1

17/2013
dhjetor

Nisma pr KOMRA

IMPRESSUM !Zri sht botim i Nisms pr KOMRA-n, i cili botohet njher n muaj. T gjith numrat jan n dispozicion n faqen e internetit ZaREKOM.org. Lajmet mbi Nismn pr KOMRA-n mund t ndiqen edhe n prolin Facebook: http://www.facebook.com/ZaREKOM.PerKOMRA.ForRECOM, si dhe n Twitter: @ZaREKOMPerKOMRA Kontakti: email: oce@hlc-kosovo.org; Tel: +381 (0)38 243 488; Fax: +381 (0)38 243 490; Mob: +377 (0)44 944 755
Nisma pr KOMRA

PRMBAJTJA EDITORIAL !Nj hap prpara, dy hapa pas..................2 AKTUALE T REJA MBI KOMRA-N !Vrapoj pr KOMRA-n Lubjan................4 Podgoric.................5 20 VITE T PUNS S GJYKATS NDRKOMBTARE PENALE PR ISH-JUGOSLLAVIN (GJNPJ) T TRIBUNALIT T HAGS !Midis lavdrimeve dhe kritikave.................6 AKTUALE- PAJTIMI N KOMUNITETET MULTIETNIKE !Drago Hedl: Muri i Vukovarit sht nj ndarje n kokat e njerzve, n kokat e nxehta..................10 !Shteca Galiq: Kush do ta pres drejtsin?..................13 !Nora Ahmetaj: Pranimi i ndrsjell i dhembjes dhe i viktimave sht parakusht pr pajtimin.................16 !Rada Trajkoviq: Pragmaticiteti e ka mposhtur drejtsin ..................19 PAJTIMI N MNYRN MAQEDONASE !Biljana Vankovska: Viktimat e paemr.................22 !Sllovenia dhe personat e fshir: Ligj i ri, padrejtsi t reja.................24 Intervist: Amor Mashoviq !Shpres pr fundin e agonis shumvjeare t familjeve t personave t zhdukur................26 !Florence Hartmann: Nga pranimi i krimit t shtetit deri te ndrtimi i kujtess koletive.................29 ZRI I VIKTIMAVE !Dshmitare e mbrojtur d-f-18: M kan dhunuar natn e ditn.................34

Komisioni Evropian. Ky dokument sht publikuar me mbshtetjen financiare t Bashksis Evropiane. Prmbajtja e ktij dokumenti sht prgjegjsi e vetme e Koalicionit pr KOMRA dhe Fondit pr t drejtn Humanitare si barts t projektit dhe n asnj rrethan nuk konsiderohet reflektues i pozicionin t Bashkimit Evropian.

Nisma pr KOMRA

EDITORIAL

!Nj hap

prpara,
dy hapa pas

Dejan Kozhul

Ju, kryetar, a bashkndjeni me familjet e viktimave? Deri m sot nuk keni treguar bashkndjesi. Si mund t kemi besim n drejtsin nse pr disa nga krimet, t cilat jan kryer, kurr nuk jan iniciuar procese? Si jeni ndjer n Tomashici?... Kto jan vetm disa nga pyetjet, t cilat i kan shtruar, para s gjithash, viktimat dhe familjet e viktimave t luftrave t kaluara, Theodor Meronit, kryetarit t Tribunalit t Hags n konferencn e mbajtur n Sarajev me rastin e shnimit t 20 vjetorit t themelimit t Tribunalit t Hags. N periudhn midis dy numrave t !Zrit, kjo do t mund t ishte prshtypja m e fort, posarisht nga fakti se pas ktyre pyetjeve mund t qndrojn prfaqsuesit e viktimave t t gjitha palve. Dhe jan ndalur. Secili n mnyrn e vet, por secila pal do t kishte nga nj pyetje t pakndshme pr gjyqtarin Meron. sht e mahnitshme se si nj vendim, kurse n kt rast shum vendime diskutabile, munden pothuajse pr ta fshir mundin shumvjear. Pas Tribunalit kan mbetur 7.500 dit t gjykimeve, 4.500 dshmitar t marr n pyetje, si dhe 1,6 miliona faqe t transkripteve n proceset kundr 161 personave. Krejt kjo sht harruar shpejt. Gjyqtari Meron sht sot, n mesin e viktimave, persona non grata. Kurse kur jemi te kjo lehtsi e padurueshme e fshirjes ose e trehapshit, t cilin e prbjn nj hap prpara dhe dy hapa mbrapa, ather provimin e kalojm pa problem. Rasti m i qart na vjen nga Vukovari. Sa fatlum do t ishim, sikur e tra t mbetej me kaq.
Nisma pr KOMRA

Pos Vukovarit, n kt numr merremi edhe me qytete t tjera, t cilat mund ta ken epitetin negativ t qyteteve t ndara. Kjo, megjithkt, on drejt stereotipizimit, t cilin po prpiqemi pr ta shmangur n do kuptim. Pikrisht prmes mjediseve t tilla kt her jemi prpjekur pr ta vshtruar procesin e pajtimit. Le ti kthehemi viktimave, dhe at viktimave, mbetjet mortore t t cilave jan gjetur koht e fundit n Tomashici, n varrezn masive n afrsi t Prijedorit. N te deri tash jan gjetur m shum se 400 mbetje mortore, kurse kjo sht vetm gjysma e t gjeturve. N hollsit e deritashme na ka drejtuar Amor Mashoviqi, drejtor i Institutit pr Personat e Zhdukur n B dhe H. N Prijedor dhe n rrethin jan gjetur deri tash 61 varreza, por sht e mundur se ky nuk sht fundi. Nse vrtetohen pohimet e Sllobodan Stojanoviqit, ish pjestarit t ets s Katrt t Detashmentit 37 t Njsive t Posame t Policis s Serbis dhe t ish dshmitarit t mbrojtur t Prokuroris pr Krime t Lufts t Serbis, n Bosnjn Lindore gjendet varreza e pazbuluar masive me Duke e marr parasysh 1.000 deri n 2.000 trupa t myslimanve t vrar.
mungesn e kredibilitetit t Tribunalit t Hags dhe mungesn konstante t besimit n gjykatat vendore, na sht e nevojshme nj energji e re, e cila do t krijoj mjaft dshir, por edhe fuqi t mjaftueshme q t merren parasysh t gjitha faktet dhe q ato t formsohen dhe ti prezantohen publikut.

Nj hap i vogl, por i madh pr familjet, drejt zbulimit t personave t zhdukur n Kroaci sht br n Novska, n varrezn e qytetit. Jan zhvarrosur mbetjet mortore t gjasht serbve nga zona e Sllavonis Lindore dhe Banis, t cilt jan vrar n aksionin Vettima dhe Stuhia n muajin maj dhe n muajin gusht t vitit 1995.

Dhe, le ta prfundojm kt me nj hulumtim inkurajues t Qendrs pr Hulumtime Empirike t Religjionit. Hulumtimi i ka prfshir t anketuarit nga 13 qytete an e knd Bosnjs e Hercegovins. N mesin e rezultateve m t rndsishme hyn e dhna se 77 pr qind e t anketuarve konsideron se si sht i rndsishm procesi i pajtimit, i cili do t ishte i kuptimshm dhe i bazuar n besimin dhe n sinqeritetin n B dhe H. Kurse kto nuk do t'i kemi derisa t mos kemi fakte precize. Na pret nj periudh e stuhishme. Duke marr parasysh mungesn e kredibilitetit t Tribunalit t Hags dhe mungesn konstante t besimit n gjykatat vendore, na sht e nevojshme nj energji e re, e cila do t krijoj mjaft dshir, por edhe fuqi t mjaftueshme q t merren parasysh t gjitha faktet dhe q ato t formsohen dhe ti prezantohen publikut. KOMRA sht e vetmja zgjidhje, q e mbyll hapsirn pr manipulim t mtejm me numrin e viktimave dhe me familjet e tyre. Dejan Kozhul, redaktor i !Zrit

Nisma pr KOMRA

AKTUALE T REJA MBI KOMRA-N

!Vrapoj

pr
!Lubjan

KOMRA-n

N Lubjan, aksionet Vrapoj pr KOMRA-n jan organizuar n datn 26 dhe 27 tetor n kuadr t maratons s 18-t t Lubjans. N aksione kan marr pjes antart e Civic Link-ut dhe organizata CIIA, q kan mbajtur veshur trikot me shenjn Teem za REKOM (teem n prkthim vrapoj). Mbi aksionet, n kuadr t vrapimit t knaqsis (vrapimi fun), si edhe maratona, jan informuar mediat, organizatat
Nga aksioni n Lubjan "Vrapoj pr KOMRA-n" Foto: Igor Mekina

Nisma pr KOMRA

partnere, antart e Koalicionit pr KOMRA dhe organizatat atletike/vrapuese si dhe shoqrit sportive, t cilat kan marr pjes n maraton dhe n gjysm-maraton. Trikot dhe materiali pr KOMRA-n jan ndar n shtandin, i cili sht pikrisht n mesin e qendrs, para deshtores s pjesmarrsve t Vrapimit t knaqsis dhe n maraton n Sheshin e Republiks, kurse trikot i kan marr dhe i kan veshur edhe organizatort, t cilt paraprakisht i kan pasur t veshura trikot me shenjn Maratona e Lubjans. Vullnetart ia kan shpjeguar maratonistve dhe atletve thelbin e aksionit dhe iden e KOMRA-s. Trikot, n Vrapimin e knaqsis, i kan mbajtur veshur edhe nxnsit e shkollave t mesme, por edhe nxnsit me nevoja t veanta, invalidt, t cilt kan marr pjes n maraton sipas programit t prshtatur. Reaksionet e qytetarve kan qen kryesisht pozitive, kurse prej mediave n mnyr t hollsishme ka raportuar Radio Studenti, q informacionet mbi aksionin e KOMRA-s i ka botuar edhe n faqen e vet t Internetit.

!Podgoric

Nga aksioni n Podgoric "Vrapoj pr KOMRA-n" Foto: Qendra pr arsimim t qytetarve

N kuadr maratons s 20-t jubilare podgoricase, n datn 27 tetor, n Podgoric sht zhvilluar vrapimi pr KOMRA-n. Qllimi i aksionit ka qen q t prqendrohet vmendja e vendimmarrsve, por edhe e publikut t gjer, n domosdoshmrin e themelimit sa m t shpejt t KOMRA-s
Nisma pr KOMRA

N vrapimin podgoricas pr KOMRA-n ka marr pjes nj numr i madh i njerzve i pjesmarrsve / pjesmarrseve t shkollave t mesme, q me shenjat e KOMRA-s kan vrapuar n kuadr t vrapimit pr shkollart e mesm dhe me kt i kan dhn kontribut t drejtprdrejt armimit t Nisms pr KOMRA, duke e treguar kshtu prcaktimin pr iden e themelimit t komisionit rajonal, e cila do t duhej t'i kontribuonte ndriimit t s kaluars s lufts dhe krijimit t besimit t prtritur e t paqes s qndrueshme n hapsirn e ish-Jugosllavis. Aksioni Vrapoj pr KOMRA-n sht pjes e nj aksioni t gjer rajonal dhe, pos n Podgoric dhe n Lubjan, tashm jan organizuar n Sarajev dhe n Zagreb, kurse n kuadr t maratonave t qytetit n muajt e ardhshm ato do t mbahen n Prishtin, Beograd, Banja Lluk dhe n Shkup.

20 VITE T PUNS S GJYKATS NDRKOMBTARE PENALE PR ISH-JUGOSLLAVIN (GJNPJ) T TRIBUNALIT T HAGS

!Midis

lavdrimeve

dhe kritikave
N Sarajev, n datn 26 nntor, sht mbajtur konferenca me rastin e 20 vjetorit t puns s Tribunalit. sht arritur tek prfundimi se trashgimia e saj ka rndsi kye pr vrtetimin e fakteve mbi krimet, t cilat jan kryer n hapsirn e ish-RSFJ-s, gj q sht parakusht pr ballafaqimin me t kaluarn. Edhe pse sht hert pr nj trheqje prfundimtare t karakteristiks s Tribunalit, shifrat, t cilat zvendsja e sekretarit t GJPNJ Kate Mckinthos i ka prezantuar n konferenc, jan impozante. Ajo ka prkujtuar se trashgimia e tij, midis t tjerash, paraqet 16 milion faqe t transkripteve, 20 vite, ose 7.500 dit t puns s GJPNJ-s si dhe prmban deklaratat e 4.500 dshmitarve t marr n pyetje para ksaj gjykate,
Nisma pr KOMRA

Viktimat ja kthejn shpinn gjyqtarit Meron Photo: BIRN

n t ciln jan zhvilluar ose zhvillohen ende procedura kundr 161 personave, t akuzuar pr veprat penale m t rnda t krimeve t lufts dhe t shkeljes s t drejts ndrkombtare humanitare. Pr rndsin e trashgimis dhe t misionit t GJPNJ ka folur ambasadori i Konfederats Zvicerane n B dhe H Andre Schaller, duke e theksuar rndsin e dialogut n rrugn drejt pajtimit si dhe fokusimin n t drejtat e viktimave. E kaluara sht thelbsore, por, n t njjtn koh, duhet t drejtohemi nga e ardhmja. sht obligim i yni q t ndrmarrim t gjith hapat e domosdoshm me qllim q t sigurohemi se krimet dhe shkeljet e t drejtave t njeriut t mos prsriten m kurr, ka thn ambasadori Schaller, duke e nnvizuar obligimin e ndrtimit t s ardhmes t bazuar mbi vlerat njerzore. Antari boshnjak i Presidencs s B dhe H, Bakir Izetbegoviqi ka deklaruar se ai personalisht e ka t ndar mendimin mbi Tribunalin e Hags, duke theksuar se ky institucion sht larguar nga ideja llestare e themelimit dhe e rolit t Tribunalit t Hags. Ai ka thn se ekzistojn dy Tribunale t Hags, prej t cilve i pari sht ai i cili sht themeluar n vitin 1993 me Rezolutn 827 t Kshillit t Sigurimit t KB-ve dhe pr t cilin, si e ka nnvizuar, n pikpamje t dnimit t krimeve, para s gjithash n Srebrenic dhe n Sarajev, ka mendim shum t lart.
Nisma pr KOMRA

Antari boshnjak i Presidencs s B dhe H, Bakir Izetbegoviqi ka deklaruar se ai personalisht e ka t ndar mendimin mbi Tribunalin e Hags, duke theksuar se ky institucion sht larguar nga ideja llestare e themelimit dhe e rolit t Tribunalit t Hags

Tribunali i dyt i Hags, e ka qartsuar m tutje Izetbegoviqi mendimin e tij, sht larguar nga ideja burimore, sepse n koht e fundit shikon me sy plotsisht t tjer n procesimin e krimeve. Atij posarisht i kan penguar aktgjykimet liruese t Hags t funksionarve t lart ushtarak dhe policor t kombsis serbe n procedurn e shkalls s dyt dhe ka shtuar se urdhrdhnsit dhe planikuesit e krimeve nuk jan dnuar n mnyr adekuate. Ai e ka shprehur shpresn se Tribunali i Hags deri n fund t mandatit t tij do ti kthehet ides llestare.

