ettii en nemli organlardan biri phesiz beyin olmutur. Deiik kazalar sonucunda beyinde oluan hasarlar insanlarda davran, grme ve iitme bozukluklarna yol aabiliyor. Bilim insanlar son birka yzyldr beynin anatomisi ve ilevleri zerinde youn olarak alyor. Bugn molekler biyoloji biliminde geldiimiz noktada ise beyin hasarlarn onarmakla kalmyoruz, doumdan itibaren beyindeki sinir hcrelerini dzenleyip beyni tekrar ekillendirme planlar yapyoruz. Memelilerde beynin ve beyinciin d katmanlarn oluturan serebral korteks, farkllam sinir hcreleri ieren alt tabakadan oluur. Son birka yldr belirli sinir hcresi tiplerinin retiminde baz genlerin dorudan etkisinin olduunu gsteren aratrmalar yaymland. sviredeki bir grup aratrmac genleri deiik sinir hcrelerine aktarmak iin iontoporation adn verdikleri yeni bir elektrokimyasal yntem gelitirdi. Bu yntemle belirli bir sinir hcresi grubunu baka bir hcre grubuna dntrmeyi baardlar.
6

Bunu yle aklayalm, rnein beyninizin n lobunda A hcresi, arka lobunda B hcresi olsun. Bu yntem A hcresinin B hcresine, B hcresinin A hcresine dntrlmesine olanak salyor. Sinir hcrelerinin birbirine dnm yetenei beyin hcrelerinin istediimiz gibi ekillendirilebilmesini de mmkn klyor. Prof. Denis Jabaudon ve ekibi farkl sinir hcrelerinin nasl oluturulabilecei konusunda ciddi admlar atm olmasna ramen, nronlarn ne kadar esnek olduu hl bilinmiyor. Beyin hasar olan hastalarda belli sinir hcresi gruplarnn tekrar programlanmas veya dnm geirmi yeni hcrelerin eklenmesiyle gerekleen bir tedavi bu hasarlar kalc olarak ortadan kaldrmakta ok yararl olabilir. Ancak bu uygulanmas zor bir sre, nk farkllamann ileri aamalarnda sinir hcrelerini birbirine dntrmek teknik ynden zor bir i. Ekip deneylerinde insan beynine benzer olduu iin fare beyni ve sinirleri stnde alt. Fare serebral korteksinin drdnc tabakasndaki talamustan duyusal sinyal alan sinirlerin gvdeleri yuvarlak. 5B tabakasnn sinirleri piramit eklinde ve dentritleri birinci tabakaya kolayca ulaabilecek kntl bir yapda. Fezf2 gen faaliyetlerini dzenleyen bir transkripsiyon faktr ve 5B tabakasndaki sinir hcrelerinde srekli retiliyor. Bu molekl, kortikal hcreleri 5B tabakasndaki hcrelere dntrmek iin yeterli. Jabaudonun ekibi yeni gelitirdii elektrokimyasal yntemle Fezf2yi yeni domu bir farenin beynindeki drdnc tabaka sinir hcrelerine nakletti. Bir hafta sonra dnm sreci tamamland ve nronlar yeni kimliklerini kazand. Serebral korteksin drdnc tabakasndaki hcreler 5B tabakasndaki hcrelere dntrlm oldu. Yeni hcreler 5B tabakasna ait hcreler gibi sinyal alp dier hcrelere sinyal verebiliyor. Aratrmann nemli sonularndan biri de zaman konusu. Aratrmaclar doumdan hemen sonra deil de doumdan 10 gn sonra dntrme ilemini denedi ve sinir hcrelerinin dnme daha az uygun olduunu grdler, ama hcreler esnekliklerinden bir ey kaybetmemiti.

Aratrmaclar beyinde farkl hcre gruplarnn ortaya kmasndan ve farkllamasndan sorumlu olan molekler mekanizmalar zerinde daha fazla aratrma yaplmas gerektiini sylyor. Belki bir gn beynimizdeki sinir hcreleri sinir sisteminin onarlmasnda nemli bir ara haline gelebilir.

Google, arama motorunun daha iyi kullanlabilmesi iin online kurs ayor

Murat Yldrm

afanza taklan bir sorunun cevabn bulmak iin uzun sre internet banda arama yaptnz m? rnein babaannenizin yapt yresel bir yemein adn ve tarifini bulabilmek iin internette saatlerce dolatnz m? Ya da takmnza senelerce nce kupay kazandran o gol aramaya balayp kendinizi futbolcularn bana gelen komik olaylarn videolarn izlerken buldunuz mu? Google arama motoruna sorduunuz sorularn ifade ekli aldnz sonular etkiliyor. Arama sonucunda karnza kan binlerce sayfadan istediiniz sonulara en ksa zamanda ulamaksa neredeyse bir yetenek haline geliyor. Google, kullanclarnn arama yaparken istedikleri sonular daha rahat bulabilmelerini salayacak online bir kurs at. leri Gl Arama (advanced power search) kursu, kullanclarn arama motorunun gcnn tamamn kullanabilmesi iin alan ikinci kurs. lk kurs Gl Arama (power search) kursu idi. cretsiz olan program Ocak aynn 23nde balad ve ubat aynn 18ine kadar srecek. http://www.powersearchingwithgoogle.com/course/aps sayfasndan kayt olabileceiniz kurs, Googlen arama motorunun gcnden daha fazla faydalanabilmeyi vaat ediyor.

thinkstock

Bilim ve Teknik ubat 2013

Younlatrlm Egzersizle Gn Boyu Fazladan Kalori Yakmak

lay elik

oumuzun dzenli spor yapmak isteyip de bunu bir trl gerekletirememesinin en byk nedeni zamanszlk. Ancak yeni yaplan bir aratrma, aralarna hafif zorlukta dinlenme evreleri serpitirmek kaydyla toplam 2,5 dakikalk zorlu ve youn egzersizin gnde fazladan 200 kalori yaklmasn salayabildiini gsterdi. Aralarnda hafif zorlukta dinlenme evrelerinin bulunduu zorlu egzersiz evrelerinden oluan bu almaya yksek iddetli aralkl alma deniyor. Sz konusu bulgu formda kalmak isteyen spor heveslileri iin daha gerekletirilebilir bir seenek oluturabilir. Colorado Eyalet niversitesinden ve Colorado Anschultz Tp Kampsnden bir grup aratrmac, gnll katlmclarla yaptklar deneyde katlmclarn gn boyu harcad enerji miktarn iki ayr gnde lt. Bu gnlerden birinde katlmclar sabit bir bisiklette yksek iddetli aralkl alma yapt. Sonular, yksek iddetli egzersizin net sresi ok ksa olduu halde, almann yapld gn katlmclarn harcad enerjide nemli bir art olduunu gsterdi.

Yksek iddetli aralkl almann formda kalmay kolaylatrdn ve atletik performans gelitirdiini gsteren almalar yaplmsa da, bu tr egzersizin harcanan enerjiyi nasl etkiledii bilinmiyordu. Harcanan enerji miktar, insanlar spor yapmak iin gdleyen en nemli bilgilerden biri. Aratrmay yneten Kyle Sevits ve ekibi tipik bir yksek iddetli aralkl almann ne kadar kalori yaktracan belirleyebilmek iin yalar 25 ile 31 arasnda deien be gnll katlmc buldu. Katlmclar gn boyunca tam olarak metabolik ihtiyalarna gre hassas biimde ayarlanm, zel bir diyetle beslendi. Bylece ne fazla ne de az beslenerek vcutlarnda bir enerji dengesi salam oldular. Bu gnn sonunda katlmclar Colorado Anschultz Tp Kampsnde d ortamdan yaltlm, hava giri knn kontrol edildii, ortamdaki oksijen, karbondioksit ve su miktarn len cihazlarla donatlm zel bir odaya alnd. Bu odadan elde edilen veriler sonucunda aratrmaclar, her katlmcnn odada kald srede ne kadar kalori yaktn belirledi.

Her katlmc iki gn boyunca zel beslenmelerini srdrerek bu odada yaad. Katlmclar zamanlarnn byk ksmn film izlemek ya da bilgisayarla uramak gibi hareketsiz etkinliklerle geirdi. Ancak odada kaldklar iki gnden birinde yksek iddetli aralkl alma seans yaptlar. Katlmclarn sabit bir bisiklette pedal evirdikleri seans, aralarnda ok hafif iddetli 4er dakikalk dinlenme evreleri olan 30ar saniyelik toplam be yksek iddetli evreden oluuyordu. Yksek iddetli evrede egzersiz bisikleti yksek diren gsterecek biimde ayarland, ancak aratrmaclar da katlmclar bu evrede pedal yapabildikleri kadar hzl evirmeleri konusunda gdledi. Odadaki kalorimetreden elde edilen verilerden, sadece 2,5 dakikalk iddetli egzersizin, egzersizin yapld gn fazladan 200 kalori yaklmasn salad anlald. Aratrmaclar bu durumun dorudan kilo vermeye yarayp yaramayaca konusunda henz tahmin yapamasa da bu ekilde yaplan egzersizin en azndan kilo korumada ie yarayaca grnde. te yandan bireylerin yksek iddetli egzersiz evresini kendi kendilerine gerekletirmesinin her zaman mmkn olmayabileceini dnyorlar, nk bu evrede bireyin, egzersizi gcnn snrnda yapmas gerekiyor, bu noktada da iin iine biraz znellik giriyor. Bu yzden ou durumda profesyonel bir eitmenin yardm gerekebilir.

thinkstock

Haberler

Gbek Deliinden Enjekte Edilebilen Kpk Kanamay Durduruyor


zlem Kl Ekici

kanamal hastalarn kanamasn hastaneye yetiene kadar durduracak ya da en azndan yavalatacak bir yntem gelecekte birok kiinin hayatn kurtarabilir. ABDde bir tbbi malzeme firmas, vcuda enjekte edildikten sonra sertleerek kpe dnebilen bir svnn, i kanamay azaltarak insanlarn hayatn kurtarabileceini belirtiyor. ABD Savunma Aratrmas Projeleri Brosu, yaral askerlere uygulanabilecek bu kpk teknolojisini hayata geirmek iin Arsenal Medikal adl firmaya 15.5 milyon dolarlk denek ayrdn duyurdu.
http://www.technologyreview.com/ news/509436/injectable-foam-expands-in-the-belly-stops-thebleeding/?utm_campaign=newsletters&utm_source=newsletterdaily-all&utm_medium=email&utm_content=20130122

doldurmaya balyor. Daha sonra da katlaarak organlarn etrafnda bir kalp oluturuyor. Bu esnada organlara ve zellikle kanama olan blgeye katlaan kpn uygulad basn sayesinde i kanama azaltlyor. Bu da yarallar lmeden hastaneye yetitirmek iin salk ekiplerine 3 saat kadar bir zaman kazandryor. Cerrahlar katlam kalp halindeki kp ameliyat srasnda hastann vcudundan uzaklatrabiliyor. Aratrmay yrten uzmanlar en doru sv karmn bulana kadar 1200den fazla maddeyle altklarn sylyor. Kpn ok hzl ve ok yava olumamas, katlatnda da ok sert ve ok yumuak olmamas gerekiyor. Ancak o zaman cerrahlar kp hastann vcudundan hastaya daha fazla zarar vermeden uzaklatrabiliyor. Arsenal Medikalin gelitirdii kpn en nemli zelliklerinden biri de kanla etkileim biimi. Oluan kpn kana karmamas, aksine yaralanmann ve kanamann olduu blgeden kan uzaklatrmas isteniyor.

Katlaan kpk poliretan bir polimer zellii tayor. Bu malzeme hlihazrda kemik protezlerinde tbbi imento malzemesi olarak, damar dokusu naklinde ve baka tbbi ilemlerde, otomobil koltuklarnda ve yaltmda kullanlyor. Aratrma ekibi gelitirdii bu malzemeyi aldklar yara sonucu karacieri ve ana damar kanayan domuzlarda test etmi. Yaplan denemelerde bu yntemle yaral hayvanlarn drtte nn hayatnn kurtarld bildiriliyor. Ekip u anda vcutlarndaki kpk malzeme karldktan sonra hayvanlarda uzun vadede olumsuz bir yan etki oluup olumayacan izliyor. Firma yetkilileri kpk teknolojisini sava alanlarndaki yaral askerlere uygulamak iin ABD Gda ve la daresi ile ortak almalara baladn da duyurdu. ok eitli yaralanmalar kontrolsz i kanamaya neden olabilir. Gelitirilen kpk teknolojisi her trl i kanamay durdurmaya yardmc olmayabilir, ama birok hasta iin fazladan birka saat ok ey deitirebilir.

Gnmzde acil yardm teknisyenlerinin bavurabilecei ve i kanamal askerlerin ve sivillerin kanamasn hastaneye gitmeden durdurabilecek etkili bir tbbi yntem maalesef yok. kanamal yarallar iin yaplabilecek en iyi ey onlar hemen en yakn hastaneye yetitirmek. Bacakta ya da kollardaki kanamalarda kan durdurmak iin turnike sargs uygulanabilir ama ulalmas zor blgelerde rnein karnda, gste, kafada oluan kanamalarda cerrahi mdahele olmadan kanamay durdurmak ya da yavalatmak u anki koullarda imknsz grnyor. Arsenal Medikalin gelitirdii teknolojide kpk gbek deliinden vcuda enjekte ediliyor. Gbek deliinin bu ilem iin ok uygun olduunu syleyen uzmanlar bu ekilde ana damarlara zarar vermeden karn boluuna rahatlkla ulalabileceini belirtiyor. Bu aamada iki farkl sv ayn anda enjekte ediliyor. Bu svlar birbirleriyle kartklarnda oluan bir kimyasal tepkime neticesinde kpk oluuyor ve bu kpk karn boluunu
8

Bilim ve Teknik ubat 2013

Deniz Salyangozlarnn Zehirleri Hayat Kurtaryor

zlem Kl Ekici

vc salyangozlar olarak da bilinen koni biimli deniz salyangozlar hayli zehirli su canllar. Yaklak 600 tr olan deniz salyangozlar tropik ve lk denizlerde ve okyanuslarda kumluk, kayalk yerlerde ve mercan adalarnda yaar. Kk balklar, solucanlar, yumuakalar ve dier su salyangozlar ile beslenen bu canllar suda hayli yava hareket ettiklerinden, hzla hareket eden avlarn yakalamak iin zehirli zpknlarn kullanr. Ana maddesi kitin olan bu zpknlar bir eit dili dil grevi yapar. Salyangozlar 1,5 mm uzunluundaki zpknlarn az ilevi gren emme borusundan, yldrm hzyla frlatr ve hedeflerini vurur. Zpkndan yaylan zehir, av etkisi altna alr ve oka sokar. Bu srada deniz salyangozu avn emme borusuyla vantuzlayarak tutar. Sinir sistemi fel olan av hareketsiz kalr ve deniz salyangozu tarafndan emme borusu vastasyla yutulur. Deniz salyangozunun vcudunda kancal ular bulunan ve her an frlatlmaya hazr olan 50 kadar zpkn olduu biliniyor. Bu zpknlar zehir odas denilen, zehir keseciinin bulunduu yere yakn durur

ve kullanldka salyangoz tarafndan yeniden retilirler. Zehir keseciinden basnla dar verilen zehir damlacklar, zpkna yapr ve zpknla beraber belirlenen hedefe doru gnderilir. Deniz salyangozunun kilitlendii hedefe tam isabet eden zpknndan boalan zehir, avn sinir sistemini felce uratarak lmne de yol aabilir. zellikle iri salyangozlarn zehirli zpknlarnn insanlar iin de ldrc etkisi olduu ve birok dalgcn bu yzden hayatn kaybettii biliniyor. Nrobiyoloji uzmanlar koni biimli deniz salyangozlarnn rettii bu zehrin tpta da kullanlp kullanlamayacan aratrm. Yaplan aratrmalarda bu salyangozun zehrinin insan sinir hcrelerine kalsiyum geiini engelledii ve bu nedenle ar ve ac hissini durdurduu belirlenmi. Zehrin kanser ve AIDS hastalarnda ar kesici olarak kullanlabilecei ortaya konulmu. Ayrca kalp ve damar rahatszlklar, Alzheimer, Parkinson, izofreni, depresyon ve epilepsi gibi sinir ve kas sistemi ile ilikili hastalklarn tedavisinde birtakm olumlu sonular verdii tespit edilmi. Baz zehirler ameliyat esnasnda kas gevetici olarak, bazlar da fel ve kalp krizi esnasnda hzl cevap veren mdahale ilac olarak kullanlyor. Yaplan baka bir aratrmada ise zerinde allan bir salyangoz zehrinin sodyum kanallarn tkad ve bu durumun skleroz doku sertlemesi hastalarnda kullanlabilecei belirtiliyor.

Salyangozlarn zehirlerinin iinde yer alan maddeler conotoksinler olarak biliniyor. Conotoksinler bir eit nrotoksin yani sinir sistemini etkileyen zehirli maddeler. Bu maddelerin bileimini ounlukla 1000den farkl trde peptid molekl oluturuyor. Bu peptidler genelde 10-30 amino asit uzunluunda olup en fazla be tane dislfit ba ieriyor ve ounlukla iyon kanallarnn etkinliklerini dzenliyor. yon kanallar hcre zarnda bulunan, i ksm su ile dolu protein yapsnda ve hidrofilik olduu iin hcre zarnn lipid ksmndan geemeyen iyonlarn tanmasnda grev alan kanallar. Biyolojik srelerin en nemli bileenlerinden biri olan iyon kanallar zellikle yeni ilalarn elde edilmesinde kullanlyor. Her bir peptid beyindeki ya da omurilikteki belli bir sinir kanaln ya da sinir alcsn hedef alyor. Baz zehirler yan etkisi olmayan, aksine ar azaltc etkiye sahip maddeler ieriyor. rnein Conus magus isimli salyangozdan elde edilen ve bamllk yapmayan ar kesici maddenin morfinden 1000 kat daha etkin olduu tespit edilmi. Conus victoriae salyangozundan elde edilen AVC1 peptid maddesinin ise zellikle ameliyat sonras ve nevropatik arlarn dindirilmesinde ve zarar gren sinirlerin tedavisinde etkili olduundan bahsediliyor. Gney Kaliforniya niversitesinde yaplan aratrmada salyangoz zehrinin molekler yapsn zmeyi baaran uzmanlar, laboratuvar koullarnda zehirin genetik yapsn kopyalayarak Ziconotide ad verilen ok kuvvetli bir ar kesici ila gelitirdi. ABD Gda ve la daresinin 2004te onaylad bu ila piyasada Prialt ticari ismiyle satlyor. nsan vcudunda bir yaralanma olutuunda bunun sinyalleri beyne ac olarak gidiyor. Ziconotid, sinir sisteminin normal almasn salayarak sadece bu sinyallerin beyne ulama yollarn engelliyor. Morfinden ok daha farkl ve etkin bir ar kesici olan bu ila zellikle morfine cevap vermeyen kanser hastalarnda kullanlyor.
9

Haberler

Ay Yanlsamas: Nedeni akla kavutu mu?

Ay

ule ivi

ufuktayken byk grnrken ykseldike klyormu gibi grnr. Neden? Bu yanlsamann Antik ada bile konuulduunu biliyoruz. Yzyllardr bu olgunun nedenini aklayan tatmin edici bir kuram ortaya atlamamt ki ABDnin Pennsylvania eyaletindeki Susquehanna niversitesinden iki bilim adamnn tezleri tartmalar yeniden alevlendirdi. Biliim Bilimi Blmnden Do. Dr. Toshiro Kubota ve ayn blmden aratrma grevlisi Joseph Antonides, Ay yanlsamasnn nedenini aklayacak bir kuram gelitirdi. Kuramn ana fikri, beynin algdaki elikileri yok etmek istemesine dayanyor. te problemin hikyesi ve Antonides ile Kubotann kuram: Farkl bilim dallarndan birok bilim adam bu problem zerinde alt. En iyi alternatif olarak grnen byklk kyas kuram da ortaya atlm tezlerden biriydi. Byklk kyas kuramnn temeli Ebbinghaus yanlsamasna dayanyordu. Ebbinghaus yanlsamas bir dairenin bykl, yanndaki dairelerle kyaslayarak alglanr der. rnein bir bozuk paray masann zerine koyun, etrafna da kavanoz kapaklaryla papatya ekli yapn. imdi ayn paradan biraz uzaa bir tane daha koyup etrafna gmlek dmeleri yerletirin. Yan yana duran iki ekle baktnzda ikinci ekildeki paray birinci ekildeki paradan daha byk alglarsnz, nk etrafnda daha kk cisimler vardr. Byklk kyas kuram da Ay ufuktayken bykln iyi bildiimiz cisimlere, rnein aalara ve binalara daha yakndr. Dnyadaki cisimler ile Ay bu konumda kyaslanabilir ve Ay daha byk grnr der. Antonides ve Kubota, bahsi geen kuramda iki sorun saptar. Kuramda Aydaki bymenin derecesi aklanamamaktadr. Deneylerde, kimi Ay iki kat byk grdn, kimi de yzde 10u kadar byk grd-

n syler. Aratrmaclar byklk kyas etkisinin neden fotoraf ve videolarda gzlemlenemediini de sorar ve yant alamaz. Etkinin fotoraf ve videoda gzlemlenmedii gereinden yola kan Antonides ve Kubota tezlerini yle aklyor: Ayn byklnn deimedii fotoraflarda da grlyor. Ancak beynimiz deiiyormu gibi alglyor, nk beyin bir cismin uzaklna iki ekilde karar verir diyorlar ve iki algnn elitiini sylyorlar. Birincisi, binokler (iki gz ile) grme ile bir cismin uzak olup olmadn anlarz. Her bir gz srayla baktnda grnt deimiyorsa, bu cismin uzak olduu anlamna gelir. Yakndaki bir cisme nce gzmzn biriyle sonra dieriyle baktmzda cisim yer deitirmi gibi grnr. kincisi, gkyzn belirli bir uzaklkta ve Gnei, Ay ve yldzlar onun nndeymi gibi alglamamza neden olan isel Dnya modelimiz. Sonuta bir eliki ortaya kar. Zihnimizdeki algsal model ayn gkyznden daha yakn-

da olduunu sylerken binokler grmz yle olmadn syler. Antonides ve Kubotann kuramna gre, yanlsama beynin bu elikiyle ba etme eklinden kaynaklanyor. kili, beynin bu elikiyi Ayn grsel izdmn arptp sonuta asal bykln artrarak zd varsaymnda bulunuyor ve arptmann aslen gkyznn algladmz uzaklna dayandn belirtiyor. Bu da gkyznn ve dolaysyla Ayn olduklarndan yakn grnmesine neden olan yerdeki uzaklk ipularndan ciddi biimde etkileniyor. rnein Ay gkyznde yksekteyken, yani bu ipular yokken, hem Ay hem de gkyz daha uzak grnyor. Fikirlerini deneylerle dorulamak isteyen aratrmaclar, deneylere katlan gzlemcilere Ay ak bir alanda, bir vadide, ehrin iinde ve manzaral bir yerde izlettirecek. Ayrca Antonidesin kafasnda bir soru daha var: Ba aa durduumuzda da Ay yanlsamas yaar myz? Henz bilmiyorum, ama bu gibi eyleri de deneyeceiz diyor.

10

Bilim ve Teknik ubat 2013

Yalnzlk Salmz Tehdit Ediyor

zlem Kl Ekici

alnzlk bir insann, boluk duygusuyla kark, kendini dnyadan kopmu hissetme duygusudur. Yalnzlk arkada yokluundan, bakalaryla birlikte olma arzusundan daha teye giden bir duygudur. Yalnzlk eken insan kendisini toplumdan kopmu hisseder, baka insanlarla anlaml bir iletiime girmekte zorlanr. Yalnzlk duygusu, yalnz olma halinden deiiktir. Bazen insanlar bilinli olarak tek bana kalmay tercih eder, yalnz olmaktan zevk alrlar. Bu, yalnzlk duygusundan farkl bir durumdur. Yalnzlk duygusu, istek d yalnz kalmak sonucunda ortaya kar. Yalnzlk duyan insan terk edilme, dlanma, depresyon, gvensizlik, umutsuzluk, anlamszlk, deersizlik ve kzgnlk duygularyla doludur. Kendisinin hi kimsenin sevgisine deer olmadn dnr, o yzden de sosyal yaamda zorluk eker. Bu durum yalnzlk duyan insann dier insanlarla salkl sosyal ilikiler kurmasna da sekte vurabilir. Yeni bir almada tpk kronik stres gibi yalnzln da baklk sistemindeki birtakm ilevsel bozukluklarla balantl olduu tespit edildi. Sosyal ilikileri zayf ve yalnz olmay tercih eden insanlarda, sosyal olarak etkin ve geni bir arkada evresi olan insanlara oranla, vcutta bulunan herpes virs grubunun daha sklkla etkin hale geldii ve ayrca strese bal inflamasyon (yang, iltihap) proteinlerinin daha fazla retildii tespit edilmi. Bu proteinlerin vcutta fazla miktarda retilmesinin kronik inflamasyona ve dolaysyla koroner kalp ve damar hasta-

lklarna, Tip 2 diyabete, iltihapl romatizmaya, kirelenmeye, Alzheimere, ar hassasiyet, irade zayfl ve krlganlk gibi psikolojik sorunlara, vcutta ilevsel gerilemeye ve erken yalanma gibi birok rahatszln tetiklenmesine neden olabilecei dnlyor. Herpes virs ailesindeki virsler, vcuda bir ekilde dardan girdikten sonra sinir sistemine ve zellikle omurilie yakn blgelere yerleir. Bu blgelerde adeta uykuya yatan virs, vcut direncinin dmesiyle deri yzeyine doru harekete geerek orada lezyonlarn yani yaralarn ortaya kmasna neden olur. te yalnzlk da baklk sistemini zayflatarak tpk kronik stres faktrleri gibi virslerin vcutta aktif hale gemesine neden oluyormu. Bu da iltihapl sivilce, uuk, aft, zona, Behet hastal gibi rahatszlklarn olumasn tetikliyormu. ABD, Ohio Eyalet niversitesinde gerekletirilen almada iki farkl insan grubu denek olarak kullanlm. Bir grupta orta yal, salkl ama normalden fazla kilolu insanlar, dier grupta ise meme kanserinden kurtulmu kiiler yer alm. ncelikle, uzmanlar almaya katlanlara UCLA Yalnzlk lei testini uygulam. UCLA Yalnzlk lei, bireyin alglad yalnzlk derecesini belirleyebilmek amacyla Russell ve arkadalar tarafndan 1980 ylnda gelitirilmi bir test (http:// www.tactileint.com/portfolio/uclalone. html). Testte 20 madde yer alyor ve deerlendirme drt seenekli bir lek zerinde yaplyor. Puanlarn yksek olmas kendini toplumdan soyutlama ve yalnzlk dzeyinin yksek olduunu ifade ediyor. Aratrmaclar daha sonra baklk sisteminin gsterdii tepkilerin yalnzlkla olan ilikisini belirlemek amacyla, herpes virsleri aktif olduunda kanda retilen antikor seviyelerini lm. Bu deneme iin meme kanserini yenmi, tedavileri sona ereli 2 ay-3 yl gemi olan 200 kii kullanlm. Bu kiilerin ya ortalamas 51mi. Bu kiilerden alnan kan rneklerinde Epstein-Barr ve cytomegalovirs tipi herpes virslerine kar retilen antikorlar olup olmadna baklm. Bu virslerin her ikisi de insanlarda sklkla grlen

herpes virsleri olarak biliniyor. Yalnzlk testi sonularna gre yalnzlk ektii anlalan katlmclarda, tkrk bezlerini enfekte eden cytomegalovirse kar retilen antikorlarn seviyesinin hayli yksek olduu bulunmu. Yksek antikor seviyesi daha fazla ar, yorgunluk ve depresyon belirtileriyle de ilikiliymi. Burkitt lenfosarkomu ile ilikili Epstein-Barr virsne kar retilen antikor seviyelerindeki art ile yalnzlk arasnda bir iliki gzlenmemi. Bu virs ya ilerledike daha sk etkin hale gelen bir virs olduu ve katlmclar da nispeten orta yan stnde olduu iin bu sonucun alnmas uzmanlar artmam. Daha nce yaplan aratrmalar stresin bu virslerin etkin hale gelmesini tetikledii, buna paralel olarak kandaki antikor konsantrasyonlarnn ykseldii ynnde sonular vermiti. Bu duruma neden olan srecin ve aamalarn ayns veya benzerinin yalnzlkta da meydana geldii tahmin ediliyor. Yalnzln bir eit kronik stres etkeni olduuna ve insanlarn hayatnda uzunca bir sre skntl durumlara yol atna artk kesin gzyle baklyor. Yaplan ek bir denemede ise uzmanlar stresle ilikili proinflamatuvar sitokin proteinlerinin retilmesinde yalnzln etkisini lmek istemi. Bu almaya meme kanserini yenenler grubundan 144 kadn, dier gruptan da 134 kii dhil edilmi. Hepsinden kan rnei alnm. Hepsi stres yaratan bir duruma da maruz braklm. Kiilerden, jri ve kamera karsnda, 5 dakikalk doalama tarz bir konuma yapmalar ve zihinden bir problem zmeleri istenmi. Her iki grupta da yalnzlk testi lt yksek bulunanlarn kan rneklerinde, sitokin stres proteinleri olan interleukin-6, interleukin-1 alfa ve tmr nekroz faktr-alfa proteinlerinin yksek seviyede bulunduu tespit edilmi. Daha sosyal ve salkl insanlarn kanlarnda ise bu proteinlerin ok az miktarda olduu bulunmu. Uzmanlar uyku kalitesi, ya ve genel salk durumu gibi etkenleri de kontrol ettiklerinde gene ayn sonularla karlam. Ksacas, yalnzlk insann genel saln olumsuz ynde etkileyebiliyor. Hi kimsenin bu dnyada yalnz kalmamasn diliyoruz.
11

Tekno - Yaam

Osman Topa

Farkl Bir Srt antas: Ballistic


En son ABDnin Connecticut eyaletinde gerekleen ve 28 kiinin lmne neden olan okul saldrsnn ardndan piyasaya srlen Ballistic srt antas, kurun geirmiyor. Bir saldr annda srt antas ile kamaya alan renciyi korumas planlanan anta ayn zamanda snfta veya koridorda antasn siper alan bir rencinin hayatn korumay da amalyor. Var olan srt antasn kullanmak isteyenler ise, antalarn bu firmaya gnderip kurun geirmez hale getirtebiliyor. Bu tr rnlerin piyasada boy gstermeye balamas, silahszlanma konusunda ne kadar ge kalndnn bir gstergesi olarak yorumlanabilir.
www. Amendment2.com

Kitapsz Halk Ktphanesi


ABDnin Teksas eyaletinde almas planan halk ktphanesi sadece 50 bilgisayar, 100 e-kitap okuyucu ve binlerce elektronik kitaptan oluacak. Dier bir ifadeyle, bu ktphanede kttan kitap bulunmayacak. Ktphanenin dijital kitaplarndan faydalanmak isteyen kullanclar, ktphanede bulunan bilgisayarlar kullanarak kaynaklara ulaabilecek. dn kitap almak isteyen kullanclar ise ktphanede bulunan e-kitap okuyuculardan iki haftalna kitap dn alabilecek. ki hafta sonunda e-kitap okuyucular kendisini kapayacak ve ktphaneye iade edilmeden almayacak. E-kitaplarn ve e-kitap okuyucularn hzla yaygnlat ABDde bile sadece dijital yaynlardan oluan bir ktphanenin toplum tarafndan ne lde kabul greceini zaman gsterecek.

12

Bilim ve Teknik ubat 2013

teknoyasam@tubitak.gov.tr

Geonaute: 360 Video Kamera


Daha ok otel, konferans salonu gibi kapal meknlarn iini tantmak iin kullanlan 360 fotoraflar, bu tr meknlarn detaylarnn kullanclar tarafndan zgrce kefedilmesine imkn tanyan, artk eski saylabilecek bir teknoloji. Geonaute: 360 video kamera ile ekilen grntler ise benzer ekilde kullancnn video grnty zgrce kefetmesini salayan yeni bir teknoloji. Dier bir ifadeyle, Geonaute 360 ile kaydedilen bir videoyu istediiniz adan seyredebiliyorsunuz. Bu farkl deneyimi yaamak iin rnek videoyu mutlaka izlemelisiniz.
http://www.geonaute360.com/

Hiriko Fold Berlin OtomobilPaylam Programnda


Hiriko Fold, MIT Media Lab, spanya merkezli inovasyon kurulular ve farkl yatrmclar tarafndan gelitirilen, ehir ii kullanm iin tasarlanm katlanan ve % 100 elektrikli bir otomobil. Hiriko Foldun ekonomik yn daha iyi anlalabilir. 120 km menzile sahip olan Hiriko Fold, Berlinde 2013 ylnda test almalarnn balamas ve 2014 ylnda da ticarilemesi planlanan otomobilpaylam programnda kullanlmak zere seildi. Berlin merkezli Deutsch Bahn demiryolu irketi tarafndan tasarlanan bu programda, demiryolunu kullanan yolcular, indikleri istasyondan evlerine ulamak iin Hiriko Fold aralar kullanacak. Planlanan bu otomobilpaylam program, lkemizde de Konyada ve Kayseride kullanlan bisiklet kiralama yntemine benzer bir ekilde alacak.
www.hiriko.com

Katlanr olma zellii, aslnda zaten ok ksa olan bu aracn (263 cm) park halindeyken arka tekerleklerin n tarafa daha da yaklatrlmas ile daha da ksaltlmas (200 cm) anlamna geliyor. Bu da zellikle kalabalk ehirlerde daha az park alan kullanm demek oluyor. Ortalama bir sedan otomobilin 4 metreden uzun olduu dnldnde

13

Tekno - Yaam

Osman Topa

iPhone Aksiyon Klf


Son yllarn popler teknolojilerinden biri de aksiyon kameralar. Kemizde bu kameralardan birkan tantmtk. Byle bir teknolojiye ihtiya duyan iPhone kullanclar aksiyon kamera klf kullanarak bu ihtiyalarn karlayabilecek. Qmountz, Miveu-X, Hitcase ve Optrix HD bu konuda alan firmalardan bazlar. Hepsi birbirine benzer zelliklere sahip olan bu klflar kullanarak kayak yaparken, srf yaparken, bisiklet srer veya motor sporlar yaparken iPhoneunuzu kullanarak video ekebileceksiniz. Bu klflardan bazlar kadraja daha geni bir alan sdrmanz salayan geni a lensle birlikte gelirken, bazlar da kameray gsnze sabitlemek zere tasarlanm. iPhoneunuzu kasknza veya srf tahtanza sabitlemek istiyorsanz, bu klflardan birini kullanarak bunu yapmanz mmkn.
www.maptaq.com www.miveu.com www.hitcase.com www.optrix.com

14

Bilim ve Teknik ubat 2013

teknoyasam@tubitak.gov.tr

iXY: iCihazlar in Stereo Mikrofon


iXY stereo mikrofon, yksek kalite (HD) ses kayt ihtiyacnz iPhone veya iPadinizi kullanarak karlamanz iin tasarlanm. Yksek znrlkl analog-saysal dntrcye sahip olan iXY stereo mikrofon ile 24-bit/96K ses kayd yaplabiliyor. iXY kullanarak katldnz toplantlar veya dersleri yksek kalitede kaydedebileceiniz gibi, doal ortamlardan ses efektleri de kaydedip farkl projelerde kullanabileceksiniz.
http://www.ixymic.com/

Masast iCihaz
Her ne kadar cep telefonlar yaygnlasa da Audioffice standart masast telefon kullanmak isteyenler iin bir alternatif olarak gelitirilmi. Bu istasyon sayesinde hem iPhone cep telefonlar masast telefon rahatlnda kullanlabiliyor hem de Skype veya Tango gibi uygulamalarda kar taraftan gelen ses daha net duyulabiliyor. Ayrca cihaz zerindeki MEMS mikrofonlar, sizin sesinizin de kar tarafa daha net ulamasn salyor. zellikle uluslararas video konferans grmeleri iin ideal bir zm. Bu istasyon ayn zamanda iPadlerle de uyumlu.
http://invoxia.com/ 15

Brtein Ege

Altay Ana Muharebe Tank


Son yllarda ASELSAN, ROKETSAN, TUSA, OTOKAR ve TBTAK gibi devlet kurumlar ve zel sermayeli savunma kurulular birbirinden nemli askeri projelere imza atyor. ALTAY Tank projesi bunlardan sadece biri, ama istedii takdirde bir ulusun neleri baarabileceini gstermesi bakmndan nemli ve ayn zamanda Trkiye Cumhuriyetinin teknolojik da bamllnn azaltlmas asndan da nemli bir sembol. Trkiyenin nde gelen zel sermayeli savunma irketlerinden OTOKARn liderliinde tasarlanan ALTAY Ana Muharebe Tanknn ilk prototipleri 15 Kasm 2012de Babakan Erdoann da katld bir trenle Trk ve dnya kamuoyuna tantld. Bu prototiplerle nmzdeki aylarda yaplacak test almalar kapsamnda elde edilecek bilgi ve tecrbelerden yola klarak 2015e kadar iki prototipin daha retilip seri retime hazr hale getirilmesi ve en ge 2016 ylnda ilk Trk tanknn retim bandndan kmas bekleniyor. Gelin, ilk nce oumuzun uzmanlk alanna girmeyen tanklarn tarihesine ve genel yaplarna bir baktktan sonra ALTAY incelemeye balayalm.

Tanklarn tarihesi
Tanklarn tarihi I. Dnya Savana dayanyor. Tarihi kaytlara gre ilk olarak Eyll 1916da ngiliz Ordusu tarafndan kullanlmaya baland. eitli kaynaklarda, paletli ve zrhl bu sava aracna tank adnn, retiminden hi kimsenin haberdar olmasn istemeyen ngiliz Ordu yetkilileri tarafndan bilinli olarak verildii ve bylece sz konusu aracn yapmnda alan ngiliz iilere bile sadece paletli su depolar rettikleri izlenimi verildii syleniyor. Ksa srede I. Dnya Savann ana unsurlarndan biri haline gelen tanklar, ayn zamanda siper sava taktiini de tarihin derinliklerine gmerek ordular hareketli savunma dzenine gemeye zorlam ve klasik svari grevlerini stlenmeye balamt. Sonraki yllarda ngiliz Ordusunun yan sra zellikle Alman, Fransz, ABD ve Rus ordular tarafndan da gelitirilen zrhl aralara dayal sava biimi, geerliliini gnmzde de byk lde koruyan ana muharebe tanklarnn II. Dnya Savann ana aktrlerinden biri olmasn salamt. Tanklar, ilk defa II. Dnya Sava srasnda Alman ordular tarafndan Yldrm Savalar (Der Blitzkrieg) kapsamnda ana silah olarak kullanlmaya balanmtr. II. Dnya Sava sonrasnda hkim olan Souk Sava srasnda da nemini koruyan ana muharebe tanklar, her ne kadar Siber Sava dnemine girildii gnmzde nemini greceli olarak biraz yitirmi olsa da halen her modern ordunun vazgeilmez ana unsurlarndan biridir ve yakn gelecekte de yle olacaktr.
16

Ana muharebe tanklarnn genel yaps


Bir tankn muharebe gcn belirleyen nemli etmen var: Arazilerdeki manevra kabiliyeti, tankn korunmas ve ate gc. Tank tasarmclarnn ana grevlerinden biri, tasarmlar srasnda bu etmeni de gz nnde bulundurarak bunlar arasnda denge kurmaktr. Tanklar gnmzde motor gcne, arla veya silah gcne gre deil, piyadeye verdii destee ve taarruz ve faydalanma oranna gre snflandrlyor.

Motor yaps
Gnmzn modern tanklarnda benzinle alan motorlar deil, genellikle dizel motorlar veya gaz trbinli motorlar kullanlyor (benzin ile alan motorlarn kullanlmamasnn balca sebebi bunlarn atma srasnda hayli kolay alev alma olasldr). Balangta pek de gl olmayan dizel motorlar zamanla gelitirilmi ve ortaya modern tanklarn gittike vazgeilmez bir paras haline gelen hayli gl dizel motorlar kmtr. Tanklarda kullanlan dizel motorlar hayli karmak bir yapya sahip olsalar da, hasar grmeleri durumunda bile sadece dakikalar iinde yenisi ile deitirilebilirler. Motorlar ayn zamanda tanklarn enerji santralleridir. Burada kazanlan enerji sadece tankn hareket ettirilmesi iin deil, tank kulesinin dndrlmesi ve telsiz sistemlerinin vb. almas iin gerekli elektrik enerjisini de salar. Birka tank modeli hari, motorlar genelde tanklarn arka ksmnda bulunur.

>>>

Bilim ve Teknik ubat 2013

Hareket kabiliyeti ve srat


Bir ana muharebe tankn yenilmez yapan unsurlarn en banda o tankn farkl arazi trlerindeki (amurlu araziler, engebeli araziler, sulak blgeler vb.) manevra kabiliyeti, yakt ikmali yapmakszn eriebildii menzil ve ortalama srati geliyor. II. Dnya Sava yllarnda bir tankn azami menzili ancak 150 km iken, gnmzde bu deer 400-500 kmye ulamtr. Modern tanklarn engebeli olmayan arazilerde ulaabildii ortalama srat ise saatte 70 kmye kadar ykselmi durumda. Tanklarn zellikle engebeli arazilerdeki hareket ve manevra yeteneklerinde modern sspansiyon sistemleri byk rol oynuyor. Bu sspansiyon sistemleri o kadar hassas ki en hafif tanksavar silahlarnn kullanmnda bile kolaylkla devre d kalabiliyorlar. Bu nedenle birok tankn yan eteklerinde sspansiyon sistemlerini koruyan zel zrh sistemleri bulunuyor.

