Rritja ekonomike n Shqipri: Faktort ndikues dje, sot dhe nesr

nga Eduart Gjokutaj

Historia e ekonomis shqiptare na tregon se ne nuk kemi ditur me qartsi rreth faktorve ndikues (zhvillues dhe pengues) ndaj rritjes ekonomike afatgjat. N disa periudha historike sht ngatrruar situata aktuale ekonomike me prfytyrimin e ekonomis pr t ardhmen. Nisur nga kombinime t tilla ka ndodhur si pasoj nj seri modelesh zhvillimi ekonomik me nivele dhe orientime t ndryshme.

Sipas statistikave t Fondit Monetar (World Economic Outlook), rritja ekonomike paraqitet n nivele t ndryshme n vende t ndryshme. Ndrsa vendet e zhvilluara ekonomike kan nj rritje ekonomike n nivele t ulta, vendet n zhvillim ekonomik kan nj nivel t lart rritje. Por, ky fakt nuk tregon se niveli i lart i rritjes sht m i mir se niveli i ult, pasi vendet kan histori t ndryshme t ekonomis dhe ritme t ndryshme t zhvillimit t saj. sht fakt, q pr periudhn 2002 - 2012, rritja ekonomike botrore (sipas Indexmundi) sht ngadalsuar paksa me nj tendenc mesatare rritje n nivelin 3.2%. Ndrsa rritja ekonomike mesatare e Shqipris prgjat po t njjts periudh sht me nj rritje mesatare n nivelin 4.5%. N gjysmn e par t periudhs ka patur nj tendenc mesatare rritje 5.8%. N gjysmn e dyt t periudhs rritja sht ngadalsuar (veanrisht pas vitit 2008) me nj tendenc rritje mesatare 3.2%. Por, arsyet nuk jan ato q kan vendet e zhvilluara ekonomike. Pr t njjtn periudh vendet e Ballkanit kan patur nj rritje mesatare ekonomike n nivelin e 2.9%. Gjysma e par e dekads ka patur nj rritje 3%, ndrsa gjysma e dyt ka patur nj rritje mesatare ekonomike n nivelin 2.8%. Analiza e arsyeve t ktyre niveleve meriton nj krahasim t hollsishm t investimeve, rritjes s popullsis, zhvillimit t kapitalit njerzor, financave publike dhe historikut t zhvillimit ekonomik t secilit prej vendeve t Ballkanit.

Tetor 2013

Rritja ekonomike n Shqipri: Faktort ndikues Dje, Sot dhe Nesr

Por, si ka ecur ekonomia n Shqipri dhe far ka ndikuar n zhvillimin e saj? Ekonomia shqiptare ka patur nj nivel rritje dhe rnie, n kah t njjt me modelet dhe profilet politike t vendit. Sipas raporteve vjetore t Banks s Shqipris, pr vitet 1980 deri n 1990, rritja mesatare ekonomike ka qen n nivelin 0.9%. Viti me rnien ekonomike m t madhe sht 1990 n nivelin -10%. Viti me rritjen ekonomike m t madhe sht 1989 n nivelin 9.8%. Pr vitet 1991 deri n 2000, rritja mesatare ekonomike ka qen n nivelin 1.3%. Viti me rnien ekonomike m t madhe sht 1991 n nivelin -28%. Viti me rritjen ekonomike m t madhe sht 1999 n nivelin 13.5%. Pr vitet 2001 deri n 2011, rritja mesatare ekonomike ka qen n nivelin 5.3%. Viti me ngadalsimin m t madh t rritjes ekonomike sht 2011 n nivelin 3.1%. Viti me rritjen ekonomike m t madhe sht 2001 n nivelin 7.9%. Zhvillimi ekonomik pr tre dekadat e fundit t ekonomis shqiptare ka nj ritm mesatar rritje ne nivelin 2.5%. Por a ka patur nevoj ekonomia pr rritje me nivel m t lart se kaq? Bazuar mbi t dhnat e tridhjet viteve t fundit ( sa 1/3 e jetgjatsis s shtetit shqiptar) ekonomia n kt letr do t prezantohet n referenc t faktorve domethns ekonomik dhe politik, q ndikojn n zhvillimin ekonomik. Kta faktor nuk paragjykohen, pr shkak t sistemit politik, pasi nuk ndryshojn, prvecse mund t ken nj rnie t forcs ndikuese t tyre. Por, nga ana tjetr ata nuk duhet t ngatrrohen me faktort q pengojn zhvillimin ekonomik.

