ROCZNIK PRZEMYSKI, t. XLV: 2009 z.

4, HISTORIA KRZYSZTOF HAJDUK (Rzeszw)

ADMINISTRACJA PASTWOWA I SAMORZD W POWIECIE BRZOZOWSKIM W LATACH 1867-1914

Brzozw z okolicznymi terenami od czasw objcia tych ziem w posiadanie przez wadcw Polski, administracyjnie znajdowa si w obrbie tzw. ziemi sanockiej, ktrej centrum stanowi Sanok, bardzo znaczcy grd jeszcze w czasach Ksistwa Halickiego. Po przyczeniu ziem Rusi Czerwonej do pastwa polskiego przez krla Kazimierza Wielkiego, utworzono na tych terenach wojewdztwo ruskie, w skad ktrego wchodziy ziemie: sanocka, przemyska, lwowska i chemska1. Istotne zmiany, ktre zachodziy na tym obszarze zwizane byy z okresem zaborw, gdy w wyniku pierwszego rozbioru Polski, ziemia sanocka staa si czci monarchii austriackiej. Pierwsze oddziay wojsk austriackich pod wodz majora huzarw Fobrego wkroczyy na tereny Polski przez Barwinek i Dukl 14 maja 1772 r., tym samym znalazy si na ziemi sanockiej. Usprawiedliwiajc zajcie powy szych terenw wydano dwa dokumenty: z dat 17 maja, podpisany przez Esterhazy i 10 czerwca w Preszowie przez Andrzeja Halika, w ktrych zapewniano i krok ten by podyktowany obron Polski przed zakusami ssiednich pastw2. W dokumencie podpisanym przez A. Halika zarczano ludnoci, e monarcha Austrii obejmuje w protekcj Polsk. 25 czerwca we Lwowie ogoszono manifest cesarza datowany na 2 lipca tego roku, e celem okupacji terenw Polski jest zapewnienie pokoju i bezpieczestwa mieszkacom3. W nastpnym roku, 23 lipca 1773 r. nowe ziemie wizytowa cesarz Austrii Jzef II, ktry odbywa podr do Lwowa, tras z Humennego przez Lesko, Sanok, Brzozw, Dynw, Dubiecko, Jarosaw i Przemyl4. Pierwsze zmiany administracyjne na przyczonych terenach wprowadzono w 1773 r., poprzez wdro enie podziau na sze okrgw (cyrkuw) oraz dwadziecia cztery dystrykty; ich liczb w 1776 r. zwikszono do szedziesiciu. Na czele cyrkuw stali starostowie5. Wedug Oswalda Balzera6, cyrkuy podzielono
A. Fastnacht, Osadnictwo Ziemi Sanockiej w l. 1340-1650, Wrocaw 1962, s. 34. J. Trzecieski, Pamitniki i wspomnienia z ziemi sanockiej, Krosno 1907, s. 69-70; K. Hajduk, Zarys dziejw wsi Wary do 1918 r., Brzozw 2006, s. 45. 3 K. Bartoszewicz, Dzieje Galicyi, jej stan przed wojn i wyodrbnienie, Warszawa-Lublind-Krakw 1917, s. 2. 4 J. Trzecieski, op. cit., s. 70-71. 5 K. Bartosiewicz, op. cit., s. 5-6. 6 O. Balzer, Historya ustroju Austrii w zarysie, Lww 1899, s. 408.
2 1

KRZYSZTOF HAJDUK 88 __________________________________________________________________________________________

na dziewitnacie okrgw, ktre poddane zostay urzdom okrgowym. Cesarz Jzef II wprowadzi w 1782 r. podzia na 18 cyrkuw, zwanych starostwami obwodowymi, likwidujc mniejsze jednostki, okrgi7. Na obszarze dawnej ziemi sanockiej utworzono cyrku ze stolic w Brzozowie w 1792 r., wyodrbniajc na jego potrzeby cz terenu byej ziemi sanockiej (ta decyzja moga by zwizana z reform administracyjn, podjt dziesi lat wczeniej przez cesarza). Trudno ustali jego granice, by mo e nie odbiegay one od pniejszych, z okresu powstania starostwa brzozowskiego w latach autonomii Galicji. Jednoczenie rda podaj, e Brzozw i inne miejscowoci wchodzce w skad starostwa powiatowego brzozowskiego jeszcze w 1848 r. nale ay administracyjnie do cyrkuu sanockiego8. Starostwa obwodowe sprawoway wadz nad instytucjami ni szego szczebla, bdc jednoczenie organem wykonawczym wadz zwierzchnich (Namiestnictwa) 9. W roku 1785 rzd austriacki przeprowadzi klasyfikacj wszystkich miejscowoci Galicji, z wyczeniem terenw nale cych do Wielkiego Ksistwa Krakowskiego; po dokonaniu analiz i pomiarw, do rzdu miast i miasteczek zaliczono osady, ktre przed 1785 r. posiaday taki statut lub uzyskay go w pniejszym czasie. Pozostae osady podlegay jurysdykcji dominialnej10. Wydarzenia Wiosny Ludw wymusiy na cesarstwie austriackim now organizacja wadz wszystkich szczebli. Zapocztkowaa je ustawa z 1849 r. o urzdzeniu wadz politycznych, wprowadzajca podzia na obwody oraz ni sze jednostki starostwa powiatowe; w Galicji nowe regulacje prawne wprowadzone w 1850 r. ustanawiay podzia tylko na starostwa. W wyniku tych zmian w miejsce kilkunastu starostw obwodowych powoano szedziesit trzy powiaty. W myl powy szej ustawy miay powsta gminy powiatowe, obejmujce kilka gmin miejscowych oraz obwodowe, skadajce si z bli ej nieokrelonej liczby gmin powiatowych. Szczegowe przepisy regulujce podzia administracyjny Galicji ogoszono ustaw z 1853 r., zgodnie z zapisami powrcono do starostw obwodowych funkcjonujcych przed 1848 r., a najni sz jednostk administracji ustanowiono urzdy powiatowe. Po reformach z lat 1853-55 w Galicji funkcjonowao siedemnacie starostw obwodowych i sto siedemdziesit sze urzdw powiatowych11. Z powy szej ustawy wadze austriackie ju wkrtce zaczy si wycofywa, gdy w 1859 r. zlikwidowano starostwa obwodowe, wprowadzajc w ich miejsca namiestnictwa i urzdy powiatowe12. W zwizku z t ustaw utworzono powiat polityczny ze stolic w Brzozowie, ktry jednak podlega pod obwd sanocki13.
Ibidem, s. 408-409. K. lusarek, Drobna szlachta w Galicji 1772-1848, Krakw 1994, s. 154 i nst. 9 O. Balzer, Historya..., s. 409 10 P. Grski, Samorzd gminny, t. 1, Krakw 1894, s. 233. 11 Ibidem, s. 526-527. 12 Archiwum Pastwowe w Przemylu, (dalej: APP), Akta C.K. Starostwa Powiatowego Brzozowskiego, (dalej: C.K. SPB) z l. 1871-1916, z. 843, s. 1; O. Balzer, op. cit., s. 525-572. 13 Szematyzm Krlestwa Galicji i Lodomeryi z Wielkim Ksistwem Krakowskim, (dalej: Szema8 7

ADMINISTRACJA PASTWOWA I SAMORZD W POWIECIE BRZOZOWSKIM 89 __________________________________________________________________________________________

W roku 1867 dokonano na terenie monarchii austriackiej kolejnych zmian w administracji pastwowej, ktre rwnie objy Galicj; wprowadzono w tym roku czciowy rozdzia zarzdu powiatu od sdownictwa, utworzono nowe urzdy powiatowe, wyczajc z nich wymiar sprawiedliwoci. Poczono wwczas kilka powiatw politycznych w jeden, w ten sposb ich liczba ulega zmniejszeniu do 74. W nastpnym roku wadzom powiatowym nadano nazw starostw powiatowych, na mocy tych ustaw powstao starostwo powiatowe brzozowskie (rozporzdzenie z dnia 10 lipca 1868 r.14) W pocztkowym okresie istnienia trudno ustali wielko obszaru, jaki zajmowa powiat brzozowski, wedug danych z 1870 r.15 jego powierzchnia wynosia 71.769 km2, w skad terytorium wchodzio 56 osadach nale cych do 54 gmin katastralnych, 52 gminy wiejskie wraz z 34 tzw. preobra estwami obszarowymi oraz miasto Brzozw i dwa miasteczka: Dynw i Dubiecko; razem 98 jednostek administracyjnych. Powierzchnia powiatu brzozowskiego ulegaa kilkakrotnym zmianom, dochodzio do nich gwnie w odniesieniu do terenw graniczcych ze starostwem przemyskim i dobromilskim oraz strzy owskim. W 1886 r. wyczono z terenu powiatu brzozowskiego i przyczono do powiatu przemyskiego 12 miejscowoci, stanowicych zarwno gminy jak i obszary dworskie; nowy podzia obowizywa od 1 wrzenia 1886 r.16 Kolejne zmiany terytorialne nastpiy w roku 1889, wwczas wyczono z powiatu dobromilskiego i przyczono do powiatu brzozowskiego trzy miejscowoci: Hroszwk, Jabonic Rusk i Ulucz. Ustawa ta wesza w ycie dnia 1 stycznia 1890 r.17 Rwnie w tym okresie wyczono z terenu powiatu miejscowoci Gwonic Grn i Doln18. W wyniku sygnalizowanych zmian terytorialnych powierzchnia powiatu brzozowskiego zmniejszya si do 683 78 km2. W sumie na wspomnianym terenie funkcjonowao wwczas 56 politycznych i 55 katastralnych gmin oraz 127 osad19. W obrbie powiatu dokonano jednej
tyzm...), na 1866 r., Lww 1866, s. 35, poz. IV. Obwd Sanok, s. 39, Urzd powiatowy Brzozw. W 1866 r. na czele urzdu powiatowego w Brzozowie sta von Losemau Oswald, ponadto w urzdzie pracowali tak e Mikoaj Hoyski, Jan Michalewicz, Albin Tomaski, Tomasz Pajk, Jan Dobrzaski, M. Mierzwiski 14 APP, zesp: 843, C.K. SPB, s. 1. 15 Ibidem, s. 1; K. Hajduk, op. cit., s. 52. 16 Dziennik Ustaw i Rozporzdze Krajowych (dalej: Dz. U. RK), cz. XX, 1886 r. Obwieszczenie nr 62 c.k. Prezydium Namiestnictwa z dnia 14 VIII 1866 r. L.6286/pr oraz rozp. Wysokiego CK Ministerstwa Spraw Wewntrznych z dn. 8 IV 1886 r. L.1678/M.J, s. 210. Byy to: Bachrzec, Drochobyczka z Hut, Dubiecko, Kosztowa, Polchowa z Podbukowin i Sonnem, Przedmiecie Dubieckie/Czerwonka, Ruska Wie, Sielnica, lewnica, 17 Dz. U. RK, r. 1889, cz. XVII, s. 246, Obwieszczenie nr 52 Prezydium c. k. Namiestnictwa z 25 IX 1889 r. L. 11299/pr oraz wydane na jej mocy rozp. Wysokiego CK Ministerstwa Spraw Wewntrznych z dn. 31 VIII 1889 r. L. 3722/M.J. 18 .Dokadna data nie jest znana, wiadomo, e miejscowoci te wchodz w skad powiatu, w roku 1872 (Przewodnik statystyczno topograficzny i Skorowidz..., Krakw 1872, s. 24) i 1881 (Sownik geograficzny..., s. 925 ), za w 1890 r. nale y do powiatu rzeszowskiego. 19 Szematyzm..., na 1892 r., Lww 1892, s. 14; Tablice statystyczne o stosunkach gminnych w