Kryetari i Tribunalit t Hags, Theodor Meron n fjaln e tij prshndetse trthorazi i ka refuzuar pohimet e Izetbegoviqit, duke vlersuar se Tribunali i Hags pr 20 vite i ka hequr t gjitha dyshimet se sht n gjendje pr t arsyetuar themelimin dhe mandatin, t cilin ia ka dhn Kshilli i Sigurimit i KB-ve. E gjith ajo q sht arritur gjat ktyre 20 viteve sht rezultat i puns son t prkushtuar dhe i besimit n idealet e drejtsis. Tribunali i Hags i ka tejkaluar t gjitha t pritmet , ka porositur Meron. Gjyqtari Meron e ka theksuar se, pas themelimit t GJPNJ, shum njerz e shtrojn pyetjen a thua GJPNJ do t realizoj gjith at pr t ciln kemi shpresuar dhe a do t bhen realitet idealet e gjera, t cilat jan t rrnjosura n Rezolutn 827. Ai ka shtuar po ashtu se shum njerz kan shtruar pyetjen se a do t ndodhin burgosjet, a do t mbahen gjykimet dhe a thua gjykata, e cila sht krijuar n dokument, do t bhet institucion i qndrueshm dhe i denj pr respekt. Tribunali n llim sht ballafaquar me shum sda, kurse disa prej tyre ekzistojn madje edhe sot. Disa nga aktgjykimet tona, edhe ather, si edhe tash, kan qen kontradiktore. Disa njerz pohojn se vendimet e Tribunalit nuk ia kan dal pr t knaqur viktimat me drejtsin e tyre, kurse njerz t tjer pyesin n lidhje me ndikimin e GJPNJ n pajtimin n rajon ose n nivel nacional si dhe pr kontributin e tij pr historin. Megjithkt, ka theksuar ai, t gjith duhet ta prkujtojn faktin se mandati i Tribunalit sht mjaft i kuzuar. Tribunali e ka pr detyr q, me rastin e vrtetimit t prgjegjsis individuale penale t atyre t cilt jan t akuzuar pr shkelje t rnda t s drejts ndrkombtare humanitare, mund ta shpall t akuzuarin fajtor vetm ather kur kjo fajsi sht e
Nisma pr KOMRA

provuar jasht do dyshimi t arsyeshm n prputhje me ligjin dhe n baz t provave, t cilat jan t deponuara. Me respektimin e rrept dhe serioz t ktyre postulateve, GJPNJ gjat 20 viteve i ka hequr ato dyshimet llestare dhe i ka tejkaluar t pritmet , konsideron Meron.
Gjat fjalimit t gjyqtarit Meron, nj grup i qytetarve e ka ngritur transparentin, n t cilin ishte shkruar RIP Justice (Drejtsi, prehu n paqe). N t njjtn koh, edhe viktimat nga B dhe H ia kan kthyer shpinn me qllim q ta porosisin se e injorojn at q ai e thot.

Gjat fjalimit t gjyqtarit Meron, nj grup i qytetarve e ka ngritur transparentin, n t cilin ishte shkruar RIP Justice (Drejtsi, prehu n paqe). N t njjtn koh, edhe viktimat nga B dhe H ia kan kthyer shpinn me qllim q ta porosisin se e injorojn at q ai e thot.

Natasha Kandiqi, themeluese e Fondit pr t Drejtn Humanitare, pjesmarrse n panelin Vlersimi i 20 viteve t Gjykats Ndrkombtare, ka vlersuar se gjyqtart e panelit ankimor, me t cilin kryeson gjyqtari Theodor Meron, dhe i Panelit hetimor n lndn Perishiq, kan br nj lvizje t panatyrshme n raport me standardet ekzistuese lidhur me prgjegjsin komanduese dhe ndrmarrjen e prbashkt t bashkuar kriminale dhe me kt kan krijuar nj konfuzion t madh n bashksit ligjore, n organizatat joqeveritare dhe n opinionin e gjer t vendeve post-jugosllave. Duke iu referuar mendimit t kritikve t tjer t ksaj praktike t re, duke i prfshir edhe disa gjyqtar t Hags, Kandiqi ka vn n spikam se sht shum e qart se aktgjykimet liruese pr gjeneralin kroat Gotovinn, gjeneralin serb Perishiqin dhe ish funksionart m t lart t Shrbimit t Sigurimit Shtetror t Serbis bazohen n arsye politike dhe jo n arsye ligjore. Sipas mendimit t saj, ato aktgjykime liruese i kundrvihen provave, t cilat n mnyr precize jan t vrtetuara gjat gjykimit t shkalls s par, kurse nj analiz e kujdesshme e percepcionit t opinionit publik tregon se ato opinione publike jan thellsisht t befasuara me drejtsin e re, madje edhe ather kur kan festuar, si n rastin e gjeneralit kroat, Gotovins. Megjithkt, edhe vet ajo konsideron se me qindra mijra dokumente mbi krimet konkrete t lufts, viktimat dhe kryersit e krimeve, t cilat Tribunali i Hags i l n trashgimi, munden n mnyr vendimtare pr t ndikuar q me me forcat tona t ndrtojm t ardhmen, n t ciln nuk do t ket prsritje t dhuns . Pos prfaqsuesve t Gjykats Ndrkombtare, midis t cilve n Sarajev nuk kan qen edhe prfaqsuesit e Prokuroris s ksaj gjykate, pjesmarrs t konferencs kan qen edhe zyrtar t sistemeve gjyqsore kombtare, profesionist n fushn e drejtsis tradicionale, viktima, jurist, gazetar, prfaqsues t organizatave joqeveritare, t bashksis akademike dhe akter t tjer t ish-Jugosllavis. Me rastin e 20 vjetorit t GJPNJ, n Muzeun Historik n Sarajev, n organizim t Programit Outreach t GJPNJ, sht hapur edhe ekspozita me titullin: 20 vite t drejtsis ndrkombtare.

Nisma pr KOMRA

AKTUALE- PAJTIMI N KOMUNITETE MULTIETNIKE

!Drago Hedl:

Muri i Vukovarit sht nj ndarje

n kokat e

njerzve, n kokat

e nxehta

Drago Hedl Foto: Qendra mediale, Beograd

10

A sht Vukovari qytet i ndar? A ekziston n mesin e banorve t tij, n shumicn kroate dhe n pakicn serbe, njfar muri i patejdukshm, kurse prap, mur i fort dhe qndrueshm, i pavrejtshm pr at q kthen n at qytet, por shum i vrejtshim pr banort e vet? Nuk jetoj n Vukovar, por shpesh jam atje. Nuk mund t prgjigjem n mnyr t besueshme n kt pyetje. Pikrisht n momentin q mendoj se prgjigjja sht negative dhe se plagt e thella vukovarase t lufts kan lluar t shrohen, ngjarjet m demantojn. Tingulli i copave t thyera t pllakave dygjuhsore, t shprndara npr asfaltin e rrugve vukovarase, vetm pse n to sht shkruar me alfabetin cirilik njsoj si ajo ka sht shkruar n alfabetin latin, i demanton ata t cilt pohojn se bashkjetesa n Vukovar rrjedh fuqishm dhe pandalshm, sikur lumi Danub. N muajin shkurt t ktij viti, kur nga qeveria kroate kan arritur shenjat e para se si n ndrtesat e institucioneve shtetrore n Vukovar do t vendosen tabelat dygjuhsore, kam biseduar me shum qytetar edhe me kroat e edhe me serb dhe i kam pyetur se ka mendojn mbi kt. Edhe pse mendimet kan qen t ndara, askush nga bashkbiseduesit e mi qytetar t Vukovarit nuk e ka par kt si problem t veant. Askush, pikrisht askush aso kohe nuk ka thn se pllakat, n t cilat edhe n alfabetin cirilik do t shkruhen emrtimet e institucioneve shtetrore, deri n at mas do t mund t irritonte dike sa do t ishte i gatshm ti largonte ato me dhun. Qndrimi m radikal, t cilin e kam dgjuar aso kohe, n kohn kur npr rrugt e Vukovarit jan paraqitur shtandet pr nnshkrimin e peticionit kundr alfabetit cirilik, ka qen mendimi i nj tridhjetvjeari. Ai ka thn: a mund ta merrni me mend q
Nisma pr KOMRA

emri i rrugs Rruga 204 t brigads vukovarase nesr t agoj edhe n alfabetin cirilik? Ose q kjo t ndodh n shkolln llore, e cila e mban emrin e Sinisha Glavasheviqit, njrit prej dyqind vukovarasve t vrar mizorisht n Ovar? Nuk jam veteran, n kohn e lufts kam qen fmij, por a mund ta merrni me mend se si do t ndjehet dikush i cili e ka mbrojtur kt qytet ose ai i cili e ka humbur dik n luft?.
Tash, kur sht vendosur muri n Vukovar, ata do t shkojn m tutje. Do t mbesin vukovarasit kroatt dhe serbt do t mbesin vetm q s bashku t vazhdojn pr t jetuar, duke u shtir se ai mur nuk ekziston.

Vetm nja dhjet metra tutje, n t njjtn dit t ktij shkurti, para ndrtess s Radio Danubit serb, nj nga dy radio stacionet e Vukovarit, sht ngrir prmendorja Materinstvo (Amsia) e Jovan Soldatoviqit. Emri i autorit dhe titulli i skulpturs s tij jan t shkruara n t dyja ant. N ndrtes valon, krahas amurit kroat, edhe amuri serb. Zhvillohet emisioni sipas dshirave t dgjuesve Silleni Megjedin dhe, ja ku e keni kngn2. As n xhuboks pr m pak se pes kruna nuk mund t porositet knga. Gjmon turbo-folku serbian. Dhe nuk do ta besoni: Djalit Hrvojes, me rastin e martess, dshirat m t mira ia urojn babai Franjo dhe nna Barica, me kngn e Ceca Velikoviq-Razhnatoviqit. Drejtori i Radio Danubit, Branislav Bijeliqi thot se askush nuk iu bn problem pr shkak t turbo-folkut serbian, prkundrazi, pikrisht kroatt m s shpeshti i porosisin ato kng, sepse i duan, kurse n asnj radio stacion kroat nuk mund ti dgjojn. Paksa m von as me Zheljko Kovaeviqin, drejtorin e shkolls llore Nikola Andriq t Vukovarit. N nj ndrrim t shkolls jan 266 nxns, prej t cilve gjysma e vijon msimin sipas modelit A, q do t thot n gjuhn serbe dhe n alfabetin cirilik. Kovaeviqi me shaka e thot se si gjysmn e oratit t puns sht drejtor e gjysmn tjetr direktor, prkatsisht sipas mnyrs s se e quajn drejtorin kroatt dhe serbt (v.ep.) Drejtor e thrrasin fmijt e kombsis kroate, kurse direktor ata t kombsis serbe. Fama mbi ndasit e shkollave dhe t kopshteve pr fmij e ka krijuar perceptimin se fmijt nuk kan kontakte t ndrsjella, se rreptsisht jan t ndar, se nuk shoqrohen dhe se nuk kontaktojn. N kt shkoll, nn kulmin e saj dhe n t njjtn koh, msimin e vijojn fmijt e kombsis kroate dhe serbe. Shoqrohen gjat pushimeve n mes t orve, mngjesin e han s bashku njra pal kruh (buk), kurse pala tjetr hleb (buk) kndojn n rreshtin e shkolls dhe bjn gara kundr moshatarve t tyre nga shkollat e tjera n nj t vetmin ekip sportiv. Nuk pengon q pr ajrin njra pal thot zrak, kurse pala tjetr vazduh. Nuk ka incidente, nuk ka mbishkrime nacionaliste, por ka t dashuruar, sepse hormonet e bjn t veten, duke mos shikuar nse djaloshi sht serb, kurse vajza kroate, thot drejtori, direktori Kovaeviq. N drek, n restorantin n Danub Vukovarski golubici, disa kilometra m posht se restoranti Mornar, t cilit i rrah zri si restorant serb, kamerieri m bind se nuk sht e sakt se rreptsisht kihet kujdes se kush n far restoranti ose kafeterie do
1 Pes kuna; n monedhn prej pes kuna sht fotoja e arushs, nap.aut.
Nisma pr KOMRA

11

t shkoj. Pronari i kafeteris n qendr mendon, megjithkt, se nuk i numron mysart sipas asaj se t cils kombsi jan dhe se aty kthejn edhe kroatt e edhe serbt. Sidoqoft, nj nga restorantet m t njohura t paralufts t Vukovarit Tri majat e ka ndryshuar emrin e tij n Majat , pr shkak t asociacionit t mundshm n tre gishtat e ngritur. Duke e prgatitur reportazhin mbi Vukovarin, n muajin shkurt t ktij viti, nuk e kam hetuar murin, i cili i ndan qytetart e vet. Si edhe shum her m hert, para tri, pes ose shtat viteve. Edhe nse ka ekzistuar muri, kam menduar, ai ka ekzistuar n kokat e njerzve. N kokat e nxehura t t dyja palve. Para nj jave, duke i vshtruar skenat e shmtuara n rrugt e Vukovarit, kur aktivistt e Komitetit pr Mbrojtje t Vukovarit kroat, kundrshtart m t egr t dygjuhsis, e kan bllokuar kreun shtetror kroat kryetarin e shtetit, kryeministrin dhe kryetarin e kuvendit, s bashku me trupin diplomatik duke ua pamundsuar q ti bashkohen kolons s kujtimit dhe tiu bjn nderime veteranve t rn t Vukovarit, e kam kuptuar se n Vukovar ekziston muri, nj mur, nj mur i madh dhe i padeprtueshm, si ai kinez. Porse, ky mur portabl, mur i cili lviz npr Kroaci, shtit dhe zhvendoset nga Riva e Splitit deri n Varivod, prej Vukovarit e deri Duke prgatitur reportazhin n manastirin bogumil Krka, ose si nj dit - deri te mbi Vukovarin, n muajin stadiumi Dinamo, pas ndeshjes s futbollist Kroaciashkurt t ktij viti, nuk e Islanda. Ky mur, sipas nevojs, shtit kurdo her dhe kam hetuar murin, i cili i kudo q i paraqitet rasti. N Vukovar, fatkeqsisht, sht ndan qytetart e vet. Si edhe nj mysar i shpesht.
shum her m hert, para tri, pes ose shtat viteve. Nse muri edhe ka ekzistuar, kam menduar, sht gjendur n kokat e njerzve. N kokat e nxehta t t dyja palve.

