You are on page 1of 13

TÜNEL ÖLÇME UYGULAMALARINDA SON YENİLİKLER

A. ÜNLÜTEPE1, M. MESSING2
1
Boğaziçi Üniversitesi, KRDAE, Jeodezi Bölümü, İstanbul, ahmet.unlutepe@boun.edu.tr
2
VMT GmbH,- Gesellschaft für Vermessungstechnik Bruchsal,Germany, m.messing@vmt-gmbh.de

Özet

Tünel inşaat tekniklerinin gelişimine paralel olarak, inşaatların gerçekleştirilmesi için kullanılan teknik
donanım ve bunun yanısıra kullanılan ölçme teknik ve donanımları da sürekli gelişim içinde
bulunmaktadır.

Tünel ölçme uygulamaları genel anlamda; tünellerde kazıların yönlendirilmesi, tünel uygulamalarının
kontrol edilmesi, tünel içi ve dışında oluşan deformasyonların izlenmesi, ve tünel iç kaplama
elemanlarının ölçme aracılığıyla kontrol altında tutulması konularını kapsamaktadır.

Bu çalışmada, yukarıda sözü edilen tünel ölçme teknikleri son uygulama varyasyonlarını da kapsayacak
şekilde pratikte en çok karşılaşılan tünelcilik konularından klasik tünel açma yöntemleri ve TBM tünel
uygulamaları için ele alınmaktadır.

Anahtar kelimeler : Tünel, tünel ölçmeleri, NATM, TBM, deformasyon ölçmeleri.

LAST CHANGES ON TUNNELING SURVEYS

Abstract

Tunneling construction equipments,surveying methods and instrumentation are continuously advanced


depending on the development of the use of tunneling methods.

Generally, tunnel surveying applications include guidance of tunneling excavations, setting out
measurements, deformation monitoring measurements around the tunnel alignment and within the
tunnels, and inner lining measurements.

Last version of these measurement methods mentioned above for classical tunneling methods and TBM
tunneling methods are subjected on this paper.

Keywords: Tunnel, tunnel surveys, NATM, TBM, deformation measurements.

1. Giriş

Genellikle, tünel açılacak güzergahın topografyası, zemin koşulları ve açılacak tünelin geometrisi gibi
parametreler değerlendirilerek tünel açma yöntemi ve buna bağlı olarak da kullanılacak ölçme yöntemleri
belirlenmektedir.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu


2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 148
Tünel Ölçme Uygulamalarında Son Yenilikler

İnşaat teknolojilerindeki gelişmelere paralel olarak ihtiyaçlara ve diğer koşullara bağlı olarak tünel
uygulama yöntemleri ve buna ilişkin ölçme teknikleri de gelişmektedir. Günümüzde tünel uygulamaları,
kullanılan inşaat prensipleri açısından dört grup halinde incelenebilir. Bu gruplar;
• Aç-kapa metotla inşa edilen tüneller,
• Klasik metotla inşa edilen tüneller
• TBM Tünel Delme Makinesi ile inşa edilen tüneller
• Batırma Tünel (lmmersed Tube) yöntemi

olarak sıralanabilir. (Ünlütepe, 2003)

Bilindiği üzere inşaat yöntemi diğer yerüstü inşaat yapılarıyla büyük benzerlikler taşıdığı için aç-kapa
olarak adlandırılan tünel uygulamaları kullanılan ölçme yöntemleriyle de yerüstü yapılarda ihtiyaç
duyulan yöntemlerle benzerlik gösterirler. Bu çalışmada klasik tünelcilik ve TBM tünelciliği üzerinde
durulmakta ve bu yöntemler için kullanılan ölçmelerde yenilikler tanıtılmaktadır. Bunun yanısıra batırma
tünel inşaatına ilişkin ölçmeler de bir başka çalışmada ele alınmıştır.

Tünel ölçmeleri denilince ilk akla gelen ölçme uygulamaları tünel kazılarının yönlendirilmesi gelmekle
birlikte kazı ölçmelerini desteklemek için birtakım ölçme uygulamaları da gerekli olmaktadır. Buna göre
tünel uygulamaları öncesinde gerekli olan ölçme uygulamaları şöyle sıralanabilir.

• Tünel inşaat alanını kapsayan bir nirengi ağının oluşturulması.