4 faktor zhvillues (ekonomik dhe politiko-social) 1. burimet natyrore minerare dhe energjitike, si dhe nj sistem agro-bujqsor e blegtoral i zhvilluar jan elementt q prfshihen te ky faktor mjaft i rndsishm pr Shqiprin. Burimet natyrore t kombinuara me pozicionin gjeografik dhe faktort e tjer zhvillues i japin ekonomis frymmarrjen e duhur pr zhvillimin me kosto t ult. 2. investimet n zhvillimin e aktiveve afatgjata, (infrastruktura, zhvillim industrish) jan nj faktor afatgjat pr zhvillim, pasi ulin koston e aktiviteteve ekonomike. Bashklidhur zhvillimit t industris nuk duhet ndaluar asnjher faktori i zhvillimit teknologjik t orientuar nga programet qeverisse. sht akumulimi dhe formimi i kapitalit q rrit produktivitetin industrial, t bashkshoqruar me fuqi puntore me aftsi t larta n drejtim t prdorimit t saj. Roli m i

Tetor 2013

Rritja ekonomike n Shqipri: Faktort ndikues Dje, Sot dhe Nesr

madh i mbetet investitorve t huaj, por pa nnvlersuar investitort brenda vendit, q duhet t ndiejn hapjen e ekonomis 3. rritja e sasis dhe cilsis (vlers) s fuqis puntore (kapitali njerzor) dhe specifikisht ajo pjes q investohet n rritjen e kapaciteteve dhe prmirsimin e cilsis s s aj sht nj faktor domethns me ndikim direkt n rritjen ekonomike. Natyrisht, q rreziku nga mungesa e ndrhyrjes s qeverisjes mund t krijohen probleme me uljen e nivelit t punsimit. 4. nj ambjent politik demokratik me kuadr institucional bashkkohor, konsiderohet si nj faktor ndikues direkt nprmjet parimit t qeverisjes s mir, q ndrhyn n rregullimin e ekonomis sipas ligjeve dhe rregullave. Secili institucion qeveritar ka rolin e tij n ekonomi, sipas funksioneve pr t cilat sht krijuar. Stabiliteti makroekonomik redukton rriskun e investimeve dhe n kt kontekst shihet si nj kusht i domosdoshm n favor t rritjes ekonomike.

3 faktort pengues (ekonomik dhe politiko-social) 1. mungesa e stabilitetit politik dhe institucione t pasigurta dhe joelastike n zbatim t sistemit ligjior (pronsia fizike dhe intelektuale, sistemi financiar, taksat), korrupsion i prhapur politik, menaxhim i dobt makroekonomik, liri ekonomike e kufizuar dhe hapje e kufizuar ndaj tregjeve. Ulja e tarifave doganore (barrierat tregtare) jan nj kusht i domosdoshm n favor t rritjes ekonomike, nprmjet efektit n funksion t zgjerimit t tregjeve dhe rritjes s deprtimit t produkteve midis vendeve (veanrisht vendet kufitare). 2. nivel i ult i aftsive t fuqis puntore, munges e njohurive ndaj teknologjis s kohs, munges kulture politike, kulturore dhe shoqrore, treg i kufizuar i puns 3. teknologji e vjetr dhe investime t pakta pr zhvillimin e saj, orientim i ekonomis q prjashton teknologjin (drejt tregtis, drejt modelit t turizmit pa model), investime jo n favor t zhvillimit afatgjat, infrastruktur e dobt