12

Nj pjes e njerzve n Kroaci, jo posarisht e vogl, por jo edhe e madhe sa pr tu brengosur, lviz ashtu npr Kroaci dhe i vendos muret. Komiteti pr Mbrojtje i Vukovarit kroat dhe prijsi i tij Tomislav Josiq jan arkitekt t atij muri t ndarjes vukovarase. Duke mos i lejuar kreut shtetror pr t shfaqur respektin pr viktimat vukovarase, njerzve t cilt jan zgjedhur me vullnetin e popullit kroat n zgjedhjet e lira, demokratike, ata kan treguar urrejtjen ndaj shtetit kroat, t cilin kta njerz e simbolizojn. Njerzit nga Komiteti do t duhej ta pyesnin veten kush ua ka dhn atyre n Vukovar dhe jo vetm n Vukovar t drejtn q me muret, t cilat i vendosin, ta ndajn Kroacin. Dhe n far zgjedhjesh dhe me sa vota e kan tuar mandatin pr kt? Tash, kur sht vendosur muri n Vukovar, ata do t shkojn m tutje. Do t mbesin vukovarasit kroatt dhe serbt do t mbesin vetm q s bashku t vazhdojn pr t jetuar, duke u shtir se ai mur nuk ekziston. Dhe pikrisht ather kur e harrojn, kur gjejn zbrazti n te, n mnyr q m leht t lvizin, prap do t gjendet dikush pr ta prforcuar, pr ta mbshtetur dhe pr ta meremetuar. Drago Hedl sht gazetar i Jutarni list dhe nj nga autort e lmit Vukovar prerja e fundit
Nisma pr KOMRA

Shteca Galiq:

!Kush do

ta pres

drejtsin?
Shteca Galiqi sht redaktore e portalit www.tacno.net nga Mostari. sht e njohur edhe si e veja e Nedeljko Nexho Galiqit, i cili gjat koniktit t Kshillit Kroat t Mbrojtjes (KKM) dhe Armats s Republiks s B dhe H prmes letrave t falsikuara garantuese i ka shptuar rreth njmij boshnjak nga kampi i prqendrimit n Heliodrom. Kur asim pr pajtimin, si e shihni ju kt proces n Mostar, por edhe n Ljubushk? Sikur secili t bnte at q mundet, do ta gjenim rrugn e pajtimit, q shpie nprmjet t gatishmris s ndrsjell pr vet-kritik. Intelektuali i famshm bosano-hercegovas, prof. dr Esad Bajtal e ka cekur radhn e veprimeve, t cilt do t duhej ti bnim n mnyr q t arrinim tek pajtimi:
Shtefica Galiq Foto: arkiva personale

13

Nisma pr KOMRA

Vet-kritika on drejt besimit. Besimi on drejt pajtimit. Pajtimi on drejt t vrtets. E vrteta on drejt paqes s qndrueshme. N ambientet e vogla, si sht Ljubushka, vshtir se dika nga kjo do t ndodh. Dihet se kush ka tuar atje dhe se ka guxohet t thuhet e ka jo. Aty pakica hesht, duke mos prmendur asgj. Ata e quajn kt paqe. Kush do t guxonte t thoshte dika q do t ishte n kundrshtim me t menduarit e dresuar mbi t vrtetn e atyre, t cilt e qeverisin qytetin, do t kaloj ashtu si kam kaluar un vitin e kaluar2. Duhet t komunikojm njri me tjetrin, t ndrtojm marrdhnie t reja, t prpiqemi t falim. Njerzve iu jan shkaktuar shum t kqija. N Mostar puna qndron ndryshe. Mostari sht qytet i ndar, qendra e asaj q e ka planikuar Tugjmani si qytet qendror kroati. BKD (HDZ) zbaton politik plotsisht t njjt si n vitin 1993. Nuk ekziston nj mendim dhe nj t menduar tjetr mbi ka do qoft, e pakta jo publikisht kurse mbi ballafaqimin me tmerret e lufts, t cilat i simbolizojn kampet e prqendrimit Dretelj dhe Heliodrom as q mund t itet. Nga ana tjetr, e ashtuquajtura pjesa lindore e qytetit sht nn kontrollin e SHBA-ve, q nuk kan kurrfar politike, nse politikn nuk e konsiderojm si dshir t veten pr aristokraci. Megjithkt, ndryshe prej t ashtuquajturit Mostar perndimor, n pjesn lindore ekziston pluralizmi i mendimit si dhe gatishmria pr tu ballafaquar me krimet e lufts. N nj intervist pr portalin ton, myftiu i Mostarit, efendi Seid Smajkiqi, ka krkuar falje pr krimet, t cilat i kan kryer pjestart e Armats s B dhe H n Grabovicer t Mostarit. Duhet t theksohet se kjo pjes e qytetit gjat lufts sht rrafshuar me tokn, n llim prej Momillo Perishiqit e pastaj edhe nga kriminelt e Tugjmanit, dhe ai edhe sot e ksaj dite sht duke e marr veten nga dmet e shkaktuara qytetit dhe njerzve. Fatkeqsisht, partit n pushtet nuk mund t pajtohen rreth asgjje as n Mostar e as n gjith shtetin. ka duhet t bhet q viktimat t ndjehen m mir, q pala tjetr ti respektoj dhe t bashkndjej me to? Duhet t komunikojm njri me tjetrin, t ndrtojm marrdhnie t reja, t prpiqemi t falim. Njerzve iu jan shkaktuar shum t kqija. Duhet t dnohen kryersit e t gjitha krimeve, sepse krimi nuk ka komb kjo, mbase, do t ishte njfar satisfaksioni pr viktimat. Me ligj do t duhej ndaluar mohimin e gjenocidit dhe t krimit, lavdrimin e kriminelve, kurse empatia sht kategori metazike dhe aty ligji sht i pafuqishm.
2 Pas lmit pr bashkshortin Negji Galiq pasuan sulme zike mbi familjen dhe ata vendosn t largohen nga Ljubushko.
Nisma pr KOMRA

14

Sikur t ishte B dhe H shtet normal, fmijt n shkoll sipas t gjitha gjasave do t msonin mbi Dreteljin, Tomashiqin, Srebrenicn, Grabovicen, Ahmiqt, Kazant... q kto krime kurr m t mos na prsriten. Jo vetm neve askujt. Por fmijt tan msojn n klas t ndara dhe e msojn historin, t ciln e shkruajn ideologt e pasionuar nacionalist n etnit e tyre. A ekziston far bisede midis viktimave t dy nacionaliteteve, por edhe n mesin e bashkqytetarve t thjesht? Qytetart e thjesht komunikojn njri me tjetrin, problemet e tyre jan t njjta, ekzistenca, jeta. Prarjen e shkaktojn politikant ose kapadainjt lokal, n interes t xhepave t tyre ose tores eventuale n zgjedhjet e ardhshme. Fatkeqsisht, qytetart, edhe pas 18 viteve pas lufts votojn pr ato t njjtat parti nacionaliste, q, sinqerisht, m habit, sepse vet i kontribuojm gjendjes s prhershme t pashpres. Nuk jam e sigurt nse ekziston dialogu serioz midis viktimave. Si t sillemi ndaj kryersve, pr t cilt ekziston dyshimi se kan marr pjes n krime, kur dihet se gjykatat nuk kan kapacitetet q t gjith ti sjellin para drejtsis? Sikur t ishte B dhe H shtet normal, fmijt n shkoll sipas t gjitha gjasave do t msonin mbi Dreteljin, Tomashiqin, Srebrenicn, Grabovicen, Ahmiqt, Kazant Duhet t vihen para drejtsis me do kusht. Nse nuk ndodh kjo, njerzit plotsisht do t humbin besimin n institucione dhe n drejtsi. Nse tashm nuk sht br von. Po plakemi, po shkojm pandrprer, kurse asgj nuk po zgjidhet. Kush do ta arrij pr t jetuar e pr ta par drejtsin? Sa jan krijuar sot kushte pr jet normale?

15

Mendoj se njerzit jan t lodhur dhe t friksuar nga koniktet e reja eventuale, me t cilat tashm krcnohen disa ose shits t urrejtjes. Pr kt arsye kan rn n apati dhe nuk lvizin, madje m nuk krkojn asgj. Njerzit jan duke jetuar n skaj t ekzistencs, n varfri e n mjerim, me shpresn se disi do t mund t iknin nga vendi. Mendoj se nuk ekziston kurrfar dshire e njmendt q t ndrtohet ky vend, t cilin nuk e duan ata, t cilt jetojn n te e t cilin e konsiderojn jo si atdhe t tyrin, t cilin pandrprer e ndajn dhe e plakitin. Sot nuk ka shum kontakte t drejtprdrejta dhe shoqrime qllimmira si dikur. Kjo sht problem. Gjithka bhet n mnyr t prllogaritur. Fatkeqsisht. T rinjt do t duhej ti kundrviheshin ksaj. Por nuk dshirojn, nuk munden ose nuk e din se si. Dika q, prapseprap, duhet t lloj, pr kt jam e sigurt. Ende nuk sht von.

Nisma pr KOMRA

!Nora Ahmetaj:
Pranimi i ndrsjell i

dhembjes dhe i viktimave sht parakusht pr

pajtimin

Nora Ahmetaj Foto: arkiva personale

Nora Ahmeti sht Drejtoresh ekzekutive t Qendrs pr Hulumtim, Dokumentim dhe Publikim n Prishtin. 16 Kur asim pr pajtimin, si e shihni ju kt proces n Mitrovic e Kosovs, por edhe n Prishtin dhe n t ashtuquajturat enklavat serbe? Si t arrijn tek pajtimi kur shqiptart e identikojn vetveten si viktimat m t mdha n Kosov? E kan monopolizuar at shprehje. Un i shmangem prdorimit t fjals pajtim pikrisht pr shkak t faktit se kjo nnkupton nj varg ndrmarrjesh para se t arrijm deri tek gjendja e pajtimit. N t gjitha enklavat serbe, e posarisht n Mitrovic e Kosovs, fjaln pajtim do ta zvendsoja m me dshir me fjaln dialog, kurse deri te ky nuk sht arritur. Fuqimisht jam kundr asaj q procesit t pajimit ti qasemi nga lart. Aty nuk i fajsoj qytetart e zakonshm, por t dyja qeverit, t cilat tash e 14 vite manipulojn me qytetart me an t tregimeve t rrejshme, duke u prpjekur pr ta paraqitur vetveten si t vetmet viktima t koniktit etnik t vitit 1999. Si t arrijn tek pajtimi kur shqiptart e identikojn vetveten si viktimat m t mdha n Kosov? E kan monopolizuar at shprehje. Nga ana tjetr, serbt e Kosovs shlirshm asin vetm mbi vitin 2004 kur, gjat trazirave t marsit, n numr t madh kan qen t ndjekur nga Kosova. Derisa t dyja palt t mos ballafaqohen njra me tjetrn dhe t mos e pranojn t kaluarn e prbashkt si dhe mundsin pr t jetuar bashk, q ti pranojn dhembjen dhe viktimat, nuk e shoh mundsin q t arrihet deri te pajtimi. Pr dika t till duhet koh. Nuk mund ta shoh se si dialogjet politike, t cilat jan t imponuar nga ana e fuqive t mdha, mund t sjellin deri te suksesi i ktij procesi. Ather, si t arrihet suksesi nse nuk ka bisedime t sinqerta? Si t kuptohet pala tjetr? Fjaln kye do ta ket shoqria civile, mediat dhe organizatat e tjera relevante lokale dhe
Nisma pr KOMRA

ndrkombtare. Fatkeqsisht, qeverit do t punojn vetm nn trysnin e madhe t bashksis ndrkombtare Deri te procesi i pajtimit me gjas do t arrihet vetm me gjeneratn e ardhshme. E jona sht q ta ndrtojm platformn, n mnyr q ata t mund t vazhdojn aty ku ne do t prfundojm s punuari. ka duhet t bhet q viktimat t ndjehen m mir, q pala tjetr ti respektoj dhe q t bashkndjej me to? Viktimat gjithmon e pyesin vetveten se prse pikrisht atyre iu ka ndodhur ajo q iu ka ndodhur gjat konikteve t armatosura. Prse pikrisht ata jan t goditur e jo t tjert apo dikush tjetr? Viktimave kurr nuk mund tiu kthehet dinjiteti. Kurr nuk do t mund t kthehen n at gjendjen shndetsore dhe shpirtrore, n t ciln kan qen para se tiu ket ndodhur fatkeqsia. Institucionet duhet tiu japin prparsi dhe prkrahje, dhe at jo vetm t natyrs nanciare, por edhe institucionale (trauma therapy, integrim m t mir n shoqri, shkollim pr ta dhe fmijt e tyre, kushte m t mira shndetsore dhe sigurim, punsim etj.). Pos ksaj, mendoj se pala tjetr duhet ta pranoj dhembjen dhe viktimn, t bashkndjejm me at/ate dhe q t krkohet falje, qoft n emrin e vet personal, qoft n emr t institucioneve. A ekziston dialogu n mes t viktimave t t dyja nacionaliteteve, por edhe n mesin e bashkqytetarve t zakonshm? Ekziston, por ai sht siprfaqsor, kurse e kan mundsuar OJQ-t e ndryshme lokale ose 17