Nirengi noktaları arasında poligon ağı
Yine aynı alanda oluşturulacak bir nivelman ağı
• Topografyanın ölçümü ve haritaların hazırlanması
• Tünel tasarımlarının hazırlanması
• Tünel giriş yapılarının (Şaft, Portal, Yaklaşım Tüneli ) inşaatı için yapılan ölçmeler.
• Proje parametrelerinin araziye işaretlenmesi ve gerekli diğer ölçümlerinin tamamlanması

Şekil 1. Tünel Duvarında Değişik Yapılarda Poligon Tesisleri

Tünel inşaatına ilişkin tasarım değerlerine bağlı olarak tünel kazılarının yönlendirilmesi; tip
kesitlere uygun olarak inşası, gerekli destek detaylarının yerleştirilmesi, tünel iç kaplama
aşamalarının tamamlanması için dışarıda oluşturulan nokta sistemine bağlı olarak tünel giriş
yapısı aracılığıyla tünel içerisine taşınmış üç boyutlu (x,y,z) ölçme ağına ihtiyaç duyulur. Tünel

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu


2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 149
Tünel Ölçme Uygulamalarında Son Yenilikler

girişine kadar koordinatlandırılmış bulunan poligon ve nivelman noktaları aracılığıyla tünel


kazılarının başlatılması ve projeye uygun olarak ilerlemesi sağlanır. Tünelin yeraltında
ilerlemesiyle birlikte poligon noktaları ve nivelman noktaları tünel uygulamalarına destek
verebilecek şekilde tünel duvarlarında tesis edilir ve koordinatlandırılır. (Şekil 1)

2. Klasik Metotlarla Tünel Yapımı

Tünel Açma Yöntemlerinden en yaygın olarak uygulanan (NATM) “Yeni Avusturya Tünel Açma
Metodu”, klasik metotla tünel açma tekniklerinin en deneysel ve esnek olanı, en optimum destek ve kazı
yöntemlerinin uygulanabildiği tünelcilik anlayışıdır. NATM tünel güzergahı boyunca yapılan zemin
etütleri ile topografya, derinlik ve inşa edilecek tünel geometrisine bağlı olarak prensipte tünel inşaat
detayları belirlenir. Bununla beraber uygulama sırasında zemin gözlemleri ve deformasyon ölçmelerinden
elde edilen sonuçlara göre uygulamaya ilişkin kazı destek ve kullanılacak inşa tipi ile kullanılacak
ekipman yeniden gözden geçirilerek daha uygun hale getirilir. Bunun sonucunda tünellerde gerektiği
kadar destekleme kullanılarak iyi bir zamanlama ve optimum maliyetle gerek duyulduğu ölçüde yapı
emniyeti sağlanır. (Şekil 2.)

Şekil 2. Klasik (NATM) Tünel İnşaat Yöntemi

NATM tünel metodu için; uygulama sırasında elde edilecek zeminin reaksiyonlarına göre yeniden
uygulama detayları düzenlendiği için deformasyon ölçmelerinin önemi büyüktür. Ancak NATM
tünelciliği için deformasyon ölçümleri bu çalışmada ele alınmayacaktır.

2.1 Klasik Tünel Kazılarının Yönlendirilmesi

Tünel inşaatları sırasında kazı doğrultusunun belirlenmesi tünel ölçmelerinin en önemli konusunu
oluşturmaktadır. Klasik anlamda tünel kazılarının yönlendirilmesi ve diğer tünel uygulamaları doğrudan
ölçme ekiplerinin total station nivelman ve yardımcı donanımları aracılığıyla tünel kazı birimlerini
yönlendirmesi ve kazı profilini işaretleyerek yürütülebileceği gibi bu amaçla tünel kazı kesiti ve
elemanlarına bağlı olarak gerek sayıda kullanılacak lazer cihazları aracılığıyla da yapılabilir. Bu arada son
zamanlarda kazıların yönlendirilmesi için uygulanmaya başlanan bir yöntem de kazı makinalarının ölçme
aracılığıyla yönetilerek kazıların gerçekleştirilmesi şeklinde olmaktadır. NATM metoduyla tünel
kazılarının yönlendirilmesi klasik yöntemlerle yapılabileceği gibi iki değişik yöntemle de
yapılabilmektedir. Bu ölçme yöntemleri; kazı makinalarının (Roadheader) yönlendirilmesi, yönlendirme
için lazer cihazlarının kullanılması için yapılır. (Şekil 6)