KRZYSZTOF HAJDUK 90 __________________________________________________________________________________________

zmiany w granicach gmin wiejskich, odnosio si to do miejscowoci Niewistki i Krzemiennej, tworzcych najpierw jedn gmin pod nazw Krzemienna, ktra w 1880 r. rozdzielona zostaa na dwie samodzielne gminy20; ustawa ta zacza obowizywa od 1 stycznia 1890 r.21 Obok powiatw politycznych wyodrbniono tak e sdowe, ktre z reguy pokryway si terytorialnie z obszarem powiatu. Na terenie brzozowskiego politycznego powiatu funkcjonowa pocztkowo tylko sd powiatowy oraz urzd podatkowy III klasy, mieszczce si w Brzozowie i obejmujce swoim zasigiem teren caego powiatu, w pniejszych latach utworzono drugi sd powiatowy w Dubiecku22. Podlegay one obwodowemu sdowi w Sanoku. W 1879 r. zatrudnionych byo w sdzie brzozowskim 6 osb23, a w Dubiecku 524. U progu XX w. stan osobowy sdu w Brzozowie zwiksza si, w 1912 r. pracowao w nim ju 13 osb, a funkcj naczelnika sdu powiatowego peni dr Stanisaw Biay, radca sdu krajowego25. W Dynowie w roku 1914 w sdzie zatrudnionych byo omiu pracownikw26. Sd powiatowy w Dubiecku swoim zasigiem obejmowa oprcz miejscowoci przyczonych w 1886 r. do powiatu przemyskiego, tak e nastpujce gminy i obszary dworskie: Dynw, Przedmiecie Dynowskie, Igioza, ubno, Kazimierwka, Ulanica, Nozdrzec z Karolwk, Hudno, Wara, Wesoa, Magierw, Ujazdy, Dbrwka Starzeska z Wol, Dylgowa z Wol Dylgowsk, Bartkwka, Siedliska, Wood, Wola Woodzka, Gdyczyna, Porby, Huty i Jasionw, Pawokoma, Bachrz, Harta, Lipnik, Paprocie, Chodorwka i Laskwka, ktre pozostay w granicach powiatu brzozowskiego. Po zmianach terytorialnych i wczeniu pnocnych terenw powiatu brzozowskiego do powiatu przemyskiego utworzono nowy powiat sdowy oraz urzd podatkowy z siedzib w Dynowie (2 ustawy z dn. 11 VI 1868 r., Dz. Up., nr 59), dla miejscowoci: Bachrz, Bartkwka, Chodorwka, Dbrwka Starzska, Dylgowa, Dynw z Przedmieciem, Harta, Hudno, Laskwka, ubno, Nozdrzec, Pawokoma, Siedliska z Porbami, Ulanica, Wara, Wesoa, Wood, ktre wyodrbniono spod wadzy sdu w Brzozowie, natomiast wczono miejscowoci wyczone z okrgu sdu powiatowego w Birczy i

Galicji. Wykaz przestrzeni, miejsca zamieszkania, ludnoci, podzia jej podug starostw, wedle spisu z 1890 r., powiat Brzozw, s. 848. 20 Dz. U. RK, r. 1880, cz. XVI, s. 162, Ustawa z dn. 24 X 1880r, o rozdzieleniu osad Niewistki i Krzemienny, w pow. brzozowskim, tworzce dotd wspln gmin Krzemienna, art. I. Osady Niewistka i Krzemienna rozdzielaj si i maj tworzy odrbne gminy. 21 Dz. U. RK, r. 1889, cz. XVII, s. 246, Obwieszczenie nr 52 Prezydium CK Namiestnictwa z 25 IX 1889 r. L. 11299/pr oraz wydane na jej mocy rozp. Wysokiego CK Ministerstwa Spraw Wewntrznych z dn. 31 VIII 1889 r. L. 3722/M.J. 22 Szematyzm..., na 1879 r., s. 18, poz. 9. 23 Byli to: sdzia, adiunkt, kancelici i notariusz. 24 Szematyzm..., na 1879 r., s. 61, poz. 3, s. 62, poz. 6. 25 Szematyzm..., na 1912 r., s. 141. 26 Szematyzm..., na 1914 r., s. 145.

ADMINISTRACJA PASTWOWA I SAMORZD W POWIECIE BRZOZOWSKIM 91 __________________________________________________________________________________________

starostwa Dobromil na mocy zmian z 1 stycznia 1890 r.27 Gwonica Dolna i Grna podlegay sdowi powiatowemu w Strzy owie28. Wedug danych z roku 1875 liczba ludnoci na terenie powiatu brzozowskiego wynosia 62.620 osb. W Brzozowie zamieszkiwao 5768 mieszkacw, w miasteczkach Dynw i Jasienica Rosielna 1930 osb. Na obszarze powiatu dominowaa ludno wiejska, bo byo to a 53.064 (niemal 85%) osb, natomiast na obszarach dworskich odnotowano ich 1858. W roku 1890 wzrosa do 73.108. Analizujc struktur narodowociow i wyznaniow, nie mo na jednoznacznie tych wartoci okreli, zwaszcza jeli chodzi o t pierwsz kwesti. Wynika to z faktu, i w badaniach przyjmowano kryterium jzykowe, co niekoniecznie byo zwizane z przynale noci do okrelonej narodowoci (przykadowo ydzi posugiwali si zarwno j. polskim, jak i niemieckim). Pod wzgldem religii teren powiatu zamieszkiwaa ludno obrzdku rzymskiego i unickiego, ewangelickiego, wyznania moj eszowego oraz innych, ktra posugiwaa si jzykiem polskim, ruskim, jidysz lub niemieckim. W 1890 r. liczba ludnoci, jak ju pisano, wynosia 73.108 (106,91 osb/km2), wrd ktrej zdecydowanie przewa ali wyznawcy obrzdku rzymsko-kat., stanowic ponad 78% ogu ludnoci (tab. 1). W okresie dwudziestu lat, od tej daty, liczba ludnoci wzrosa do 81.408, odnotowujemy w tym okresie nieznaczne zwikszenie si odsetka ludnoci obrzdku unickiego i wyznania moj eszowego. W analogicznym okresie nastpi wzrost osb posugujcych si jzykiem polskim o 6498, ruskim o 1121, jedynie zmalaa liczba po jzykiem niemieckim. W wietle spisu z 1910 r. w powiecie znajdowao si 14.701 domw, w tym 14.389 zamieszkaych, 312 niezamieszkaych, liczba mieszka wynosia 15.71329.

27 Dz.U. RK, cz. XX, 1886 r, s. 209, obwieszczenie nr 61 c.k. Prezydium Namiestnictwa z dnia 14 VIII 1886 r. L.6286/pr oraz rozp. Wysokiego c.k. Ministerstwa Sprawiedliwoci z dn. 2 IV 1886, L.5730, wzgldem ustanowienia nowego sdu powiatowego w Dynowie; tak e: Dz.U. RK r.1889, cz. XVII, s. 249, obwieszczenie Prezydium c.k Namiestnictwa z 25 IX 1889 r. L.11299/pr, wzgldem wyczenia miejscowoci Hroszwka, Jabonica Ruska i Ulucz z okrgu c.k. Starostwa w Dobromilu i c.k. sdu powiatowego w Birczy o wcielenie tych miejscowoci do okrgu c.k. Starostwa i c.k. sdu powiatowego w Brzozowie oraz rozp. Wysokiego c.k. Ministerstwa Spraw Wewntrznych z 31 VIII 1899 r. L.3722/M.J i Wysokiego c.k. Ministerstwa Sprawiedliwoci z dn. 25 VIII 1899 r. L.2186. 28 Przewodnik statystyczno topograficzny i Skorowidz obejmujcy wszystkie miejscowoci z przysikami w Krlestwie Galicyi W. X. Krakowskiem, X. Bukowinie, wedug najwie szych skazwek urzdowych, Krakw 1872, s. 24 29 T. Pilat, Najwa niejsze wyniki spisu ludnoci z 31 XII 1890 r., s. 14, tab. IV, Ludno wedug wyznania, s. 18; tab. VI, Ludno wedug jzyka towarzyskiego, w: Wiadomoci Statystyczne, t. XIII, z. 1, Lww 1892; Podrcznik statystyki.., t. IX, cz. 1, rozdz. I, Obszar, podzia terytorialny, ludno, s. 10, tab. 12, Wzrost ludnoci 1900-1910 i gsto zaludnienia, poz. 43, Brzozw; tab. 13, Ludno powiatw wg wyznania, s. 12, poz.43, pow. Brzozw; tab. 14. Ludno powiatw wg jzyka towarzyskiego 1910 r., s. 14, poz. 43, pow. Brzozw; S. Kostnica, M. Nadobnik, Najwa niejsze wyniki spisu ludnoci i spis zwierzt domowych, w: Wiadomoci statystyczne o stosunkach krajowych, red. T. Pilat, t. XXIV, z. 1, dane wg spisu z dn. 31 XII 1910, s. L, s. 1, cz. C, tab. 1.

KRZYSZTOF HAJDUK 92 __________________________________________________________________________________________

Tab. nr 1 Struktura ludnoci powiatu brzozowskiego, wedug danych z lat 1890-1910

Ludno wedug wyznania Ogem rzym-kat. Ogem Ogem % unici Ogem % ydzi % ewangelicy Ogem % inne wyznania Ogem 27 % 0,02 0,04 Inni 1900 13 + 1900-1910 razem % 9 69,2 % 0,04

Lata

1890 1910

73108 57493 81408 63995

78,64 78,61

11035 12374

15,09 15,19

4545 5335

0,21 0,65

8 4

0,02 0,005

rdo: T. Pilat, Najwa niejsze wyniki spisu ludnoci z 31 XII 1890 r. s. 14, tab. IV, Ludno wedug wyznania, s. 18, tab. VI, Ludno wedug jzyka towarzyskiego, w: Wiadomoci Statystyczne, t. XIII, z. 1, Lww 1892; Podrcznik statystyki.., t. IX, cz. 1, rozdz. I, Obszar, podzia terytorialny, ludno, s. 10, tab. 12, wzrost ludnoci 1900-1910 i gsto zaludnienia, poz. 43. Brzozw, tab. 13. Ludno powiatw wg wyznania, s. 12, poz. 43, pow. Brzozw, tab.14. Ludno powiatw wg jzyka towarzyskiego 1910 r. s.14, poz.43, pow. Brzozw.

Tab. nr 2 Struktura ludnociowa powiatu brzozowskiego, wedug danych z lat 1890-1910

Ludno posugujca si jzykami Lata 1890 1910 Ogem 73108 81408 polskim Oglnie 65078 71576 % 89,10 87,92 7943 9822 ruskim Oglnie % 10,88 12,06 niemieckim Oglnie 18 3

rdo: jak w tab. 1. Obliczenia wasne autora.

W tab. 3 przedstawiono szczegowe dane dotyczce ruchu ludnoci w okresie 10 lat, pomidzy 1900-1910 r., kierujc si kryterium przynale noci religijnej. Wynika z nich, e jedynie w kategorii inni nastpi spadek liczby osb o ponad 69%, pozostae wyznania zanotoway wzrost, najwikszy rzymskokatolicy o ponad 2%. Tab. nr 3 Ruch naturalny ludnoci powiatu brzozowskiego w l. 1900-1910
Ludno 1900 Rzymsko-kat. 1900 Greko-kat. + 1900-1910 12150 razem % 224 1,8 1900 1900 Izraelici + 1900-1910 5225 razem % 100 1,9

+ 1900-1910 78694 61306 razem % 2399 3,9

rdo: S. Kostnica, M. Nadobnik, Najwa niejsze wyniki spisu ludnoci..., w: Wiadomoci statystyczne..., T. XXIV, z. 1, dane wg spisu z dn. 31 XII 1910, s. XXXI.