Antarsimi n Koalicionin pr KOMRA

Emri dhe mbiemri Organizata Shteti Adresa Email Web faqja Telefoni Nnshkruaj. Pr vehten tuaj. Q t dihet. Q t mos harrohet. Q t mos prsritet. Nisma pr KOMRA T vazhdojm tutje.

rajonale. Ia kan dal q ti thrrasin viktimat e t dyja nacionaliteteve q t ballafaqohen dhe q t asin mbi t kaluarn. Duke iu falnderuar ksaj, nj numr i madh i viktimave sht msuar q me vmendje ta dgjoj paln tjetr dhe t bashkndjej me dhembjen e pals tjetr. N kt dialog, viktimat jan t sinqerta, Derisa t dyja palt t mos sepse asin me gjuhn e dhembjes dhe t vuajtjes, kurse ballafaqohen njra me bashkqytetart e zakonshm as nuk jan n mas t tjetrn dhe t mos e pranomjaftueshme t guximshm e as t interesuar pr nj dialog jn t kaluarn e prbashkt t sinqert. I vogl sht numri i qytetarve, t cilt kan qndrim kritik ndaj politiks s dits dhe i cili dshiron t si dhe mundsin pr t njoh edhe t vrtetn tjetr. Konsideroj se gjeneratat e reja jetuar bashk, q ti pranodo t ken mundsi pr t biseduar pa kt ngarkes emotive jn dhembjen dhe viktimat, nuk do ta bartin at pesh t rnd t s kaluars. nuk e shoh mundsin q t Si t sillemi ndaj kryersve t krimeve, pr t cilt arrihet deri te pajtimi ekziston dyshimi se kan marr pjes n krime, nse gjykatat nuk kan kapacitete q t gjith ti sjellin para drejtsis? N nj rajon si sht Ballkani, n shtat shtete derivate t nj ish shteti, ku gjykatat jan pothuajse n secilin shtet t ngadalshme dhe nuk dshirojn t merren me krimet e lufts, ku politika przihet n punn e tyre, ku kemi gjyqtar dhe prokuror pamjaftueshm t guximshm dhe t paarsimuar - kurse do t kemi me mijra raste kur duhet t gjykohen krimet e lufts nj komision rajonal do t ishte zgjidhja m e mir. Formimi i komisionit 18

Nnshkrimi i prkrahjes pr themelimin e KOMRA-s

Emri dhe mbiemri Shtetit Adresa Email Numri amz Numri i letrnjoftimit Numri i pasaportit Numri i letrnjoftimit Nnshkruaj. Pr vehten tuaj. Q t dihet. Nisma pr KOMRA Q t mos harrohet. Q t mos prsritet. T vazhdojm tutje.

do ta lehtsonte punn e gjykatave dhe ky sht argumenti m i mir pr te. Me kt do t ushtrohej trysni mbi shtetet q t japin prgjigje n pyetjet mbi varrezat masive dhe vendet se ku i kan fshehur personat e zhdukur. Kam konsideruar dhe, edhe sot e gjith ditn luftoj pr kt, se komisioni rajonal pr vrtetimin e fakteve n ish Jugosllavi (KOMRA) duhet t formohet nga ana e shteteve tona. Ky do t ishte testi m i mir pr t gjitha qeverit e rajonit si dhe pr t gjitha shoqrit q t shihet nse jemi sinqerisht t gatshm q t ballafaqohemi me t kaluarn dhe ta ndrtojm platformn pr nj t ardhme m t mir pr gjeneratat e ardhshme, q kurr m t mos arrihej te fardo konikti i armatosur.

!Rada Trajkoviq:

Pragmaticiteti e ka mposhtur

19

drejtsin

Rada Trajkoviq Foto: Qendra Mediale, Beograd

Rada Trajkoviq sht ish drejtoresh e Shtpis s Shndetit n Graanic dhe deputete e Lists s Bashkuar Serbe n Kuvendin e Kosovs. Si e shihni procesin e pajtimit n Graanic, por edhe n Prishtin? Pajtimin kurr nuk duhet kushtzuar me ndrprerjen e plot t prfundimit t dhuns ndretnike. Sikur t prisnim q dhuna plotsisht t ndrpritej me qllim q t prpiqemi pr t jetuar bashk, duket se me qasjen e till do ti jepnin s teprmi fuqi kapadainjve. Dhuna inkurajohet nga identikimi urgjent dhe me izolimin e kapadaiut,

Nisma pr KOMRA

20

kurse kjo sht puna e institucioneve. N Kosov, shenjat e pajtimit m s shpeshti i shoh n mesin e njerzve t zakonshm. E keni shembullin e shqiptarve, t cilt n rrugn magjistrale npr Graanic n rast t prishjes s automobilit shkojn tek automekanikt lokal serb. Kshtu sht rasti edhe n profesionin tim: institucionet shndetsore n ambientet serbe gjithnj e m shum vizitohen nga ana e shqiptarve n krkim t shrbimeve cilsore mjeksore. Fatkeqsisht, ka pak raste t reciprocitetit. Rrall do ta shihni ndonj serb, i cili me qllim t ndonj shrbimi komercial t shkoj n hapsirn me shumic shqiptare t Kosovs pa frik pr sigurin e tij. M duket se komuniteti shumic edhe m tutje nuk e ka vetdijen mbi nevojn q t bj disa lshime ndaj pakics s vet, posarisht ather kur, si sht rasti n Kosov, shumica edhe m tutje e akuzon at pakic pr psimet e veta. N Ballkan, pajtimi kryesisht reduktohet n nivelin e politizuar ndretnik, kurse un mendoj se nj qasje e till nuk jep rezultate. sht fakt se popujt ballkanik, sado q t jen t konfrontuar n kuptimin politik, n aspektin kulturologjik kan aq shum t prbashkta: N Ballkan, pajtimi krye- q nga trajtimi i femrave, raporti ndaj personave me invaliditet e deri te problemi i pranimit t bashksis LGBT etj. Identikimi sisht reduktohet n nivi pakicave tona t prbashkta dhe fokusimi n trajtimin e tyre elin e politizuar ndretnik, kurse un mendoj se m t mir ndoshta mund t na shrbej si proces i afrimit, i cili e l anash elementin etnik. Kshtu, kur n rendin e dits t jet nj qasje e till nuk jep trajtimi i pakicave etnike, bashksit ndoshta shum m mir do t rezultate. kuptoheshin. A ekziston dialogu midis viktimave dhe ka do t ishte pr to satisfaksioni m i madh? Zbulimi i fatit t personave t rrmbyer dhe t zhdukur dhe procesuimi i njerzve prgjegjs pr fatin e viktimave. T gjith ata duhet ta gjejn paqen e vet dhe ti din faktet n mnyr q t pushojn t jen viktima t manipulimeve t ndryshme. Kjo posarisht ka t bj me familjet e personave t rrmbyer dhe t zhdukur, t cilt edhe m tutje jetojn nn trysnin e t pritmeve dhe t premtimeve t rrejshme. Dialogu m i fuqishm ndretnik n Kosov n t vrtet edhe sht n mesin e njerzve, antart e familjeve t t cilve jan zhdukur gjat konikteve t lufts. Prkrahja dhe vmendja e publikut sht gjithnj e m e vogl, shoqria sht e ngarkuar me agjenda t reja, kurse problemet e tyre gjithnj e m shum po harrohen. N negociatat e kohve t fundit t Brukselit, shtja e personave t rrmbyer dhe t zhdukur nuk sht veuar si nj nga shtjet e rndsishme, kshtu q bashkpunimi me ta edhe m tutje sht ky n krkim t prgjigjeve se ku jan t afrmit e tyre. Si t sillemi ndaj kryersve, pr t cilt ekziston dyshimi se kan marr pjes n krime nse nuk ekzistojn kapacitete q ata t sillen para drejtsis? N shoqrit tona post-koniktuoze edhe m tutje mbijetojn individt, t cilt n mnyr t drejtprdrejt ose t trthort kan qen prgjegjs pr luftrat dhe psimet.
Nisma pr KOMRA

sht normale q kta njerz, t cilt jan n pozita me ndikim institucional, kurse frikohen nga zbulimi i prgjegjsis s tyre, prej pozicioneve t tilla t bjn gjithka q sistemin ta bjn joekas n kuptimin e identikimit Dialogu m i fuqishm ndretdhe t izolimit t kriminelve. Nga pozicionet e nik, n t vrtet, sht ai n mes tyre n strukturat politike, gjyqsore dhe t siguris t njerzve, antart e familjeve ata ndikojn n mnyr vendimtare n opinionin t t cilve jan zhdukur gjat publik dhe me metoda transparente ose m pak konikteve t lufts. transparente e krijojn atmosfern e aleancs s heshtjes mbi krimet e tyre vetjake. Lidert e till t komprometuar, pr shkak t mbijetess vetjake, n mnyrn m ekase i prmbushin disa projekte t domosdoshme pr transformimin e shoqris son. Krahas ksaj, reputacioni i tyre i lufts kryesisht i bn t aft q ti kontrollojn ekstremistt, q pr bashksin ndrkombtare sht e rndsishme pr shkak t stabilitetit. Megjithkt, edhe pse lidert e till gjithsesi se e kan rolin e tyre n ato procese t demilitarizimit t diskursit politik, ndryshimet, t cilat i promovojn ata, jan vetm kozmetike, por jo edhe vlera. Ky sht nj problem i madh. Pragmaticiteti, n kt kuptim, si duket e ka mposhtur drejtsin. ka e rregullon krijimin e kushteve pr jet normale? shtja kye sht prcaktimi i qart i vlerave t shoqris son. Prishtina, pr shembull, duhet q qartazi t vendos a sht e ardhmja e saj n Evrop apo n ndonj union panshqiptar? A jan vlerat e saj vlera evropiane ose fundamentaliste? Duket se shumica e liderve n Ballkan, t cilt e trheqin bishtin nga krimet e lufts, et n prputhje me vlerat evropiane, por shum shpesh i ka prapambetjet e nj ideologjie populliste rezerv t nacionalizmit dhe shovinizmit, t cils gjithmon mund ti drejtohen nse pozita e tyre personale sht personalisht e rrezikuar ose nse dikush i thrret n prgjegjsi pr ndodhit q kan ndodhur gjat lufts. Nse si shoqri jemi prcaktuar pr prkrahje t vlerave dhe t standardeve evropiane, ather s bashku duhet ti prvishemi puns s promovimit t t njjtave. Sinqeriteti n at luft t prbashkt sht ai, i cili tash na mungon.
21

Nisma pr KOMRA

PAJTIMI N MNYRN MAQEDONASE

!Biljana

Vankovska:

Viktimat e

paemr

Biljana Vankovska Foto: Maqedonia e Re

22

Shum njerz do t pajtoheshin se konikti i vitit 2001 n Maqedoni pr shumka nuk prputhet me ngjarjet e prgjakshme n hapsirat e tjera t ish-Jugosllavis: ka zgjatur vetm disa muaj, numri i viktimave sht i vogl (numri sakt ende nuk dihet, por spekulohet me gjithsejt 200 t vrar nga t dyja ant), ashtu si sht e vogl edhe shkalla e rrnimit, kurse m e rndsishmja nga t gjitha ka qen fjala pr koniktin e dy formacioneve t armatosura (forcat e sigurimit shtetror dhe UK-ja maqedonase), dhe jo pr dhunn ndrkomunale n ambiente t prziera. Me rastin e nnshkrimit t marrveshjes s paqes (Marrveshja korniz e Ohrit), t gjith, e para s gjithash ndrmjetsuesit ndrkombtar, kan shpejtuar pr ta shpallur paqen dhe edhe nj histori t suksesshme mbi zgjidhjen e koniktit. Sipas ktyre parametrave, do t pritej se edhe pajtimi do t duhej t ishte nj detyr relativisht e ngadalshme e shoqris post-koniktuoze. Megjithkt, me kalimin e viteve, t pritmet e ktilla duken gjithnj e m naive. Asnjri prej akterve t skens politike, duke e prfshir ktu edhe faktorin ndrkombtar, nuk dshiron shqetsime pr shkak t pajtimit. Kshtu edhe ka ndodhur q viktimat t harrohen plotsisht, me fjal t tjera t bhen faktor i rregullimit t oazs s re. Kurdo q shtrohet shtja pajtimit midis dy bashksive, pyetja e par sht kush me k t pajtohet, sepse maqedonasit (dhe t tjetr) nuk kan qen n konikt me shqiptart, dhe as e kundrta. Nga ana tjetr, elitat politike jan pajtuar n nj mnyr e cila e shkakton habin e shumkujt. sht vendosur nj praktik e krijimit t qeveris s koalicionit (dyetnik), dhe at n baz t Marrveshjes Korniz, q e ka futur modelin konsociacional t qeverisjes. Nga zgjedhjet e para parlamentare t pas-koniktit t vitit 2002 e deri m sot, me nj pauz t vogl, n at qeveri merr pjes BDI-ja (parti e cila sht krijuar nga ish UK-ja) n krye
Nisma pr KOMRA

