13/2013

mars

!Glas Inicijative za REKOM. God-1, br.1 (2011) - . Beograd : Fond za humanitarno pravo, 2011-. 22 cm Dostupno i na: http://zarekom.org/ Glas-Inicijative-za-REKOM/index.sr.html. - Broj 1 (2011) na srp., od br. 1 (2012) na srp., hrv. bos. i crnogorskom jeziku. Izlazi i engl., alb. i slov. izdanje ISSN 2334-6728 = !Glas Inicijative za REKOM COBISS.SR-ID 512388023

2 1

IMPRESSUM !Zri sht botim i Nisms pr KOMRA-n, i cili botohet njher n muaj. T gjith numrat jan n dispozicion n faqen e internetit ZaREKOM.org. Lajmet mbi Nismn pr KOMRA-n mund t ndiqen edhe n prolin Facebook: http://www.facebook.com/ZaREKOM.PerKOMRA.ForRECOM, si dhe n Twitter: @ZaREKOMPerKOMRA Kontakti: email: oce@hlc-kosovo.org; Tel: +381 (0)38 243 488; Fax: +381 (0)38 243 490; Mob: +377 (0)44 944 755
Nisma pr KOMRA

PRMBAJTJA HYRJE KOMRA ka dal nga koma?.................2 AKTUALE T REJA MBI KOMRA-N !Kryetari i Sllovenis, Borut Pahor: KOMRA sht e nevojshme pr shkak t pajtimit..................4 AKTUALE !Trashgimia e Hags: Pr sirtar ose pr gjykatore.................5 !Familja Zec: kujtimet edhe m tutje n pritje..................8 DEJTSIA TRANZICIONALE N RAJON !Pajtimi i sht i rndsishm pr shumicn e qytetarve t Kosovs..................10 !Gjykata n Knin: Shteti prgjegjs pr krimet n operacionin Stuhia .................13 !Aktgjykimet n favor t viktimave, kompensimet joadekuate.................16 DREJTSIA TRANZICIONALE NDRKOMBTARE !Krimi n pyllin e Katinit para Gjykats pas shtat dhjetvjetshash ................19 INTERVJU Mirela Rebronja, koordinatore e Koalicionit pr KOMRA n Mal t Zi ................21 ZRI I VIKTIMAVE Dshmi: Jusuf Trbiq................25

Komisioni Evropian. Ky dokument sht publikuar me mbshtetjen nanciare t Bashksis Evropiane. Prmbajtja e ktij dokumenti sht prgjegjsi e vetme e Koalicionit pr KOMRA dhe Fondit pr t drejtn Humanitare si barts t projektit dhe n asnj rrethan nuk konsiderohet reektues i pozicionin t Bashkimit Evropian.

Nisma pr KOMRA

HYRJE

!KOMRA
ka dal nga

koma?
arko Puhovski photo: Nacional

Procedura e (e mundimshme) e arritjes deri te Komisioni Rajonal i cili, pr aq sa sht fare e mundshme, do t konstatonte viktimat e lufts/luftrave n hapsirn e ish-Jugosllavis gjithnj e m shum i ngjan tregimit mbi ideologjin socialiste. Nga socialdemokratt gjerman para nj shekulli e gjysm e deri te sistemet jo fort t kamotshme real-socialiste, ideologt gjithher prej llimit jan ndodhur para detyrs s futjes s fazave t reja e m t reja, t nn-fazave dhe t ndr-fazave n zhvillimin socialist, sepse procesi ka zgjatur tejet shum pr t pritmet llestare dhe, s kndejmi, sht dashur prher t trillohen termine t reja q pak a shum n mnyr korrekte ta prshkruajn at. Edhe Komristt kta muajt e fundit jan gjendur n situat t ngjashme n llim detyra sht dukur vshtir e realizueshme, por prmbajtsisht e thjesht: sht dashur vetm t mblidhen shum nnshkrime, me nj grup ekspertsh t prpilohet nj propozim statut koherent dhe t ndrmjetsohet problematika humanitare e paslufts me pushtetart post-jugosllav. Me vendimin e tyre, pastaj, madje edhe krahas ekuivokve t caktuar t kushtzuar ditor-politik, n fund ka rezultuar deri te formimi i komisionit rajonal. T gjitha prpjekjet e avokimit publik me kt rast kan qen t drejtuara nga shefat e shteteve, sepse sht pandehur se m leht do ta sjellin vendimin (dhe kshtu do t ndikojn n institucionet e tjera n shtetet e tyre). N t vrtet, megjithkt, edhe njher sht treguar se realiteti m s shpeshti njmend nuk sht bardh-zi; me disa kryetar(e) ka shkuar puna m leht, kurse me disa t tjer m vshtir, me t trett kurrsesi. Kjo edhe nuk ka qen befasi, por fakti se as plqimet e kryetarve (malazias, maqedonas, kroat, kosovar ) nuk kan qen t mjaftueshme, kjo gjithsesi se po. Sepse, respektimi i tyre (politik) i nisms e ka krkuar edhe zhvillimin; sht treguar se iu duhen t drguar ekspert/e, t cilt do t rishqyrtonin propozim statutin dhe do t shqyrtonin pranueshmrin e tij n kontekstin e rendit juridik t secilit shtet t veant post-jugosllav. Kshtu, sht shfaqur edhe nj (ndr)faz n planikimin afatgjat n labirintet e realiteteve t reja politike.

Nisma pr KOMRA

Gatishmria e kryetarve malazias, maqedonas dhe kroat si dhe i kryetares kosovare (e, pjesrisht, edhe e kryetarit t ri slloven) q seriozisht t bashkpunojn me nismn ton ka domethnien se i tr procesi, prapseprap, nuk ka qen pa gjasa. N mnyr thelbsore ksaj i ka ndihmuar vendimi i kryetarit Josipoviq pr t shkuar nj hap m tutje dhe pr t emrtuar t drguarn e saj pr KOMRA-n, aq m shum q n at rast ka vendosur pr nj eksperte t shquar, profesoreshn Zlata Gjurgjeviq, e cila, krahas t gjithave, ka edhe nj prvoj t rndsishme n bashkpunim me sektorin civil. Me kt vendim, Nisma pr KOMRA sht gjendur n situat n t ciln, gjithsesi, del nga nj lloj i hibernimit, por, fjal pr fjal, funksionon n shprputhje, n nj prvijim t llojit t vet prej dy lartsish. Nga njra an, plotsisht sht realizuar bashkpunimi me shefat tashm t prmendur t shteteve, t sht e nevojshme q cilt jo vetm parimisht e prkrahin nismn, por edhe bashkpunimi serioz nga nj ndrmarrin hapa konkret pr t kryer funksionet e veta brenda pjes e universumit politik saj. Nga ana tjetr jan bashksit politike (Serbia dhe BdheH) post-jugosllav t interpretohet nga kreu i t cilave nuk ka as mbshtetje parimore publike pr si nj trysni (morale) mbi ata, nismn. t cilt mbesin pas. Nga kjo shprputhje, megjithkt, mund t dilet vetm n nj mnyr, n at mnyr q bashkpunimi serioz nga nj pjes e universumit politik post-jugosllav t interpretohet si nj trysni (morale) mbi ata, t cilt mbesin pas. Sepse ata, nse mbetet gjendja e ktill, publikisht tregohen si politikan t cilve nuk iu ka mbetur deri te zgjidhja e problemeve t shumta dhe t rnda humanitare, t cilat i ka ln lufta edhe n shtetet e tyre. Kjo, prkundr t gjitha ideologjive, n shtigje afatgjata do t ishte vshtir e pranueshme pr cilindo prej politikanve aktual dhe pikrisht ktu edhe gjendet shansi pr afrimin konkret t asaj q KOMRA e prfaqson kurrsesi vetm pr veprimtart e saj! Zharko Puhovski Autori sht profesor i lozos politike t Universitetit t Zagrebit dhe avokues publik pr themelimin e KOMRA-s n Kroaci.

Nisma pr KOMRA

AKTUALE T REJA MBI KOMRA-N

!Kryetari i

Sllovenis, Borut

Pahor: KOMRA
sht e nevojshme

pr shkak t
forcimit t besimit

pajtimit dhe t
midis popujve

Kryetari Borut Pahor, nismtar i procesit Brdo, e vlerson Nismn pr KOMRA si shum t nevojshme n drejtim t pajtimit dhe t forcimit t besimit midis popujve. Kryetari i Republiks s Sllovenis Borut Pahor 17.02.2013. e ka pranuar n bised Igor Mekinn, avokuesin publik t Nisms pr KOMRA. Gjat biseds shteruese me kryetarin e Sllovenis, avokuesi publik i Nisms pr KOMRA e ka prezantuar zhvillimin e deritashm t procesit t KOMRA-s si dhe detyrat kryesore t Komisionit.

Lubjan, 17.02.2013.

Nisma pr KOMRA

AKTUALE

!Trashgimia

e Hags:
Pr sirtar ose pr gjykatore
Nse dmshprblimet pr viktimat bhen masovikisht t plotfuqishme, ndoshta praktikat e Kroacis, Bosnj e Hercegovins dhe shteteve tjera t ish-Jugosllavis do t bhen vrtet faktor t prmirsimit t s drejts ndrkombtare.

A nuk sht, me rastin e mbylljes s shpejt t Gjykats Ndrkombtare pr krime t lufts n hapsirn e ish-Jugosllavis, posarisht pas aktgjykimeve t plotfuqishme t Hags pr gjeneralt Gotovina, Markai dhe Perishiqi, i domosdoshm debati mbi trashgimin e ktij tribunali? Ai debat do t kishte t bj me aspektet tranzicionale t drejtsis n t katr trsit: reformat institucionale, procesimi i krimeve t lufts, i reparacioneve dhe dokumentimi i fakteve mbi krimet dhe psimet. Konkretisht, sa vlejn provat, t cilat jan t shfrytzuara n gjykime dhe si mund t shrbejn ato n lndt e reja, n prgjithsi n ballafaqimin e shoqris me t kaluarn? Nj nga trashgimit materiale t Gjykats Ndrkombtare Penale pr ish-Jugosllavin, t themeluar para 20 vitesh, sht arkivi i madh, pa t cilin vshtir se mund t imagjinohet puna n dokumentimin e shkeljeve t rnda t t drejtave t njeriut, n reparacione, n ballafaqimin me t kaluarn dhe n shprehjen e pranimit t viktimave tona, tuaja dhe t atyre t t gjithave. N nntor t vitit t kaluar, n konferencn sarajevase mbi trashgimin e gjykats s Hags, sht theksuar se shoqria civile dhe gjyqsori n rajon duhet t prgjigjen se far do t bjn me numrin e madh t materialeve, t provave dhe t dshmive q sht n posedim t GJPNJ. Krahas ksaj, ende nuk dihet se kur do t transferohet arkivi, nse fare do t transferohet, n t ashtuquajturin Ballkanin Perndimor, edhe pse Sarajeva prmendet si banesa e re e prhershme. Nj pjes e materialit publik t GJPNJ shfrytzohet n kuadr t bashkpunimit me shoqatat e shoqris civile, me viktimat, me mediat, me ekspertt gjyqsor dhe me publikun e gjer prmes prezantimit t t arriturave t ktij tribunali n vrtetimin e fakteve mbi krimet e lufts. Nj prezantim sht mbajtur n muajin shkurt n gjimnazin e Gradaakut Mustafa Novali. Nxnsit e ksaj shkolle e cila e bart emrin e ish profesorit, i cili ka rn n luft jan njoftuar me t dhnat, t cilat nuk prpunohen n kuadr t msimit dhe, si thot Dnevni avaz sarajevas, kan treguar shkall t lart t interesimit dhe t sensibilitetit pr shtjet e t drejts humanitare. N fazn aktuale t projektit, qllim i t cilit sht nxitja e t menduarit kritik mbi temat e drejtsis tranzicionale, marrin pjes edhe 14 shkolla t mesme nga Bosnja dhe Hercegovina. N Nismn e t Rinjve pr t Drejtat e Njeriut t
Nisma pr KOMRA