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu


2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 150
Tünel Ölçme Uygulamalarında Son Yenilikler

2.1.1 Klasik Tünel Kazılarının Yapılması için Kazı Makinalarının Yönlendirilmesi

Roadheader kazı makinalarının klasik tünel uygulamaları için kullanımı, birçok avantajı nedeniyle
giderek yaygınlaşmış ve roadheader önemli bir tünel kazı makinası halini almıştır. Roadheader kazı
makinaları değişik kazı kesitlerinde, değişen jeolojik zemin koşulları karşısında kullanışlı, hızlı ve kolay
mobilize olabilmektedir. (Sekil 2) Tünellerin zemin koşulları, tipkesit formları ve genel formları
nedeniyle parçalı aşamalar halinde roadheader ve diğer destek sistemleri kullanılarak rahatlıkla
kazılabilmekte ve tünel desteği sağlanabilmektedir. Burada en temel teknik desteklerden birisi de kazı
doğrultusunun ölçmeler yardımıyla belirlenmesidir. Bu işlem sürekli olarak tünel içerisinde bir ölçme
desteğinin bulunmasını gerektirmektedir. Bilindiği üzere Road header ile yapılan tünel kazılarında da
ölçme çalışmaları yakın geçmişe kadar kazı sınırlarını belirlemek için doğrudan tünel içinde yapılan
ölçme aplikasyonlarıyla sağlanmakta, yada tünel içerisinde lazer aletinin kazı yönünde yerleştirilerek
ölçümlenmesi ve gerekli iksa ve kazı sınırlarına olan düşey ve yatay açıklıklarının istenen aralıkta
hazırlanarak kazı birimlerine verilmesi şeklinde gerçekleştirilmektedir.

Şekil 3. Prizmaların ve İnklinometrelerin Yerleşimi (VMT, 2005-d)

Klasik ölçme aplikasyonlarıyla tünel kazılarının yönlendirilmesi tünel aynası civarındaki birçok aktivite
nedeniyle pek kolay ve sağlıklı olmamaktadır. Ayrıca ölçmecinin sürekli tünel içinde bekleyerek uzun
zaman harcamasına sebep olmaktadır. Roadheader Yönlendirme Sistemi (SLS-TM) bir süreden beri
pratikte kullanılmakta ve tünel kazılarında ölçme desteğinin otomatik olarak gerçekleştirilmesini
sağlamaktadır.

Roadheader yönlendirme donanımı makina üstünde yerleştirilen diğer donanım aracılığıyla tüm datayı
kaydederek kazı profiline göre kazıları değerlendirdikten sonra görselleştiren bir adet bilgisayar, data
iletişimi için bir lokal modem kutusu, sensör verilerini toplayan ve bilgisayar kullanımı için konvert eden
merkez kutusu, lazer ışınlarını karşılayan 2 adet prizma, makinanın hareketlerini tespit eden 2 eksenli
inklinometre sayılabilir. Roadheader üzerindeki sisteme doğrudan tanımlanan aralıklarla ölçüm yapmak
üzere poligon noktasında yerleştirilmiş aktif teodolit sistemi bulunmaktadır. Data iletimini yöneten
kumanda kutusu ise bu harici sistemi desteklemektedir. Teodolit koordinat bağlantısını gerideki poligon
üzerinde yerleştirilmiş olan prizmadan almaktadır. (Şekil 4)

Makinanın üzerinde yerleştirilen 2 adet prizma teodolit-lazer ölçüleriyle makinanın genel konumunun
global koordinat sistemine göre belirlenmesini sağlamaktadır. Makinanın genelde roll ve pitch olarak
tanımlanan boyuna ve enine hareketlerini tanımlamak için 2 eksenli inklinometre kullanılmaktadır. Bu
arada makinanın kazı kafası kolunun ve kazı kafasının hareketlerinin de tanımlanması için sensörler
yerleştirilmektedir. Böylece kazıcı kafanın konumu makinanın ana gövdesinin pozisyonundan ve

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu


2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 151
Tünel Ölçme Uygulamalarında Son Yenilikler

sensörlerden elde edilen hareket datasından yararlanarak kazıcı kafanın rölatif koordinatlarına bağlı
olarak proje koordinatlarıyla belirlenebilmektedir.(Şekil 5) Proje koordinatlarındaki kazıcı kafanın
konumu ise kazılacak proje kesiti ile karşılaştırılarak operatöre kazı yapabilmesi için bilgisayar ekranında
görsel ve sayısal bir yönlendirme verir.