Zrh sistemleri
I. Dnya Sava srasnda kullanlan ilk nesil tanklarn zrh kalnl 6 ile 12 mm arasndayken, II. Dnya Savanda zrh kalnl 30-40 mmye kmt. Tanklarda geleneksel olarak en kaln zrhn bulunduu blge tankn n cephesi ile taretin bulunduu blmdr. Taret, tank veya herhangi bir zrhl aracn zerindeki silahlarn, rnein makinal tfeklerin bulunduu kuledir. Bu nedenle bir atma esnasnda tank komutan tank srekli olarak n cephesi dman tarafna bakacak ekilde pozisyonlandrmaya alr. Yan taraflarda bulunan zrhlar ise daha incedir ve bir tankn en zayf noktalarndan birini oluturur. 1970li yllardan beri tank yapmnda metal ve seramik katmanlardan oluan kompozit zrhlar kullanlyor. Kompozit zrhlar, gnmzn gelien teknoloOtokar

jik ihtiyalar karsnda klasik malzemelerin, rnein metallerin yetersiz kalmaya balamas zerine retilmeye balanmtr. Kompozit zrhlar klasik malzemelerden daha hafif ama bir o kadar salamdr. Son yllarda retilen ABD yapm M1A1 Abrams tipi tanklarda kompozit zrhlarn yan sra tkenmi uranyum ile kaplanm zrhlar da kullanlmaya balanmtr. Modern tanklarn tank cephanelikleri de tank personelinin olas bir patlamann etkilerinden korunmas iin zel zrhlarla kaplanyor. Son yllarda vurulduu zaman patlamayan, sadece yanan cephaneler giderek daha sk kullanlyor. Baka bir zrh eidi de yine tank personelinin biyolojik ve kimyasal silahlar gibi kitlesel imha silahlarndan korunmas amacyla yaplan zel zrhlardr. Yukarda da belirtildii gibi tanklarn zellikle engebeli arazilerdeki hareket ve manevra yeteneklerinde modern sspansiyon sistemleri byk rol oynar. Bu nedenle ou modern tankta aracn sspansiyon sistemini koruyan zrhlar da bulunur.

lerinde ise 125 mmdir). Baz ana muharebe tanklar fze ateleme yeteneine de sahiptir. Modern tank toplar ayrca arka arkaya atlardan sonra top namlusunda ortaya kan scakln tankn hedef vurma yeteneini etkilememesi iin zel bir termik koruma sistemi ile de donatlmtr. Topun haricinde, bir ana muharebe tanknn sahip olduu en nemli ikincil ana silah genellikle 7,62 mm-12,7 mm byklndeki, kk kalibreli makineli tfeklerdir.

Hedef vurma yetenei


Hedef vurma yetenei, zellikle de hareketli hedefleri vurma yetenei oldum olas ana muharebe tanklarnn en zorlu grevlerinden biri olmutur. II. Dnya Sava srasnda tanklar hedeflerini sadece gn nda vurabiliyordu. 1970li yllardan itibaren ilerleyen teknolojiyle birlikte aydnlatma sistemlerinin de gelimesiyle tanklarn geceleri de hedeflerini vurmas mmkn olmaya balad. Fakat kolaylkla tahmin edilebilecei gibi bu konudaki en byk devrim bata bilgisayarlar olmak zere eitli elektronik sistemlerin gelitirilerek ana muharebe tanklarna entegre edilmesiyle gerekleti. Gnmzn modern tanklar lazer mesafe lerler, lazer hedef iaretleme sistemleri, gece gr sistemleri gibi elektro-optik sistemler sayesinde hedeflerini artk gece ve gndz takip etme, bunlar kendileri ve/veya hedefleri hareket halindeyken bile vurma yeteneine sahip.

Tanklarn ana silah: Top


Modern tanklar da dhil olmak zere her tankn ana silah toptur. II. Dnya Sava srasnda tank toplarnda kullanlan kalibre bykl 37 mm-88 mm arasnda deimekteyken, bu byklk gnmzn modern tank toplarnda 105 mmye ve stne kmtr (Batda kullanlan tank toplarndaki standart byklk genelde 120 mm, eski Varova Pakt ye-

Mrettebat
Bir ana muharebe tanknn ekibi genelde veya drt kiiden oluuyor: Tank komutan, src, nianc ve cephanelerin otomatik olarak yklenmedii ortamlarda doldurucu.
17

Altay Ana Muharebe Tank

Dnyann en modern tanklar


Yukarda saylan zelliklere veya bu zelliklerin ouna sahip olan ana muharebe tanklar gnmzde modern tank snfna giriyor. Bu tanklar unlar: Leopard 2 (Almanya), M1 Abrams (ABD), Challenger 2 (ngiltere), Leclerc (Fransa), K1 ve K2 (Gney Kore), Ariete (talya), Zlfikar (ran), Al-Khalid (Pakistan), Merkava MK4 (srail), Mitsubishi Tip 90 (Japonya), Type 99 (in) ve ALTAY (Trkiye)

ALTAYn zellikleri
ALTAY, lkemizde gelitirilmekte olan yeni nesil (3+) bir ana muharebe tank. Adn Kurtulu Sava srasnda zmire giren ilk svari birliklerinin komutan Fahrettin Altaydan alan bu tankn gelitirilmesi almalarna 30 Mart 2007de Milli Tank retim Projesi erevesinde baland. Tasarm ve prototip retimi iin 500 milyon dolarlk dev bir bte ngrlen ALTAYn 2009da balayan tasarm almalar, OTOKAR tarafndan retilen ilk iki prototipin (Hareket Kabiliyeti Testi n Prototipi ve At Testi n Prototipi) 15 Kasm 2012de Trk ve dnya kamuoyuna sunulmasyla byk lde tamamland. nmzdeki aylarda bu iki prototipin testleri srasnda elde edilecek sonulardan yola klarak iki yeni prototipin daha gelitirilmesi ve en ge 2016 ylnda ALTAY Ana Muharebe Tanknn seri retimine geilmesi planlanyor. ALTAY projesi kapsamnda, ana yklenici olan OTOKARda u anda 260tan fazla mhendis grev alyor. Bata tankn at ve komuta kontrol sistemlerini yapan alt yklenici ASELSANda, zrh retimi ve kaplamasndan sorumlu ROKETSANda ve ana silah retimini yapan MKEde olmak zere, saylar yz bulan dier alt ykleniciler de hesaba katldnda Trkiyenin ilk milli tank projesinde alan mhendis says neredeyse 1000e ulayor. Projenin sonunda tm tasarm ve fikri mlkiyet haklarna Trkiye Cumhuriyetinin sahip olaca ALTAY ayn zamanda Trkiyenin yurtdna teknolojik bamlln azaltacak olmas asndan da
18

ok nemli bir teknolojik sembol. ALTAY ile birlikte Trk Ordusu dnyann en modern ana muharebe tanklarndan birine kavuacak. Her ne kadar ALTAYn baz paralar ilk aamada lisans ile retim yoluyla yurtdndan alnacak olsa da projenin ilerleyen aamalar sonucunda tamamen milli rnlerden oluan bir tankmz olacak. imdi gelin, ALTAY oluturan ana mekanizmalara ve bunlarn teknik zelliklerine ksaca bir gz atalm. Tank topu (Makine ve Kimya Endstrisi Kurumu, MKE): Dier tanklarn olduu gibi ALTAYn da ana silah doal olarak bir top olacak. At menzili 3 km olan, bunun yan sra lazer gdml silahlar gibi birok farkl tipteki mhimmat atabilme yeteneine de sahip olacak bu 120 mmlik 55 kalibrelik yivsiz top, Gney Kore irketi Hyundai-Rotem kanal ile yaplan teknoloji transferi anlamas kapsamnda, Makina ve Kimya Endstrisi Kurumu (MKE) tarafndan retilecek. (Silahlarn ilerindeki mermiyi dndrme yeteneine ve namlunun iindeki spiral oyuklara yiv denir. Yiv, topun iindeki merminin dnerek hz kazanmasn salayarak merminin ldrc bir g kazanmasn salar. Yivsiz silahlar yivli silahlar kadar ldrc deildir, fakat yine de tanklarda genelde yivsiz toplar kullanlr.) ALTAYn en nemli rakipleri olan ABD yapm M1 Abrams ve Alman Leopard 2 ana muharebe tanklarnda da 120 mmlik yivsiz top kullanyor. Tank at kontrol sistemi (ASELSAN): Bir tank oluturan en nemli unsurlardan olan tank at kontrol sistemi ASELSAN tarafndan retiliyor. Bu yeni nesil at kontrol sistemi sayesinde ALTAY hareket halindeki hedefleri bile daha ilk atta hayli yksek bir isabet oranyla vurabilecek. Tank komuta kontrol muharebe bilgi sistemi ve elektrikli silah kule tahrik sistemi de ASELSAN tarafndan gelitiriliyor. Motor (MTU): Zorlu arazi artlarnn yan sra suyun altnda da gitme yeteneine sahip olacak olan ALTAYn 12 silindirlik 1500 beygir gcndeki dizel motoru ise dnyann en byk motor reticilerinden Alman MTU (Motor Tribn Union) irketi tarafndan Trkiyede retilecek.

Uzun vadedeki ana hedef ise Trkiyenin bu tank motorlarn Savunma Sanayii Mstearl tarafndan ynetilen Milli G Grubu Gelitirilmesi Projesi erevesinde kendisinin tasarlayp gelitirip retmesi. ABD yapm M1 Abrams 1521 beygir gcnde gaz trbinli bir motor kullanrken, Alman Leopard 2 tank ise ALTAY grubunun bir nceki versiyonunda bulunan 12 silindirlik 1500 beygir gcnde MTU yapm bir dizel motor kullanyor. Zrh sistemi (ROKETSAN ve OTOKAR): Tm tanklarn olduu gibi ALTAY tanklarnn da en hassas ve bundan dolay da en korunakl blm tankn n cepheye bakan blm yani burnudur. Tank komutannn bir atma srasnda srekli olarak tankn n cephesini dman tarafna bakacak ekilde pozisyonlandrmasnn en nemli nedeni de zaten budur. Bu nedenle ALTAY tanklarnn bu en hassas blmnn zel bir zrhla kaplanmas ve bu zel zrhn, tanksavar fzeler rettii ve dolaysyla delme mekanizmalarna hkim olduu iin ROKETSAN tarafndan gelitirmesi planlanyor. ROKETSANda sadece bu proje kapsamnda 100 mhendis grevli. ALTAYn gvde ve tank kulesi gibi dier blmlerinde de ana zrh sistemi olarak OTOKAR tasarm olan bir zrh yaps ile yine ROKETSAN tarafndan retilen kompozit ve reaktif zrhlarn kullanlmas planlanyor. Hem M1 Abramsta, hem de Leopard 2de ALTAY ile hemen hemen ayn tipte (kompozit ve reaktif) bir zrh kullanlyor. ALTAYn manevra kabiliyeti, srati ve menzili: ALTAYn normal seyir halindeyken en az 70 km/sa, arazi artlarnda ise 50 km/sa srat yapabilmesi, normal seyir artlar altnda yakt ikmaline gerek kalmadan yaklak 500 kmlik bir menzile sahip olmas amalanyor. ALTAY srat ve menzil konusunda da en yakn rakipleri M1 Abrams ve Leopard 2 ile denk, hatta onlardan bir derece daha stn. ALTAY sahip olduu hayli modern hidropnmatik sspansiyon sistemi sayesinde, sadece zorlu ve engebeli arazi koullarnda yksek bir sratle hareket ve manevra yeteneine sahip olmakla kalmayacak ayn zamanda norkel sistemi sa-

<<<
yesinde 4 m derinliindeki sularda da kolaylkla ilerleyebilecek. Byle hidropnmatik sspansiyon sistemli modern aralarda basnl ya ve hidrolik yan birlikte kullanlmas sayesinde, hem seyir konforu hem de yol tutu kabiliyeti klasik sistemlere oranla ok daha yksek. M1 Abrams ve Alman Leopard 2, II. Dnya Sava yllarnda gelitirilmi burulma ubuu ad verilen bir sspansiyon sistemine sahip. ALTAYn toplam muharebe arlnn yaklak 6062 ton olaca tahmin ediliyor, yani M1 Abrams ve Alman Leopard 2 tanklarndan bir kademe daha hafif olacak. Bu da ALTAYn hareket kabiliyetinin bu tanklardan daha iyi olmasn salayacak. Mrettebat: Dnyadaki ana muharebe tanklarnn ounda olduu gibi ALTAYda da drt kii grev yapacak: Tank komutan, nianc, src ve ana silaha muharebe srasnda mhimmat srmekle grevli doldurucu. M1 Abrams ve Alman Leopard 2nin de mrettebat tank bana drt kii. ALTAY, mrettebat gvenliinin her ynden dnld dnyadaki nadir tanklardan biri. rnein tankta mrettebatn gvenlii iin kimyasal ve biyolojik kitle imha silahlarna kar tehdit alglama sistemi ve zel bir koruyucu sistemin yan sra tankn veya mhimmat blmnn vurulma olaslna kar da yangn sndrme ve infilak bastrma sistemleri var. Dier zellikler: ALTAY tanknn gelimi teknolojik zellikleri saymakla bitmiyor desek yeri. Bunlardan bazlarn yle sralayabiliriz: Yksek sratle seyir halindeyken ksa mesafede aniden durma, aniden yn deitirme manevralar yaparak tanksavar fze tehditlerinden kanma ve tankn i ve d iletiimini bozarak tankn her trl hareket kabiliyetini felce uratabilecek elektromanyetik silahlara kar elektromanyetik gvenlik tedbirleri. Uzun vadede yine milli imknlarla ASELSAN tarafndan bir muharebe sahas tanma ve tantma sisteminin gelitirilmesi ve Aktif Koruma Sistemi (AKKOR) projesi kapsamnda ALTAY deiik tipteki tanksavar roketlerinden ve fzelerinden koruyabilecek bir sistemin hayata geirilmesi planlanyor.

Bilim ve Teknik ubat 2013

Fahrettin Altay (1880-1974): Ocak 1880de Arnavutlukun kodra kentinde doan Fahrettin Altayn babas Piyade Albay zmirli Salih Beydi. Babasnn grev yeri deiikliklerinden dolay renim hayatn Osmanl mparatorluunun deiik ehirlerinde geiren Altay, ilkrenimini Mardinde tamamlamasnn ardndan Erzincandaki askeri rtiyeden, daha sonra da Erzurumdaki askeri idadiden mezun oldu. 1897de girdii stanbul Harp Okulundaki renimini birincilikle tamamladktan sonra Harp Akademisini 1902de altnclkla tamamlayarak Osmanl Ordusundaki grevine balad. kinci Balkan Sava srasnda atalca Airet Svari Tugaynn banda grev yapan Altay, Edirne snrna dayanan Bulgar ordusunun pskrtlmesinde nemli bir rol oynad. I. Dnya Sava srasnda anakkale Cephesinde de arpan Altay, bu grevi srasnda Mustafa Kemal ile tant. Kurtulu Sava srasnda 12. Kolordu Komutan olarak grev yapan Fahrettin Altay, Deliba syannn bastrlmasnda, Birinci ve kinci nn Savalarnda ve Sakarya Meydan Muharebesinde grev ald. 1921de Kurtulu Savanda gsterdii stn baarlardan dolay Tmgenerallie ykseltilen Fahrettin Altay, Svari Grup Komutanlna getirildi. Altayn svarileri Kurtulu Savann son yllarnda Uak, Afyon ve Alaehir evresindeki arpmalarda byk hizmetler verdi. 9 Eyll 1922de zmire ilk giren birlik Fahrettin Altayn komutasndaki 5. Svari Kolordusuydu. Bu baarlarnn sonucu olarak o yl Korgenerallie, 1926 ylnda da Orgenerallie ykseltilen Fahrettin Altay Paa 1945 ylnda Yksek Askeri ura yeliinden ya haddinden dolay emekliye ayrld. 25 Ekim 1974de uykudayken hayatn kaybetti.

dia etse de, ana muharebe tanklarnn Trk ve dnya ordularndaki yerini gelecekte de korumas bekleniyor. Unutmamal ki stn top gc gemite Osmanl Ordusunun stanbulu fethinde ok nemli bir rol oynam ve biraz da bu tecrbeden dolay mparatorluun mali durumunun en kt olduu dnemlerde bile top gcne ok byk nem verilmiti. Grld gibi ALTAY en yakn rakipleri olan ABD yapm M1 Abrams veAlman yapm Leopard 2 ile teknolojik ynden rahatlkla boy lebiliyor, hatta baz alardan nde olduu bile sylenebilir. Sonu olarak, 2017de ilk milli tanklarmz ordudaki yerlerini almaya baladnda Trkiye hem tm tasarm ve fikri mlkiyet haklarna sahip olaca hayli modern bir tanka kavuacak, hem de yurtdna teknolojik bamlln azaltlmas konusunda dev bir adm atlm olacak.

Altay tanknn zgn sistem tasarm, alt sistemlerin tank zerindeki ara yz almalar ve entegrasyonu ana yklenici OTOKAR tarafndan gerekletiriliyor. Proje kapsamnda n prototiplerin retilmesi, gelitirme ve dorulama testlerine tabi tutulmas ve projenin son aamasnda nihai konfigrasyona sahip Altay tank prototiplerinin retilmesi ve bu prototiplerin atl ve atsz testlerden sonra SSMye (Savunma Sanayi Mstearl) teslim edilmesi de OTOKARn sorumluluunda. Projenin tamamlanmasyla birlikte bata OTOKAR olmak zere, ASELSAN, ROKETSAN ve MKE, karada hareket eden en karmak sistem olan modern bir tankn tasarmn ilk defa yurt iinde gerekletirmi olacak.

Sonu
zellikle II. Dnya Savandan beri yaplan savalarn ana unsurlarndan olan ana muharebe tanklar, son 20-30 ylda gelitirilen fzelere, yksek manevra kabiliyetine sahip taarruz helikopterlerine, siber silahlara ramen halen modern ordularn vazgeilmez unsurlarndan. Her ne kadar otoriteler gelien teknolojiler nedeniyle tanklarn dnya ordularndaki yerini ve nemini greceli olarak kaybettiini id-

Kaynaklar Ford, R., Panzer von 1916 bis heute, Karl Mller Verlag, 2000. Willmott, H. P., First World War, Dorling Kindersley, 2003. Baylis, J., Wirtz J. ve Gray C. S., Strategy in the Contemporary World, 2. Basm, Oxford University Press, 2007. Trk Kara Kuvvetleri Yarnlara Hazrlanyor, Savunma ve Havaclk Dergisi, Say 138, Mnch Trkiye Yaynclk, 2010. Milli Tank Altay Hareket Kabiliyetini Sergiliyor, Savunma ve Havaclk Dergisi, Say 152, Mnch Trkiye Yaynclk, 2012. 19

Ctrl+Alt+Del

Levent Dakran

Embodied Avatar Yalannz Yakalamaya Geliyor


Birisinin gznn iine bakarak yalan syleyip sylemediini anlamak, zaman zaman bu iin eitimini alm kiiler iin bile son derece zordur. Ama yle grnyor ki yaknda bu kiilere gerek kalmayacak. nk gvenlik gleri Embodied Avatar adn verdikleri bir projeyle bu ii makinelere ykmaya hazrlanyor. Embodied Avatar, zerinde bir ekranla kamerann yer ald ve ykseklii karsndaki kiiye gre ayarlanabilen bir kiosk, yani bilgi nitesi. Aygt, karsna getiinizde size evet veya hayr diye cevaplayabileceiniz bir dizi soru yneltiyor. Siz bu sorulara cevap verirken de zerindeki alglayclar yardmyla ses tonunuzu ve gz hareketlerinizi analiz ediyor. rnein cevap verirken sesinizde bir titreme veya ton fark oluuyor mu? Cevap vermekte tereddt ediyor musunuz? Gzbebekleriniz byyor mu? Gzleriniz hzla hareket ediyor mu? Son olarak toplad tm bu bilgileri deerlendirip sorulara gerekten doru cevap verip vermediinize dair bir karmda bulunuyor. Bunun iin dier yalan makinelerinde olduu gibi zerinize kablolar, elektrotlar takmaya da gerek yok. Bu sistemi Polonyada denemiler ve yaplan tahminlerin % 94 orannda doru olduunu grmler. zellikle ABDdeki gvenlikten sorumlu kurum olan Department of Homeland Securitynin bu teknolojiyle son derece yakndan ilgilendii syleniyor. Sistem u an iin sadece Arizonada kstl bir alanda kullanlyor ama ilgi byk olunca her an yaygnlaabilir. Wiredn konuya dair detayl analizini www.wired.com/threatlevel/2013/01/ff-lie-detector/all adresinde bulabilirsiniz.

Yakn gelecekte, zellikle de bir pasaport kontrol noktasnda bir makineyi gerekten doru sylediinize inandrmak zorunda kalrsanz armayn.

Kzl Ekim 5 Yl Boyunca Tm Dnyay Uyutmu


Getiimiz aylarda gvenlik irketi Kaspersky Kzl Ekim (Red October) anlamna gelen Rocra adn verdii zararl bir kodla yaylan bir endstriyel casusluk akmnn tm dnyay etkisi altna aldn duyurdu. Bunda ne var ki? Byle eyler zaten her zaman oluyor diyebilirsiniz. Rocray zel klan, tam be yldr hibir gvenlik yazlmna yakalanmadan gzlerden uzak ortalkta dolaabilmi olmas. stelik Rocrann zero day ad verilen ve henz kimsenin varln bilmedii sistem aklarn kullanmak yerine bilinen aklar kullanmas ve buna ramen bu kadar sre gizli kalmas hayret verici. lk izleri getiimiz Ekim aynda tespit edilen zararl yazlm zellikle diplomasi, kamu ve aratrma merkezlerini hedef almak zere tasarlam. Sistemlere bulamak iin Excel, Word ve PDF belgelerindeki aklar kullanan Rocra, daha sonra bilgi almaya ynelik dier ilevleri stlenecek yazlmlar teker teker sisteme buyur etmi. ncelikli amac bilgi szdrmak olan Rocrann dolama girdii Mays 2007den beri, NATO dahil birok kaynaktan yzlerce terabayt bilgi szdrd dnlyor. Rocrann Acid Crypto ad verilen ve Avrupa Birlii ve NATO tarafndan kabul grm standartlardaki kriptolu metinlere zel ilgi gstermesi de bir dier ilgin ayrnt. Grne gre Rocra, bulat i istasyonlarndan veri szdrmann yan sra bu bilgisayarlara balanan akll telefonlardaki bilgilere de el atabiliyor. Ayrca Cisco marka a cihazlarnn konfigrasyon bilgisini okuyabiliyor, hatta karlabilir disklerdeki silinmi verileri dahi kurtarp kontrol merkezine yollayabiliyor. E-posta ekindeki belgeleri okumak, tu vuruu kaydetmek, ekran grnts almak, tarayc gemiini kaydetmek yine bu kk yazlmn yapabildikleri arasnda.
20

Bilinen sistem aklarn kullanmasna ramen be yl boyunca gizli kalmay baarabilen Rocrann dnya genelindeki kritik sistemlerden yzlerce terabayt bilgi szdrd tahmin ediliyor.

Rocra artk gncel antivirs yazlmlar tarafndan alglanarak temizlenebiliyor. Yine de gvenliin bu kadar n planda olduu bir dnemde hl bu gibi senaryolarla karlanca insan acaba etrafta kefedilmemi neler var diye dnmeden edemiyor. Detaylar bit.ly/ red_october adresinde bulabilirsiniz.

Bilim ve Teknik ubat 2013

ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

Teknolojik Bahvan Emrinize Amade


2012 ylnn ubat aynda bu kede yaymlanan ieklerin Dili Olsa Demeyin, Artk Var balkl haberde susayan ieklerin Twittera mesaj atmasn salayan bir devreden bahsetmitim. Parrot isimli irket bu fikri alp biraz daha gelitirmi ve ortaya Flower Power adl aygt km. Hayli k bir tasarma sahip olan Flower Power kullanmak iin nce aygtn sapn saks bitkisinin toprana gmyorsunuz. Daha sonra akll telefonunuza yklediiniz uygulamayla aygt senkronize ediyorsunuz ve veri tabannda yer alan 6 bine yakn bitki arasndan seim yaparak ne cins bir bitkinin yanna koyduunuzu iaretliyorsunuz. Uygulama bitkinin cinsine bakarak nem, scaklk, gn gibi ihtiyalarn belirliyor. Bundan sonrasn Flower Powern zerindeki alglayclar hallediyor. Gn , nem ve topraktaki tuz oran gibi parametreleri takibe alan aygt, bitkinin yerinin deimesi gerektiini, susuz kaldn veya gbreye ihtiyac olduunu uygulama zerinden size bildiriyor. stelik 6 ay dayanabilen pili sayesinde tm bunlar kablosuz olarak gerekletiriyor. rnn fiyat ve ne zaman piyasaya kaca imdilik belli deil. Paylalan tek bilgi Parrotun 2013 yl iinde rn piyasaya srecei ynnde. lgilendiyseniz rn www.parrot.com/flower-power adresinde inceleyebilir ve ktnda haberdar olmak iin e-posta adresinizi brakabilirsiniz.

Parrotun Flower Power adn verdii aygt sayesinde sakslardaki bitkilerin ihtiyalarn artk ok daha kolay anlayabileceksiniz.

Netbookun Tabutuna Son iviyi Sahibi akt


rnda olan bu ekonomik cihazlar bir anda tketicilerin ilgi oda olmutu. PC endstrisi, pazar geniletmek iin ihtiya duyduu yeni yaklam bulmu gibi grnyordu. Ancak iler ilk gnk gibi gitmedi. nce netbook snf cihazlarn kar marjnn daha yksek olduu klasik dizst bilgisayar pazar payn etkilememesi iin ekran bykl ve donanmla ilgili baz snrlamalar getirildi. Ardndan 2010 ylnda tabletlerin yaygnlamas ve getiimiz yl ultrabook ad verilen yksek performansl ince dizst bilgisayarlarn ortaya kyla tketicilerin ilgisi bu ynlere doru kaymaya balad. Satlarn giderek azalmasyla birlikte reticiler de birer birer netbook pazarndan kmaya baladklarn duyurdu. Sadece bu yeni snfn yaratcs olan Asus ve bir de Acer srarla netbook retmeyi srdryordu. Ama sonunda onlar da havlu att ve 2013 ylndan itibaren netbook snf cihazlarn retimine son verdiklerini akladlar. Olaylarn adm adm nasl bu noktaya geldiini Business Insiderin bit.ly/endofnetbook adresindeki makalesinde okuyabilirsiniz. Bu arada konu vedalardan almken, Sonynin ilk kez Mart 2000de Japonyada duyurduu ve bugne dek 150 milyon adet satlan PlayStation 2 konsolunun retimine son verildiini de not delim.

Netbook snfnn yaratcs Asusun 2012 yl sonunda retime son vermesiyle bilgisayar endstrisinde netbook devri kapanm oldu.

Bilgisayar reticisi Asus, 2007 ylnda netbook adn verdii yeni rn snfn duyurana kadar kimse kk ve hafif tanabilir bilgisayarlarn bu kadar ucuza satlabileceine ihtimal vermiyordu. Normal dizst bilgisayarlara kyasla daha dk performansl olmalarna ramen internette dolama, metin dzenleme, mesajlama gibi temel ihtiyalarn stesinden gelebilen, arl 1 kilo civa-

21

Bahri Karaay

Erkek Beyn

Kadn Beyn
Anne ve babalar, erkek ve kz ocuklar arasnda daha yaamn ilk yllarndan itibaren farkllklar gzlemlediklerini, erkek ocuklarn genelde oyuncak arabalara ilgi gsterirken kz ocuklarn zamanlarnn byk blmn oyuncak bebeklerle oynayarak geirdiini belirtiyor. ok sayda ebeveyn erkek ocuklarn daha saldrgan olduu, kz ocuklarn ise empati kurmada daha baarl olduunda gr birlii iinde. Gerekten de iki cinsiyet arasnda dnld kadar fark var m? Yoksa onlar iin setikleri oyuncaklarla ebeveynler mi ocuklarn ynlendiriyor? Fen bilimlerinde erkeklere gre ok daha az sayda kadn bilim insan olmas bir rastlant m?
22

>>>
gelen farkllklarn gerek olup olmad konusunda belirsizlie neden oluyordu. rnein kz ocuklar oyuncak bebeklerle, erkek ocuklar oyuncak arabalarla oynamay gerekten kendileri mi seiyor, yoksa oyuncak tercihleri anne ve babalarn seimi sonucu mu ekilleniyor? Bu soruya cevap bulmak zere yola kan Texas A&M niversitesinden Gerianne Alexander ve Melissa Hines, ocuklar arasnda gzlenen oyuncak tercihi farklarnn ne lde doutan gelen bir zellik olduunu belirlemeye alt. Alexander ve Hines, oyuncak tercihini etkileyebilecek sosyal ve bilisel etkenlerden arnm bir ortam salamann imknsz olduunu bildikleri iin aratrmalarn biyolojik olarak insana en yakn trlerden biri olan maymunlarla yapt.

Bilim ve Teknik ubat 2013

merikal yazar ve iliki danman John Grayin kadnlar ve erkekler arasndaki iletiimi irdeleyen Erkekler Marstan Kadnlar Vensten adl kitab yedi milyon satarak 1990larn en fazla okunan kitaplarndan biri olmutu. Kitabn bal ve konusu popler kltrn de bir paras haline geldi. Gray, erkeklerin ve kadnlarn adeta farkl gezegenlerden geldiini, kendi gezegenlerine zg alkanlklar olduunu yazyordu. rnein kadnlarn kendilerini rahatsz eden bir konuyu biriyle paylap ona anlatmak istediini, oysa erkeklerin sadece dinlemek yerine hemen zmler retip bunlar nermeye baladn dile getiriyordu. Bu da iki taraf arasnda doyurucu bir iletiim kurulmasn engelliyordu.

Eer cinsiyetler arasnda gerekten farkllklar varsa onlarn arkasnda da bu davranlar yneten biyolojik nedenler olmal. Bu sorularn cevaplarn arayan bilim insanlar doal olarak davranlarmz yneten beyne, beynin yapsna ve ilevlerine yneldi. Erkek ve kadn beyni arasnda yapsal ve ilevsel farklar olup olmadn belirlemeye altlar. Uzun bir sredir yeni doan bebekler arasnda cinsiyet asndan davran farkllklar olduu konusunda ipular vard. Ancak davranlarn yaamn ilerleyen dnemlerinde sosyal ve bilisel faktrler tarafndan etkileniyor olmas, doumla

Daha nce hi oyuncak grmemi maymun topluluklarnda maymunlarn oyuncaklara verecei tepkiler, oyuncak tercihinin biyolojik temellerinin olup olmad hakknda kesin cevaplar elde edilmesini salayacakt. Aratrmada vervet maymunlar (Cercopithecus aethiops sabaeus) kullanld. Maymunlara top, polis arabas, bebek, tencere, resimli kitap ve ii doldurulmu bez bir kpek olmak zere alt oyuncak verildi. Maymunlar filme alnarak her bir oyuncakla geirdikleri zaman belirlendi. Oyuncaklar, daha nce ocuklarla yaplm olan almalara dayanlarak zellikle grup olarak seilmiti:

Daha nce hi oyuncak grmemi vervet maymunlar da ocuklarda gzlenen oyuncak tercihini sergiliyor; dii maymunlar oyuncak bebekleri seerken erkek maymunlar top ve polis arabasn tercih ediyor.

23

Erkek Beyni Kadn Beyni

Erkeksi (top ve araba), kadns (bebek ve tencere) ve ntr (kitap ve kpek). Veriler deerlendirildiinde maymunlarn tpk ocuklar gibi cinsiyete bal oyuncak tercihi yapt ortaya kt. Erkek maymunlar zamanlarn daha ok topla ve arabayla, dii maymunlar daha ok bebekle ve tencereyle oynayarak geirmiti. Her iki cinsin ntr oyuncaklarla geirdii zaman aynyd. Bu aratrmann sonular, birbirine biyolojik olarak ok yakn olan bu iki trn oyuncak tercihlerinin sosyal ve bilisel etkenlerden bamsz olduunu, dolaysyla cinsiyete dayal olduunu gsteriyordu. Aratrmaclar hem kz ocuklarn hem dii maymunlarn oyuncak bebek ve tencereyle daha fazla zaman geirmesini annelik gdsne balyor. Erkek ocuklarn ve erkek maymunlarn araba ve topla daha fazla zaman geirmesini ise bu oyuncaklarn onlarn harekete gemesini ve konum belirleme yetilerini kullanmasn salamasna balyorlar. Bu sonular, insanlarda ve dier primatlarda diilerin milyonlarca yldr zamanlarnn ounu yeni doanlara bakp bytmekle geirmesinin, erkeklerin ise avlanma, yiyeceklerin yerini belirleme ve e bulmak iin geirmesinin dourduunu dnyorlar. Cambridge niversitesinden Simon Baron-Cohen liderliinde bir aratrma grubu cinsiyete bal farkllklar belirlemek zere yaplan ilgin bir almada, doumlar zerinden sadece 24 saat gemi 102 bebee bir kadn yz ve bir top zerine yaptrlm ama deiik ksmlarnn (gz, az, burun) yerleri deitirilmi mekanik bir yz fotoraf gsterdi. Aratrmaclarn amac, bebeklerin kadn yzne veya farkl konumlarda olsa da ayn yz ksmlarn ieren bir yze ne kadar sreyle baktklarn belirlemekti. Bebekleri yzlere baktklar srada filme aldlar. Kz bebekler zamanlarnn % 36snda kadn yzne bakarken erkek bebekler zamanlarnn % 25inde kadn yzne bakt. Bunun aksine, erkek bebekler zamanlarnn % 43nde mekanik yze bakt. Kz bebeklerde bu oran sadece % 17ydi. Bu sonular erkek bebeklerin mekanik yze, kz bebeklerin ise kadn yzne daha fazla ilgi gsterdiini ortaya koyuyordu. Ayrca bu bebekler doumlar zerinden sadece 24 saat getii ve henz herhangi bir sosyal veya bilisel et24

ki altnda kalmadklar iin, cinsiyete bal bu farkllklarn temellerinin biyolojik olduu anlalyordu. Her ne kadar bu alma bebekleri grup olarak deerlendirmi olsa da, elde edilen sonular kz bebeklerin/kadnlarn erkek ocuklara/yetikin erkeklere gre daha sosyal olmasna biyolojik bir aklama getiriyordu. Bu sonular bu konuda daha nce yaplm almalarda elde edilen ve kz bebeklerin/ kadnlarn gze bakma, duygusal ifadelere kar hassaslk ve hikyelerdeki sosyal konular kavrama asndan erkeklerden daha iyi olduunu gsteren verileri de destekliyordu. Bilim insanlar uzun bir sre erkek ve kadn beyni arasndaki farkllklar hormonlara ve beynin hormon salglanmasnda nemli rol olan hipotalamus blgesine atfetti. Fakat bilimsel ilerlemeler sonucunda, cinsiyetler arasndaki farklarn ok sayda bilisel zellik ve davran zerinde (hafza, duygu, grme duyum, stres hormonlarna beynin verdii tepki gibi) nemli etkileri olduu bulununca, bu gr terk edildi. Bu ilerlemelerde phesiz PET (pozitron-emisyon tomografi), MRI (manyetik rezonans grntleme) ve fMRI (ilevsel manyetik rezonans grntleme) gibi, beyni dardan grntlemeyi salayan tekniklerin gelitirilmesi en nemli rol oynad. Bu teknikler sayesinde salkl beyinlerin nasl iledii hakknda olaanst bilgiler elde ettik. Erkek ve kadn beyninin beyin grntleme teknikleri kullanlarak karlatrlmas, bu iki cinsiyet arasnda yapsal birtakm farkllklar olduunu ortaya kard. Harvard niversitesinde psikoloji profesr Jill M. Goldstein liderliinde bir grup bilim insan, MRI tekniini kullandklar bir almada, kadnlarda beynin frontal korteks adn verdiimiz, ileri dzey bilisel ilevlerden (karar verme, planlama gibi) sorumlu olan ksmnn ve ayrca limbik sistem olarak adlandrdmz beyin blgesinde yer alan baz ksmlarn, rnein hipokampusun, erkeklerde olduundan daha byk olduunu buldu. te yandan erkeklerde de parietal korteks adn verdiimiz, grsel-uzamsal alglamadan sorumlu blge ile amigdala adn verdiimiz badem eklindeki, duygusal (rnein tehlike karsndaki) tepkimizi belirleyen blgenin daha byk olduunu buldular. Burada karlatrmalarn beyinler arasnda deil, o bl-

>>>
genin byklnn beynin tmne oran arasnda yapldn belirtmek gerekiyor. Bir dier deyile, erkek beyninde amigdalann byk olduu sylenirken, erkeklerde amigdalann beynin tmne orannn, kadnlarda amigdalann beynin tmne olan oranndan daha yksek olduu kast ediliyor. Einsteinn beyni zerinde yapt almalarla bilinen, Kanadann McMaster niversitesinden sinirbilimci Sandra Witelson 1970lerde yapt almalarda erkek ocuklarn okurken ounlukla beyinlerinin sadece bir yarkresini, kz ocuklarn ise ounlukla iki yarkreyi de kullandn buldu. Witelsonun amac aslnda beyindeki cinsiyete dayal farkllklar aratrmak deildi. Onun hedefi beyindeki yapsal farkllklarn akl ve zeky nasl etkilediini bulmakt. Ayrca solaklarn beyinleri ile sa ellerini kullananlarn beyinleri arasnda ne tr farkllklar olduunu da merak ediyordu. Bu sorularn cevabn renmenin tek yolu deneklerin beyinlerinin yapsn belirleyip onlar karlatrmakt. Witelson on yl boyunca lmcl kanser hastalarndan gnll olanlarn beyinlerini yaama veda etmelerinden sonra toplad ve laboratuvarda koruyucu svlar iinde depolamaya balad. Hastalar hayattayken yaamlar, alkanlklar, fiziksel ve zihinsel ilevleri ve yetenekleri hakknda detayl bilgi toplad. 1987ye gelindiinde Witelson toplam 120 erkek ve kadn beyni biriktirmiti. Onlar teker teker detayl olarak incelemeye balad. Beyinlerin deiik blgelerinin hacimlerini lt, gri madde olarak bilinen ve sinir hcrelerinin bulunduu beyin blgelerindeki sinir hcrelerinin saysn, sinir hcreleri arasndaki balantlardan oluan beyaz madde miktarn belirledi. Her bir beyne ait bilgileri topladktan sonra bu sefer beyinleri birbirleriyle karlatrd. Beyinler arasnda farkllklar vard. in ilgin yan, farkllklarn tek aklamas beyinlerin sahiplerinin cinsiyetiydi. rnein bir hasta solaksa iki beyin yarkresini birbirine balayan, iki yarkre arasnda iletiim salayan korpus kollosum ad verilen yap daha bykt; fakat bu gerek sadece erkekler iin geerliydi. Kadnlar solak da olsalar, sa ellerini kullanyor da olsalar korpus kollosumun bykl asndan

Bilim ve Teknik ubat 2013

aralarnda bir fark yoktu. Beynin dier blmlerinde de benzer bir durum sz konusuydu. Erkekler arasnda, solak olanlar ile sa ellerini kullananlarn beyinlerinin baz blgelerinin bykl arasnda fark varken, kadnlarda byle bir farkllk yoktu. Witelson beynin deiik blmlerindeki sinir hcrelerinin saylarn incelediinde, kadnlarda beynin d ksmn oluturan ve korteks adn verdiimiz ksmda sinir hcrelerinin birbirlerine daha yakn olduunu ve bu ksmda erkek beynine kyasla % 12 daha fazla sinir hcresi olduunu kefetti. Witelsona gre bu fark, kadn beyninin erkek beyninden kk olmasna ramen (ortalama bir erkek beyni ortalama bir kadn beyninden % 9 daha byk) kadnlarla erkeklerin ayn akl ve zek dzeyine sahip olmasn aklyor. Ayrca kadnlarda temporal lobun dil ve kavrama ile ilgili olan blmlerinde de sinir hcrelerinin daha youn olduu bulundu. Kadnlarn szel yeteneklerinin genelde erkeklerinkinden daha gelimi olmasnn nedeni belki de bu farktan kaynaklanyor. Harvard niversitesinde psikoloji profesr Jill M. Goldstein getiimiz yirmi be yl iinde yaplan bilimsel almalarn, belli szel ve duygusal yetenekleri belirleyen testlerde kadnlarn daha iyi, belli saysal ve uzamsal yetenekleri belirleyen testlerde ise erkeklerin daha iyi olduunu gsterdiini, ancak bu cinsiyet farkllklarnn her tr szel ve saysal yetenek iin geerli olmadn bildiriyor. yle ki bu zellikler asndan sadece kadnlar veya sadece erkekler arasnda belli bir yetenek asndan grlen farkllklar, grup olarak karlatrldklarnda erkekler ve kadnlar arasnda grlen farkllklardan ok daha fazla olabiliyor.
25

Erkek Beyni Kadn Beyni

Golstein ve arkadalarnn erkek ve kadn beyni arasnda bulduu bir dier fark da erkek amigdalasnn kadn amigdalasndan byk olmasyd. Erkek kobaylarn amigdalasndaki sinir hcrelerinin birbirleriyle, diilere oranla daha fazla balant kurduu da biliniyordu. California niversitesinden Larry Cahill ve arkadalar, stresli durumlar karsnda ilev grd bilinen amigdalann erkeklerde ve kadnlardaki etkinliini ve bu stresli durumlar aradan bir sre getikten sonra nasl hatrladklarn belirlemek zere bir alma yapt. Denekler iddet sahneleri ieren bir film seyrederken PET ile beyinlerinin grntleri kaydedildi. Birka hafta sonra deneklere filmden ne hatrladklar soruldu. Sonular film izleme srasnda amigdalann etkinlik dzeyinin, deneklerin filmleri ne lde hatrladnn bir gstergesi olduunu ortaya koyuyordu. Bir dier deyile, bir film deneklerin amigdalalarnn etkinliini ne kadar ok artrrsa film de sonradan o kadar ok hatrlanyordu. Sonular inceleyen Cahill ilgin bir eyin farkna vard. Bu ve benzer almalarda deneklerin bazlarnda sadece beynin sa yarkresindeki amigdala etkinleiyor, bazlarnda ise sadece sol yarkredeki amigdala etkinleiyordu. Cahill denekler hakkndaki bilgilere baknca sa amigdalas etkinleen deneklerin erkek, sol amigdalas etkinleen deneklerin kadn olduunu grd. Bu sonular erkeklerin ve kadnlarn duygusal hatralar hafzaya farkl ekillerde aktardn gsteriyordu. Cahill ve arkadalar bu farklln ne anlama geldiini renmek iin film izleyen erkek ve kadn deneklerin amigdalalarnn etkinlemesini farmakolojik yolla nleyip sonularna bakmay planlad. Sa yarkrenin olaylarn genel anlamda anlalmasyla, sol yarkrenin ise olaylarn detaylaryla ilgili olduu ynnde bir kuram vard. Eer Cahill ve arkadalarnn dnceleri doru ise verilen ila erkeklerin filmin ana konusunu hatrlamasn, kadnlarn ise filmin detaylarn hatrlamasn nlemeliydi. Deneklere propranolol verildi. Bu ila adrenalin ve noradrenalin adl hormonlarn ilevini basklayarak amigdalann etkinliini azaltr, bunun sonucu olarak da duygular harekete geiren hatralar daha az hatrlanr. la verilen deneklere, otomobil arpm bir erkek ocuun kazadan hemen sonra annesi ile birlikte ekilmi bir fotoraf gsterildi. Bir hafta sonra deneklerin neler hatrladn belirlemeye altlar. Propranolol erkeklerin olayn genelde ne olduunu hatrlamada zorlanmasna (rnein ocua otomobil arpm olduunu), kadnlarn ise tam tersine olayn detaylarn (ocuun elinde bir top olmas) hatrlamakta glk ekmesine neden olmutu. Bu so26

nular, erkek ve kadn beyni arasndaki farkllklar gstermesinin yan sra zellikle travma sonras stres bozukluu (TSSB) rahatszlnn tedavisinde cinsiyet farknn gz nne alnmas gerektiini de gsteriyor. Nitekim Almanyadaki Ludwig Maximillan niversitesinden Gustav Shelling ve arkadalar yaptklar almada, TSSB tedavisinde propranolol ve benzeri beta nleyicilerin kullanlmasnn, travmatik olaylarla ilgili hafzay sadece kadnlarda zayflattn, erkeklerde zayflatmadn buldu. Bilim insanlar cinsiyet farkllnn sadece TSSByi deil baka baz psikolojik rahatszlklar da etkilediini belirledi. rnein uzun bir sredir kadnlarn depresyona erkeklerden daha yatkn olduu biliniyordu. Kanadann McGill niversitesinden Mirko Diksic liderliindeki bir aratrma grubu, PET tekniini kullanarak beyindeki sinir hcreleri arasnda iletiim salayan ve nrotransmiter adn verdiimiz molekllerden biri olan seratoninin, beynin hangi blgelerinde ve ne kadar retildiini belirledi (antidepresanlarn nemli bir ksm, beyindeki sinir hcreleri arasndaki iletiimin gerekletii, sinaps adn verdiimiz ksmlardaki seratonin miktarn artrr). Erkek deneklerin beyinlerinde kadnlarnkinden % 52 daha fazla seratonin retildiini buldular. Kadnlarn beyinlerinde daha az seratonin retilmesi depresyona olan yatknlklarnn nedeni olabilir. Depresyon, bamllk, izofreni gibi psikolojik rahatszlklar zerinde yaplan bu ve benzeri almalar, bu rahatszlklara yakalanma asndan erkek ve kadn beyni arasnda nemli farkllklar olduunu, cinsiyet farkllklarnn tehis ve tedavide gz nnde bulundurulmas gerektiini gsteriyor.