t s cils sht Ali Ahmeti, ish-lideri ushtarako-politik i forcave shqiptare, kurse partit maqedonase ndrrohen. Poziciononi i ktill i ka mundsuar Ahmetit q t jet faktor vendimtar i koalicionit dhe me kt rast t prtoj koncesionet e dshiruara pr bashksin e tij. M i madhi koncesion ka qen amnistia e gjer (si rezultat i interpretimit autentik t Ligjit mbi Amnistin t vitit 2002), e cila i ka prfshir edhe katr t ashtuquajturat rastet e Hags, n t cilat t akuzuar kan qen pjestart e UK-s. Kurdo q shtrohet shtja e pajtimit midis dy bashksive, pyetja e par sht se kush me k duhet t pajtohet, sepse maqedonasit (edhe t tjert) nuk kan qen n konikt me shqiptart dhe as e kundrta. Derisa t gjith e lavdrojn tranzicioinin paqsor n nj shoqri dy-nacionale, n t ciln ndarjet etnike jan br kategori kushtetuese, nn gumzhimn e implementimit t Marrveshjes s Ohrit, n shoqri ndarjet shndrrojn dhe krijojn tensione edhe m t mdha se sa para vitit 2001. Asnjri prej aktorve t skens politike, duke e prfshir ktu edhe faktorin ndrkombtar, nuk dshiron shqetsime pr shkak t pajtimit. Kshtu q, si rezultat i ksaj, ka ndodhur q viktimat plotsisht t harrohen, me fjal t tjera, t bhen faktor rregullues i oazs s re. Mbi dhjetra t zhdukur nuk itet, mbi viktimat civile edhe m pak, kurse pjesmarrsit e drejtprdrejt (nga t dyja ant) ndjehen t mashtruar, t margjinalizuar dhe t harxhuar, sepse edhe m tutje luftojn me probleme t mdha sociale, me streset post-traumatike etj. T vetmit, t cilat ndonjher e hapin shtjen e dialogut mbi koniktin e vitit 2001, jan organizatat jo-qeveritare, por edhe debatet e tyre m shum jan t kthyera drejt asaj se kush e ka lluar i pari, kush sht fajtor pr dhunn, me fjal t tjera, a ka qen viti 2001 katalizator i ndryshimeve n drejtimin pozitiv e me kt a ka qen edhe edhe lufta e drejt, kurse m s paku itet mbi njerzit, pr eshtrat e t cilve ende nuk dihet se ku prehen, mbi njerzit t cilt ende nuk mund t kthehen n shtpit e tyre dhe jetojn n qendra t pranimit, derisa prej t ndjerve ndrtohet material pr viktimizim dhe (ose) glorikim t dhuns. Duket se Nisma pr KOMRA-n njmend sht nj shembull i rrall i veprimit n emr t drejtsis pr viktimat, pa marr parasysh se cils an i takojn ato. Fmijt rriten n nj atmosfer skizofrenike, kur iu thuhet publikisht se Maqedonia sht nj rrm pr suksesin dhe pr bashkjetesn ndretnike si dhe shembull pr t tjert n rajon (e madje edhe n bot, si do t thoshte kryetari i Maqedonis), derisa n shtpi iu itet pr Tjetrin si pr armikun, t cilit nuk duhet besuar. Kjo sht nj luft e pabarabart e narrativave, sepse nga erdhet e deri n universitetet (e m von edhe tek pundhnsit dhe n vendin e t jetuarit), ata jetojn n dy bot paralele me nj numr t vogl t pikave t lidhjes. Njra pal jeton me ndjenjn e shtypur t ndjenjs s humbjes, kurse tjetra me at t ngadhnjimit. Krahas tensioneve t tjera, npr t cilat kalon shoqria maqedonase (m s shumti t lidhura me prapambetjen n integrimet evropiane pr shkak t vetos greke n lidhje me emrin dhe trysnive t jashtme mbi maqedonasit q t lshojn pe dhe ta pranojn ndryshimin e emrit dhe t identitetit), elitat etnike, t cilat jan pajtuar dhe me sukses i ndajn tendert dhe privilegjet, kurdo q ka nevoj mund t llogarisin n ta n t rinjt, t cilt do ti prgjigjen provokimeve politike dhe do t futen n qrim t drejtprdrejt zik t hesapeve (n mod jan shkopinjt e bejsbollit n autobust e qytetit, q kalojn npr territoret etnike t t Tjerve.

23

Nisma pr KOMRA

N krahasim me vendet e tjera t ish-Jugosllavis, n Maqedonin nganjher vrtet mund

t shikohet si n nj vend t udive: nga tranzicioni relativisht i ngadalshm n shtetin bi-nacional e krejt deri te situata, n t ciln amnistia e prgjithshme ka kaluar pa kurrfar rezistence (qytetare ose etnike), nga ministri i mbrojtjes nga radht e UK-s e deri te prdorimi i gjuhs shqipe n institucionet shtetrore (krahas paralajmrimit t futjes graduale t gjuhs shqipe edhe n strukturat e siguris). Viktimat jan t paemr jo vetm pse ato jan t pakta n numr, por ngaq n shoqri nuk ekziston bashkndjesia pr ta. Pr ta nuk mendojn as ata, t cilt e avokojn gjysm-lojn e dyt, as ata t cilt konsiderojn se e kaluara duhet t lihet prapa nesh q t shkohet drejt drits s t ardhmes (n NATO dhe BE). Autorja sht avokuese publike e Koalicionit pr KOMRA n Maqedoni dhe profesoresh e Fakultetit Filozok n Shkup

24

personat e fshir:

!Sllovenia dhe

Ligj i ri,

padrejtsi t reja
Igor Mekina Foto: Qendra Mediale, Beograd

Parlamenti slloven, n datn 21 nntor e ka miratuar Ligjin mbi kompensimet pr personat e fshir banor t Sllovenis. Qeveria sllovene, n llim iu ka ofruar personave t fshir 40 euro pr do muaj gjat t cilit iu sht br padrejtsia, por pas kritikave t shumta, lartsin e kompensimit e ka ngritur pr - 10 euro. N gjithsejt 50 euro, mujore. Prfaqsuesi i tyre, gjyqtari i dikurshm kushtetues Matevzh Krivic vlerson se ligji i ri sht br turp i ri pr Sllovenin Koalicioni pr KOMRA ka dhn nj kontribut t rndsishm n procesin e kritiks dhe t harmonizimit t ligjit t ri. N mnyr aktive kan qen t prfshir aktivistt e Civic Link-ut si dhe t Nisms Civile pr personat e fshir banor t Sllovenis (CIIA) si dhe Lidhjes s Personave t Fshir t Sllovenis (ZIS). Pasi q afati pr rregullim t statusit t personave t fshir sipas legjislacionit slloven ka skaduar
Nisma pr KOMRA

n datn 24 korrik t vitit 2013, n organizim t Koalicionit pr KOMRA jan organizuar konferenca pr shtyp n Lubjan, n Beograd dhe n Sarajev. Konferencat i jan kushtuar problematiks s personave t fshir , t cilt sot jetojn n t gjitha shtetet trashgimtare t RSFJ-s, kurse vlersohet se t till ka m shum se 10.000. Shuma tejet modeste e kompensimit si dhe dispozitat e caktuara (aso kohe ende t projektit) t ligjit slloven mbi personat e fshir jan kritikuar n konferenca si joadekuate. Kritikat jan botuar n mediat sllovene si dhe n mediat e rajonit. Organet sllovene vlersojn se t drejtn n kompensim nga Sllovenia (n baz t ligjit t miratuar rishtazi) e kalojn vetm 12.000 nga 25.751 persona t fshir qytetar zyrtarisht t pranuar me prejardhje nga republikat e tjera t ish RSFJ-s. Projekt ligji, pas ksaj, sht prmirsuar n at mnyr q sht rritur shuma e kompensimit, por n t njjtn koh npr kapixhik n ligj jan futur disa dispozita t reja. Ato thellsisht e ngushtojn numrin e personave t fshir, t cilt do t mund t aplikojn pr kompensime. Ligji e prcakton se kompensimin nga shteti do t ken t drejt pr ta krkuar vetm ata persona t fshir, t cilt e kan statusin e rregulluar n Slloveni , e kjo do t thot se tashm e kan ose shtetsin sllovene ose qndrimin e prhershm. Qeveria dhe parlamenti slloven kan marr qndrimin se vetm ata persona t fshir, q n njrn prej dy mnyrave t cekura e kan rregulluar statusin e tyre n Slloveni , mund t pohojn se kan dshmuar dhe kan shfaqur interes, prkatsisht dshir q t vazhdojn t banojn, t jetojn n Slloveni. N lidhje me kt problem, antart e Koalicionit pr KOMRA-n e kan trhequr vrejtjen qysh n kohn e prezantimit t projektit, gjat muajit qershor, n Lubjan. Gjykata Evropiane pr t Drejtat e Njeriut, megjithkt, ka marr qndrim plotsisht t kundrt dhe at madje qysh n rastin Kuriqi kundr Sllovenis (t cilin Sllovenia e ka humbur n qershor t vitit t kaluar), dhe, s kndejmi, n aktgjykimin e cekur e ka prcaktuar se interesa ligjore kan treguar edhe ata persona t fshir , t cilt jan prpjekur pr ta rregulluar statusin e tyre, pr shembull, me an t aktit t parashtrimit t krkess drejtuar organeve sllovene q shteti tua kthej qndrimin e prhershm n mnyr t paligjshme t uzurpuar pa marr parasysh rrjedhn e krkess s tyre. Pra, edhe n rast se organet shtetrore sllovene krkesn e parashtruesit e kan refuzuar. Gjykata Evropiane, secilit prej prokurorve n procesin Kuriqi kundr Sllovenis ua ka dhn nga 20.000 euro kompensim, dhe s kndejmi pritet q t sillej n mnyr t njjt edhe n rastet e tjera, t cilat do ti inicionin personat e fshir. Ligji i ri i miratuar, shkurtimisht, e vshtirson pagesn e kompensimit pr qytetart t cilt pas fshirjes kan qen t dbuar nga Sllovenia. Organet sllovene vlersojn se t drejtn n kompensim nga Sllovenia (n baz t ligjit t miratuar rishtazi) e kalojn vetm 12.000 nga 25.751 persona t fshir qytetar zyrtarisht t pranuar me prejardhje nga republikat e tjera t ish RSFJ-s. Kjo pr Sllovenin do t thot kursim prej rreth 130 miliona eurosh, t cilat nuk do tua paguaj atyre t cilve, duke iu falnderuar vendimit t ligjit t ri t miratuar, nuk ua ka pranuar statusin e personave t fshir, edhe pse ata jan t till. Prfaqsuesit e personave t fshir tashm kan paralajmruar se do t krkojn nga
Nisma pr KOMRA

25

Gjykata Kushtetuese q ta rrzoj edhe kt ligjin e ri t miratuar si jo-kushtetues. Antari i Koalicionit pr KOMRA dhe themeluesi i Nisms Civile t aktivistve t fshir (CIIA), Aleksandar Todoroviqi ka br vrejtje se posarisht sht kontestuese dispozita e cila e kuzon pagesn e kompensimit m t lart gjyqsor vetm n treshin e shums s kompensimit, t ciln personi i fshir do t mund ta merrte n baz t skems s kompensimit, sepse n vendimin e till shihet ndrhyrja e drejtprdrejt e degs s pushtetit legjislativ n punn e gjyqsorit. Me ligj nuk jan t knaqur ata n Shoqrin e Banorve t Fshir t Sllovenis (DIPS). Prfaqsuesi i tyre, gjyqtari i dikurshm kushtetues Matevzh Krivic vlerson se ligji i ri sht br turp i ri pr Sllovenin . Ai e ka cekur se pr faktin nse sht e drejt q ligji t harroj m shum se gjysmn e personave t fshir, ata t cilt fare nuk kan mundur pr tu kthyer n Slloveni -do t duhej t vendos gjykata kushtetuese sllovene. Nuk ka dyshim se mbi kt ligj, gjykimin e saj do t duhej ta jepte edhe Gjykata Evropiane pr t Drejtat e Njeriut. Igor Mekina, koredaktor i !Zrit

INTERVIST: AMOR MASHOVIQ

26

!Shpres

pr fundin e agonis
personave t zhdukur

shumvjeare
t familjeve t

Amor Mashoviq Foto: Radio Evropa e lir

N rrethinn e Prijedorit, n lokalitetin e miniers Tomashiq jan gjetur mbi 400 mbetje mortore. Mbi zhvarrosjet e tyre dhe mbi implikimet e zbulimit t varrezs n shoqrin basano-hercegovinase kemi biseduar me Amor Mashovqin, drejtorin e Institutit pr personat e zhdukur t B dhe H. Sa mbetje mortore deri m tash jan t gjetura?
Nisma pr KOMRA

Grmimi i mbetjeve mortore n Tomashiq Foto: Radio Evropa e lir

N varrezn masive primare t miniers Tomashiq, gjat dy muaj e gjysm t kaluara jan zhvarrosur mbetjet mortore komplete t 275 viktimave dhe 113 mbetje mortore jo-komplete t viktimave. Nse ksaj i shtohen edhe mbetjet skeletore komplete dhe jokomplete t zhvarrosura gjat vitit 2004 (24) dhe 2006 (12), numri i trsishm shkon n 424 viktima. Por, duke pasur parasysh se nj numr i madh i trupave t viktimave sht zhvendosur n varrezn masive sekondare n miniern n Ljubije, n lokalitetin Jakarina kosa (deri tash sht konrmuar identiteti i 305 viktimave n at varrez), rezulton se deri m tash, viktima q rrjedhin nga varreza masive Tomashiq, jan zbuluar s paku 729. Duke e pasur parasysh se zhvarrosja ende nuk ka prfunduar, sht pr t pritur se do t zbulohen edhe disa dhjetra e, po ashtu, sht e mundshme edhe disa qindra viktima t reja. A ekzistojn t dhna m konkrete mbi viktimat?
N varrezn masive primare t miniers Tomashiq, gjat dy muaj e gjysm t kaluar jan zhvarrosur mbetjet mortore komplete t 275 viktimave dhe 113 mbetje mortore jokomplete t viktimave.