ADMINISTRACJA PASTWOWA I SAMORZD W POWIECIE BRZOZOWSKIM 93 __________________________________________________________________________________________

W okresie midzy rokiem 1870 a 1910 liczba ludnoci wzrosa na omawianym obszarze z 51.324 do 81.40830. Odnotowano zwikszenie si gstoci zaludnienia w analogicznym okresie ze 106 os/km2 do 119 os/km2. Wpyw na ruch naturalny ludnoci w powiecie mogy mie rwnie zmiany granic w pocztkowych latach jego istnienia. Spis powszechny z roku 1910 pokazuje, e wrd ludnoci przewaay kobiety, ich liczb okrelano na poziomie 43.064, m czyzn za 38.344 (89 m czyzn przypadao na 100 kobiet)31. Na wzrost liczby ludnoci wpyw przede wszystkim mia przyrost naturalny. Ruch naturalny ludnoci ksztatowany by przez tych, ktrzy czasowo lub na stae wyje d ali z powiatu udajc si na emigracj, gwnie zarobkow. Z terenu Galicji wedug danych odnonie roku 1912 wyjechao do Europy zachodniej oraz Ameryki ponad 866 tys. osb32. Wedug rde kocielnych z samego dekanatu dynowskiego liczcego 11 parafii, zamieszkiwanych przez ponad 43 tys. katolikw (1912 r.) emigrowao do pracy niemal 4 tys.33, czyli praktycznie co dziesita osoba. Na czele wadz powiatowych sta starosta, pierwszym starost brzozowskim w 1859 r. zosta Jan de Brenzenheim Kalita, przed ktrym stano zadanie zbudowania struktur wadzy pastwowej i samorzdowej w okrgu brzozowskim34. Stanowisko to straci za zaanga owanie si w pomoc powstacom styczniowym, mo na przypuszcza, e peni je co najmniej do 1864 r. Jego miejsce zaj urzdnik austriacki, by nim prawdopodobnie Losemau v. Oswald35. Po utworzeniu Starostwa Powiatowego w Brzozowie stanowisko prezesa Wydziau Powiatowego obj prawdopodobnie Wawrzyniec Pressen36, honorowy obywatel miast: Jarosawia i Mikoowa, czonek Galicyjskiego Towarzystwa Jedwabniczego z siedzib w Brzeanach. W skad wadz starostwa wchodzio 5-6 osb, starosta, komisarz lub wicestarosta, sekretarz, adiunkt (1 lub 2) i lekarz powiatowy oraz drogomistrz. Urzd
Ludno wedug wyznania. S. Kostnica, M. Nadobnik, Najwa niejsze wyniki spisu ludnoci..., s. L, s. 1, cz. C, tab. 1. 32 W. Grabski, Historia wsi w Polsce, Warszawa 1929, s. 399. 33 Schematismus Universi Venerabilis Cleri Saecularis et Regularis dioecesis Ritus Latini Premisliensis. Pro Anno Domini 1913, Premisliae 1914, s. 84-88. 34 J. Ceremuga, Poczet starostw brzozowskich, Wiadomoci Brzozowskie, R. 1, 1992, nr 5, cz. 1, s. 8. Jan de Brenzenheim Kalita, pochodzi ze szlachty inflanckiej, po III rozbiorze straci cay majtek i postanowi przenie si na ziemie bdce pod panowaniem Austrii. Tutaj o eni si z Barbar Komorowsk, z ktr mia 6 synw i 4 crki. Obejmujc w 1859 r. urzd starosty w Brzozowie podejmowa si wysiku zorganizowania wadzy pastwowej i samorzdowej na tym terenie. Kres jego karierze poo y bezporedni udzia w powstaniu styczniowym synw. On sam namawia kowali z okolicznych miejscowoci do kucia kos dla uczestnikw powstania. Rwnie ona aktywnie wczya si w dziaalno powstacz, stajc na czele komitetu pa zbierajc pienidze na rzecz wadz powstaczych. Po upadku powstania starosta Jan Kalita zostaje pozbawiony urzdu. Dziki osobistej zgodzie cesarza Franciszka Jzefa I otrzyma posad w Podwoczyskach. Pod koniec ycia zamieszka z rodzin we Lwowie. Gdy najstarszy syn Kalitw Jan osiedli si w 1871 r. we Lwowie zasta tam rodzicw i rodzestwo praktycznie bez rodkw do ycia. Jan de Brenzenheim zmar prawdopodobnie przed 187(8?) r., we Lwowie, nie doczekawszy si powrotu z zesania syna Aleksandra. 35 Szematyzm..., na 1866 r., poz. IV, s. 38. 36 Szematyzm..., na 1870 r., s. 22, poz. 10, c.k. Starostwo Brzozw, Lww 1870.
31 30

KRZYSZTOF HAJDUK 94 __________________________________________________________________________________________

podatkowy skada si z: poborcy, kontrolera oraz oficjalistw (2 lub 3), a tak e wonych37. Liczba pracownikw Wydziau Powiatowego raczej nie zmieniaa si, wynosia zazwyczaj 13-14 osb. Urzdnicy starostwa posiadali ukoczon co najmniej szko realn oraz teoretyczne i praktyczne przygotowanie do pracy na swoim stanowisku. Profesor Tadeusz Pilat dokona podziau urzdnikw na grupy wedug kilku kategorii, tj. su ba kancelaryjna, pomocnicza su ba kancelaryjna, su ba techniczna, pomocnicza su ba techniczna. Do su by kancelaryjnej zalicza si sekretarz, ktry rocznie zarabia 700 z, kancelistw i wonego zaklasyfikowano do pomocnikw w kancelarii, otrzymywali odpowiednio 400 zr. oraz 80 zr. Su b techniczn penili: naddrogowy 400 zr., jak rwnie trzej dr nicy, jeden zarabia 90 zr., pozostali dwaj po 60 zr. cznie pace urzdnikw Wydziau wyniosy 2250 zr.38 Kolejnym starost brzozowskim zosta W. Pressen, jego nastpc Benedykt Biernacki39. Nastpnie funkcje t piastowa Robert Foedrich, (prawdopodobnie od 1878 r.) ktry awansowa ze stanowiska komisarza; wwczas znacznie zmienia si obsada niektrych stanowisk w starostwie i urzdzie podatkowym. Najdu ej urzd starosty brzozowskiego peni August Pius Benedykt hr. Dzieduszycki (1883-1900)40. W latach 1900-1908 funkcj starosty peni Walenty Zaremba Bielawski herbu Zaremba41, po nim (1908-1910 )Jzef Lange, komisarzem by wwczas Henryk Russocki42. W czasie jego rzdw utworzono w Brzozowie gimnazjum w 1909 r. oraz oddano do u ytku budynek Towarzystwa Gimnastycznego Sok. Wa nym wwczas wydarzeniem byy rwnie obchody 500-lecia bitwy pod Grunwaldem, w roku 1910. W Brzozowie ufundowana zostaa wwczas staIbidem, s. 22. T. Pilat, Urzdnicy i sudzy wydziau powiatowego i zakadw powiatowych, w: Wiadomoci Statystyczne o stosunkach Krajowych, red. T. Pilat, bez nr tomu, Lww 1873, s. 12. 39 Szematyzm..., na 1870, s. 22; na 1875, Lww 1875, s. 18. 40 Szematyzm..., z l. 188-1900; J. Ceremuga, op. cit., R. 1:1992, nr 6, s. 9, August Dzieduszycki, pochodzi z rodziny arystokratycznej, tytuujcej si herbem Sas, by synem Maurycego i Karoliny z d. Zagrska. Ur. 11 lipca 1844 r. we Lwowie, zm. 11 marca 1922 r. w Jasionowie. Ukoczy studia prawnicze na Uniwersytecie Lwowskim, nastpnie pracowa w administracji galicyjskiej. W roku 1875 nadano mu tytu cesarsk-krlewskiego szambelana, zosta rwnie odznaczony papieskim kawalerem orderu w. Grzegorza. Przed objciem funkcji starosty brzozowskiego peni obowizki na tym stanowisku w Grdku Jagielloskim. W czasie urzdowania na A. Dzieduszyckiego stanowisku starosty brzozowskiego, nastpi rozwj powiatu i miasta Brzozowa, zao ona zostaa Kasa Zaliczkowa w 1888 r., nastpi rozwj przemysu kopalnianego. Na wsiach podnis si poziom owiaty i rolnictwa. W roku 1893 powstao w Brzozowie Towarzystwo Gimnastyczne Sok. Dziki staraniom starosty wybudowano w 1896 r. ratusz oraz uporzdkowano miejski rynek, wok ktrego wybudowano wiele kamieniczek. 41 J. Ceremuga, op. cit., R. 1:1992, nr 7, s. 5, Walenty Zaremba Bielawski, by rwnie przewodniczcym Rady Szkolnej Okrgowej, gorco popiera szkolnictwo w powiecie, za jego rzdw powstao szereg nowych szk. Miasto Brzozw zaczo rozwija si wzdu drogi prowadzcej do Zmiennicy, dawniej nosia imi starosty Bielawskiego, obecnie A. Krajowej. W 1908 r. zosta su bowo przeniesiony na rwnorzdne stanowisko do Brze an. 42 Ibidem, s. 5; Szematyzm..., na 1909 r., s. 19, poz. 9.
38 37

ADMINISTRACJA PASTWOWA I SAMORZD W POWIECIE BRZOZOWSKIM 95 __________________________________________________________________________________________

tua Matki Bo ej Krlowej Korony Polskiej, zaprojektowana przez lwowskiego rzebiarza Wadysawa Gawliskiego, za mieszkacy Dynowa pomnik krla Wadysawa Jagiey, a wiele szk w powiecie otrzymao imiona krlowej Jadwigi lub krla W. Jagiey43. Po rocznym vacacie na stanowisku starosty urzd ten na okres dwch lat obj Karol Matyas44, penicy od roku 1911 funkcj kierownika i komisarza starostwa45. W 1913 r. urzd kierownika starostwa obj Kazimierz Miliski46, pozostali pracownicy to, m.in. Ludwik Kuryowicz komisarz starostwa, Ludwik Waecki praktykant w kancelarii, dr med. Lic Henryk lekarz powiatowy, Edmund Zbudowski powiatowy weterynarz, Emil Krzyciak, Mikoaj Jacyszyn kancelici47. Starosta K. Miliski peni urzd do sierpnia 1918 r.48 Oprcz administracji pastwowej, funkcjonowa rwnie w Galicji samorzd gminny i powiatowy. Zadania samorzdw powiatowych uregulowane zostay przez zapisy ustawy krajowej z 12 sierpnia 1866 r. O reprezentacji powiatowej i ordynacji wyborczej powiatowej49, czyli na dwa lata przed powstaniem starostwa brzozowskiego. Zapisy ustawy nie obejmoway dwch najwikszych miast Galicji Krakowa i Lwowa, natomiast obszary dworskie50. Zapisy tej ustawy ulegay modyfikacjom, ktre zmierzay gwnie do precyzowania konkretnych uprawnie, szczeglnie w odniesieniu do kontroli nad samorzdem gminnym. Organami samorzdu powiatowego byy: Rada i Wydzia Powiatowy. Rada Powiatowa skadaa si z dwudziestu szeciu czonkw wybieranych w systemie kurialnym51, przy czym wyodrbniono cztery kurie:
J. Ceremuga, op. cit., s. 5. Ibidem, s. 5. W czasie rzdw K. Matyasa ukoczono w Brzozowie budow nowej szkoy powszechnej mskiej (dzi w tym budynku po rozbudowie znajduje si Liceum Ekonomiczne), starosta by gorcym ordownikiem spraw zwizanych ze szkolnictwem. 45 Szematyzm..., na 1911 r., s. 19-20; na 1912 r., s. 20-21. 46 Szematyzm..., na 1913 r., s. 20; poz. 9; J. Ceremuga, op. cit., R. 1:1992, nr 8-9, s. 5, Kazimierz Miliski, (1913-1918 ), peni funkcj starosty w trudnych latach I wojny w. w czasie ktrej wykaza ogromn energi, pracowito, zabiega o mo liwie jak najwiksze zagodzenie skutkw wojennych na terenie powiatu. Szczegln trosk obj najubo szych oraz dzieci sieroty. Dba rwnie aby nauka w szkoach odbywaa si w miar normalnie. W sierpniu 1918 r. przeniesiony zosta na rwnorzdne stanowisko do Brze an. 47 Szematyzm..., na 1913 r., s. 20, poz. 9. 48 J. Ceremuga, op. cit., R. 1:1992, nr 8-9, s. 5. 49 Dz.U. RK, r. 1888, cz. XII, ustawa z dnia 18 III 1888 r., zmieniajca 80 i 81 galicyjskiej ustawy gminnej z 12 VIII 1866 r., wzgldnie art. I ust. z 17 VI 1874 r., s. 109; A. Nowakowski, Samorzd terytorialny w Galicji na przeomie XI-XX wieku, w: Samorzd terytorialny, nr 1-2, s. 95. 50 Ibidem, ustawa z dnia 18 III 1888 r., zmieniajca 80 i 81 galicyjskiej ustawy gminnej z 12 VIII 1866 r., wzgldnie art. I ust. z 17 VI 1874 r., s. 109. 51 W 1870 r. czonkami byli Kuria wielkiej wasnoci: Bonawentura hr. Bukowski waciciel Izdebek, Edward Duniewicz dzier awca dbr, Wojciech Leszczyski waciciel dbr, Teofil hr. Ostaszewski waciciel Wzdowa, Feliks ks. Podhorecki, Rudolf Reitzenstein dzier awca dbr, Hieronim Romer dzier awca dbr, Franciszek Skrzyski, c.k szambelan, czonek galicyjskiego towarzystwa gospodarczego waciciel Bachrza, August hr. Starzeski, czonek galicyjskiego towarzystwa gospodarczego, waciciel Dbrwki Starzeskiej, Zbigniew Trzecieski waciciel dbr dynowskich. Czonkowie z gminy miejskiej: Jzef Korczyski burmistrz Brzozowa,
44 43