Mund t thuhet q n fillim dhe vlen pr gjith analizn m posht se faktort pengues kan qen q nga fillimi i viteve 90 dhe vijojn t jen ende t till, t tre s bashku prgjat dy dekadave t fundit. Nisur nga analiza e kombinuar dhe krahasuese e t dhnave t ecuris s ekonomis, si dhe nivelit t ndikimit t faktorve n ekonomin e tridhjet viteve t fundit (1980 2011), nse mund ta ndajm n tre pjes rezulton se pr dekadn e par ka patur nj prdorim t kufizuar t faktorit t par dhe t katrt. Pjesa dominuese e zhvillimit ekonomik t pjess s par t periudhs (1980-1990) prbehej nga shfrytzimi dhe

Tetor 2013

Rritja ekonomike n Shqipri: Faktort ndikues Dje, Sot dhe Nesr

prpunimi i burimeve natyrore minerare, kryesisht pr eksport n masn deri 20% t PBB-s, si dhe zhvillimi i kulturave bujqsore pr konsum t brendshm dhe eksport n masn deri 55% t PBB-s. Edhe qeverisja nprmjet institucioneve ushtronte nj autoritet t fort dhe stabilitet politik pr zhvillimin ekonomik dhe social. Natyrisht, q ndikimi i vetm ktyre faktorve nuk mund t jepte efekt pr rritjen ekonomike, e cila ra mesatarisht deri 4 pik prqind n raport me mesataren e zhvillimit ekonomik n dekadn paraardhse. Mungesa e liris s prons de facto sipas modelit t tufzave dhe arzave ishte fundi i nj modeli q nuk kishte qllim rritjen, por t kundrtn. Dallon viti 1989 (rritje 9.8%), i cili ishte viti q pasoi debatin e nj viti m par pr ndryshimin e regjimit politik. Ky ndryshim historik u parapri nga disa mnyra fillestare pr lirimin e ekonomis socialiste nga zgjedha e vetvetes. Nj analiz e plot dhe gjithprfshirse e faktorve, q nuk u zhvilluan ende mungon edhe pse ka analiza t vecanta t profesorve t ekonomis.

Gjysma e dyt e periudhs (1991-2000) sht dominuar nga nj prdorim i t gjith faktorve, por t pakoordinuar n koh dhe hapsir me njri-tjetrin. Mungesa e kapitalit vijonte t ishte arsyeja kryesore e varfris s vendit. sht periudha, kur burimet natyrore minerare nuk patn m investime e teknologji t re, n bujqsi nuk vijuan m investimet edhe pr aq koh sa t zvendsohej roli i saj leader n ekonomi. Liria e prons u deklarua, por filloi t kthehej n nj liri q vret. Prona private nuk u b dot e shenjt pr ekonomin. N kt mnyr nuk u arrit dot inkurajimi i individve dhe investitorve pr t investuar para pr t maksimalizuar fitimet e tyre n ekonomin e re dhe t gjallronin ekonomin pr t hapur perspektiva afatgjata t zhvillimit bazuar mbi pronn private. Por, orientimi mjaft i gabuar ekonomik nga lidershipi politik dhe ekonomik i kohs u pasqyrua qart n lejimin e lulzimit t skemave piramidale. Kjo tregoi papjekurin e lidershipit pr t udhhequr vendin drejt zhvillimit ekonomik. Por, a e msoi msimin e ekonomis lidershipi apo t nxjerr ndokush prgjegjsin? Tashm duhet t jemi t qet? Investimet n industri, q do t modelonin sadopak ekonomin ishin sporadike dhe t orientuara nga politika e momentit, pa vizionin q krkon nj ekonomi e hapur. Bashkshoqruese e situats ekonomike dhe sociale ishte edhe mungesa e nj orientimi t