Kadn

>>>
Beyindeki cinsiyete bal benzerliklerin ve farkllklarn belki de toplum dzeyindeki en nemli yn, kz ve erkek rencilerin szel ve saysal yetenekleri ile bunun uzants olarak ileri yalarda setikleri alma alanlar ve bu alanlardaki baarlar olsa gerek. Sadece geri kalm ve gelimekte olan lkelerde deil ABD ve Bat Avrupa gibi gelimi lkelerde de fen bilimleri dallarnda, st dzey ynetici kadrolarda kadnlarn says erkeklere oranla ok geride. Yllardr zerinde yeterince durulmayan bu konu, 2005 ylnda Harvard niversitesinin o gnk rektr Lawrence Summersn kadnlarn stn kalitede bilimsel alma yapabilme olaslnn erkeklere gre ok daha az olmasnn en nemli nedenlerinden biri, ok daha az sayda kadnn bu sahalarda doal yeteneinin olmasdr eklindeki ifadesi zerine bir anda gndeme oturmutu. Summers bu ifadesinden sonra koltuundan olmutu, ama konunun gndeme oturmasna da yol amt. ABDde 2007 ylnda igcnn % 46sn kadnlar olutururken bilim ve mhendislik igcnn sadece % 27sini kadnlar oluturuyordu. ABDde yaplan almalar, okul ncesi eitimde erkek ve kz ocuklar arasnda herhangi bir fark yokken okul balangcndan itibaren ve zellikle ilkokul bitiminde, bu iki grup arasnda nemli farkllklar ortaya ktn gsteriyor. Kz renciler szel yetenekte erkek rencileri geride brakyor; bunun yan sra yzleri hatrlama, episodik hafza dediimiz yani olaylar ve kiisel tecrbeleri yer ve zamanlaryla hatrlama yetisinde de erkeklerden daha avantajl duruma geiyor. Erkek renciler ise grsel-uzamsal olarak tanmlayabileceimiz, yn ve yol bulma ve nesnelerin zihinde boyutlu olarak canlandrlmas becerisinde kz rencileri geride brakyor. Bu yetenek zihinde imge oluturmay gerektiren matematik sorularnda erkek rencileri avantajl klyor. Kz renciler niversite giri snavna kadar matematik derslerinde erkeklerden daha yksek notlar alyor olmalarna ramen niversite giri snavnda erkek renciler, zellikle matematik sorularnda ortalamada kzlardan ok daha yksek puan alyor. niversite giri snavlar ve puanlar biraz daha yakndan incelendiinde, aslnda bu sonuca btn erkek rencilerin kz rencilerden daha yksek puan almalarnn deil, ok yksek puan alan renciler arasnda erkek rencilerin ounlukta olmasnn neden olduu ortaya kyor. Erkek renciler sadece en yksek puan alanlar arasnda deil en dk puan alanlar arasnda da ounluu oluturuyor. Deerlendirmeye sadece orta dzeyde baar gsteren renciler alndnda erkek ve kz rencilerin ayn dzeyde baarl olduu grlyor. Erkek rencilerin bu kadar geni bir yelpazede yer almasnn nedeni imdilik bilinmiyor. Ancak bilinen bir ey var, o da matematikte stn yetenek gsteren kz rencilerin says her geen yl artyor. ABDde 1980lerde stn yetenekli renciler arasnda kzlarn erkeklere oran 1e 13 iken, gnmzde bu oran 1e 3. Yine ayn dnemde tp ve veterinerlik gibi geleneksel olarak erkeklerin ounlukta olduu bilim dallarnda kz rencilerin says giderek artm. Gnmzde tp fakltelerinden mezun olan rencilerin yarsn, veteriner fakltelerinden mezun olanlarn ise % 75ini kz renciler oluturuyor (ABDde tp veya veterinerlik fakltesine girebilmek iin nce drt yllk bir faklte bitirmi olmak, ardndan tp ve veterinerlik fakltesine giri snavndan yksek puan almak gerekiyor). Kz rencilerin baarlarndaki bu olaanst artn nedenlerinden biri kz rencilerin eitimine nem verilmesi ve ileri dzeyde matematik ve bilim dersleri almalar. Ayrca zel eitim verilmesi, rnein grsel-uzamsal yetenei artrc ynde derslerin almas da kz rencilerin baarsn artrm.

Bilim ve Teknik ubat 2013

Bahri Karaay, Iowa niversitesi Tp Fakltesi Pediatri Blm, ocuk Nrolojisi Krss retim yesidir. Nrolojik doum kusurlar zerinde genler dzeyinde yaptigi aratrmalar Amerikan Saglik Enstitusu (NIH) tarafindan destekleniyor. Karaayn ilk kitab Yaamn Srr DNA TBTAK Popler Bilim Kitaplar arasnda yaymland.
www.bahrikaracay.com/blog

Erkek

Mirko Diksic ve ekibi erkek beyninin daha fazla seratonin rettiini gzlemliyor.

27

Erkek Beyni Kadn Beyni Erkek renciler grsel-uzamsal olarak tanmlayabileceimiz, nesnelerin zihinde boyutlu olarak canlandrlmas becerisinde kz rencilerden daha iyi. Bu beceri, Ada ve Bde gsterilen ekillerin zihinde boyutlu olarak canlandrlabilmesini ve bylece ayn olup olmadklarn belirlemeyisalyor.

<<<

Erkek ve kadn beyinlerini karlatrrken unu da belirtmek gerekiyor; tek yumurta ikizleri de dhil olmak zere hibir beyin bir dierinin ayn deil. Witelson erkek ve kadn beyinleri karlatrldnda birbirlerinden ne daha iyi ne de daha kt olduklarn gryoruz diyor. Ancak cinsiyetler asndan beyinde farkllklar olduu da bir gerek. Beynimiz dnmemize, hissetmemize, hareket etmemize ve etken olmamza yardmc olduu iin, bu farkllklar byk olaslkla bilisel birtakm farkllklar da beraberinde getiriyor. Farkllklar salk asndan da son derece nemli. Erkek ve kadn beyni arasndaki farkllklar zellikle beyni etkileyen rahatszlklarn tedavisinde cinsiyete zel tedavi yntemleri gelitirmemiz gerektiini gsteriyor. Gz nnde bulundurulmas gereken bir dier nemli gerek de beynin yaadmz tecrbelerin etkisi ile devaml olarak deiime uramasdr. Bilimsel olarak beynin plastisitesi (yani beynin yapsnn deiebilirlii) olarak adlandrdmz bu zel-

lik erkek ocuklarn szel, kz ocuklarn ise grseluzamsal yeteneklerinin zel bir eitimle gelitirilebilecei anlamna geliyor. Nitekim bilimsel almalar, ocuklarn konuma diline maruz kalma sklnn daha sonraki yaamlarnda ulaacaklar szel yetenek seviyesini belirleyen en nemli etken olduunu gsteriyor. ok sayda lkeyi kapsayan, geni apl bir almada, kk ocuklarn szel yeteneklerinde cinsiyet farknn etkisinin sadece % 3 olduu bulunurken, ocuun yetitii ortamn ve konuma diline maruz kalma orannn etkisinin % 50 olduu bulunmu. Bu da annelerin ve babalarn erkek ocuklaryla daha fazla iletiim kurup onlarla konuarak, onlara kitap okuyarak veya kitap okumalarn tevik ederek szel yeteneklerinin glenmesini salayabileceini gsteriyor. te yandan bilimsel veriler ebeveynlerin kz ocuklarnn grsel-uzamsal yeteneklerini bu amala dzenlenmis kurslarla, boyutlu oyuncaklarla, hedefe at oyunlaryla (rnein ok atma), tenis ve voleybol gibi spor etkinlikleri ile glendirebileceini gsteriyor.
izimler: Ersan Yaz Kaynaklar Halpern, D. F., Benbow, C. B., Geary, D. C., Gur, R. C., Hyde, J. S. ve Gernsbacher, M.A., The Science of Sex Differences in Science and Mathematics, Psychological Science in the Public Interest, Cilt 8, Say 1, s. 1-51, 2007. Nishizawa, S., Benkelfat, C., Young, S. N., Leyton, M., Mzengeza, S., de Montigny, C., Blier, P. ve Diksic, M., Differences between males and females in rates of serotonin synthesis in human brain, Proceedings of National Academy of Sciences, Cilt 94, Say 10, s. 5308-5313, 1997. Connellana, J., Baron-Cohena, S., Wheelwrighta, S., Batkia, A. ve Ahluwalia, J., Sex differences in human neonatal social perception, Infant Behavior & Development, Cilt 23, s. 113118, 2000. Cahill, L., His Brain Her Brain, Scientific American, s. 40-47, Mays 2005. Hotz, R. L., Deep, Dark Secrets of His and Her Brains, Los Angeles Times, 16 Haziran 2005. Alexander, G.M., Hines, M., Sex differences in response to childrens toys in nonhuman primates (cercopithecus aethiops sabaeus), Evolution and Human Behavior, Cilt 23, s. 467479, 2002.

28

Brtein Ege

><

Bilim ve Teknik ubat 2013

Titan dnyann en hzl sper bilgisayar

1972 ylnda ABDde kurulan Cray Inc., kendi tasarm ve retimi olan Titan adl sper bilgisayar ile IBM ve HewlettPackard gibi en zorlu rakiplerini geride brakarak zirveye oturdu. Listedeki bu beklenmedik deiim, geen dnemin birincisi ve ayn zamanda bir milyon adetten daha fazla ekirdee sahip ilk sper bilgisayar olan Sequoiann (IBM) sper bilgisayarlar arasndaki bu yar ikincilikle bitirmesine yol at. 2012nin son alt aylk dnemini kapsayan Top500 listesinde dikkat eken dier iki husus sper bilgisayarlarda giderek artan oranda ok ekirdekli ilemci ile grafik ilemci nitesi (Graphics Processing Unit, ksaca GPU) kullanlmas.

Cray Inc. tarafndan tasarlanan ve retilen Titan adl sper bilgisayar, Kasm 2012de yaymlanan Top500 listesine gre zorlu rakiplerininin hepsini geride brakarak tm zamanlarn en hzl sper bilgisayar seildi. kincilie Sequoia ile IBM, ncle ise K Computer ile Fujitsunun yerletii ilk 10da ABD toplam 5, Almanya 2, talya, Japonya ve in ise 1 sper bilgisayarla temsil ediliyor. Dikkati eken baka bir nokta da bu listede ilk 10a girmeyi baaran sper bilgisayarlardan -Almanyada bulunanlar da dhil olmak zere- toplam 6snn IBM tarafndan tasarlanp retiliyor olmas (Haziran 2012de yaymlanan listeye gre IBM ilk 10daki sper bilgisayarlarn 5ini retiyordu). lk 10a giren dier 4 sper bilgisayar ise Cray Inc. (ABD) ve Fujitsunun (Japonya) yan sra Dell (ABD) ve NUDT (in) tarafndan retiliyor.

Yeni Top500 listesi

letim sistemi olarak Cray Linux Environment kullanan, tam ad ile TitanCray XK7 toplam 560.640 ekirdek ilemciye ve 17,59 Petaflop/s (17590,0 Teraflop/s) ilem hzna sahip. Bu deerlerle ilem hz asndan en zorlu rakibi Sequoiadan (16,32 Petaflop/s) bir burun nde olan Titann baarsnn srrnn, klasik mikroilemci yerine ok sayda NVIDIA grafik ilemci nitesi (GPU) kullanmas olduu dnlyor (uzmanlar tarafndan belirtildiine gre Titann sahip olduu 560.640 ilemcinin yaklak yars GPUlardan oluuyor). Yksek ilem gcne ve ayn zamanda enerji dostu bir yapya sahip olan GPUlarn nmzdeki yllarda giderek artan bir oranda sper bilgisayarlarda boy gstermesi bekleniyor (Titann yan sra deerlendirmeye giren 500 sper bilgisayardan toplam 62sinin GPU kulland belirtiliyor).

Titan-Cray XK7

Gncel Top500 listesinin gsterdii sonuca gre ne olursa olsun IBM sper bilgisayarlar alanndaki tahtn -Crayin yan sra- byk bir baaryla korumaya devam ediyor. lk 500e giren sper bilgisayarlardan 193 IBM, 146s Hewlett-Packard ve 31i Cray Inc. tarafndan retilirken, en fazla sper bilgisayara sahip ilk lke ABD (251 adet), ardndan in (72) ve Japonya (32). Yine gncel Top500 listesine giren sper bilgisayarlardan % 76s Intel mikroilemciler kullanrken, % 12si ise AMD Opteron mikroilemci neslini kullanyor. Sper bilgisayarlarn yaklak % 98i ise iletim sistemi olarak Linux (% 93,8) ve UNIX (% 4) kullanyor. Top500 listesi 1993 ylndan itibaren Mannheim niversitesinden Alman bilim insanlar Prof. Dr. Hans Werner Meuer ve Dr. Erich Strohmaier ile Tennessee niversitesinden ABDli bilim insan Prof. Dr. Jack Dongarrann almalar sonucunda her alt ayda bir olmak zere ylda iki kere yaymlanyor.

Genel Tablo

Kaynaklar Top500, Supercomputer Sites, http://www.top500.org The Green500, Ranking the Worlds Most Energy-Efficient Supercomputers, http://www.green500.org

29

zlem Ak kinci
Dr., Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Beyindeki Mikro Dzeydeki Yaplarn lk Atlas


nsan beyni yaplan pek ok aratrmaya ramen hl gizemini koruyor. Bu aratrmalardan birinde de Avrupal bilim insanlarndan oluan bir grup, ilk kez insan beynindeki beyaz maddenin mikro dzeydeki yaplarnn atlasn oluturdu. ngiltere, Almanya, Fransa, Danimarka, svire ve talyadaki nemli aratrma merkezlerinden aratrmaclarn bir araya gelerek oluturduu proje grubu CONNECT (Consortium Of Neuroimagers for the Non-invasive Exploration of Brain Connectivity and Tracts) adn tayor. Proje, Avrupa Birliinin 7. ereve Program kapsamnda 2,4 milyon avroluk bir destek ile yl nce balam. Aratrmaclar 19 Ekimde Pariste bir araya gelmi ve aratrmann sonularn duyurmu, bulgularn sunmular. Projenin sonularnn nmzdeki on yl iinde sinirbilim ve tp alanndaki almalara pek ok imkn salayaca dnlyor.

30

SPL

><

Bilim ve Teknik ubat 2013

u atlas oluturulurken 100 gnllnn beyinleri zel bir manyetik rezonans grntleme yntemiyle taranm ve elde edilen boyutlu grntler kullanlm. Aslnda alma manyetik rezonans grntleme teknolojisi temeline dayanyor. Manyetik rezonans grntleme, oluturulan gl manyetik alan iinde radyo dalgalar kullanlarak belirli anatomik yaplar dier yaplardan net olarak ayrt etmek, salkl ve hastalkl dokular arasndaki farkllklar saptamak ve tanmlamak iin kullanlan bir yntem. CONNECT grubu projede baarl sonular alabilmek iin daha nce grlmemi seviyede ayrnt ve doruluk salayan, ileri dzey bir manyetik rezonans grntleme yntemi gelitirmi. CONNECT yesi Londra niversitesi Bilgisayar Bilimleri Blmnden Prof. Daniel Alexander ekibin bu yeni grntleme yntemini en son bilgisayar modelleme algoritmalar ve donanmlarn kullanarak oluturduunu ifade ediyor ve gelitirdikleri tekniin yeni atlasn hayata gemesinde kilit nem tadn belirtiyor. Grntleme teknikleri beyin yaps hakknda yeni bilgilerin ortaya kmasna yardm ediyor. rnein beynin hcre dzeyindeki ileyiinin dnce sreleriyle olan ilikisinin anlalmasn salyor. Gnmzde beyin ile ilgili pek ok aratrma, vcutlarn bilime balam birka kiinin beyin dokularnn hasara uratlarak histolojik yntemlerle incelenmesi sonucunda oluturulan beyin atlaslarna dayanyor. Gelitirilen bu yeni atlas ise aslnda normalde mmkn olmayan, beyin dokusunun her milimetre karesinin zenli bir ekilde mikroskopla incelenmi halinin gzlemlenmesini salyor. Atlastaki asl yenilik canl beyinde bilginin iletilmesini salayan sinir liflerinin yer ald beyaz maddenin en kk ayrntlarnn, yani mikroskobik zelliklerinin haritalanm olmas. Atlas, lif ap ve lif younluu gibi farkl doku zelliklerini gsteren ok eitli grntler ieriyor. Bu grntlerin hem tp hem de temel sinirbilim alanndaki beyin almalarnda standart bir kaynak olaca dnlyor. Bu projenin beyaz maddenin yaps ve ilevi ile ilgili gelecekte gerekletirilecek projeleri tevik edici ve kolaylatrc zellikleri de var. Sinirbilimde pek ok aratrma, gri maddenin ve sinir hcrelerinin anlalmas amacyla yaplm. Beynin hacimsel olarak yarsn oluturan beyaz maddeye ise, belki de etkin aratrma aralarnn eksiklii nedeniyle fazla ilgi gsterilmemi. CONNECT yeleri tarafndan gelitirilen yeni manyetik rezonans

alamy

grntleme yntemi, aratrmaclara ilk kez btn ve canl bir beyinde yer alan mikro dzeydeki yaplarn grselletirilmesi imknn salyor. Bylece en karmak organmzn anlalmasnda yeni ufuklar alacak. Bu projenin gelecekte mikro dzeydeki yaplarda meydana gelen deiiklikler sonucunda oluan beyin ve sinir hastalklarnda, rnein Alzheimer ve izofrenide gzlenen deiikliklerin anlalmasna ve tanmlanmasna, bylece daha iyi tehis ve tedavi yntemlerinin gelitirilmesine olanak salayaca dnlyor.

Anahtar Kavramlar Beyaz Madde: Sinir hcrelerinin aksonlarnn bulunduu blmdr, aksonlarn evresini saran myelin klfn renginin beyaz olmas nedeniyle beyaz grnmndedir ve adn buradan alr. Gri madde: Beyindeki sinir hcrelerinin gvde blmlerinin, dendritlerin, aksonlarn, glia hcrelerinin balangtaki miyelinsiz ksmlarnn bulunduu blge. Akson: Sinir hcresinin gvdesinden kan, hcreye gelen uyarlar baka bir hcreye tayan uzun ve ince uzantlar. Dentrit: Sinir hcresinin gvdesinden kan, evreden gelen uyarlar alan, ok sayda ve ksa, zellemi uzant. Myelin: Aksonlarn evresini saran klf.

Kaynak http://www.ucl.ac.uk/news/news-articles/ 1210/191012-First-micro-structure-atlas-of-humanbrain-completed-Alexander

Glia Hcreleri: Merkezi sinir sistemini destekleyen, sinir hcreleri arasnda uyarnn iletilmesini kolaylatran hcreler. 31

mit Fuat zyar


Fizik retmeni

Sondalarn Son Grevi


ABD Uzay ve Havaclk Dairesinin (NASA) bir yl nce Ay yrngesine oturttuu ikiz gzlem aralar baarl bir operasyonla uydumuzun yzeyine arpt. GRAIL projesi ad altnda Ay gzlemi yapan sondalar, bir ilkretim okulu rencileri tarafndan Ebb ve Flow olarak adlandrlmt. Sondalar bilim insanlar iin son grevlerini de yerine getirmi oldu. arpmann olduu blge, yrngedeki Ay Yrnge Keif Arac (Lunar Reconnaissance Orbiter-LRO) ile ayrntl olarak incelenecek.
Ktleekimi deiimi (E)

Ay yzeyindeki kraterlerin ve krklarn, derinlik ve ykseltilerini gsteren grafik. Renkli izgiler yzeydeki krklar ve krater evrelerindeki eimi gsteriyor (krmz ykseltileri, mavi derinlikleri simgeliyor). (NASA/JPL-Caltech/CSM)

projesi Ayn ktleekimi haritasn kararak, uydumuzun yzeyini ayrntl olarak grmeyi amalyordu. Bir yldr Ay yrngesinde dolanan ikiz aralar, yaklak drt aylk sreyle bu haritay oluturmak iin alt. Aralar bunun iin
32

GRAIL

Ay yzeyine radyo dalgalar gnderdi. Yzeyden yansyp gelen dalgalarn gecikme sresi, dalga boyu deiimi gibi zellikler ele alnarak hayli hassas bir harita oluturuldu. Bu bilgiler Dnyann ve Gne Sistemindeki dier karasal gezegenlerin oluumunu aklamaya alan kuramlarn snanmasnda kullanlabilecek.

><
Ayn yzeyinde asteroit ve kuyrukluyldz arpmalarnn izleri grlmektedir. Bu arpmalar hem darbe kraterleri hem de uzun ve ksa krklar oluturur. Sondalar Ayn kabuk younluunun beklenenden daha dk olduunu belirledi. Bu bilgi, 1970lerin balarnda gerekletirilen son Apollo grevleri ile elde edilen gzlem sonularyla da uyumlu. Daha nce Ay kabuunun kalnlnn 30-40 km olduu dnlyordu. GRAILler ise kabuk kalnlnn 10-20 km arasnda deitiini belirledi. Bu deer Dnyann kabuk kalnlyla benzerlik gsteriyor. Bu da Ayn Dnyadan kopan paralardan olutuu kuramn destekliyor. Ayn oluumuyla ilgili ne srlen bir baka kurama greyse, Gne Sisteminin erken dneminde Dnya ve Mars byklnde iki byk cisim arpt. arpma sonucunda cisimlerden koparak uzaya salan toz paralar birleerek Ay oluturdu. Ebb ve Flow 14 Aralkta Ayn kuzey kutbu yaknndaki bir daa arpmak iin bir alt yrngeye yerletirildi. Sondalar 17 Aralkta saat 00:28de saniyede 1680 m hzla Ay yzeyine arpt. arpma noktas Goldschmidt Kraterinin 2,4 km ykseklikteki kenaryd. Sondalar grevleri boyunca Ay yzeyine ait 115.000 grnt elde etti. Grev sreleri depolarndaki yaktla birlikte sona erecek olan sondalara son bir grev verildi. Motorlarn tam gle altrdklarnda kalan yaktlaryla, hesaplanan bir hedefe ulaabilecekler miydi? Bir baka ifadeyle ne kadar yaktla ne kadar yol alabileceklerdi? Bu son uu srasnda Ebb 4 dakika 3 saniye, Flow ise 5 dakika 7 saniye altrlarak hedeflerine baaryla arptrld. Bu deneme, gelecek uzay grevlerinde manevra bana gereken yakt miktarnn daha doru ve hassas olarak hesaplanmas iin kullanlabilecek.

Bilim ve Teknik ubat 2013

Sondalar 17 Aralk gecesi 00:28de saniyede 1680 m hzla Ay yzeyine arpt. arpma noktas Goldschmidt Kraterinin 2,4 km ykseklikteki kenaryd. (NASA/JPL-Caltech/GSFC/ASU)

Ebbin kamerasnn 15 Mart 2012de kaydettii bu grntde, iindeki kk kraterle dierlerinden ayrlan Poinsot Krateri (ortada) grlyor. Krater 68 km geniliinde. (NASA)

GRAIL A ve B sondalar frlatlmadan nce retildikleri laboratuvarda son pozlarn vermiti. (NASA/KSC)

Kaynaklar: http://www.nasa.gov/ mission_pages/grail/main/index.html http://www.astronomidiyari. com/?tag=grail http://www.nasa.gov/topics/ solarsystem/features/moon_ formation.html

33

Blent Gzceliolu
Dr., Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Aladalar
34

Karst ve Maara Aratrmalar

Bilim ve Teknik ubat 2013

65 milyon yl ncesine kadar Tetis deniziyle kapl olan Anadolu, bu zamandan sonra (Kretase dnemi / 142-65.5 milyon yl nce) ykselmeye balayarak karasallat. Bugn Aladalar olarak bilinen blge de Anadolunun karasallamaya balamasndan itibaren karstik oluumlarn etkisinde kalan ve gnmzde de karstlamann devam ettii bir yer. Jeolojik adan nemli ve ilgin zellikler tayan bu blge doal olarak yerbilimcilerin de ilgi alannda. MTA (Maden Tetkik ve

Arama Genel Mdrl) ve Hacettepe niversitesi bata olmak zere eitli kurumlardan bilim insanlar Aladalar blgesini aratryor. Bu aratrmalarn nasl yapldnn detaylarn renmek iin MTAdan bilgi aldk. Aratrmalar MTA Jeoloji Ettleri Dairesi Karst ve Maara Aratrmalar Birimi tarafndan gerekletiriliyor. Aratrmalar jeoloji mhendisi, hidrojeoloji mhendisi, jeomorfolog ve harita teknikeri gibi farkl disiplinlerden uzmanlarn ibirliiyle gerekletiriliyor.

35

Karst ve Maara Aratrmalar Aladalar

lkemizdeki en nemli karst ve maara sistemleri Toros Da Kuanda yer alyor. Bu blgedeki aratrmalar daha ok alt kotlarda ve yeralt su kaynaklarnn boald yerlerde yaplyor. Yksek dalk kesimlerde aratrma yapmak, ulam zorluu ve iklim koullar nedeniyle daha g. Aladalar Orta ve Dou Toros Kuanda, Kayseri-Nide-Adana snrlar iinde yer alyor. Aladalar ve yakn evresi 400-3750 metre geni ykselti aralnda, hayli dik topografyaya sahip bir blge. Aladalar ayn zamanda zirvesi 3767 metre ykseltideki Kzlkaya ktlesinin oluturduu, ortalama 2000 metre dolaynda ykseltiye sahip olan ok byk bir ktle. Aratrmalar, blgede yaklak 1900 km2lik bir alana sahip olan Aladalarn st ve alt kotlar olmak zere iki farkl alanda yaplyor. st kotlardaki aratrmalar daha ok Yedigller platosu ve yakn evresinde, alt kotlardaki aratrmalarsa Nide masifi ve yakn evresinde yrtlyor. Aratrma alan gneyde Karsant ukurluu (~800 metre), batda Ecemi fay zonu bats (Nide), kuzeyde Sultan sazl dzl (~1200

Dr.Alexander Klimchouk

metre) ve douda Zamant akarsuyuyla (1100-400 metre) snrl. Anadoluya bakan orta-kuzey blmleri karasal, Akdenize bakan gney blmse Akdeniz ikliminde. Bununla birlikte aratrma alannn nemli bir blmn oluturan yksek dalk alanlardaki (2000 metre ve st) ykselti nedeniyle, iklim ve doal ya-

p blgeye oranla hayli farkl. Aladalarn alt blgelerinde ve dk kotlu alanlarda yaz aylar boyunca yasz bir dnem gzlenirken, yksek kesimler youn yamur alabiliyor. Ayrca douda yer alan Zamant, batda yer alan Ecemi vadi sistemleri Akdeniz kkenli hava akmlarnn havza ilerine girmesine de neden oluyor.

Maaralar sahip olduklar yksek hidrolik iletkenlik nedeniyle karst sisteminin besleniminde ve geliiminde nemli role sahiptir. Bu nedenle Orta ve Dou Toroslarn kesiim hattnda yer alan ve blgenin nemli yeralt suyu rezervlerinden birisini oluturan Aladalar karst sisteminde (Kayseri, Nide, Adana) veri elde etmeye ynelik maara aratrmalar gerekletirilmi.
36

Bu almalarda disiplinleraras bir yaklam kulanlarak jeolojik, jeomorfolojik, hidrojeolojik, hidrojeokimyasal, evresel izotopik vb veriler elde edilmi ve kullanlm. Aratrmada elde edilen ve deerlendirilen veriler yle: Havzann saysal arazi modeli Uydu grntleri Hava fotoraflar

Anahtar gzlem alanlarna ait saha fotoraflar eitli jeolojik harita, kesit ve jeodinamik model gsterimleri eitli jeomorfoloji harita ve kesitleri Hidrojeolojik sistem dinamiinin aydnlatlmasna ynelik hidrojeokimyasal ve izotopik analiz sonular Maara kesitleri ve planlar Buzul ve maara kellerinin eitli yntemler ile belirlenen ya deerleri

>>>

Bilim ve Teknik ubat 2013

da kamplar Yedigller ve Byk Harman blgelerinde 3100 metre ykseklikte, 2002 yl da kamp Susuz vadisinde 2500 metre ykseklikte, 2003 ve sonraki yllardaki da kamplarysa Kemikli vadisinde 2850 metre ykseklikte yaplm. Bu kamplara lojistik destek batda Bademdere, kuzeyde Yahyal ve douda Ulupnar yerleimleri dolaynda oluturulan geici etek kamplar araclyla salanm. Aratrmalarn nerede ve nasl yapldna biraz daha ayrntl olarak bakalm.

Aladalarn yksek da kesimindeki maaralarn aratrmalar, MTA Jeoloji Ettleri Dairesi Karst ve Maara Aratrmalar Biriminin koordinatrlnde ulusal ve uluslararas eitli kurumlarla ibirlii erevesinde yrtlyor. Dr. Koray Trk (MTA Jeoloji Ettleri Dairesi Karst ve Maara Aratrmalar Birimi) ve arkada-

larnn yapt saha almalar, kar rtsnn en dk seviyede olduu temmuz ya da austos aylarnda, bir aylk dnemde adrl aratrma kamp eklinde yrtlyor. lk aratrma Ekim 2000da 6 kiilik kk bir grupla, Maden Boaz, Teke Kalesi ve Yedigller yrelerini kapsayacak ekilde, 10 gnde gerekletirilmi. 2001 yl

MTA Karst ve Maara Aratrma Birimi bugne kadar Aladalar ve evresinde 217 maaray aratrmtr. Aladalarn st kotlarnda gelien maaralar genellikle dikey zelliktedir, byk blm gnmzde buzul kazmasndan ve donma-zlme srelerinden kaynaklanan moloz malzemesiyle (maara diyamiktiti) tkanm durumdadr. Alt kotlardaysa dikey ynde gelien maaralar olduu gibi, geirimsiz taban seviyesi boyunca uzanan yatay maaralar olduu da belirlenmitir.

MTA Jeoloji Ettleri Dairesi Karst ve Maara Aratrmalar Birimi tarafndan yaplan aratrmalarda genel olarak maaralarn ve yakn evresinin jeolojik, jeomorfolojik, hidrolojik, hidrojeolojik, meteorolojik ve ekolojik zellikleri inceleniyor. Aratrlan maarann 1/100-1/1000 lekli haritalar (plan ve kesitleri) hazrlanarak, ekonomik amal kullanm alanlar belirleniyor. Uzun dnemler boyunca herhangi bir deformasyona uramadan korunmu olan maara kellerinde (sarkt, dikit, damlata, kil ve akl depolar vb) uygulanan izotop analizleri, radyometrik ya tayinleri gibi eitli yalandrma yntemleri kullanlarak, maarann bulunduu blgeye ait paleosismoloji ve paleoiklim verileri elde edilebiliyor. Maaralarn bulunduu alanlarda, akiferlerin hidrojeokimyasal zelliklerinin ve kaynak-beslenme havzalar arasndaki ilikilerin aratrlmas amacyla kaynak ve kuyulardan su rnekleri alnarak maaralardan geen yeralt sularnn hareket ynleri, bu sularn olas kirlenme ve koruma alanlarnn belirlenmesinin yan sra blgesel lekte karst sistemlerinin aratrlmasna ynelik almalar yaplyor. Jeoloji Ettleri Dairesi Karst ve Maara Aratrmalar Birimince yaplan almalarn dier bir amac da Trkiye Maara Envanterinin oluturulmas. Bu alma her maaraya bir numara ve kimlik verilerek yaplyor.
37

Karst ve Maara Aratrmalar Aladalar

Karst ve Maaralar Nasl Aratrlyor?


Karst (anmaya kar dirensiz, kolay eriyebilen kayalar) ve maara aratrmalarna her bilimsel aratrmaya baland gibi ilk olarak daha nce yaplan aratrmalarn derlenmesiyle ya da bilimsel deyile literatr taramas yaplarak balanm. lk olarak Aladalar ve yakn evresindeki, karstik geliime temel olabilecek jeolojik yaplar ve jeodinamik sreler derlenmi. Bu almalar zellikle hava fotoraf ve uzaktan alglama almalaryla desteklenmi. Buna ek olarak, arazide sistematik olarak gerekletirilen saha almalaryla da jeomorfolojik sreler, maara geliimi ve hidrojeolojik yap ve karst sistemine ynelik saha verileri toplanm. Saha almalarnda blgenin zellikle st kotlarndaki morfolojik deiimde etkili olduu dnlen Kuvaterner buzul alanlarnn yaylmna ynelik gzlemler sonucunda, zellikle yksek kotlardaki de-

Aladalar blgesinde yrtlen maara aratrmalar. Aladalarn karstik geliimine ynelik olarak veri toplanan maaralarda, blgenin paleoiklimine ynelik gzlemler ve veri toplanmas almalar da yrtlmtr.

rin maara aratrmalarnda, ayn zamanda farkl karstlama trlerine ilikin veriler de elde edilmi. Aladalarda yaplan almalar yzey aratrmalar, yzey alt aratrmalar (maara aratrmalar), paleoiklim aratrmalar, hidrojeolojik aratrmalar olarak da ayrmak mmkn. Yzey aratrmalar hava fotoraflar ve uydu grntleri zerinde gerekletirilen n deerlendirmeler temelinde yrtlen almalar. Bu kapsamda, Aladalarn tamamna yakn blm sahada dolalarak incelenmi. Sz konusu alanlara ait deerlendirmeler hava fotoraflarndan ve uydu grntlerinden elde edilen gzlemlerle de desteklenmi. Aladalarda yaplan yzey aratrmalar (jeomorfolojik yap) bu blgedeki karstlamann jeolojik devirler boyunca geirdii evrelere k tutacak jeomorfolojik kantlarn toplanmasna ynelik saha almalarn ieriyor. Yzey aratrmalarndan sonra yzey alt ya da maara ara-

38

<<<

Bilim ve Teknik ubat 2013

trmalar geliyor. Karst aratrmalarnda nemli yere sahip olan maaralarn aratrlmasnda, Aladalar blgesi st kot (1800 metre ve zeri) ve alt kot maaralar olmak zere iki gruba ayrlm. Bu almalar sonucunda toplam 303 maara giri az saptanm. Aladalarn st kotlarnda saptanan maara saysysa 266. Bu maaralarn 180i detayl aratrlm, 86snn ise sadece tamamen tkal olan azlar belirlenebilmi. Alt kotlarda da (1800 metre ve alt) toplam 37 maara aratrlm. Buna gre aratrlan toplam maara says tm Aladalar iin 217. Aladalarn paleoikliminin belirlenmesine ynelik almalar, jeomorfolojik gzlemlerle buzullama dnemlerinin belirlenmesine ynelik nicel ya tayin almalarn ieriyor. Paleoiklim, aletsel lmlerin yaplmad dnemlerin iklimidir. Hidrojeolojik aratrmalarda, Aladalarn mevcut beslenim-boalm dinamiinin belirlenmesi amacyla akiferin balca boalm noktalarn oluturan kaynaklar zerinde younlalm. Aladalar karstik akiferi genel olarak tm ynlerden geirimsiz birimlerce evrelenmi, byk oranda izole bir akifer. Bu akiferin besleniminin genel olarak yksek kesimlere yaan, byk oranda kar

eklindeki ya aracl ile saland tahmin ediliyor. Akiferin balca boalm noktalar douda ve gneydouda Zamant Nehri ya da kollar zerinde bulunan Yerkpr 1-2 (850 metre), Gksu (650 metre), Kapuzba (750 metre) ve Yerkpr 3 (Kp, (450 metre) kaynaklarnca salanyor. Ana boalm blgesi olan Zamant Nehri zerinde yer alan kaynaklarn uzun dnem ortalama yllk boalmlarnn 1 milyar m3 dolaynda olduu tahmin ediliyor.

Aladalar blgesi neotektonik dnemde (herhangi bir blgede, son tektonik deiikliini izleyen ve gnmzde de sren dnem) artan tektonik hareketlerle evresine oranla daha hzl ykselen ve daha hzl anan bir blge. Bunun yan sra Kuvaternerde (1.81 milyon yl nce -gnmz) oluan buzul dnemlerinde, blgenin yzey ksmlarndaki (st kotlardaki) maaralarn byk blm buzullar tarafndan tanan krntl malzemelerle ya da gncel mekanik zlmeye bal olarak tkanmtr. (stte)

Fotoraflar: Dr. Koray Trk Aladalarda yrtlen paleoiklim aratrmalar


Kaynaklar Trk, K., Aladalarda (Nide, Kayseri, Adana) buzullama evrelerinin karstlama zerindeki etkileri, Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Ankara, 2008. Trk, K., Bayar, S., Klimchouk, A., zyurt, N. N., Sava, F., Aladalar (Kayseri, Nide, Adana) karst ve maara aratrmalar projesi, MTA Derleme No: 11260, Ankara, 2010. Bayar, S., Yksek Dalarda Karst Evriminin Btnleik Jeomorfolojik, Hidrojeolojik ve Speleolojik Analizler ile Kurgulanmas: Aladalar (Dou Toroslar) rnei, TBTAK Proje No: AYDAG 104Y211, Eyll 2008.