Total Station başlangıç için tünel dışında yerleştirilir ve kazıların tünel içinde ilerlemesiyle ve devam
eden süreçte tünel duvarında tesis edilen tünel tipi poligonlara yerleştirilmek üzere taşınır.Total station
koordinatlandırılmış tünel duvarındaki poligon noktasına yerleştirilince geri poligon noktasındaki
gözleme dayanarak kazı makinası üzerindeki prizmalara yönlendirilir ve kazı makinasının konumunun
tanımlanması sağlanır. Makinanın bir koordinat bütünlüğü içerisinde hareketlerinin tespiti ve makinanın
tanımlanması için prizmalar ayrı ayrı ölçülür. Inklinometreler makinanın dönüklük eksenine paralel
olarak yerleştirilir ve sürekli olarak değerlendirme sistemine makinanın hareketleri hakkında data
göndermeleri sağlanır.

Şekil 4. Roadheader Yönlendirme Sistemi (SLS-TM) Donanımı (VMT, 2005-d)

Makina gövdesinin konumu; kazı kafası kolunun hareket sensörleriyle beraber ölçülmesiyle kazıcı
kafanın global koordinatları belirlenebilmektedir. Bu yöntem DTA (Proje Tasarım Ekseni) ve kazı
kesitinin bir bileşimiyle değerlendirilerek sonuçlandırılır. Prizmalar, inklinometreler ve sensörler
yardımıyla makina gövdesinin her türlü hareketi ölçülmekte ve ekrana yansıyacak görüntüyü belirlemek
için hesaplara dahil edilmektedir.

Şekil 5 Roadheader Koordinat Sistemi (VMT, 2005-d)

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu


2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 152
Tünel Ölçme Uygulamalarında Son Yenilikler

2.1.2 Klasik Tünel Kazılarının Yönlendirilmesi için Lazer Cihazlarından Yararlanılması

Tünel geometrik formuna ve kazı yapılacak tünel aynası bölümüne bağlı olarak istenen sayıda lazer
cihazı yerleşimi sağlanarak tüm tünel kazı ve iksa destekleme işlemleri çok az sayıda ölçme elemanı
yardımıyla sürdürülebilmektedir. Burada tünel geometrisinin aliyman olması da bir zorunluluk değildir.
Ölçmecinin yapması gereken; tünel aynasında bilinmesi gereken bir noktaya en yakınından geçen lazer
ışınından belli bir km’deki yatay ve düşey mesafe farklarının (dx,dh) verilmesini sağlamaktır.
Uygulamaların yönlendirilmesini sağlayacak olan bu liste tünel boyunca belli aralıklarla hesap edilerek
hazırlanır ve kazı-destek ekiplerine teslim edilir. Bu değerler bütün lazer ışınları için tip kesit üzerindeki
belli noktalara bağlı olarak tünel boyunca verildiğinde tünel ilerlemesi için ölçmecinin tünelde
beklemesine gerek olmayacaktır. Bir çift hatlı raylı sistem tüneli kazısı için 4 yada 5 adet lazer cihazı
tesisi kazıların yönlendirilmesi için gayet uygun olmaktadır.(Şekil 6) Lazerlerle tünel kazılarının
yönlendirilmesi tünellerde kazı uygulamaları için büyük kolaylıklar ve personel tasarrufu sağlamaktadır.

Şekil 6. NATM Lazer ile Ölçüm Şeması (Ünlütepe, 2003)

3. TBM Tünel İnşa Metodu

TBM tünel açma teknolojisi son dönemlerde çok önemli teknik gelişmeler kaydetmiştir. Sistem; inşa
edilmesi tasarlanan boyutta dairesel bir silindirik formu olan ring içerisinde tünel yapımı için gerekli
teknolojiyi barındıran bir tünel yapım makinasıdır. TBM makinalarının tasarımı; tünel iç kaplama cinsi,
zemin ve proje koşullarına göre belirlenmektedir. (Şekil 7).

