INDIGNÁDEVOS!
STÉPHANE HESSEL
 93 anos. Ven sendo a derradeira etapa. O final xa non está moi lonxe. Que sorte 
poder aproveitala para lembrar o que serviu de alicerce ao meu compromiso político: 
os anos de resistencia e o programa elaborado polo Consello Nacional da Resistenciai. 
Debémoslle  a  Jean  Moulin  a  reunión,  no  marco  dese  Consello,  de  todos  os 
compoñentes  da  Francia  ocupada,  os  movementos,  os  partidos,  os  sindicatos,  para 
proclamaren a súa adhesión á Francia combatente e ao único xefe que esta recoñecía: 
o  xeneral  de  Gaulle.  En  Londres  –onde  me  unira  a  este  en  marzo  de  1941‐  eu 
informábame  de  que  o  devandito  Consello  confeccionara  un  programa,  que  o 
aprobara o 15 de marzo de 1944 e que propuxera para a Francia liberada un conxunto 
de  principios  e  de  valores  sobre  os  que  repousaría  a  democracia  moderna  do  noso 
país. 

  Destes  principios  e  valores  temos  hoxe  máis  necesidade  ca  nunca. 

Correspóndenos  velar  a  todos  xuntos  para  que  a  nosa  sociedade  siga  a  ser  unha 
sociedade  da  que  esteamos  orgullosos,  non  esta  sociedade  dos  sen‐papeis,  das 
expulsións,  das  sospeitas  tocante  aos  inmigrantes,  non  esta  sociedade  na  que  se 
cuestiona a xubilación e as conquistas da Seguridade Social, non esta sociedade na que 
os  medios  de  comunicación  están  nas  mans  dos  enriquecidos,  cousas  todas  que  nos 
teriamos  negado  a  permitir  de  sermos  nós  os  auténticos  herdeiros  do  Consello 
Nacional da Resistencia. 

  A  partir  de  1945,  despois  dun  drama  atroz,  as  forzas  presentes  no  seo  do 
Consello da Resistencia conságranse a unha ambiciosa reconstrución. Lembrémolo: é 
entón cando se crea a Seguridade Social, como desexaba a Resistencia e estipulaba o 
seu programa: 

  “Un  plan  completo  de  Seguridade  Social,  tendente  a  lles  asegurar  a  todos  os 
cidadáns  medios de existencia en todos aqueles casos nos que eles sexan incapaces de 
os acadar por medio do traballo”. 

  “Unha  xubilación  que  lles  permita  aos  traballadores  vellos  acabaren 

dignamente os seus días”. 

  As fontes de enerxía, a electricidade e o gas, as minas de carbón e a gran banca 
son nacionalizadas. É o que preconizaba tamén este programa: 

  “ Volverlle á nación os grandes medios de produción monopolizados, froito do 
traballo común, as fontes de enerxía, as riquezas do subsolo, as compañías de seguros 
e a gran banca”. 

  “A instauración dunha verdadeira democracia económica e social que implica o 
afastamento dos grandes feudos económicos e financeiros da dirección da economía”. 
  O  interese  xeral  debe  primar  sobre  o  interese  particular,  o  xusto  reparto  das 
riquezas  creadas  polo  mundo  do  traballo  primar  sobre  o  poder  do  diñeiro.  A 
Resistencia propón: 

  “Unha  organización  racional  da  economía  que  asegure  a  subordinación  dos 

intereses  particulares  ao  interese  xeral  e  estea  liberada  da  ditadura  profesional 
instaurada á imaxe dos estados fascistas”. 

  E o Goberno Provisorio da República toma o relevo das propostas. 

  A  unha  verdadeira  democracia  cómprelle  unha  prensa  independente;  a 

Resistencia sábeo e esíxeo defendendo: 

  “A  liberdade  da  prensa,  o  seu  honor  e  a  súa  independencia  a  respecto  do 
Estado, dos poderes do diñeiro e das influencias estranxeiras” 

  É  o  que  transmiten  tamén  os  decretos  sobre  a  prensa  dende  1944.  E  é 

xustamente iso o que está hoxe en perigo. 

  A  Resistencia  reclamaba  “a  posibilidade  efectiva  para  todos  os  rapaces 

franceses de se beneficiaren do ensino máis desenvolvido”, sen discriminacións, mais as 
reformas propostas en 2008 van contra deste proxecto. Algúns profesores mozos –cos 
que me solidarizo‐ chegaron mesmo a refugar a súa aplicación e viron os seus salarios 
amputados a xeito de castigo. Eles indignáronse, “desobedeceron”, consideraron estas 
reformas  demasiado  arredadas  do  ideal  da  escola  republicana,  demasiado  ao  servizo 
dunha sociedade  do diñeiro e que xa non desenvolven de abondo o espírito creativo e 
crítico1. 

  Hoxe  estanse  a  cuestionar  os  alicerces  todos  das  conquistas  sociais  da 
Resistenciaii. 

O motivo da resistencia é a indignación 

  Atrévense a dicirnos que o estado xa non pode afrontar o custe destas medidas 
cidadás. Mais: como pode faltar hoxe diñeiro para manter e prolongar estas conquistas 
cando  a  produción  de  riquezas  aumentou  considerablemente  dende  a  Liberación, 
período no que Europa estaba arruinada? Non é senón porque o poder do diñeiro, tan 
combatido  pola  Resistencia,  nunca foi  tan  grande,  insolente  e  egoísta,  tendo  os  seus 
propios servidores até nas máis altas esferas do Estado. Os bancos, agora privatizados, 
amósanse  en  primeiro  lugar  preocupados  polos  seus  dividendos  e  polos  altísimos 
                                                            
1
 As persoas interesadas en coñeceren mellor as causas deste rexeitamento poden consultar en Internet 
a  carta  dun  profesor  ao  seu  inspector  educativo  rexeitando  aplicar  as  reformas: 
http://www.scribd.com/doc/9674474/Lettre‐de‐refus‐dobeir‐face‐au‐projet‐de‐reforme‐Darcos‐
instituteur2008 (Nota do tradutor) 
salarios dos seus directivos, non polo interese xeral. A distancia entre os máis pobres e 
os máis ricos nunca tan importante foi, e a carreira polo diñeiro e a competición nunca 
tan fomentada. 