39

lay elik

nsan Genomunu Anlamlandrma Projesi


nsan Genom Projesi, insann genetik kodunu oluturan DNAdaki 3 milyar baz iftinin dizilimini ortaya koydu. Ancak proje tamamlandnda bu kodun byk bir ksmnn nasl ilev grd hl bir srd. nsan Genom Projesinin hemen ardndan balayan ENCODE Projesi, ok sayda laboratuvarn ve aratrmacnn uzun yllar sren ortak abalar sonucunda insan genomunun ileyiine dair btnsel bir anlay oluturma yolundaki ilk verileri ortaya koydu.
2003 ylnda tamamlanan nsan Genom Projesi kamuoyunda byk yank uyandrmt. nk insann genetik kodunun ortaya karlmas sz konusuydu. Ancak genetik kodun ortaya karlmas yalnzca DNAy oluturan baz iftlerinin diziliminin ortaya karlmas anlamna geliyordu. Bilim insanlarn bekleyen asl dev bulmacaysa bu dizilimin ne anlama geldii ve genetik kodun nasl ilediiydi. nsan Genom Projesinin hemen ardndan balatlan ve yine ok sayda laboratuvarn ve aratrmacnn dhil olduu ok kapsaml bir proje olan ENCODE (Encyclopedia of DNA Elements) projesi ite bu bilginin peine dt. nsan Genom Projesinin tamamlanmasyla milyar baz iftinden oluan insan genetik kodunun sadece % 1inden biraz fazla bir ksmnn protein kodlad anlalmt. Bu da yaklak 20.000 gene karlk geliyordu. Ancak pek ok bilim insan, insann sahip olduu artc karmakln genomun o zamana kadar p DNA olarak anlan % 99luk ksmnda gizli olduunu dnyordu. te ENCODE projesi bu ksmn ilevlerini ortaya karmaya ynelik muazzam bir veri toplama abas olarak tasarland. Projenin amac, bu ksmdaki ilevsel DNA dizilerini tespit edip bunlarn hangi hcrelerde etkin olduunu, genomun paketlenmesi ile genlerin dzenlenmesi ve ifadesi zerinde nasl etkileri olduunu anlamak. miz yl bilimsel dergide yaymlanan 30 makaleyle akland. Projede genomun yaklak % 80lik bir ksmna bir eit ilev atfedilmi oldu. Bunlar arasnda, DNA diziliminde genlerden hemen nce gelen ve belirli proteinlerin gen anlatmn kontrol etmek zere baland 70.000 kadar promoter blgesi ile kendilerinden uzak blgelerde yer alan genlerin anlatmn dzenleyen 400.000 kadar hzlandrc (enhancer) blge yer alyor. Projede toplamda 440tan fazla aratrmacnn yer ald 32 aratrma grubu 24 standart deney tipi kulland. Aratrmaclar genomdan transkripsiyonla retilen RNA molekllerinin baz dizilimini belirledi ve protein kodlamayan pek ok RNA molekl retildiini ortaya koydu. Promoterlere balanarak gen anlatmnn balamasn salayan 120 transkripsiyon faktr iin balanma blgelerini belirlediler. Genellikle hangi genlerin pasif durumda olduunun bir gstergesi olan metil kimyasal grubuyla rtl genom blgelerini haritaladlar. DNAnn kromozomlar biiminde paketlenmesini salayan histon proteinleri zerinde oluturulan ve gen anlatmnn hzlandrldn m yoksa basklandn m gsteren kimyasal deiiklikleri incelediler. Ayrca her ne kadar hemen hemen tm hcrelerimiz ayn genoma sahip olsa da genom her hcrede ayn biimde ilemiyor. Bu yzden de aratrma gruplar bu deneyleri en az 147 hcre zerinde uygulad ve sonuta toplam 1648 deney gerekletirilmi oldu. Yaplan deneyler, ksmen Ulusal nsan Genomu Aratrma Enstitsnn (NHGRI) teknoloji gelitirme program sayesinde, sadece be yl nce kullanma sunulan yeni nesil DNA dizi analizi teknolojilerine dayanyor. ENCODE toplamda 15 trilyon baytlk ham veri ortaya koydu ve analizler iin 300 yla denk bilgisayar zaman harcad.

p DNAnn Srlar zlyor


ENCODE projesi 2003 ylnda hedeflenen sonular elde etmek iin gerekli yntemlerin ve stratejilerin gelitirildii ve genomun sadece % 1lik ksmnn ele alnd bir pilot aamayla balad. 2007de aratrmaclar gelitirdikleri yntemleri tm genoma uygulamaya balad. Bu aamann da sonular getii40

><

Bilim ve Teknik ubat 2013

ENCODE Neler Vaat Ediyor?


ENCODE projesi her eyden nce NHGRIdeki program yneticilerinden Dr. Elise Feingoldun deyiiyle genomun, proteinlerin nerede ne zaman retileceini belirleyen ama kapama dmeleri olduunu, canl ve dinamik bir yapya sahip olduunu gsterdi ve genoma ilikin anlaymz bir st seviyeye tad. ENCODE genomun gizli kalm ynlerini ortaya kararak genetik eitliliin insan zelliklerini ve hastalklarn nasl etkilediini daha iyi anlamak iin bir frsat yaratt. Bilim insanlarnn, projenin genomda ortaya kard saysz dzenleyici eleman inceleyerek ve bunlarn dizilimlerini dier memelilerdekilerle karlatrarak insan dier memelilerden farkl yapan eyin ne olduunu daha iyi anlayabilecei dnlyor. Projede elde edilen ve herkesin eriimine alan veriler imdiden aratrmaclarn hastalk genetiini daha iyi anlamasna katkda bulunuyor. Genom leinde ilikilendirme almalar (GWAS) 2005 ylndan bu yana, genomun DNA kodundaki tek harflik bir farklln hastalk riskiyle ilikili grnd binlerce nokta yakalad. Ancak bu noktalarn neredeyse % 90 protein kodlayan blgelerin dna dyor. Dolaysyla aratrmaclarn elinde bu noktalarn hastala nasl sebep olabileceine ya da etki edebileceine ilikin fazla ipucu bulunmuyor. ENCODE projesinde oluturulan harita, hastalkla ilikili bu blgelerin pek ounun hzlandrc blgeler ya da baka ilevsel diziler ierdiini ortaya koydu. Ayrca hcre tipi de nem tayor. Yani GWAS ierdii tespit edilen dzenleyici bir blge, belirli tipteki hcrelerde etkinken dierlerinde etkin olmayabiliyor. Dolaysyla ENCODE projesinin farkl hcre tiplerine ilikin analiz sonular da GWAS sonularnn anlamlandrlmasnda faydal oluyor.

l ve geni lekli proje olsa da henz hedeflenen verilerin kk bir ksmna ulalm durumda. Projenin ortaklarndan California niversitesinin internet sitesinde, ENCODEun ilerlemesini gsteren bir grafik yer alyor (Yanda). 24 deney tipinden hangilerinin tamamlandn ve 180 hcre tipinden hangilerinin incelendiini gsteren grafiin ok az bir ksmnn dolu olduu grlyor. Ayrca ENCODE, eitli teknik sebeplerden dolay aslnda genomun anlamlandrlmas iin gereken bilgilerin tamamn hedefleyemiyor. rnein projede 180 hcre tipi ele alnyor oysa insan vcudunda birka bin kadar hcre tipi var. Ya da rnein projede ChIP ad verilen bir teknik kullanlarak belirli proteinlerin baland DNA blgeleri tespit ediliyor, ancak aratrmaclarn elinde bu yntemde kullanlabilecek sadece 2000 kadar protein var. Dolaysyla projenin kapsam geniledike genileyebilir de. Bu da projenin hangi noktada tamamlanm saylmas gerektii konusunda tartmalara neden oluyor. Belki de ENCODE projesinin sonular zellikle salk konusunda somut faydalar salamaya baladka projenin devam etmesinin gerektii daha ok kabul grecek. Grne gre insan genomunun anlamlandrlmas ve ileyiinin anlalmas bu yzyln en nemli bilimsel meselelerinden biri olacak.
DNAnn kromozomlar biiminde paketlenmesini salayan histon proteinleri zerinde oluturulan ve gen anlatmnn hzlandrldn m yoksa basklandn m gsteren kimyasal deiiklikler ENCODE projesinde incelenen zellikler arasnda.

Nereye Kadar ENCODE?


Bu kadar kapsaml bir projenin maliyeti doal olarak hayli yksek. Pilot aama 55 milyon dolara, tm genom zerindeki analiz aamasysa 130 milyon dolara mal olmu. NHGRI sonraki aama iin 123 milyon dolar daha ayrabilecek. Baz aratrmaclar projenin artk bu yksek maliyetine deecek kazanmlar salamas gerektiini ve projeye ayrlan bteyle hipoteze dayal ok sayda baka aratrma projesinin desteklenebileceini savunuyor. Ayrca projenin ucu ak gibi grnyor. nk ENCODE her ne kadar imdiye kadar bu konuda yaplm en kapsam-

Kaynaklar Maher, B., The Human Encyclopedia, Nature, Cilt 489, Say 7414, s.46-48, 2012. http://www.genome.gov/27549810 41

zlem Kl Ekici
Dr., Bilimsel Programlar Bauzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

42

thinkstock

>>>

Bilim ve Teknik ubat 2013

nsanolunun 12 bin yldan daha uzun bir sreden beri koruyucusu, yardmcs, arkada, srda, kahraman ve can dostu olan kpekler kendilerine yneltilen sevgiye ve ilgiye yksek sadakatle karlk verir. Bu canllarla insanlar arasndaki ba o kadar kuvvetlidir ki, kpekler sahiplerinin birtakm eylerden rahatsz ve huzursuz olduunu hatta bazen hasta olduklarn onlardan ok daha nce hisseder. Fiziksel ve duygusal olarak insanlarn birok ihtiyacn karlayan kpekler artk baarl bilimsel almalara da katk salyor. Nasl m? Gelimi koku alma duyular sayesinde iz srebilen, avclara yardm eden, uyuturucu, patlayc madde ve kayp kiileri bulabilen eitimli kpekler imdi de baz kanserlerin, enfeksiyonlarn ve baka hastalklarn erken dnemde ve henz klinik bir belirti ortaya kmadan tannmasn yani erken tehis edilebilmesini salyor.

pekler doduklar andan itibaren ok iyi koku alr. Yaadklar dnyay burunlaryla koklayarak tanr ve tecrbe edinirler. Bir kaynaktan dorudan koku aldklar gibi o kaynak ortamdan uzun zaman nce uzaklam olsa da kaynan geride brakt kokuyu da alrlar. Irklar arasnda farkllklar olmakla birlikte tm kpeklerin koku alma duyusu gelimitir. Alman kurdu gibi baz rklar dier rklardan daha iyi koku alma yeteneine sahiptir ve zel bir eitimle uyuturucu bulma, kazazedeleri gk altndan karma gibi ilerde kullanlabilirler. Kpeklerdeki koku alma duyusu insanlarnkinden 10.000-100.000 kat daha iyidir. Beyinlerinin byk bir ksmn bu duyunun almas iin kullanrlar. Koklamay kodlayan genleri ve sinir hcreleri insanlarnkinden ok daha fazladr. nsanlarn burnunda yaklak be milyon koku alma hcresi bulunur. Kpeklerde ise bu say 200 milyona kadar kar. nsan burnunda koku alma blgesinin genilii 3-5 santimetrekare iken bu alann kpeklerde 18-150 santimetrekare olduu biliniyor. Getiimiz son 10 yl iinde bilim insanlarnn kpeklerin burunlarn birok tbbi aratrmaya dahil ettiini gryoruz.

Uzmanlara gre baz hastalklar ve enfeksiyonlar kpeklerin kolayca alabilecei zel kokular yani biyoiaretiler yayyor. Salkl dokularda bu kokular olumuyor. rnein kt huylu tmrler ve kanserli hcreler darya birtakm organik uucu kimyasal maddelerin (ok az miktarda alkan, formaldehit ve benzen trevleri gibi) kokusunu veriyor. Eitimli bir kpek trilyonda bir orannda seyreltik bile olsa bu biyoiaretileri rahatlkla hissedebiliyor. lk olarak 1989 ylnda bir tp dergisinde nakledilen bir olayda, sahibinin bacandaki bir benden rahatsz olan kpein kanser tehisinde yeni ufuklar almasna neden olduundan bahsediliyor. Bu kpek, sahibinin bacandaki beni srekli ve bazen pantolonunun zerinden bile koklar, hatta zaman zaman onu srmak ister. Kadn, kpeinin bu srarlar karsnda kendisine hibir sknt vermeyen ve hi de nemsemedii bu beni iin doktora gitmeye karar verir. Bacaktaki benden alnan parada yaplan incelemelerde benin kanserli olduu anlalr ve ben ameliyatla hastann vcudundan karlr. lgintir ki, kanserden kurtulan kadnn kpeinin ameliyattan sonra artk sahibinin bacayla ilgilenmediinden sz ediliyor.
43

Burnuma Hastalk Kokusu Geliyor!

Bu olay bilim insanlarna, kanserin veya baka hastalklarn tehisinde kpeklerin olaanst koku alma yeteneklerinden yararlanabileceklerini dndrr ve birok lkede kapsaml almalar balatlr. Uzmanlar kpek burnunun, koku molekl tespit eden tbbi cihazlardan 10 bin kat hassas olduuna dikkat ekiyor. Kpekler mesane, bbrek, barsak kanseri gibi idrar ve dk yoluyla koku yayan kanser trlerini yksek koku alglama kapasiteleri sayesinde kolaylkla hissediyor. Bunun yan sra insanlarn tenini koklayarak deri ve meme kanserini, nefesleri koklayarak da akcier kanserini belirleyebiliyorlar. ngiltere, Kore, Japonya, Almanya ve ABDdeki merkezlerde, kpeklerin olaanst koku alma yeteneklerinden faydalanlarak yaygn bir ekilde kanser tespiti yaplyor. Trkiyede de stanbul niversitesi Veteriner Fakltesinde bu tr almalara baland belirtiliyor. Bu alandaki ilk bilimsel deneme 2004 ylnda Florida Eyalet niversitesi, Duyusal Aratrma Enstitsnde iki kpek ile yaplyor. Bu kpekler patlayc maddeleri ve narkotik ilalar koklayarak bulan kpeklerle ayn eitimden gemi. Melanom yani kanserli doku rnekleri salkl insanlarn vcutlarnn deiik yerlerine saklanm. Kpeklerden bir tanesi melanom dokular koklayarak tespit edebilmi. ngilterede 2004 ylnda mesane kanseri zerinde yaplan almada kpeklerin idrar rLabrador retriever cinsi yavru kpekler
thinkstock

neklerini koklayarak kanseri tespit etme baar orannn % 60 olduu bildiriliyor. Ancak bu almada dikkat eken baka bir nokta olmu; salkl olduu sylenen bir bireyden alnan idrar rneini kpeklerin tekrar tekrar srarla koklamas zerine o kiiye yeniden tbbi testler uygulanm ve kiinin mesane deil de bbrek kanseri hastas olduu tespit edilmi. Yani bu durum tamamen kpekler sayesinde tespit edilmi. Kaliforniyadaki bir kanser aratrma merkezinde 2006 ylnda yaplan bir baka almada ise Labrador cinsi av kpei ve iki Portekiz su kpei kullanlm. Akcier ve meme kanseri hastalarndan alnan nefes rneklerini koklayan eitilmi kpekler, akcier kanseri rneklerinin % 99unu, meme kanseri rneklerinin ise % 88ini tespit etmi. Kpekler sadece koklayarak 55 akcier, 31 meme kanseri hastasn ve 83 salkl bireyi tanmlam.

thinkstock

44

<<<
rn haber veriyor. Baz kpekler de sahiplerinin nefeslerine ya da salglad kokulara deil de davranlarndaki deiikliklere odaklanacak ekilde eitiliyor. Bu ekilde yksek tansiyon, kalp ya da epilepsi krizlerini balamadan hissedip sahiplerini erkenden uyaryorlar. nsann can dostu olan kpeklerin yakn gelecekte birok hastaln erken tehisinde nemli rol oynayacana kesin gzyle baklyor. Uzmanlar bu sonulardan esinlenerek kanser veya baka hastalklarn tehisinde kullanlabilecek baz pratik ve teknolojik zmler aramaya balam. te bunun sonucunda insan burnunun ya da tbbi cihazlarn hissedemedii ya da tespit edemedii kokular alglayabilen, elektronik burun denilen cihazlar gelitirilmi. Bu cihazlar, nefes rneklerini analiz ediyor. Kanserin varlnda oluan metabolitleri ya da kimyasallar fark eden bu cihazlarda kullanlan iaretleyiciler renk deitirerek hastal tespit edebiliyor. Cleveland Kliniinde gelitirilen ve her biri farkl renkte bir boya ile kapl ince polimer filmlerden oluan bir cihazla akcier kanseri erken dnemde tehis edilmeye allyor. Bu yntem, akcier kanseri olan hastalarn nefeslerindeki uucu organik bileiklerin belirlenmesi esasna dayanyor. Akcier kanseri olan hastalarn nefeslerindeki etan, formaldehit ve asit aldehitlerini lazer teknolojisi ile lerek erken tehisi hedefleyen aratrmalar da umut veriyor. Michigan niversitesindeki bir grup aratrmac, nefes testi uygulayan bir elektronik burun kullanarak meme kanserini tanma almalar yapyor. Bu yntemde salkl ve meme kanserli bireylerin nefeslerindeki farkl metabolitler belirleniyor. Yakn zamanda srailli uzmanlar da bir elektronik burun kullanarak ba ve boyun kanserlerini erken tehis edebildiklerini duyurdu. almalar mit vaat ediyor. Bundan sonra kpeinizi daha dikkatli izleyin. Kpeiniz size daha salkl ve mutlu bir yaam iin ipular verebilir. Eer kpeiniz size her zamankinden tuhaf bir ekilde davranyorsa, rnein vcudunuzdaki belli blgeleri srekli kokluyor, belli noktalar devaml trnaklyor, yalyor ya da srmaya alyorsa belki de salnzla ilgili, sizin bile farknda olmadnz ve yolunda gitmeyen bir durum sz konusu olabilir.

Bilim ve Teknik ubat 2013

thinkstock

Alman aratrmaclarn 2011 ylnda Avrupa Solunum Dergisinde yaymlad bir aratrmada ise salkl kiilerin nefes rneklerinin yannda, kronik akcier hastas (chronic obstructive pulmonary disease -COPD) ve akcier kanseri olan 220 kiiden alnan nefes rnekleri kpeklere koklatlr.Yaplan denemelerde kpekler 100 kanserli rnein 71inin kanserli olduunu, 400 salam rnein de 372sinin salam olduunu (% 93) belirledi. Kpeklerin performansnn, hastalarda kronik akcier rahatszl olmasndan, hastalarn yediklerinden ve ttn kullanmndan etkilenmemesinin nemli bir nokta olduu belirtiliyor. Japonlarn gene 2011de Labrador av kpekleri ile gerekletirdii barsak kanseri almalarnda kpeklerin kanserli hastalar kolonoskopi hassasiyetinde belirledii belirtildi. Tespit orannn nefes rneklerinde % 95, dk rneklerinde % 98 olduu syleniyor. zellikle kpeklerden bir tanesinin kanseri erken evresinde yakaladndan ve kolonoskopinin bile yapamad polipleri kt huylu dokulardan ayrt etme iini baaryla gerekletirdiinden bahsediliyor. Avusturalyada ve ABDde gerekletirilen benzer hastane almalar gene kpeklerin erken veya ge evredeki meme kanserinden cilt, akcier, kaln barsak, yumurtalk, bbrek ve mesane kanserine kadar birok kanser eidini % 88-% 97 doruluk derecesinde tespit ettiini bildiriyor. British Medical dergisinde getiimiz gnlerde yaymlanan bir baka bilimsel aratrmada ise bir eit kk av kpei olan Beagle cinsi bir kpein, antibiyotie diren kazanm bir bakteri enfeksiyonunu (Clostridium difficile) hem hastalarn dklarn hem de hastane ortamn yani havay koklayarak % 98 orannda baaryla tespit ettiinden sz ediliyor. Eitilmi kpekler kanserin ve bakteri enfeksiyonlarnn yan sra kan ekeri seviyelerindeki deiiklikleri ve organik keton maddelerini de koklayarak tespit etme yeteneine sahip. Ketonlar, kan dolamndaki dk inslin ve yksek kan ekeri sinyalini veren toksik yani zehirli asitler olarak biliniyor. Bu durumu fark eden kpekler sahiplerine eker nbetine ya da eker komasna girmek zere oldukla-

Kaynaklar http://www.sciencedaily.com/ releases/2012/12/121213193143.htm http://www.dailymail.co.uk/health/article-2062000/ The-dogs-detect-cancer-Meet-legged-bio-detectivespioneering-health-revolution.html http://www.globalanimal.org/2012/05/02/dogs-sniffout-cancer/73224/#sthash.w5PUKKHb.dpbs

http://www.organicauthority.com/pets/the-sniff-sensehow-dogs-detect-diseases.html http://www.tamerdodurka.com/?p=180 http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=Radika lDetayV3&ArticleID=1039649&CategoryID=77 http://www.thinkstockphotos.com/image/stock-photonose-of-dog/79168050/popup?al=20045622045

thinkstock

POPLER BLM KTAPLARI

Halk Bilim Tarihi n Madenciler, Ebeler ve Basit Tamirciler Clifford D. Conner eviri: Zeynep ifti Kanburolu

Cliff Connern Halkn Bilim Tarihi, bilim tarihine fikir tazeleyen, keyifli, yeni bir bak sunuyor. Byle bir eserle daha nce hi karlamadm; bu kitap tarihe sekinci nyarglardan arnm bir bak asyla yaklayor ve yaratc bir slupla sradan insanlarn, alan insanlarn bilimin geliiminde oynad rol anlatyor. Yeni tarihsel verileri, bizleri artarak, gelenekselliin saraylarnda bir heyecan dalgas yaratarak sunuyor. Howard Zinn rendiimiz bilim tarihine ainayz: Galileonun dnyann evrenin merkezi olmadn kantlamak iin teleskopu nasl kullandn, Newtonun aatan den elma sayesinde yer ekiminini nasl kefettiini, Einsteinn basit bir denklemle zaman ve uzamn gizemlerini nasl zdn biliyoruz. Bu geleneksel cesaret yks, Byk Fikirleri olan birka Byk Adam tm insanln karsnda ne karr ve bilimi tamamyla bunlara borlu olduumuzu salklar. Oysa Bilim her zaman kolektif bir abann rn olmutur. Halkn Bilim Tarihinde ise dikkatler, sonunda, avctoplayclara, kyl iftilere, denizcilere, madencilere, demircilere, halk ifaclarna ve gnlk yaam mcadelesinde var olma abas ierisinde srekli doa ile yzleen sradan insanlara ynelmitir. Tp bilimi, okuryazar olmayan antik a insannn bitkilerin iyiletirici zelliklerini kefetmesiyle balamtr. Kimya ve metalurji antik alarda yaam madencilerin, demircilerin ve mlekilerin almalaryla ortaya km; jeoloji ve arkeoloji de yine madenlerde domutur. Matematik varoluunu ve, byk lde, geliimini binlerce yl boyunca arazi ettlerine, tccarlara, muhasebecilere ve tamircilere borlu olmutur. Bilimsel Devrime damgasn vuran ampirik (deneysel) yntem de, bu yntemin faydaland ok saydaki bilimsel veriler de Avrupal zanaatkrlarn atlyelerinden domutur.
hepmz okul ktaplarindan

Duygu Biricik
Ko niversitesi, Psikoloji Blm Yksek Lisans rencisi

><

Bilim ve Teknik ubat 2013

Zeki insanlar sorunlar zer, dhilerse olumasn engeller.


Albert Einstein

Aptal, bencil ve salkl olmak mutluluun artlardr, lakin eer aptallk eksikse dierleri de gereksizdir.
Gustave Flaubert

Hangi taraf hakl?

Zek ve Mutluluk:

Dost mu Dman m? K
endi gzlem ve kanaatlerime dayanarak, insanlarn ok byk bir ksmnn zeki olmak iin ciddi aba sarf ettiini syleyebilirim. Aptal szc hemen hemen tm dillerde hakaret olarak kullanlyor. Zeknz ortalamann altndaysa ou toplumda dlanabilir ve yalnz kalabilirsiniz. Peki, neden zeki olmak istiyoruz? Zeki olmak yaamdaki nihai hedeflerimizden biri mi, yoksa yksek zekya sahip olmak nihai hedeflerimize daha kolay ulamamz salayan bir ara m? Peki ya mutluluk? O nihai bir hedef olabilir mi? Hayatta yaptmz ou eyi bizi mutlulua gtrsn diye yapyor olabilir miyiz? rnein istediimiz ii yapmak, varlk sahibi olmak, sevdiklerimizle zaman geirmek. Zeki olmay da mutlu olmak iin istiyor olabilir miyiz? Mesela zeki olursak istediimiz okulu daha az abayla kazanabiliriz ya da iverenimize zeki olduumuz gsterir, zor ilerin stesinden gelirsek terfi alabiliriz. Dier yandan aptalln mutluluk getireceini dnenler de var. rnein sosyal hayatta olup bitenleri alglayamazsak, sorunlarn varln da fark edemez ve mutlu oluruz diye dnlebilir.

Londradaki University College Londonda alan psikolog aratrmaclar zek ve mutluluk arasndaki nasl bir iliki olduunu bulmak zere yola km. 6870 kiinin katlmyla gerekletirdikleri almada katlmclarn zek dzeylerini lm ve ardndan son zamanlarda ne kadar mutlu olduklarn sormular. Kendilerini ok mutlu olarak tanmlayan kimselerin IQ deerlerinin 120 ile 129 arasnda deitiini gzlemlemiler. Kendilerini ok mutsuz olarak tanmlayan katlmclarn ise IQ deerlerinin 70 ile 79 arasnda deitiini fark etmiler. Yani bu aratrmann sonucunda zeknn mutlulukla dost olduu sonucuna ulalm. Aratrmann yrtclerinden Angela Hassiotis zeki insanlarn daha mutlu olmasn eitim ve yksek gelire daha rahat ulaabilmeleriyle aklyor. Eit artlar tanndnda zeki insanlarn kendilerine sunulan olanaklar daha iyi deerlendirdii ve bu olanaklar sayesinde hayatlarn kolaylatrdklarn ekliyor. rnein zeks sayesinde iyi eitime erimi bir ocuk, ileride yksek gelir getiren bir ie sahip olabiliyor. Hayat standartlar da geliriyle doru orantl olduu iin konforlu ve mutlu yaayabiliyor.

Kaynaklar Ali, A., Ambler, G., Strydom, A., Rai, D., Cooper, C., McManus, S., Hassiotis, A., The relationship between happiness and intelligent quotient: the contribution of socioeconomic and clinical factors, Psychological Medicine, 2012. http://www.bbc.co.uk/news/ health-19659985

Hassiotis ocukluk dneminin zek geliimi iin ok kritik zamanlar olduunu sylyor ve tm dnyada eitim, medya ve sosyal politikalardan sorumlu yetkilileri zek gelitirici programlar dzenlemeye davet ediyor. zellikle de sosyoekonomik dzeyleri dk olan ailelerin ocuklarnn ileride rahat bir hayat yaamas ve mutlu olmas iin en etkili yntemin bu olduunu belirtiyor.
47

Buraya kadarn biliyoruz, ama ne yapabiliriz?

zlem kinci
Dr, Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Birer Kimya Laboratuvar

Kimyann gnlk hayatmzdaki yeri ve nemi nedir? diye dnnce cevab bulmak iin ok uzaa gitmeye gerek yok. Evimizin mutfa aslnda bir kimya laboratuvarndan pek farkl deil. Mutfakta her gn yaptmz iin yani yemek piirmenin znde kimya kurallar yatyor. Yemek piirirken kendinizi bir kimyac olarak dnebilirsiniz. Bir tarifi uygularken aslnda asitlerle, bazlarla, zeltilerle deney yapyorsunuz. Proteinleri paralyor, bileikleri kristalize ediyor, sbstratlar enzimlerle tepkimeye sokuyorsunuz.

48

>>>
Eer kimya diye bir bilim dal olmasayd, ikolatann, kahvenin, etin ve daha baka pek ok yiyecein ve iecein tadn bilmiyor olacaktk. Bu ifade molekler gastronomi konusunda alan kiilere ait. Dnyadaki pek ok restoran, mutfaklarnda artk daha bilimsel bir yaklam kullanyor; belki de bu nedenle dnyann sayl restoranlar arasna giriyorlar. Bir yemein tadnn gzel, dierinin berbat olmasn salayan ne? Malzemelerin seimi doru mu? Yemein piirilme ya da servis edilme eklinin lezzete bir etkisi oluyor mu? Aslnda bu etkenlerin hepsinin yemek hazrlarken nemli rolleri olduu biliniyor. Fakat tm bu farkl etkenlerin merkezinde kimya var. Baz biyokimyaclar ve alar piirmenin tamamen kimyasal tepkimelerden ibaret olduunu sylyor. Bu konuda temel bilgi edinmenin, kt sonular ortaya kmasn nleyebilecei belirtiliyor.

Bilim ve Teknik ubat 2013

Sra Polimerlerin Paralanmasnda


Yiyeceklerimizdeki beslenme asndan nemli molekllerin ou byk polimerlerdir. Bunlar ksmen znebilir ya da uucudur. Uucu olduklarnda yemee tat ve koku olarak katklar ok azdr. Bu byk molekller (karbonhidrat, protein ve ya moleklleri) daha kk molekllere paralandklarnda, yiyeceklere koku ve tatlarn veren zellikleri ortaya kar. Paralanma farkl mekanizmalarla gerekleir, bunlardan biri hidrolizdir. Bu ana bileen su ile tepkimeye girerek kk molekllere paralanr, bu kk molekller bazen yiyeceklere ho bir koku verirken bazen de istenmeyen koku ve tatlar ortaya kar. Karbonhidratlar kk eker molekllerinin birbirlerine glikozidik balarla balanmas sonucu oluan polimerlerdir. eker moleklleri arasndaki glikozidik balar asit ya da bir enzim yardmyla kopar ve daha kk eker moleklleri ortaya kar. rnein peynir yapm srasnda ya da et halanrken dier bir polimer olan proteinler paralanr ve bu ilem srasnda daha ksa peptit zincirleri oluur, daha sonra bu ksa peptit zincirleri de aminoasitlere ayrlr. Bir yiyecein tad acysa genel olarak ortamda daha fazla hidrofobik (suyu sevmeyen) aminoasit var demektir. Hidrofilik (suyu seven) aminoasitler ise yiyecein tatsz veya ekerimsi bir tatta olmasn salar. Hidrofobik aminoasitlerin zel bileimleri sonucu oluan peptitler yiyecee son derece ac bir tat verir, rnein peynirde fazla miktarda bu peptitlerden olmas tadnn fena halde bozulmasna neden olur.

Kimyasal Tepkime Malzemeleri Dorarken Balyor


Biliyoruz ki yemek piirmenin genellikle ilk basama malzemeleri kk kk doramak. te bu basamakta bile deiimler balyor: Hcre duvarlar yklyor, tad deitiren pek ok tepkimeyi balatacak enzimler salnmaya balyor. rnein turpgiller ailesindeki baz bitkilerin ac tadn glikozitlerin yklmas sonucu ortaya kan rnler veriyor. Rendeleme, ezme, krma gibi mekanik ilemlerle bozulan bitki dokusunda glukozitler mirosinaz enzimi ile izotiyosiyanat denen maddelere paralanyor. Benzer bir ilem soan, prasa, sarmsak gibi Allium trlerinde de grlyor, kendilerine has kokular alliinaz enziminin salnmas sonucunda ortaya kyor. Bu ilem srasnda salnan alliinaz enzimi slfr ieren kokusuz aminoasitleri paralyor; yakan ve gz yaartan, pirvat, amonyak ve slfr ieren uucu maddeler aa kyor. Grdnz gibi piirmenin ilk admnda pek ok kimyasal tepkime devreye giriyor.

Molekler Gastronomi
Molekler gastronomi ile yakndan ilgilenen bilim insanlar ve alar bir yemei lezzetli, bir dierini lezzetsiz yapan etkenin ne olduunu, ieriindeki maddelerin seiminin doruluunun, sebzelerin yetitirilme biimlerinin ya da yemein servis edili eklinin yemein lezzetine olan etkilerini merak ediyor. Bunu aratrmak iin aratrmaclar ilk olarak mutfaklar ciddi bilimsel almalarn yapld bir yere dntrm. lgilenilen konu ise lezzet. eitli bilim dallaryla, rnein kimya ile ortak almalar sonucu ortaya km olan molekler gastronomi akm dnyada hzla yaylyor. Bu yeni mutfan en nemli zellii, teknolojiyi kullanmak suretiyle malzemelerin molekler yaplaryla oynamak ve bir araya gelmesi dnlemeyecek malzemeleri birlikte sunmak.

49

Mutfaklarmz Birer Kimya Laboratuvar

Lipolitik (yalar paralayan) enzimler yalar hidroliz eder ve ya asidi oluturur. Bu tepkimeler zellikle sv ve kat yalarn bozulmas gz nnde bulundurulduunda nemlidir. rnein zeytinya lipit ierii fazla olan zeytin posasndan retilir, bu lipitler enzimler tarafndan kolayca hidroliz edilir. Bu yzden zeytinya nemli miktarda serbest ya asidi ierir. Yadaki yksek orandaki serbest ya asidi yan sl kararlln drerek lezzetini bozar. Tereyandaki st yann hidrolizi sonucu ksa ya zincirlerinin (rnein btirikasit) olumasyla tereyan tadnn bozulmas da benzer bir durumdur.

Kt Yemein Nedeni: Oksidasyon


Besin molekllerinin paralanmasnda ikinci sre oksidasyondur. Btn oksidasyon tepkimelerinin, yiyeceklerde istenmeyen tatlarn olumasnda rol vardr. Bu yzden normal olarak taze katk maddelerinin ya da bileenlerinin ilenmesi ve depolanmas srasnda oksidasyon mmkn olduunca azaltlmaya ya da nlenmeye allr. Oksidasyon yiyecein besin deerini, tadn, rengini deitirebilir. Mutfakta zellikle yalarda bata olmak zere pek ok oksidasyon tepkimesi gerekleir. zellikle balklardan elden edilen yalar oksidasyona ar hassastr. Dier hayvan yalar ise daha az hassastr. Bitkisel yalar ise orta derecede hassastr. Elmann kahverengiye dnmesini salayan polifenollerin oksidatif polimerizasyonu, oksidasyon tepkimesine baka bir rnektir. Elma bir kez srldnda, elmaya asidimsi tadn veren tanen asidi havayla temas eder ve oksitlenir. Oksijenle birleen tanen asidi, kahverengi polifenol bileiklerine dnr. Elmann srlan ksm havayla ne kadar ok temas ederse, rengi o kadar ok kararr. Yemek piirirken gerekleen tepkimeler snn etkisiyle tetiklenir. Maillard tepkimeleri piirilen etin zgn tadndan tatllardaki karamel tadna, ekmein kabuundaki tattan ikolatann ve kahvenin tadna kadar pek ok tattan sorumludur. Maillard tepkimeleri proteinlerin, serbest aminoasitlerin ve peptid zincirlerinin serbest amino gruplar ile indirgen ekerler (serbest aldehid veya keton grubu ieren ekerler) arasnda gerekleir. Bir dizi tepkimeden sonra esmer renkli melanoidinler oluur. Gda sanayisi iin ok nemli bir tepkime olan Maillard tepkimeleri ekmek ve dier frnclk rnlerinde arzu edilen renk ve kokunun olumas iin gereklidir. Ancak baz st ve st rnlerinde arzu edilmeyen tat ve aroma gelimesine neden olur.

Piirme ve Piirmenin Be Yolu


Pek ok gda ounlukla su, ya, protein ve karbonhidrattan oluur. Piirme snn bir enerji kaynandan yemee aktarlmas ilemidir. Piirme sonucunda gdada gerekli kimyasal deiiklikler meydana gelir. Piirme ilemiyle gdann gvenilir, sindirilebilir, istenilen tatta, yapda, younlukta, grnte olmas amalanr. Piirme srasnda scaklk ykseldike molekller o kadar hzl titreir ki yemek snr. Piirme snn gdaya farkl yollarla aktarlmasyla olur. Bunlardan birinde, s gdaya s kayna ile temas halindeyken aktarlr. Diyelim ki sucuklu sandvi yapmak istiyorsunuz. Sucuu scak bir tavada piirirseniz sucuk s kaynayla dorudan temas halinde olacaktr (kondksiyon). Dier bir piirme yolu snn gdaya hava, su veya ya gibi bir akkan araclyla aktarlmasdr (konveksiyon). Sucuu scak hava ile dolu bir frnKonveksiyon Kondksiyon

da piirmek isterseniz, kzgn bir tavada piirmek iin gerekenden daha fazla zaman ayrmanz gerekecek. Ima da baka bir piirme yolu. Bu yntemde s gdann ma kaynana dorudan temasyla aktarlr. Scak kmr zerinde sucuk zgara yaparken, piirme (sucuun scak zgaraya temas eden blmleri hari) ma ssyla gerekleir. Mikrodalga frnla piirme, uyarmla piirme yntemine bir rnektir.

Ima
Rabia Alabay

50

>>>

Bilim ve Teknik ubat 2013

Haydi, Et Suyuna orba Piirelim


Mutfakta en ok piirilen yemeklerden biri et suyuna orbadr. Bu orbann en iyi nasl piirileceine dair pek ok bilimsel alma yaplm. Tabii bu bilimsel almalarda orba pierken gerekleen kimyasal tepkimeler zerinde younlalm. Bazsnda et, kemik ve sebzeler birlikte piirilmi, bazsnda ise sebze konmadan sadece kemik ve et piirilmi. Et suyuna orba piirilirken bizlerin aklna hibir zaman gelmeyecek sorular da sralanm. te bu sorulardan bazlar: Piirme ilemine balarken souk su mu, scak su mu kullanlmal? Piirme zamannn etkisi ne? Kemik ve et oran lezzeti nasl etkiler? almalar sonucunda ortaya kan tarifler genellikle piirmeye souk suyla balanmas gerektiini sylyor. Souk suyla balannca zlebilir proteinler suya geerek topak haline geliyor, yzeye kyor ve kolayca syrlp alnabiliyor. Kaynama baladktan sonra yzeyde biriken ya ve oluan topaklar dzenli olarak almak gerekiyor. Scak suyla balandnda ise protein paracklar orbada asl halde bulunuyor ve orbann bulank grnmesini neden oluyor. Dier yandan tencerenin kapann kapal olmamas suyun buharlamasna ve yzeyin daha dk scaklkta olmasna neden oluyor. Bu nedenle orba daha uzun srede kaynyor.

Kek Nasl Kabaryor?

Kek yaparken en ok kayg duyulan ey kekin kabarp kabarmayacadr. Hamur rnlerinin kabarmas, maya hcrelerinin veya kabartma tozlarnn kimyasal faaliyeti sonucu hamurun iinde oluan kk CO2 kabarcklarnn olumas ile gerekleir. Kek yaparken kullanlan o kk paketteki kabartma tozunun bileimindeki etkin hammaddelerin balcas sodyum bikarbonattr (NaHCO3), bunun yan sra potasyum hidrojen tartarat (C4H5O6K) gibi baka bileenler de bulunur. Sodyum bikarbonat ve tartarat hamurun nemi iinde hafife znp snn da etkisiylekarbonik asit oluturur.Karbonik asit ise hayli kararsz bir bileiktir. Isnn etkisiyle karbondioksit ve suya paralanr. te, kekin stlmas ile de oluankarbondioksitgenlemeye alacak ve kekin iinde kabarcklar olumasn yani kekin kabarmasn salayacaktr.

Baz aratrmaclar scakln ve et paralarnn byklnn -rnein ince ince mi kylm yoksa kp eklinde mi doranm- etkisini aratrmlar. Dorama eklinin lezzet asndan nemli olmad grlm. En iyi lezzete orba 85 Cde piirilince ulald tespit edilmi. Baka bir aratrmac da et suyu ile ilgili daha detayl bir alma yapm ve piirme scaklnn, piirme sresinin, su ve et orannn ve tuz younluunun etkisini aratrm. Piirme scaklnn piirme zamanndan daha nemli rol olduu anlalm ve en iyi sonuca 85 Cde, 60 dakikada, 1e 2 orannda et ve su oran ile ve 7,5 g/lt tuz younluunda ulald grlm.
51

Mutfaklarmz Birer Kimya Laboratuvar

<<<
Piirilen etin yumuak olmasn salamak ou zaman zor olabilir. nk istenen scaklk aral ok dardr ve bir para etin her tarafnda ayn scakl elde etmek zordur. Yksek scaklkta kzartrken ya da zgara yaparken etin d ile ortas arasnda bir scaklk fark olacandan etin ortas istenen scakla ulamadan d kurur. Dk scaklkta uzun bir piirme sresi ile bu sorun zlebilir. Fakat etin dnn kahverengilemesi iin yksek scakla gerek vardr. Bu nedenle etin dnn ksa bir srede kahverengilemesini salamak iin yksek scaklk kullanlp ardndan etin piirilmesi dk scaklkla sonlandrlabilir. Etin ideal piirme sresini etkileyen pek ok etken vardr. rnein balang scakl, piirme scakl, etin evrilmesi, etin ya ierii, etteki kemik miktar piirme sresini etkiler. Bu nedenle ideal piirme zamann tahmin etmenin standart bir yolu maalesef yoktur. Kzartlm etin lezzeti ncelikle ya ieriine baldr. Gnmzde kimyaclar sl ileme uram gdalarn ana aromatik bileenlerini oluturan Maillard tepkimelerinde yalarn belirleyici bir rol oynadn doruluyor. Tat oluumunda en temel tepkimelerden biri eker (glikoz vs) ve amino asit arasnda gerekleen Maillard tepkimesidir. Tepkime kzarm et tadnn oluumuna neden olur. Etin terbiyelenmesi ifadesini mutlaka daha nce duymusunuzdur. Etin yumuak olmas iin piirilmeden nce bir sosta bekletilmesi halk arasnda terbiyeleme ilemi olarak bilinir. Etin sirke, limon gibi asidik bir ortamda bekletilmesi en sk kullanlan terbiye eklidir. Etin eki bir karmla terbiye edilmesi yumuakln artrr, ieriinde daha fazla su kalmasn salar. Terbiye ilemi daha fazla proteinin paralanmasn ve etin daha yumuak olmasn salar. Alkalin ortam kullanlarak yaplan terbiyeleme ilemi ise yaygn olarak in ve Hindistan mutfanda kullanlr. Mutfak kimyasndan birka rnei burada sizlerle paylamak istedik. Elbette hepsi bundan ibaret deil. Mutfakla, yemek piirmekle zel olarak ilgilenmek istiyorsanz biraz kimya renmek yemeklerinizin lezzetine lezzet katacaktr. Tariflerde artk biraz kimya da var, haberiniz olsun.
Kaynaklar Barham, P., Skibsted, L. H., Bredie, W. L. P., Frost, M. B., Moller, P., Risbo, J., Snitkjaer, P., Mortensen, L. M., Molecular Gastronomy: A New Emerging Scientific Discipline, Chemical Reviews, Cilt 110, s. 2313-2365, 2010. Vega, C., Ubbink, J., Molecular gastronomy: a food fad or science supporting innovative cuisine?, Trends in Food Science & Technology, Cilt 19, s. 372-382, 2008. Humphries, C., Delicious science, Nature, Cilt 486, s. 10-11, Haziran 2012.