27

N baz t identitetit t konrmuar t viktimave nga varreza masive sekondare n miniern Ljubija n lokalitetin Jakarina kosa dhe t dokumenteve personale t gjetur n varrezn Tomashiq, me siguri mund t prfundohet se fjala kryesisht sht pr boshnjakt dhe n nj numr m t vogl edhe pr kroatt nga Bosnja nga qyteti Prijedor dhe fshatrat prreth Rizvanoviq, Bishqan, Sredice, Zecovi, arakov, Kozarac etj. sht fjala pr meshkuj, gra dhe fmij, t cilt n vern e vitit 1992 gjat gjenocidit, ashtu si e ka prkuzuar aktakuza e ICTY-a kundr Ratko Mladiqit dhe Radovan Karaxhiqit, n shtpit e tyre, n rrug ose n vendet e puns i kan likuiduar forcat serbe ushtarake dhe policore, kurse nj pjes e viktimave jan t burgosurit e kampit famkeq t prqendrimit Keraterm n Prijedor.
Nisma pr KOMRA

Menjher pas vrasjes ose disa dit pas ksaj, trupat e viktimave me kamion jan bartur n lokalitetin e miniers Tomashiq dhe jan mbuluar me sasi t mdha t dheut. Prse n vitin 2004, kur n at lokacion jan gjetur 24 trupa, nuk kan vazhduar zhvarrosjet?
fardo lloji i ndihms i organeve komunale, i entiteteve dhe i atyre shtetrore para s gjithash pr familjet e viktimave jo vetm se ka munguar, por, lirisht, mund t konstatoj se pushteti lokal (ai i qytetit dhe i entiteteve) n fardo mnyre t mundshme i kan injoruar krkesat modeste t antarve t familjeve t personave t zhdukur e, madje, edhe sot i minimizojn ose plotsisht i mohojn krimet e kryera n hapsirn e Prijedorit. 28

Gjat vitit 2004 jan gjetur, kryesisht, mbetje jokomplete skeletore t viktimave n thellsi prej rreth 3 metrash. Supozim i hetuesve tan ka qen se mbetjet skeletore kan qen t zhvendosura n disa lokacione sekondare dhe se kriminelt e kan br kt t vetdijshm pr faktin se qysh gjat agresionit n Republikn e Bosnjs e Hercegovins jan paraqitur informacione mbi ekzistimin e varrezs masive n miniern Tomashiq. M von, prputhja e ADN-ve t mbetjeve mortore skeletore nga Tomashiq dhe Jakarine kose e ka vrtetuar kt supozim dhe ka rezultuar prfundimi se t gjitha viktimat nga varreza masiv Tomashiq jan dislokuar n varrezn sekondare masive Jakarina kosa (pos disa prej atyre t gjetura n vitin 2004). Vetm me paraqitjen e dshmitarve insajder, pra, t dshmitarit okular q ka marr pjes n transportin e trupave t viktimave para disa muajve dhe i cili hetuesve tan ua ka prqendruar vmendjen se numri i viktimave t gjetura n varrezn masive Jakarina kosa nuk sht as prafrsisht numri i atyre n transportimin dhe n fshehjen e t cilve ka marr pjes n Tomashiq, dhe duke pasur parasysh se i njjti ka deklaruar se viktimat jan varrosur n shtresa dhe n thellsi prej 8 deri n 10 metra, sht paraqitur nevoja q t kthehemi n Tomashiq dhe edhe njher ta hulumtojm t njjtn, kt her deri n thellsi prej 10 metrash dhe q ta kontrollojm nj hapsir t gjer. Si e kan pranuar familjet e personave t zhdukur lajmin mbi gjetjen e varrezs? N hapsirn e komuns s Prijedorit sht regjistruar zhdukja e rreth 3.150 viktimave, prej t cilave deri m tash jan zhvarrosur s paku 2.200, prej nga rezulton se ende bhen krkime pr rreth 950 persona t zhdukura. Presim q e pakta gjysma e tyre do t zbulohen n Tomashiq dhe, s kndejmi, ai fakt, sigurisht se do t sjell ose tashm sjell lehtsim t madh pr antart t familjeve, cilt kan mbijetuar e t cilt m gjat se dy dhjetvjetsha jetojn n nj pasiguri t dhembshme mbi fatin e m t dashurve t tyre. Shum prej tyre qysh tash e ndjejn se ajo agoni e viteve t gjata gjat disa muajve prfundimisht do t mbaroj dhe se t vdekurit e tyre dhe edhe vet ata do t gjejn paqen. Sa keni ndihm nga qeveria komunale, ajo e entiteteve dhe ajo shtetrore? fardo lloji i ndihms i organeve komunale, i entiteteve dhe i atyre shtetrore
Nisma pr KOMRA

para s gjithash pr familjet e viktimave jo vetm se ka munguar, por, lirisht mund t konstatoj se pushteti lokal (ai i qytetit dhe i entiteteve) n fardo mnyre t mundshme i kan injoruar krkesat modeste t antarve t familjeve t personave t zhdukur, kurse gjat gjith kohs e, madje, edhe sot, i minimizojn ose i mohojn krimet e kryera n hapsirn e Prijedorit (gjenocidin, krimet kundr njerzimit, kampet e prqendrimit, dhunimet, persekutimet etj.). Organet shtetrore t Bosnjs e Hercegovins jan plotsisht indiferente ndaj problemeve t familjeve t personave t zhdukur, q i shkakton dhembje shtes t mbijetuarve. Dejan Kozhul, redaktor i !Zrit

Nga pranimi i krimit t shtetit deri te ndrtimi i kujtess koletive

3

29

Florence Hartmann
Florence Hartmann Foto: Radio Evropa e lir

Pjesa e tret Duket se pranimi zyrtar dhe solemn i shefave t shteteve se jan br krime, n form t krkim faljes ose t aktit t pendimit, sht ky pr shnjimin e ndarjes prfundimtare t nj shteti nga krimet e tij dhe pr mundsimin q nj shoqri t lirohet nga tabut dhe t niset drejt ndrtimit t kujtess kolektive t ksaj imentoje t dshirs pr jetn e prbashkt. Me kusht q, natyrisht, n mnyr zyrtare dhe publikisht t pranohet kryerja e krimeve dhe dmet e shkaktuara nga to t mos kuzohen n lehtsimin e ndrgjegjes vetjake ose n riprtritjen, me nj mim t ult, t nderit t kombit, q sht zhytur n dhun, por q pr qllim e ka njmend t korrigjoj pasojat e dhuns kolektive. Vetm n kt mnyr kjo krkim falje do t marr pjes n riprtritjen e raporteve t besimit. Krkim faljet e ktilla, megjithkt,
3 Eseja llimisht sht botuar n revistn tremujore franceze La Revue internationale et stratgique, nr.88, n shtojc speciale, Falja dhe pajtimi, Armand Colin, dhjetor 2012. N kt numr t !Zri botojm shtojcn e fundit.
Nisma pr KOMRA

jan t rralla, sepse t kuptuarit e moslejimit t s keqes t shkaktuar t afrmit, q ato e shprehin prmes keqardhjes, megjithkt nuk do t thon t bsh t vrtetn. Pranimet publike kryesisht jan globale - nuk futen n hollsit e ngjarjeve, ashtu si e bn kt procesi penal. Shpesh i heshtin pjes t tra t s kaluars s dhunshme dhe e ofrojn t vrtetn zyrtare, e cila nuk sht gjithmon n gjendje pr ti knaqur viktimat dhe pasardhsit e tyre dhe as q srish t vendos besimin, madje edhe nse jan meritore pr prpjekjen e ndrlidhjes s kujtimeve [ndrmjet veti t ndryshme].
T pajtohesh nuk do t thot detyrimisht t falsh. Pajtimi, n t njejtn koh, sht edhe individual e edhe kolektiv ai reektohet ose shprehet n marrdhnien reciproke t viktims dhe t xhelatit, por edhe brenda shoqeris, e cila sht ballafaquar me t kaluarn e dhunshme dhe e ndrton besimin rreth nj kujtese kolektive. 30

Kto lutje pr falje publike dhe kolektive nuk duhet, megjithkt, t kuptohen ndryshe pos si akte t ndrlidhjes s srishme n kujtimet e t gjitha pjesve t hequra t historis. Pr arsye se ato nuk e krkojn faljen formale, n mnyr t drejtprdrejt ose t trthort t krkuar, por para s gjithash jan t orientuara drejt qetsimit t mosmarrveshjeve - sepse t krkosh falje do t thot t pranosh gabimin e br dhe, kshtu, t tregosh se ai nuk sht harruar. N kt kuptim, nuk duhet menjher t ndalohet futja e faljes n fushn politike, madje edhe nse duket se ajo nuk ka se far t krkoj aty. Por duhet t lejohet futja vetm me kusht q qartsisht t bhet dallimi midis lutjes pr falje dhe pranimit t saj. Sepse lutja pr falje n form t akteve kolektive, t gjesteve politike n ekzekutim t shtetit ose t nj grupi t tr t njerzve, me supozimin se jan t sinqerta, e obligojn shtetin e, potencialisht, edhe t tr shoqrin, nga krimet e kryera ose t miratuara dhe n cilsi t till ato kan legjitimitet t plot q t gjenden n mesin e instrumenteve t menaxhimit lidhur me zgjidhjen e konikteve. Ndryshe ecn puna me pranimin kolektiv t faljes, e cila, nga ana e saj, vshtir se i shkon pr shtati procesit t pajtimit, pasi q m s shpeshti sht penges e saj. Falja gjithsesi se mundson q t vihet pika mbi mllen, n zemrimin, me fjal t tjera, n urrejtjen, e cila i prfshin viktimat e dhuns s kryer, por vetm nse sht n prputhje me natyrn e saj, q do t thot nse sht individuale, intime dhe e paparashikuar. Pranimi i faljes as q mund t krkohet e as t urdhrohet n emr t viktimave, sepse ato vetm n mnyr individuale mund t miratohen. Pr kt arsye, ndryshe nga lutja kolektive pr faljen, n fushn politike nuk ka vend pr faljen kolektive. Kur politikant i prvetsojn autorizimet pr t falur n emr t t gjitha viktimave, rezultati duket po aq katastrofal si edhe n munges t fardo forme t drejtsis. Ky sht n Timorin Lindor, ku pushtet mbajtsit e ktij vendi t vogl, n t cilin e katrta e popullats sht vrar gjat 24 viteve t okupimit indonezian (19751999), kan hequr dor nga drejtsia dhe i kan dhn prparsi pranimit t faljes kolektive me qllim q t ruajn marrdhniet e mira me fqinjin, Indonezin, q sht br partneri kryesor ekonomik i vendit. Politikant, madje, kan krkuar q t ndrpritet ndjekja e ish-mercenarve t ushtris indoneziane, t cilt kan gjetur strehim n Indonezi, si dhe q t hiqet njsia speciale e KB-ve, e cila i ka fajsuar. Timori Lindor kot i ka dokumentuar paraprakisht krimet prmes Komisionit pr pranimin, t vrtetn dhe
Nisma pr KOMRA

pajtimin (CAVR), raporti i t cilit i sht dorzuar Parlamentit t Timorit n vitin 2005. T mbijetuarit dhe familjet e viktimave prej aso kohe ndjehen t tradhtuar dhe vazhdojn edhe sot e ksaj dite pr t krkuar drejtsin n vendin i cili, me gjith zhvillimin ekonomik, sht larg prej pajtimit. Miratimi i faljes, si shprehje e vullnetit politik q e kaluara t shndrrohet n tabula rasa e, madje, edhe nga e kaluara e konstatuar me fakte e ngrin kujtesn e viktimave dhe e l t paprekur helmin e prarjes. N kt kuptim, ajo sht penges pr pajtimin. sht e kundrt nga drejtsia. E kjo posarisht ndodh nse falja sht e miratuar edhe ather kur, madje, as q ka qen e krkuar, kur faji as q ka qen i pranuar (si edhe n Timorin Lindor). Prej ktu rrjedh problemi i futjes s faljes n fushn politike, e cila e shtrembron at. Falja, Drejtsia dhe pajtimi
T pajtohesh nuk do t thot detyrimisht t falsh. Pajtimi, n t njejtn koh, sht edhe individual e edhe kolektiv ai reektohet ose shprehet n marrdhnien reciproke t viktims dhe t xhelatit, por edhe brenda shoqeris, e cila sht ballafaquar me t kaluarn e dhunshme dhe e ndrton besimin rreth nj kujtese kolektive.