KRZYSZTOF HAJDUK 96 __________________________________________________________________________________________

waciciele wikszych posiadoci ziemskich, czonkowie izb przemysowo-handlowych, mieszkacy gmin miejskich, ludno gmin wiejskich. Rada bya organem obradujcym i uchwalajcym, ustalaa liczb, pace i zaopatrzenie urzdnikw i sug potrzebnych do pracy w Wydziale powiatowym, lub do pojedynczych przedstawicielstw administracji, stanowia o warunkach i sposobie ich mianowania, dyscyplinarnym postpowaniu z nimi, uchwalaa zarysy instrukcji su bowej dla urzdnikw i innych osb tam pracujcych. W 1870 r. Czonkami Rady Powiatowej brzozowskiej w 1870 r. wyglda nastpujco52 Od 1884 r. Rady Powiatowe, czonkw Wydziau Powiatowego (prezes, zastpca i szeciu czonkw) i ich zastpcw wybierano na 6-cio letni kadencj, przy czym prezes Wydziau i jego zastpca, musieli by zatwierdzeni przez cesarza. Organ ten peni funkcj zarzdzajc i wykonawcz wobec Rady Powiatowej53. Funkcje prezesa Wydziau piastowa Jan Kanty Dydyski. Pace urzdnikw Wydziau ksztatoway si zale nie od zajmowanego stanowiska; na przykad w roku 189454 paca konduktora (sta 15-letni), ktry mia ukoczon szko realn i wojenn oraz odbyty sta w su bie technicznej przy urzdach powiatowych, wynosia 600 zr., a raz na rok przysugiwa mu dodatek 200 z ryczatu na objazdy drg; lustrator (sta 4 lata), z ukoczonymi 4 klasami gimnazjum oraz egzaminem z rachunkowoci pastwowej, zarabia 800 zr.; kancelista (5 lat), ktry ukoczy ni sze szkoy realne oraz peni funkcj dyetaryusza przy c.k. sdzie i starostwie, pensja 500 zr i dodatek 200 zr. cznie wydatki starostwa brzozowskiego na sekretarza, kancelist, lustratora i konduktora opieway na 3100 zr/r.
Jan Steczkowski proboszcz, Teofil Wooszyski proboszcz, Franciszek Zbyszewski czonek galicyjskiego towarzystwa gospodarczego. Przedstawiciele wsi z powiatu to: Jzef Ba , Micha Buczak, Ba ej Florczak, Micha Le, Bazyli Stru, Jdrzej Wrbel, Jakb Kaszycki, Ignacy Kielar, Piotr Krzysik, Tomasz Slczka wjt, Pawe Szajna, Micha Wyszatycki. Najwicej przedstawicieli w radzie mieli mieszkacy wsi, ktrych byo dwunastu, z tego tylko jedna osoba penica funkcje wjta, pozostali to gospodarze, waciciele gruntw. Dziesicioosobow reprezentacj miao ziemiastwo tylko cztery osoby reprezentoway gminy miejskie. Z grona czonkw Wydziau wybierano przedstawicieli do Rady powiatowej, w liczbie dwunastu, we wspomnianym 1870 r. skad rady przedstawia si nastpujco Funkcj przewodniczcego peni waciciel ziemski z Izdebek Bonawentura hr. Bukowski, zastpc przewodniczcego by Edward Duniewicz, czonkowie: Teofil hr. Ostaszewski, Rudolf Reitzenstein, Hieronim Romer, Jan Steczkowski, Franciszek Byszewski, zastpcy czonkw: Ignacy Kielar, Wojciech Leszczyski, Zbigniew Trzecieski, Teofil Wooszyski, Jdrzej Wrbel. Ibidem, s. 242-243. 52 Ibidem, s. 242-243. 53 Dz.U. RK, r. 1884, cz. III, s. 44-45, Ustawa z 2 I 1884 r., dotyczca przedu enia okresu wyborczego reprezentacyj powiatowych na 6 lat, nowe brzmienie art. I 14 ustawy z 12 VIII 1866 r.; tak e: Szematyzm Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Ksistwem Krakowskim i Ksistwem Bukowieskim na 1911 r., Lww 1911 s. 363. 54 Urzdnicy Galicyjskich..., w roku. 1887, s. 130; Urzdnicy Galicyjskich Wydziaw Powiatowych w roku. 1894 zestawienie dokonane przez Bolesawa Czoowskiego, w: Wiadomoci Statystyczne o stosunkach Krajowych, t. XV, z. 1, Lww 1895 r., s. 20, tab. 1, s. 39, tab. II,

ADMINISTRACJA PASTWOWA I SAMORZD W POWIECIE BRZOZOWSKIM 97 __________________________________________________________________________________________

Nowa ustawa z 1907 r. wprowadzaa zasad, i w przypadku gdy czonek Wydziau powiatowego nie mg sprawowa swoich obowizkw, nale ao powoa jego zastpc na najbli szym posiedzeniu Rady, w sytuacji, kiedy przed kocem kadencji ustpi prezes Rady lub jego zastpca, wyboru dokonywano w terminie 30 dni od chwili ustpienia tych osb55. Nadzr nad reprezentacj powiatow nale a do Wydziau Krajowego i namiestnika. Rada powiatowa moga zaciga poyczki lub zobowizania, w przypadku gdy ich warto cznie z zobowizaniami ju istniejcymi nie przewy szaa 5% podatkw bezporednich ustalonych w powiecie. W przypadku gdy warto po yczek i zobowiza przekroczya 5% zgod na po yczk wydawa Wydzia Krajowy. Dla wikszych po yczek uchwalano ustaw krajow, wyjtek stanowiy po yczki przeznaczone na pomoc dla ludnoci dotknitej klsk lub na pokrycie budynkw materiaem ogniotrwaym, wwczas Wydzia Krajowy mg zezwoli nawet na po yczk powy ej 50% wartoci podatkw bezporednich przypadajcych w powiecie56. Najni szym szczeblem samorzdu terytorialnego w Galicji by samorzd gminny, tworzony przez gminy miejskie i wiejskie, ktry w ustroju spoecznopolitycznym cesarstwa austriackiego zacz funkcjonowa z chwil zniesienia poddastwa. W gminach miejskich organem wykonawczym by magistrat, na czele ktrego sta burmistrz, czonkw rady miejskiej zwano asesorami. Do zada burmistrza nale ao: przewodniczenie radzie miejskiej, zaatwianie spraw przynale nych mu z racji piastowania urzdu, zawieszanie niezgodnych z prawem uchwa rady. By on ponadto zwizany w zakresie spraw poruczonych poleceniami administracji rzdowej, w gestii spraw wasnych ustawami i uchwaami rady57. Ustrj samorzdy miejskiego rwnie podlega zmianom. Ustawa z 13 marca 1889 r. uregulowaa odrbnie statut 33 najwikszych miast galicyjskich, przy zachowaniu systemu kurialnego opisanego w ordynacji wyborczej z 1866 r.; kolejna wydana 3 lipca 1896 r. znormalizowaa stan prawny nastpnych kilkudziesiciu miast i miasteczek galicyjskich. Reformy okreliy zasady prawne obowizujce w miastach Galicji na przeomie XIX i XX wieku. Rady miejskie skaday si z 18-36 radnych w zale noci od liczby ludnoci miast, wybieranych na 6 letnie kadencje, w systemie rotacyjnym co 3 lata wymieniano poow skadu rady. Jak wspomniano na czele zwierzchnoci miejskiej sta burmistrz oraz jego zastpca, ktrzy otrzymywali wynagrodzenie, burmistrz stanowi jednoosobowy organ koordynujcy prac samorzdu, mg by usunity ze stanowiska tylko w drodze postpowania dyscyplinarnego, a jej skad uzupeniao 2-5 honorowych asesorw58.
Dz.U. RK, r. 1907, cz. XII, Ustawa z 9 VII 1907 r., zmieniajca postanowienia ustawy o reprezentacji powiatowej z 12 VIII 1866 r., s. 150, 159. 56 Dz.U. RK, r. 1907, cz. IX, Ustawa z 15 V 1907 r., w przedmiocie zmiany 24 ustawy o Reprezentacyi Powiatowej z 12 VIII 1866 r., art. I, s. 97-98. 57 A. Nowakowski, op. cit., s. 97. 58 Ibidem, s. 99-100.
55