Kroacis, pohojn se prezantime t tilla ka organizuar zyra zagrebase e GJPNJ me partnert n vitin 2012, por jo edhe n vitin 2011, kur n pushtet ka qen ende BDK (HDZ). N debatin mbi pajtimin dhe drejtsin, t cilin e ka organizuar FDH n muajin dhjetor t vitit t kaluar n Beograd (mbi tubimin ka raportuar !Zri n numrin e kaluar), ambasadori Vincent Degert, shef i Delegacionit t Bashkimit Evropian n Serbi, sidoqoft, ka deklaruar se me aksione t tilla jan futur n shkolla t Vojvodins, por jo edhe n pjest e tjera t Serbis. far do t jet pranimi i programeve t ktilla alternative, t cilat jan n mospajtim t thell me strategjin e harrimit t organizuar? N pyetjen e!Zrit mbi trashgimin e Gjykats s Hags, n Nismn e t Rinjve thon se, pa marr parasysh gabimet dhe vrejtjet, GJPNJ i ka mundsuar gjykimet e pushtetarve ushtarak dhe politik, t cilt, prndryshe, nuk do ta shihnin gjykatn ose proceset nuk do ti kishin t ndershme. Tash ekziston shpresa se prokurorit shtetrore vendore, gjykatat dhe organet e tjera shtetrore do t jen m t drejta, q do t thot m ekase n zbatimin e t drejts ndrkombtare, q sht pasuruar me prvojn e Hags. N Nism e theksojn se GJPNJ ka vendosur edhe nj precedent n lidhje me deliktet seksuale si krime kundr njerzimit, duke qen se dhunimet, m par, si mekanizma t pastrimit etnik, nuk kan qen t sanksionuara. Njmend, kur n vitin 1993 sht themeluar Gjykata e Hags, askush as q ka mundur t imagjinoj se t gjith t akuzuarit edhe do t vihen para drejtsis, por kjo, megjithkt, ka ndodhur. Kt, n muajin nntor t vitit 2012, n konferencn zagrebase mbi trashgimin e Tibunalit e ka prsritur gjykatsi Carmel Agius. Nnkryetari i GJPNJ ka vlersuar se ky tribunal sht br burim i procedurave juridike pr ndjekjen e krimeve t lufts para gjykatave ndrkombtare dhe se me te sht plotsuar zbraztia (pas gjykats n Nrnberg) n procesimin e krimeve t prmasave ndrkombtare. Ana Garaiq, zvendskryetare e Gjykats Supreme, e ka theksuar reformn vendore institucionale: N Kroaci, koht e fundit, jan prshtatur ligjet n mnyr q t mund t shfrytzohen provat nga Gjykata e Hags. Se sa do t jen t dobishme kto prova, ende pritet q t shihet. Denis Romac, komentues i Novi list, i cili ka raportuar nga Haga, konsideron se nj nga t arriturat m t mdha t GJPNJ sht fakti se vendeve t rajonit, me punn e saj, ajo iu ka ndihmuar q vet ato t munden t procesojn n mnyr t besueshme krimet e veta t lufts, prkatsisht kriminelt. Sa i prket aktgjykimit t kohve t fundit n Knin q shteti t paguaj kompensimin pr trashgimtart e bashkshortve Beriq, t pleqve t likuiduar n Varivode pas operacionit ushtarak policor Stuhia (t shihet teksti mbi at rast n kt numr), Romac, pr Radion Evropa e Lir ka deklaruar se me te Kroacia ka shkuar nj hap m tutje se sa Gjykata e Hags. Prndryshe, Statuti i GJPNJ nuk e parasheh kompensimin e viktimave t krimeve t lufts, kurse nuk mund t themi se drejtsia vihet n vend dhe se gjyqsori din t trajtoj krimet e lufts krejt deri sa nuk ka forc pr t kompensuar viktimat e krimeve, ka thn ish kryeredaktori i t prditshmes rijekase. Kjo nuk do t thot se krimi i Varivodes sht zgjidhur (prndryshe, as vrassit varivodas ende nuk jan t dnuar), por sht nj precedent kroat n kuptimin e reparacioneve materiale gjyqsore. Nse kompensimet pr viktimat n mnyr masive bhen t plotfuqishme, ndoshta njmend praktikat e Kroacis, t Bosnjs dhe Hercegovins dhe t vendeve t tjera t ish Jugosllavis do ti kontribuojn kompensimit pr terrorizmin shtetrori si dhe pr dhunimin si

Nisma pr KOMRA

Ndrtesa e Tribunalit t Hags Photo: ICTY

mekanizm i spastrimit etnik dhe do t bhen faktor t prmirsimit t s drejts ndrkombtare. N ndrkoh shtrohet pyetja se sa do t arrijn organet vendore t gjyqsorit n procesimin e lndve, t cilat, n kuadr t strategjis s mbylljes, ua ka transferuar GJNPJ, dhe me sa dshir do t punojn n rastet e reja t veta, posarisht n lidhje me ato t krimeve ose kriminelve m t mdhenj? Gjykatsi i Gjykats s BdheH, Hilmo Vuiniq n tubimin sarajevas mbi trashgimin e Hags bukur e ka thn se GJPNJ ka pasur domethnien e llimit t fundit t mosndshkimit. Natyrisht, q t ket fund t mosndshkimeve (pr aq sa kjo sht e mundshme) duhet t kujdesen forcat vendore n terrenin vendor. Prokurort dhe gjyqtart kan shkuar pr trajnime n Hag ose n zyrat e GJPNJ i kan kyur video lidhjet. GJPNJ n Kroaci dhe n republikat e tjera i ka transferuar rastet edhe n fazat e hetimeve (t ashtuquajturat rastet e kategorive t dyta), dhe, ndryshe nga gjeneratat e tjera, do t kemi nj transmetim t drejtprdrejt t historis: do t shohim se si organet e ktushme hetimore do ti shfrytzojn dokumentet, do t shohim se a do ti ndjekin gjurmt ose dokumentet, madje edhe nse ka prova t mjaftueshme pr aktakuzat, nse do t prfundojn, n vend se n gjykatore, n sirtar. Edhe krahas bashkpunimit me GJPNJ, n kuadr t trashgimis s Hags hyn edhe fakti se asnj gjyqsor vendor ende nuk ka treguar ndrgjegje dhe ekasitet n procesimin n mnyrn e duhur lidhur me prmasat e psimeve t njerzve t pafajshm. Pr dhnien e provimit i kan literaturat, duke prfshir provat e shfrytzuara n gjykimet e Hags.

Mirko Mlakar

Nisma pr KOMRA

!Familja Zec:

kujtimet edhe m

tutje n pritje
N Zagreb mblidhen nnshkrimet e personaliteteve publike pr krkesn e re pr emrimin e parkut t familjes Zec, qiftit bashkshortor dhe vajzs s tyre t vrar n muajin dhjetor t vitit 1991; dhe pr emrtimin e rrugs s Josip Reihl-Kirit, policit paqsor t vrar n vitin 1991 si dhe Milan Levarit, dshmitarit t Hags t vrar n vitin 2000. Sven Milekiq, koordinator i programit pr drejtsin tranzicionale n Nismn e t Rinjve pr t Drejtat e Njeriut n Kroaci, pr !Zrin thot se deri tash krkesn e kan nnshkruar historiani dr. Hrvoje Klasiq, gazetari Boris Paveliq dhe regjisori i teatrit Oliver Frljiq. Milekiqi e thekson se rasti i familjes Zec sht traum e rnd pr shoqrin kroate, posarisht pr Zagrebin. Ky sht nj krim i kryer kundr civilve, duke e prfshir ktu vajzn 12 vjeare. Gjithka q nuk prkujtohet n mnyr t mjaftueshme, i shtrohet harrimit. Dhe kjo sht arsyeja prse sipas emrit t familjes Zec meriton t emrtohet nj shesh ose nj rrug. S bashku me Sasha Shimpragn, aktivistin urbanistik, autorin e librit Zagrebi, hapsira publike, Nisma e t Rinjve n muajin nntor t vitit 2011 n prag Familja Zec e t 20 vjetorit t likuidimit t familjes Zec Komisionit t Kuvendit t meriton nj shesh Qytetit pr emrtimin e vendbanimeve, rrugve dhe shesheve ua ka ose nj rrug. drguar krkesn pr emrimin e parkut pr familjen Zec, kurse Documenta, Komiteti Qytetar pr t Drejtat e Njeriut dhe Qendra pr Studimet e Paqes kan parashtruar krkesn pr rrugt Reihl-Kira dhe Levara. sht propozuar edhe lokacioni pr parkun pr familjen Zec, q sht zgjedhur mbi bazn e arsyeve pragmatike dhe simbolike. Prndryshe, parku n Treshnjevci ende sht pa emr, q do t thot se emrtimi ekzistues nuk duhet t ndryshohet si dhe sht vendosur pran shkolls llore, n t ciln i ka vijuar msimet Aleksandra Zec. Pos ksaj, rrugt, t cilat do t prkujtonin Reihl-Kirn dhe Levarn jan t ndrtuara koht e fundit, t paemrtuara dhe menjher afr atij parku. Kshtu, emrtimi do t prshtatej me traditn zagrebase t emrtimit tematik t vendbanimeve dhe rrugve. Nj vit pas krkess s par sht prsritur krkesa drejtuar Komisionit dhe dhjetra veprimtar pr t drejtat e njeriut kan krkuar deklarimin e tij publik. Milekiq na thot se Komisioni mbi Nismn pr sheshin dhe dy rrugt ende nuk ka diskutuar zyrtarisht, madje edhe pse Marin Knezoviq, kryetar i atij organi t Kuvendit t Qytetit, n media, parimisht,
Nisma pr KOMRA