Mende Et Varsa
Et suyuna orba iin ideal piirme koullarna bir gz attk. imdi sra et piirirken nelere dikkat etmemiz gerektiinde. Et piirilmeye balandnda gevek, yumuak bir dokuya sahiptir. Piirme srasnda en belirgin deiiklikler sv kayb sonucu kas hacminde klme ve normalde i ette olmayan sertliktir. Etteki yapsal deiiklikler lif ve ba doku proteinlerinin paralanmasyla ilikilidir. Bu proteinlerden miyozin 50 Cde topaklar ve ete biraz sertlik verir. Su molekllerinin bazlar hcre dna kar. Bu aamada et sert ve suludur. 60-65 C civarnda ba dokusundaki kolajen proteinlerin paralanmas gerekleir. Kolajen proteinler bzlr ve suyu hcre dna iter. Bylece et ok su salar, bzlr ve daha kuru bir hal alr. Fakat 70 Cde kas lifleri daha kolay ayrlr hale gelir. Susuz ortamda pien ette s ykseldike su kayb artar ve et kurur. Sulu ortamda pien etin ba dokusu proteinlerinden kolajen hidrolize olur ve etin yumuamasn salar. Fazla ba dokusu ieren bir et piirirken pf noktas kolajenin hidrolize olmasn ve liflerin ayrlmasn salamaktr. Bylece et daha yumuak olur. Bu da etin su ile piirilmesiyle salanr. Eer biraz da asit (rnein sirke) eklenirse hidroliz ilemi hzlanr. Aslnda buharda piirmek su ile piirmekten daha etkindir. Eer basn altnda piirilirse scaklk kaynama noktasnn zerinde olacandan hidroliz ok hzl gerekleir. Kolajen miktar yksek olan paralar halama iin uygun grlrken, dk kolajen ieren paralar kzartma iin daha uygundur.

Piirme srasnda ete rengini veren miyoglobin proteininin yaps bozularak metmiyoglobine dnr. Bu olay etin krmz renginin kahverengiye dnmesine neden olur. Daha kk paralar halindeki et daha az ba dokusu iereceinden daha yumuak olurken, byk paralar halindeki et daha fazla ba doku ierdiinden daha sert olur.
52

Yayn Dnyas

Bilim ve Teknik ubat 2013

yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr
Verdii derslerle rencilerin gnllerini ve zihinlerini fetheden Lewinin en byk zellii, fizii kuramsallktan kararak uygulamaya dkmesi, rencileri formllere bomak yerine onlara fizie itirak etme frsat sunmas. Snfta yapt lgn deneylerle hem rencilere hem de derslerini internette takip eden geni kitleye son derece elenceli ve aydnlatc deneyimler yaatan Lewin Fizik Aknada okurlarna da ayn frsat sunuyor. Gnlk hayatta tank olduumuz doa olaylarndan elektrik ve manyetizmann mucizelerine, ntron yldzlar ve karadelikler gibi gizemli fenomenlerden kozmik felaketlere kadar hepimizin merak ettii birok konuya k tutan bu eser, fiziin hayatmzdaki vazgeilmez yerini gzler nne seren bir baucu kitab. ocuklar yaamlarnn ilk iki ylnda, hayatlarnn baka hibir dneminde olmad kadar ok ey renir. te bu nedenle, ocuklarn bakmn stlenen herkesin onlarn geliiminde ok nemli rol vardr. Bu rehber kitapta ocuklarn iki buuk yana eriene kadar getikleri tm aamalara uygun, ok sayda etkinlik ve oyun nerisi bulacaksnz.

Kk ocuklar in Elendirici ve Eitici Etkinlikler


Caroline Young eviri: Hayrullah Doan TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Haziran 2012

Fizik Akna
Gkkuann Ucundan Zamann Eiine Yolculuk Walter Lewin, Warren Goldstein ile birlikte eviri: Nedim atl Metis Yaynlar, Metis Bilim, Eyll 2012 oumuzun fizikle aras pek iyi deildir: Fizii gerek hayatla balantsz bir dizi karmak formlden ibaret grr, dolaysyla anlalmaz, rktc, skc buluruz. Bu sorunun gayet iyi farknda olan Hollandal yldz fizikisi Walter Lewin, Massachusetts Teknoloji Enstitsnde (MIT) ders verdii krk yl boyunca, kendini rencilerine fiziin aslnda hi de sandklar gibi olmadn gstermeye adam ve bu konuda ok da baarl olmu. Walter Lewin: Hollandada doup byd. 1965te fizik doktoru diplomasn Delftteki Teknoloji niversitesinden ald. MITye 1966da doktora sonras almas iin geldi. Ayn yl yardmc doent ve 1974te de profesr oldu. ok baarl bir yldz fizikisi ve X-n gkbiliminde nc olan Lewin drt yz elliden fazla bilimsel makale yaymlad. Krk yl boyunca MITde ayr fizik dersi verdi. Bu dersler o kadar tutuldu ki videoya kaydedildi ve MITnin OpenCourseWareinde, YouTubeda, iTunes Uda ve Academic Earthde ok byk ilgi grd. 2009da MITden emekli olan Lewinin dlleri ve onur nianlar arasnda NASA stn Bilimsel Baar Madalyas (1978), Alexander von Humboldt dl, Guggenheim Bursu (1984), MIT Bilim Konseyi dl (1984), MIT Fizik Blmnn verdii W. Buechner dl (1988), patlayan atarcann kefinden dolay NASA Grup Baars dl (1997) ve Everett Moore Baker Memorial Lisans retiminde stn Baar dl (2003) bulunuyor.

Bebekler ve Yrme andaki ocuklar in Elendirici ve Eitici Etkinlikler


Caroline Young eviri: Hayrullah Doan TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Haziran 2012

Caroline Young: ocuk kitaplar editr ve yazar. Yaymlanm eserlerinden bazlar: 3 Yandaki ocuklarla Yaplabilecek 50 Etkinlik (TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2012), Byk Makineler: Traktrler (TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2011), Byk Makineler: Makineleri (TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2011), Resimli Szckler (Jo Litchfield ile birlikte, Remzi Kitabevi, 2009).

Warren Goldstein: Tarih profesr ve Hartford niversitesi Tarih Blm krs bakan, James E. Bent ve Frances W. Bent Akademik Yaratclk dl (2006) sahibi. Lisans ve lisansst renimini Yale niversitesinde tamamlad. ok retken ve dll bir tarihi, denemeci, gazeteci ve konumac olan Goldsteinn geni bir yelpazeyi kapsayan yazlar New York Times, Washington Post, Boston Globe, Newsday, Chicago Tribune ve Times Literary Supplement gibi yaynlarda kt. Kitaplar arasnda Playing for Keeps: A History of Early Baseball ve eletirmenlerin vgyle bahsettii biyografisi William Sloane Coffin, Jr.: A Holy Impatience yer alyor.

ocuklar okulncesi yllarnda ok abuk geliir ve ou eyi, kendilerine sunulan farkl ekillerde oyun oynama frsatlarn kullanarak renir. ocuklarn bakmn stlenmi kiiler, bu konuda onlara yardmc olmada ok nemli bir rol oynar. Kullanm ok kolay bu rehber kitap, be yana kadar olan ocuklarla yaplabilecek ok sayda etkinlik ve oyun fikirleriyle dolu.

53

A. Aylin Alsaffar

Direnli Niasta ve Salmz


Anahtar Kavramlar Direnli niasta, glisemik indeks, diyet lifi, sindirilebilirlik.

Niastann vcudumuzda sindirime diren gsterebileceini biliyor muydunuz? Peki ya direnli niastann gdalar zenginletirmek iin diyet lifi yerine bir alternatif olarak kullanlabileceini? Direnli niastann sala birden fazla olumlu etkisi olduunun bilimsel almalarla saptanm olduunu duymu muydunuz? Bilim insanlar tarafndan neredeyse 30 yldr bilinen direnli niasta, tm bu zellikleri nedeniyle gda mhendislerinin, rn gelitirici bilim insanlarnn ve beslenme uzmanlarnn zerinde ok alt bir bileen. Bu yazda daha fazla bilgi edinmek isteyenler iin direnli niasta konusunu ana hatlar ile zetliyoruz.

54

>>>

Bilim ve Teknik ubat 2013

Enzime direnli niasta


Az Tkrk bezleri

Yutak Yemek borusu

Karacier

Mide

Safrakesesi

Pankreas

ncebarsak

Kalnbarsak

Niastann sindirimi
Az ve tkrk bezleri Tkrk bezlerinin salglad tkrk gdalarn nemlenmesini salar. Tkrkteki amilaz enzimi niastay paralamaya balar. Mide Mide asitlii amilazn etkinliini durdurur, midede niasta sindirimi gereklemez. ncebarsak ve pankreas Pankreasn salglad amilaz niastay kk polisakkaritlere ve maltoza dntrr. ncebarsaklarn yzeyindeki enzimler maltoz, sukroz ve laktozu (disakkaritler) yap talarna (glikoz, fruktoz ve galaktoz - monosakaritler) paralar. Kalnbarsaklar Direnli niasta ve diyet lifi bakteriler tarafndan fermente edilir.

Englyst ve Cummings adl iki aratrc 1985 ylnda niastann insan sindirim sisteminde tamamen sindirilemeyebilecei dncesini ortaya att. ou zaman olduu gibi bu dnce de bir anlamda tesadfen ortaya kt. alma aslnda diyet lifi zerineydi ve bu tip niastann var olduunu o zamanlar daha kimse bilmiyordu. Bu aratrclar 1987 ve 1992de yaptklar almalarda niastay in vitro yntemle (denek olarak insan kullanmadan, laboratuvarda sindirim enzimleri kullanarak) sindirilebilirliine gre snfa ayrd ve bunlar abuk sindirilen niasta, yava sindirilen niasta ve direnli niasta olarak adlandrd. Direnli niasta, zellikle kalorisi dk gdalarda kullanlabilecei dnld iin, n plana kt. Direnli niastann insan sal zerinde ok nemli etkileri olduu ise daha sonraki almalarla ortaya konacakt. Direnli niastaya gemeden nce, vcudumuzdaki niasta sindirimini ve glisemik indeksin ne olduunu zetlemek uygun olur.

Niastann sindirimi ve gdalarn glisemik indeksi


Niasta, yap talar ok sayda glikozdan oluan, polisakkarit formunda bir karbonhidrattr. Niasta sindirimi azda balar. Tkrkteki amilaz enziminin niastay paralayc etkisi vardr. Asit ortam nedeniyle midede amilaz aktivitesi sonlanr. Pankreas tarafndan salglanan amilaz enzimi, incebarsakta niastay kNiastal gdalar

k polisakkarilere ve maltoza dntrr. Bundan sonra da incebarsan yzeyindeki enzimler maltoz, sukroz ve laktozu (disakkaritler) yap talar olan glikoz, fruktoz ve galaktoza (monosakkaritler) dntrr. Kalnbarsakta ise bakteriler diyet lifini ve direnli niastay paralayarak eitli rnler oluturur. Niastann sindirilmesi sonucunda oluan fruktoz ve galaktoz karacier tarafndan glikoza dntrlr. Vcuttaki tm hcreler enerji kayna olarak glikoz kullanr. Beyin ve sinir sistemi enerji ihtiyacnn neredeyse tamamn glikozdan salar. ncebarsaktan ve karacierden salanan glikoz kan dolam ile hcrelere tanr. Niastal ve ekerli yiyecekler tkettikten sonra kan ekerimizin ykselmesinin nedeni budur. nslin hormonu kandaki glikozun hcreler tarafndan alnmasn salar. Bu ekilde bir sre sonra kan ekerimiz normal seviyeye dner. Glukagon hormonu ise bunun tersi bir etki gstererek glikoza ihtiya duyulduunda depolanm glikozun kan dolamna katlmasn salar. Glisemik indeks karbonhidrat ieren bir gda tketildikten sonra gdann kan ekeri (glikoz) seviyesini ykseltmesi ile ilgili bir kavramdr.
% 14,5 kaba ve ince kepek

% 83 endosperm

% 2,5 z (rueym) Buday tanesinin yaps

Ma fasulyesi

Glevez yumrusu

Muz
55

Direnli Niasta ve Salmz

Glisemik indeks gdalara ait bir deerdir ve 0-100 arasnda deiir. Halanm patates, patates presi, karpuz, beyaz ekmek ve pilav glisemik indeksi yksek gdalardr. Yourt, soya st, nohut, avdar ve kuru yemiler glisemik indeksi dk gdalar grubuna girer.

Direnli niastann tanm


Direnli niasta, salkl insanlarda incebarsaktan emilmeyen niasta olarak tanmlanabilir. Gdalarda doal olarak bulunabilir, gdalara bir bileen olarak sonradan eklenebilir ya da gda ileme srasnda uygun ilemlerle bir gdann direnli niasta ieriinin artmas salanabilir. Gndelik olarak tkettiimiz, ilenmi baz gdalardaki (rnein ekmek, makarna ve kahvalt gevrekleri) direnli niasta miktar hayli azdr. Gda mhendisleri ve rn gelitiriciler gdalarn direnli niasta ieriini artrmak iin alyor. Direnli niasta retimine daha sonra deineceiz.

Direnli niasta neden sindirime diren gsteriyor?


Niastann sindirime diren gstermesi iin birden fazla neden var. lk neden niastann fiziksel olarak tane iinde korunuyor olmas. Bir buday tanesinin iindeki niasta m yoksa tlm ve un haline getirilmi niasta m enzimler tarafndan daha kolay sindirilebilir? Bir de unu dnn: Uzmanlar neden tam tahll gdalar tketmemizi istiyor? Bunun nedenlerinden biri tam tahll gdalarn iindeki niastann bahsettiimiz nedenle tamamen sindirilememesi, dolaysyla da kan ekerimizi beyaz ekmek kadar ok artrmamas. kinci neden baz niastal bitkilerin yaps ile ilgili. Buday, arpa, avdar, kara buday, msr, pirin, patates, muz, bezelye, mercimek, nohut, kuru fasulye, ma fasulyesi ve glevez yumrusu gibi gdalar niasta ierir. Ma fasulyesi Gneydou Anadolu mutfanda ok kullanlan, ufak, yeil bir fasulye trdr; Akdeniz Blgesindeki Toroslarda yetiir ve cin brlcesi olarak bilinir. Glevez yumrusu el ilinin Anamur ve Bozyaz ileleri ile Antal56

ya ilinin Alanya ve Gazipaa ilelerinin sahil kesimlerinde patatesten daha ok yetitirilen bir bitkidir. Bu gdalardan elde edilen niastann bir ksm doas gerei sindirime daha az ya da daha fazla diren gsterebilir, rnein ham muz direnli niasta ierii yksek bir gdadr. nc neden yukardaki paragrafta bahsedilen niastal gdalara su bulunan ortamda ssal ilem (halama ve piirme gibi) uygulandktan sonra bu gdalarn dk scaklkta depolanmasdr. Genelde piirme ilemi niastann daha kolay sindirilmesine neden olurken, dk scaklkta bekletme ve depolama ilemleri gdann direnli niasta ieriinin artmasn salar. Bir rnekle aklayalm: Patatesi haladnz ve scak scak tkettiniz, niastann sindirimi kolay gerekleir. Halanm patatesin bir ksmn ertesi gn tketmek zere buzdolabna kaldrdnz, bu gday bir gn sonra souk olarak tkettiinizde daha fazla direnli niasta alm olursunuz. Buzdolabnda beklemi patatesin kan ekerinizi scak scak yediiniz halanm patates kadar artrmamas beklenir. Drdnc ve son neden ise niastann yapsndaki bileenlerin kimyasal olarak yapsnn deitirilmesi ve bu ekilde yaps deitirilmi niastann sindirim enzimleri tarafndan tannmamasnn salanmas ile ilgilidir.

Direnli niastann sala olumlu etkileri


Direnli niasta incebarsaktan deiiklie uramadan geer. Kalnbarsaktaki eitli bakteriler tarafndan enerji kayna olarak kullanlr; bunun sonucunda ksa zincirli ya asitleri (asetat, btirat ve propiyonatlar), karbondioksit ve su oluur. Bu ksa zincirli ya asitlerinden btiratn, kalnbarsakta tmr hcrelerinin geliimini basklad saptanmtr. Direnli niasta bu ekilde kalnbarsak kanserine kar koruyucu etki gsterir.
Glikoz birimleri Niasta

Selloz (diyet lifinin balca bileeni) Niasta ve sellozun yaps

Baz gdalarn direnli niasta ierikleri


Gdalar direnli niasta ieriklerine gre deiik gruplara ayrlabilir:
Direnli niasta ierii Gda rnekleri (% kuru madde) Eser (<=1,0 %) Dk (1,0-2,5 %) Halanm patates (scak tketilen), halanm pirin (scak tketilen), makarna, buday unu Baz kahvalt gevrekleri, biskviler, ekmek, halanm patates (souk tketilen), halanm pirin (souk tketilen) Baz kahvalt gevrekleri, kzarm patates Halanm baklagiller (mercimek, nohut, fasulye), halanm bezelye, piirilmi ve dondurulmu niastal yiyecekler) i patates, baklagiller (piirilmemi), ham muz

Orta (2,5-5,0 %) Yksek (5,0-15,0 %)

ok yksek (>15,0 %)

Direnli niastann salmza bir dier olumlu etkisi de prebiyotik zellik gstermesidir. Prebiyotikler diyetimizdeki sindirilmeyen bileiklerdendir. Bu bileikler kalnbarsakta bizim iin yararl olan bakterilerin (Lactobacilli ve bifidobacteria gibi) geliimini ve oalmasn salar. Yararl bakterilerin geliimi ve oalmas ise salmz bir ok adan olumlu ynde etkiler (rnein baklk sistemimizi glendirir). Yaplan baz almalarda elde edilen sonular, direnli niastann kan lipid profilini iyi ynde etkilediini gsteriyor. zellikle sanlarla yaplan denemeler direnli niastann toplam kolesterol, dk younluklu lipoproteinler (LDL), yksek younluklu lipoproteinler (HDL) ve trigliserit seviyelerini azalttn gstermitir. nsanlarla yaplan baz almalarda da benzer sonular elde edilmi olmakla birlikte, henz direnli niastann lipid metabolizmas zerindeki etkileri tam olarak saptanm deildir. Yine sanlarla yaplan denemelerde direnli niastann kalsiyum, magnezyum, inko, demir ve bakr minerallerinin emilimini artrd saptanmtr. Ancak insanlarla yaplan denemeler direnli niastann sadece kalsiyum ve demir minerallerinin emilimini artrdn gstermitir.

<<<
Yaznn giri ksmnda bahsedildii gibi direnli niasta ieren gdalar kan ekeri dzeyini dier niastal gdalar kadar ykseltmeyecei iin, bu gdalar eker hastalarnn diyetinde kullanlabilir. Ayrca bir gdann uzun sre tokluk hissi salamas ve enerji ieriinin dk olmas, obezitenin hem lkemizde hem de tm dnyada byk bir salk sorunu olduu gnmzde, bu gda bileenini gda mhendisleri ve rn gelitiriciler iin hayli cazip klyor.
Suda znmeyen diyet lifi (elmann kabuu)

Bilim ve Teknik ubat 2013

Suda znen diyet lifi (pektin)

la retilen direnli niastann diyet lifinden daha stn baz zellikleri vardr: Dk su tutma kapasitesi, paracklarnn kk olmas, renginin beyaz olmas, belirgin bir tadnn olmamas ve gdann dokusal zelliklerini (rnein ktrln ya da kahvalt gevrekleri iin kse mrn) olumlu ynde etkilemesi. Direnli niasta hem vcudumuz zerindeki olumlu fizyolojik etkileri hem de bahsettiimiz ilevsel zellikleri nedeni ile beslenme uzmanlarnn, gda mhendislerinin ve rn gelitirme alannda alan kiilerin ilgisini eken nemli bir bileendir. Ekmek, kek, kahvalt gevrei, biskvi, makarna gibi gdalara direnli niasta eklenmesi ve bylece bu gdalarn daha salkl hale getirilmesi mmkndr; bu konu ile ilgili ok fazla aratrma vardr. Bunun yan sra baz gdalarn direnli niasta ieriindeki art, gdann ssal ilemlere tabi tutulmas ile de (rnein halama ve soukta depolama) gerekletirilebilir.

Dr. A. Aylin Alsaffar lisans derecesini 1996da Ege niversitesi Mhendislik Fakltesi Gda Mhendislii Blmnden ald. 1999da ayn blmdeki Beslenme Ana Bilim Dalnda yksek lisans derecesini tamamlad. Doktora derecesini ise 2005te Nottingham niversitesinden (ngiltere) Gda Bilimleri alannda ald. zyein niversitesi Uygulamal Bilimler Yksek Okulunda yardmc doent olarak grev yapyor.

Suda znen ve znmeyen diyet lifi

Direnli niasta, vcutta sindirilmeyii ve kalnbarsakta bakteriler tarafndan kullanlabilmesi asndan, diyet lifine ok benzer. Salk asndan ok nemli olduu iin biraz da diyet lifinden bahsedelim. Diyet lifi (posa olarak da bilinir) vcutta sindirilemeyen, polisakkarit yapsnda bir karbonhidrattr. Diyet lifinin sindirilememesinin nedeni vcudumuzda bu yapy sindirmek iin gerekli enzimlerin olmaydr. Diyet lifi suda znen ve suda znmeyen diyet lifleri olarak ikiye ayrlr. Suda znen diyet lifleri jel oluturur ve bu sayede kalnbarsakta bulunan bakteriler tarafndan daha kolay kullanlabilir. Baz meyveler ve baklagiller (arpa, yulaf, yulaf kepei, avdar, elma ve turungiller) bu tip diyet lifi ierir. Suda znen diyet lifinin kalp hastal, eker hastal ve barsak kanseri riskini azaltc etki gsterdii bulunmutur. Bu tip lifler tokluk hissini de artrr ve salkl kilonun korunmasna yardmc olur. Suda znmeyen diyet lifleri ise, bakteriler tarafndan znen liflere gre daha az kullanlabilir. Kahverengi pirin, meyveler, baklagiller, sebzeler (lahana, havu, brksel lahanas), buday kepei ve tam tahll rnler bu tip diyet lifi ierir. Bunlar kabzln nlenmesine yardmc olur ve barsak kanserini nleyici etkiye sahiptir.

Gnlk direnli niasta alm ve salkl karbonhidrat tketimi


lkelere gre deimekle birlikte dnya genelinde gnlk direnli niasta almnn 5-40 gram arasnda olduu tahmin ediliyor. lkemize ait gnlk alm miktarn belirten herhangi bir alma yok. Gnlk almlardan sz etmiken, salkl bir yaam srdrebilmek iin karbonhidrat tketimi ile ilgili baz bilgiler de aktaralm. Gnde en az 130 gram karbonhidrat tketmemiz gerekli (burada ince bir dilim tost ekmeinin yaklak 30 gram, 3 yemek ka pilavn ya da makarnann 90 gram olduunu hatrlatalm). Gnlk enerjimizin % 55-% 65inin karbonhidratlardan gelmesi en uygunu. rnein bir gnde 2000 kalori (kcal) almsak bunun 1100-1300 kalorisinin karbonhidratl gdalardan salanmas uygun. Bu da yaklak 275-325 gramdr (1 gram karbonhidrat 4 kalori verir). Alnan karbonhidratlarn en azndan yarsnn tam tahll olmas ok nemlidir. Ayrca bir gn iinde 20-30 gram diyet lifi tketmek gerekir. Bu arada ambalajl gdalarn zerindeki besin etiketlerinin okunmas da, rn hakknda daha fazla bilgi edinmek ve tketilecek gdalarla ilgili daha bilinli seim yapmak asndan son derece nemlidir. Umarz bu yaz gnlk direnli niasta, diyet lifi ve tam tahll gda almnz artrr.
Kaynaklar Englyst, H. N. ve Cummings, J. H., Digestion of the polysaccharides of some cereal foods in the human small intestine, American Journal of Clinical Nutrition, Say 42, s. 778-787, 1985. Englyst, H. N., Kingman, S. M. ve Cummings, J. H., Classification and measurement of nutritionally important starch fractions, European Journal of Clinical Nutrition, Say 46, s. S33-S50, 1992. Fuentes-Zaragoza, E., Riquelme-Navarrate, M. J., Sanchez-Zapata, E. ve Perez-Alvarez, J. A., Resistant starch as functional ingredient: a review, Food Research In ternational, Say 43, s. 931-942, 2010. Singh, J., Dartois, A. ve Kaur, L., Starch digestibility in food matrix: a review, Trends in Food Science and Technology, Say 21, s. 168-180, 2010. 57

Direnli niastann gda endstrisinde kullanm


Direnli niasta ieren ilk gda 1994 ylnda retilen ve yksek amilozlu (niastann dz zincirli yaps) msr niastas eklenmi beyaz ekmektir. Ticari ama-

Nasl alr?

Murat Yldrm

Uydular gkyznde nasl duruyor?


1957de Sovyetler Birliinin Sputniki yrngeye oturtmasyla balayan uzay yar tm hzyla devam ediyor. Trkiye yakn zamanda frlatt Gktrk-2 uydusuyla bu yarta kalma ve ne geme niyetini aka belli etti. Bugn uydular hayatmzn bir paras olmu durumda. Cep telefonumuzdaki GPS dahi uydular sayesinde alyor.
thinkstock

Uydular bilimsel aratrmalardan hava durumunun tahmin edilmesine ve tabii ki haberlemeye kadar birok alanda kullanlyor. Peki ama uydular gkyznde srekli olarak roket motoru kullanmadklar halde aa dmeden nasl duruyor?

Newtonun Dnce Deneyi


Bu konunun en basit aklamas Sir Isaac Newtonun top gllesi dnce deneyidir. Dnce deneyi tabii ki srtnme, Dnyann dnnn etkileri gibi birok nemli olguyu ihmal ediyor. Fakat bize uydularn nasl yrngede durduu ile ilgili basit de olsa bir anlay kazandryor. Ykseke bir noktaya yerletirdiimiz toptan bir glle frlattmz dnelim. Yeryzne paralel frlatlan gllenin hznn yn, yerekimi kuvvetinin etkisiyle deiir. Frlatlan glleye srekli olarak etki eden yerekimi kuvveti glleye yeryznn merkezine doru bir hz bileeni daha kazandrr. Bu iki hzn bilekesi olarak glle erisel bir yol izleyerek yeryzne der. Topa daha ok barut koyarak toptan kan gllenin namlu hzn artrdmz dnelim. Top gllesi tekrar yere decektir, ama yeryzne paralel namlu hz daha fazla olduu iin daha uzaa der.
58

GKTRK-2

Kullandmz topun Fatihin stanbul surlarn ykmakta kulland ahi topu gibi byk ve glleyi daha da fazla hzlandrmaya uygun olduunu dnelim ve glleyi hzlandrmaya devam edelim. Gllenin namlu hz artka glle kresel kabul edilmi Dnya zerinde srekli daha uzaa der. Topumuz ahi olduu ve bu da bir dnce deneyi olduu iin glleyi yeryzne dmeyecek kadar hzlandrdmz dnelim. Bu durumda glle artk Dnyann etrafnda yrngeye oturur. Topumuza doru miktarda barut koyarak namlu hzn belli bir deere getirebilirsek glle Dnyann etrafnda dairesel bir yrngeye oturur.

Glle artk bir yapay uydu haline gelmi olur. Yerekimi kuvvetinin etkisi, artk sadece yeryzne paralel frlattmz gllenin hzn yerkrenin yzeyine paralel tutmaya yarar. Kkken hepimiz bir ta bir ipe balayp bamzn zerinde evirmiizdir. Yerekimi kuvveti ta tutan ip grevini stlenerek glleyi yrngede tutar. Bunu gllenin hzn hep yeryzne paralel olacak ekilde deitirerek yapar. Dk hzlarda glleyi yere dren yerekimi kuvveti, doru hz ve ykseklikteki glleyi yrngede tutar. Kuramsal olarak uydu yani glle bu yrngede sonsuza kadar kalabilir.

Bilim ve Teknik ubat 2013

nasil.calisir@tubitak.gov.tr

Ka Hz
Namludan k hzn artrmaya devam edersek ne olur? Dairesel yrnge eliptik hale gelir. Dnyann merkezi elipsin merkez noktalarndan biri olur. Hz artnca glle elips yrngede kalr ama Dnyadan uzaklamaya balar. Namlu hz kritik bir hza ulanca da Dnyadan kopup uzaklar. Dnyadan kopuun gerekletii minimum hza ka hz diyoruz. Fakat burada ufak bir hatrlatma yapmak gerekiyor. Roketler, motorlar sayesinde itmeye sahip olduklar iin istenilen hzda yerekimini yenerek Dnyadan uzaklaabilir. Ka hz sadece ilk hareket verilen cisimler iin, rnein bir top gllesi iin fiziksel olarak anlamldr. Dnya iin ka hz saatte 40 bin km. civarndadr. zetle, yerekimi bizi yeryznde tuttuu gibi bamzn zerinde dolap hayatmz kolaylatran uydular da yrngelerinde tutar.

Isaac Newton

wikipedia

59

Abdurrahman Cokun
Do. Dr., Acbadem niversitesi, Tp Fakltesi, Biyokimya Anabilim Dal

imizdeki Pompalar
Tekerlek ve pompa, yerleik hayata geen insanlarn yaamn kolaylatran devrim niteliinde, byk bulular. Tekerlein zellikle Sanayi Devrimiyle birlikte etkin bir ekilde kullanlmaya balanmas, ancak pompalarn gelitirilmesiyle mmkn olmutur. Gnmzde otomobiller, uaklar ve gemiler pompalar yardmyla daha hzl yol alyor. lk pompalarn 5000 yl nce Mezopotamyada kullanldn biliyoruz. Ancak bu pompalardan ok daha kk ve ilevsel olanlar milyarlarca yldr yaamn devam iin kullanlyor. Tek hcreli bakteriden yz trilyon hcreli insana kadar tm canllar, farkl farkl pompalar kullanarak yaamlarn srdryor. Tek bir insann vcudunda, tm dnyada kullanlan mekanik pompalardan daha ok pompa var.
Bu pompalar daha ok su kaldrac eklindeydi. Pistonlu pompalarn gelitirilmesinde ise 13. yzyln balarnda Cizrede yaayan El-Cezeri ve 16. yzylda stanbulda yaayan Takiyddin Rasdn byk katks oldu. Tekerlein etkin bir ekilde kullanlmas ancak pompalarn varl ile mmkn oldu. Pompalar sadece gaz ya da svlarn bir yerden baka bir yere tanmasn salamakla kalmad ayn zamanda insanlarn ulam aralaryla ok hzl hareket etmesinin yolunu da at. Gnmz kara, deniz ve hava ulam pompalar sayesinde ok yksek hzlarda gerekleiyor. Sadece ulamda deil, enerji hammaddelerinin tanmasnda da pompalar vazgeilmez aralar. Yine pompalar sayesinde boru hatlar ile petrol ya da doal gaz binlerce kilometre uzaa gnderebiliyoruz; Petroln ya da doalgazn borularn iinde tanabilmesi iin belli istasyonlardan pompalanmas gerekiyor. Mutfaklarmzda binlerce kilometre teden pompalarla bize gnderilen doal gaz kullanyoruz. Kilometrelerce derinlikteki ham petrol yine pompalarla yeryzne karyoruz. Pompalar sadece tarmsal alanlarn sulanmas, akaryaktlarn tanmas ya da motorlarn altrlmas iin deil biyolojik sistemlerin almas iin de vazgeilmez ve temel unsurlar. Pompalar olmasayd gezegenimizde yaam olmasn bekleyemezdik. Sadece bir insann vcudunda, tm dnyada kullanlan mekanik pompalardan daha ok pompa bulunuyor. Vcudumuzda yaklak yz trilyon civarnda hcre ve her hcrenin de ok sayda pompas var. Bunlar yap ve organizasyon olarak bilinen mekanik pompalardan daha karmak yaplar.

SPL

Bir pompa olarak kalbimiz, saatte 300 litre kan pompalar. Gerektiinde bu miktar daha da artrabilir.

iyecek, giyecek, odun, ta gibi kat cisimlerin tanmasn kolaylatrmasnn yan sra tekerlein esas katks insanlarn yerleik hayata gemesini salamak oldu. Ancak yerleik hayat iin bu yeterli deildi; tarlalarn, balarn ve bahelerin sulanmas da gerekiyordu, yani su da tanmalyd. Bunun iin sulama kanallar ina edildi. Yerleik hayata geen insanlar tekerlek ve sulama kanallar ile tamaclkta adeta bir devrim yapt. Ancak kanallar her zaman ie yaramyordu, zelliklede suyun daha yksek bir noktaya karlmasnn gerekli olduu yerlerde. Bunun iin tpk ilkel tekerlekler gibi ilkel pompalar gelitirildi. Bu pompalarla su, belli bir ykseklie karlp daha sonra kanallarla tanabiliyordu. Tekerlein ne zaman kefedildiini tam olarak bilmiyoruz, ancak ilk pompalarn M binli yllarda Mezopotamyada kullanld dnlyor.

60

>>>
nsan vcudu asndan dndmzde pompalarn iki temel ilevi var. Birincisi kann tm vcuda tanmasn salamak, ikincisi de hcrelerin i ve d ortamlarnn iyon deriimleri arasnda fark yaratmak. Pompalarn varlklar kadar sorunsuz almalar da ok nemli. Pompalarda yaanan sorunlar, lm nedenleri arasnda ne yazk ki ilk sray alyor. Bir pompa olan kalbin almasndaki sorunlar bireyin lmyle sonulanabildii gibi hcre zarndaki pompalarda yaanan sorunlar da hcre iin sonun balangc. yor. Kalbin pompa olarak ilevlerini salkl yapabilmesi iin onu oluturan hcrelerdeki minik pompalarn da kusursuz almas gerekiyor. Byk pompann ilevi kk pompalara baldr.

Bilim ve Teknik ubat 2013

Hcrelerimizdeki Pompalar
Bizleri oluturan molekllerin ou iyondur. Yani pozitif ya da negatif ykldr. Yaammz bu iyonlarn hareketine baldr. Organizmann pek ok yaamsal gereksiniminin, yani hcreler aras haberleme (sinyal iletimi), hareket (kas kaslmas), enerji retimi, hcrenin btnlnn salanmas gibi gereksinimlerinin karlanmas ancak iyonlarn hareketi ile mmkn. Ykleri sayesinde iyonlar semek ya da hareket ettirmek kolay. Baz iyonlar, rnein kalsiyum, sodyum, potasyum ve hidrojen iyonlar dierlerine gre daha hareketlidir. Bilinen tm yaam biimlerinde iyonlarn hareketi kontrol altndadr. stedikleri gibi hareket edemezler. Onlar iin zel tayclar vardr. yonlarn hcre ii ve hcre d deriimleri ok farkldr. yonlar yksek deriimden dk deriime kendiliinden geebilirken tersi iin enerji gerekir. Yani bu iyonlar kendiliinden dk deriimli bir ortamdan yksek deriimli bir ortama gndermek mmkn deil. O zaman iyonlar tanyan ve sadece onlara zg pompalara gereksinim var. Yapsnda pompa bulunmayan hibir hcre yok. Vcudumuzdaki tm hcreler en az bir eit pompa ieriyor. Hcre pompalar her eyi pompalamaz, ok seicidir. Yz binlerce farkl iyon ve molekl iinde, pompalanacak olanlar tanr ve seerek pompalar. Yapsal olarak iyon pompalarnn en az iki kaps vardr ve bu iki kap ayn anda ak olamaz. Kaplarn alp kapanmas iyonlarn ak hzn etkiler. Tipik bir pompann kaplar saniyede yzlerce kez alp kapanabilir. Pompalar hcre iinde rastgele dalmamtr. Her birinin bulunduu belli yerler vardr. Sadece hcreyi evreleyen zarda deil hcre iindeki zarlarda da bulunurlar. Hcrenin ii ile d farkl oldu-

Bir Pompa Olarak Kalp


Tm hayatmz boyunca hi durmadan alan, vcudumuzun en byk pompas: Kalp. Yzlerce yl durmadan alabilir. Vcudumuzda sadece bir tane olmas ne yazk ki en byk dezavantajmz. Yaam boyu durmadan almas gerekir. stirahat srasnda bile kalbin bir saatte pompalad kan miktar 300 litre civarndadr. Kalp tm yaammz boyunca (ortalama 70 yl) yaklak 200 bin ton kan pompalar. Kalbimiz seicilii olmayan bir pompadr. Yani tm kan hcrelerini ve svy birlikte pompalar. Kanda ok sayda farkl hcre ve yz binlerce farkl molekl vardr. Kann iinde ne olursa olsun akkan olduu srece kalp tarafndan pompalanr. Dardan verilen ilalar ya da gdalarla alnan besin maddeleri kana kartnda kalp tarafndan pompalanarak tm vcuda gnderilir. Yani kalp bir pompa olarak, molekl ayrm yapmaz. Oysa molekl ayrm yapan pompalar da var, hem de tm hcrelerimizde. Bunlar hcre ii ya da hcre d svda bulunan iyonlar (pozitif ya da negatif ykl atomlar ve molekller) zenle seerek pompalar. Kalp kas kendine has, zel hcrelerden oluur. Nasl kalbimiz bize yaam boyu lazmsa, bu hcrelerin her biri de kalbe yaam boyu lazmdr. Kalbimiz ilevini yitirdiinde yerine yenisini koyamaymz gibi, kalbimizi oluturan hcreler ldnde de yerlerine yenileri konulam-

u gibi, hcrenin iindeki yaplarn yani organellerin de ii ve d farkldr. Yaam ancak farkl ortamlar yaratmakla mmkndr. Farkl ortamlarn yaratlmasnda pompalar vazgeilmez aralardr. Bunlardan zellikle sodyum/potasyum, proton (H+) ve kalsiyum pompalar n plana kar. Bu, dier pompalar nemsiz demek deildir. Ancak bu pompa farkl hcrelerde yaygn olarak bulunur. Sodyum/potasyum (Na/KATPaz olarak da bilinir) pompas, vcudumuzdaki tm hcrelerde var. Hcre zarnn iki yzeyi arasnda deriim fark olmazsa hcresel yaam srdrmek kolay olmaz. Bu pompa adeta hcrenin kalbi gibidir. Durmas veya etkinliinin azalmas hcre iin sonun balangcdr. Hcre lmnde ilk etkilenen yaplardan biri bu pompadr. zellikle ATP temininin salanmasnda yaanan skntlar en ok bu pompay etkiler. Bu pompann etkilenmesi de Pandorann kutusunun almasna benzer. Olaylar zincirleme balar ve erken dnemde nlem alnmad zaman ilerin geri dnsz bir noktaya gelmesi pek de uzun zaman almaz. Kukusuz pompalarn kendiliinden almas sz konusu deil, bu termodinamik yasalarna aykr. Pompalarn almas iin dardan enerji verilmesi gerekir. Mezopotamyal iftilerin kulland pompalar da enerji kayna olarak hayvan gcnden yararlanmt. Yaam devam ettii srece hcredeki pompalar i bandadr. Srekli enerjiye ihtiya duyarlar. Hcre varln srdrebilmek iin pompalara durmadan enerji yetitirmek zorundadr.

SPL

Sodyumu hcre dna, potasyumu da hcre iine pompalayan hcre zarndaki sodyum potasyum pompas
61

imizdeki Pompalar

Tkettiimiz gnlk enerjinin en az te birini pompalar altrmak iin kullanrz. Hcrelerimizde ok farkl pompalar bulunmasna ramen hepsinin ortak bir yn var. Enerji kayna olarak ayn kimyasal yapy kullanyorlar: ATP (adenozin trifosfat). ATP pek ok pompann ortak enerji paketi. Tketilen ATPler sadece pompalar altrmakla kalmaz ayn zamanda vcudun scaklnn devamna da katkda bulunur. Her ATPnin paralanmasnda pompay altran enerjinin yan sra bir miktar s enerjisi de aa kar. Gnlk ATP tketimini gz nne aldmzda pompalarn ne kadar ATP tkettiini ve bu arada vcut scaklnn srdrlmesinde de ne kadar etkin olduunu grmek mmkn. Hcre pompalara ATP yetitirmek zorunda. Her hcre yaamak iin kendi enerjisini yani ATPyi kendisi retir. ATP retimi hcrenin yaam sigortasdr. Hcrelerimizin enerji gereksiniminin yaklak %95i mitokondriler tarafndan yine pompalar kullanlarak karlanr. ATPyi en ok tketen yap pompalar olduu gibi, reten yaplar da yine pompalardr.