  O  motivo  básico  da  resistencia  era  a  indignación.  Nós,  veteranos  dos 

movementos  de  resistencia  e  das  forzas  combatentes  da  Francia  Libre  chamamos  as 
xeracións  mozas  a  faceren  vivir  e  a  transmitiren  o  herdo  da  Resistencia  e  os  seus 
ideais.  Nós  dicímoslles:  tomade  o  relevo,  indignádevos!  Os  responsábeis  políticos, 
económicos,  intelectuais  e  o  conxunto  da  sociedade  non  deben  dimitir  nin  deixarse 
impresionar pola actual ditadura internacional dos mercados financeiros que ameazan 
a paz e a democracia. 

  Deséxovos  a  todos  e  a  cada  un  de  vós  que  teñades  o  voso  motivo  de 
indignación. É valiosísimo. Cando algo vos indigna, como a min me indignou o nazismo, 
daquela un faise militante, forte e comprometido. Únese á gran corrente da Historia, e 
a  gran  corrente  da  Historia  debe  proseguir  grazas  a  cada  un  de  nós.  Esta  corrente 
camiña  cara  a  unha  maior  xustiza  e  maior  liberdade,  mais  non  esa  liberdade 
incontrolada  do  raposo  no  galiñeiro.  Estes  dereitos,  que  en  1948  a  Declaración 
Universal recolleu en programa, son universais. Se vós atopades alguén que non goza 
deles, compadecédeo e axudádelle a conquistalos. 

Dúas visións da Historia 

  Cando eu intento comprender cal foi a causa do fascismo, a causa de que nos 
invadira  este  e  o  réxime  de  Vichy,  dígome  que  os  acaudalados,  co  seu  egoísmo, 
tivéronlle  un  medo  terríbel  á  revolución  bolxevique.  E  deixáronse  conducir  polo  seu 
medo.  Mais  se,  hoxe  coma  entón,  se  ergue  unha  minoría  activa,  ha  ser  abondo, 
teremos  o  fermento  para  que  a  pasta  levede.  De  certo  que  a  experiencia  de  alguén 
moi  vello  coma  min,  nacido  en  1917,  é  diferente  da  experiencia  dos  mozos  de  hoxe. 
Con frecuencia pido aos profesores de secundaria que me deixen intervir ante os seus 
alumnos,  e  dígolles:  Vós  non  tedes  as  mesmas  razóns  evidentes  para  vos 
comprometerdes.  Para  nós,  resistir  era  non  aceptar  a  ocupación  alemá  e  a  desfeita. 
Era  relativamente  sinxelo.  Sinxelo  como  o  que  veu  despois:  a  descolonización.  E 
despois,  a  guerra  de  Alxeria.  Cumpría  que  Alxeria  fose  independente,  era  unha 
evidencia.  Canto  a  Stalin,  todos  nós  aplaudimos  a  vitoria  do  Exército  Vermello  sobre 
dos nazis en 1943. Mais xa cando coñeceramos os grandes procesos stalinistas de 1935 
–e mesmo se cumpría prestar un ouvido ao comunismo para contrapesar o capitalismo 
americano‐  a  necesidade  de  se  opor  a  esta  forma  insoportábel  de  totalitarismo 
impuxérase como unha evidencia. A miña longa vida deume unha sucesión de razóns 
de me indignar. 
  Estas razóns naceron menos dunha emoción ca dunha vontade de compromiso.  
O  normalien2 mozo que eu era viuse moi influído por Sartre, condiscípulo máis vello. A 
náusea e O muro – non O ser e a nada‐ foron moi importantes na formación do meu 
pensamento.  Sartre  aprendeunos  a  nos  dicirmos:  “Vós  sodes  responsábeis  en  tanto 
que  individuos”.  Era  unha  mensaxe  libertaria.  A  responsabilidade  do  home  que  non 
pode remitirse nin a un poder nin a un deus. Ao contrario: é preciso comprometerse 
en  nome  da  propia  responsabilidade  de  persoa  humana.  Cando  en  1939  entrei  na 
École Normale Supérieure da rue d’Ulm, en París, entraba nela como férvido discípulo 
do  filósofo  Hegel  e  asistía  ao  seminario  de  Maurice  Merleau‐Ponty.  O  seu  ensino 
exploraba  a  experiencia  concreta,  a  do  corpo  e  a  das  súas  relacións  co  sentido, 
relevante  singular  fronte  ao  plural  dos  sentidos.  Pero  o  meu  optimismo  natural  que 
quere  que  todo  o  que  é  desexábel  sexa  posíbel,  levábame  máis  cara  a  Hegel.  O 
hegelianismo interpreta a longa historia da Humanidade como dotada de sentido: é a 
liberdade do home que progresa  de etapa en etapa. A Historia esta feita de choques 
sucesivos,  é  a  asunción  de  desafíos.  A  historia  das  sociedades  progresa  e,  ao  cabo, 
acadada polo home a liberdade completa, temos o Estado democrático na súa forma 
ideal. 

  Existe, claro, outra concepción da Historia. Os progresos feitos pola liberdade, a 
competición,  a  carreira  cara  a  “sempre  máis”,  poden  ser  vividos  coma  un  furacán 
destrutor. É así como a representa un amigo de meu pai, o home que compartiu con el 
a  tarefa  de  traducir  ao  alemán  Á  procura  do  tempo  perdido,  de  Marcel  Proust.  É  o 
filósofo  alemán  Walter  Benjamin.  El  tirara  unha  mensaxe  pesimista  dun  cadro  do 
pintor suízo Paul Klee, o Angelus Novus, no que a figura do anxo abre os brazos como 
para conter e rexeitar unha treboada que el identifica co progreso. Para Benjamin, que 
se  suicidará  en  setembro  de  1940  para  fuxir  do  nazismo,  o  sentido  da  Historia  é  o 
camiñar irresistíbel de catástrofe en catástrofe.  