KRZYSZTOF HAJDUK 98 __________________________________________________________________________________________

Samorzd miasta Brzozowa funkcjonowa w oparciu o wspomnian ustaw z 3 lipca 1896 r.59 Skad wadz miejskich w 1872 r. przedstawia si nastpujco: Jzef Korczyski burmistrz, Jdrzej Jajko zastpca, Daniel D ugar sekretarz i skarbnik, Konstanty Charzewski kancelista. Zatrudnionych byo dwch policjantw i dwch nocnych str w. W 1892 r. funkcj burmistrza Brzozowa peni Marcin Bk, zastpc by Jan Pilawski, sekretarz Kazimierz Stru, kasjer Konstanty Charzewski, lekarz miejski dr med. Antoni Szlczka oraz trzech policjantw i dwch nocnych str w60. Rok pniej funkcj t i peni j do 1900 r. Franciszek Prochaska, ktry by tak e zarzdc majtku lenego biskupstwa przemyskiego61. Po szeciu latach urzdowania Franciszka Prochaski na czele miasta stan Jdrzej Kociski (burmistrz w latach 1900-1906), zmianie ulega rwnie obsada niektrych stanowisk. Pniej kolejno funkcj burmistrzw Brzozowa penili: Stanisaw Marin (1906-1912 ) i Jdrzej Wolaski, ostatni burmistrz przed I wojn wiatow62. Swj urzd miejski posiadao rwnie miasteczko Dynw, w roku 1912 burmistrzem by Jdrzej Wolaski63. Samorzd gmin wiejskich pocztkowo funkcjonowa w formie okrojonej. Patent cesarski z 13 kwietnia 1784 r. pozwala wsiom na wybr starszyzny, w skad ktrej wchodzi wjt wskazywany przez dziedzica spord trzech kandydatw i przysi ni, ktrych liczba bya proporcjonalna do liczby mieszkacw danej osady i wynosia dwch na ka de 50 osb, lecz nie wicej ni dwunastu. Taki organ nie mia w praktyce adnej wadzy, wjt z racji swej funkcji zwolniony by z 12 dni paszczyzny w roku64. Konstytucja z 1849 r. wprowadzajc ustrj gminny, nakrelia zasad obieralnoci organw gminy co oznaczao swobod przyjmowania czonkw gminy, samodzielny zarzd jej sprawami, jawno bud etu, oraz okrelaa naturalny i poruczony zakres gminy. Prawa wyborcze przyznano wszystkim obywatelom gminy oraz pewnym grupom przynale nych do niej. Do organw gminy zaliczono: wybierany bezporedniowydzia gminy, ktrego czonkowie z kolei wyaniali zwierzchno gminy na czele z jej przewodniczcym wjtem. Za gmin administracyjn uznano ka d miejscowo, ktra w chwili ogoszenia ustawy stanowia gmin katastraln ( 65), nie wykluczajc mo liwoci czenia kilku gmin katastralnych, tworzc jedn gmin administracyjn. Na czele gmin postawiono: wydziay gminne (wybierane na trzy lata) czonkowie byli wybierani przez obywateli gminy i przynale nych do gminy, w iloci co najmniej 8 czonkw; zwierzchnoci gminne (3 letnia kadencja) na czele ktrej sta naczelnik gminy i przysi ni (co najmniej 2) wybrani z grona wydziau65.
Gemeinde lexicon 1907, Spis powszechny..., s. 92. Szematyzm..., na 1872 r., s. 19, poz. 10; Szematyzm..., na 1892 r., s. 299. 61 W. Banach, Franciszek Prochaska (1891-1972), Biogramy brzozowian, w: Brzozw. Zarys monograficzny, Brzozw 1990, s. 684. Szematyzm..., na l. 1894-1900. 62 Szematyzm..., na l. 1900-1914. 63 Szematyzm..., na l. 1912-1914. 64 P. Grski, op. cit., s. 250-251. 65 O. Balzer, op. cit., s. 544.
60 59

ADMINISTRACJA PASTWOWA I SAMORZD W POWIECIE BRZOZOWSKIM 99 __________________________________________________________________________________________

Spraw granic gminnych rozstrzygao pismo oklne z 31 stycznia 1851 r. wedug ktrego gmin miejscow bya osada, majca w myl patentu cesarskiego z 1778 r. swych przysi nych i wjta, co przesdzao o sankcjonowaniu gmin jednowioskowych w Galicji. czenie kilku gmin w jedn wymagao uchway urzdw gminnych i pozwolenia urzdu okrgowego. Z obszaru gminy przewidywano wyczenie dominium, w praktyce tworzc odrbne jednostki administracyjne obszary dworskie. Jako organy gminy ustawa wymieniaa zgromadzenie gminne, zo one z gospodarzy oraz opodatkowanych przemysowcw, wykluczajc z tego grona ksi y, nauczycieli, ludno biedn, wjtw, wybranych przez zgromadzenie lub mianowanych przez urzd powiatowy oraz dwch przysi nych wybieranych rwnie przez zgromadzenie. Organ administracyjny gminy stanowi wjt i przysi ni we wasnym zakresie dziaa, natomiast sam wjt w zakresie poruczonym66. Ustawa z 1854 r. przewidywaa rwnie urzdzenie obok gmin miejscowych, gmin powiatowych i obwodowych, jako zwizkw samorzdnych skadajcych si z wikszej iloci gmin miejscowych, tworzcych powiat lub wikszej liczby gmin powiatowych obwd. W ich gesti mia wchodzi zarzd wsplnym majtkiem powiatu lub obwodu. Do powoania tych struktur nie doszo, a w Galicji nie wprowadzono nawet ordynacji wyborczej do gmin miejscowych. W 1856 r. wydano dla Galicji tymczasowe rozporzdzenie, w myl ktrego waciciele dbr tabularnych mogli sami decydowa o wczeniu swojego obszaru do gminy. Zapis ten przesdzi o wyczeniu wikszoci obszarw dworskich z granic gminnych67. Ustawa gminna z 5 lutego 1862 r. grupujc zadania wasne gminy na trzy kategorie zarzd wasnym majtkiem, zarzd drogami gminnymi, policja miejscowa, okrelia pewien zakres kompetencji organw gminnych wsplny dla caej monarchii, ktry obejmowa: wspudzia w przeprowadzaniu wyborw do rad gminnych i powiatowych, sejmw krajowych i do Izby Posw Rady Pastwa, wystawianie wiadectw przynale noci do gminy, czynnoci zwizane ze lubem cywilnym, sprawy meldunkowe, wspudzia w spisach powszechnych i postpowaniu szupaszniczym orzecznictwo karno-administracyjne na terenie gminy, wspudzia w sprawach zdrowia publicznego, administracji wojskowej i ciganiu podatkw68. Jako organy gminy pozostawiono Rad Gminy organ uchwalajcy i nadzorujcy oraz Zwierzchno Gminn organ zarzdzajcy i wykonawczy. Ustaw gminn z 12 sierpnia 1866 r. oparto w znacznej mierze na zao eniach wczeniejszych aktw tego typu. Ju w 1 okrelono, e gmina to ka da osada, ktra
66 K. Grzybowski, Galicja 1848-1914, Historia ustroju politycznego na tle historii Austrii, Krakw-Wrocaw-Warszawa 1959, s. 233. 67 O. Balzer, op. cit., s. 545-546. 68 K. Grzybowski, op. cit., s. 254.

KRZYSZTOF HAJDUK 100 __________________________________________________________________________________________

z chwil wejcia w ycie wspomnianej ustawy, tj. wg art. III ustawy wstpnej z dnia 1 stycznia 1867 r. posiadaa wasny zarzd gminy, czyli burmistrza lub wjta i asesorw lub przysi nych. Ustawa obok gmin sankcjonowaa rwnie okrgi administracyjne, nazywane obszarami dworskimi, (ustawa o obszarach dworskich wesza w ycie 16 listopada 1866 r.) Nie okrelaa jednak ani liczby ludnoci gminy a tak e jej obszaru, rwnie tego czy gmina miaa pozostawia w jakichkolwiek zwizkach z obszarem dworskim, w odniesieniu do ktrych, nie wymagano nawet, aby byy zamieszkae. Jedynie obszary dominialne, ktre pooone byy w obrbie miast wczono w struktury gmin miejskich. Czonkami gminy bya ludno mieszkajca na jej terenie, posiadajca majtek nieruchomy w gminie lub opacajca podatek od przedsibiorstwa zarobkowego albo od dochodu. Mieszkacy mieli swobod wyboru wadz, rady i zwierzchnoci gminnej, wyjtek stanowili radni bez wyboru, do ktrych zaliczano w myl 16 ustawy osoby opacajce szst cz caej sumy podatkw bezporednich pobranych w gminie oraz waciciele wcielonych do gmin posiadoci tabularnych, bez wzgldu na podatek, jaki uiszczali69. Ustawa zaliczaa wic w poczet gminy, ka d gmin wiejsk istniejc w czasie wydania patentu cesarskiego z 13 kwietnia 1784 r. potwierdzon ustawami z 1851 i 1862 r. Liczb czonkw Rady gminnej okrelono w stosunku do stanu ludnoci, nie wliczajc radnych bez wyboru ( 14 ustawy gminnej); kadencja czonkw Rady wynosia trzy lata. Ze swojego grona Rada wybieraa naczelnika (wjta lub burmistrza) i asesorw lub przysi nych w liczbie dwch ( 19 ustawy gminnej). Do kompetencji gminy nale ao, m.in.: ustanawianie urzdnikw i su b gminnych, oznaczanie ich iloci, kategorii i pac ( 31), w sprawach policyjnych gmina miaa prawo wydawania miejscowych przepisw policyjnych i okrelania kar za przekroczenie przepisw w zale noci od stopnia przewinienia, wysoko kary odpowiadaa co najmniej 15 zr. lub do 5 dni aresztu. Nadzr nad gminami sprawoway wadze rzdowe i samorzdowe (art. XIV ustawy zasadniczej i 104, 106 ustawy gminnej), czuwano aby wadze gminne nie przekraczay swych uprawnie i wypeniay swoje obowizki, ktre na nich spoczyway70. Galicyjskie ustawy samorzdowe podlegay staym regulacjom, majcym na celu doprecyzowanie przepisw dotyczcych funkcjonowania gminy i jej kompetencji ustawodawczych. Ustawa z dnia 2 stycznia 1884 r. zmienia postanowienia 21 i 22 ustawy gminnej z 12 sierpnia 1862 r. Wydu ona zostaa kadencja czonkw rady i zwierzchnoci gminnej na okres trzech lat, przy czym mo na byo kandydowa po raz kolejny W przypadku opr nienia posady naczelnika gminy, jego zastpcy, przysi nego, rada gminy w cigu 14 dni wybieraa nowe wadze, je eli wyboru nie mo na byo dokona w normalnym trybie zarzdzano wybory uzupeniajce71.
69 T. Pilat, Pogld historyczny na urzdzenia gminne w Galicyi, w: Wiadomoci Statystyczne, R. IV, Lww 1878, s. 31-32. 70 Ibidem, s. 33-34. 71 Dz. U. RK, r. 1884, cz. III, art. 1, s. 43-44.

ADMINISTRACJA PASTWOWA I SAMORZD W POWIECIE BRZOZOWSKIM 101 __________________________________________________________________________________________

Ustawa z 21 marca 1888 r. cile okrelaa status radnego bez wyboru. Ten przywilej odnosi si do nastpujcych osb i kategorii: czonkowie gminy opacajcy szst cz caoci podatkw bezporednich w gminie, posiadacze wcielonego do gminy obszaru tabularnego, stanowicego osobne ciao hipoteczne, od ktrego podatek rzdowy wynosi co najmniej 25 zr., pod warunkiem, e osoba taka bya obywatelem pastwa austriackiego i nie zachodzia wobec niej adna sprawa wykluczajca lub wyczajca j z tego grona, w myl 3, 10 i 11 ordynacji wyborczej, wojskowi su by czynnej i kobiety przez penomocnikw, adwokaci, notariusze, doktoranci ze stopniem studenta jednego z uniwersytetw austriackich, magistrowie farmacji, dyplomowani weterynarze, technicy i kandydaci notarialni72. W skad powiatu brzozowskiego wchodziy nastpujce gminy wiejskie: Barycz, Bachrz, Bartkwka, Blizne, Brzozw (miasto), Bukw, Dbrwka Starzeska, Domaradz, Dydnia, Dylgowa, Dynw (miasteczko), Golcowa, Grki, Grabownica Starzeska, Grabwka, (przejciowo Gwonica dolna i grna), Harta, Haczw, Hudno, Humniska, Izdebki, Hroszwka, Jabonica Polska, Jabonica Ruska, Jabonka, Jasienica (miasteczko), Jasionw, Koskie, Krzemienna, Krzywe, Laskwka, ubno, Malinwka, Niebocka, Niewistka, Nozdrzec, Obarzym, Orzechwka, Pawokoma, Przysietnica, Siedliska, Stara Wie, Temeszw, Trzeniw, Turze Pole, Ulania, Ulucz, Wara, Wesoa, Witryw, Wola Jasienicka, Wood, Wydrna, Wzdw, Zmiennica73. Na czele gmin wiejskich zgodnie z ustaw stali wjtowie, zastpcami byli podwjci, a skad uzupeniali przysi ni. Nie zachoway si informacje na temat wadz stojcych na czele gmin w powiecie, bardzo skpe dane mo na znale analizujc dokumenty c.k. Starostwa Powiatowego Brzozw. Dysponujemy wzmiankami dotyczcymi kilku wjtw, m.in.: w Wesoej by nim Jan Skotnicki (ok. 1890), w Hudnie Jan Denis (1880), Warze Walenty Tomoski (1894)74, w Starej Wsi Jzef Szarek75. Byy to osoby umiejce pisa, gdy na dokumentach widniej wasnorczne podpisy tych osb. Wrd wjtw gmin wiejskich z powiatu brzozowskiego jedynie 9 umiao zarwno czyta i pisa, 1 osoba tylko czyta, analfabetami byy 42 osoby (prawie 81%). Zdecydowana wikszo z tego grona zajmowaa si rolnictwem (50 osb), jedna osoba nale aa do wacicieli obszarw tabularnych, prawdopodobnie bya dzier awc i rwnie jedna kupcem.
Ibidem, r. 1888, cz. XII, Ustawa z 21 III 1888 r., s. 122, art. I 16; Ibidem, r. 1890, cz. I, Ustawa z 20 I 1890 r., s. 95, art. I, pkt a i b; Ibidem, r. 1903, cz. XVII, Ustawa z 9 XI 1903 r., s. 521522, art. I, 1, ust. 2, lit. g. 73 Gemeinde lexicon 1907, Spis powszechny..., s. 92-101. 74 APP, zesp; 843, akta C.K SPB, sygn. 13. Zakady wodne, ich u ytkownicy i su ebnoci odnoszce si do prawa wodnego 1877-1903, s. 33-34 gmina Hudno, sygn. 39, Akta wodne Humniska, Wesoa, Witryw zakady wodne 1876-1890, s. 4 gmina Wesoa, sygn. 63, Akta w sprawie wykupu przez grecko-katolickie probostwo w Hudnie i aciskie probostwo w Nozdrzcu przysugujcego mesznego i innych od gmin; Dylgowa, Izdebki, ubno, Wara, Brzozw 1894 r. s. 5-6 gmina Wara. 75 S. Dydek, Stara Wie. Z dziejw wsi i sanktuarium, Brzozw 1996, s. 13.
72