Parku Treshnjevka Photo: Index.hr

nuk ka pasur asgj kundr nisms dhe se vetm duhet t mendohet mbi lokacionet e propozuara. Sheshi pr familjen Zec nuk do t ishte e vetmja form e memorializimit n hapsirat publike t atyre viktimave civile serbe. Pr shembull, n muajin janar t vitit 2010, letrari Zoran Feriq n kolumnen e botur n javoren Nacional ka propozuar q n na Sljemen (maja e Medvednics, mal mbi Zagreb), t ngrihet prmendorja pr Aleksandra Zecin, n bazn e s cils do t mund t lexohej: Kt vajz e kan vrar kriminelt kroat, por nuk i ka dnuar gjykata kroate, por shumica e qytetarve kroat. Oliver Frljiqit, nj nga nnshkruesit e rrall t krkess s tret q sht n prgatitje, nga fundi i ktij viti sht dashur q teatri zagrebas Gavella tia realizoj projektin e tij autorial mbi Aleksandra Zec, qllimi i t cilit sht vnia n pyetje e diskursit n mnyr mbizotruese auto-viktimizues n shoqrin kroate. Porse, e ka anuluar bashkpunimin me at teatr, gj q ka qen shprehje e mospajtimit parimor me fardo lloji t censurs pr shkak t heqjes s pllakatit pr shfaqjen Fine mrtve djevojke (Vajzat e bukura t vdekura, n t cilin nj gurin e Zonjs e prqafon tjetrn). Pos ksaj, regjisori i shfaqjeve, si jan Preklet naj bo izdajalec svoje domovine (Mallkuar tradhtari i atdheut t vet) , Kukaviluk (Qyqarllku) dhe Zoran Gjingjiq, konsideron se drama e tij, e cila v n pyetje nj nga episodet m t turpshme dhe n prgjithsi karakterin e Lufts Atdhetare, mund t shkaktonte situat t ngjashme si edhe pllakati pr shfaqjen e Dalibor Mataniqit, dhe shpreson se Aleksandra Zecin, si kontribut n ballafaqimin me t kaluarn e afrt, s shpejti do ta realizoj n nj teatr tjetr. Gjykuar sipas t gjitha rrethanave, shfaqja mbi Aleksandrn, zagrebasen e cila sht vrar, ngaq kreu i athershm politik n t gjitha ant jepte shenja se nj pjes t qytetarve tan duhet t mbaheshin nn kontroll n prmasa t arsyeshme, mund t ringjallet n Rijek. M. Mlakar
Nisma pr KOMRA

DEJTSIA TRANZICIONALE N RAJON

!Pajtimi i sht

i rndsishm pr shumicn e

qytetarve t

Kosovs

sht e qart se pajtimi dhe bashkjetesa paqsore sht e mundur vetm nse vendoset drejtsia pr viktimat.

Verikimi i t vrtets pr krimet e lufts sht i lidhur ngusht me perspektivn pr pajtim mes pjestarve t dy komuniteteve m t mdha etnike n Kosov, thuhet n raportin e zyrs s UNDP-s n Kosov "Perceptimet e drejtsis tranzicionale: Kosov, 2012". "Q nga konikti i armatosur i vitit 1999 e deri m sot, Kosova ka br prparim t rndsishm prmes kndelljes s menjhershme dhe orientimit kah perspektiva e zhvillimit afatgjat, q shpie drejt integrimeve n Bashkimin Evropian", konstatohet n raportin m t ri t zyrs s Programit t Kombeve t Bashkuara pr Zhvillim (UNDP) n Kosov. N raport trhiqet vrejtja se "nuk mund t injorohet ndikimi i dukshm i vuajtjeve t prjetuara gjat periudhs s lufts n jetn e prditshme t njerzve". Mesazhi kryesor q prcjell ky raport sht se promovimi i drejtsis tranzicionale paraqet hapin ky q i nevojitet Kosovs pr t "tejkaluar ndasit n mes t bashksive etnike dhe realizuar vizionin pr nj shoqri solidare dhe multietnike". Ky raport i zyrs s UNDP-s n Kosov vazhdon m tej duke iu referuar rezultateve t hulumtimit t publikuar n vitin 2007. Hulumtimi i kryer pes vite m par tregoi se shumica drmuese e qytetarve mendonin se gjat kohs s lufts n Kosov ishin shkelur t drejtat e tyre, si dhe pohonin se zgjidhja e shtjes s personave t zhdukur sht prioritet, "pa marr parasysh prkatsin etnike t viktimave". Hulumtimi, n t cilin bazohet raporti i vitit 2012, ka prfshir 1250 respondent t klasikuar n tre grupe, nga t cilt 850 ishin t kombsis shqiptare, 200 t kombsis serbe dhe 200 respondent nga radht e komuniteteve tjera pakic. Rezultatet e tuara jan krahasuar dhe analizuar me ato t vitit 2007, e pastaj jan diskutuar n grupin e fokusit t prbr nga ekspert, prfaqsues t sistemit gjyqsor, organizatave ndrkombtare monitoruese dhe organizatave joqeveritare vendore, t cilat punojn n fushn e drejtsis tranzicionale. Nj nga konstatimet m t rndsishme sht fakti se shumica e respondentve n Kosov identikuan shqiptart e Kosovs si viktimat m t mdha t shkeljes s t drejtave t njeriut para dhe gjat koniktit t armatosur. Mospajtimet jan prezente sa i prket perceptimit mbi
Nisma pr KOMRA

10

at se kush ishin viktimat m t mdha para, gjat dhe pas prfundimit t koniktit n Kosov. Hulumtimi ka treguar se n lidhje me kt shtje nuk ka ndryshuar qndrimi as i serbve e as i shqiptarve. Si edhe para pes viteve, 40 pr qind e shqiptarve dhe bashksive tjera pakic, pa llogaritur serbt, mendojn se shqiptart ishin viktimat m t mdha para dhe gjat kohs s koniktit, prderisa prqindja e serbve q ndajn t njjtin mendim sht rritur pr rreth 7 pr qind nga 20 n 27 pr qind. Qndrimi i shqiptarve n lidhje me shkeljen e t drejtave t njeriut t pjestarve t komunitetit serb ka mbetur i pandryshuar - rreth 80 pr qind e tyre pohojn se asnjher nuk kan dgjuar pr dika t till, kurse vetm 13 pr qind e tyre thon se kan dgjuar pr shkeljet n fjal. Nga ana tjetr, shumica e respondentve jan t mendimit se serbt e Kosovs jan viktimat m t mdha t periudhs s pas koniktit: kshtu mendojn 36 pr qind e serbve dhe m shum se 40 pr qind e komuniteteve tjera pakic. Kur jan pyetur se a kan qen ndonjher viktima t shkeljes s t drejtave t njeriut, 84 pr qind e respondentve jan prgjigjur pozitivisht; 40 pr qind prej tyre ishin femra. N t tre kategorit e respondentve shnohet rritje e prqindjes s atyre q jan n njohuri t gjykimeve q po zhvillohen pr krime t lufts (60 pr qind e shqiptarve, 50 pr qind e serbve dhe 25 pr qind e pjestarve t komuniteteve pakic). Megjithat, dallimet n perceptimin e puns s gjyqtarve dhe prokurorve ndrkombtar n Kosov jan drastike: 60 pr qind e shqiptarve e vlersojn at pozitivisht, kundrejt 65 pr qind t serbve q nuk e aprovojn. Me kt rast, konstatohet rritje e paknaqsis s serbve n raport me hulumtimin e vitit 2007. Respondentt kan qndrime shum t ngjashme edhe sa i takon puns s Gjykats Ndrkombtare pr Krime Lufte n ish-Jugosllavi: 71 pr qind e shqiptarve dhe 63 pr qind e pjestarve t komuniteteve pakic, pa llogaritur serbt, mendojn se gjykata i plotson standardet ndrkombtare, prderisa 83 pr qind e serbve mendojn se kjo gjykat nuk i plotson standardet ndrkombtare. Numri i serbve q nuk kan besim n kt gjykat sht rritur ndjeshm n raport me periudhn e para pes viteve. N at koh, rreth 30 pr qind e serbve besonte se GJPNJ (ICTY) respekton standardet, deri sa n vitin 2012 kjo prqindje ka rn n vetm 1 pr qind. Prafrsisht e njjta prqindje regjistrohet n pyetjen pr besimin e qytetarve n gjykatat kosovare, si mes shqiptarve ashtu edhe mes serbve. UNDP-ja thekson si t dhn pozitive faktin e rritjes s ndjeshme t numrit t shqiptarve t cilt e vlersojn pozitivisht punn e Dhoms pr Krime t Lufts n Beograd, prej katr n 30 pr qind. Shumica drmuese e respondentve mendojn se verikimi i s vrtets sht i rndsishm. Megjithat, ekzistojn dallime sa u prket mnyrave si t arrihet te ajo. Gjykimet pr krime t lufts akoma konsiderohen si mnyra m e mir pr verikimin e t vrtets, por mbshtetja n faktet e vrtetuara n proceset gjyqsore sht n rnie n mesin e t dy komuniteteve, prej 33 n 26 pr qind. Megjithat, nj e dhn e rndsishme, e veant vetm pr Kosovn, sht se 20 pr qind e qytetarve t Kosovs prmend punn e organizatave joqeveritare t cilat

11

Nisma pr KOMRA

merren me hulumtimin e krimeve t lufts si zgjedhjen e tyre pr mjetin pr verikimin e t vrtets. Ashtu si thekson n kt raport UNDP-ja n Kosov, puna e OJQ-ve n verikimin dhe dokumentimin e fakteve pr ngjarjet q lidhen me koniktin e armatosur gjat viteve 1998-1999, ka ndikuar n rritjen e mbshtetjes s qytetarve pr ato. Gjithashtu theksohet se kontribut kryesor pr nj perceptim t till ka pasur publikimi i Fondit pr t Drejtn Humanitare "Libr Kujtimi i Kosovs 1998-2000" dhe botimi i monogras pr krimet e lufts n Kosov gjat vitit 1998-1999 nga Kshill pr Mbrojtjen e t Drejtave dhe Lirive t Njeriut. Duhet theksuar edhe rritjen e besimit n medie si burim i informimit, por marr n prgjithsi kjo prqindje sht e vogl, vetm 16 pr qind. Kur bhet fjal pr arritjen e pajtimit, 56.3 pr qind e respondentve mendojn se pajtimi sht shum i rndsishm, kurse 28.4 pr qind thon se ai sht i rndsishme deri n njfar mase. Prqindje t njjta jan regjistruar edhe kur bhet fjal pr rndsin e verikimit t s vrtets pr krime t lufts; 63.2 pr qind e respondentve jan prgjigjur se kjo sht shum e rndsishme, kurse 27.8 pr qind mendojn se ajo sht e rndsishme deri n njfar mase. Verikimi i t vrtets sht i rndsishme pr t gjith sepse 94 pr qind e respondentve, pa marr parasysh prkatsin kombtare, e prkrahin zbardhjen e fatit t personave t zhdukur, kurse 4 pr qindshi tjer e prkrah at "n njfar mase". "Pajtimi shpesh shoqrohet me polemika dhe nuk duhet ngatrruar me detyrimin pr t falur, mosndshkimin dhe amnistin. Qllimi kryesor i pajtimit sht bashkjetesa n paqe dhe tejkalimi i ndasive n baza etnike prmes mekanizmave t ndryshm t drejtsis tranzicionale", sqarohet n raport. Duke vlersuar prqindjet, UNDP-ja prfundon se "verikimi i t vrtets pr krime t lufts sht i lidhur ngusht me perspektivn pr pajtim mes pjestarve t dy komuniteteve m t mdha etnike n Kosov. sht e qart se pajtimi dhe bashkjetesa paqsore do t jet e mundur vetm nse vihet n vend drejtsia pr viktimat". N pjesn e raportit t quajtur "Zhvillimet aktuale dhe mekanizmat e drejtsis tranzicionale n Kosov", theksohen t gjitha prpjekjet dhe ndryshimet n shoqrin kosovare n tre fusha: gjykimet pr vepra penale, krkimi i t vrtets dhe reforma institucionale. Si pik e par n fushn "krkimi i t vrtets" prmendet Nisma pr KOMRA, e pasuar nga formimi i grupit punues ndrministror pr ballafaqim me t kaluarn dhe pajtim1. N mesin e rekomandimeve t cilat citohen n Raport prpos atyre standarde, q kan t bjn me prmirsimin e puns s institucioneve sht edhe organizimi i konsultimeve kombtare pr drejtsin tranzicionale, t cilat do ti kontribuojn strategjis nacionale pr drejtsi tranzicionale n Kosov. Rekomandohet edhe promovimi i drejtsis tranzicionale, trajnimi i gazetarve prmes rrjeteve ekzistuese mediatike n mnyr qe ata t'i trajtojn kto tema dhe pranimi i rolit t organizatave joqeveritare n kt proces.