1-Kazıcı Kafa 2-İtme Ünitesi 3-Piston 4-Basınç Ünitesi 5-Burgu Konveyor


6-Ring Montaj Kolu 7-Burgu Konveyor 8-Segment Besl. Ünitesi 9-Segment Vinci 10-Çamur Nakil Bandı
11-Kontrol Kabini 12-Segment İç Yüzeyi 13-TBM Yönlendirme Lazer İstasyonu

Şekil 7. TBM Makinesi (Ünlütepe, 2003)

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu


2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 153
Tünel Ölçme Uygulamalarında Son Yenilikler

Sistemin baş kısmında kazılması planlanan zemin koşullarına göre tasarlanmış bir kazıcı kafa ile kazılan
malzemenin dışarıya taşınmasını sağlayan bir sistem mevcuttur. Makinanın silindirik formu kazılan
zemini ayakta tutarak zemin stabilitesini korur. Kazıcı kafanın ilerlemesiyle ön kısmın stabilitesi de
hemen gerisindeki çok sayıda pistonlar aracılığıyla yerleştirilen segmentlere basarak ve kötü zemin
koşulları için tasarlanmış ise ayna basıncı uygulayarak sağlanır. Lojistik lokomatif aracılığıyla içeri
taşınan segment parçaları makinanın erektör sistemi ile kazısı tamamlanan bölümde yerleştirilir. Bu arada
sistemin tüm mekanik parametrelerini gösteren bir bilgisayar ile makinanın yeraltında yönlendirme ve iç
kaplama yerleşiminin yönetildiği bir ölçme bilgisayarı mevcuttur.

TBM makinalarıyla tünel açımı sırasında gerekli olan ve burada ele alınacak olan ölçme
uygulamaları; tünel makinasının (TBM) yönlendirilmesi, tünel içi stabilitesinin izlenmesi ve tünel içinde
kullanılacak kaplama elemanlarının imalatının ölçümlerle denetlenmesi olacaktır.

3.1 TBM Makinasının Yönlendirilmesi

TBM doğrultusu ilerleme sırasında zemindeki çeşitli engeller, zemin deformasyonu, etraftaki kayalar ve
değişen hidrolojik koşullar vb sebeplerle değişebilmektedir. TBM’in değişen pozisyonu ise sürekli olarak
elde edilen total station ölçümleriyle belirlenerek DTA’ya (Proje tasarım Ekseni) göre kıyaslanır. TBM’in
proje tünel ekseninden olan farkları bir düzeltme eğrisi tanımlanarak DTA üzerine getirilmeye
çalışılır.TBM operatörü TBM makinasının, tasarım tünel eksenine göre konumunu sürekli görmek ister.
TBM sürücüsü gördüğü tasarım ekseninden olan kaçıklıkları düzeltmek ve mümkün olduğunca
makinanın tasarım eksenini izlemesi için TBM’i gerekli yönlerde hareket ettirir. Bu nedenle sürekli aktive
edilmiş bir yönlendirme sistemi gerekli bulunmaktadır.

TBM Üzerinde
Hedef Monitoru

Tunel Delme Makinası


Stabil Tünel (TBM)
Üzerinde Poligon

Tünel Iç Yüzeyinde
Referans Noktası

Tamamlanmış Tünel

Şekil 8. TBM Yönlendirme Sistemi ve Bir Uygulama Görüntüsü

Yönlendirme sistemi dışarıdan tünel içerisine taşınan ölçüm şebekesine dayalı olarak TBM’in teorik
eksen üzerinde başlangıç pozisyonunun belirlenmesi ile başlar. Bu arada TBM içerisinde bulunan ölçme
komputerine yönlendirme yazılımından başka inşa edilecek teorik tünel ekseni ve tip kesit parametreleri
yüklenir. TBM’in gerisinde bir total station tünel düzleminde set edilerek ölçme ağına bağlandıktan sonra
TBM’in ön kısmında bulunan algılayıcı ekrana yönlendirilir.(Sekil 8) Total station tarafından ölçülen
açılar ve mesafeler belirlenen intervallerle ölçümlenerek değerlendirilmek üzere otomatik olarak kontrol
bilgisayarına gönderilir. Kontrol bilgisayarı bu verilere dayanarak TBM’in ölçüm anındaki konumunu
belirleyerek tasarım güzergahı ile kıyaslar ve yatay-düşey düzeltme değerlerini belirtir.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu


2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 154
Tünel Ölçme Uygulamalarında Son Yenilikler

Yönlendirme sisteminin ana referansı bir teodolit üzerine monte edilmiş olan ve görünür ışın gönderen
lazer sistemidir. Lazer ve teodolit tünel duvarında tesis edilmiş ve koordinatlandırılmış bir metal askı
üzerine yerleştirilir (Şekil 8) ve TBM makinasında yerleştirilmiş bulunan hedef monitörüne yönlendirilir.
Bu şekilde sistem 100 ila 200m arasında bir mesafeye kadar lazer gücüne ve tünel atmosferik koşullarına
bağlı olarak TBM için yönlendirme hizmeti verebilir. Bu mesafe inşa edilen bölümde tünel eğriliğine
lazer ekranının boyutlarına da bağlıdır. Lazer periyodik olarak tünel içerisinde inşa edilen tünelin ön
bölümünde mümkün olduğunca stabil olan tünel yüzeyine taşınır. Yeniden koordinatlandırılan bir poligon
istasyonuna set edilmiş teodolit ve lazer aletinin ışığının aktive edilerek ELS (Elektronik Lazer Ekranı)
monitör üzerine sabitlenmesiyle ELS ölçümlenmesi yeniden başlatılır. ELS ekranı çift eksenli
inklonometre ile de kontrol edilmektedir. Ayrıca ELS ekran üzerindeki bir retro prizma ile teodolit ile
ELS arasındaki mesafe ölçülerek ELS ekranı pozisyonu ve dolayısıyla da TBM konumu ve proje
eksenine göre durumu belirlenebilmektedir.

Şekil 9. TBM İçin SLS-T APDYönlendirme Sistemi (VMT, 2005-b)

Konum belirleme için tanımlanan temel koordinat sistemi genel proje koordinat sistemidir. Yönlendirme
sistemi tüm tünel ve proje elemanlarının tanımlandığı koordinat sistemidir. Ayrıca TBM üzerine
yerleştirilmiş ELS ekran boyutları, TBM kontrol noktaları ve referans noktaları ise TBM lokal koordinat
sistemine göre belirlenir. Bir ölçme kontrolü için TBM üzerindeki kontrol noktaları kullanılarak
transformasyon programları aracılığı ile TBM pozisyonu belirlenir. TBM makinası yönlendirmesi için
kullanılan üçüncü koordinat sistemi DTA (Proje Tünel Ekseni) koordinat sistemidir. Bu koordinat
sisteminde noktalarının kilometre ve ofsetleri gösterilir. Yönlendirme sistemi TBM’in konumunu
belirlemek için bu koordinat sisteminden yararlanarak DTA’dan yatay ve düşey kaçıklıkları ve TBM
kilometresini verir.

TBM yönlendirme sistemi aşağıdaki bileşenlerden oluşmaktadır (Şekil 9):

ELS Ekranı: Bu ekran lazer ışınını karşılayan ve TBM in ön kısmında yerleştirilen bir aktif ekrandır. ELS
içerisinde iki doğrultudaki hareketleri belirleyen bir inklinometre bulunmaktadır. Yerleştirme pozisyonu
TBM lokal koordinat sistemine göre belirlenmiştir.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu


2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 155
Tünel Ölçme Uygulamalarında Son Yenilikler

Sarıkutu: Teodolit ve lazere enerji sağlar ve bilgisayarla lazer arasındaki ilişkiyi düzenler.
Lazer + Teodolit:Yatay düşey açıları, mesafeleri ölçer ve ELS üzerine lazer ışını gönderir.
Endüstriyel PC : Tünel yönlendirme yazılımını işletir, data toplar ve hesaplar.
Tünel İlerleme Yazılımı: Yazılım bütün söz edilen aletlerden data alır.TBM konumunu topladığı tüm
ölçüm datasını ve DTA datasını kullanarak hesaplar ve DTA ye göre nümerik ve grafik olarak gösterir.
Ayrıca ring yerleşimleri hakkında data hazırlar.
Kontrol Kutusu: Datanın PC ve yazılım için uygun hale getirilmesini sağlar.