Mitokondrilerde Pompalar
Vcudumuzun tm hcreleri enerji olarak ATP kullanr. Gnlk ATP ihtiyacmz yaklak arlmz kadardr, yani yetikin bir insan iin 70 kg kadar. Bu miktar fiziksel etkinliklerimizle orant-

l olarak ok artabilir. Oysa vcudumuzda bulunan ATP miktar sadece 100 gram civarnda. Ancak ok etkin bir ATP dngs var. ATPlerin ykm rnleri atlmaz, yeniden ATP yapmnda kullanlr. Bylece tketilen her ATPnin ykm rnleri tekrar tekrar ATP yapmnda kullanlarak gnde arlmz kadar ATP retmek mmkn oluyor. O zaman u soruyu sormamz lazm. Bu kadar ATP nerede ve nasl retiliyor? Bu sorunun yant enerji santrallerimiz olan mitokondriler ve onlarn ierdii pompalarda sakl. Mitokondriler enerji retim santrallerimiz. Enerji ihtiyacmzn yaklak %95i mitokondrilerden salanyor. Geri kalan %5i baz biyokimyasal tepkimelerden dorudan elde ediliyor. Peki, neden mitokondriler? Mitokondrilerin roln daha iyi anlamak iin u rnei verebiliriz. Evlerimizi, iyerlerimizi aydnlatmak iin elektrik enerjisi kullanyoruz. Elektrik enerjisini bir pilden elde edebileceimiz gibi bir hidroelektrik santralindende elde edebiliyoruz. Ancak evlerimizi pillerle aydnlatmann ne kadar zor olaca malum. Oysa hidroelektrik santralinden elde edilen enerji ile evleri ve iyerlerini istediimiz gibi aydnlatabiliriz. te dorudan biyokimyasal tepkimelerle enerji elde etmek pilden enerji elde etmeye benzer, yani son derece kstldr. Oysa mitokondriler tpk hidroelektrik santralleri gibi bol miktarda enerji elde etmemizi salar. Mitokondriler ATP retimi iin zel pompalar kullanr. Bunlar sayesinde her gn kendi arl-

mz veya ihtiya duyduumuz kadar, hatta ondan ok daha fazla ATP retebiliyoruz. Mitokondrilerde ATP retiminden sorumlu pompalarn farkl bir yn var. Bunlar alrken ATP tketmezler, aksine ATP retmek iin alrlar. Peki, enerjilerini nereden salyorlar? Dier pompalar alrken gerekli enerjiyi ATPden elde eder, ATP de birka istisna dnda tm organizmann temel enerji birimidir. Mitokondri pompalar ise enerjilerini mitokondri i zarndaki elektron ak srasnda aa kan enerjiden karlar. Nasl bir kablodaki elektrik akm bir motoru altrabiliyor ya da bir lambay yakabiliyorsa, mitokondri i zarndaki elektron ak da mitokondrideki pompalar altrr. Elektrik akmnn bir su pompasn altrmas gibi, mitokondrilerdeki elektron ak da mitokondri pompalarn altrr. Benzer ekilde, baz bakterilerde (bakterilerde mitokondri yoktur)ATP retmek iin zel pompalar kullanr. Ancak bu bakteriler mitokondrilerden farkl olarak pompalar elektron ak srasnda aa kan enerji yerine k enerjisi kullanarak altrr. Yaam bir bakma elektron akdr. imizdeki fizik ile evremizdeki fizik arasnda hibir fark yok. Temel ilkeler ayn. imizdeki fizik olaylarn biraz daha yakndan incelediimizde ok elenceli olduunu greceimizi rahatlkla syleyebiliriz. Pompalar sayesinde mitokondride bol miktarda ATP retebiliyoruz. Pompalar altrmak iin elektronlarn ak srasnda aa kan enerjiyi kullanyoruz. Elektronlarn kayna da besinlerimiz. Ancak elektronlarn kullanlabilmesi iin besinlerin sindirilmesi gerekiyor. Sindirim iin de yine pompalara gereksinim var.

Midemizdeki Pompalar
Pompalar sadece hcre iinde ve dnda deil, organlarn iinde de yksek deriimde iyon bulunmasn salar. Bunun en tipik rnei midemizdir. Midemizin i ksm yani besinlerin sindirildii yer asitli bir ortamdr. Burada pH hayli dktr. Yani hidrojen iyonlarnn deriimi ok yksektir. Asit ortam mide-

Mitokondri pompalar
62

<<<
mizde hem sindirime yardmc olur hem de yabanc konuklarn (yani mikroorganizmalarn) daha fazla ilerleyip barsaa gemesini engeller. Bylece barsaklarmz besinlerle alnan mikroorganizmalardan korunmu olur. Ancak bu ortamda hibir bakteri yaayamaz derseniz, acele etmi olursunuz. Yaam konusunda adeta snr tanmayan bakteriler her zaman bilim insanlarn artmtr. Durum midede de ayndr. Avustralyal bilim insanlar Barry J. Marshall ve J. Robin Warren almalar srasnda tesadfi olarak mide dokusunun i yzeyine tutunmu bakteri benzeri yaplar grd. Daha sonraki almalarda bu bakteri (Helikobakter pilori) izole edildi ve tedavi yntemleri gelitirildi. Helikobakter pilori bakterisinin bata mide lseri olmak zere pek ok mide hastalnn nedeni olduu dnlmektedir. Helikobakter pilori bakterisiyle ilgili almalarndan dolay Barry J. Marshall ve J. Robin Warren 2005 ylnda Nobel Tp veya Fizyoloji dl ile dllendirildi. Midemizdeki hcreler midenin i yzne hidrojen iyonlar pompalar. Bylece mide iindeki svnn pH deeri der ve asitli bir ortam hazrlanm olur. Hidrojen iyonlarn (H+) pompaladklar iin midedeki pompalara proton pompas da denir. Sindirim sadece mideye zg deildir, hcrelerin de dardan aldklar maddeleri sindirecek donanmlar vardr. Onlar da midede olduu gibi asit kullanr. Akyuvarlarmz, iine aldklar bakterileri ve dier zararl etkenleri yok etmek iin gl asitler kullanr. Ksacas gl asit ortam, sadece midemiz iin deil hcrelerimiz iin de gerekli. Bu ortam hazrlamak iin de pompalara gereksinim var. zulur, hcre btnln kaybederdi. Demek ki sadece belli bir yapnn ii asitli olmaldr. Bu yaplar da lizozomlardr. Peki, hcre iinde minik bir organelin ii nasl asitli hale gelir? Bunun iin yine pompalarn yardmna ihtiya var. Lizozom zarnda bulunan zel pompalar dardan ieriye hidrojen iyonlar pompalar. Bylece organelin i ksmndaki pH deeri der ve ortam asidik olur. in ilgin yn lizozomlar asitlik derecesini gereksinimlerine gre ayarlayabilir. Lizozom zarndaki pompalar ieriye hidrojen iyonlarn pompalarken enerjiye gereksinim duyacaktr. Bu amala ATP kullanrlar. Asidik ortam sadece paralamay kolaylatrmakla kalmaz ayn zamanda paralamay gerekletiren enzimler iin de uygun alma ortam salar. nk (birka istisna dnda) lizozom enzimleri (biyolojik katalizrler) ancak asitli ortamda etkindir. Biyolojik sistemlerde pompalarn daha pek ok ilevi var. Ancak bu saydklarmz bile onlarn ne kadar nemli olduunu gstermeye yeterli.

Bilim ve Teknik ubat 2013

Lizozom pompas

Tedavide nemli Hedefler

Lizozomlardaki Pompalar
Hcrelerimizde sindirim konusunda uzmanlam zel bir yap var: Lizozom. Lizozomlar dardan hcre iine alnan bakterileri, yabanc cisimleri ve baz proteinleri paralar. Ortamn asitli olmas paralama iini kolaylatrr. Eer hcrenin i ksm tmyle asitli bir ortam olsayd hcreyi oluturan temel yaplar bo-

Bir pompa olan kalbin almasndaki aksamalar tam olarak giderdiimizde lmlerin nemli bir ksmn nlemi oluruz. Gnmzde modern kardiyolojideki hzl gelimeler lmleri nemli oranda azaltmsa da yine de kalp ve damar sisteminden kaynaklanan hastalklar nemli bir sorun. Maalesef kalbimizin kendini yenileme yetenei yok. Kalp kasnn ykm ya da lm durumunda orijinal hcre ile onarm yaplamyor; ba doku denilen ve kalp kas gibi kaslma yetenei olamayan bir doku (yama) ile onarm yaplyor. Bu durum kalbin ilevselliini nemli oranda azaltyor. Kalp kas eitli nedenlerle ilevini yapamaz hale geldiinde en etkili zm
Kaynaklar Morth, J. P.,Pedersen, B. P., Buch-Pedersen, M. J., Andersen J. P., Vilsen, B., Palmgren, M. G., Nissen, P.,A structural overview of the plasma membrane Na+,K+ATPaseand H+-ATPase ion pumps, Nature Reviews Molecular Cell Biology, Cilt 12, Say 1, s. 60-70, Ocak 2011. (doi: 10.1038/nrm3031) Toyoshima, C., How Ca2+-ATPase pumps ions across the sarcoplasmic reticulum membrane, Biochimica et Biophysica Acta, Cilt 1793, Say 6, s. 941-946,

kalp nakli yaplmas. Gelecekte kk hcrelerin ve doku mhendisliinin yardmyla retilen organlarn hastalara nakledilmesi mmkn olacaktr. Pompalar hcrenin i ve d ortam arasnda iyon deriiminin farkl olmasn salar. Pek ok durumda bu pompalarn ileyiine mdahale etmek gerekebilir. Gnmz tbbnda kullanlan ilalarn byk bir ksm hcre zarndaki pompalarn ilevlerini etkileyerek tedavi salyor. Tipik rneklerden biri midedeki pompalarn etkinliini azaltan ilalar. Mide duvarnn koruyucu tabakas zayfladnda duvar asitle dorudan temas edip byk zarar grebilir. rnein aspirin veya benzeri ilalar alnd zaman mide duvarnn koruyucu tabakas zayflayabilir. Bu durumda mide asidi nedeniyle duvar zarar grr ve hatta mide kanamas bile grlebilir. Mide lserinde midenin bir blgesinde yara vardr; buraya asit temas ciddi sorunlar beraberinde getirir. O zaman belli bir sre, mide ieriinin asit orann azaltmak yararl olabilir. Bu durumda midedeki proton pompalar iyi bir hedeftir. Bu pompalarn almasn yavalatan ilalarn kullanlmasyla mide iindeki asit deriimi drlr. Her hcrede pek ok ilevi olan pompalarn etkinliini kontrol altnda tutabildiimiz zaman pek ok hastalk iin de sonun balangc olacaktr.
Haziran 2009. (doi: 10.1016/j.bbamcr.2008.10.008. Epub 2008 Oct 29) Csandy, L.,Mindell, J. A., The twain shall meet: channels, transporters and things between. Meeting on Membrane Transport in Flux: the Ambiguous Interface Between Channels and Pumps,European Molecular Biology Organization Reports (EMBO Rep), Cilt 9, Say 10, s. 960-965, Ekim 2008. (doi: 10.1038/embor.2008.172. Epub 2008 Sep 5) 63

Matematik Havuzu
KUM HAVUZU

Ali Doanaksoy

LSTE Aadaki listede yer alan 21 sayy yazdnz bir kd saylar gzkmeyecek ekilde masann zerine koyup arkadanzdan baka bir kda 1 ile 100 arasnda 21 farkl say yazmasn isteyin. Sonra kapal duran kd, arkadanzn listesinde yer alan saylardan en az bir tanesinin bulunduunu iddia ederek an. ddiay kazanma olaslnz % 99dan daha byktr. 4 13 15 32 49 52 54 55 57 60 61 63 65 67 68 74 77 82 90 96 97 Bu saylarn ok nemli bir zellii var. Sizce bu zellik ne olabilir? SU TOPU TURNUVASI Bir su topu turnuvasnda, deitirilmi oyun kurallarna gre her karlama sonunda galip olan takma 10 puan, beraberlik durumunda iki takma da 5er puan veriliyor. Ayrca her durumda, sonutan bamsz olarak her takma att gol says kadar puan ilave ediliyor. takm arasnda oynanan baz karlamalar sonunda Tri 14, Gyas 9 ve Lukas 8 puana ulamtr. Oynanan malar ve malarn sonularn belirleyebilir misiniz?

ELENCE HAVUZU
SALATALIIN SUYU Bir manav tezghndaki taze salatalklarn su oran % 99dur. Akama kadar hi salatalk satlmam, scak havann tesiriyle bu oran biraz azalarak % 98e dmtr. Salatalklarn sabah 20 kg olan toplam arl akam ne olmutur? (Evde denemeyiniz)
thinkstock thinkstock

TRIELLO Anlamazlklarn kaba kuvvet ve ateli silahlarn yardm ile zlmeye alld ilkel bir toplumda bir mesele yznden birbirlerine den Asron, Bortek ve Cimbel karlkl tabanca atlar ile bir fikir mcadelesi yapmak zere kar karya gelir. Her atnda Asron % 50, Bortek ise % 80 olaslkla isabet kaydetmektedir. Cimbel ise her atnda hedefini tutturmaktadr. Sras gelen, istedii gibi nian alarak bir kez ate etme hakkna sahiptir. lk at hakk verilen Asron nereye nian alarak ate etmelidir?

NCL PRENSES Stramboe lkesinin kral, prensesle evlenmek isteyen prense 100 tane beyaz, 100 tane de siyah inci verir. Prens, incilerin tmn iindekileri gstermeyen iki vazoya istedii gibi datacak, yan odadan gelen prenses bu iki vazodan birini rastgele seip iine bakmakszn bu vazodan rastgele bir inci alacaktr. nci beyaz ise prens muradna erecek, siyah ise srgne gnderilecektir. Sizce prens muradna erme ansn en yksee karmak iin tm incileri vazolara nasl datmaldr? GENELLEME Kral, karar verme srecine kralienin de dhil olmasn ister. Bu kez yan odada, prensesin yannda kralie de beklemektedir. Prenses inciyi alp elinde tutarken kralie gelir, o da rastgele bir vazo ve bu vazodan da rastgele bir inci seer. Kralienin ve prensesin ektikleri inciler ayn renkteyse prens muradna erecektir. Prens incileri nasl datrsa muradna erme ans en yksek deerine ular?

thinkstock

thinkstock

OLMPK HAVUZ
TAM KARE BLEN n2I(2n+1) artn salayan tm n pozitif tam saylarn bulunuz. DAR AILI GENDE NOKTALAR Dar al ABC geninde 2|AB|=|AC|+|BC| dir. [AC] ve [BC] kenarlarnn orta noktalarnn, genin evrel ember merkezinin ve iteet emberinin merkezinin ayn ember zerinde bulunduunu ispat ediniz.

64

thinkstock

Bilim ve Teknik ubat 2013

matematik.havuzu@tubitak.gov.tr

GEEN AYIN ZMLER


Zehirli Havuz Bir nceki sayda 1000 havuzdan bir tanesinin suyuna kimyasal madde karm olmas durumunda, testin 10 kez uygulanarak kirlenmi havuzun nasl belirlenebileceini grmtk. Havuzlardan ikisinin kirlenmi olmas durumunda ise, nce testin 10 kez uygulanmas ile havuzlardan birini, sonra da testin ikinci sefer 10 kez uygulanmas ile dierini bulabiliriz. Deneme saysn azaltp azaltamayacamz anlamak iin sistemin karmaklna bakabiliriz. 1000 havuzdan ikisi C(1000,2)=499500 farkl ekilde seilebilir. Bu durumda sistemin karmaklnn (entropisinin) log 499500 ve log499500 gerekli deneme saysnn log2 . 18, 93 olduu anlalr. Bu gzlem, test saysnn en az 19 olmas gerektiini syler. te yandan, biraz daha detayl bir inceleme ile 19 denemenin yeterli olmayaca gsterilebilir. Sonu olarak, deneme says 20den az olamaz. (Not: Sistemin karmakl (entropi) kavram iin Bilim ve Teknik dergisinin geen saysndaki Matematik Havuzuna girebilirsiniz.) Havuz Yapm naatta alacak en az birer usta, kalfa ve rak olduunu kabul edelim. Usta saysn u, kalfa saysn k, rak saysn c ile gsterelim. Bu durumda u+k+c=100 ve 500u+100k+5c=10.000 denklemleri elde edilir. Birinci denklemden elde edilen k=100-c-u ifadesini ikinci denklemde yerine koyarak 500u+100(100-c-u)+5c=10.000 veya 400u-95c=0 denklemini buluruz. Bu denklemi 19c=80u eklinde yazdmzda c ve u saylarnn sras ile 80in ve 19un katlar olduu anlalr. Saylar pozitif ve 100den kk olduklar iin c=80, u=19 ve dolays ile k=1 sonucuna ulalr. Sihirli Yldz Saylar, ayn doru zerindeki drt saynn toplam hep ayn S saysna eit olacak ekilde yerletirdiimizi dnelim. Yldz ekli be farkl dorudan oluur. Bu dorular zerindeki saylar toplandnda her say iki defa ileme gireceinden 5S=2(1+2+...+10)=110 olur, yani S=22dir. Aadaki admda, saylarn istenilen ekilde yerletirilemeyeceini greceiz: 1. 1 saysnn zerinde bulunduu iki doruyu dnelim. Bu dorular zerindeki, 1 dndaki alt saynn toplam 42 olmaldr. 9+8+7+6+5+4=39<42 olduundan 1 ile 10 ayn doru zerindedir. 2. 1 ile 10 saylarn zerinde bulunduran doruya L, 1den geen dier doruya L1 ve 10dan geen dier doruya L2 diyelim. Bu durumda L dorusu zerindeki dier iki say (2,9), (3,8), (4,7) veya (5,6) olabilir. Bu ikililer gz nne alndnda L1 ve L2 dorularnn zerindeki saylar u ekildedir: 3. Yldz zerindeki herhangi iki dorunun birer kesiim noktas vardr. Fakat yukardaki seeneklerde L1 ve L2 dorularnn zerindeki saylarn kesiimi yoktur. Dolaysyla saylar istenilen ekilde yerletirmek mmkn deildir.
1

12

L 1,10,2,9 1,10,3,8 1,10,5,6 1,10,4,7

L1 1,6,7,8 1,5,7,9 1,4,8,9 X

L2 10,5,4,3 10,6,4,2 10,7,3,2 X

10 3

4 24 5

9 2

{1,2,3,,12} kmesinden 10 farkl say, dorular zerindeki toplamlar 24 olacak ekilde rnekteki gibi yerletirilebilir. Zehirli Varil 5 gnll yeterlidir. Gnllleri 1den 5e kadar, flar 1den 240a kadar tam saylarla numaralandralm. Her fnn zerine numarasnn 3 tabanndaki gsterimini tayan bir etiket yaptralm. rnein 146 numaral fnn etiketi [12102] olacaktr. lk aamada birinci gnllye (sadan balayarak), birinci basamanda 2 olan tm flardan birer damla su alarak oluturduumuz karm verelim. Dier gnlllerin iecei karmlar da benzer ekilde hazrlayalm. 12 saat sonra hasta olan gnlller gzlenerek, zehirli varilin zerindeki etiketin hangi basamaklarnda 2 olduu bulunur. Dier basamaklarn say deerini (1 veya 0) bulmak iin ikinci aamaya geebiliriz. Bu aamada salam kalan gnlllere, sra numaralarna karlk gelen basamanda 1 olan varillerden alnan rneklerle oluturulan karm verelim. 24 saat sonra hastalanan gnlller gzlemlenerek etiketteki 1lerin konumlar bulunur ve bylece zehirli varil belirlenmi olur. rnein ilk aamann sonunda 1 ve 4, ikinci aamann sonunda 3 ve 5 numaral gnlller hastalanm ise zehirli varilin etiketi [12102] olacaktr. Bir baka deyile, 146 numaral fdaki suyun zehirli olduu anlalacaktr. imdi 5ten az gnll ile problemi zemeyeceimizi gsterelim. Her gnll, sistemin karmakln 3 azaltr. log240 . 4, 987 olduu iin en az 5 gnll gereklidir. log3 emberde A AB nin MN yi kestii noktay T ile gsterelim. T, emberlerin kuvvet ekseni zerinde olduundan |TM|2=|TN|2=|TB|.|TA| ve dolays ile 1 |TM|=|TN|= 2 |MN|=|MA| elde edilir. MA = MT olduu gz nnde bulundurulduunda MAT nin ikizkenar dik gen olduu ve m( \ )= 45 olduu grlr. k1 emberinde [MA] ap MAT olduundan, m ( \ )= 90 ve m( \ )= 45 bulunur. BMA ABM Sonu olarak m( \ )= 45 elde edilir. NMB

65

thinkstock

CANKURTARAN EKB Ali Doanaksoy, etin rti, Enes Ylmaz, Fatih Sulak, Muhiddin Uuz, Zlfkar Sayg.

Cihan Bayndr

Akkan Grntleme Yntemleri

Denizalt, otomobil, uak, helikopter, uzay mekii ve akkan iinde hareket eden dier aralarn ve cisimlerin trblans ve girdap dinamiklerinin incelenmesi, akkan grntleme yntemleriyle mmkn oldu. Bu yntemler limanii ve ky akntlarn Lagrange tipi srkleyici etkilerinin anlalmas, yeralt sularnn ve nehirlerinin haritalandrlmas, canllarn kan ve sv dolam sistemlerinin grntlenmesi, kimyevi ve biyolojik akkanlarn bileenlerinin tespit edilip tanmlanmas, mikro, plazma ve manyetik aklarn grntlenmesi, boru aklarnn gzetlenmesi, gaz trbinleri ve motorlardaki yanmann izlenmesi gibi birok deiik amala da kullanlyor. Akkan grntlemede elde edilmek istenen parametreler akn yn, hz, hz profilleri, debisi ve akkann iindeki cisme uygulad yzey gerilimi ve dolaysyla srkleme ve kaldrma kuvvetleridir.

thinkstock

>>>

Bilim ve Teknik ubat 2013

Akkana Gaz ve Sv Halde Yabanc Maddeler Katlmas Yntemi


Akkanlara gaz, sv halde hidrojen, oksijen, boya, st, duman, mrekkep ve radyoaktif molekller enjekte edilerek grnt elde edilebilir. Hidrojen ve oksijen kabarcklarnn akkana enjekte edilmesi ok ince (2550 m apnda) iletken bir telden elektrik akm geirilmesiyle mmkn olur. Suyun elektrolizi ile oluan hidrojen kabarcklarnn suya karmas izlenebilir. Oksijen yerine hidrojen tercih edilmesinin nedeni suyun molekler yapsndan dolay oksijen retiminin hidrojen retiminin yar hznda olmasdr. Ayrca oksijen kabarcklar, aplar hidrojen kabarcklarnn aplarndan daha byk olduundan, suyun kaldrma kuvvetinin etkisiyle akkann iinde fazla mesafe kat edemeden yzeye kar. Bu da grntlemeyi zorlatrr. Hidrojen kabarcklaryla grntlemenin en temel iki avantaj kolay uygulanabilir ve ucuz olmasdr. Ancak bu yntem sadece karmak olmayan, yani dk trblansl aklar iin uygundur. Ayrca hidrojen kabarcklar hzla snmlendii iin akkann iinde sadece snrl bir blge grntlenebilir. ekil 1de bir silindirin etrafndaki su aknn, ekil 2de ise ahdamardaki kan aknn hidrojen kabarcklaryla grntlenmesinin rnekleri grlebilir. Akkan hareketini boya ve duman ile grntleme fikri Leonardo da Vinciye kadar uzanr. Boya ile grntleme ynteminde boya akkana dorudan veya akkan iinde kimyasal bir tepkime sonucu oluturularak katlr. Sanayi boyalarnn byk bir ksmnn younluu sudan fazla olduundan bu boyalar akkann iinde grntleme iin gereken mesafeyi kat edemeden batar. Grntlemeyi zorlatran bu durumu nlemek iin boyaya belirli miktarda alkol katlr ve boya-alkol karmnn younluu teste tabi tutulan akkann younluuyla eitlenir. Bu noktada kaldrma kuvvetinin istenmeyen etkilerini nlemek iin dikkat edilmesi gereken baka bir nokta da iki akkan ara-

sndaki scaklk farknn ok az olmasdr. Laminer olarak da bilinen dzgn ak rejiminden, karmak yani trblansl aka gei ilk defa Osborne Reynolds tarafndan 1883 ylnda yaplan boya deneyiyle gzlenmitir. Gnmzde hemen hemen her hidrolik laboratuvarnda aklarn trblans seviyesini belirten Reynolds says, Reynolds deney dzenei ile llebilir. ekil 3te Reynolds deney dzenei grlyor. Baz deneylerde grntleme akkana st ilavesi ile salanr. Yal yaps nedeniyle yaynm boya ve mrekkep gibi maddelerinkinden dk olan st, rengi ve iyi yanstt iin tercih edilir. Ancak st kullanlarak grntlemede, ardk deneyler arasnda test aletinin ok iyi temizlenmesi gerekir. Eer test edilen akkan hava ise en sk kullanlan madde dumandr. Duman aa, ttn gibi maddeler yaklarak veya hidrokarbon yalar buharlatrlarak elde edilebilir. Grntleme iin kullanlacak dumann kk parackl olmas ve k yanstclnn yksek olmas istenir. ekil 4te kamyonetin etrafndaki hava aknn duman deneyi ile grntlenmesi grlyor. Akkana yabanc madde ekleyerek grntleme ynteminde ska kullanlan

ekil 3. Reynolds test aleti

bir baka madde de TiCl4 molekl formlyle bilinen titanyum tetraklorittir. Titanyum tetraklorit su ile tepkimeye sokulduunda TiO2 molekl formlyle bilinen titanyum dioksit ortaya kar. la sanayisinde de kullanlan bu madde, yanstma katsays yksek beyaz bir dumandr ve dolaysyla akkan grntlemede tercih edilen maddelerden biridir. ekil 5te yar otomobili etrafndaki hava dinamiinin titanyum tetraklorit dumanyla grntlenmesi grlyor.

ekil 1. Bir silindirin etrafndaki su aknn hidrojen kabarcklaryla grntlenmesi

ekil 4. Kamyonetin etrafndaki hava aknn dumanla grntlenmesi

ekil 2. ahdamardaki kan aknn hidrojen kabarcklaryla grntlenmesi.

ekil 5. Otomobillerin etrafndaki hava aknn TiCl4 dumanyla grntlenmesi


67

Akkan Grntleme Yntemleri

ekil 6. Hz ses hznn yedi kat olan uzay mekiinin etrafndaki akn glge grafii

Optik Grntleme Yntemi


Bir k nnn iki nokta arasnda ilerlerken izledii yol, en az zaman alan yoldur. Bu Fermat ilkesi olarak da bilinir. Bu nedenle bir akkann iinden geen k, akkann younluunun ve dolaysyla da krma katsaysnn deitii blgelerden geerken ilerleme ynnden sapar, evre deiimine urar. Oluan bu farkllk kullanlarak test edilen akkan hakknda nicel veriler elde edilebilir. In kullanld (optik) grntleme yntemleri skan, karan, katmanl aklara, manyetik ve plazma akna ve gaz trbinlerindeki ve motorlardaki yanmal aklara uygulanabilir. Akkanlar optik grntlemenin en ilkel yntemi glge grafii yntemidir. Bu yntem bir k kaynandan kan n akkann iinden geerken glgesinin kaydedilmesi fikrine dayanr. Fotoraf filmine veya n kaydedilebilecei herhangi bir maddeye kayt yaplabilir.

Kaydn yapld fotoraf filminin kk olmasn salamak iin kamera mercei kullanlabilir. Ik kayna ne kadar kltlrse kaydedilen glgenin znrl o kadar artar. Glge grafii kolay uygulanabilir olmasna ramen akn nicelii hakknda detayl sonu vermez. Glge grafii yntemi skan, karan, katmanl ve trblansl aklara uygulanabilir ve bu aklarn yaps hakknda nitel bilgi verir. Baka bir optik grntleme yntemi de literatrmze ileren (yani Schlieren) grntleme yntemi olarak geen, iz grntleme diye tarif edebileceimiz grntleme yntemidir. Akkann younluu farkl olan blgelerinin krma katsays farkl olduu iin, her blge farkl ekilde krar ve grntler kaydedilerek aralardaki snrlar belirlenebilir. Bu yntem, akkandaki younluk farklarnn yaratt optik dzensizlii belirlemesinin yan sra n gzerghndan sapmas hakknda da nicel bilgi verir. Temel olarak glge grafii yntemine benzeyen bu yntemde glge grafii yntemine ilave olarak, grntnn kaydedilmek zere bir yzeye drlmesinden hemen nce odakland noktada bak ucu, szge veya renkli szge gibi bileenler kullanlarak n bir ksmnn bloke edilmesi ve geri kalan ksmn odaklanarak ztln artrlmas salanr. Ama grnt kalitesinin iyiletirilmesidir. ekil 7de iz grntleme dzenei grlyor. Bu yntem, basit dzenek yaps ve yksek znrlkte grnt verdii iin gnmzde akkanlar ve termodinamik laboratuvarlarnda en sk kullanlan optik grntleme yntemidir. ekil 8de bir kurun etra-

fndaki hava aknn iz grntleme yntemiyle elde edilmi grnts grlyor. nsan gz renkteki deiimleri glgelerin tonlarndaki deiimlerden daha iyi alglayabildii iin renklendirilmi iz grntleme yntemleri gelitirilmitir. Bunu salamak iin iz grntleme dzeneinde szge yerine renkli eritli szgeler kullanabilir. Bir baka seenek ise k kaynann hemen arkasna koyulacak bir prizma ile beyaz n tayf bileenlerine ayrlmasdr. ekil 9da renklendirilmi iz grntleme yntemi ile grntlenen sesten hzl bir ak grlyor.

ekil 8. z fotoraflama yntemi ile kurun etrafndaki akn grntlenmesi

ekil 9. Renklendirilmi iz fotoraflama yntemi ile sesten hzl akn grntlenmesi Kamera mercei Test edilen ak Ik kayna Mercek ekil 7. z grntleme yntemi dzenei
68

Mercek

Bak ucu veya szge

Perde ekil 10. Drt kameral ayrk parack hz grntleme dzenei

>>>
Gnmzde ska kullanlan bir dier optik grntleme tr de ayrk parack hz grntleme tekniidir. Lazer grntleme ve benek fotoraflama gibi trevleri de olan bu yntemde saydam su ve hava aklarnn gzlenebilmesi iin bu akkanlara paracklar katlr. Bu paracklar floresan, ya, alkol veya gm kaplanm, yani k yanstcl yksek olan, taneciklerdir. Paracklarn younluu akkann younluuna ya ok yakn ya da onun younluu ile ayn olmaldr. Ayrca bu paracklarn ak deitirmeyecek kadar kk olmas gerekir. Bu paracklar ilave edildikten sonra grntlenmek istenen ak bir k kayna vastasyla a maruz braklr. Gnmzde bu amala en ok kullanlan k kayna Nd:YAG lazeridir. Paracklardan yansyan k nlar belirli bir sre boyunca bir veya daha ok kamera tarafndan kaydedilir. ekil 10da drt kameral ayrk parack hz grntleme dzenei grlyor. Daha sonra bu kamera grntleri bilgisayara kaydedilir. Bir nceki zaman basamanda ekilen grntler bir sonraki zaman basamanda ekilen grntlerle apraz ilikilendirme yntemine tabi tutulur ve kayt sresi boyunca paracklarn yani akn nereden nereye hareket ettii tespit edilir. Bu yntemle akn hznn yn ve bykl tespit edilir. ekil 11de bir yzc ve yzcy evreleyen suyun ayrk parack hz grntleme tekniiyle elde edilmi hz vektrleri grlyor. Ik homojen olmayan ortamlardan, rnein yer yer younluk farkll gsteren akkanlardan geerken gzerghnn yan sra evre deiimine de urar. Bu durum, n evre deiimine dayal giriim lme tekniklerinin temelini oluturur. In optik bileenler (rnein aynalar ve lensler) araclyla iki bileene ayrlmas ve biri normal dieri test ortamndan geen iki bileen arasnda evre kyaslamas yaplarak test edilen ortam hakknda bilgi edinilmesi fikrine dayanr. Bir baka tr giriimler ise kyaz (holografi) ilkesine dayanan giriimlerdir. Bu yntemde k iki bileene ayrlmaz; nce bir ortamda ilerlemesi salanr, sonra da kaydedebilen bir malzeme

Bilim ve Teknik ubat 2013

tarafndan kaydedilir. Daha sonra da test edilen akkan ayn dzenekte n ilerleme gzerghna konur ve kayt tekrarlanr. En sonunda da ayn anda a maruz braklan bu kyaztlar (hologram) deneydeki k koullarnn aynsn oluturur ve iki kayt arasndaki evre fark belirlenerek akkann grntlenmesi ve deerlendirilmesi salanr.

Akkana Enerji Ekleyerek Grntleme Yntemi


Akkana enerji ekleyerek grntleme yntemi, daha nce bahsettiimiz yabanc madde ekleyerek plak gzle gzlem yapma yntemi ve akkandaki younluk farklarndan yararlanarak optik grntleme ynteminin bileimi olarak nitelendirilebilir. Bu teknikte akkana ilave edilen bir madde deil bir enerjidir. Akkann basnc sabit tutulup belirli bir blgesine enerji verildiinde akkan moleklleri snr, geniler ve younluklar azalr. Bylece gzlenen akta yer yer younluk farklar oluur. Enerji ilavesi, stlm bir telle, iki elektrot arasnda uygulanan yksek voltajla, uygun dalga boyunda a maruz brakldnda florasan saan maddelerle, gaz aklar iin de elektron bombardmanyla yaplr. Bu yntemle oluturulan younluk farkllklar plak gzle izlenebilecei gibi daha nce belirtilen optik grntleme yntemleri kullanlarak da grntlenebilir.
69

ekil 11. Yzcnn etrafndaki su ak vektrlerinin ayrk parack hz grntleme tekniiyle elde edilmi grnts

thinkstock

Akkan Grntleme Yntemleri

<<<

Cihan Bayndr 2007de Boazii niversitesi naat Mhendislii Blmnden mezun oldu. lk yksek lisans derecesini 2009da Delaware niversitesi Ky ve Okyanus Mhendislii Blmnden matematik yan dalyla ald. kinci yksek lisans derecesini 2011de Georgia Teknoloji Enstits Elektronik & Bilgisayar Mhendislii Blmnden matematik ve makina mhendislii yan dallaryla ald. Georgia Teknoloji Enstits naat Mhendislii Anabilim Dal Hidrolik Krssnde doktora aday olarak aratrmalarn srdryor. Doktora yan dallarn Matematik ve Elektronik & Bilgisayar Mhendislii blmlerinden radar grntleme zerine ald. Aratrma alanlar okyanus elektronii, sualt akustii, sinyal ileme, yapay aklkl radar ve sonar, erisel dalga mekanii, uydulu okyanusbilim, hesaplamal matematik, paralel programlama, okyanus enerjisi ve uydu grntleriyle doal afet izlemedir.

ekil 12de ii scak su dolu bir kadehin zerindeki havay starak younluunu deitirmesi ve bunun renkli iz grntleme yntemi ile elde edilmi grnts grlyor. Akkan grntleme teknikleri ve cihazlar gnmzde hemen hemen tm akkanlar mekanii laboratuvarlarnn vazgeilmezi. Bilim ve teknolojinin geliimiyle yenilenen bu teknikler, her geen gn artan kesinlik ve detayda sonular retiyor, yeni sorularn sorulmasna

olanak salyor. Plazma ve manyetik akkanlar deneylerinde de sklkla kullanlan bu yntemler, akkanlar mekaniinin kuramlatrlmasna nayak olan deneysel verilerin en temel elde edilme yntemleridir. Evrenin neredeyse tamamna yaknnn plazmadan, akkanlar ve gazlardan olutuu dnldnde, nano lekten gezegenler aras lee uzanan aklar grntleme yntemlerinin insanolunun anlama macerasna ne kadar byk bir katkda bulunabilecei anlalabilir.
Kaynaklar Fomin, N. A., Speckle Photography for Fluid Mechanics Measurements, Springer-Verlag, DE, 1998. Fuller, G. G., Optical Rheometry of Complex Fluids, Oxford University Press, 1995. Goodman, J. W., Introduction to Fourier Optics, Roberts & Company Publishers, 2004. Goldstein, R. J., Fluid Mechanics Measurement, Taylor & Francis, 1996. Komerath, M. N., Equipment For a Flow Imaging And Control Laboratory, Georgia Institute of Technology Technical Progress Report, 1994. Mach, E., The Analysis of Sensations, Dover Publications, 1959. Merzkirch, W., Flow Visualization, Academic Press, 1987. Mueller, T. J., Aeroacoustic Measurements, Springer-Verlag, DE, 2002. Santiago, J. G., Wereley, S. T., Meinhart, C. D., Beebe, D. J. ve Adrian, R. J., A particle image velocimetry system for microfluidics, Experiments in Fluids, Say 25, s. 316-319, 1998. Smits, A. J. ve Lim, T. T., Flow Visualization Techniques and Examples, Imperial College Press, 2000. Song, W. ve Psaltis, D., Optofluidic membrane interferometer:

Gamma-Rapho / Getty Trkiye

An imaging method for measuring microfluidic pressure and flow rate simultaneously on a chip, Biomicrofluidics, Say 5-044110, 2011. nteraktif Terimler Szl, Trk Matematik Dernei, http://tmd2.org/sozluk/ http://www.sugawara-labs.co.jp/english/strobo5.html http://physrev.physiology.org/content/91/1/327/ F2.expansion.html http://en.wikipedia.org/wiki/Schlieren_photography http://www.explainthatstuff.com/how-schlierenphotography-works.html http://ecomodder.com/forum/showthread.php/schlierenvideo-testing-aerodynamics-9441.html http://www.engr.uky.edu/~fml/gallery/gallery/ truckandtrailer3.jpg http://www.fkfs.de/index.php?id=1660&L=2 http://www.nasa.gov/centers/ames/research/ humaninspace/25th_shuttle.html http://www.fhwa.dot.gov/research/tfhrc/labs/hydraulics/ tfhrclab/physmodeling.cfm http://bollerandchivens.com/?p=495 http://www.efluids.com/efluids/gallery/gallery_pages/ schlieren_conv_1.jsp

ekil 12. Scak su dolu kadehin renkli iz fotoraflama yntemi ile elde edilen grnts
70

Gamma-Rapho / Getty Trkiye

Altn oran ve Fibonacci saylarnn, bitkilerin bymesinin ve baz katlarn kristalografik yapsnn incelenmesinden, veri tabanlarnda arama yapmak iin yazlan bilgisayar algoritmalarnn gelitirilmesine kadar ok geni bir uygulama alan var. Bu saylar hakknda bugne dein ok ey yazlp izildi. Ancak elinizdeki kitap, bu konuda yazlan ciddi matematik metinler ile felsefi ve hatta mistik yaklamlar ele alan kaynaklar arasndaki boluu dolduruyor. Bu kitapta yazar, altn oran ve Fibonnacci saylarnn, sadece temel zellikleri zerinde durmuyor, sz konusu saylarn matematik, bilgisayar bilimleri, fizik ve biyolojideki uygulama alanlarn da ele alyor. Bu almann matematie, matematiin fiziksel ve biyolojik bilimlerdeki uygulamalarna ilgi duyan okuyucularn ilgisini ekeceini dnyoruz. Ayrca genel matematik, geometri, saylar kuram konularnda alan niversite
POPLER BLM KTAPLARI

rencileri iin de yararl bir yardmc okuma kitab zelliinde.

Gkyz

Alp Akolu

M82 Gkadas
Byk Ay Takmyldzndaki M81 ve M82 gkadalar (sada) amatr gkbilimcilerin en ok gzledii cisimler arasnda. Bu gkcisimleri, bir drbnle grlebilen az sayda gkadadan ikisi. M81 M82ye gre daha parlak olduundan drbnle ya da kk bir teleskopla grlmesi daha kolay. M81 ve M82nin arasndaki uzaklk sadece 150.000 k yl, Samanyolu Gkadasnn apndan biraz fazla. Bu nedenle iki gkaday gkyznde birbirine ok yakn konumda, yalnzca Ayn grnr ap kadar uzaklkta gryoruz. Bu sayede iki gkada kk bir teleskobun gr alanna ayn anda sabiliyor. Yukardaki fotorafta M82 gkadas grlyor. Bu fotoraf 2006 ylnda Hubble Uzay Teleskobuyla ekildi. M82 nceleri dzensiz bir gkada olarak snflandrlm olsa da, ayrn72

tl gzlemler sarmal kollarnn olduunu gsterdi. Ancak M82nin M81le etkileimi, eklinin bozulmasna neden olmu durumda. M82nin kendisinden daha byk bir gkada olan M81le etkileimi ayn zamanda bu gkadada iddetli bir yldz oluumu srecinin yaanmasna neden oluyor. Yukardaki fotorafta gkadann iinde grlen beyaz noktalarn her biri yeni domu yldzlardan oluan yldz kmeleri. Bu kmelerin her biri yaklak 20 k yl apnda ve bir milyon yldz ieriyor. Bize en yakn yldzn yaklak 4 k yl tede olduunu dnrsek bu kmelerin yldz younluunun ne kadar yksek olduu anlalyor. Fotorafta gkadann alt ve st ksmnda grnen krmz blgelerse youn yldz oluumu nedeniyle pskren hidrojenden oluuyor. M 81 ve 82nin konumu sa sayfadaki haritada iaretlenmi durumda. Temiz bir gkyz altnda bu iki gkaday bir drbnle ya da teleskopla grmeyi deneyebilirsiniz.