12

1 sht themeluar m 4 korrik t vitit 2012, me qllim q ta prgatis strategjin kombtare pr drejtsin tranzicionale n Kosov. Teksti n lidhje me kt tem mund t lexohet n numrin e shtat t !Zri http://www.zarekom.org/Zeri-Nismes-per-KOMRA/Zri-Nisms-pr-KOMRA-7/2012.sq.html.

Nisma pr KOMRA

Osnat Lubrani, prfaqsues i prhershm i Programit t Kombeve t Bashkuara pr Zhvillim pr Kosov, shkruan pr kt publikim se "n sfondin e aktiviteteve t rndsishme q po ndrmerren nga Qeveria e Kosovs dhe institucionet tjera sht edhe konsolidimi dhe implementimi i mekanizmave pr ballafaqim me t kaluarn ", UNDP-ja shpreson se ky raport i ri do t shrbej si mjet i suksesshm pr planikime strategjike dhe marrjen e vendimeve nga krijuesit e politikave, aktort e prfshir n ndrtimin e paqes, organizimin e shoqris civile dhe partnerve ndrkombtar q merren me drejtsin tranzicionale2. Jelena Gruji

2 Raportin mund ta gjeni nw linkun: http://www.kosovo.undp.org/repository/docs/English-Web_965257.pdf.

!Gjykata n Knin:

Shteti prgjegjs

pr krimet n

operacionin

Stuhia
Jovan Beriq prcjell gjykimin n Knin Photo: TPortal.hr

13

Gjykata komunale n Knin ka shpallur aktgjykimin n datn 23janar se Republika e Kroacis duhet t paguaj 540.000 kuna (rreth 72.000 euro) fmijve t Radivoje dhe Marije Beriqit, t vrar n datn 28 shtator t vitit 1995 n Varivode. Ky sht aktgjykimi i par pr kompensim t dmit n Kroaci, n t ciln sht pranuar prgjegjsia e shtetit pr krimet e kryera gjat dhe pas operacionit ushtarako-policor Stuhia. Eugen Jakoviq nga Documente, q i ka prfaqsuar paditsit, ka vlersuar n deklaratn e tij pr javoren zagrebase Novosti se gjyqsori kroat ende nuk e ka sjell asnj aktgjykim t plotfuqishm pr krimet e lufts t kryera gjat dhe pas Stuhis, dhe, s kndejmi, vendimi kninas prbn ballafaqimin e par t vrtet institucional me krimin megjithse n nj kontest civil, por edhe kjo e ka vlern e saj. Deri tek aktgjykimi n dobi t paditsit Jovan Beriqit dhe dy motrave t tij ka ardhur n procesin e prsritur, pasi q Gjykata Supreme e Republiks s Kroacis e ka kthyer gjykimin n procedurn e shkalls s par. Me fjal t tjera, kjo gjykat, qysh n muajin janar t 2012 e
Nisma pr KOMRA

ka sjell vendimin se ankesa e paditsit pranohet dhe pr kt arsye e anulon aktgjykimin e Gjykats s Qarkut n Shibenik dhe t asaj Komunale n Knin dhe lnda kthehet n gjykim t prsritur. Gjykata Supreme ka vlersuar se vdekja e qiftit martesor Beriq ka qen e shkaktuar me an t aktit terrorist, pra, me dhunn e ushtruar nga shtytje politike me qllim t shkaktimit t friksimit, tmerrit dhe t ndjenjs s pasiguris personale. N themel t prgjegjsis pr kt sht Republika e Kroacis dhe at mbi bazn e parimit t solidaritetit shoqror, bartjes s barabart t barrs publike si dhe kompensimit t drejt dhe t shpejt. Jovan Beriqi dhe dy motrat e tij kan t drejt n kompensim pa marr parasysh se vrassit e prindrve t tyre nuk jan t njohur dhe nuk jan t procesuar. Padin kundr shtetit pr kompensim t dmit pr shkak t vrasjes s prindrve, t ngritur n vitin 2006, m par e kan refuzuar gjykata e Kninit dhe e ajo e Prokuroria shtetrore me vite Shibenikut si t pabazuar - me arsyetimin se nuk mund t refuzon kompensimin e vrtetohet motivi i sakt i vrasjes; dhe s kndejmi sht caktuar familjeve n marrveshjet e q shteti, i cili qartazi kishte dshtuar n funksionin e tij thelbsor t mbrojtjes s siguris s qytetarve, Bariqi dhe drejtprdrejta dhe i detyron t motrat tia paguajn 54.000 kuna pr shpenzimet gjyqsore. N shkojn n gjykata. procedurn e prsritur para gjykats n Knin, e cila ka rezultuar me aktgjykimin n dobi t paditsit, gjyqtarja Ana Jele Pecirep ka arsyetuar se nuk sht kontestuese se fshati Varivode sht liruar n datn 5 gusht t vitit 1995 dhe m pak se dy muaj pas lirimit t ksaj zone ka rezultuar deri te vdekja e dhunshme si e prindrve t tre paditsve ashtu edhe i shtat civilve, pjestar t radhs s kombsis serbe, se ka qen fjala pr persona t moshuar (prej 60 deri n 85 vite), t cilt jan vrar n pragjet e shtpive t tyre dhe se Gjykata Supreme n vendimin e saj ka qen e mendimit se shkak i dmit sht akti terrorist. N vend t 900.000 kunave t krkuara, jan dhn 540.000 kuna t kompensimit. Gjykata e ka zvogluar kompensimin e krkuar, aq sa sipas kritereve orientuese t Gjykats Supreme kan mundur pr t marr t dmtuarit, n pajtim me kuzimin ligjor, sipas t cilit mund t jepet vetm 60 pr qind e shums s krkuar pr akte terroriste. Kjo sht nj satisfaksion i vogl, kurse besoj se edhe fmijt e viktimave t tjera do t inkurajohen me kt aktgjykim, ka deklaruar Jovan Beriqi, i cili gjithnj e m pak beson se vrassit e prindrve t tij, t afrmve dhe fqinjve ndonjher do t kapen dhe dnohen. Eugen Jakoviq iu ka thn mediave se Documenta Qendra pr ballafaqim me t kaluarn, i udhheq edhe 118 raste t familjeve t cilat jan duke e pritur kompensimin pr vrasjet e t afrmve t tyre. Ai ka theksuar se, edhe pse familjet e viktimave nuk mund t thirren n aktgjykimin e Kninit (sistemi kroat i drejtsis nuk sht me precedent, si sht ai anglosakson), ai iu mundson familjeve t tjera t viktimave varivodase q ta marrin kompensimin (nse me koh i kan lluar padit civile), dhe se sht inkurajues si sinjal pr gjyqtart se n konteste mund t vlersojn kontekstin e gjer, n t cilin jan kryer disa krime t veanta, si dhe pr t marr kompensimet, pa marr parasysh se kryersit nuk jan t njohur dhe nuk jan t procesuar gj q deri m tash nuk ka qen rasti. Jakoviqi shpreson se n aktgjykimin e Kninit sht fjala pr kthes n qndrimin ndaj viktimave civile t lufts, e pakta sa ka t bj me gjyqsorin kroat. Kurse prokuroria shtetrore me vite refuzon kompensimin e familjeve n marrveshjet e drejtprdrejta dhe i

14

Nisma pr KOMRA

detyron t shkojn n gjykata. N rastin konkret, ende nuk i ka zbuluar vrassit e uniformuar t civilve nga Varivoda, por ka br gjithka q Beriqt t mos e marrin kompensimin, duke prfshir ktu edhe thirrjen n parashkrimin, gj q gjyqtarja Jele Pecirep e ka refuzuar. Aktgjykimi n dobi t paditsit Jovan Beriqit dhe motrave t tij nuk sht i plotfuqishm, por se e ka rndsin e precedentit et edhe fakti se gjasht dit pas tij sht miratuar edhe nj krkes pr kompensim e bijve dhe bijave t njerzve t likuiduar n vitin 1995 n Varivode. Gjykata Komunale n Zagreb e ka miratuar krkesn e padis dhe ka gjykuar se tre fmijt e Marko Beriqit t vrar i marrin nga 220.000, kurse Boshko Beriqi, t cilit i sht vrar babai Jovo dhe nna Milka, 440.000 kuna. Prndryshe, para ksaj gjykate komunale jan n vazhdim e sipr edhe tri procese pr kompensim t dmit jomaterial pr shkak t vrasjes s t afrmve n Varivode. Mirko Mlakar

15

Antarsimi n Koalicionin pr KOMRA

Emri dhe mbiemri Organizata Shteti Adresa Email Web faqja Telefoni Nnshkruaj. Pr vehten tuaj. Q t dihet. Q t mos harrohet. Q t mos prsritet. Nisma pr KOMRA T vazhdojm tutje.