Tetor 2013

Rritja ekonomike n Shqipri: Faktort ndikues Dje, Sot dhe Nesr

rritjes s kapaciteteve njerzore pr tu aftsuar drejt nj industrie t caktuar, prjashto iniciativa me pesh t vogl pr ekonomin nprmjet prpunimit t lnds s par t importuar pr tregjet europiane (kontrata fason). Pr pjesn e tret t periudhs (dekada e fundit) ka patur nj rritje t interesit pr burimet natyrore, por patronazhi politik n rritje ndaj burimeve ekonomike, n funksion t interesit privat t lidershipit, sot t vjetr nuk krijoi asnj mundsi pr organizimin dhe fuqizimin e investimeve pr industrin nxjerrse dhe agroindustrin. Edhe pse faktort kan patur nj implikim t tyre n mnyr t shkputur, ku statistika t BE-s, si dhe t institucioneve shqiptare tregojn pr investime q kan arritur deri n nivelin e 9% t PBB-s ekonomia nuk ka marr at energji pr t patur zhvillimin ekonomik t qndrueshm, t bazuar mbi koordinimin e t katr faktorve. Kshtu, nse do t ishte ndryshe ather, ekonomia do t kishte nj tendenc rritje t vijueshme. Por, n fakt ndodhi rnia e rritjes pr t paktn n katr vitet e fundit. Rritja m e madhe sht n vitin 2008 (rritje 7.5%) dhe menjeher n vitin pasardhs rritja u ngadalsua dhe ishte m pak se gjysma (rritje 3.3%), pa ndryshuar as faktort e jashtm, por edhe ata t brendshm. E vetmja q nuk ndodhi m ishte efekti i menjhershm n ekonomi nga moskordinimi i faktorve. N industri dhe segmente t qeverisjes, fondet dhe idet u keqprdorn n favor t interesave privat t nj elite ekonomike fiktive.

Klinton ka deklaruar se teknologjia sht motorri i zhvillimit ekonomik. Me futjen e shpejt t teknologjis n ekonomi lehtsohet krijimi i vendeve t reja t puns, ndrtohen (ristrukturohen) sektor industrial pr t mbajtur kolonat prkatse pr zhvillimin ekonomik afatgjat. Por, ajo edhe ndihmon qeverisjen e vendit nprmjet harmonizimit t teknologjis me objektivat pr ruajtjen pastr t ambjentit dhe zgjerimin e interesit pr qytetart e huaj. Pasi prcaktohen industrit q do t promovohen pr zhvillimin ekonomik afatgjat do t orientohet edhe rritja e aftsive dhe cilsis s fuqis puntore nprmjet sistemit t edukimit n vend, por edhe duke konkuruar me tregjet rajonale.

Edhe pse analiza nuk mund t konsiderohet e plotsuar brenda ktij formati, mendoj se e sotmja e ekonomis, ashtu si sht prmendur n raportet e FMN-s, lidhur me politikn

Tetor 2013

Rritja ekonomike n Shqipri: Faktort ndikues Dje, Sot dhe Nesr

buxhetore, si dhe n rekomandimet e zyrs s Banks Botrore prkojn me iden e koordinimit t nj politike t zhvillimit ekonomik, t strukturuar sipas faktorve t prmendur m lart. Nuk duhet harruar asnjher struktura e ekonomis dhe transformimi saj pas prmbysjes politike. Ekonomia shqiptare n masn 70% dominohet sot nga sektori i tregtis dhe shrbimeve. Nga ana tjetr, duhet theksuar se ai akumulim kapitali nga zhvillimi ekonomik u prqndrua pr arsye t korrupsionit n pak duar. Akumulimi i kapitalit n pak individ dhe kompani sht nj arsye kryesore e ngadalsimit t dukshm t rritjes ekonomike n vitet e fundit. sht ky strukturim, q duhet t filloj ti jap nj trajt modelit ekonomik t sotm. Ky vit duhet t shrbej si nj parathnie pr fillimin e projektit t zhvillimit ekonomik t qndrueshm afatgjat (politika ekonomike) t nesrm t Shqipris bazuar mbi modelin q kalon npr katr pikat, si nj teorem q e zbatojn gjith shtetet q krkojn zhvillimin nprmjet modelit.

Por, si ta kuptojm qeverin nse do t kryej detyrat e saj dhe do t jet nj faktor zhvillues i rritjes ekonomike?

Mjafton t monitorojm cilsin e qeverisjes (sipas Banks Botrore), e cila matet nprmjet prgjegjshmris, stabilitetit politik dhe mungess s dhuns shtetrore, efektivitetit s qeverisjes, kuadrit institucional dhe zbatimit t ligjeve me kapacitet t plot, kontrollit t korrupsionit.

Tetor 2013

Rritja ekonomike n Shqipri: Faktort ndikues Dje, Sot dhe Nesr