M81 (altta) ve M82 (stte) gkadalar

Wikimedia

NASA, ESA, and The Hubble Heritage Team (STScI/AURA)

Bilim ve Teknik ubat 2013

alp.akoglu@tubitak.gov.tr
KUZEY Ejderha Kral oban Kk Ay Kralie
Kutupyldz

Byk Ay

M81 ve M82

Andromeda

Zrafa

Vaak DOU Baak Kupa Tekboynuz Suylan Byk Kpek


Akyldz (Sirius)

Kapella

Perseus

gen Ko

Balklar BATI

Aslan Yenge

kizler

Arabac
Aldebaran Jpiter

Regulus

Kk Kpek
Procyon

Boa Avc Irmak

Balina

2 ubat Ay ve Spika geceyarsndan itibaren ok yakn grnmde 3 ubat Ay ve Satrn geceyarsndan itibaren yakn grnmde 11 ubat Ay, Mars ve Merkr gnbatmndan sonra ok yakn grnmde 18 ubat Ay ve Jpiter gecenin ilk yars yakn grnmde

Tavan Irmak

1 ubat 22.00 15 ubat 21.00 28 ubat 20.00

Yelken GNEY

1 ubat 22:00 15 ubat 21:00 29 ubat 20:00

ubatta Gezegenler ve Ay
Merkr ay boyunca akamlar bat ufku zerinde. Ancak ayn ilk ve son haftalar ufka yakn konumda olacak. Bu nedenle gezegeni gzlemenin en uygun zaman ayn ortalar. Gezegen bu srada Gneten bir buuk saat sonra batyor olacandan akam alacakaranlnda bat ufku zerinde rahatlkla gzlenebilir. Vens ay boyunca sabah gkyznde olmasna karn grlmesi zor. Yalnz ayn ilk yarsnda gndoumundan hemen nce gezegeni grmek mmkn olabilir. Aydnlk gkyznde Vens bulabilmek iin bir drbnn yarar olacaktr. Ayn ikinci yarsndaysa gezegen Gnele ok yakn grnr konuma gelecek ve artk grlmesi mmkn olmayacak. Vens, Mart sonunda akam gkyzne geecek ancak gezegenin yeniden grlebilecek kadar ykselmesi iin Maysa kadar beklememiz gerekecek. Mars akamlar ksa srelerle bat ufkuna ok yakn konumda. Bu nedenle de gezegeni semek ok zor. Ancak sadaki grntde de grlebilecei gibi 11 ubat akam Gne battktan hemen sonra Mars, Merkr ve Ay ok yakn konumda grnecek. nce hill eklindeki Ay, Mars ve Merkr gkyznde bulmamz kolaylatracak. Bunun, gezegeni Temmuza kadar grmek iin son frsat olduu sylenebilir. Jpiter akam hava karardnda gkyznde en yksek konumuna ulam oluyor. Jpiter, bu sralar Aydan sonra gece gkyznn en parlak gkcismi. Gezegen Boann en parlak yldz olan Aldebaran ile lker ak yldz kmesinin arasnda yer alyor. Satrn ayn banda geceyars civar douyor. Gezegen ilerleyen gnlerde daha da erken doacak.

Merkr Mars

Ay

Ay 3 ubatta sondrdn, 10 ubatta yeniay, 17 ubatta ilkdrdn, 25 ubatta dolunay hallerinde olacak.

Stellarium

Merkr, Mars ve ok ince bir hill, 11 ubat akam gnbatmnn hemen ardndan bat ufku zerinde grlebilir.

73

Abdullah Erdem Canda

Robotik Cerrahi ve roloji


Robotik cerrahi tm dnyada giderek yaygnlayor. leri teknoloji rn cerrahi robotlar roloji, jinekoloji, genel cerrahi, kulak-burun-boaz ve kalp damar ameliyatlarnda kullanlyor. Bu yazda, dnyada ve lkemizdeki robotik cerrahi ve cerrahi robotun roloji ameliyatlarndaki kullanm alanlar anlatlyor.

74

>>>

Bilim ve Teknik ubat 2013

Robotik Cerrahi
Robotik cerrahi, laparoskopik cerrahinin (genel anestezi altnda, karn boluunun kamera ile izlenerek ameliyatn kapal bir ekilde yaplmas) ileri teknoloji rn bir cerrahi robot ile uygulanmasdr. rnein karn ii organlar robotik cerrahi ile ameliyat edilirken, gbek evresindeki karn blgesinde 8 mm12 mmlik 4 ya da 5 delik alarak, bu alanlardan karn iine port ya da trokar ismini verdiimiz, ii bo, paslanmaz bir metal alamdan ya da plastikten yaplm paralar yerletirilir. Bunlar, karn ii alan ile karn d ortam arasndaki balanty salayan kanallardr. Port denilen bu yaplar ii karlm tkenmez kaleme benzetebiliriz. Portlara, robotun drape ismi verilen steril ve zel cerrahi klflar ile kaplanm kollar balanr. Robotun drt kolu vardr. Bunlardan birine boyutlu ve yksek znrlkte grnt salayan robotik kamera balanr ve karn iine gnderilir. Robotun dier kolu da yine karn blgesine yerletirilen portlara balanr. Robotun kollarnn ucuna da cerrahn yapaca ameliyatn ekline gre makas, doku tutucu ya da doku yakalayc zellikleri olan robotik cerrahi enstrmanlar taklarak portlarn iinden karn iine gnderilir. Sklkla bir adet port da, asistanlk grevi yapan hekim iin yerletirilir ve ameliyat alanna diki materyali iletilmesi, ameliyat blgesinde oluan svlarn zel emici ile emilmesi (cerrahi aspiratr) ve cerrahn kard doku paralarnn alnmas iin kullanlr. Bu nedenle, cerraha yardm eden bu kiinin eitimi de ok nemlidir.
Da Vinci cerrahi robotu. Cerrah, konsol ismi verilen kontrol blgesinde robotu kontrol ederek ameliyat yapyor.

Robotla ameliyat yapan cerrah, robotun kollarn kontrol eden ve konsol ad verilen kontrol panelinin bana geerek ameliyat yapar. Robotik kollarn ular, konsolda oturan cerrahn elinin tm hareketlerini aynen ve titremeden yapar. Dier bir deyile robot kendi bana ameliyat yapmaz, ameliyat konsoldaki cerrah robotun kollarn yneterek yapar. Robotik kollarn birinde yer alan boyutlu robotik lens sayesinde, dokularn derinlii yksek znrlkl olarak grlr. Bytme zellii olan robotik lens dokularn detaylarn bytr. Konsoldaki cerrah, robotun iki kolunu ayn anda kullanarak ameliyat yapar. Robotun drdnc kolunu ise bir asistan gibi kullanr. Laparoskopik cerrahiden farkl olarak, robotun cerrahi enstrman ularnn, 540 derece ayla tm ynlere dnme zellii vardr. rnein konsoldaki cerrah robotun drdnc kolu ile tutup havaya kaldrd bir doku parasnn altndan geen sinirlerin ve damarlarn detaylarn, boyutlu robotik lens sayesinde yksek znrlkl, boyutlu ve byterek grr. Robotun dier kollaryla bu damarlar ve sinirleri ameliyat edecei dokudan ayrarak koruyabilir ve zarar grmelerini nleyebilir. Damarlar korunduu iin robotik cerrahide ok daha az kanama olur. Sinirler korunduu iin de bu sinirlerin yerine getirdii vcut fonksiyonlarnda (rnein idrar tutma ve sertleme) ok daha az kayp olmas beklenir. Konsoldaki cerrah tm bu ileri ayakta deil oturarak, konforlu bir ekilde yapar. Ayrca konsoldaki cerrahn ameliyat yaparken steril giyinmesine de gerek yoktur. Bu ekilde gnde birden ok ameliyat yapabilir.

75

Robotik Cerrahi ve roloji

Hastann vcuduna robotun kollarnn balanmas

Bata rolojik ameliyatlar olmak zere jinekolojik, genel cerrahi, kulak-burun-boaz ve kalp damar ameliyatlar robotik cerrahi ile yaplabilir. Dier bir deyile, cerrahi robotun olduu bir merkezde, tek bir robot birok cerrahi blm tarafndan kullanlabilir.

Robotik kollarn ular, konsolda oturan cerrahn elinin tm hareketlerini aynen ve hi titremeden yapar. (Do. Dr. Abdullah Erdem Canda, Ankara Atatrk Eitim ve Aratrma Hastanesi, Robotik Cerrahi Ameliyathanesi)

Ameliyatn yaplmasnda kullanlan robotik enstrmanlar


76

<<<

Bilim ve Teknik ubat 2013

Robotik Cerrahinin En Sk Uyguland rolojik Ameliyatlar


Robotik cerrahi en sk prostat kanseri ameliyatlar, mesane kanseri ameliyatlar, bbrek kanseri ameliyatlar ve bbrekten kan ana idrar kanal darl ameliyatlarnda uygulanr. Robotik sinir koruyucu prostat kanseri ameliyat Prostat kanseri erken evrede ve prostat dna kmadan saptandnda cerrahi tedavi uygulanmas gndeme gelir. Cerrahi tedavi seenekleri arasnda robotik cerrahi giderek daha ok uygulanyor. rnein ABDde geen yl yaplan tm prostat kanseri ameliyatlarnn byk ounluu (> % 80) Da Vinci robotu kullanlarak yaplm. Yani robotik cerrahi, ABDde prostat kanseri ameliyatlarnda en sk uygulanan cerrahi yntem haline gelmi. Ayn durum Avrupa iin de geerli. Bunun en nemli nedeni, cerrahi robotun salad teknolojik stnlkler nedeni ile ameliyat yapan konsol cerrahnn, prostat ile ok yakn komu olan damarlar ve sinirleri grmesi ve koruyabilmesi.

Robotik sinir koruyucu mesane kanseri ameliyatlar ve mesane karldktan sonra robotla ince barsaktan mesane yaplmas Mesane kanserinin en byk nedeni sigaradr. Mesane kanserlerinin baz evrelerinde mesaneyi cerrahi yntemlerle karmak ve daha sonra da ince barsa kullanarak yeni bir mesane yapmak gerekir. Mesane alnrken prostat da ameliyatn bir paras olarak alnr. Gnmzde robotlarla yaplan ameliyatlarn says giderek artyor. Mesaneyle ve prostatla ok yakn komu olan damarlar ve sinirler, cerrahi robotun salad teknolojik stnlkler sayesinde korunabildii iin ameliyat sonras idrar karma ve sertleme sorunlarnn daha az olmas beklenir. Ayn sebeple, bu tr mesane kanseri ameliyatlarnda kanama da ok daha az olur. Dnyada birok merkez mesaneyi robotla yani sinirleri koruyarak kardktan sonra robotu hastadan ayryor, daha sonra karn blgesinde kesi yaplarak ak ameliyatla devam ediliyor. nce barsan yeni bir mesane yapmak iin kullanlacak ksm, karn dna alnyor ve ak ameliyatla karn dnda yeni mesane yaplyor. Dier bir deyile ameliyatn ikinci ksmnda robot kullanlmyor, ak ameliyat yaplyor.

30. Dnya Endoroloji Kongresi, stanbul, 2012


30. Dnya Endoroloji Kongresi 4-8 Eyll 2012 tarihleri arasnda stanbulda dzenlendi. Dnyadaki en byk roloji kongrelerinden biri olan bu toplantnn bakanln stanbuldan Prof. Dr. Ali Rza Kural yapt. Yaklak 2000i yurt dndan olmak zere 2500den ok kiinin katld kongre srasnda son teknolojinin kullanld ok sayda canl ameliyat yapld. Bu ameliyatlar arasnda ok sayda robotik rolojik ameliyatlar da vard. Robotla yaplan ameliyatlar en ok prostat kanseri ve bbrek kanseri hastalar zerinde uyguland. Bu ameliyatlar canl olarak izleme frsat bulan katlmclar, dnyaca tannm robotik cerrahlarn tekniklerini izleme ve renme frsat buldu.

Bu sinirler ve damarlar erkeklerde idrar tutmay ve penis sertlemesini salayan mekanizmalar kontrol ettii iin, robotla yaplan prostat kanseri ameliyatlar sonras idrar karma ve sertleme sorunlarnn daha az olduu bildiriliyor. Damarlarn korunmas nedeniyle kanama da ok daha az oluyor. Bu nedenle hastalar tm dnyada giderek artan bir oranda robotik cerrahi ile ameliyat olmay tercih ediyor.
Robotik prostat kanseri ameliyatnda, prostat evresinden geen sinirlerin robotik cerrahi ile korunmasnn ematik anlatm
77

Robotik Cerrahi ve roloji

Dnyada ok az sayda merkezde (10 merkez kadar), bu byk ameliyatn ikinci ksm da yani ince barsaktan yeni mesane yapma ii de robotu hastadan ayrmadan, yani robot kullanlarak ve karn iinde yaplyor. nce barsaktan robotla yeni bir mesane yapmann belki de en byk avantaj, karn almadan yaplan bu ilem srasnda karn dna alnmayan barsaklarn fizyolojik zelliklerinin daha az bozulmas ve ameliyat sonrasnda barsak haraketlerinin yeniden balamasnn ve iyilemesinin daha hzl olmasdr. lkemizde ilk kez Prof. Dr. M. Derya Balbay ve Robotik roloji Ekibimiz, robotik cerrahi ile bu ameliyatlar yapmaya balam ve zellikle bu konu ile ilgili uluslararas literatrde kendi tekniimizi ve sonularmz anlatan ok sayda bilimsel yaynlar, konumalar ve sunumlar yapmtr.

1. Robotik mesane kanseri ameliyatlarnn ematik anlatm 2. Robotik U-P darlk ameliyatlarnn ematik anlatm 3. Robotik bbrek tmr ameliyatlarnn ematik anlatm

Trkiyede Robotik Cerrahinin Geliimi


lkemizde 2005te robotik cerrahiyi balatan ve bu konunun ncs olan kii Prof. Dr. Ali Rza Kuraldr. Daha sonra srasyla 2008de stanbulda T.C. Salk Bakanl mraniye Eitim ve Aratrma Hastanesi, 2009da Ankarada T.C. Salk Bakanl Ankara Atatrk Eitim ve Aratrma Hastanesi, stanbulda T.C. Salk Bakanl Bakrky Dr. Sadi Konuk Eitim ve Aratrma Hastanesi, 2011de Ankarada Gazi niversitesi Tp Fakltesi, Ankara Glhane Askeri Tp Akademisi ve son olarak 2012de zmir Ege niversitesi Tp Fakltesi robotik cerrahiye balad. Bu merkezlerden ayr olarak, bata stanbulda olmak zere eitli zel hastanelerde ve zel vakf niversitesi hastanelerinde de 10 cerrahi robot var. Bu saynn nmzdeki yllarda artaca tahmin ediliyor.

78

<<<
Robotik bbrek tmr ameliyatlar Ultrason, tomografi gibi radyolojik grntleme yntemlerinin sk kullanlmas sayesinde gnmzde bbrek tmrleri erken evrede ve kkken saptanabiliyor. Bylece tm bbrein deil, yalnzca tmrn alnmas yeterli oluyor. Bu ameliyat, salad teknik avantajlar nedeniyle robotla hayli kolay ve baaryla yaplabiliyor. Robotik cerrahide kullanlan boyutlu lensin bytme zellii ve robotik cerrahi enstrmanlarnn kullanmnn kolay olmas, karmak tmrlerin bbrek korunarak karlmasn kolaylatryor. Bu ameliyatlar srasnda darlk oluan idrar kanal blgesi kesilip karldktan sonra geride kalan idrar kanal u uca dikilir. Bu ameliyatn belki de en nemli ksm burasdr. Bu birletirme ileminin dzgn yaplmas hayli nemlidir ve ameliyatn baarsn etkiler. Ameliyatn bu ksm, robotun cerrahi enstrman ularnn cerrahn elindeki titremeyi yanstmamas, gerektiinde robotun 3 kolunun birden kullanlabilmesi ve grnt avantajlar sayesinde cerrah tarafndan hayli yksek kalitede yaplabiliyor. Bu nedenle de yaplan ameliyatlarn sonularnn hayli iyi olmas bekleniyor. leri teknoloji rn robotik cerrahinin hem cerrahlara hem de hastalara salad tm bu avantajlarn yan sra yksek maliyet gibi bir dezavantaj var. Ancak kan ihtiyacnn azalmas, hastalarn daha hzl iyilemesi, daha abuk taburcu olmas ve ilerine daha erken dnmesi maliyeti dolayl da olsa drebilecek faktrlerdir. En nemli noktalardan biri de robot kullanarak ameliyat yapan cerrahn eitimi, deneyimi ve bilgisidir. Robotu kullanan kii, cerrahtr. Prof. Dr. Selami Albayrakn da belirttii gibi, cerrahi giriimlerdeki baarda cerrahn sanat da ok nemlidir. Robotik cerrahi, cerrahn sanatnn ve robotik sistemin teknolojik avantajlarnn bir arada kullanld bir cerrahi yntemdir.

Bilim ve Teknik ubat 2013

Dnyadaki ve Trkiyedeki Da Vinci Cerrahi Robotu Saylar


Kuzey Amerikada yaklak 1650, Gney Amerikada 20, Avrupada 400, Orta Dou blgesinde 25, Asyada 140 ve Avustralyada 20 Da Vinci cerrahi robotu var. Nfus ve yzlm asnda lkemize yakn olan Almanyada 65, Fransada 55, buna karn komumuz Yunanistanda 8, Romanyada 10 Da Vinci cerrahi robotu olduunu biliyoruz. lkemizde ise 16 Da Vinci cerrahi robotu var.

Do. Dr. A. Erdem Canda, 1974te zmirde dodu. Hacettepe niversitesi Tp Fakltesinden 1997de mezun oldu. Dokuz Eyll niversitesi Tp Fakltesi roloji Anabilim Dalndan 2003 ylnda roloji uzmanln ald. Ayrca ngilterede, Almanyada ve Belikada da roloji eitimi ald. 2008den beri Ankara Atatrk Eitim ve Aratrma Hastanesi roloji Kliniinde alyor. 2011de roloji doenti oldu. Robotik roloji, laparoskopik roloji, ro-onkoloji ve endoroloji konular ile ilgileniyor. Robotik roloji ile ilgili ok sayda uluslararas ve ulusal bilimsel yayn, kongre sunumlar ve dlleri var.

Bbrekten kan ana idrar kanal darlnn robotik ameliyatlar Her iki bbrekten kan ana idrar kanal (retero-pelvik bileke), reter denilen idrar kanal olarak aaya doru ilerler ve mesaneye balanr. Bylece idrar bbrekten mesaneye iletilir. retero-pelvik bilekenin darl (U-P darlk), bu blgenin kendine bal bir daralmaya bal olabilecei gibi, bu kanaln zerinden geen bir damarn bas yapmas nedeniyle de oluabilir. Darlk olutuunda idrar bbrekten rahata atlamaz ve artan basn nedeniyle bbrek iindeki idrar kanallar geniler; bu durum uzun dnemde bbrekte ilev bozukluuna neden olur. Bu durum cerrahi yntemlerle tedavi edilebilir ve robotik cerrahi hayli etkili ekilde kullanlr. drar kanalna stten bas yapan damar, sklkla bbree giderek bbrek beslenmesine katkda bulunduu iin ameliyat srasnda bas yapan bu damarn fark edilmesi ve korunmas ok nemlidir. Fakat damarn korunmas iin ncelikle fark edilmesi yani grlmesi gerekir. Robotik cerrahide kullanlan boyutlu lens ve konsoldaki cerrahn grd alandaki dokular bytebilmesi sayesinde, bu damarn fark edilmesi ve korunmas hayli kolaylar.
Teekkr: Bata hocamz sayn Prof. Dr. M. Derya Balbay olmak zere, birlikte Robotik roloji ekibi olarak altm sayn Do. Dr. Ziya Akbulut, Do. Dr. Ali Fuat Atmaca, Do. Dr. Serkan Altnova, Uzm. Dr. Ahmet Tun zdemir ve Uzm.Dr. M. Fuat zcana teekkr ederim. Ayrca bu yazdaki resimleri izen grafik tasarmc ve ressam sayn Ersan Yaza ve emei geen tm TBTAK personeline teekkr ederim.

izimler: Ersan Yaz


Kaynaklar Di Pierro, G. B., Baumeister, P., Stucki, P., Beatrice, J., Danuser, H., Mattei, A., A prospective trial comparing consecutive series of open retropubic and robot-assisted laparoscopic radical prostatectomy in a centre with a limited caseload, European Urology, Cilt 59, Say 1, s. 1-6, Ocak 2011. Philippou, P., Waine, E., Rowe, E., Robot-assisted laparoscopic prostatectomy versus open: comparison of the learning curve of a single surgeon, Journal of Endourology, Cilt 26, Say 8, s. 1002-1008, Austos 2012. Parekh, D. J., Messer, J., Fitzgerald, J., Ercole, B., Svatek, R., Perioperative Outcomes and Oncologic Efficacy from a Pilot Prospective Randomized Clinical Trial of Open versus Robotic Assisted Radical Cystectomy. Journal of Urology, 24 Eyll 2012. Rocco, B., Matei, D. V., Melegari, S., Ospina, J. C., Mazzoleni, F., Errico, G., Mastropasqua, M., Santoro, L., Detti, S., de Cobelli, O., Robotic vs open prostatectomy in a laparoscopically naive centre: a matched-pair analysis, British Journal of Urology International, Cilt 104, Say 7, s. 991-995, Ekim 2009. Barocas, D. A., Salem, S., Kordan, Y., Herrell, S. D., Chang, S. S., Clark, P. E., Davis, R., Baumgartner, R., Phillips, S., Cookson, M. S., Smith, J. A. Jr., Robotic assisted laparoscopic prostatectomy versus radical retropubic prostatectomy for clinically localized prostate cancer: comparison of short-term biochemical recurrence-free survival, Journal of Urology, Cilt 183, Say 3, s. 990-996, Mart 2010. Canda, A. E., Atmaca, A. F., Altinova, S., Akbulut, Z, Balbay, M. D., Robot-assisted nerve-sparing radical cystectomy with bilateral extended pelvic lymph node dissection (PLND) and intracorporeal urinary diversion for bladder cancer: initial experience in 27 cases, British Journal of Urology International, Cilt 110, Say 3, s. 434-444, Austos 2012. Canda, A. E., 1st Robotic Urology Symposium in Ankara, Turkey, European Urology Today, Cilt 24, Say 3, s. 6, Haziran/Temmuz 2012. 79

Salk
Egzama (Dermatit)

Do. Dr. Ferda enel

n geni organ olan deri vcudu mikrop, gne, mekanik hasar, souk ve scak gibi d etkenlerden korur. Vcut ssnn ayarlanmasnda ve d dnyann alglanmasnda da derinin nemli rol vardr. Deri altndaki ya tabakas enerji deposu olarak ilev grr. Vcudun kendisinden kken alan ya da d unsurdan gelen bir etkiye kar derinin gsterdii iltihabi tepki ve bunun sonucunda oluan yaralara egzama denir. Egzama deride kzarma, kabarma, pul pul dklme ve su dolu kabarcklarla kendini gsterir. Bu yaralar iddetli bir kantya sebep olmann yan sra el ve yz gibi akta kalan yerlerde olutuunda irkin bir grne de yol aar. Rahatsz edici ve irkin grnl bir deri hastal olmasna karn egzama tehlikeli deildir ve tedavisi mmkndr. Her on kiiden biri yaamnn herhangi bir dneminde egzama geirir. Egzamalar genellikle alerjik kkenli olsa da psikolojik stres de buna yol aabilir. Egzamalarn bir ksmnda da hibir sebep bulunamaz. Egzama vcudun herhangi bir yerinde grlebilmekle birlikte genellikle ilk olarak yzde ve ba derisinde ortaya kar. Daha sonra kollarda, bacaklarda ve zellikle derinin kvrmlarnda ya da giysilerin srtnd yerlerde grlr. Egzama olan deri blgesi kzarr, ii sv dolu kabarcklar oluur ve kanr. Srekli kamaya bal olarak cilt kalnlar ve atlaklar meydana gelir. atlaklar cildi mikroplara kar savunmasz brakr ve enfeksiyon geliebilir. Tabloya deri enfeksiyonunun eklenmesi egzamalar daha da ktletirir. Enfeksiyon durumunda deri daha ok kzarr, ier ve ar yapar. Egzama blgesindeki atlaklardan cilde giren mikroplar kana kararak vcudun baka yerlerine de gidebilir. Egzama ani balayp ksa srede geebildii gibi (akut) uzun sreli ve tekrarlayan ekilde de (kronik) kendini gsterebilir. Yaralar genellikle yazlar iyileen klar ktleen bir seyir izler. En yaygn trleri atopik egzama, kontakt dermatit, seboreik egzama ve ocuk bezi egzamasdr.

Atopik egzama alerjik bnyeli kiilerde ve genellikle ocukluk alarnda grlr. Kontakt dermatit cildi tahri eden veya alerji oluturan bir maddeyle dorudan temas edilmesi sonucunda ortaya kar. Seboreik egzamada yaralar genellikle ya bezlerinin sk bulunduu yz, sal deri ve gs evresinde grlr. Erikinlerin yaklak % 2-%10unu etkileyen bu egzama tr sklkla 20-50 ya arasndaki kiilerde grlr.

Kontakt Dermatit
Cildin dorudan temas ettii bir maddeye kar gsterdii ar tepki sonucunda oluan yaralara kontakt dermatit (dokunma egzamas) denir. Bu durum, ciltle temas eden maddenin oluturduu kimyasal tahri ya da yol at alerjik tepki sonucunda oluur. Tahrie bal gelien egzamada (iritan egzama) temel mekanizma, temas edilen kimyasal maddenin cildin asit-baz dengesini (pHsn) veya nemini etkileyerek cilt btnln deitirmesi ve tahrip etmesidir. Her insanda grlebilen bu durum tahri edici maddeyle temas edildikten birka saat sonra ortaya kar. Sabun, deterjanlar, temizlik maddeleri, kireli sular, eitli asitler, alkol gibi kimyasal maddeler en sk iritan kontakt dermatit yapan maddelerdir. Ciltte oluan yarann iddetini kimyasal maddenin cinsi, miktar, o maddeyle temas sresi ve maddenin temas ettii cilt blgesinin zellikleri belirler. Koltuk altlar, kasklar ve parmak aralar kimyasal maddelere en iddetli tepki veren blgelerdir. Etkilenen cilt kurur, kzarr ve atlayarak pul pul dklr. Srekli temas edilen bir maddenin, rnein bir sabunun yol at kontakt dermatit sonucunda cilt zamanla kurur ve kalnlar. Tahrie bal gelien bu tr kontakt dermatitin tedavisindeki temel prensip tahrie yol aan kimyasal maddelerden uzak durmaktr.

Atopik Egzama
ir kiinin genetik olarak baz alerjik hastalklara yatkn olmas durumuna atopi denir. Atopik bnyeli kiilerin baklk sistemleri, baz maddelere abartl cevap verir. Bu kiilerde, baklk sisteminin bir paras olan immn globulin E (IgE) snf antikor daha fazla retilir ve evrede bulunan polen, ev tozu, imen ve kf mantar gibi maddelere kar ar alerjik tepki verir. Baklk sistemi ar tepki veren bu kiilerde alerjik rinit (saman nezlesi) ve alerjik astm grlebildii gibi atopik egzama denilen bir cilt hastal da grlebilir. Atopik egzama alerjik bnyeli kiilerde grlen, zaman zaman tekrarlayan (kronik) kantl cilt yaralarna verilen addr. ocuklarda grlen en yaygn egzama trdr ve her yz ocuun beinde grlr. Sanayilemi lkelerde bu oran % 15-

% 30 arasndadr. ikyetler genellikle okul ana doru azalr ve baz kiilerde tamamen kaybolur. Ancak genlik yllarnda veya yetikin yata hastalk yeniden ortaya kabilir. Bu hastal olanlarn yaklak % 70inin aile bireylerinde de benzer ikyetler vardr. Atopik egzama, saman nezlesi gibi mevsimsel hastalklara da elik edebilir. Bu kiilerde bata balk, yumurta, baz tahllar ve meyveler olmak zere besin alerjileri grlebilir. Hayatn ilk 9 aynda bebein anne style beslenmesinin atopik egzama grlme riskini azaltt belirtiliyor. Atopik egzama hastalar, yaamlarnn erken dnemlerinden itibaren baz d etkenlere kar hayli duyarldr. Bu kiilerde kandaki IgE seviyesi normalin zerinde olabilir. IgE molekl, vcuda yabanc molekl-

80

thinkstock

Bilim ve Teknik ubat 2013

saglik@tubitak.gov.tr
Baka bir kontakt dermatit tr de alerjiye bal geliir. Cildin, yabanc olarak alglad bir maddeye kar ar tepki vermesi sonucunda oluur. Yaralar genellikle o maddeyle temas ettikten 48 ila 96 saat sonra ortaya kar. Bu tr kontakt dermatitte, alerjiye yol aan maddenin ok az bir miktaryla, ok ksa sreyle temas edilmesi durumunda bile yaralar grlebilir. Tekstil sanayisinde kullanlan kimyasal maddeler, eitli kumalar, yn, boyalar, kozmetikler, deodorantlar, lateks, pudra, ty, nikel, kobalt, krom en sk alerjik kontakt dermatit yapan maddelerdir. Herhangi bir maddeye kar bir kez alerji geliince bu durum kalc olur ve ayn maddeyle her temas sonras egzama oluur. Gz kapaklar, az evresi, kulak arkalar, boyun, el bileinin i yz, ellerin d yz, koltuk altlar, karn evresi, uyluklar, d genital blge ve ayak srt alerjik kontakt dermatitin sk grld blgelerdir. Eller, su ve alerjiye sebep olabilecek temizlik maddeleriyle srekli temas halinde olduklar iin, en ok etkilenen alanlardr. Alerjik kontakt dermatit tedavisindeki temel hedef alerjiye yol aan etkenle temas etmemektir. Ek olarak nemlendirici kremler kullanlmas nerilir. talklar, parazitler, bcek sokmas ve kimyasal maddeler sebep olan etkenler arasndadr. Penisilin grubu antibiyotikler en sk rtiker yapan ilalardr. Bata kabuklu deniz rnleri (midye, istiridye, stakoz) olmak zere ilek, yumurta, fndk, fstk ve ikolata rtikere sebep olan gdalardr. Polenler, toz, kf ve tyl hayvanlar da rtiker yapabilir. Cilde basn uygulanmas veya srtnme sonucunda da oluabilir. Dermografizm denilen rtiker tr, cilde sert bir cismin srtnmesini takiben 5-10 dakika sonra ortaya kar. izgi eklinde krmz ve kantl bir kabarklk eklinde grlp genellikle 30 dakika sonra kaybolur. Souk su veya souk cisimler de benzer ekilde rtiker yapabilir. Ancak rtikere yol aan etkeni belirlemek her zaman mmkn olmayabilir. rtikere yol aan etkenle karlalnca bazofil ve mast hcrelerinden baz molekller salglanr. Bu deiikliklere yol aan molekllerin banda histamin gelir. Histamin, vcudun yabanc olarak alglad bir maddeye kar alerjik bir tepki olarak mast hcrelerinden salglanr. Bradikinin, serotinin, asetilkolin, prostaglandin ve lkotrien rtikerin oluumunda rol oynayan dier molekllerdir. Aa kan bu molekller ciltteki damarlar geniletir ve duvar geirgenliini artrr. Klcal damarlarn genilemesi sonucunda ciltte kzarklk olur. Damar duvarnn geirgenliinin artmas da doku demine yani ilie yol aar. rtiker srasnda bazen cilt altnda yaygn ilikler oluabilir, hatta nefes borusu da bundan etkilenebilir. Nefes darlna yol aabilecek bu durum acil tedavi gerektirir. Bu tr ar vakalarn tedavisinde steroid tr ilalar veya adrenalin kullanlr. rtikere yol aan etkenin belirlenmesi ve ortadan kaldrlmas en etkin tedavi yntemidir. Ancak bunun mmkn olmad veya etkenin saptanamad durumlarda rtiker tedavisi antihistaminik tr ilalarla yaplr. Antihistaminiklerden yeterli yant alnamazsa steroid tr ilalar kullanlr.

rtiker
Kurdeen olarak da bilinen rtiker, ciltte aniden ortaya kan kabark, krmz ve hayli kantl yaralarla kendini gsterir. Yaklak her drt kiiden biri hayatnn bir dneminde rtiker ata geirir. Yaralar tm cilt yzeylerini tutabilir ve byklkleri bir ka milimetreyle 20-30 cm arasnda deiir. rtiker ani ataklar halinde gelir ve yaralar genellikle 3-4 saat iinde snerek kaybolur, ancak birka gn sonra tekrarlayabilir. Ataklar bazen haftalarca veya aylarca devam edebilir. Psikolojik stres, fiziksel tahri veya bask, ilalar, baz has-

lere yaparak baklk sisteminin bu molekllere kar harekete gemesini salar. Hastaln olu mekanizmasnda, ciltte bulunan ve baklk sisteminin bir paras olan Langerhans hcrelerinin ve IgE moleklnn nemli rol vardr. Cildin yabanc, yani antijen olarak alglad bir maddeyi IgE moleklleri fark eder ve o maddeye yapr. Langerhans hcreleri, IgEye balanm olan yabanc madde molekln tayarak baklk sistemine tantr. Bu sayede baklk sistemi uyarlr ve bir dizi tepkime balatlm olur. Baklk sisteminin uyarlmasyla birlikte zel baz hcreler harekete geerek interlkin ve interferon moleklleri salglanmasn salar. Tm bu tepkimeler zincirinin sonucunda ciltte atopik egzama olarak adlandrlan kantl yaralar oluur.

Atopik egzama bebeklik dnemi dhil olmak zere her yata grlebilir. Bebeklik dneminde yaralar sklkla yzde ve sal deride grlr. ki yana kadar bebeklik egzamalarnn yars kaybolur. ocukluk dneminde yaralar kol ve bacaklarda daha sk grlr. Hayli kantl olan bu yaralar k aylarnda art gsterir. Ynl giysiler, psikolojik stres, kedi ve kpek ty atopik egzamay alevlendiren unsurlardr. Erikinlerde egzama vcudun belirli blgelerinde kar. Ancak sknt, cildin kuru kalmas veya alerjiye yol aan bir maddeyle karlalmas durumlarnda yaygn yaralar da grlebilir. Yaralarn mikrop kapmas, yani iltihaplanmas egzamada nemli bir risktir. Bu nedenle yaralarn kanmamas nerilir. Atopik egzamas olanlar ar scak veya souk havadan, fazla nemden ve kuruluktan ka-

nmal, ciltlerini her trl mekanik tahriten, ynl giysilerden ve kimyasal maddelerden korumaldr. Bu kiiler pamuklu giysileri tercih etmeli, yeni giysileri baz kimyasal maddeler ierebilecei iin giymeden nce ykamaldr. Banyo sonras veya gnlk yaamda cildin nemlendirilmesi nerilir. Alerjiye sebep olduu belirlenmi olan gdalardan veya tyl hayvanlardan uzak durulmaldr. Egzama tedavisinde nemli bir dier prensip de kantnn engellenmesidir. Yaralarn iddetlenmesine ve mikrop kapmasna yol aan kanty nlemek iin antihistaminik grubu ilalar kullanlr. Yaralarn iyilemesi iin steroid ieren kremler kullanlr. Eer yara mikrop kapmsa yani cilt enfeksiyonu varsa antibiyotik tedavisine balanr.

thinkstock

thinkstock

Kaynaklar Novak, N., Leung, D. Y., Advances in atopic dermatitis, Current Opinion in Immunology, Cilt 23, Say 6, s. 778-783, Aralk 2011. Kanani, A., Schellenberg, R., Warrington, R., Urticaria and angioedema. Allergy Asthma, Clinical Immunology, Cilt 10, Say 7, Ek 1, s. 9, Kasm 2011. Ouz, O., Atopik Dermatit, .. Cerrahpaa Tp Fakltesi Srekli Tp Eitimi Etkinlikleri, Cilt Hastalklar ve Yara Bakm Sempozyumu, s. 57-59, 18-19 Ekim 2001. Peiser, M. ve ark., Allergic contact dermatitis: epidemiology, molecular mechanisms, in vitro methods and regulatory aspects, Cellular and Molecular Life Sciences, Cilt 69, Say 5, s. 763-781, Mart 2012.

81

Trkiye Doas Fauna

Dr. Blent Gzceliolu

Trkiyenin Denizyldzlar
Denizyldzlar derisidikenliler ubesinin yeleridir. ubenin dier yeleri denizkestaneleri, ylan yldzlar, saakl yldzlar ve denizhyarlarndan oluuyor. Birbirinden ok farkl grnmde olmalarna karn ayn ubede toplanmasnn nedeni iin larval dnemlerine bakmak gerekiyor. ubenin yeleri larval dnemde hemen hemen ayn yapdadrlar (bilateral simetri). Larval dnemden sonra vcutlar be nl, kre ya da silindir biimli olur. ubeninin tm yelerinde ba ve beyin yoktur. Sinir, dolam ve solunum sistemlerinin basit olmasndan dolay ilkel canllar olarak kabul edilirler. Denizyldzlar sevimli grnseler de aslnda etil hayvanlardr. nlerine kan ya da yakalayabildikleri dier tm deniz hayvanlarn, hatta baka denizyldzlarn da yerler. Kk besinleri yutabilirler. Baz trler ise (rnein Asterias) midelerini dar karp avlarnn iine sokar ve salgladklar enzimlerle avlarn sindirirler. Denizyldzlar zeminde yaayan hayvanlardr. Tp ayak sistemleri sayesinde hareket ederler. Tp yani ambulakral ayaklar, vcut duvarndan dar kan tp eklinde uzantlardr. Hareketin yan sra avlarn yakalanmasn da salarlar. Derisidikenlilerin yaklak 7000 tr var. lkemizdeki derisidikenli tr says ise 80 civarnda. Bunlardan 22si denizyldzdr.

82

Bilim ve Teknik ubat 2013

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

lkemiz denizlerinde yaayan eitli denizyldz trleri.

zgr, E., ztrk, B., Karakulak, F. S., The echinoderm fauna of Turkey with new records from the Levantine coast of Turkey, Proceedings of Middle East & North Africa Conference For Future of Animal Wealth, s. 571-581, 16-18 Ekim 2008. Fotoraflar: Mutlu Kurtba

83

Trkiye Doas Flora

Dr. Blent Gzceliolu

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

Kardelenler

84

Bilim ve Teknik ubat 2013

Kardelenler Trkiye floras iinde ekonomik deeri yksek olan soanl bitki trleri arasnda yer alr. Bilimsel ad Galanthus olan kardelenler halk arasnda garipe, ksz Ahmet, akta, boynu bkk, karga soan gibi yerel adlarla bilinir. lkemizde 3 endemik olmak zere 14 kadar tr yaar. ieklerinin k aylarnda amas ve albenili olmas nedeniyle bahelerde ve parklarda ssleme ilerinde sklkla kullanlr. zellikle Avrupa lkelerinde k mevsiminin sonlarna doru park ve bahelerde sklkla ekimi yaplr. lkemizdeki trlerden Toros dalarnda yaayan Toros kardeleni (Galanthus elwesii) ve Dou Karadeniz dalarnda yaayan Karadeniz kardeleninin (Galanthus woronowii) soanlar toplanarak yurt dna, en ok Hollandaya, ihra edilir.

Bunun yan sra baz trlerin yayl snrl ve populasyonlar da az olduundan ticaretlerinin yaplmas yasaktr. hracat 1880li yllarda balayan ve II. Dnya Savandan sonra gittike artan ve baz yllarda (1984-1986) 40 milyona ulaan kardelen soan ihracat zellikle 1990l yllardan itibaren alnan nlemlerle azaltlmtr. Gnmzde bu say Toros kardeleninde 6 milyon, Karadeniz kardeleninde 2 milyon olarak belirlenmitir. Alnan nlemler sonucu Trkiye bu konuda dnyada rnek gsterilen lkeler arasna girmitir.

Endemik kardelenler: Galanthus plicatus byzantinus (Bolu, stanbul, Bursa, Krklareli) Galanthus koenenianus (Gmhane) Galanthus peshmenii (Antalya) Fotoraflar: Prof. Dr. Bayram Gmen Toros Kardeleni (Galanthus elwesii)
Kaynak Ekim, T., Furman, A., Yzbaolu, S., elen, Z., Tac, N., Akyldrm, B., Kkyan, S., Trkiyede Galanthus L. Cinsinin Revizyonu, TBTAK Proje No: 105T34, Temmuz 2009. http://turkherb.ibu.edu.tr

85

Trkiye Doas Jeoloji

Dr. Blent Gzceliolu

Trkiye Masifleri
zerinde yaadmz yerkabuunu su, gaz ve organik varlklarla birlikte kayalar oluturur. Kayalarn mekanik ve kimyasal zellikleri yeryznn ekillenmesine ve oluumuna dorudan ve dolayl olarak etki yapar. Dier bir deyile kayalarn fiziksel ve kimyasal zelliklerindeki farkllklar farkl yeryz ekillerinin olumasna neden olur. D etkenlerle anma srecinde, kayalarn dayankl ya da dayanaksz olmasna bal olarak eitli jeomorfolojik yaplar ortaya kar. rnein kalker, jips gibi eriyebilen kayalarn olduu yerlerde karstik yaplar ortaya kar; anmaya direnli yerlerde yksek reliefler (dalar, tepeler, sradalar), eriyebilen kayalarn olduu yerlerde alak reliefler (ykseklii ok az olan yaplar) ortaya kar. lkemiz, dnyay oluturan yerkabuunun bir paras olarak, jeolojik devirler boyunca, milyonlarca yl iinde deiik jeolojik olaylarn etkisinde kald. Anadolunun tamam 65 milyon yl ncesine kadar sular altndayd. Daha sonra ykselerek su zerine kt (Anadoluyu oluturan yerkabuu parasnda deniz canllarnn fosillerine rastlanmasnn nedeni budur). Bu arada ok sayda jeolojik olay, rnein kvrlmalar ve bklmeler oldu. Bu olaylar gerekletikten sonra gnmze kadar olan srete ok byk jeolojik olaylardan etkilenmeyen, tek para halindeki devasa kaya ktleleri masif olarak adlandrlr. Masifler genellikle gnays, ist, mermer, kuvarsit, fillit (arduvaz) gibi metamorfik (yksek scaklk ve basn altnda deiim geirmi) kayalar ile bunlarn arasna sokulmu granit, granodiyorit, diyorit gabro, siyenit ve monzonit gibi magma kkenli kayalardan oluur. lkemizin en eski kayalar, dier bir deyile masifleri, eitli byklklerde ve deiik yerlerde dalm olarak bulunur. Genel olarak on drt ayr blgede de yzeylenirler. Bunlar, batdan douya doru, Istranca Dalar masifi, Kazda masifi, Uluda masifi, Menderes masifi, Sultanda masifi, Anamur masifi, Ilgaz masifi, Tokat masifi, Akdamadeni masifi, Krehir masifi, Nide masifi, Akda masifi, Malatya masifi ve Bitlis masifi olarak sralanabilir. Bu masifleri ilerleyen saylarmzda daha ayrntl olarak ele alacaz.