!Aktgjykimet

n favor t

viktimave,

kompensimet

joadekuate
Kasolla n Shlivovic n t ciln sht organizuar kampi Photo: umadija press

Pak koh m par n Serbi u shpalln dy aktgjykime pr reparacione n favor t viktimave t veprimeve joligjore t MPB-s s Serbis, por akoma nuk mund t itet pr ndryshimin e qndrimeve jashtzakonisht negative t gjykatave ndaj t drejtave t viktimave t shkeljes s t drejtave t njeriut. Fondi pr t Drejtn Humanitare (FDH) trheq vrejtjen se gjykatat n Serbi "vazhdojn t marrin vendime pr kompensim, t cilat nuk jan proporcionale me 16

Nnshkrimi i prkrahjes pr themelimin e KOMRA-s

Emri dhe mbiemri Shtetit Adresa Email Numri amz Numri i letrnjoftimit Numri i pasaportit Numri i letrnjoftimit Nnshkruaj. Pr vehten tuaj. Q t dihet. Nisma pr KOMRA Q t mos harrohet. Q t mos prsritet. T vazhdojm tutje.

seriozitetin e shkeljes s t drejtave t njeriut dhe jan shumsh m t ulta se kompensimet e dhna n rastet e shkeljes s t drejtave t njeriut q nuk kan t bjn me koniktet e armatosura n hapsirat e ish-Jugosllavis". N fund t vitit t kaluar (dat 22.11.2012), Gjykata e shkalls s par n Beograd shpalli aktgjykimin n favor t Muj Vatreshit pr shkak t keqtrajtimeve q iu ishte nnshtruar n kampin Shlivovica, n gjysmn e dyt t vitit 1995. Fjala sht pr aktgjykimin e par pr shkelje t rnda t t drejtave t njeriut n kampet Shlivovica dhe Mitrovo Polje t ngritura n korrik t vitit 1995, n t cilat, n kundrshtim me ligjet e s drejts ndrkombtare, u mbajtn boshnjakt nga Zhepa. N korrik t vitit 1995 nj grup prej 800 deri n 1000 boshnjaksh iku n Serbi pr ti shptuar ofensivs s ushtris s Republiks Serbe, n kohn kur ndodhi gjenocidi n zonn e dyt t mbrojtur n Bosnj dhe Hercegovin - Srebrenic. Ata arritn n Serbi duke kaluar me not lumin Drina, ku menjher u arrestuan dhe u drguan n kampet e prgatitura apostafat pr ta. T gjith t burgosurit u liruan nga kto kampe deri n prill t vitit 1996, dhe u drguan n shtetet t treta apo u kthyen prsri n Bosnj dhe Hercegovin nn prcjelljen e Kryqit t Kuq Ndrkombtar dhe Komisariatit t Lart t Kombeve t Bashkuara pr Refugjat.3 Q n vitin 2007, FDH paraqiti disa padi kundr shtetit t Serbis pr shkak t torturimit t boshnjakve t burgosur n kampet e Serbis, t cilt edhe sot e ksaj dite vazhdojn ti vuajn pasojat e keqtrajtimeve dhe kan aftsi t kuzuar pr pun. Vetm n rastin e Vatreshit sht sjell aktgjykimi n favor t tij. Gjykata e obligoi Republikn e Serbis q ti paguaj Vatreshit dmshprblim prej rreth 5000 euro. 17 Pran gjykatave n Serbi jan duke u zhvilluar edhe pes gjykime n baz t padive t FDH-s n emr t 15 t burgosurve t lufts nga kampet e Shlivovics dhe Mitrovo poljes, n t njjtn koh dhe pr t njjtin krim, por deri tash nuk ka lvizje n fushn e t drejts penale. Prokuroria e Republiks s Serbis pr krime t lufts nuk ka reaguar ndaj kallzimit penal t paraqitur n vitin 2011 nga FDH-ja kundr 50 pjestarve t policis serbe, shrbimit t siguris s shtetit dhe ushtris. N kt kallzim penal, atyre u vihet n barr se n periudhn korrik 1995 - prill 1996 kan kryer krime lufte ndaj t burgosurve t lufts n kto dy kampe. Aktgjykimi i dyt dhe i plotfuqishm pr reparacione sht marr nga Gjykata e Apelit n Beograd. Ai ka t bj me shkeljet e rnda t t drejtave t njeriut t kryera ndaj shqiptarve t Kosovs n vitin 1999, t cilt jan paraburgosur n mnyr t kundrligjshme dhe torturuar, q ka rezultuar me dmtime t prhershme zike dhe mentale. Sipas t dhnave t FDH-s, t publikuara m 21.2.2013, gjykata shpalli aktgjykimin n dobi t Sylejman Bajgors nga Podujeva/Podujev dhe e obligoi Republikn e Serbis ti paguaj dmshprblim prej 200.000 dinarsh, pr shkak t torturave t ushtruara ndaj tij nga pjestart e MPB-s s Serbis n vitin 1999. Me t njjtin aktgjykim sht refuzuar padia e Ekrem Nebihut nga Gllogovci/Glogoc, sepse eksperti vlersoi se ai nuk ka pasoja t prhershme pr shkak t asaj q kishte prjetuar n kamp. Gjykata solli dy vendime t ndryshme pr t njjtat vepra, duke u mbshtetur n vlersimet e ekspertit t gjykats q ekzaminoi viktimat Bajgora dhe Nebihu pr t prcaktuar nse ata vuajn nga sindromi i

3 T dhnat t mara nga i burgosuri n kampe, .S. dhe nga Kryqi i Kuq Ndrkombtar.

Nisma pr KOMRA

stresit post-traumatik si pasoj e torturs s prjetuar dhe nse ato kan rezultuar me pasoja t prhershme n aktivitetet jetsore. Sipas mendimit t ekspertit, Nebihu nuk vuan nga PTSD dhe rrjedhimisht nuk ka as pasoja shndetsor. Gjat procesit, Gjykata konstatoi se pjestart e MPB-s t Republiks s Serbis kishin arrestuar pa arsye Bajgorn dhe Nebihun dhe t dyt kishin kaluar m shum se katr, respektivisht pes muaj n paraburgim, ku ishin keqtrajtuar zikisht dhe psiqikisht disa her. Ky aktgjykim edhe nj her vrtetoi paradoksin q e karakterizon drejtsin tranzicionale n rajonet e ish-Jugosllavis: ka krime t vrtetuara n gjykat, ka viktima, por nuk ka dnime t kryesve dhe kompensime adekuate t viktimave. "Aktgjykimet prmes s cilave sht vendosur pr kompensimin e viktimave edhe pse nuk jan t plotfuqishme pa dyshim se kan rndsi t madhe sepse prmes tyre pranohen vuajtjet e viktimave t shkaktuara nga institucionet e shtetit, i cili sht prgjegjs pr shkeljen e t drejtave t tyre. Nga ana tjetr, vetm nj numr shum i vogl i ktyre aktgjykimeve bhen t plotfuqishme, dhe gjithmon kompensimet e caktuara jan nn do minimum t mundshm. Edhe pse reparacionet jan vetm nj pjes e mekanizmit t madh t drejtsis tranzicionale, ato varen n trsi nga vullneti politik, q sht dshpruese kur dihet se procedurat zhvillohen pran gjykatave q duhet t jen t pavarura" thot Petar Zmak nga Fondi pr t Drejtn Humanitare. Akoma nuk ka vendim t plotfuqishm pr asnj nga aktgjykimet pr reparacione t shpallura n tetor t vitit t kaluar. Aktgjykimi i Gjykats s shkalls s par n Beograd ishte n favor t Mustaf Kolgecit, kurse kundr Republiks s Serbis, e cila bart prgjegjsin pr keqtrajtimet dhe sjelljet jonjerzore t pjestarve t Ministris s Punve t Brendshme ndaj ktyre shqiptarve nga Suhareka/Suva Reka gjat kohs s mbajtjes s tyre n paraburgim, n periudhn prej shtatorit t vitit 1998 deri n janar t vitit 2000. Gjykata konstatoi se gjat 16 muajve t kaluar n paraburgim, n katr burgje t ndryshme, Kolgeci i ishte nnshtruar pandrprer keqtrajtimit zik dhe psikik nga pjestart e policis, dhe se gjat gjith kohs s paraburgimit ai mbahej n rrethana ku mungonin kushtet elementare pr dinjitetin e njeriut, duke prfshir edhe mos ofrimin e rregullt t ushqimit dhe ujit. Nj nga burgjet ku ishte mbajtur Kolgeci ishte edhe Dubrava, ku viktima u gjend n momentin e bombardimit t burgut. Pasi kishte kaluar rreziku nga ajri, policia serbe i rreshtoi t burgosurit e Dubravs n oborr dhe qlloi ndaj tyre me breshri zjarri. Me kt rast u vran 88 t burgosur. Kolgeci mbijetoi. U vrtetua se ajo q kishte prjetuar ky i burgosur kishte ln pasoja t rnda n shndetin e tij. Kompensimi i shqiptuar ishte 380.000 dinar. FDH, e cila paraqiti padin n emr t Kolgecit, vlersoi menjher pas aktgjykimit t shkalls s par se shuma e kompensimit n kt rast sht larg nga drejtsia. Jelena Gruji

18

Nisma pr KOMRA

DREJTSIA TRANZICIONALE NDRKOMBTARE

!Krimi n
pyllin e Katinit

para Gjykats

pas shtat
dhjetvjetshash

Vladimir Putin para Monumentit t Viktimave t Katinit Photo: Reuters

Antart e pesmbdhjet familjeve viktima t krimeve masive t lufts n pyllin e Katinit t kryera q n llim t Lufts s Dyt Botrore, m shum se 70 vite luftojn para Gjykats Evropiane pr t Drejtat e Njeriut n Strazburg (GJEDNJ) pr t drejtn e tyre n t vrtetn lidhur me rrethanat e vrasjes s t afrmve t tyre. Rasti Janowiec v. Russia i Gjykats n Strazburg prbhet prej ty padive kundr federats ruse n lidhje me shkeljen e nenit 34 t Konvents Evropiane pr Mbrojtjen e t Drejtave dhe t Lirive Themelore t Njeriut (Konventa), t paraqitura n datn 19.11.2007 dhe 24.5.2009. Ankesat i kan paraqitur avokatt n emr t 15 polakve, viktima t mbijetuara n pyllin e Katinit dhe n emr t trashgimtarve t tyre, shtetas t Polonis dhe t Shteteve t N Rusi, hetimet jan Bashkuara t Ameriks. Ata e kan paditur Federatn Ruse se nuk i ka zhvilluar hetimet adekuate mbi krimin, t cilin e kan kryer ushtart rus mbyllur, sepse me ekzekutimin e rreth 22.000 ushtarve polak, t burgosurve t lufts dhe personat, t cilt i me kt i kan shkelur dispozitat e neneve 2 (e drejta n jet) dhe 3 kan kryer krimet, (ndalimi i sjelljes njerzore) t Konvents. Andrzej Janowiec sht djali i jan t vdekur". togerit t vrar n muajin prill t vitit 1940 n Katin, dhe nj nga parashtruesit e padis kundr Federats Ruse. Krimi n pyllin e Katinit sht nj nga krimet masive m t mdha i cili ka ndodhur n Luftn e Dyt Botrore, dhe pr polakt prbn nj nga vendet m t dhembshme t kujtess. Krimi ka qen me prmasa t mdha dhe jashtzakonisht brutal. Shum nga ushtart e burgosur polak i jan ekspozuar torturave t tmerrshme dhe pruljes para se t likuidohen me plumb pas qafe. Fotograt mbi kt masakr, t cilat m von jan gjetur, i kan dokumentuar skenat tmerruese: kufomat e masakruara kan qen t varura npr drur dhe jan hedhur npr gjith pyllin pa kujdes, derisa pjesa m e madhe e t vrarve kan prfunduar n varreza
Nisma pr KOMRA