A indiferenza, a peor das actitudes 

  É certo, as razóns de se indignar poden parecer hoxe menos nidias, ou o mundo 
complexo de máis. Quen manda? Quen decide? Non sempre é doado distinguir entre 
todas as correntes que nos gobernan. Non temos xa diante unha pequena elite da que 
entendemos  claramente  o  xeito  de  actuar.  É  un  vasto  mundo  que  percibimos  como 
interdependente.  Vivimos  nunha  interconectividade  moito  máis  grande  do  que 
endexamais  existiu.  Mais  neste  mundo  hai  cousas  insoportábeis.  Para  velo  cómpre 
                                                            
2
 Alumno ou ex‐alumno da École Normale Supérieure. Durante moitas décadas, a da rue d’Ulm, en París, 
foi a única existente en Francia. A súa fundación remóntase a 1794, época da Convención. Esta escola é 
un  dos  máis  prestixiosos  centros  universitarios  de  Europa  e  nela  –tras  unha  rigorosa  selección‐ 
estudantes  de  todas  as  materias,  humanísticas  ou científicas,  reciben  unha  formación  moi  cualificada. 
Normaliens e normaliennes forman parte da elite do profesorado universitario, da investigación e dos 
corpos da Administración do Estado. (N. d. t.) 
ollar  e  buscar  ben.  Eu  dígolle  aos  mozos:  Buscade  un  pouquiño  e  habedes  atopar.  A 
peor actitude é a indiferenza, dicir: “Eu non podo facerlle nada, eu voume apañando”. 
Ao vos comportardes así, perdedes unha das compoñentes esenciais que caracterizan 
ao ser  humano: a capacidade de indignación e o compromiso que se deriva dela. 

  Podemos xa identificar dous novos grandes desafíos: 

  1.‐ A inmensa distancia que existe entre os moi pobres e os moi ricos, que non 
cesa de aumentar.  

É  unha  innovación  dos  séculos  XX  e  XXI.  Os  moi  pobres,  no  mundo  de  hoxe, 
gañan a penas dous dólares por día. Non podemos permitir que esta distancia siga a 
aumentar. Esta sinxela constatación debe suscitar o compromiso. 

  2.‐ Os dereitos humanos e o estado do planeta. 

  Eu  tiven  a  sorte,  despois  da  Liberación,  de  estar  asociado  á  redacción  da 
Declaración Universal dos Dereitos Humanos, adoptada pola Organización das Nacións 
Unidas o 10 de decembro de 1948 en París, no Palacio de Chaillot. En calidade de xefe 
do  gabinete  de  Henri  Laugier  –secretario  xeral  adxunto  da  ONU‐  e  secretario  da 
Comisión  dos  Dereitos  Humanos,  participei,  xuntamente  con  outras  persoas,  na 
redacción  desa  declaración.  Non  podo  esquecer  na  súa  elaboración  o  papel  de  René 
Cassin  ‐  Comisario  Nacional  de  Xustiza  e  Educación  do  goberno  da  Francia  Libre  en 
Londres en 1941, que foi premio Nobel da Paz en 1948‐ nin o de Pierre Mendès‐France 
no seo do Consello Económico e Social ao que os textos que nós elaborabamos eran 
sometidos  antes  de  seren  examinados  pola  Terceira  Comisión  da  Asemblea  Xeral, 
encargada  das  cuestións  sociais,  humanitarias  e  culturais.  Formaban  parte  dela  os 
cincuenta  e  catro  estados  que  entón  eran  membros  das  Nacións  Unidas  e  eu 
desempeñaba a función de secretario. 

  Debémoslle a René Cassin o termo de dereitos universais e non internacionais 
como propuñan os nosos amigos anglosaxóns. Porque era xustamente iso o que estaba 
en xogo ao saírmos da Segunda Guerra Mundial: emancipármonos das ameazas que o 
totalitarismo  fixo  pesar  sobre  a  Humanidade.  Para  nos  emanciparmos  delas,  cómpre 
conseguir que os estados membros da ONU se comprometan a respectar eses dereitos 
universais.  É  unha  maneira  de  desmontar  o  argumento  da  soberanía  plena  que  un 
estado pode facer valer mentres comete crimes contra a Humanidade no seu solo. Foi 
o  caso  de  Hitler,  que  se  consideraba    o  amo  do  seu  país  e  autorizado  a  provocar  un 
xenocidio.  Esta  Declaración  Universal  débelle  moito  á    revulsión  universal  ante  o 
nazismo, o fascismo e o totalitarismo, e mesmo –a través da nosa presenza‐ ao espírito 
da Resistencia. Eu sentía que había que facer as cousas rapidamente, non ser inxenuo 
coa hipocrisía na adhesión proclamada polos vencedores a estes valores que non todos 
tiñan a intención de promover lealmente e que nos tratabamos de lles imporiii. 
  Non resisto a citar o artigo 15 da Declaración Universal dos Dereitos Humanos: 
“Todo  individuo  ten  dereito  a  unha  nacionalidade”.  E  o  artigo  22:  “Toda  persoa,  en 
tanto  que  membro  da  sociedade,  ten  dereito  á  seguridade  social;  esta  fúndase  para 
lograr a satisfacción dos dereitos económicos, sociais e culturais indispensábeis para a 
súa dignidade e para o libre desenvolvemento da súa personalidade, grazas ao esforzo 
nacional  e  á  cooperación  internacional,  considerada  a  organización  e  os  recursos  de 
cada país.” E se esta declaración ten un alcance declarativo e non xurídico, non por iso 
deixou  de  desempeñar  un  importante  papel  dende  1948;  houbo  pobos  colonizados 
que  se  aferraron  a  ela  na  súa  loita  de  independencia.  A  Declaración  fecundou  as 
mentes no seu combate pola liberdade. 