KRZYSZTOF HAJDUK 102 __________________________________________________________________________________________

Czonkw zwierzchnoci gminnej nie umiejcych czyta byo 150 (tj. 85.71%), analfabetw 175. Rwnie wrd przysi nych 122 to rolnicy, jeden dzier awca majtku, natomiast wiksze zr nicowanie mamy wrd pisarzy, spord ktrych rolnikw byo 14, wikszych wacicieli 2 (1 yd), jeden urzdnik, a bdcych oficjalistami, nauczycielami lub diakami 13 osb, wykonujcych inne zajcia 7. Wydatki na utrzymanie urzdnikw gminnych w XIX wieku wyglday nastpujco: pace wjtw 1153 zr., przysi nych 201 zr., pisarzy 1732 zr., policji i innych su b 1012 zr. Na jedn gmin wydatki na pace wynosiy 79 zr. Jedn z wa nych funkcji byo stanowisko pisarza gminnego, w powiecie brzozowskim ich liczba wynosia 37, w tym 35 ze sta pac, zatrudnionych w 50 gminach. Pod wzgldem wyksztacenia, jak okrelono w rdle, uzdolnionych byo trzech, pracowali oni w 4 gminach i zarabiali cznie 115 zr (na jednego przypadao 38 zr. 33 ct.), mao uzdolnionych 9, ktrzy zatrudnieni byli w 9 gminach, ich zarobki wynosiy 692 zr. (po 76 zr. 88 ct.), nieuzdolnieni w liczbie 23 z pac 925 zr. (40 zr. 21ct. na jednego), jeden pisarz nie pobiera staej pacy, oraz rwnie jeden pracowa bezpatnie76. Wypeniajc zadania dotyczce utrzymania porzdku i bezpieczestwa, 18 gmin utrzymywao sta su b policyjn, polow i len, 29 tylko su b policyjn, 1 gmina polow i len, cznie 92,31%, adnej staej su by nie utrzymywao 4 gminy, tj. 7,69%77. Wynika z tych oblicze, e na 8 przedstawionych tutaj gmin przypadao cznie 632 zr. wydatkw. Wynagrodzenie na pace w 1 gminie ksztatowao si dla wjtw w granicach 22,17 zr. Drug obok gminy jednostk administracyjn utworzon moc ustawy z 12 sierpnia 1866 r., co sygnalizowano ju wczeniej, byy obszary dworskie. Po raz pierwszy wydzielenie z obrbw gminy wielkiej posiadoci ziemskiej i stworzenie na jej bazie odrbnych jednostek administracyjnych zapowiadaa cytowana ju ustawa z 31 stycznia 1851 r.78 Ustawa z 12 sierpnia 1866 r. wyczya obszar dawnej posiadoci dominialnej spod wadzy gminy i utworzya obszary dworskie ( 1 tej e ustawy), o czym ju bya mowa. Wadz administracyjn na obszarze peni przeo ony, ktrym mg by waciciel posiadoci lub osoba przez ni wyznaczona. Taka osoba czya funkcj naczelnika gminy i rady gminnej ( 13 ustawy gminnej mwi, e w celu zaatwienia spraw wystpuje przeo ony obszaru, realizujc kompetencje naczelnika gminy, wedug 7 obszar dworski mia obowizek wypenia w swoim obrbie wszelkie zadania gminy), nie mg jedynie przeo ony obszaru nakada kar administracyjnych wobec ludnoci mieszkajcej na terenie takiej posiadoci79. Ustawa o obszarach dworskich nie precyzowaa ani okrelonej liczby ludnoci zamieszkujcej posiado oraz wielkoci obszaru. Zabrako rw76 Tablice statystyczne o stosunkach gminnych w Galicji 1875 r., tab. X, Wyksztacenie i stosunki su bowe pisarzy gminnych, s. 22, poz. 9, tab. XI, Pace pisarzy gminnych, s. 24, poz. 9. 77 Ibidem, Tabl. VIII, Zajcia wjtw, przysi nych i pisarzy gminnych w gminach wiejskich, s. 19, poz. 9, Tab. XII. Wydatki gmin wiejskich na pace pieni ne, s. 28, poz. 9, Tab. XI. Su ba policyjna, lena i polowa w gminach wiejskich, s. 26, poz. 9. 78 K. Grzybowski, op. cit., s. 234. 79 T. Pilat, op. cit., s. 34.

ADMINISTRACJA PASTWOWA I SAMORZD W POWIECIE BRZOZOWSKIM 103 __________________________________________________________________________________________

nie uregulowa w sprawie wzajemnych zwizkw midzy gmin i obszarem dworskim, wynikao z tego i dana jednostka moga nawet le e na terenie kilku gmin. Wspomniane jednostki mogy zmienia granic, dzieli lub czy si, pod warunkiem, e nale ay do jednego pastwa. Zgod na wszelkie zmiany terytorialne wydawa w takiej sytuacji namiestnik i Wydzia krajowy. Do 1880 r. 63 obszary dworskie zostay wczone w obrb gmin, gwnie w Galicji zachodniej, gdzie krwawy przebieg miay wystpienia chopw z 1846 r.80 Nowelizacja ustawy o posiadociach dworskich dokonana 21 marca 1888 r. potwierdzaa istnienie odrbnych wasnoci tabularnych wyczonych ze zwizku gminnego, dokonywaa bardziej sprecyzowanych zapisw dotyczcych granic danego obszaru. Posiado poo ona w jednej miejscowoci oraz wyczona ze zwizku gminy, a le ca na jego obszarze stanowia jeden obszar tabularny. Natomiast wszystkie inne dobra tabularne oraz te, ktre powstayby w przyszoci miay zosta wcielane do obszaru gminy bd obszaru miasta. Dopuszczono mo liwo wczenia do terenu gminy posiadoci tabularnej na danie jej waciciela, przy zgodzie wyra onej przez zarzd gminy, z rwnoczesnym zawarciem umowy okrelajcej wymiar uposa enia oraz sposb uiszczania powinnoci wobec zwizku gminnego. Po wczeniu obszaru tabularnego do gminy jej waciciel nabywa prawa i obowizki czonka gminy, poza prawem u ytkowania z dobra gminnego. Ustawa zakadaa mo liwo penienia funkcji przeo onego w kilku obszarach, gdy nie le ay one w jednym powiecie politycznym. Je eli waciciel ziemski posiada obszar tabularny w ssiedniej miejscowoci le cej w granicach tego samego powiatu a stanowic cz innego obszaru dworskiego, mg wyznaczy do zarzdzania tej miejscowoci osobnego przeo onego za pozwoleniem wadz powiatowych, Wydzia Powiatowy obligowa waciciela takiej posiadoci do podania danych osobowych swojego przeo onego/przeo onych. Wyznaczajc, przeo onego waciciel mg go rwnie w ka dej chwili zwolni z penionej funkcji czasowo lub cakowicie, za czste przekraczanie lub zaniedbywanie swoich obowizkw; wymagane byo w tej sytuacji zawiadomienie wadz powiatowych. Zawieszenie w penieniu obowizkw przeo onego uzgadniane byo przez polityczn wadz powiatu z Wydziaem Powiatowym, natomiast cakowite usunicie takiej osoby uzgadniano z Wydziaem Krajowym81. Przeo ony obszaru dworskiego wypenia takie same funkcje, jak wadze gminy, ponadto mg zasiada w Radzie Szkolnej Miejscowej, je eli dwr dawa na cele szkolne co najmniej 1/10 cakowitych wydatkw. Policja miejscowa, w karczmach i wyszynkach znajdujcych si na terenie obszaru dworskiego przypisana bya gminie, wsplny by z gmin zarzd miejscowych drg gminnych82.
Ibidem, s. 35, 72; A. Nowakowski, op. cit., s. 98. Dz.U. RK, 1888 r., cz. XII, Ustawa z 21 III 1888 r. zmieniajca niektre postanowienia ustawy o obszarach dworskich z 12 VIII 1866 r. oraz stanowica o rozkadzie i wydatkach ci arw publicznych obszaru dworskiego w obrbie obszaru tego poo one, art. I 1, s. 123; 2, 3, 4, s. 124; 8, 9, 11, s. 125; 14, 15, s. 126. 82 S. Kutrzeba, Historia ustroju Polski w zarysie, t. IV, Od uwaszczenia do odrodzenia, cz. III, Po rozbiorach, s. 307.
81 80