86

Bilim ve Teknik ubat 2013

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

Fotoraf: Dr. Blent Gzceliolu Anamur masifinin yerald blgeden bir grnt.
Kaynaklar Gney, E., Yerbilim-Jeoloji 1, Literatr Yaynclk Datm Pazarlama San ve Tic. Ltd., 2010. Ozaner, S., Gerek, S., Zaman Tnelinde Trkiye, Bilim ve Teknik, Kasm 2006. Ak, ., etmi Bolay Civarnn, (Takent D-Gd Su, Konya) Tektono-Stratigrafisi., ukurova niversitesi Fen Bilimleri Enstits., Yksek Lisans Tezi., 2009 87

Trkiye Doas Doa Tarihi

Dr. Blent Gzceliolu

Tarih ncesi Anadoluda

Denizlerde yaayan derisidikenlilerin tarih ncesi temsilcilerinin fosillerine gnmzde Anadolunun deniz kylarnda rastland gibi denizle ba olmayan baka pek ok blgesinde de rastlanabiliyor, rnein Toroslarn en yksek yerlerinde ve Hakkrinin ukurca taraflarnda. Gnmzde denizle ilgisi olmayan blgelerde bu fosillere rastlanmasnn nedeni Anadolunun 65 milyon yl ncesine kadar Tetis Denizi ile kapl yani su altnda olmas. Derisidikenliler vcutlarndaki mineraller nedeniyle ok iyi fosil oluturur. Bu sebeple de paleontolojik aratrmalarda da hayli nemli yer tutarlar. Gnmzde yaayan yaklak 7000 tr olan derisidikenlilerin tarih ncesi dnemlerde 13.000 civarnda trnn yaad eldeki fosillerden biliniyor. En eski fosilleri Kambriyen dneme (545-495 milyon yl nce) ait. Bilinen en eski fosil tr ise Avustralyann gneyinden Arkaura adl bir tr.

Derisidikenliler

Derisidikenliler Kambriyen dnemde ve bu dnemden sonra gnmze kadar olan tm dnemlerde eitli deniz ortamlarnda yaamtr. lkemizde bulunan en eski yani en yal derisidikenli fosilllerinden biri de Hakkri ukurcada bulunan Stromatocystiteslerdir. Stromatocystitesler en ilkel derisidikenlilerdendir.
88

Bilim ve Teknik ubat 2013

izim : Aye nan Alican Kaynaklar http://www.ucmp.berkeley.edu/echinodermata/echinofr.html Lefebvre, B., Hogr, I., Nardin, E., Fatka, O., Gncolu, C., First report of Stromatocystites (Echinodermata) from the middle Cambrian of Turkey: Palaeobiogeographic implications, 19th Congress of the Carpathian-Balkan geological association, Sofya Bulgaristan, 2010. 89

Bilim Tarihinden

Prof. Dr. Hseyin Gazi Topdemir

12. Yzyl Rnesans ve

Batnn Skolastisizmden Kurtuluu


da salam ve tartmasz olan, kukusuz ki kutsal kitabn Bilim tarihi almalar her uygarln boyutu olretileridir ve bundan dolay da skolastik, retmek ve duunu ortaya koymutur: Kendinden ncesi, kendisi, kendinden sonras. Uzun sre karanlkta kalan Hristiyan renmek iin ilenmi, sistemletirilmi olan bir teolojiden baka bir ey deildir. Dolaysyla da, skolastiin ynBatnn Modern dnemden balayarak kazand gelitem bakmndan yapmak istedii, akl vahyin dorularna miliin de bir kendinden ncesinin olduu aktr. Bu uygulayarak inan konularn kavranlr yapmak ve vahkendinden ncesi 8. ve 12. yzyllar arasn oluturan zaman diliminde, entelektel kltrn bilim ve felsefe giye kar akl ynnde ileri srlm itirazlar karlayabilbi yksek nitelikli alanlarnda nemli baarlar sergilemi mektir. Bunun iin yaplmas gereken temellendirmek ve ve bu balamda insanln gelimesinde temel rol oynartmektir; yeni bir ey bulmak deil. m pek ok bilgin ve dnr yetitirmi olan slam uyBylece Bat dncesi darya, gzleme, hayatn gegarldr. Bu dnem tarihine gz gezdirildiinde, herreksinimlerine ynelmek yerine, szde akl yrtmeyhangi bir tereddde uramale, geleneksel savlar ve sorundan, her biri farkl bir alanda lar iinde yuvarlanp gitti, kapaaratrmalarda bulunmu ve banp kald. Bylece uzun yllar boyunca kendi iine kapanan Bat, arlar elde etmi Harezm (780doal olarak bilim, felsefe, sanat 850), Frb (874-950), bn Sn (980-1037), bn el-Heysem (965vb. st entelektel etkinlik alan1039), Brn (973-1048), bn larnda verimsizleti ve her ynBacce (1095-1138) ve bn Rd den geri kald. Bu alanlara yeni(1126-1198) gibi bilim ve dn den bir ynelimin balamas iin insanlarnn adlar rahatlkla sagerek anlamda uyarlmaya geylabilmektedir. reksinimi vard ve bu uyar da Ayn dnemde Batda gzancak gelimiliiyle dikkat ede olan ise daha ok ansiklopeken bir dier uygarlka yapladik nitelikli bilgilerin yer ald bilirdi. Bylece 12. yzyla gelinalmalard. Bat adeta akldan, diinde slm uygarlnn sahip olduu olaanst baar, dobilimden ve doadan uzaklamt. Dnce tarihine skolasal olarak Batnn ilgisini ektik dnem olarak gemi olan meye balad ve Arapa yazlbu dnemin en belirgin zellim yaptlarn Latinceye evrilmesiyle ilgi son buldu. Balati, Hristiyan dininin dogmalar lan eviri etkinlii sonucunda sile Helen felsefesini uzlatrma Danteye gre evren lam dnyasnda gerekletirilen abasdr. Bu aba tasmsal (bilimsel birikimin nemli bir bkarma dayal) bir akl yrtmeye dayanr. Burada skolastik sadece bir tutum deil, aylm Latinceye kazandrlmt. Elde edilen bu bilgiler gen zamanda bir yntemdir. Buna gre felsefenin grecei lecek yz yllk dnemde btnyle zmsendi ve ari, duygu ve kanda salam ve tartmasz olarak elde budndan zgn yaptlar verilmeye baland. Bylece Mslman entelekteller yaptlaryla bilimsel dnce gelelunan, pekitirilmi olan dnce ile akla kavuturneinin Avrupada yeniden canlanmasn salam oldu. mak ve kavramsal olarak dile getirmektir. Duygu ve kan90

Bilim ve Teknik ubat 2013

bilim.tarihinden@tubitak.gov.tr

Batda Bilim Geleneinin Yeniden Douu


12. yzyl
Cebir: slam dnyasnda cebir gelimi bir bilim kimlii kazanmt. Bu gelimi disiplini Bathl Adelard (1080-1152), Sevillal John (l. 1130) ve Chesterli Robert (12. yzyln ilk yars) evirileri ile Batya aktard. Geometri: slam dnyasnda ayrntl bir ekilde irdelenen Eukleides geometrisi, Arapadan Latinceye Bathl Adelard tarafndan evrildi. Astronomi: Bu yzyln balarnda slam dnyasnda Magripli astronom Cabir bn Eflah (MS 1160lar) Antik an en byk astronomu Ptolemaiosun (MS 150ler) kuramndaki eksiklikleri gidermeye abalyor, bir dier Magripli astronom Bitruc (l. 1204) ise Ptolemaiosun gezegenler kuramn reddedip ortak merkezli kreler sistemini kurmak suretiyle byk bir aama kaydetmekle urarken, Batda bu yzyln sonlarna doru Cremonal Gerard (1114-1187) Ptolemaiosun Almagestini evirmekle yetiniyordu. Baka bir deyile, Mslman astronomlar Ptolemaiosu dzeltme abas iindeyken, Batdakiler daha onu anlamaya alyordu. Tp: Tpta da durum aynyd. lk nce slam dnyasndan edindikleri tbb anlamaya alyorlard. Salerno en nemli merkezdi. 13. yzyl birok bakmdan ilgin gelimelerin gzlendii bir dnemdir. slam dnyasnda okutulmas ve retilmesi asla yasaklanmayan ve bilgisine sayg gsterildiini belirtmek iin muallim-i evvel diye taltif edilen Aristotelesin dncelerinin okutulmas, baz ynlerden Hristiyanlar arasnda ho karlanmad. Huzursuzluun atmaya dnmemesi iin, bu yzyln balarnda Pariste bir konsey topland ve Aristotelesin fiziinin ve metafiziinin okutulmas yasakland. Bu ilgin gelimeye karn, slam dnyasnda eviriler yaplmaya devam etti ve Aristotelesin kitaplar da okutuldu. Astronomi: Batda yaplan almalarn tamam slam dnyasnda yaplan evirilerden ibarettir. slam dnyasnda ise parlak dnem bitmesine karn hl nemli almalar yaplmaktayd. Bunun en gzel rnei bu yzylda kurulan Meraga Gzlemevidir (1259). Pratik astronomi alanna ve alet yapmna byk katklar olan gzlemevinin geni bir astronom kadrosu, zengin bir ktphanesi ve mkemmel bir alet koleksiyonu vard. Trigonometri: Trigonometri alannda da benzer bir durum vard. slam dnyasnda katk yaplmaya devam edilirken, Bat bu bilgileri aktarmakla yetiniyordu. rnein 1229da

Marrkus, ardndan da Nasreddn-i Ts (12011274) ilk kez bamsz trigonometri kitaplar yazyordu. Optik: Optik konusu btnyle Mslman bilginlerin tekelindeydi. Elden ele dolaan tek alma bn el-Heysemin (965-1039) Kitb elMenzrnn Latince evirisiydi. 14. yzyl Batnn yaklak iki yz yl boyunca yapt eviri etkinliinden edindii bilgilerle kendi bilimsel alma geleneini balatmaya hazrland bir yzyld. Kilise otoritesi yklmak zereydi. Bilimsel ve aklc grler ne kadar lanetlenirse lanetlensin alttan alta devam ediyordu. Aristotelesin dnceleri ilk nceleri inanc desteklemekte kullanlyordu. Zamanla inancn aklla ispatlanmayaca, hatta zayflatlaca anlald. Bu kavray Batya kurtulu yolunu at. Yava yava bilimsel almalara baland. nceki yzyllarda yaplan eviriler matematik, astronomi ve fizik alannda Batya gerekli malzemeyi salamt. ngilterede Merton Okulu 1325-1350 yllar arasnda temelde Grek-slam almalarna dayansa da Batda ilk nemli matematik ve fizik almalarnn yapld merkez oldu. Bu dnemdeki hekimler de bundan nceki yzyllarda olduu gibi, slam dnyasndaki almalarn etkisi altnda kalmtr. Ayrca Galen ve Hipokratn evirileri de Bat tp tarihinde nemli bir adm oluturdu. Tp alannda bu yzyln en nemli doktoru Fransz Guy de Chauliactr (l. 1386), cerrahi konusundaki kitab 16. yzyla kadar kullanlmtr. Bu yzyln ikinci yarsnn en nemli matematikisi ve fizikisi Nicole Oresmedir (13281382). Yerin duraanl dncesine kar kmtr. Bu dnemde nl yazar Dante de (1265-1321) bir astronom olarak grler ileri srmtr. nl yapt lahi Komedyada betimledii evren tasarmn Fergnnin Cevmi el-lm el-Ncm ve el-Harekt el-Semviyye (Astronominin zeti ve Gksel Hareketlerin lkeleri) adl kitabndan tretmitir.

Skolastisizmden Kurtulu
zgn bilimsel baarlar, parlak uygarlk dnemlerinin snmeyen mealeleridir ve her ulus bu mealelerle hem imdisini, hem de geleceini aydnlatr. Byle parlak dnemlerden biri olan Klasik Dnem slam dnyas da, etkin olduu zaman dilimini aydnlatt gibi, gelecein Bat dnyasn aydnlatmay da baarmtr. Bu aydnlatma o kadar gldr ki, dnce tarihinde sz konusu edilen Rnesans, Aydnlanma ve Modern dnemlerin tmn kapsayacak apta ve byklktedir. Aka anlalabilmesi iin somut birka rnek vermek gerekir.

nce bilimsel yntem erevesinde bir rnekle konuyu irdelemekte yarar var. Yukarda deinildii zere Batda uzun yllar egemen olan skolastik yntemdir. Buna karlk, slam dnyasnda bilimsel zihniyet ve modern anlamda bir bilimsel yntem hkm srmekteydi. Dnemin sekin bilim adamlarndan bn el-Heysem, bilimsel almadan ne anladn ve ne anlalmas gerektiini Ik zerine adl makalesinin giriinde yle betimler: Ik nedir? sorusunun aratrlmas doa bilimlerine aittir; ancak k nasl yaylr? sorusu, n dorular boyunca yaylyor olmas nedeniyle, matematiksel bilimlerin bilgisini gerektirir. Benzer ekilde, n nedir? sorusu doa bilimlerine ait olurken, form ve grnlerinin incelenmesi ise matematiksel bilimlere aittir. In nfuz edebildii nesnelerde de durum ayndr. Saydamlk nedir? sorusu doa bilimlerinin konusunu olutururken, Ik saydam nesnelerde nasl yaylr? sorusu matematiksel bilimlerin konusuna girer. Bu nedenle k, n ve saydamln aratrlmas hem doa, hem de matematiksel bilimler kategorisi altna konulmaldr. Bu cmleler hibir tereddde yer brakmakszn, ilk rneklerine ancak 17. yzylda rastladmz bir matematiksel fizik almasn betimler. Gerekten de ister k olgular olsun, isterse dier doal olgular olsun, tm bugn de matematik araclyla betimlenmekte ve aklanmaktadr. yle ki 17. yzylda Galileonun (1564-1642), 18. yzylda Newtonun (16421726) serbest dme ve frlatma hareketlerini betimlemekte bu yaklam kulland bilinmektedir. Bu baar btnyle slam dnyasndan yaplan evirilerden edinilmitir. bn el-Heysemin bilimsel aklamada ve kantlamada matematiin, daha doru bir anlatmla geometrinin tad nemi yeterli ve gerekli bir biimde kavradnn dier bir rnei ise bilim dnyasna armaan ettii hzlar drtgeni tekniidir. bn el-Heysem bu teknii k nlarnn aynalarda yansmas durumunda ortaya kan alarn eitliinin nedensel aklamasn yapmakta kullanmtr.

Ayn ynl kuvvetlerin bilekesi, kuvvetlerin toplam iddetine eittir: R = F1+F2

Zt ynl kuvvetlerin bilekesi, kuvvetlerin iddetinin farkna eittir. Kuvvetler eit olursa bileke kuvvet sfr olur: R = F1- F2
91

Bilim Tarihinden
Bugn fizik biliminde sz konusu edilen hzlar drtgeni veya hzlar paralelogram bir nesneye uygulanan farkl kuvvetlerin sonularn zmek iin kullanlan geometrik bir yntemdir. Yntemin esas vektrler ilkesinin kullanmna dayanr. Kuvvetlerin Bilekesi diye adlandrabileceimiz bu yntem, herhangi bir nesneye birden fazla kuvvet uygulandnda, nesneye tek bir kuvvet uygulanyormu gibi olacan ngrr ve simgesi R dir.
Ge In len
Yatay Bileen Dikey Bileen F2
R =F1

Normal

Yatay Bileen Dikey Bileen

AYNA bn el-Heysemin hzlar drtgeni aklamas

Bunlarn dnda bir de ayn noktaya etkiyen kuvvetler sz konusudur. Ayn noktaya etkiyen kuvvetlerin bilekesini bulmak iin iki farkl yntem vardr: U uca ekleme ve paralel kenar. bn el-Heysemin gelitirdii yntem de budur.
+F 2

F1

Paralelkenar yntemi

Bu yntemi Galileo frlatlan nesnelerin izledikleri yolun neden bir parabol oluturduunun aklanmasnda, Newton ise neden Ayn Yerin etrafnda, dier gezegenlerin de Gnein etrafnda dolandn aklamakta kullanmtr.

Galileonun frlatma hareketinin aklamasnda hzlar drtgenini kullanmas Ay A v B C E O Yer K F G H D

Newtonun Ayn yrnge hareketini hzlar drtgeni yntemiyle aklamas


92

Tp alannda sekin bir yere sahip olan bn Snnn hreti slam dnyas ile snrl deildir. Kendisi Avrupada da ok nemli bir konuma sahiptir. Bu alanda vermi olduu yapt asrlar boyunca niversitelerde ders kitab olarak okutulmutur. 13. yzyldan itibaren bn Snnn Tp Knnu talyada byk kabul grm ve nce Bologna, sonra Paduadaki yksekrenim kurumlarnda okutulmaya balanmtr. Bu balamda 14. yzyldan balayarak sonraki iki yz yl boyunca talyada Tp Knnunun zellikle tbbn temel problemlerinden ve anatomiden sz eden birinci blm, 11 bilim adam tarafndan ayr ayr yorumlanm, zerine ekler yazlmtr. 14. yzylda Montpellier, Bologna, Padua ve Paris niversitelerinde, 15. yzylda ise Leipzig ve Tbingen niversitelerinde ders kitab olarak okutulmutur. Skolastisizmin kskacndan kurtulmay amalayan Bat, bn Sny sadece tp almalaryla deil, ayn zamanda doa felsefesi alanndaki dnceleriyle de alm ve benimsemitir. Bunun en gzel rneini bn Snnn bilimsel bilgi tanmnda grmek mmkndr. Ona gre, bilimsel bilgi bir eyin nedenini veren bilgidir. Dolaysyla nedensellik ilkesi bilim iin vazgeilmez bir neme sahiptir. Bu gerekten hareketle bn Sn nedenli eylerin varlnn kendilerinden nce gelen eylerle varlk bakmndan ilgili olduunu, nk nedenin sonu iin varln olumlamadka, aklda mutlak nedenin varl ve bir neden olduu fikri teekkl etmez sonucuna ulamtr. Bu aklamalaryla nedensellik ilkesine farkl bir yaklamda bulunan bn Sn, daha sonra Modern Dnemde David Humeun (1711-1776) nedensellik ilkesine ynelttii tarzda bir eletiri ynelterek, duyular bize yalnzca bir ardkl verir. ki eyin art arda gelmesi ise birinin dierinin sebebi oluunu zorunlu klmaz. Duyu ve deneyimin sunduu verilerin okluu nedeniyle nefsin ikna olmas kesinlik bildirmez, kesinlik ancak ounlukla gerekleen eylerin, doal ve seimli olduunu bilmekle olanakl olur demektedir. Bu gerekten ok gzel bir anlatmdr ve Humeun, nedenselliin olaylarn art arda gelmesi sonucunda oluan alkanlktan baka bir ey olmadn belirten aklamasn artrmaktadr. Bu tmcelerde ksmen gizlenmi bir anlatm daha vardr. Burada nedensellik ilikisinin bir art arda gelme ilikisiyle anlalabilecei ngrlmektedir. Bu anlatm ise nl bir baka filozof John Stuart Millin (1806-1873)

nedensellik aklamasn anmsatmaktadr. Mill, nl mantk ve yntembilim almas olan A System of Logic (Mantk Sistemi, 1843) adl almasnda evrendeki ilikileri ayn andalk ve ardklk olmak zere iki tr olarak snflam ve ardklk ilikisinin doadaki nedensellie gtrecek olan iliki tipi olduunu belirtmitir. nk Mille gre evrendeki ardklk ilikisi nedensellik yasasna gre iler. ki anlatm arasndaki olaanst benzerlik konuyu yeterince aklamaktadr. bn Snnn Baty aydnlatmadaki etkinlii bunlarla da snrl deildir. Modern Dnemde Batda ortaya kan bilim anlaynn temellerini att da yine almalarnn ayrntlarnda dikkat ekmektedir: u halde bu ilim (metafizik), varln hallerini ve onun ksmlar ve trleri konumundaki eyleri inceler. nceleme srecinde doa ilminin konusunun ortaya kt bir zellemeye ulatnda ise, zellemi varl doa ilmine [fizik]; matematiin konusunun ortaya kt bir zellemeye ulatnda, o varl matematie teslim eder. Dier ilimlerde de durum ayndr. Metafizik zellemeden nce doa ilminin ve matematiin ilkesi olan eyi inceler ve durumunu aklar. yleyse bu ilmin meselelerinin bir ksm nedenli varlk olmak bakmndan nedenli varln sebepleri, bir ksm varln arazlar ve bir ksm da tikel (bireysel) ilimlerin ilkeleri hakkndadr. Bu tmceler 16. ve 17. yzyllarda oka ilenmi olan bilimler snflandrmasna kaynaklk yapm grnmektedir. Buna gre, en altta tekillerin yer ald, ilke ve yasalar asndan gittike daha genel bir konuma ykselen, en sonunda ise en genel bilgilerin yer ald bir bilime doru tedrici bir sralantan, bilimler piramidinden sz edilmektedir. Bunun daha ak anlatm udur: Tmdengelimsel bir akl yrtmeyle kurulmu olan bilgi binas, en stte en tmel bilgilerin yer ald ve bu balamda ilkeleri ve yasalar en genel olan metafizikten, onun altnda yer alan ve daha az tmel bilgilerin retildii fizikten ve en altta ise tekillere ilikin, yani tamamen gzlem ve deneyime dayal bilgilerin yer ald doa tarihinden olumaktadr. Bu yap Francis Baconn (1561-1626) bilim ve bilgi anlaynn btnyle aynsdr. Buna karlk Ren Descartesn (1596-1650) bilimler snflamasnn da ilk rneini oluturduu anlalmaktadr. nk Bacona gre bilimsel bir aratrma, uygun bir ekilde dzenlenmi bir nermeler piramidinin tabanndan tepesine adm adm, tmevarm yoluyla ykselmektir.

a sy Yan n I n

<<<
Burada sz konusu edilen piramidi Bacon, tabannda doa tarihinin, onun zerinde fiziin ve en stte de metafiziin yer ald bir piramit eklinde dnr. Fizik ve metafizik doaya ilikin nedensel aklamalarn yer ald aamalardr. Bunlarn birbirlerinden fark, ilke ve aksiyomlarnn genellii bakmndan olur. Yani metafiziin ilke ve aksiyomlar, fiziin ilke ve aksiyomlarndan daha geneldir. kisi arasndaki fark buradan kaynaklanr. En altta yer alan doa tarihi tekillere ilikin bilgilerin yer ald bir aamadr. Burada elde edilen bilgilere dayanlarak bir st aamada yer alan formlara veya nedenlere ulalr. Burada ortaya konulan bantlar artk ze ilikin bantlardr. Descartes ise Baconn tikelden tmele doru yryn ba aa evirmekten baka bir ey yapmamtr. En genel olduunu varsayd Ego Cogito ergo sum sive existo, yani Ben ki dnyorum yleyse olmaktaym ya da varm nermesinden karm yoluyla, tekillerin bilgisinin elde edildii bir nermeler dzenini esas almtr. Her iki aklamann da bn Snnn bilgi ve bilim anlayndan kaynakland ok ak olarak grlmektedir. Btn bu anlatmlarn belki de en gzel yan, artk bu etkileimin gizlenmemesi, inkr edilmemesidir. nl filozof Roger Baconn (1214-1294) u szleri dikkat ekicidir: lh hikmet, brnlerle balam, oradan Yunanlara, oradan da bn Snnn nclnde Araplara gemitir. Bu milletin kulland dil (brnce-Greke-Arapa) insanln sahip olduu byk kltr dilidir. Zira evrensel kltr, Hz. brhm ile balayp Aristoteles ile devam etmekte ve bn Sn ile son bulmaktadr. Latinceye gelince, bu dilde nemli felsef fikirlerin ifade edilmesi mmkn olmad gibi, Latinler arasnda felsefe asla gelime imkn bulamamtr. Latin dnyas yaratc olmad iin Latinlerde dnme yetenei de yoktur. Bu sebeple zgn bir Latin uygarl bulunmamaktadr. yleyse Latinlerin evrensel dncede yerleri yoktur. Onlarn arasndan ne bir Peygamber kmtr, ne de Aristoteles ve bn Sn gibi bir filozof. Burada belirtildii zere evrensel kltrn bn Sn ile sona erdiini sylemek kolay olmamakla birlikte, Modern Bat Uygarlnn temel dnce ieriklerinin 12. yzyldan balayarak slam dnyasnda yaplan evirilerle gerekletirildiini sylemek apak bir gereklii ifade etmektir. Ayrca Roger Baconn bu denli yceltmesine karn etkilendii tek dnr bn Sn deildir. nl filozof Frbnin boluun olanakl olup olmadn sorgulad Boluk zerine adl makalesinde dile getirdii hava ile su arasnda komuluk ilikisi vardr dncesinden de etkilenmi ve doadaki btn nesneler birbirinin devamdr ve doa boluktan saknr biimine dntrerek genelletirmitir. Baconn bu deerlendirmesi, bn Snnn Bat kltrnn oluumunda brakt derin izleri ortaya koymaktadr. Bu etkinin yalnzca Bacon ile snrl olmad da anlalmtr. Orta a Hristiyan dncesinin kurucusu olan Byk Albert de (Albertus Magnus, 1193-1280) bn Snnn grlerinin etkisi altnda kalarak onun sudr anlay ile

Bilim ve Teknik ubat 2013

Metafizik

Fizik

ellik

Form ntlar Kapsaml Ba t Bantlar Sabi Bantlar Az Deiken ntlar Deiken Ba Gzlemler

m Dnyoru Tanr vardr

ellik

Doa Tarihi

rudur dnceler do Btn apak ylmdr ak olan ya Madde iin ap ludur leyse evren do y r etki fiziksel olu a her trl Evren doluys snn ren her para Demek ki ev edir yk bir makin l olduu b k ba ekanik olara dieriyle m

D dnya va Madde

Gen

rdr

Baconn bilimler piramidi Descartesn bilimler piramidi

Saint Augustinein (354-430) irk grn uzlatrmaya almtr. Saint Thomas (1225-1274) ise bn Sny stat olarak kabul ederek yaptlarnda sk sk ona atfta bulunmutur. Batnn skolastisizmden kurtuluunu salayan bir dier kaynak da matematiki, gkbilimci, filozof, hekim ve air mer Hayyamdr (1048-1131). Drtlkleriyle her dnemde adndan sz edilen mer Hayyamn Makalt f elCebr ve el-Mukabele isimli kitab cebirin geliimine ok byk katk yapt. mer Hayyam, Semerkantta cebir alrken, denklemde bilinmeyen saylara Arapa ey diyordu. Bu szck Endlste spanyolca yaptlara xey olarak tand ve zamanla gnmzde matematikte bilinmeyen anlamna gelen x harfine dnt. mer Hayyamn taban alar dik, kenarlar eit olan bir drtgende, drtgenin geriye kalan iki as hakknda hipotez ileri srerek gerekletirdii yaklam ise 18. yzylda talyan matematiki Girolamo Saccheri (1667-1733) tarafndan tekrarlanmtr. Baka bir deyile Saccheri, Eukleidesin beinci postulasnn dier postulalaryla ve aksiyomlaryla badamaz olduunu gstermek amacyla mer Hayym drtgenini kullanmtr. mer Hayyamn bir dier katks da cebiri geometriye uygulama konusunda olmutur. Denklemleri biri birinci dereceden (izgisel), bei ikinci dereceden (kare), bei nc dereceden (kbik, ancak kare eklide olanlara indirgenebilir), on drd ise kbik tarzda olmak zere yirmi be tipe ayran mer Hayym, bu denklemlerin koni kesitleri yardmyla izilebilir ve zmlenebilir olduunu gstermitir. Geometrik konstrksiyon yntemlerini iki durumda saysal denklemlere uygulayan Hayymn ulat tek tek sonulardan daha nemlisi, bunlarn yntemsel yanlardr. nk Hayym ayn sistemi birok koni kesiti iin kullanarak eski koni kesiti retisinin koordinat sistemini mstakil koni kesitinden ayrmaktadr ve bu balamda haksz yere Descartesa atfedilen dik al koordinat sisteminin avantajlarn ak ve seik bir biimde fark eden kiidir. Bunun anlam udur: lk defa cebir, geometriye uygulanmaktadr.

Gen

Kaynaklar Aquinas, T., Varlk ve z, eviren: Ouz zgl, Say, 2007. Bae, S., Saccherinin Eukleidesi zerine Bir Metodolojik-Tarihsel alma, Felsefe Dnyas, Say 29, Trk Felsefe Dernei, 1999. Sayl, A., Thabit ibn Qurras Generalization of the Pythagorean Theorem, Isis, Cilt 51, 1960. Sertz, S., Matematiin Aydnlk Dnyas, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, 1996. Sezgin, F., slamda Bilim ve Teknik, Cilt I ve II, eviren: A. Aliy, Trkiye Bilimler Akademisi ve Kltr Turizm Bakanl Yayn, 2007. Tekeli, S. vd., Bilim Tarihine Giri, Nobel, 2010. Tekeli, S., Modern Bilimin Douunda Bizansn Etkisi, Kalite Matbaas, 1975. Thry, P. G., Note sur laventure Blnienne de Roger Bacon, Archives dHistoire Doctrinale et Littraire du Moyen ge, XXV-XXVI, s. 129-147, 1950/1951. Topdemir, H. G. ve Unat, Y., Bilim Tarihi, Pegem, 2008. Topdemir, H. G., bn Sina ve Bilim, Trkiye Diyanet Vakf, 2009. Topdemir, H. G., bn el-Heysem ve Yeni Optik, Lotus, 2008. Wisnovsky, Robert, bn Sn ve bn Snc Gelenek, slm Felsefesine Giri, Ed. P. Adamson & R. C. Taylor, eviren: M. C. Kaya, Kre, 2007. zilgen, M., Endstrileme Srecinde Bilgi Birikiminin yks, Arkada Yaynevi, 2009. 93

Zek Oyunlar Asal Say

Emrehan Halc

Soru areti
Soru iaretinin yerine hangi say gelecek?
641759283 925831674 581924376 264739815 + + + + = = = = 1021010769 1551769515 939544200 ?

Dikdrtgenler
Elinizde N adet dikdrtgen var (N>1). Her dikdrtgenin uzun ve ksa kenarlarn oluturan toplam 2N adet uzunluun hepsi birbirinden farkl pozitif tamsaylardr. Bu dikdrtgenlerin tmn kullanarak daha byk bir dikdrtgen oluturabildiinize gre byk dikdrtgenin alan en az ka birimkare olabilir?

Bir asal saynn son rakamndan balayarak rakamlar siliniyor ve her seferinde elde edilen say asal say oluyor. Bu zellie sahip en byk say katr? rnek: 3797 bu zellie sahip bir saydr, nk 3797, 379, 37 ve 3 asal saylardr.

Dijital Gsterge
2x2lik bir zgara biimindeki bir dijital gsterge 12 paradan olumutur. Bu gstergenin baz paralarn yakarak bir ekil oluturacaksnz.

Kareler
Aadaki ekilde 4 adet kk, 1 adet de byk kare grlyor. 1den 7ye kadar saylar bo dairelere yle yerletirin ki, her karenin kelerindeki 4 saynn toplam ayn olsun.

Mesaj Mant
1. Aye, Belmaya mesaj atmtr. 2. Belma, Canana mesaj atmtr. 3. Aye satrandr, Canan satran deildir. Bu kii ve yukardaki nermeler dikkate alndnda aadaki nerme doru mudur? 4.Satran birisi, satran olmayan birisine mesaj atmtr.

8
Koullarmz: Paralardan en az biri yanacak. Birden fazla para yandnda, her paradan dier her paraya ulalabilen bir yol olacak. Bu ilemi ka farkl ekilde yapabilirsiniz? rnein 4 paradan oluan, kare biimindeki bir gsterge iin cevap 13 olurdu. Drt parann hepsinin yand 1 durum; bir, iki veya parann yand ise 4er durum var:

Sekiz A
Krmz renkle gsterilen sekiz ann toplamn bulunuz.

Tanklar
Bir sorgulamada tanklar u ifadeleri vermitir: Ahmet: Sulu unlardan biridir: Feyyaz, Hasan, Kamil. Burhan: Sulu unlardan biridir: Engin, Levent, Kamil, Sinan. Ceyda: Sulu unlardan biridir: Hasan, smet, Zafer. Damla: Sulu unlardan biridir: Galip, smet, Orhan, Yavuz. Sadece bir erkek ve bir kadn doru sylediine gre suluyu bulunuz.

Soru areti
Soru iaretinin yerine ne gelecek?

94

Bilim ve Teknik ubat 2013

zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr

3 Drt Para
Soldaki byk ekli elde etmek iin sadakilerden hangi drt paray kullanmak gerekir?

Geen Saynn zmleri


Aile Takmlar 2080 farkl takm oluturulabilir. Drt Nokta Dzgn drtyzlnn (tetrahedron) ke noktalar ki Kare Bir gen Kartonlar aadaki biimde konularak 70 derece elde edilir. lem Turu 31 - 3 x 2 = 12 / 3 + 21

70

55

35

35

1 1 = 2 / 3 +
Sekiz Szck

- 3 3 x 2 1 2

(Soru ancak, boyutlu olarak zlebiliyor.) arpm 8210953476 (8.210.953.476 = 87.021 x 94.356) Farkl Rakamlar 3.987.654 : 2 harfli 9 > 2 DOKUZ: 5 harfli 8 > 5 SEKZ: 5 harfli 7 > 5 YED: 4 harfli 6 > 4 ALTI: 4 harfli 5 > 4 BE: 3 harfli 4 > 3

Zaman Farklar 1.501.979.184 29 Austos 1976, saat 15:43 ile 14 Haziran 1978, saat 23:59 arasndaki fark maksimumdur. (2.908.761.5431.406.782.359=1.501.979.184) Soru areti B gelecek. (ekillerdeki kapal alan says 0, 1, 2, 3, 4 biiminde devam ediyor). Dnen Para

lemler: 2, 8, 7, 4, 5

95

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisine Gnderilen Yaz ve Grsellerin Sahip Olmas Gereken zellikler
1. TBTAK Bilim ve Teknik dergisi popler bilim yazlar yaymlayan bir dergidir. Bu nedenle dergimizde yaymlanan yazlar genel okuyucu tarafndan anlalabilecek dzeyde, net, yaln ve teknik olmayan bir Trke ile yazlm olmaldr. Yazlar, balk, sunu, ana metin, alt balklar, ereve metinleri ve grsel malzemelerden olumaktadr. Balk: Konuyu en iyi ifade edebilecek nitelikte, ksa ve ilgi ekici olmaldr. Sunu: Yaznn sunuu baln hemen altnda yer alr ve konunun nemini, yaznn ilgin yanlarn okuyucuda merak uyandracak biimde anlatan birka ksa cmleden oluur. Bu ksm sayfa dzeninde farkl bir yaz karakteriyle, ana metinden ayr biimde baln altnda yer alacaktr. Ana metin: Ele alnan konunun, savunulan dncenin ve ilgili olaylarn rneklerle akland blmdr. Yazlar yaplan bir aratrmay tantmaya ynelik olabilir. Ancak bu gibi durumlarda dahi dergimizin bir popler bilim yayn organ olduu gz nne alnarak, yaznn nemli bir ksmnn konuyu ok genel hatlar, temel bilgileri ve ksa bir geliim tarihesiyle okura tantmas gerekmektedir. Burada teknik terimlerin ve temel kavramlarn net bir ekilde aklanmas beklenmektedir. Yaznn geri kalan ksmnda aratrmaya zel hususlardan ve aratrmann genel katksndan bahsedilmeli, nemi ve yaygn etkisi vurgulanmaldr. Varsa, konu hakkndaki balca gr farkllklarna iaret edilmeli, ancak ayrntl tartma ve yarglardan kanlmaldr. ok ender durumlar dnda yazda forml bulunmamaldr. Alt balklar: Ana metinde ilenecek konuyla ilgili farkl grlerin ve durumlarn anlatld paragraflar alt balklarla ayrlabilir. ereve metinler: Ana metinde ele alnan konuyu destekleyici, konuya yeni almlar getiren, kimi zaman uzmanlar dndaki okuyucularn anlayamayaca nitelikteki teknik kavramlar aklayan, kimi zaman uzman grlerinin yer ald ksa metinlerdir. ereve metinler yazarn kendisi tarafndan hazrlanabilecei gibi, konunun uzmanna da yazdrlabilir. Kaynaklar: Yaznn bavuru kaynaklar mutlaka liste halinde yaznn sonunda verilmelidir. Kaynaklar aadaki rnek biimlere uygun ekilde yazlmaldr:
Alp, S., Hitit Gnei, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2002. eker, A., Toku, G., Vitrinel, A., ktem, S. ve Cmert, S., Menenjitli Vakalarda Beyin Omurilik Svsndaki Enzimatik Deiimler, ocuk Dergisi, Cilt 1, Say 3, s. 56-62, 1 Mart 2008. Soylu, U. ve Ger, M., Gller Blgesi Sulak Alanlar Durum Deerlendirmesi, Gller Blgesi altay, 810 Aralk 1995. http://www.news.wisc.edu/16250

Anahtar kavramlar: Konuyla ilgili en ok be adet ksa aklamal anahtar kavram verilmelidir. Grsel malzemeler: Yazda ele alnan dnceyi destekleyici ve aklayc fotoraf, izim, grafik gibi sunuu zenginletirici elerdir. Grsel malzemeler yayn tekniine uygun kalitede, yeterli byklk ve znrlkte (bask boyutunda en az 300 dpi) olmaldr. Aklama gerektiren grsellerin alt ve i yazlar ve grselin kayna yaz metninin altnda mutlaka verilmelidir. Yazarn temin ettii grsel malzemelerin telif hakk sorumluluu yazara aittir. Yazar gerekli izinleri almakla ykmldr. 2. Yaz .txt ya da .doc formatnda, elektronik ortamda bteknik@tubitak.gov.tr adresine iletilmelidir. Seilen grsel malzemelerin nerede kullanlmas istendii metinde iaretlenmi olmaldr. Grsel malzemeler metnin iinde deil, ayrca gnderilmelidir. 3. Bilim ve Teknik dergisine ilk defa yaz gnderecek kiilerin yazlarn eitim durumlarn ve yazdklar konudaki yetkinliklerini gsteren 40-60 kelimelik bir zgemii fotoraflaryla birlikte gndermeleri gerekmektedir. 4. Dergi ynetiminden onay alnm zel durumlar dnda, bir yaz 600-1400 kelime aralnda olmaldr. 5. Yukardaki koullar yerine getirdii takdirde nerilen yazlar, Yayn Kurulu, Konu Editrleri ve Bilimsel Danmanlar tarafndan deerlendirilir. Yaymlanmasna karar verilen yazlar redaksiyon srecine alnr ve yazarn onayyla yaz yaymlanma aamasna getirilir. 6. Yaznn; bilimsel, etik ve hukuki sorumluluu yazarlarna aittir. 7. Yukardaki koullar kabul edilerek dergimize gnderilen ve yaymlanan yazlarn her trl yayn hakk, TBTAK Bilim ve Teknik dergisine aittir.

Not: Dergimiz iin yaz hazrlamak isteyenler iin daha geni bilgi ieren Popler Bilim Yazarlar in El Kitab http://biltek.tubitak.gov.tr/bdergi/poplerbilimyazarligi.pdf adresindedir.

POPLER BLM KTAPLARI

Lazer gnmzden yaklak 50 yl kadar nce Gordon Gould tarafndan bulunarak bilim dnyasnn hizmetine sunuldu. Bu buluun dayand bilimsel temelin ayrntlar yaklak 100 yl kadar nce yaymland. Bu ynyle lazerler, olaanst bir tarihe sahip aygtlar. Gnmzde lazerler hemen hemen her alanda karmza kyor. oumuzun evinde bile birka tane var. Lazerleri bilgisayarlarda, CDleri, DVDleri okuma ve yazma amacyla kullanrz. Tm CD ve DVD alarlarda lazer kullanlr ve oumuzun da lazerli yazclar var. Pek ok maazann kasalarnda da bilgisayarlarla birlikte modern stok denetim ilemlerinin yaplmasn salayan lazerler var. Hastanelerde neter, baz fabrikalarda ise matkap, testere, makas ve kaynak aletleri yerine kullanlyor. Pek ok uygulama alan olmasna ramen, ou insan lazerlerle ilgili temel bilgilerden yoksun. Bu temel bilgiler, n ok da iyi bilinmeyen zelliklerine ve baz hassas, ancak basit tasarm kavramlarna dayanr. Bir lazer demetinin nasl olutuunu anlamak yetmez, n kendisini de anlamamz gerekir. Lazer, hl gelitirilmekte olan bir konu. Bu ynleriyle, lazerlerin gelecekte daha da nemli olacaklarna kuku yok.

POPLER BLM YAYINLARI

KTAPLARIMIZI SATIN ALMAK N ADRESMZ

esatis.tubitak.gov.tr

Toplu kitap almlarnda indirim!


150-250 TL %5 indirim + kargo cretsizdir 250-500 TL %10 indirim + kargo cretsizdir 500 TL ve zeri %15 indirim + kargo cretsizdir

Siparileriniz i gn iinde PTT kargoya teslim edilecektir. Kargolarnz PTT kargo ile gnderilecektir.

YAYINLARIMIZA TBTAK KTAP SATI BROSU (Atatrk Bulvar No:221 Kavakldere Ankara) ve kitabevlerinden de ulaabilirsiniz

You might also like