  Constato  con  pracer  que  no  decurso  das  últimas  décadas  se  multiplicaron  as 
organización non gobernamentais, os movementos sociais como Attac (Asociación pola 
taxación  das  transaccións  financeiras),  a  FIDH  (Federación  Internacional  dos  Dereitos 
Humanos),  Amnistía  Internacional…  que  son  activas  e  acadan  resultados.  É  evidente 
que  hoxe,  para  ser  eficaz,  é  preciso  actuar  en  rede,  aproveitar  todos  os  medios 
modernos de comunicación. 

  Aos  mozos  dígolles:  ollade  arredor  de  vós,  habedes  atopar  aí  os  temas  que 
xustifican  a  vosa  indignación:  o  trato  dado  aos  inmigrantes,  aos  sen‐papeis,  aos 
romanís.  Habedes  atopar  situacións  concretas  que  vos  leven  a  exercer  unha  rexa 
acción cidadá. Buscade e habedes atopar! 

A miña indignación a propósito de Palestina 

  Hoxe,  a  miña  indignación  principal  refírese  a  Palestina,  a  banda  de  Gaza  e  a 

Cisxordania. Este conflito e fonte mesmo de indignación. É absolutamente preciso ler o 
informe  Richard  Goldstone  de  setembro  de  209  sobre  Gaza  no  que  este  xuíz 
surafricano,  xudeu,  que  mesmo  se  declara  sionista,  acusa  o  exército  israelí  de  ter 
cometido “actos asimilábeis a crimes de guerra e se cadra , en certas circunstancias, a 
crimes contra a Humanidade” durante a súa operación Chumbo endurecido que durou 
tres  semanas.  Eu,  en  concreto,  volvín  en  2009  a  Gaza,  onde  puiden  entrar  coa  miña 
muller  grazas  a  un  pasaporte  diplomático  a  fin  de  estudar  de  visu  o  que  dicía  este 
informe. As persoas que nos acompañaban non foron autorizadas a entrar na banda de 
Gaza. Nin alá nin na Cisxordania. Visitamos tamén os campos de refuxiados palestinos 
instalados  dende  1948  pola  UNRWA,  a  axencia  das  Nacións  Unidas,  nos  que  máis  de 
tres  millóns  de  palestinos  expulsados  das  súas  terras  por  Israel  agardan  un  retorno 
cada  vez  máis  problemático.  Tocante  a  Gaza,  é  unha  prisión  a  ceo  aberto  para  un 
millón e medio de palestinos. Unha prisión na que se organizan para sobreviviren. 

  Aínda  máis  que  as  destrucións  materiais  como  a  do  hospital  do  Crecente 
Vermello  polo  Chumbo  endurecido,  remanecen  na  nosa  memoria  o  comportamento 
dos  gazauís,  o  seu  patriotismo,  o  seu  amor  polo  mar  e  as  praias,  a  súa  constante 
preocupación polo benestar dos seus fillos, innumerábeis e riseiros. Impresionounos a 
súa  enxeñosa  maneira  de  afrontar  todas  as  penurias  que  lles  son  impostas.  Vímolos 
fabricar  ladrillos, a falta de cemento para reconstruír os milleiros de casas destruídas 
polos  tanques.  Confirmáronnos  que  houbera  no  campo  palestino  mil  catrocentos 
mortos  (incluíndo  mulleres,  nenos  e  vellos)  no  decurso  desta  operación  Chumbo 
endurecido efectuada polo exército israelí contra só cincuenta feridos por parte israelí. 
Comparto  as  conclusións  do  xuíz  surafricano.  Que  uns  xudeus  poidan  pola  súa  parte 
perpetrar  crimes  de  guerra  é  insoportábel.  Infelizmente,  a  Historia  fornece  poucos 
exemplos de pobos que tiren leccións da súa propia historia. 

  Ben o sei: Hamás, que gañara as últimas eleccións lexislativas non puido evitar 
que se lanzasen mísiles contra as vilas israelís en resposta á situación de illamento e de 
bloqueo  na  que  se  atopan  os  gazauís.  Evidentemente,  penso  que  o  terrorismo  é 
inaceptable, mais cómpre recoñecer que cando estades ocupados con medios militares 
infinitamente superiores aos vosos, a reacción popular non pode ser só non‐violenta. 

  Seica  beneficia  a  Hamás  lanzar  mísiles  contra  a  vila  de  Sdérot?  A  resposta  é 
“non”. Non beneficia á súa causa, mais pódese explicar este xesto pola desesperación 
dos  gazauís.  Na  noción  de  desesperación  cómpre  entender  a  violencia  coma  unha 
lamentábel  conclusión  de  situacións  inaceptábeis  para  os  que  a  sofren.  Daquela, 
pódese  dicir  que  o  terrorismo  é  unha  forma  de  desesperación.  E  que  esta 
desesperación  é  un  termo  negativo.  Non  habería  que  des‐esperar,  habería  que 
esperar.  A  desesperación  é  unha  negación  da  esperanza.  É  comprensíbel,  e  eu  case 
diría  que  é  natural,  mais  non  por  iso  é  aceptábel.  Porque  non  permite  lograr  os 
resultados que pode eventualmente producir a esperanza. 