19

masive, t shprndara npr gjith rajonin. Krimi sht zbuluar vetm disa vite pasi q ka ndodhur. N vitet, q kan pasuar pas Lufts s Dyt Botrore, Rusia zyrtare ka refuzuar t pranoj prgjegjsin pr at masakr, dhe e ka akuzuar Gjermanin se ajo e ka kryer at krim. Interpretimin e till e kan prmbajtur edhe t gjitha tekstet shkollore an e knd Federats Ruse, t cilat i kan arsimuar shum gjenerata t qytetarve nga gjith hapsira e ish Bashkimit Sovjetik. Nj hap i rndsishm m afr s vrtets sht br pas shprbrjes s BRSS. Tek publiku (viti 1990) ka ardhur dokumenti me nnshkrimin e shet t KGB-s Alexander Schelepin t drguar kryetarit t athershm t Partis Komuniste Nikita Khrushchevit n vitin 1959, ku thuhet se me urdhrin e Stalinit "n operacion jan vrar 21.857 persona". Prokurori shtetror rus i ka lluar hetimet, por nuk jan br hapa t mdhenj. Pastaj, n vitin 2004, hetimet jan mbyllur, sepse "personat, t cilat e kan kryer krimin, jan t vdekur ". Dokumentet nga hetimet n nj pjes t madhe t tyre jan br t qasshme pr publikun, por nj pjes e tyre, supozohet se kjo sht pjesa kryesore pr vrtetimin e s vrtets mbi at krim, e shnjuar si "fshehtsi shtetrore " edhe sot e ksaj dite n pjesn m t madhe sht e vulosur. Por, hetimet e organeve shtetrore ruse t vitit 1991 i kan prfshir zhvarrosjet e rreth 200 trupave nga rajoni i Kharkovit, Tverit dhe Smolenskit, dhe me at rast n dokumentacionin mbi t burgosurit jan gjetur edhe emrat e polakve, trashgimtart e t cilve tash jan duke zhvilluar konteste kundr Rusis. Dhjetra vite m von, familjet e kan iniciuar nj numr t madh t kontesteve para gjykatave ruse, duke u thirrur n t drejtat e tyre si trashgimtar, n t drejtn pr shikim n dokumentet procedurale t krimeve si dhe n dokumentet personale t viktimave, t gjetura gjat hetimeve. T gjitha prpjekjet e tyre, t cilat kan zgjatur deri n vitin 2007, jan refuzuar. Gjykata n Mosk ka ardhur n prfundim se trashgimtarve nuk mund tiu ndahet statusi i viktims e, rrjedhimisht, edhe e drejta n dokument, sepse trupat e t afrmve t tyre nuk jan gjetur n mesin 200 trupave t zhvarrosur. N muajin prill t vitit 2010, Vladimir Putini e ka vizituar vendin e vrasjeve n Katin, dhe ka vn lule n prmendore. N deklaratn e dhn n vendin e ngjarjes, t ciln e ka transmetuar AFP, thuhet: " Krimi nuk mund t arsyetohet me asgj. Duhet ta ruajm kujtimin pr t kaluarn. Nuk kemi forc pr ta ndryshuar t kaluarn, por mund t vrtetojm t vrtetn historike dhe drejtsin". Putini nuk ka krkuar falje pr krimin. Vizita ka pasuar pas rrzimit t avionit me kryetarin polak Lech Kaczyski dhe edhe 95 shtetar polak n rrugn pr n komemoracion n pyllin e Katinit. Menjher pas ksaj, Dimitrij Medvedev e ka hequr shenjn "fshehtsi shtetrore" nga shumica drmuese e dokumenteve (por jo edhe nga t gjith), t cilt s shpejti jan publikuar edhe n faqen e tij zyrtare t internetit. Kurse pastaj, n televizionin shtetror, n terminin m t shikueshm, sht shfaqur edhe lmi i regjisorit polak Andrzej Wajda "Katin", i cili trajton krimet e kryera mbi ushtart polak. Si lajmronte aso kohe Radio Televizioni i Vojvodins, pas shfaqjes s lmit dhe artikujve t shumt t gazets , ku itet mbi at se pr far arsyeje ka uturuar Kainski n Katin, n mnyr drastike sht rritur numri i qytetarve t Rusis t cilt e din se kush e ka kryer krimin n pyllin e Katinit, madje nga 43 n 74 pr qind. N t njjtin vit, n muajin nntor, Duma ruse e ka gjykuar Jozef Stalinin pr urdhrin pr ekzekutimin e ushtarve polak dhe n komunikatn e lshuar n at rast sht thn se kryersit e krimit kan qen pjestar t policis s fsheht sovjetike.

20

Nisma pr KOMRA

Mbetet q familjet e viktimave n trsi t realizojn t drejtn e tyre n t vrtetn. Navi Pillay, Komisionar i Lart i t Drejtave t Njeriut i KB, ka thn se "viktimat e shkeljeve t rnda t t drejtave t njeriut dhe t afrmit e tyre e kan t drejtn e patjetrsueshme pr t ditur mbi ngjarjet e s kaluars, t cilat jan t lidhura me krimet e tmerrshme t kryera ndaj tyre"4. Gjykata, n vitin 2012 ka deklaruar se ende nuk i ka marr t gjitha dokumentet, t cilat i krkon nga Rusia, dhe nga gjysma e muajit shkurt sht mbajtur nj dgjim i argumenteve t t dyja palve.5 Jelena Grujiq

4 Cituar sipas "Families of Katyn Victims Invoke the Right to Truth", Open Society foundation, http://www.opensocietyfoundations.org/voices/families-katyn-victims-invoke-right-truth. 5 T gjitha hollsit e lnds jan n dispozicion n faqen e internetit t Gjykats n Strazburg: http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-110513#{%22itemid%22:[%22001-110513%22]} .

INTERVJU
21

Mirela Rebronja, koordinatore e Koalicionit pr KOMRA n Mal t Zi !KOMRA sht rast unik pr zgjidhjen e shtjeve t dhimbshme n rajon

Un thell besoj se sht shum e vshtir pr kdo qoft, i cili sht i gatshm realisht pr ta shikuar Propozim Statutin, t cilin e ka prpiluar Koalicioni pr KOMRA, q, si njeri dhe si dikush i cili ia dshiron mirqenien vetvetes dhe shoqris n t ciln jeton, t mos e prkrah nj ide t till.

Mirela Rebronja sht koordinatore e Koalicionit pr KOMRA n Mal t Zi. Ajo ka zhvilluar nj fushat posarisht t suksesshme pr KOMRA n vjeshtn e kaluar. Ajo punon n Qendrn pr arsimimin qytetar, organizat referente e Koalicionit pr KOMRA n Mal t Zi. I ka kryer studimet themelore dhe ato specialistike t gazetaris n Fakultetin e Shkencave Politike n Universitetin e Malit t Zi. Pr Zrin! ajo et mbi prvojn e saj si avokuese pr KOMRA-n. Asnj krim i lufts nuk sht dnuar n Mal t Zi, kurse, n ann tjetr, ky shtet ka br

Nisma pr KOMRA

Mirela Rebronja Photo: Qendra pr edukim qytetar

m s shumti nga t gjitha shtetet e rajonit n fushn e reparacioneve. Si t kuptohet kjo? 22 Kur jan n pyetje gjykimet pr krimet e lufts, situata n Mal t Zi sht tejet specike. Deri para disa vitesh, kjo absolutisht nuk ka qen tem n diskursin publik, kurse vet proceset gjyqsore kan lluar pak a shum von. Ne e kemi nj situat paradoksale ku ekzistojn krimet e lufts, viktimat e krimeve t kryera, por jo edhe kryersit e krimeve. Realiteti i till nuk on drejt knaqjes s drejtsis pr viktimat, kurse n rezultatet e tyre prfundimtare edhe njher vetm sa kan treguar se thjesht nuk ekziston vullneti, para s gjithash ai politik, q Fushata KOMRA pr t njerzit prgjegjs pr krimet kryera t vihen para drejtsis. Duke ardhmen n Mal t Zi ka iu falnderuar, para s gjithash, prpjekjeve t shoqris civile, treguar se prkrahja pr ballafaqimi me t kaluarn, prkundr t gjithave, prapseprap Nismn pr KOMRA q moti sht br shtje mbi t ciln itet dhe kjo shtje gjithnj e m ka dal nga rrethet e shum po ton n peshn e saj. shoqris civile. sht provuar se ekziston nj dshir e fuqishme e shoqris malaziase pr t treguar gatishmrin dhe haptsin ndaj procesit t ballafaqimit me t kaluarn si dhe ndaj knaqjes s drejtsis pr viktimat, pr ka, gjithsesi, dshmon edhe prkrahja pr nismn pr KOMRA, kurse kt m nuk mund ta injorojn as elitat politike. Tash ekziston nj lloj i trysnis mbi ta pr t br dika. Rrjedhimisht, ngadal, kto procese po lvizin nga pika e vdekur. Natyrisht, ende qndron nj rrug e gjat para nesh, rrug e cila do t na sjell deri tek jetsimi i plot i parimit t drejtsis pr viktimat. Duket se mediat jan m s shumti t interesuara pr KOMRA-n n Mal t Zi. Si i keni tejkaluar vshtirsit n animimin e mediave lidhur me temn e rnd t ballafaqimit me t kaluarn? Nisma pr KOMRA ka ofruar nj qasje unike, para s gjithash t ndershme dhe prfshirse n vendosjen e drejtsis tranzicionale, kurse elsi q mediat dhe, n prgjithsi, publiku, t jet
Nisma pr KOMRA