A mundet falja pr t ndikuar n mnyr komplementare me drejtsin, me qllim q ti ndihmoj asaj n realizimin e qllimit t saj afatgjat, n mnyr q aktgjykimet e saj ti kontribuojn prfundimit t ndikimit t dhuns masive dhe q t mundsohet qetsimi i mosmarrveshjeve? A mund t jet falja zvendsim pr urrejtsin kur drejtsia sht e mangt dhe kur nuk sht e pranishme? ka do t thot pranimi i faljeve individuale n procesin kolektiv t pajtimit?
31

Falja sht, pa kurrfar dyshimi, dika q ka lidhje me drejtsin larg asaj q t ket kuptimin e harrimit, ajo e pandeh punn n formulimin e krimeve. Kjo pun, megjithkt, nuk sht pun e gjyqtarit, por vetm e pals s interesuar, e cila e pranon se sht prgjegjse pr veprimin e saj negativ dhe pr pasojat e tij n viktimn. Ajo sht prtritse e lidhjeve shoqrore, si edhe drejtsia. Falja e ka t prbashkt me drejtsin edhe faktin se prpiqet pr t ndrprer ndikim [negativ], pr ta vn nj fund mbi te me qllim q ajo t mos i takoj m t s tashmes, por t kaluars. Megjithkt, falja nuk sht retrubutive, pasi q nuk e mundson faktin q t paguhet borxhi, por e kompenson at. Falja sht njsoj si edhe besimi n tjetrin, prkundr faktit se far ka br ai, pra, besim n pranin e njerzores n njeriun, edhe n m t urryerin. Drejtsia, megjithkt, nuk merret me ann njerzore t krimit, por me rregullat e tij me qllim q t sigurohet drejtsia. Drejtsia e mat gabimin n dritn e shkeljes s ndonj rregulle dhe t krimit ndaj tjetrit. N kt proces, pra, drejtsia e redukton kryersin e gabimit n veprimin e tij negativ me qllim q ta shqiptoj dnimin, me t cilin ai do t mund t lahej dhe t bhej pjes e shoqris, plotsisht duke i gzuar t gjitha t drejtat, jo pse e ka treguar njerzin e tij, por ngaq e ka paguar borxhin e tij. Drejtsia nuk ka nevoj, ashtu si ka falja, q kryersi ta pranoj gabimin e tij, pasi q ajo do t kujdeset q ta konstatoj at. E sikur falja ta zvendsonte drejtsin, ajo do t bhej gjenerator i mos ndshkueshmris dhe i padrejtsis, pasi q falja nuk e shqipton dnimin. Drejtsia dhe falja nuk funksionojn n mnyrn e njjt. Drejtsia nuk e mohon
Nisma pr KOMRA

mospranimin: nj numr i madh i t akuzuarve pr krimet m mizore dalin nga burgu duke mos i pranuar krimet e veta ose duke mos hequr dor nga to. Falja, n t kundrtn, i v nj fund mohimit t atij, t cilit i sht falur. Falja, pra, e shkarkon subjektin nga akti i tij, derisa drejtsia vetm sa mund ta trimroj drejt tij. Me kt shkarkim, falja e prfundon urrejtjen midis atij, t cilit i falet dhe atij i cili fal, ndrsa drejtsia mund t synoj drejt ndrprerjes s dinamiks s urrejtjes vetm n afat t gjat. Por, ky synim i drejtsis ka t bj me m shum se nj individ n rastin ideal, ky synim ka t bj me shoqrin e gjithmbarshme. Falja, prkundrejt drejtsis, nuk prpiqet q gjith dinamikn e urrejtjes prfundimisht ta ndrpres n bazn e saj. Ajo prbn nj kompromis, i cili prfundon me prsritjen e pafund t t gjitha narrativave kundrthnse mbi ngjarjet e kaluara. Thuhet se sht e nevojshme q t kaloj drejtsia q t mund t kaloj e kaluara. A thua falja fare nuk ka vend n at proces? T pajtohesh nuk do t thot detyrimisht t falsh. Pajtimi, n t njjtn koh,,sht edhe individual e edhe kolektiv ai reektohet ose shprehet n marrdhnien reciproke t viktims dhe t xhelatit, por edhe brenda shoqris, e cila sht ballafaquar me t kaluarn e dhunshme dhe e ndrton besimin rreth nj kujtese kolektive. Falja sht personale: ajo, pr t ciln jan marr vesh, ai, i cili fal dhe ai, t cilit i falet, i obligon vetm ata. Falja i qetson protagonistt e atij kmbimi dhe asknd tjetr. Ajo merr pjes n pajtimin e shoqrive, q e kan shijuar dhunn masive n masn e cila tregon se viktima mund tia fal xhelatit t tij prkundr peshs s krimit. Me gjith kt, a sht e ardhmja e pamundur pa faljen, si ka folur Dezmond Tutu? Falja, n mnyr t pakundrshtueshme, sht e jashtzakonshme, jo vetm pse krimet kundr njerzimit dhe gjenocidet jan t pakorrigjueshme dhe t pafalshme, q nuk mund t ket pendes pr to dhe nuk mund t paguhet borxhi pr to, por ngaq kto lloje t krimit prfaqsojn sd pr njerzin e viktims s ardhshme ose, e thn m mir, ia mohojn at. Porse falja e presupozon t kundrtn q viktima ta gjej njerzin ose humanizmin n at i cili e ka dehumanizuar dhe q n raport me te t dshmoj humanizmin e saj. Pra, nuk sht qllimi aty q prap t vendoset lidhja, kmbimi midis armiqve si dhe as q thjesht t ndrpritet urrejtja e ndrsjell, mlle, dshira pr hakmarrjen, ashtu si, n mnyr nnmuese, propozojn politikat tranzicionale. Nuk reduktohet as n vrullin e urtsis praktike, q do ti nxiste protagonistt pr tu prpjekur pr t shprehur krimin e prjetuar dhe t kryer, n t njjtn koh duke pranuar q n mosmarrveshjen e pashrueshme midis dy narrativve ose dy argumentimeve t ndrtojn nj lloj t kompromisit, i cili e ndrpret prsritjen e pafund t dy versioneve t ndara , sipas modelit t shklqyeshm t Olivijer Abelit, i cili, si duket, ktu, megjithkt, m mir e prkuzon pajtimin se sa faljen3.

32

4 Shih: Olivier Abel, Le pardon. Briser la dette et loubli, Paris, Editions Autrement, 1991, si dhe: Ce que le pardon vient faire dans lhistoire, Esprit, korrik, 1993.
Nisma pr KOMRA

Refuzimi i faljes e ka dimensionin racional Kjo shtje sht shum m komplekse pr shkak t zhdrejtpeshimit t pafund, q e drejton takimin tragjik t dy protagonistve t historis, dhe ekuivalencs s tyre t pamundshme, q rezulton nga ai takim. Refuzimi i faljes po ashtu e ka dimensionin racional, urtsin vetjake, pasi q ilustron refuzimin e viktims jo t jet, si do t thoshte Hegeli, dika tjetr nga vetvetja, por t jet tjetri, q do t thot reciprokisht i kmbyeshm me at i cili falet n kuadr t kmbimit t vendosur, me t cilin ata srish t dyt bhen pjes e bashksis njerzore, t renditur n mnyr t barabart. Megjithkt, kmbimi i ndrsjell, t cilin falja do ta prodhonte, sipas mendimit t kundrshtarve t vet, zakonisht i prshkruhet mungess s faljes, q konsiderohet se tek viktima i shkon pr shtati prgjigjeve mimetike ndaj dhuns paraprakisht masive [syri pr syrin, dhmbi pr dhmb ]. Ky prshkrim, megjithkt niset nga premisa e gabuar se falja do t ishte vrtet i vetmi mjet ekas pr tejkalimin e mosmarrveshjeve t pashrueshme dhe, rrjedhimisht, tejkalimin e prsritjes s krimeve e t mos e llogarisim q (edhe njher) n munges t statistiks sht e pamundshme pr t caktuar nse ajo prsritje e dhuns s papar sht e induktuar nga shtytja pr prgjigjen mimetike tek viktimat ose tek trashgimtart e tyre ose, sidoqoft, me shtytja pr prsritje tek xhelati dhe fmijt e tij.
Falja e presupozon t kundrtn q viktima ta gjej njerzin ose humanizmin n at i cili e ka dehumanizuar dhe q n raport me te t deshmoj humanizmin e saj.

Refuzimi i faljes nuk sht heqje dor nga krkimi i pjess njerzore n tjetrin, por refuzim q ti dhurohet besimi atij i cili e ka zbuluar pjesn e tij jonjerzore. Njerzit q kan mbijetuar n Kamboxhia, Ruand dhe Bosnj e demonstrojn kt refuzim, padyshim se t prforcuar nga t ashtuquajturat koniktet fqinjsore, n t cilat shtja e besimit sht edhe m e dhembshme. Kjo m s shpeshti shpjegohet me frikn se e gjith ajo dhun prap do t lloj, pr arsye se ideologjia, e cila i ka udhhequr krimet, nuk ka vdekur (Ruanda, Bosnja), por edhe me mungesn e neveris tek xhelatt, me refuzimin e tyre pr t pranuar se ka pasur ndonj gabim ose se kan marr pjes n te, ashtu si e dshmon regjisori kamboxhian Riti Pan, i cili edhe personalisht e prjashton mundsin e faljes pr t gjitha koht. A sht falja e pashmangshme pr pajtimin? A thua falja nuk przihet shpesh me pajtimin pikrisht ngaq edhe njra e edhe tjetra prbhen nga nj sjellje e ngjashme, por se realizohen n nivele t ndryshme? A nuk do t ishte pajtimi pikrisht ajo q Olivie Abel e ka prkuzuar si falje, nj pajtim i serishm, pra, synimi drejt asaj q t harmonizohen dy narrativa dhe interesa t kundrta me qllim q t ndrtohet klima e pajtimit t ndrsjell, q t qetsohen grindjet dhe q t riprtrihet bashkjetesa paqsore? A nuk do t ishte falja, e liruar ose jo nga fardo reference religjioze, nj mnyr tjetr q viktima prap t gjej besimin n botn, nga e cila sht privuar kur sht br viktim? Si nj sjellje intime dhe ndr personale, falja, ather, do t prbhej nga fakti q t veprohet individualisht dhe n mnyr plotsisht t pavarur, n nivel t shoqris, n krkim t pjess njerzore brenda atij i cili sht prpjekur pr t pranuar nj pjes t krimeve t kryera dhe t prjetuara. Kurse pr ata, t cilt kan refuzuar pr t falur, pajtimi do t ishte njsoj si edhe ai krkim pr pjesn njerzore jo n xhelatt e tij,
Nisma pr KOMRA

33

por n nivel t grupit ose t shoqris, q sht shkaku i vuajtjeve t tyre, t cilat me asgj nuk mund t arsyetohen, para se t mund t shqyrtohen raportet e besimit. T thuash se far ka ndodhur, t pranosh at, t ballafaqohesh me at, t zbrthesh at, t shpjegosh, t demontosh mekanizmin e imagjinares, q sht prodhuar me qllim q pas vetes t trheq pjesmarrjen masive n shkatrrimin e tjetrit, sht nj pun afatgjate, e cila prodhon efekte vetm n shtigje afatgjata. T mos e kryesh kt pun ose q n rrug e sipr ta lsh me thirrjen q t hapet nj kapitull i ri, do t thot t mbjellsh farn e nj reaksioni t ri t tipit acting-out. Prpjekja pr t pezulluar efektin e s kaluars n t tashmen, duke mos u brengosur pr faktin se e sotmja sht ndoshta sken pr ndonj version t mblsuar t s kaluars s dhunshme, do t thot edhe t shkatrrosh fardo shprese pr pajtimin. Nse marrim parasysh t gjith fakticitetin e problemit, duke mos lejuar q t na verboj heshtja e armve, do t kemi mundsi pr t kuptuar dobsit e politikave t menaxhimit me koniktin, t cilat jan duke u zbatuar tash e njzet vite, q drejtsis, n forma t ndryshme, ti japim rast q ti kontribuoj pajtimit dhe q t krijojm hapsir pr veprim t ndrsjell t drejtsis dhe t faljes.

34

ZRI I VIKTIMAVE

!Dshmitarja

e mbrojtur

d-f-18:
M kan dhunuar

natn e ditn

Kur ka prfunduar, m ka thn t vishem dhe t shkoj n klas tek t tjert. Edhe t tjerat jan dhunuar. E kam par kt, sepse gjithka ka ndodhur n nj vend.

NE SHQIP: DSHMIA PRMBAN PRSHKRIME T QARTA T ABUZIMIT. E dhn FDH-s n muajin gusht t vitit 1993 n kampin e refugjat]ve n Turqi. E botuar n publikimin e FDH-s Nn llup: T drejtat e njeriut n ish-Jugosllavi 1996.
Nisma pr KOMRA

Ndrtesa e Tribunalit t Hags Foto: www.icty.org

N datn tre korrik t vitit 1992, kemi qen n pyll, si edhe netve t tjera paraprake. Ushtria serbe n uniforma t maskuara e kishte rrethuar at pjes t fshatit Mjeshaj dhe e ka lluar sulmin, n t cilin jan vrar dhe jan plagosur disa njerz tan. Para prfundimit t t shtnave, na drgojn neve n nj livadh, n t cilin tashm ishin komandantt e tyre, na keqtrajtojn dhe n drgojn n vendbanimin Buk Bjelu. Aty m kan kontrolluar gjrat, t cilat i kam bartur me vete q t mund t vishja fmijt. Kemi mbetur deri n orn katr t pasdites e pastaj ka ardhur autobusi, me t cilin na kan transportuar n Qendrn e Shkolls s Mesme, n Fo. Na kan vendosur npr klasa t msimit e, pastaj, kan lluar t hyjn ushtart serb. N mnyr t pandrprer. Disa prej tyre i kam njohur nga shkolla dhe nga puna. Ka pasur edhe t panjohur, t cilt kishin ardhur nga Serbia dhe Mali i Zi. I pari, i cili m ka marr ka qen Janko Janjiqi, i quajtur Tuta. At e kam njohur dhe e kam par pata lufts n Fo. Me te kan qen katr njerz, pr mua t panjohur. I kan marr edhe H.Q, B.E, B.Xh. dhe P.S. Na kan futur neve n njrn prej klasave. Tuta ka thn: Zhvishuni. Kam menduar se sht duke br shaka, sepse e njihja. I kam thn: Prse t zhvishem, m bukur po ndjehem kshtu. Pastaj m sht afruar dhe m ka ndezur tri shpulla. Pasi q e kam par se far sht duke pritur nga un, kurse edhe e mbante revolen t drejtuar n mua, jam frikuar dhe jam zhveshur. Nj njeri me nj shirit t zi n kok, i kishte thn Tutit q kt ta linte pr m von. Por Tuta, megjithkt, e kishte br t veten. Kur ka prfunduar, m ka thn t vishem dhe t shkoj n klas tek t tjert. Edhe t tjerat jan t dhunuara. E kam par kt, sepse gjithka ka ndodhur n nj vend. Ato i kan dhunuar ushtart, t cilt i kishte sjell me vete Tuta.
Nisma pr KOMRA

35

N t njjtn mbrmje vjen nj njeri, t cilin nuk e njihja, por disi m sht i njohur nga Foa. M drgon n t njjtn klas, n t ciln m kan dhunuar pr her t par dhe m urdhron q t heq rrobat. Kur ka prfunduar, m ka thn t lahem dhe ka shkuar. Pas tij ka ardhur nj njeri tjetr , po ashtu nga Foa. M ka dhunuar edhe ai. Gjat atyre tet ditve, do mbrmje ka ndodhur e njjta. M kan marr e pastaj m kan dhunuar.
E kam pasur shum vshtir n salln e sporteve Partizani. Sa her q m kan marr, fmijt kan qar. Kan krkuar t han, kurse un nuk kam pasur se ka tiu jap.