A non‐violencia, o camiño que debemos aprender a seguir 

  Estou convencido de que o porvir pertence á non‐violencia, á conciliación das 
culturas diferentes. Por este vieiro debe a Humanidade franquear a súa próxima etapa. 
Niso  únome  a  Sartre:  non  podemos  desculpar  aos  terroristas  que  poñen  bombas, 
podémolos  comprender.  Sartre  escribe  en  1947:  “Recoñezo  que  a  violencia,  en 
calquera  forma  que  se  manifeste,  é  un  fracaso.  Mais  é  un  fracaso  inevitábel  porque 
estamos  nun  universo  de  violencia.  E  se  é  certo  que  o  recurso  da  violencia  contra  a 
violencia  corre  o  risco  de  a  perpetuar,  tamén  é  certo  que  é  o  único  xeito  de  a  facer 
rematariv”. Ao que eu engadiría que a non violencia é un medio máis seguro de a facer 
rematar. Non podemos apoiar os terroristas, como fixo Sartre en nome deste principio 
durante a guerra de Alxeria ou cando do atentado cometido nos xogos de Munich, en 
1972, contra atletas israelís. Non é eficaz e o propio Sartre acabará por se interrogar ao 
final  da  súa  vida  sobre  o  sentido  do  terrorismo  e  a  dubidar  da  súa  razón  de  ser. 
Dicirnos  “a  violencia  non  é  eficaz”  é  moito  máis  importante  ca  saber  se  debemos 
condenar ou non os que a utilizan. O terrorismo non é eficaz. Na noción de eficacia, 
cómpre unha esperanza non violenta. Se existe unha esperanza violenta é na poesía de 
Guillaume  Apollinaire  (“Que  l’espérance  est  violente3”)  non  en  política.  Sartre  ,  en 
marzo  de  1980,  a  tres  semanas  da  súa  morte,  declaraba: “Cómpre  tentar  de  explicar 
por  que  o  mundo  de  agora,  que  é  horríbel,  non  é  senón  un  momentiño  no  longo 
desenvolvemento  histórico,  que  a  esperanza  sempre  foi  unha  das  forzas  dominantes 
das  revolucións  e  das  insurreccións  e  o  moito  que  eu  sinto  aínda  a  esperanza  como 
concepción miña do porvirv”. 

  Cómpre  entender  que  a  violencia  vira  as  costas  ao  esperanzamento.  Cómpre 
preferir a esperanza, a esperanza da non‐violencia. É o camiño que debemos aprender 
a seguir. Tanto pola banda dos opresores como pola dos oprimidos, cómpre chegar á 
negociación para facer desaparecer a opresión; iso é o que permitirá que non haxa xa 
violencia terrorista. Por iso cómpre non deixar que se acumule demasiada xenreira. 

  A mensaxe dun Mandela e dun Martin Luther King atopa toda a súa pertinencia 
nun mundo que superou a confrontación das ideoloxías e o totalitarismo conquistador. 
É unha mensaxe de esperanza na capacidade das sociedades modernas para superar 
os  conflitos  a  través  da  comprensión  mutua  e  a  paciencia  vixiante.  Para  acadalo 
cómpre fundamentarse nos dereitos, e a violación destes –sexa de quen for  a autoría‐ 
debe provocar a nosa indignación. Sobre estes dereitos non se transixe. 

Por unha insurrección pacífica 

  Eu  sinalei  –e  non  fun  o  único‐  a  reacción  do  goberno  israelí  confrontado  ao 
feito de que cada venres os cidadáns de Bil ’id van, sen lanzaren pedras e sen utilizaren 
a forza, até o muro contra do que protestan. As autoridades israelís cualificaron esta 
marcha  como  “terrorismo  non‐violento”.  Non  está  mal…  Cómpre  ser  israelí  para 
cualificar  como  terrorista  a  non‐violencia.  Mais  sobre  todo  cómpre  sentirse  alterado 
pola  eficacia  da  non‐violencia,  que  reside  en  que  suscita  o  apoio,  a  comprensión  e  o 
sostemento de todos aqueles que no mundo son adversarios da opresión. 

  O  pensamento  produtivista,  espallado  por  Occidente,  arrastrou  o  mundo  a 

unha crise da que é preciso saír a través dunha ruptura radical coa fuxida adiante do 
“sempre máis” no eido financeiro e tamén no eido científico e técnico. É ben tempo de 
que  a  arela  de  ética,  de  xustiza  e  de  equilibrio  perdurábel  prevaleza.  Porque  nos 
ameazan  os  máis  graves  perigos.  E  poden  pórlle  punto  final  á  aventura  humana  nun 
planeta que ela pode volver inhabitábel para o home. 

                                                            
3
  Alusión a un verso do coñecido poema Le pont Mirabeau. (N. d. t.) 
  Mais segue a ser certo que se teñen feito importantes progresos dende 1948: a 
descolonización, o remate do apartheid, a destrución do imperio soviético, a caída do 
muro  de  Berlín…  Pola  contra,  os  dez  primeiros  anos  de  século  XXI  constituíron  un 
período  de  recuamento.  Este  recuamento  explícase,  ao  meu  ver,  pola  presidencia 
americana  de  George  Bush,  polo  11  de  setembro  e  polas  consecuencias  desastrosas 
que del tiraron os Estados Unidos, como esa intervención militar en Irak. Tivemos esa 
crise  económica  mais  non  fomos  quen  de  encetar  unha  nova  política  de 
desenvolvemento.  Coa  mesma,  o  cumio  de  Copenhague  contra  o  quecemento 
climático  non  permitiu  emprender  unha  verdadeira  política  de  preservación  do 
planeta. Estamos nun limiar: entre os horrores da primeira década e as posibilidades 
das décadas seguintes. Mais cómpre ter esperanza. Cómpre ter sempre esperanza. A 
década  anterior,  a  dos  anos  1990,  orixinara  grandes  progresos.  As  Nacións  Unidas 
souberon  convocar  conferencias  como  a  de  Río  sobre  o  ambiente,  en  1992,  e  a  de 
Pequín sobre a muller, en 1995. En setembro de 2000, por iniciativa do secretario xeral 
das Nacións Unidas, Kofi Annan, os 191 países membros aprobaron a declaración sobre 
os  “Oito  obxectivos  do  milenio  para  o  desenvolvemento”  pola  que  se  comprometen 
nomeadamente  a  reducir  á    á  metade  a  pobreza  no  mundo  de  aquí  a  2015.  A  miña 
grande tristura é que nin Obama nin a Unión Europea se teñan manifestado aínda co 
que  debería  ser  a  súa  achega  a  unha  fase  construtiva  alicerzada  nos  valores 
fundamentais. 