KRZYSZTOF HAJDUK 104 __________________________________________________________________________________________

W powiecie brzozowskim liczba obszarw tabularnych wynosia 65 (1875) i 62 (1905). W 1910 r. liczba obszarw dworskich wynosia 51: Bachrz, Bartkwka, Blizne, Brzozw, Bukw, Domaradz, Dydnia, Dylgowa, Golcowa, Grki, Grabownica Starzeska, Grabwka, Haczw, Harta, Hudno, Humniska, Igioza, Izdebki, Jabonica Polska, Jabokna, Jasienica, Jasionw, Koskie, Krzemienna, Krzywe, laskwka, ubno, Malinwka, Niebocko, Niewistka, Nozdrzec, Obarzym, Orzechwka, Pawokoma, Porby, Przedmiecie Dynowskie, Przysietnica, Siedliska, Stara Wie, Temeszw, Trzeniw, Turze Pole, Ulanica, Wara, Wesoa, Witryw, Wola Grecka, Wola Jasienicka, Wydrna, Wzdw, Zmiennica83. Wrd wacicieli byy osoby prywatne, m.in. rodziny z tytuami hrabiowskimi: Bukowskich, Dzieduszyckich, Skrzyskich, Starzeskich, Zauskich84, Koci katolicki (biskupstwo przemyskie) pi miejscowoci, po jednej parafia rzymsko-kat w Dynowie, galicyjski fundusz naukowy, zakad ciemnych i guchoniemych Lww. Stan posiadania wielkiej wasnoci w powiecie brzozowskim wynosi odpowiednio (dokadne dane patrz: aneks. tab. A) w roku 1872 26.494,715 ha i 22.789,998 ha w 1905 r. z czego wynika e uleg on zmniejszeniu w cigu 33 lat o 3704,717 ha (13%). Najwiksze majtki nale ay do: Bukowskich, Skrzyskich, Starzeskich, Zauskich i ich spadkobiercw Wysockich. Znaczny majtek nale a do biskupstwa przemyskiego, parafii rzymskokatolickiej w Dynowie (majtek w Ulanicy) oraz do fundacji: Zakadu ciemnych i guchoniemych Lww Niewielki obszar w Starej Wsi by wasnoci galicyjskiego funduszu naukowego. Przejcie czci ziem Polski przez cesarstwo austriackie w wyniku rozbiorw, zapocztkowao na obszarze zwanym Galicj szereg znaczcych zmian administracyjnych. Dla mieszkacw pnocnej czci dawnej ziemi sanockiej najwa niejszym wydarzeniem byo utworzenie powiatu ze stolic w Brzozowie, co byo wynikiem wprowadzania reform politycznych w cesarstwie, ktre w obrbie wadz lokalnych odnosiy si one do cedowania nowych zada na rce starostw i gmin. W ich wyniku, ju w 1859 r. jako pierwszy funkcj starosty w Brzozowie obj Jan Kalita. Najwa niejsze zadanie jakie przed nim stano polegao na budowie struktur wadz powiatowych i tworzeniu wizi pomidzy wszystkimi szczeblami samorzdu na terenie powiatu. Nadanie autonomii Galicji zwizane byo z najwa niejsz reform ustrojow cesarstwa. Ustawy gminne z 1866 r. naday nowy ksztat funkcjonowania samorzdw, ich wyznacznikiem byo powoanie do ycia Starostw Powiatowych. Dla okrgu brzozowskiego miao to miejsce 10 VIII 1868 r. Wadze powiatu funkcjonujcego w nowych warunkach skupiay si gwnie na rozwoju gospodarczym powiatu, gdy by to teren gwnie rolniczy, ktry o ywio odkrycie z ropy i gazu ziemnego w II poowie XIX wieku. U progu XX wieku priorytetem byo utworzenie gimnazjum dla modzie y, ktra
Skorowidz miejscowoci Rzeczypospolitej Polskiej, t. XIII, woj. lwowskie, Warszawa 1924, s. 6. J. hr. Dunin-Borkowski, Almanach bkitny, Genealogie yjcych rodw polskich, Krakw (brak. r. wyd.), Bukowscy, s. 172-173, 264-266, Dzieduszyccy, s. 174-175, 336-361, Skrzyscy, s. 184-185, 857-867, Starzescy, s. 184-185, 884-889, Zauscy, s. 186-187, 1008-1017.
84 83

ADMINISTRACJA PASTWOWA I SAMORZD W POWIECIE BRZOZOWSKIM 105 __________________________________________________________________________________________

poza nielicznymi wyjtkami nie miaa mo liwoci dalszego ksztacenia si po ukoczeniu szk ludowych. Dziki zaanga owaniu si wielu osb, w du ej mierze posw do parlamentu wiedeskiego wywodzcych si z terenu powiatu utworzono w 1909 r. gimnazjum z siedzib w Brzozowie (du e zasugi w powstaniu gimnazjum mia Zdzisaw Skrzyski). Reformom poddano rwnie samorzdy gminne, w powiecie istniay dwie gminy miejskie, w Brzozowie oraz utworzona na pocztku XX wieku w Dynowie, dominoway gminy wiejskie jednowioskowe dziaajce na podstawie przepisw ustawy z 1866 r. Kolejni burmistrzowie Brzozowa anga owali si w rozwj miasta, zwaszcza Jzef Korczyski i Franciszek Prochaska Obok tych jednostek funkcjonoway obszary dworskie, ktrych liczba systematycznie spadaa. W przypadku wacicieli majtkw zauwa y mo na ich du y udzia we wszystkich aspektach ycia spoeczno-gospodarczego, kulturalnego i politycznego w powiecie, zasiadali oni przede wszystkim we wadzach powiatu, w radzie szkolnej oraz instytucjach o charakterze gospodarczym, tym samym dbali rwnie o interesy powiatu. Dynamiczny rozwj powiatu przerway wydarzenia zwizane z I wojn wiatow, jednak i one nie przerway dziaalnoci wadz, starosta K. Miliski wraz z wspma onk zaanga owa si w pomoc najubo szym oraz osb poszkodowanych przez dziaania wojenne. Koniec dziaa zwizanych z pierwsz wojn wiatow przynis mieszkacom powiatu nie tylko nadzieje na lepsze ycie w wolnym kraju ale i niepewno zwizan z nadchodzcymi zmianami.

Aneks
Tab. A. Wykaz obszarw tabularnych i ich wacicieli w powiecie brzozowskim w latach 1875 i 1905
Lp. Obszar tabularny 1 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 2 Bachrz Bartkwka Barycz (Grna, Dolna i Wlka) Blizne Brzozw Bukw Chodorwka Obszar 3 489,90 338,10 10,92 634,22 333,50 386,08 188,60 Wielko obszaru i waciciele w latach 1872 1905 Waciciel Obszar Waciciel 4 5 6 Wadysaw Skrzyski 170,90 Zdzisaw Skrzyski Ludwik Skrzyski 335,57 Seweryn Skrzyski Wadysaw Skrzyski 95,50 Tadeusz i Fryderyka Jaboscy Biskup rzym.-kat. 707,91 Biskup rzym.-kat. Przemyl Przemyl Biskup Rzym-kat 337,37 Biskup rzym.-kat. Przemyl Przemyl Zakad ciemnych 125,15 Zakad ciemnych i gui guchoniemych Lww choniemych Lww Franciszek Ksawery 192,30 Mikoaj i Helena MaSkrzyski chowscy

KRZYSZTOF HAJDUK 106 __________________________________________________________________________________________

1 8. 9.

10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

2 Dbrwka Starzeska z Wol i Olesinem Domaradz z osin, Ktami, Krzywem, Zatylem i Porembami Dydnia Grna, Dolna z Wol Dydnia Grna, Dolna z Wol Dynw, Szpitalny Dynw miasto i przedm. Dynw, Zdzisawwka Golcowa z R ank i Jahonk Grki z Greck Wol

3 4 530,15 August hr. Starzeski 411,70 Biskup rzym.-kat. Przemyl 685,40 Feliks Podhorecki 788,32 August hr. Starzeski 463,45 Zbigniew Trzecieski

5 6 507,21 Albert hr. Starzeski 466,91 Biskup rzym.-kat. Przemyl 200,20 Bolesaw Zatorski

496,78 Bolesaw Zatorski

715,55 Albert hr. Starzeski 24,11 305,97 38,47 252,88 Ludwik Cieszyski Stefan Trzecieski Zdzisaw Skrzyski Biskup rzym.-kat. Przemyl 349,02 Wadysaw i Sylwia Niedwiedzcy 260,32 Pawe Tyszkowski 105,91 Wadysaw Hikiewicz 206,74 Maria Kosecka Przynale y do starostwa w Strzy owie. 192,51 Mieczysaw Urbaski 994,13 Zdzisaw Skrzyski 206,36 Klara Bobczyska 412,06 Maria Dydyska 629,92 ucja Cybulska i 3 wsplnikw 121,04 Eleonora Trzecieska 1125,05 Henryka Zaklina 309,67 Zofia Wysocka 328,08 Maria Dydyska 708,18 Wadysaw i Maria Kraiscy 182,51 Zofia Wysocka 301,79 Maria hr. Dzieduszycka 541,77 Alfons Reitzenslein 342,05 Maria Dydyska i 4 wsplnikw 333,63 Bolesaw Zatorski 140,05 Izrael Tag i 3 wsplnicy 352,41 Stefan Trzecieski

17. Grabownica Starzeska z Do yc 224,25 Marceli Wisocki 18. Grabwka Dolna i Adolf Hikiewicz 19. Grabwka Grna 20. Gwonica Dolna 246,10 Kazimierz Zaklika 21. Gwonica Grna 480,70 22. Haczw 227,12 Lucyna Haller 23. Harta z Lipnikiem 1014,87 Ignacy Skrzyski i Paprociem 24. Hudno Dolne 196,07 Ludwik Skrzyski i Grne 25. Hroszwka 461,15 Maria Tergonde 26. Humniska 629,62 Lucyna Cybulska 27. Igioza k/ Dynowa 28. Izdebki 29. Jabonica Polska z Budzyniem 30. Jabonica Ruska 31. Jabonka 32. Jasienica z Posin 33. Jasionw 34. Koskie 35. Krzemienna 36. Krzywe 37. Laskwka-chodorow. 38. ubno Kazimierwka, Stefanwka

251,27 Biskup rzym.-kat. Przemyl 523,25 Aleksander Niedwiedzki 224,25 Teofil Ostaszewski

Zbigniew Trzecieski2 1227,62 Bonawentura hr. Bukowski 338,10 Zygmunt hr. Zauski 326,025 Domicella Sartyni 708,40 Spadkobiercy Antoniego Jaronowskiego 59,22 Zygmunt hr. Zauski 296,12 Henryk i Helena Truskolascy 551,42 Spadkobiercy Franciszka Reitzensteina 262,20 Jan Sobczyski 340,97 Feliks Podhorecki 399,05 1493 Zbigniew Trzecieski

ADMINISTRACJA PASTWOWA I SAMORZD W POWIECIE BRZOZOWSKIM 107 __________________________________________________________________________________________

1 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45.

2 ubno Malinwka z Kolecem Niebocko Niewistka Nozdrzec z Karolwk Obarzym Orzechwka z Wol Orzechowsk 46. Pawokoma 47. Przysietnica 48. Siedliska i Porby 49. Stara Wie z Goaszwk 50. Stara Wie, cz 51. Temeszw Winentwk 52. Trzeniw 53. Turzepole 54. Ulanica 55. Ulucz 56. Wara 57. Wesoa, Wesoa, Magierw, Wesoa Ujazdy 58. Witryw 59. Wola Grecka 60. Wola Jasienicka 61. Wydrna 62. Wydrna Wzdw z Wygod 63. Wood z Hut, Jasionowem, Gdyczyn i Wlk 64. Zmiennica

3 230,57 622,72 332,35 496,80 445,05 417,45

4 Zygmunt hr. Zauski Aniela Kraiska Jan Bobczyski Ludwik Skrzyski Wincenty Dwernicki Zygmunt hr. Zauski

5 336,53 192,13 379,75 352,15 478,42 448,95 377,98

6 Henryk i Salomea Lic Zofia Wysocka Wadysaw Kraiski Aleksander Bobczyski Seweryn Skrzyski Wodzimierz Dwernicki Zofia Wysocka

432,40 Ludwik Skrzyski 430,10 Biskup rzym.-kat. Przemyl 516,92 August hr. Starzeski 468,62 Biskup rzym.-kat. Przemyl _ _ 299 409,40 296,70 _ 803,85 645,15 630,20

521,52 133,40 240,35 309,35

701,50 915,40 496,80

434,70 Seweryn Skrzyski 430,84 Biskup rzym.-kat. Przemylu 507,70 Albert hr. Starzeski 43,41 Biskup rzym.-kat. Przemyl 39,27 Fundusz galicyjski naukowy Wincenty Dwernicki 308,77 Wodzimierz Dwernicki Zakad ciemnych 414,008 Zakad ciemnych i gui guchoniemych Lww choniemych Lww Wojciech Leszczyski 329,61 Adam i Maria Ostaszewscy Parafia rzym.-kat. 151,40 Parafia rzym.-kat. Dynw Dynw Romuald Tergonde 808,91 Maria Dydyska Ludwik Skrzyski 627,11 Seweryn Skrzyski Jzef Lekker 621,30 Jzef Schnblum i 3 1,42 wsplnikw 0,23 Wadysaw Falkowski 499,80 Jan Kozowski i 2 wsplnikw Antoni Morelowski 124,96 Willner Dawid Zygmunt hr. Zauski 220,30 Zofia Wysocka Edward, Leonard 76,92 Franciszek i Bronisai Szczsny Skowscy wa Gedel 234,95 Leib Lifschtz i 1 wsplnik Teofil Ostaszewski 691,92 Adam i Maria Ostaszewscy Wadysaw i Florenty777,11 Franciszek Skrzyski na Kossowicze Franciszek Zaremba 463,47 Kazimiera Kozowska

rdo; Skorowidz dbr tabularnych w Galicyi z Wlk. Ksistwem Krakowskiem, Krakw 1905 r., s. 2, 3,4, 5. 8, 9, 16, 17, 20, 21, 28, 29, 32-35, 38-45, 48, 49-53, 64, 65, 70, 71, 74, 75, 84, 85, 88, 89, 98, 99, 102, 103, 106-109, 122, 123, 136, 137, 144, 145, 154, 155, 158, 159-167, 170-179; Przewodnik statystyczno topograficzny i Skorowidz..., Krakw 1872, s. 1, 2, 9, 10, 12, 16, 18, 19, 22, 23, 25-29, 36, 39, 40, 42, 46, 48, 55, 58, 59, 67, 74, 78, 84-88, 90, 92- 94, 99. W 1875 r. Hroszwka wchodzia w skad powiatu birczaskiego. W 1875 r. Igioza nie stanowia odrbnej wasnoci, wchodzc w skad dbr dynowskich, nale cych do Zbigniewa Trzecieskiego, jako waciciel figurowa rwnie Karol de Neckarsfeld Mller. Jabonica Ruska le aa w 1875 r. na terenie powiatu birczaskiego. Wwczas w obrbie powiatu birczaskiego Wedug spisu dbr tabularnych z 1905 r. Barycz wchodzia w skad starostwa powiatowego w Strzy owie.