3.2 Tünel Stabilitesinin İzlenmesi

Tünel stabilitesini izlemek için yapılan deformasyon ölçümleri tünel üstünde NATM tünel uygulamaları
için yapılan ölçümlerle büyük ölçüde benzeşir.(Şekil 10) Sadece tünel içerisinde iç kaplama cinsine bağlı
olarak ölçüm noktası tesis şekli ve çeşidi farklılıklar gösterebilir.

TBM ile tünel açımı sırasında da deformasyonlar belirlenmeye çalışılarak uygulamaya ilişkin herhangi bir
ek düzenlemeye ihtiyaç olup olmadığı ortaya konur. Eğer beklenenin ötesinde deformasyon bulguları var
ise uygulamaya ilişkin detaylar gözden geçirilir. TBM segmentli tünel uygulamalarında genellikle
segment iç yüzeyindeki konverjanslar merak konusu olmuştur. Bu amaçla son zamanlarda ring iç
yüzeyinde oluşan konverjansların belirlenmesi için geliştirilmiş olan yöntem Ring Konverjans Ölçüm
Sistemi (RCMS) olarak adlandırılmaktadır.

Şekil 10. Deformasyon Ölçüm Noktalarının Yerleşimi (Ünlütepe vd., 2001)

3.3 Ring İçinde Konverjans Ölçümleri

Bu ölçüm yöntemi segmentli tünel uygulamalarının uygulama emniyetini ölçmek için geliştirilmiştir.
Segmentli tünel iç yüzeyindeki konverjans ölçümleri kısıtlı biçimde sadece invar teli yada total station
gözlemleriyle mümkün olabilmiştir. Ancak bu yöntemlerle TBM destek birimlerinin bulunduğu alanlarda
ölçüm mümkün olmamaktadır. Bu arada segment ringinin yerleştirilmesinden sonra TBM pistonlarının
basıncı, enjeksiyon etkisi ve TBM kuyruk kısmının geçişi sırasında oluşan değişim, tüp içinden yük
taşıma sırasında oluşan etkileşim hep merak edilmiştir. Yukarıdaki belirtilen beklentilere cevap olacak
konverjans ölçüm yöntemi VMT tarafından geliştirilmiştir. Sistem bir kesit halinde her segment parçası

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu


2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 156
Tünel Ölçme Uygulamalarında Son Yenilikler

üzerinde set edilecek inklinometrelerin data kaydetmesine ve bu datanın değerlendirilerek konverjans


değişimlerinin belirlenmesine dayanmaktadır.

Ring konverjans ölçüm sistemi donanımı aşağıdaki bileşenlerden oluşmaktadır (Şekil 11):

Sistem bir ringte bulunan segment sayısı kadar inklinometre cihazı gerektirmektedir. İnklinometreler
dijital yada analog data kayıt sistemlerine sahip olabilmektedir. Sistemin diğer bileşenleri ise, özel data
kablosu, kaydedilecek data için kontrol ünitesi ve endüstriyel tip bilgisayardır. Her bir segment parçası
üzerine yerleştirilecek inklinometrelerdeki tilt değişiklikleri alınarak bütün bir ring hakkında deformasyon
bilgisi elde edilmektedir. Tamamıyla otomatik ve istenen sıklıkta data toplamak mümkün olmaktadır. Bu
yöntemle ±0.3 mm ölçüm iç doğruluğu ile tünel içi konverjanslarını belirlemek mümkün olmaktadır.

Şekil 11. Ring Konverjans Ölçüm Sistemi ve Bileşenleri (VMT, 2005-a)

Ring monte edilir edilmez ölçüm cihazları segmentler üzerine yerleştirilebilir ve hemen tüm oluşacak
konverjans verilerini kaydetmek mümkün olabilmektedir. Bütün konverjans verileri tünel üzerinde
yerleştirilen diğer ölçüm noktalarından elde edilen ölçüm bulgularıyla birleştirilerek uygulama hakkında
daha doğru kararlar verilebilir.(Şekil 10) İnklinometreler segmentler üzerinde nişler içerisine
yerleştirilebilirler. Yerleştirme işlemi en basit şekliyle yapıştırılarak gerçekleştirilebilir. Yerleştirme ve ilk
gözlem hemen ringin yerleştirilmesini takiben mümkün olabilmektedir. Kolay yerleştirilmesi ise daha
ringin yerleştirildiği ilk andan itibaren bilgi toplanmasına fırsat tanıyan basit ama önemli bir ayrıntıdır.