  Como  rematar  este  chamamento  á  indignación?  Lembrando  outra  volta  que, 

con  ocasión  do  sesaxésimo  aniversario  do  Programa  do  Consello  Nacional  da 
Resistencia,  diciamos  o  8  de  marzo  de  2004  os  veteranos  dos  movementos  da 
Resistencia  e  das  forzas  combatentes  da  Francia  Libre  (1940‐1945)  que  de  certo  “o 
nazismo está vencido grazas ao sacrificio dos nosos irmáns e irmás da Resistencia e das 
Nacións  Unidas  contra  a  barbarie  fascista.  Mais  esta  ameaza  non  desapareceu 
totalmente e a nosa carraxe contra a inxustiza permanece intactavi”. 

  Non,  esta  ameaza  non  desapareceu  totalmente.  En  consecuencia,  seguimos 

chamando a “unha verdadeira insurrección pacífica contra os medios de comunicación 
que non propoñen outro horizonte para a nosa mocidade senón o consumo masivo, o 
desprezo  dos  máis  feble  e  da  cultura,  a  amnesia  xeneralizada  e  a  competición 
desbocada de todos contra todos”. 

  A aqueles que construirán o século XXI dicímoslle co noso afecto 

“CREAR É RESISTIR. 
RESISTIR É CREAR” 
 

 
 

NOTAS DA EDICIÓN ORIXINAL ELABORADAS DE ACORDO CO AUTOR 

                                                            
i
    Creado  clandestinamente  o  27  de  maio  de  1943  en  París  polos  representantes  dos  oito  grandes 
movementos  da  Resistencia,  dos  dous  grandes  sindicatos  de  antes  da  guerra  (  a  CGT  e  a  CFTC  ou 
Confederación  Francesa de  Traballadores  Cristiáns),  e dos  seis  principais  partidos políticos  da  Terceira 
República (entre eles o PC e a SFIO ou partido socialista), o Consello Nacional da Resistencia mantivo a 
súa  primeira  xuntanza  ese  mesmo  día  baixo  a  presidencia  de  Jean  Moulin,  delegado  do  xeneral  de 
Gaulle que quixo constituír este Consello para facer máis eficaz a loita contra os nazis e reforzar a súa 
propia lexitimidade ante os aliados. De Gaulle encarregoulle a este Consello a elaboración dun programa 
de goberno en previsión da liberación de Francia. O programa fixo varias viaxes de ida e volta entre o 
CNR e o goberno da Francia Libre, a un tempo en Londres e Alxer, antes de ser aprobado o 15 de marzo 
de 1944 polo plenario da asemblea do CNR. Este programa foille entregado solemnemente ao xeneral 
de Gaulle polo CNR o 25 de agosto de 1944 na Casa do Concello de París. Reparemos en que o decreto 
sobre  a  prensa  foi  xa  publicado  o  26  de  agosto.  Un  dos  principais  redactores  do  programa  foi  Roger 
Ginsburger, fillo dun rabino alsaciano que naquel momento era –baixo o pseudónimo de Pierre Villon‐ 
secretario  xeral  da  Fronte  Nacional  pola  independencia  de  Francia  ‐movemento  de  resistencia  creado 
polo  Partido  Comunista  Francés  en  1941‐  que  el  representou  no  seo  do  CNR  e  da  súa  comisión 
permanente. 
 
ii
 Segundo estimacións sindicais, pasouse de o importe das pensións representar o 75‐80% do ingreso a 
aproximadamente un 50%, en cifras globais. Jean‐Paul Domin, profesor de Economía na Universidade de 
Reims‐Champagne‐Ardennes, redactou en 2010 un informe para o Instituto Europeo dos Salarios sobre 
“O seguro médico complementario”. Nel revela que o acceso a un complementario de calidade é nestes 
momentos  un  privilexio  determinado  pola  xerarquía  laboral,  que  os  máis  febles  renuncian  a  algúns 
tratamentos por falta de seguros complementarios e pola importancia da diferenza a pagar, que a orixe 
do problema está en non ter feito do salario a base dos dereitos sociais , punto central dos decretos do 
4 e 15 de outubro de 1945. Estes instituían a Seguridade Social e colocaban a súa xestión baixo a dupla 
autoridade  dos  traballadores  e  do  Estado.  Dende  as  reformas  de  Juppé  en  1995,  promulgadas  por 
decreto, e despois, en 2004,  a lei Douste Blazy (doutor en Medicina), só o Estado xestiona a Seguridade 
Social. Por exemplo, é o Xefe do Estado quen nomea por Decreto o director xeral da Caixa Nacional do 
Seguro  de  Enfermidade  (CNAM).    Xa  non  son  sindicalistas  –como  nos  días  seguintes  á  Liberación‐    as 
persoas  que  están  á  fronte  das  caixas  primarias  departamentais  (4)  senón  o  Estado  ao  través  dos 
prefectos. Os representantes dos traballadores só teñen nelas un papel consultivo. 
 