KRZYSZTOF HAJDUK 108 __________________________________________________________________________________________

II. Noty biograficzne Bukowscy herbu Ossorya85, pochodzili z Bukowego w Ziemi Sanockiej, nazwa wywodzca si z dawnego przydomku Czeszyk. Jedna z linii otrzymaa galicyjski tytu hrabiowski 11 lutego 1783 r. Nazwisko Bukowski przyj Jerzy czwarty z kolei syn Mikoaja Czeszyka z Tyrawy, sdziego sdu sanockiego. Wrd znanych osb z rodu byli m.in.: Jan o nicy J.K.M (1503). Jzef, rotmistrz chorgwi husarskiej (1735), stra nik polny wojsk koronnych. Jzef Ignacy genera adiutant J.K.M (1766), starosta osiecki (1768), pukownik wojsk koronnych (1786), starosta boski (1764), rotmistrz chorgwi pancernej (1765), kawaler w. Stanisawa (6 wrzenia 1774), zmar w 1791 r. na nim wygasa jedna z linii rodu. Ludwik, pukownik 1 puku uanw (1829), genera brygady wojsk polskich (1831). Z rodu wywodzio si dwch senatorw: Jerzy kasztelan sanocki (2.9.17521764), Antoni kasztelan sanocki (20.12.1757-1764). Micha Bukowski, pan na Bukowie i Nozdrzcu, otrzyma tytu hrabiego galicyjskiego (11.2.1783). By onaty z Ludwik c. Jzefa Morskiego h. Topr, czenika przemyskiego i Franciszki z Sotykw, owczanki podolskiej i czenikwny Racawskiej. Jednym z najbardziej zasu onych przedstawicieli tego rodu dla powiatu brzozowskiego by Bonawentura Wincenty hr. Bukowski syn Leona i Pauliny z Ruckich h. Jastrzbiec. Od 1867 r. by czonkiem a nastpnie prezesem powiatowej rady w Brzozowie, w latach 1868-1878 by delegatem galicyjskiego towarzystwa kredytowego ziemskiego. W 1849 r. polubi w Jarosawiu Felicj z Kamienieckich h. Pilawa, c. Jana adiutanta ks. Jzefa Poniatowskiego. Ze zwizku narodziy si trzy crki: Maria Paulina, Henryka (odziedziczya majtek w Izdebkach po ojcu) i Celestyna. Zmar w padzierniku 1878 r. Maria hr. Dzieduszycka86 (Maria Karolina Leopoldyna Dzieduszycka), c. Augusta Piusa Benedykta hr. Dzieduszyckiego i jego 1-szej ony Melanii z Szeliskich h. Szeliga. W dniu 22.11.1898 r. polubia w Jasionowie Aleksandra hr. Wodzickiego h. Leliwa, wchodzc w ten sposb w posiadanie tych dbr. Skrzyscy herbu Zaremba87 pochodzili z ziemi sieradzkiej (Skrzynna). Jedna linia rodu otrzymaa austriacki tytu hrabiowski 14 I 1895, potwierdzony dyplomem w Wiedniu 2 III 1895. Z rodu wywodzio si piciu senatorw (urzd w l. 1616-1752 ), Adam, kasztelan spicimirski, Aleksander, kasztelan brzeziski, Stanisaw, kasztelan brzeziski, Jan Franciszek, podkomorzy, kasztelan czycki, Hieronim, kasztelan brzeziski. Protoplast rodu by Adam ze Skrzynna Skrzy85 86

J. hr. Dunin Borkowski, op. cit., Bukowscy, s. 172-173, 264-266. Ibidem, Dzieduszyccy, s. 174-175, 336-361. 87 Ibidem, Skrzyscy, s. 184-185, 857-867.

ADMINISTRACJA PASTWOWA I SAMORZD W POWIECIE BRZOZOWSKIM 109 __________________________________________________________________________________________

ski, kasztelan spicimirski (1616). Mia trzech synw: Kazimierza, Stanisawa i Jzefa. Od Jzefa rd rozgazi si na dwie linie, pierwsz zapocztkowa Jzef (1724-1817) stolnik pomorski, waciciel dbr wok Rzeszowa (Krasna Wlka, Malawa, Malawka, Matyswka, Wilkowyja, Za e i Pobitnie). Protoplast drugiej gazi by Ignacy Antoni, waciciel Harty, Dobrzechowa, Wysokiej, Oparwki, Kozowcu, czci Grodzicznem, Grodziska i wjtostwa w Polanicy, starosta dogaski. Jego syn Wincenty Franciszek Ksawery Walenty tytuowa si panem w Bachrzu, Pitkowej, Bietkowej, Baryczy, Futomie, Kkolwce, Ba owej, Pawokomie, Harcie z Lipnikiem i Paproci, Bartkwce, Chodorwce, Laskwce, by czonkiem stanw galicyjskich, jednym z zao ycieli zakadu dla ociemniaych we Lwowie. Natomiast wnuk Zdzisaw Wincenty Ksawery by jedn ze znaczcych osobistoci w Powiecie brzozowskim. Odziedziczy majtek, do ktrego wchodziy: Bachrz, Harta z Lipnikiemi Paproci, Ba owa, Biaka, Wola Baowska, Futoma, Kkolwka z Gbok, Now wsi i Wol, Pitkowa i Szklary. Zdzisaw Skrzyski by posem na sejm galicyjski w roku 1893, otrzyma honorowe obywatelstwo miasta Dynowa 1901 r. peni funkcj czonka rady powiatowej brzozowskiej, delegata galicyjskiego towarzystwa kredytowego ziemskiego. W l. 1883-1889, 1892, 1901-1908 by prezesem oddziau dynowskiego wspomnianego towarzystwa. Bardzo znan osobistoci by rwnie Ludwik (18161881) waciciel, Swirza, Pawokomy, Wary, Bartkwki, Czy kw. By m.in. wiceprezesem galicyjskiego towarzystwa gospodarczego, czonkiem brzozowskiej rady powiatowej, posem na sejm galicyjski krajowy w1861 r. i do Rady Pastwa w Wiedniu w l. 1867-69, 1874-1881. Poprzez o enek z Seweryn z Hr. Fredrw h. Bocza, naby Nowosiki, Chopczyce, Doubw i Nozdrzec. Jego syn Seweryn, waciciel Nozdrzca, Bartkwki, Pawokomy, Wary, Hudna dolnego i Karolwki w powiecie brzozowskim, by czonkiem wydziau powiatowego i rady nadzorczej galicyjskiego banku hipotecznego we Lwowie. Rwnie znana bya jego siostra Maria Apolonia Konstancja Domicela Paulina, ktra polubia Kazimierza hr. Badeni, namiestnika Galicji, c. k premiera i ministra spraw wewntrznych cesarstwa. Starzescy h. Lis88, rd wywodzcy si od Piotra ze Starzenic (zm. 1577 r.) w ziemi wieluskiej (wielkopolska), jedna z gazi rodu otrzymaa galicyjski tytu hrabiowski (1 XII 1780 r.). Odrbne linie rodowe Starzeskich wywodz si od Krzysztofa, pana na Iowcu, czenika poznaskiego. Pierwsz zapocztkowa syn Krzysztofa Maciej Maurycy (1717-1787, hrabia galicyjski (1 XII 1780 r.). Druga ga osiada na terenie powiatu brzozowskiego, zapocztkowa j brat Krzysztofa, Piotr (1722-1797), hrabia galicyjski (1 XII 1780 r.), waciciel Dbrwki Starzeskiej, Gdyczyny i Grabownicy, czonek stanw galicyjskich z ramienia magnatw. Mia dwch synw, Aleksandra oraz Franciszka Ksawerego Piotra Kazimierza. Aleksander i jego spadkobiercy byli wacicielami majtkw, Dbrwka Starzeska (gwna siedziba), Dylgowa, Porby, Gdyczyna, Siedliska. Aleksan88

Ibidem, Starzescy, s. 184-185, 884-889.

KRZYSZTOF HAJDUK 110 __________________________________________________________________________________________

der i jego syn Wojciech byli czonkami stanw galicyjskich, kolejni przedstawiciele tej linii August i Wojciech zasiadali we wadzach powiatu brzozowskiego. Franciszek i jego spadkobiercy zawiadamiali majtkami w Grabownicy, Grze ropczyckiej, Podgrzu. Zauscy h. Junosza89, wywodzili si z Mazowsza od Thabaszw z Zauskiego, w rawskim. Jedna z gazi rodziny wygasa w 1865 r. druga otrzymaa potwierdzenie tytuu hrabiowskiego w Austrii (Wiede 18 V 1776 r.), rwnie nosia tytu baronowski cesarstwa francuskiego (1813 r.). Wacicielami dbr w powiecie brzozowskim byli potomkowie Aleksandra Tabasza-Zauskiego z Zausk, posa na sejm, starosty regnowskiego i brzesko-kujawskiego, wicemarszaka izby poselskiej w 1658 r. wojewody rawskiego. Wspomniany Andrzej mia czterech synw z ktrych trzej byo wacicielami dbr w pow. brzozowskim, mianowicie: Jan Prosper (zm. 5 VII 1745 r. w Sanoku), starosta zawichostski i chciski, kuchmistrz wielki litewski, waciciel Zausk, Gostkowa, Laska, Jasienicy i Jabonicy. Ignacy, potwierdzony hrabi w Austrii (18 V 1776) waciciel Ojcowa i Jasienicy, starosta grodowy chciski i zawichostski. W roku 1770 wybudowa koci parafialny w Jasienicy. Hr. Teofil Wojciech (ur. 19 IV 1760 w Krakowie, zm. 9 VIII 1831 w Andrychowie), waciciel Jasienicy, Iwoniczu, Cerekwi, Polanach, Wesoej i Wrocance. Starosta grodowy chciski, rotmistrz kawalerii narodowej. Wnuczka Teofila Wojciecha, hr. Zofia Klementyna, bya wacicielk rozlegych dbr, do ktrych w powiecie brzozowskim nale ay: Jasienica, Wola Jasienicka, Jabonica Polska, Budzy, Orzechwka z Wol, Malinwka. Poprzez ma estwo ze Stanisawem Wysockim herbu Godziemba, ktre miao miejsce 15 VIII 1881 r. w Jasienicy Wysoccy stali si kolejnymi wacicielami tych majtkw, a do koca II wojny wiatowej.

89

Ibidem, Zauscy, s. 186-187, 1008-1017.