i interesuar pr t prcjell zhvillimin ktij procesi gjendet n paraqitjen e sinqert dhe besnike t asaj q Nisma pr KOMRA e synon dhe q n thelbin e tij sht. Gjithsesi se sht sd e veant fakti se n Mal t Zi sht heshtur pr krimet e lufts n mnyr sistematike pr nj numr t gjat t viteve. Kjo sht nj arsye m shum q mund t them se jam posarisht krenare pr faktin se Koalicioni pr KOMRA i ka kontribuuar nj rritjeje t hetueshme t numrit t atyre t cilt jan t ndrgjegjshm se prgjegjsia pr krimet qndron n t gjitha pjest e shoqris dhe se sht obligim i yni moral ndaj gjeneratave t ardhshme sht q t japim kontributin drejt nj qllimi prfundimtar e ky sht q krimet n hapsirn e ish-Jugosllavis t mos prsriten m dhe q drejtsia pr viktimat t jet e arritshme. Duke iu falnderuar, sht mbledhur nj numr i madh i nnshkrimeve t para s gjithash, qytetarve t Malit t Zi. prpjekjeve t shoqris civile, ballafaqimi me t Nj numr i madh i qytetarve dhe i qytetareve t Malit t Zi e ka kaluarn sht br, nnshkruar prkrahjen pr themelimin e KOMRA-s , kurse n prapseprap, shtje mnyr t posame gzon dhe trimron fakti se ky proces ka vazhduar edhe pas fushats t ciln e kemi realizuar nga data 26 pr t ciln itet. prill deri n datn 6 qershor t vitit 2011. N kt periudh jan mbledhur m shum nnshkrime se sa jan parapar me plan 30,000, pra, jan mbledhur gjithsejt 31,087 nnshkrime, q n mnyr plotsuese e ilustron forcn dhe prmasat e prkrahjes, t ciln Nisma pr KOMRA e ka tuar n Mal t Zi. Kjo shifr pr Malin e Zi sht pak a shum impozante kur kihet parasysh se prfaqson 10 pr qind t trupit zgjedhor. Pas dats 6 qershor, Qendra pr Arsimimin Qytetar (QAQ) ka mbetur nj adres, n t ciln kan vazhduar t shkojn ata, t cilt me nnshkrimin e tyre kan dshiruar ti ndihmojn suksesit t Nisms pr KOMRA, kurse ky proces vazhdon edhe m tutje dhe numri i nnshkrimeve po rritet me secilin aktivitet t Koalicionit pr KOMRA n Mal t Zi. Kryetari i Malit t Zi, Filip Vujanoviqi e ka prkrahur fuqishm KOMRA-n dhe sht i pari i cili i ka pranuar avokuesit publik n bised. far sht disponimi i prgjithshm ndaj KOMRA-s n vendin tuaj? Edhe pse kjo nuk sht rregull, n kt rast mund t themi se disponimi i prgjithshm ndaj KOMRA-s i prgjigjet edhe marrdhnies s kryetarit t shtetit, por edhe subjekteve t tjera politike n Mal t Zi. Gjat fushats s avokimit publik, ne jemi takuar me prfaqsuesit e t gjitha partive parlamentare, si t atyre n pushtet, ashtu edhe t atyre opozitare, dhe na sht dhn prkrahja e padyshimt pr zhvillimin e mtejm t Nisms pr KOMRA. Un thell besoj se sht shum e vshtir pr kdo qoft, i cili i dgjon avokuesit e themelimit t KOMRA-s dhe i cili sht i gatshm realisht pr ta shikuar Propozim Statutin, t cilin e ka prpiluar Koalicioni pr KOMRA pas konsultimeve shumvjeare dhe hapjes s debatit m t gjer rajonal q ndonjher sht shnuar mbi ballafaqimin me t kaluarn, q, si njeri dhe si dikush i cili ia dshiron mirqenien vetvetes dhe shoqris n t ciln jeton, t mos e prkrah nj ide t till. N ann tjetr, shtja e ballafaqimit me t kaluarn sht tejet e ndjeshme dhe e padshirueshme pr elitat politike, dhe, s kndejmi, nuk sht e leht pr ta pozicionuar n shoqrit tona. Kjo nuk sht tem, e cila sjell pik politike n Mali t Zi e, po ashtu, m duket as edhe n rajon. 23

Nisma pr KOMRA

Ne n Koalicionin pr KOMRA konsiderojm se sht koha q autoritetet qeveritare t t gjitha vendeve t ish-Jugosllavis t bhen t ndrgjegjshme pr nevojn e vendosjes s drejtsis tranzicionale dhe pr vrtetimin e fakteve mbi t gjitha viktimat. Trashgimia e lufts edhe m tutje n mas t madhe i ngarkon shoqrit post-jugosllave dhe prbn penges pr zhvillimin e tyre t mtejm dhe pikrisht pr kto arsye besojm se n t ardhmen e afrt, pa marr parasysh dinamikn e zhvillimeve shoqrore e politike, qeverit e vendeve t rajonit do ti qasen hapjes s dialogut ndrshtetror mbi themelimin e komisionit rajonal, pr t cilin nj koh t gjat angazhohen rreth 2000 shoqata dhe individ t shquar nga t gjitha vendet e ish-Jugosllavis. N mbshtetje t ksaj sht edhe fakti se kryetart e Malit t Zi, t Kroacis dhe t Maqedonis i kan emruar t drguarit personal pr KOMRA-n, kurse pres q kt s shpejti ta bjn edhe kryetart e vendeve t tjera, n mnyr q zyrtarisht t lloj komunikimi ndrshtetror mbi Propozim Statutin e KOMRA-s, t cilin e ka paraqitur Koalicioni pr KOMRA. Jam e mendimit se themelimi i KOMRA-s ndoshta sht edhe rasti i fundit t cilin vendet trashgimtare t Jugosllavis nuk do t guxonin ta lshonin q, n nivel institucional, t zgjidhin shtjet e hapura, ende t shumta, nga e kaluara. E keni organizuar fushatn n bashkpunim me agjencin e marketingut McCann Erickson. Si sht dukur ajo dhe cilat jan efektet e saj? ka mund t jet e dobishme nga prvoja juaj pr avokuesit e tjer t KOMRA-s n vendet e tjera? Fushata KOMRA pr t ardhmen, t ciln e kemi realizuar n bashkpunim me agjencin pr marrdhnie me publikun McCann Erickson sht edhe nj dshmi e radhs se me nj qasje t sinqert, me prkushtim dhe me t kuptuarit e ides mund t bhet shum me pak mjete. N fushat ka marr pjes nj numr i madh i personaliteteve publike nga bota e lmit, e muziks, e teatrit, e letrsis, e mediave, e strukturave alternative, kurse ajo zhvillohet npr dy faza. Produkt prfundimtar sht nj pako fotogrash i ktyre personaliteteve publike, t cilat e drgojn mesazhin se sht koha pr KOMRA dhe i videove promovuese, q prkujtojn vuajtjet, t cilat kan ndodhur n vitet 90-t n t gjitha vendet e ish-Jugosllavis, por edhe tregon se KOMRA sht mnyr se si ta ndrtojm nj t ardhme m t ndritshme, m pak t ngarkuar dhe t pabrenga pr vetveten dhe pr gjeneratat e ardhshme. Fushata KOMRA pr t ardhmen n Mal t Zi ka treguar se prkrahja pr Nismn pr KOMRA q moti ka dal nga rrethet e shoqris civile dhe se, nga dita n dit, ton gjithnj e m shum avokues publik, me ka e prforcon legjitimitetin e saj dhe pozicionin n debatin rajonal n fushn e ballafaqimit me t kaluarn. Posarisht dshiroj t theksoj prkrahjen e agjencis McCann Erickson, e cila n kt mnyr sht br aleati yn n prpjekjet pr t ushtruar trysni mbi vendimmarrsit q ata t ndrmarrin hapa t rinj n procesimin e propozimeve pr themelimin e KOMRA-s. Vlersoj se sht posarisht pozitive dhe trimruese q edhe subjektet ekonomike t prfshihen n fushatn ton duke e muar se ajo sht n interesin e prgjithshm, sepse kjo, n fund, tregon se fazat paraprake kan pasur sukses pr t sensibilizuar opinionin e gjer n lidhje me kto tema dhe q thjesht t themelojn KOMRA-n si nj iniciativ me rndsi t gjer shoqrore. Bashkpunimi yn me McCann Erickson-dhe fushata e paharrueshme KOMRA pr t ardhmen mund tiu shrbej si shembull t gjith avokuesve se n mnyr t vazhdueshme
Nisma pr KOMRA

24

mund t gjenden mnyra t reja q publikut t secils prej vendeve tia prkujtojm rndsin dhe nevojn e krijimit t KOMRA-s. KOMRA njmend sht mekanizm unik, tjetrsoj, q ka pr qllim vendosjen e drejtsis pr t gjitha viktimat e psimeve t lufts, pa marr parasysh prkatsin fetare, etnike, kombtare dhe gjeograke. KOMRA ka pr qllim kthimin e dinjitetit viktimave dhe familjeve t tyre dhe ajo shpie drejt krijimit t nj kulture skajshmrisht t domosdoshme t prkujtimit dhe t bashkndjesis midis popujve t vendeve post-jugosllave. KOMRA n mas t madhe do ti kontribuoj stabilizimit t raporteve n rajon dhe pajtimit t ndrsjell dhe, me qllime t tilla, jam thellsisht e bindur, e meriton prkrahjen e t gjith atyre q dshirojn q shoqrit, n t cilat jetojm, ti bjn m t mira dhe ti kontribuojn zhvillimit t tyre t mtejm. Jelena Grujiq

ZRI I VIKTIMAVE

Dshmi: Jusuf Trbiq

25

!Prgjegjs jan t gjith

ata q e kan
kthyer kokn

Ne viktimat, t gjitha vuajm nga e njjta smundje dhe pr t gjith ne barnat jan po ato t njjtat dhe kt ne duhet ta kuptojm.

Gazetari Jusuf Trbiq, i cili konsideron se Bijelina ka qen prov e prgjithshme e lufts, ka dshmuar mbi psimet tij n Forumin e Tret Rajonal mbi mekanizmat pr vrtetimin e fakteve pr krimet e lufts n ish-Jugosllavi, t mbajtur n Beograd, n datn 11 dhe 12 shkurt t vitit 2008. Rrmin e fqinjit t tij, Gjorgje Krstiqit, e botojm n numrin e ardhshm. Un dhe miku im, Gjorgjo Krstiq jemi nga Bijelina. Ne jemi pjes e nj t njjtit rrm. T nj rrmi i cili, besoj, do t fus, e pakta, shkndijn e drits n kt errsir, e cila ka rn mbi jetn ton. [] Me shekuj, n kuptimin e njmendt t fjals, Bijelina ka qen qytet multinacional, n t cilin kurr nuk ka pasur konikte ndretnike. Madje as n Luftn e Dyt Botrore. Prkundrazi, n fund t vitit 1941, n Bijeline sht nnshkruar nj nga gjasht rezolutat e njohura myslimane. Kto kan qen peticione, t cilat i jan drejtuar qeveris