iii
 A Declaración Universal dos Dereitos Humanos foi aprobada o 10 de decembro de 1948 en París pola 
Asemblea das Nacións Unidas, por 48 estados dun total de 58. Oito abstivéronse: África do Sur, a causa 
do  apartheid  que  a  Declaración  condenaba  de  feito,    Arabia  Saudita,  polo  mesmo,  a  causa  da 
desigualdade    entre  homes  e  mulleres,  a  Unión  Soviética  (Rusia,  Ucraína  e  Bielorrusia),    Polonia, 
Checoslovaquia e Iugoslavia, por estimaren pola súa banda que a Declaración non avanzaba de abondo 
nos  dereitos  económicos  e  sociais  nin  nos  dereitos  das  minorías.  Repárese,  con  todo,  que  Rusia  en 
concreto  opúxose  á  proposta  australiana  de  crear  un  Tribunal  Internacional  dos  Dereitos  Humanos 
encarregado de examinar as peticións dirixidas ás Nacións Unidas. Cómpre lembrar aquí que o artigo 8 
da  Declaración  establece  o  principio  do  recurso  individual  contra  un  Estado  no  caso  de  violación  dos 
dereitos  fundamentais;  este  principio  sería  aplicado  en  1998  coa  creación  do  Tribunal  Europeo  dos 
Dereitos Humanos permanente que garante ese dereito ao recurso a máis de 800 millóns de europeos. 
 
iv
 Sartre, J.‐P.: Situation de l’écrivain en 1947, in Situations II, París, Gallimard, 1948. 
 
v
 Sartre, J.‐P.: Maintenant l’espoir…(III)  in Le Nouvel Observateur, 24 de marzo de 1980. 
                                                                                                                                                                              
  
vi
  Os  asinantes  do  chamamento  do  8  de  marzo  de  2004  son  Lucie  Aubrac,  Raymond  Aubrac,  Henri 
Bartoli,  Daniel  Cordier,  Philippe  Dechartre,  Georges  Guingouin,  Stéphane  Hessel,  Maurice  Kriegel‐
Valrimont,  Lise  London,  Georges  Séguy,  Germaine  Tillion,  Jean‐Pierre  Vernant  e  Maurice  Voutey.  Este 
chamamento  tivo  un  gran  eco  nas  xeracións  mozas,  igual  que  o  discurso  improvisado  por  Stéphane 
Hessel  o  17  de  maio  de  2009  na  chan  de  Glières,  con  ocasión  da  xuntanza  anual  “Palabras  de 
Resistencias”  convocado  por  iniciativa  da  asociación  “Cidadáns  Resistentes  de  Onte  e  de  Hoxe”. 
Lembrando  que  “o  motivo  da  Resistencia”  fora    “a  indignación”.  Hessel  clamou:  “Atopade  os  vosos 
propios  motivos  de  indignación,  unídevos  a  esta  gran  corrente  da  Historia!”.  Recollida  polo  cineasta 
Gilles Perret para o seu filme Walter, regreso á resistencia, esta intervención foi o punto de partida do 
texto  aquí  publicado.  Pódese  consultar  con  proveito  o  sitio  Internet  da  asociación:  www.citoyens‐
resistants.fr 
 

       
 
(4) Delegacións locais da devandita Caixa Nacional do Seguro de Enfermidade –unha das seccións 
da Seguridade Social‐ que en xeral teñen ámbito departamental, equivalente ao da “provincia” 
española. A autoridade que representa o Goberno do Estado nos departamentos é o prefecto, 
cargo similar ao antigo “gobernador civil” en España. (N. d. t.) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
POSFACIO DA EDICIÓN ORIXINAL 
 
  Stéphane  Hessel  naceu  en  Berlín  en  1917,  de  pai  xudeu,  escritor  e  tradutor, 
Franz  Hessel,  e  de  nai  pintora  e  melómana,  Helen  Grund,  tamén  escritora.  Seus  pais 
establécense  en  Paris  en  1924,  cos  seus  dous  fillos:  Ulrich,  o  máis  vello,  e  Stéphane. 
Grazas  ao  ambiente  familiar,  os  dous  frecuentan  a  vangarda  parisiense,  como  o 
dadaísta Marcel Duchamp e o escultor americano Alexander Calder. En 1939  Stéphane 
entra  na  Escola  Normal  Superior  da  rue  d’Ulm,  mais  a  guerra  interrompe  os  seus 
estudos. Nacionalizado francés dende 1937, é  mobilizado e coñece a drôle de guerre 
(5)  e  ve  o  mariscal  Pétain  vender  a  soberanía  francesa.  En  maio  de  1941  únese  á 
Francia  Libre  do  xeneral  de  Gaulle,  en  Londres.  Traballa  no  Servizo  de  Contra‐
Espionaxe,  de  Información  e  Acción  (BCRA).  Nunha  noite  do  final  de  marzo  de  1944 
desembárcano clandestinamente en Francia có nome en código de Greco e a misión de 
entrar  en  contacto  coas  diferentes  redes  parisienses  e  de  atopar  novos  lugares  de 
emisión para transmitir a Londres as información recibidas orientadas ao desembarco 
aliado.  O  10  de  xuño  a  Gestapo  aprésao  en  París  por  unha  delación  (“Non  hai  que 
                                                                                                                                                                              
perseguir  a  alguén  que  falou  baixo  torturas”,  escribirá  el  nun  libro  de  memorias, 
Bailando  co  século,  en  1997).  Despois  de  varios  interrogatorios  baixo  torturas  –a 
“bañeira”, especialmente, mais desconcerta ao torturadores falándolles en alemán, a 
súa lingua natal‐ é enviado ao campo de concentración de Buchenwald, en Alemaña, o 
8 de agosto de 1944, é dicir, uns días antes da liberación de París. O día anterior ao que 
ía ser aforcado, logra in extremis trocar a súa identidade pola dun francés falecido de 
tifo no campo. Baixo un novo nome, Michel Boitel, de oficio fresador, é transferido ao 
campo  de  Rottleberode,  próximo  á  fabrica  dos  trens  de  aterraxe  dos  bombardeiros 
alemáns  Junker  52,  mais  felizmente  –a  súa  eterna  sorte‐  destínano  ao  servizo  de 
contabilidade. Evádese. Capturado, trasládano ao campo de Dora, no que se fabrican 
os  foguetes  V‐1  e  V‐2  cos  que  os  nazis  esperan  aínda  gañar  a  guerra.  Enviado  á 
compañía  disciplinaria,  evádese  de  novo,  esta  vez  definitivamente;  as  tropas  aliadas 
estanse achegando a Dora. Finalmente regresa a París e se reúne coa súa muller, Vitia, 
a nai dos seus tres fillos, dous rapaces e unha rapaza. 
 