36

N datn njmbdhjet korrik na kan transferuar n Qendrn e Sporteve Partizan. Rrmi nga qendra shkollore sht prsritur. Na kan marr, na kan dhunuar dhe keqtrajtuar. Gjat atyre katr dhjet ditve, sa kemi qndruar n salln e sporteve Partizani, i kam, njohur shum serb: Bora Mijoviqin, shokun tim t shkolls, Danko Papricin, po ashtu shokun tim t shkolls, Sllavo Ivanoviqin, taksistin nga Foa, Janko Qelasanin, vozitsin e autobusit n ndrmarrjen Magliq, Janko Janjiqin t quajtur Tuta, Spomenko Matoviqin, Zoran Pavloviqin, Janko Vasiljeviqin, Gojko Jankoviqin, Dragan Giniqin, Veselin Simiqin dhe Milenko Papricin. Nuk mund ta kujtoj se me far radhe kan ardhur tek un, por e di se m kan dhunuar edhe ditn e edhe natn dhe se kjo ka ndodhur ashtu gjat gjith kohs deri n largimin nga Foa. Shum prej tyre nuk i kam njohur personalisht dhe as q kan qen persona t njohur pr mua nga qyteti. Rreth dats 1 gusht m kan drguar katr njerz nga Foa n nj shtpi myslimane afr salls s sporteve Partizani. Pr nga pamja i njoh t gjith, kurse njrin prej tyre edhe e kam njohur. Ka punuar n Brod me burrin tim. Jan ndezur n mua, m kan kur cigaret npr dorn e djatht. Pastaj, q t katrt m kan dhunuar. Kolegu i burrit tim iu ka thn ashtu n rrug e sipr q t m hedhin n lumin Drin. Ndaj ksaj tjetri sht prgjigjur: Jo ore, po shkojm ta marrim vajzn e saj, edhe at do ta dhunojm. Megjithkt, n fund, m kan kthyer n salln sportive Partizan. N nj rast, n salln sportive Partizan ka ardhur gazetarja Tanja Vreqo, serbe nga Radio Foa. sht prezantuar si gazetare nga Sarajeva dhe ka biseduar me tri vajza: Xhenitn, Emritn dhe Sadeten. Ato nuk e kan njohur. I ka pyetur se si jetojn ktu, a ka dhunime dhe keqtrajtime. T nesrmen ka ardhur Zhaga Crnogorac me grupin e tij. Ka pyetur: Ku jan ato t tri femrat, t cilat e kan ditur se jan duke dhn intervistn, le t ma japin edhe mua? I sht ofruar vajzs sime njvjeare dhe mbi kokn e saj m ka thn: A dshiron ta theri edhe at? E kam ulur kokn dhe kam heshtur. Me at rast e ka marr Xhenitn, Emritn, Sadeten dhe Dinn. Tri t parat nuk jan kthyer, mbi to askush nuk din asgj, kurse Dina pas kthimit na ka treguar se ka qen tek Gica Vasiljeviqi n Brod dhe se atje e kan dhunuar. I ka vetm 16 vjet. E kam pasur shum vshtir n salln e sporteve Partizani. Sa her q m kan marr, fmijt kan qar. Kan krkuar t han, kurse un nuk kam pasur se ka tiu jap.
Nisma pr KOMRA

Ndonjher nj racion, ndonjher asnj racion. Zakonisht kan qen mbeturina t lagshta t racionit, prej t cilave jan smur fmijt. Fmijt e mi kishin barkqitje dhe temperatur. .,Nuk kam pasur batanije pr ti mbuluar, kurse si fasha ua kam vn orapet e lagshta n kok. Nj nga rojat kishte premtuar se do ta sillte mjekun, por gjat gjith atyre katr dhjet ditve, mjeku asnjher nuk sht paraqitur.
Kur kemi kaluar pran salls s sporteve Partizani, H., e friksuar, ka brtitur: ka do t bj fmija im pa mua, i ka vetm 3 vjet! Nj nga etnikt ather e ka nxjerr thikn dhe ka brtitur: Hesht, tash t ther, ka po bjn tuajt me tant!

Ato dit sht folur se tant i kishin zn rob dy serb. N salln sportive Partizan kishte ardhur Bojati, kushri i njrit prej t burgosurve, dhe Novica Blagojeviqi, babai i t burgosurit t dyt. Kan pyetur nse ka dikush nga Gorazhda. Kemi thn se nuk ka. Bojati ka urdhruar q un t nisem pr t br negociata me tant q ti lshojn kta t burgosur. Para meje kan shkuar Hatixhe Qerimagiqi dhe Zehra Pekaz. Ato nuk jan kthyer. Kan mbetur tek tant. Bojati ma ka dhn porosin pr Xhem Mujazinoviqin, djali i t cilit ka qen i paraburgosur n QPN. M kan drguar deri n Osanic, q ka qen territor etnik. Ma kan dhn amurin e bardh dhe m kan thn t shkoj, por t mos kthehem pa prgjigje. M kan krcnuar se do t mi vrasin fmijt dhe se do t mi hedhin n lumin Drin q rrjedhs teposht t lumit t arrijn deri n Gorazhde, nse nuk kthehem. Posa jam nisur, etnikt kan lluar pr t shtn nga ana ime e djatht. M kan thirrur me brtitje q t kthehem deri sa t mos e lajmrojn edhe ann tjetr. Nisem pr her t dyt. Kt her, pas nja pesdhjet metrash, myslimant nga shkolla hapin zjarr. M von m kan thn se nuk e kan par amurin e bardh. E kam thirrur Xhemn, kurse kam menduar: Mbeta ktu, as ktu e as atje. Kur nj plumb m sht ndezur pran kmbs, e kam tuar njfar force, por e kam ditur se m s miri sht q t mos lviz. E kam thirrur me z t fort Xhemn dhe vetm pastaj m ka ardhur prgjigjja: Eja, eja! pasi q gjithka ka qen e minuar, m kan treguar se si t lviz. Kam arritur n shkoll dhe e kam dorzuar porosin. Kur Xhema e ka lexuar porosin, m ka prqafuar dhe m ka thn: Fmij, ky sht lajm i par mbi djalin Samirin. Ka qar. Pas ksaj jam kthyer me porosin, t ciln e ka shkruar Osman Shubashiqi. Para ndarjes, Osmani m ka kshilluar q t mos kthehem, se npr lumin Drin notojn kufomat nga drejtimi i Fos. Por un qysh m par kisha vendosur q, pr shkak t fmijve, t kthehem. Jam kthyer, e kam dorzuar porosin. Prap m kan drguar n salln e sporteve Partizan. Nj nat para shkuarjes s karvanit t fundit nga Foa, n datn 12 gusht, kan ardhur katr njerz dhe e kan marr H.B. dhe mua n stadiumin e qytetit. As emrat nuk ua di. Kan brtitur: Zhvishu, zhvishu! t dyja kemi heshtur dhe e kemi hequr pjesn e poshtme t rrobave. Njri m ka rrmbyer nga prpara dhe m ka detyruar tia thith, derisa tjetri m ka dhunuar nga pas. Pastaj kan ardhur n grupe prej katr personash, pes personash. I kam numruar 28 etnik e, pastaj, e kam humbur vetdijen. Njri prej tyre e ka derdhur birrn mbi mua, jam kthyer n vete. Bora nga Valjeva (m von e kam marr vesh n bised me te se si quhet dhe prej nga sht) m ka rrahur me shuplaka dhe
Nisma pr KOMRA

37

ka brtitur: ka ke, ka ke! Ai nuk m ka dhunuar. M von m ka ndihmuar q t shkoj deri te autobusi. Se far ka ndodhur gjat asaj kohe me H, nuk e di. Ka qen lart n bank mbi mua. Besoj se edhe me te e kan br t njjtn si edhe me mua. Kur kemi kaluar pran salls s sporteve Partizani, H. E friksuar ka brtitur: ka do t bj fmija im pa mua, i ka vetm 3 vjet! nj nga etnikt ather e ka nxjerr thikn dhe ka brtitur: Hesht, tash t ther, ka po bjn tuajt me tant! Na ka drguar n fshatin Mjeshaj, n barakat n Buk Bjeloj. Atje jan gjendur rreth 300 etnik. M kan ndar nga Hasibja. Bora m thot se do t m dhunojn vetm edhe dy. Megjithkt, prkundr premtimit, vijn pes prej tyre. N mesin e tyre ka qen edhe Janko Qalasani. Ai e ka vozitur autobusin n ndrmarrjen Magliq dhe na ka drguar nga salla e sporteve Partizani n Novi Pazar. T tjert nuk i kam njohur. Pas ktyre t pesve, Bora m sht afruar dhe m ka thn: Eja t lahesh. Jam kthyer dhe ai m ka ofruar nj cigare. Nuk e kemi pir deri n fund at cigare, kurse dikush ka lluar pr t trokitur n der. Bora ka brtitur: A nuk iu kam thn q askush t mos vij para dy orve! Jam br nervoze. Bora sht prpjekur pr t m qetsuar dhe m ka folur q t mos bj skandal. Megjithkt, pas cigares s dyt t ndezur, prap dikush ka trokitur n der. Bora m nuk ka mundur t prmbahet dhe ka lluar pr tiu brtitur: Si nuk keni turp, a keni ju gra dhe fmij! Kan shtn n dyer. Ai ka dal, kurse mua m ka thn t mos e lshoj asknd. sht kthyer pas disa minutash dhe me automobil m ka kthyer mua dhe H. n salln e sporteve Partizan. T nesrmen, rreth ors 2:00 t pasdites, kan ardhur dy autobus t na marrin neve dhe m n fund kemi dal nga Foa. Natn e kemi kaluar n Podgoric, kurse t nesrmen kemi arritur n Novi Pazar.

38

Pr krimet n Fo, pran Tribunalit Ndrkombtar t Hags jan dnuar: Milorad Krnojelac me 15 vite, Dragoljub Kunarac me 28 vite, Radomir Kovac me 20 vite, Zoran Vukovic me 12 vite dhe Dragan Zelenovic me 15 vite burgim. Gjykimi ndaj Janka Janjicas dhe Dragan Gagoviq ka prfunduar. T akuzuarit kan vdekur para se t paraqiten para Gjykats Ndrkombtare. Para gjykats n BdheH jan: Gojko Jankovic me 34 vite, Negjo Samardgjiq me 24 vite dhe Radovan Stankovic me 16 vite burgim.

Nisma pr KOMRA

PROCESI KOMRA Debati mbi instrumentet pr zbulimin dhe paraqitjen e fakteve mbi t kaluarn ka lluar n muajin maj t vitit 2006 n Forumin e Par Rajonal pr drejtsin transicionale, t cilin e kan organizuar Fondi pr t Drejtn Humanitare (Serbi), Qendra Hulumtuese Dokumentuese (BeH) dhe Documenta (Kroaci). Pjesmarrsit, prfaqsuesit e organizatave joqeveritare dhe t shoqatave t familjeve t t zhdukurve dhe t viktimave nga vendet post-jugosllave, jan zotuar pr nj qasje n nivel rajonal ndaj fakteve t krimeve t lufts, me arsyetimin se lufta sht zhvilluar n hapsirn e shum shteteve dhe se viktimat dhe kryersit e krimeve, n shumicn e rasteve, nuk jetojn n t njjtin shtet. Koalicioni pr themelimin e Komisionit Rajonal pr vrtetimin fakteve mbi krimet e lufts dhe shkeljet e tjera t rnda t t drejtave t njeriut t kryera n ish Jugosllavi (KOMRA) sht themeluar n Forumin e Katrt Rajonal pr drejtsin transicionale, n datn 28.10.2008 n Prishtin. Nisma KOMRA, gjat m shum se tri viteve t kshillimit intensiv n tr rajonin e RSFJ-s s dikurshme, me mbi 6000 pjesmarrs t ndryshm, e ka nxitur debatin m t madh shoqror q sht organizuar ndonjher n kto hapsira. N baz t propozimit, krkesave, nevojave dhe qndrimeve t pjesmarrsve t ktij procesi kshillimor t KOMRA-s, sht shkruar dhe i sht ofruar publikut n datn 26.03.2011 Propozim Statuti i KOMRA-s , i cili, s bashku me m shum se gjysm milioni nnshkrime t prkrahjes, i sht drguar institucioneve m t larta t shteteve t rajonit. N muajin tetor t vitit 2011 sht formuar ekipi rajonal i avokuesve t KOMRA-s, t cilt zhvillojn fazn nale t procesit KOMRA. Nga shtetet e rajonit krkohet themelimi i Komisionit t Pavarur Ndrshtetror Rajonal pr vrtetimin e fakteve mbi t gjitha viktimat e krimeve t lufts dhe t shkeljeve t tjera t rnda t t drejtave t njeriut t kryera n territorin e ish Jugosllavis n periudhn 1991-2001. Qndrimi i Koalicionit pr KOMRA-n sht se detyr themelore e KOMRA-s duhet t jet vrtetimi i fakteve mbi krimet e lufts dhe emrtimi i viktimave, i t vrarve dhe i t zhdukurve, kurse pr qllimet dhe detyrat e tjera, vendimin prfundimtar do t duhej ta sillnin qeverit, t cilat bashkrisht do t themelojn KOMRA-n. !Zri sht botim, qllimi kryesor i t cilit sht q t informoj antart dhe antaret e Koalicionit pr KOMRA-n, prkrahsit e shumt t Nisms dhe t gjith opinionin e interesuar publik mbi procesin e KOMRA-s. Botimi merret edhe me progresin e drejtsis transicionale n rajon. Botimet bhen n gjuhn boshnjake, kroate, serbe, malaziase si dhe n gjuhn shqipe, angleze, maqedonase dhe sllovene.
Nisma pr KOMRA

39

40

Nisma pr KOMRA