Nisma pr KOMRA

ustashe pr mbrojtjen e serbve. Si edhe n qytetet e tjera: Sarajeva, Mostari, Tuzlla, Banja Luka dhe Prijedori, edhe n Bijeline peticionin e kan nnshkruar t gjith imamt, pra, shrbyesit fetar, t cilt i kan udhhequr xhamit. Dhe ne kemi jetuar, jemi lindur dhe jemi rritur n nj atmosfer t till. Dhe kjo ka zgjatur krejt deri n datn 1 prill t vitit 1992, kur hert n mngjes nga Serbia kan ardhur njerzit n uniforma, kurse ne m von e kemi kuptuar se ata kan qen pjestar t policis speciale n krye me Zheljko Razhnatoviq Arkanin. Ata, me duar t hapura, i kan pritur SDS-istt vendor, pjestart e partis, e cila e ka pasur pushtetin absolut, t plot n Bijeline gjat atyre ditve dhe e cila edhe sot sht n pushtet. Dhe Bijelina ka shrbyer si prov e prgjithshme e lufts. Nga njra an, kan qen njerzit e strvitur t uniformuar, kurse, nga ana tjetr, kan qen civilt e pandihm, t cilt nuk e dinin se far po ndodhte. Arkanistt kan lluar t hyjn dhunshm npr shtpi, n t cilat, pr befasin e tyre, kan hasur n t njjtn pamje; boshnjak dhe serb s bashku. Mua m ka ndodhur q m kan marr nga shtpia e vajzs sime dhe m kan drguar n shtabin e Arkanit. Pas torturs, e cila ka zgjatur gjat gjith mbrmjes, un nuk i kam prngjar qenies njerzore. N shtpin, nga e cila jam marr, ka pasur mjaft njerz, n mesin e tyre edhe fqinjt Gjorgjo Krstiqi me gruan e tij Marn, fqinji Milosh Gjurkoviqi dhe disa t tjer [...]. M von e kemi kuptuar se ata kan qen me ne pr shkak tonin dhe jo pr vetvete. Sipas nj mrekullie, un kam mbijetuar. Shum t tjer nuk kan mbijetuar, sepse, n at koh, pr nj midis ashtu t vogl, kam qen tepr i njohur kurse dikush nga Bijelina ka lajmruar n Radio Sarajev se m kan marr, pasi q gazetart nuk kan pasur qasje ndaj Bijelines, pos disa prej t przgjedhurish nga Beogradi dhe Novi Sadi. Pastaj kt e kan transmetuar t gjitha mediat e tjera dhe ka ardhur urdhresa e Arkanit q t m lshojn t gjall, me gjas vetm prkohsisht, sepse, kshtu ose ashtu, nuk kam pasur nga tia mbaj. Bijelina ka qen plotsisht e rrethuar dhe plotsisht n duart e pushtetit t asaj kohe dhe t arkanistve dhe mua m kan sjell mbrapa n shtpi. Pas ksaj, njeriu i cili ka ardhur me mua n Beograd, Gjorgjo Krstiqi, na ka strehuar t gjith neve [...] n shtpin e vllait t tij, Drags. Q t mund ta kuptoni se far, n t vrtet, ka br ai, duhet ta dini se n Bijelin ato dit jan vrar njerzit n rrug, n oborret e shtpive t tyre. Jan vrar familje t tra, natyrisht, pa kurrfar arsyeje. Njerzit fare nuk e kan ditur se pr far sht fjala, sepse 1 prilli ka qen dat para fardo koniktesh t lufts n Bosnj dhe Hercegovin, dat para se t ndodhnin fardo vrasje masovike. Askush nuk kishte prfytyrim mbi at se far po ndodhte. Un e dija se patriott vendor do t m krkonin dhe se do t m gjejn. N hyrje t oborrit un i kam thn Gjorgjos se sht m mir t gjej ndonj zgjidhje tjetr, sepse nuk dua q atyre tua shkaktoj t keqen. Nse do t m gjenin tek ata, edhe ata mund t psonin. Ai m ka shikuar n sy dhe m ka thn: Ti, Jusuf, ti je mysari yn. Dhe nse dikush n kt shtpi duhet t vritet, s pari do t jemi vllai im dhe un e pastaj ti. Ata m kan shruar disa dit aty, na kan ruajtur neve dhe kur jemi nisur, at dit ka qen Bajram, ata e kan prgatitur drekn e Bajramit, dhe na kan prcjell duke qar, thuajse gjith jetn e kemi kaluar bashk. Pas ksaj, natyrisht, ne i kemi mbajtur kontaktet, madje edhe gjat lufts. Bijelina sht nj vend n t cilin nuk ka pasur kurrfar koniktesh t lufts. Linja e frontit ka qen tejet larg, kurse jan dbuar m shum se 35.000 boshnjak nga gjithsejt 37.000 boshnjak. Me qindra njerz jan vrar, me mijra kan kaluar npr kampe dhe pun t prdhunshme. Ka pasur shum dhunime. T gjith kan qen t plakitur, t poshtruar dhe aq shum jan br sa q kjo as q mund t shkruhet n libr, n librin tim t dyt mbi ato

26

Nisma pr KOMRA

27
Jusuf Trbi Photo: Arkivi i FDH-s

ngjarje, q sht botuar jo fort moti. [Trbiqi e ka fjaln pr Mjeshtrit e errsirs, publikim i botuar n vitin 2007] Kurse po e prmendi pr shkak t asaj t mposhtmes q sht interesante: dy recensentt e atij libri quhen Dushko Tomiq dhe Lazar Manojloviq. Pra, n makthin e asaj errsire, pr t cilin ai libr i imi et, shfaqen jet e drits. Shfaqen njerzit, t cilt me mirsin e tyre e tejkalojn at koh dhe t cilt neve, t cilt jemi kthyer n kt vend, na asin se ne mund t qndrojm aty dhe se ka shpres pr t gjith ne. Sot [...] qeveria et se nuk mund t jetojm bashk, kurse ne jetojm s bashku. N Bijeline nuk ka kurrfar problemesh ndrmjet boshnjakve dhe serbve, posarisht atyre serbve t cilt kan jetuar para lufts n Bijeline. Por, ne, t gjith s bashku, po n mnyr t posame, natyrisht, ne boshnjakt kemi probleme t mdha me pushtetin. Tek ne n pushtet jan, ashtu si edhe kan qen dikur, SDS ( PDS- v.e p.) dhe radikalt. Ky pushtet prpiqet me t gjitha forcat pr ti ruajtur rezultatet e spastrimit etnik. Bijelina sht sot i njjti qytet, i cili ka qen edhe n vitin 1995. E kemi edhe rrugn e Drazha Mihajloviqit, madje edhe rrugn e Gards s Arkanit. Kjo sht nj rrug e madhe, me t ciln kjo gard ka hyr n Bijeline. I kemi t njjtt amuj, simbole. I kemi t njjtat emrtime t institucioneve. Po ai nivel i njjt i lart i diskriminimit t boshnjakve, pr arsye ai pushtet i ka ngarkuar mbi shpatullat e komuns sanksionet ekonomike t administrats amerikane dhe t Bashkimit Evropian. Dhe pr shkak
Nisma pr KOMRA

t ktyre sanksioneve vuajm edhe un e edhe Gjorgjo njsoj. Edhe boshnjakt e edhe serbt n Bijeline. Nuk vuajn vetm ata, t cilt aq shum i kan mbushur xhepat saq ata nuk mund t dmtohen nga kurrfar sanksionesh. M vjen mir q kam qen ktu. Njeriu q vshtron nga anash do ta kishte t vshtir t besoj se edhe rrme t ktilla far i kemi dgjuar sot mund t dgjohen edhe n mes t Beogradit. E di se Natasha Kandiqi nuk sht fenomen posarisht masovik, por kjo q kam par ktu mund t na e thot t gjith neve nj gj shum t rndsishme ne, viktimat, t gjith ne q konsiderohemi viktima n fardo mnyre, n t vrtet i takojm nj populli. Ne jemi edhe t manipuluar e edhe t ndjekur dhe t vrar pr shkak t qllimeve, t cilat pr ne jan, pak a shum, t largta dhe t panjohura dhe ne sot i kundrvihemi nj pale e cila krejt kt e ka organizuar dhe e ka br dhe e cila n mes veti nuk ka kurrfar problemesh, nuk ka kurrfar koniktesh dhe e cila jeton tejet mir mbi at se far ka br. I vetmi shans i t gjitha viktimave sht q s bashku t ngrijn zrin e tyre, q me drejtsi ta rregullojn at vuajtjen e tyre t prbashkt, e cila sht e njjt tek t gjith njerzit, tek t gjitha viktimat, pa marr parasysh se si quhen ata, q ta ngrej at vuajtje t tyren si nj amur dhe t krkojn at t ciln iu takon. Q ta krkojn, n radh t par, t vrtetn mbi at se far ka ndodhur, sepse pa at t vrtet, brenda ca vitesh, mund t na ndodh prap ajo q na ka ndodhur. T krkojn prgjegjsi pr ata, t cilt jan fajtor. Q t gjith ta shikojn vetveten n sy e t shohin se ku qndron prgjegjsia e tyre morale dhe, po desht, edhe ajo politike, far sht prgjegjsia e tyre pr at se kan votuar pr ata njerz, pr at se kan heshtur, pr at se me kthimin n ann tjetr t koks s tyre iu kan ndihmuar atyre bajraktarve t s keqes q t bjn at t ciln e kan br. 28 Ne t gjitha viktimat vuajm nga e njjta smundje dhe pr t gjith ne barnat jan po ato t njjtat dhe kt ne duhet ta kuptojm. Vetm dshiroj tju thrras q nga ky tubim t bartim nj je shprese se n kt errsir, e cila ka rn mbi ne, megjithkt, kurdoher, do t vij nj gjurm e drits dhe se kjo drit sigurisht se do t niset nga vendet e ktilla si sht ky sot.

Nisma pr KOMRA

PROCESI KOMRA Debati mbi instrumentet pr zbulimin dhe paraqitjen e fakteve mbi t kaluarn ka lluar n muajin maj t vitit 2006 n Forumin e Par Rajonal pr drejtsin transicionale, t cilin e kan organizuar Fondi pr t Drejtn Humanitare (Serbi), Qendra Hulumtuese Dokumentuese (BeH) dhe Documenta (Kroaci). Pjesmarrsit, prfaqsuesit e organizatave joqeveritare dhe t shoqatave t familjeve t t zhdukurve dhe t viktimave nga vendet post-jugosllave, jan zotuar pr nj qasje n nivel rajonal ndaj fakteve t krimeve t lufts, me arsyetimin se lufta sht zhvilluar n hapsirn e shum shteteve dhe se viktimat dhe kryersit e krimeve, n shumicn e rasteve, nuk jetojn n t njjtin shtet. Koalicioni pr themelimin e Komisionit Rajonal pr vrtetimin fakteve mbi krimet e lufts dhe shkeljet e tjera t rnda t t drejtave t njeriut t kryera n ish Jugosllavi (KOMRA) sht themeluar n Forumin e Katrt Rajonal pr drejtsin transicionale, n datn 28.10.2008 n Prishtin. Nisma KOMRA, gjat m shum se tri viteve t kshillimit intensiv n tr rajonin e RSFJ-s s dikurshme, me mbi 6000 pjesmarrs t ndryshm, e ka nxitur debatin m t madh shoqror q sht organizuar ndonjher n kto hapsira. N baz t propozimit, krkesave, nevojave dhe qndrimeve t pjesmarrsve t ktij procesi kshillimor t KOMRA-s, sht shkruar dhe i sht ofruar publikut n datn 26.03.2011 Propozim Statuti i KOMRA-s , i cili, s bashku me m shum se gjysm milioni nnshkrime t prkrahjes, i sht drguar institucioneve m t larta t shteteve t rajonit. N muajin tetor t vitit 2011 sht formuar ekipi rajonal i avokuesve t KOMRA-s, t cilt zhvillojn fazn nale t procesit KOMRA. Nga shtetet e rajonit krkohet themelimi i Komisionit t Pavarur Ndrshtetror Rajonal pr vrtetimin e fakteve mbi t gjitha viktimat e krimeve t lufts dhe t shkeljeve t tjera t rnda t t drejtave t njeriut t kryera n territorin e ish Jugosllavis n periudhn 1991-2001. Qndrimi i Koalicionit pr KOMRA-n sht se detyr themelore e KOMRA-s duhet t jet vrtetimi i fakteve mbi krimet e lufts dhe emrtimi i viktimave, i t vrarve dhe i t zhdukurve, kurse pr qllimet dhe detyrat e tjera, vendimin prfundimtar do t duhej ta sillnin qeverit, t cilat bashkrisht do t themelojn KOMRA-n. !Zri sht botim, qllimi kryesor i t cilit sht q t informoj antart dhe antaret e Koalicionit pr KOMRA-n, prkrahsit e shumt t Nisms dhe t gjith opinionin e interesuar publik mbi procesin e KOMRA-s. Botimi merret edhe me progresin e drejtsis transicionale n rajon. Botimet bhen n gjuhn boshnjake, kroate, serbe, malaziase si dhe n gjuhn shqipe, angleze, maqedonase dhe sllovene.
Nisma pr KOMRA

29 29

30