  “Esta  vida  restituída  cumpría  comprometela”,  escribe  o  veterano  da  Francia 
Libre nas súa memorias. En 1948, despois de ter aprobado o concurso de entrada ao 
Ministerio  de  Asuntos  Exteriores,  Stéphane  Hessel  convértese  en  diplomático.  O  seu 
primeiro  destino  é  nas  Nacións  Unidas  onde  ese  ano  Henri  Laugier  –secretario  xeral 
adxunto da ONU e secretario da Comisión dos Dereitos Humanos‐ lle propón ser o seu 
secretario de gabinete. En calidade de tal únese á comisión encarregada de elaborar o 
que  será  a  Declaración  Universal  dos  Dereitos  Humanos.  Considérase  que  dos  seus 
doce membros, seis desempeñaron un papel fundamental: 
 
‐Eleanor  Roosevelt.  Viúva  do  Presidente  Roosevelt  (falecido  en  1945). 
Feminista comprometida. É a presidenta da comisión. 
 
‐o  doutor  Chang  (da  China  de  Chiang‐Kai‐Chek,  non  da  de  Mao). 
Vicepresidente  da  comisión.  El  afirmou  que  a  Declaración  non  debía 
reflectir unicamente as ideas occidentais. 
 
‐Charles  Habib  Malik  (Líbano).  Relator  da  comisión.  Cualificado  con 
frecuencia como a “forza impulsora” xuntamente con Eleanor Roosevelt. 
 
René  Cassin  (Francia).  Xurista  e  diplomático,  presidente  da  Comisión 
Consultiva  dos  Dereitos  Humanos  ante  o  Ministerio  de  Asuntos  Exteriores 
francés. A el se lle debe a redacción de varios artigos e ter sabido conciliar o 
acordo esguellando os temores de varios países (incluída Francia) que vían a 
súa  soberanía  colonial  ameazada  por  esta  declaración.  Tiña  unha 
concepción esixente e intervencionista encol do Dereitos Humanos. 
 
‐John  Peters  Humphrey  (Canadá).  Avogado  e  diplomático.  Estreito 
colaborador de Laugier. Escribiu o primeiro esbozo, un documento de 400 
páxinas. 
 
                                                                                                                                                                               
‐Stéphane  Hessel  (Francia).  Diplomático.  Xefe  de  gabinete  de  Laugier.  O 
membro máis novo da comisión. 
 
Vese o moito que o espírito da Francia Libre inspirou esta comisión. 
 
  A Declaración foi aprobada o 10 de decembro de 1948 polas Nacións Unidas en 
París, no Palacio de Chaillot. 
 
  Coa  afluencia  de  novos  funcionarios  –moitos  deles  en  procura  dun  posto  ben 
remunerado  e  “que  illan  aos  marxinais  que  perseguen  un  ideal”,  segundo  o  propio 
comentario de Hessel nas súas memorias‐ abandona as Nacións Unidas. 
  Durante a guerra de Alxeria, milita a prol da independencia alxeriana. 
  En 1977, coa complicidade do secretario xeral do Elíseo (6), Claude Brossolette 
(fillo de Pierre, antigo xefe do BCRA), o Presidente Giscard d’Estaing proponlle o posto 
de embaixador ante as Nacións Unidas, en Xenebra. 
  Non  agacha  que  de  entre  todos  os  estadistas  franceses,  aquel  do  que  máis 
próximo se sentiu foi Pierre Mendès France (7), ao que coñeceu en Londres no tempo 
da  Francia  Libre  e  volveu  a  atopar  nas  Nacións  Unidas  en  1946,  en  Nova  York,  onde 
Mendès France representaba a Francia no seo do Consello Económico e Social. 
  Deberalle a súa consagración como diplomático a “esa modificación no goberno 
de  Francia  que  constitúe  a  chegada  de  François  Mitterrand  ao  Elíseo”,  en  1981, 
segundo el escribe. “Esta converteu un diplomático de especialización bastante estreita 
na cooperación multilateral, a dous anos do retiro, un embaixador de Francia.”  
  Afíliase ao partido socialista. “Pregúntome por que. Primeira resposta. O shock 
do ano 1995 (8). Non podía imaxinar os franceses imprudentes de abondo como para 
levar a Jacques Chirac á presidencia”. 
  Ao dispor a partir dese momento dun pasaporte diplomático, viaxa en 2008 e 
2009  coa  súa  nova  muller  á  banda  de  Gaza  e  ao  seu  regreso  testemuña  sobre  a 
dolorosa existencia dos gazauís. “Eu sempre me situei no lado dos disidentes”, declara 
nese mesmo momento. 
   É, de certo, ese o que fala aquí, aos 93 anos. 
 
                Sylvie Crossman 
 
 
(5) “A guerra estraña”. Así se chama popularmente en francés  ao primeiro período da guerra de 1939‐
45, caracterizado por unha estraña tranquilidade na fronte. (N. d. t.) 
 
(6) O palacio do Elíseo é a residencia do Presidente da República Francesa. (N. d. t.) 
 
(7) Importante político francés que constituíu un referente ético da esquerda. (N. d. t) 
 
(8) Co enfrontamento dos dous líderes da dereita francesa (Balladur e Chirac) nas eleccións presidenciais 
de  1995  ten  lugar  unha  agre  campaña  na  que  saen  ao  coñecemento  público  distintos  escándalos 
políticos e económicos nos que estaría implicado Chirac. (N. d. t.)