Tünellerde oluşan deformasyon segmentlerin birleşim yerlerinde kendini gösterir. Tünellerde oluşan bu
deformasyon bir ringi oluşturan tüm segment parçalarının üzerine yerleştirilen inklinometrelerle elde
edilebilmektedir. Segment yüzeylerindeki hareketler her segment parçası için kaydedilmektedir. Her
inklinometre iki kablo girişine sahiptir. Birinci inklinometre bir ucundan kontrol ünitesine ve diğer
ucundan da diğer inklinometreye bağlanır. Diğer inklinometreler bir önceki ve bir sonraki inklinometre
ile bağlanır. Yalnızca son inklinometre sadece bir öncekine bağlanır ve data kaydı gerçekleştirilir. Her
ring üzerinden elde edilen data gruplarının bir bütün olarak değerlendirilmesi sonucu her inklinometreden
istenen diğer tüm inklinometrelere olan mesafeler bulunabilmektedir. (Şekil 12) Ölçmelerden ilki sıfır
ölçümü olarak kabul edilerek sonraki ölçüler bu veriye göre kıyaslanabilmektedir. Ölçüm datasının
değerlendirilmesi için segment birleşim yerlerinin koordinatlarına ihtiyaç vardır. Değerlendirme için ring
formu yerleştirilme sonrası elde edilen konumu baz alınır. Ring üzerindeki bilinen bazı detayların TBM
yönlendirme teodoliti ile ölçülerek koordinatlandırılmasıyla bütün konverjans ölçüleri de proje koordinat
sisteminde tanımlanabilmektedir.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu


2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 157
Tünel Ölçme Uygulamalarında Son Yenilikler

3.4 Segment ve Segment Kalıplarının Kalite Kontrolü

Tünel iç kaplama elemanlarının tünel içerisine yerleştirilmeleri sırasında ¼ mm. ye varan imalat
toleransına uyulması beklenmektedir. Bu toleransların aşılması durumunda iç kaplamanın tünel içerisine
yerleştirilmesi sırasında tam kilitlenme sağlanamayabilir ve bunun sonucunda da tünel içine sızma hatta
stabilite sorunlarıyla karşılaşmak sözkonusu olabilir. Bu nedenle iç kaplama imalatı için kullanılan
kalıplar ile imal edilen elemanlar ölçmelerle kontrol edilirler. Bu kontroller fotogrametrik metotlarla
yapılabileceği gibi klasik ölçum yollarıyla kumpaslar kullanılarak da yapılabilir. Ancak lazer
interferometri yöntemi son zamanlarda kullanımı yaygınlaşan bir ölçme yöntemi olmaktadır.

Şekil 12. Ring Konverjans Ölçümlerinin Tubgeo Yazılımıyla Yorumlanması

Lazer interferometri yöntemi (LIS) segment kalıpları ve imal edilen segmentlerin ölçülerek kontrol
edilmeleri için hızlı hassas ve pratik bir yöntemdir. Ölçümler doğrudan obje üzerinden polar koordinat

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu


2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 158
Tünel Ölçme Uygulamalarında Son Yenilikler

yöntemiyle yapılır ve bu ölçüm datasının değerlendirilerek sayısallaştırılmasıyla gerçekleştirilir. Lazer


interferometri ölçüm sistemi; ölçümler için yüksek hassasiyetli single beam 3D lazer interferometer LT
300/LTD 500 aleti kullanmaktadır. Aletin ölçüm kapsama alanı yatayda ±235°, düşeyde ±45° dir ve 25m
mesafede ölçüm yapılabilmektedir. Değerlendirme yazılımı TubGeo bir çok test ölçümümde de
kullanılmakta olup C++ programlama dilinde yazılmıştır. Hesaplanmış data sayısal, grafik ya da her
ikisinin bir kombinasyonu şeklinde de sunulabilmektedir.

Obje ölçümleri değerlendirilerek ölçüm verileri tasarım verileriyle karşılaştırılır. İlk kontrol ölçümü
segment kalıpları için ve ardından da ilk imal edilen segmentler üzerinde yapılır. Segment kalıpları 3
boyutlu olarak imalata başlamadan önce ölçülür ve imalat için kabul edilebilir toleranslar dahilinde uygun
olup olmadığı ortaya konur.

Segment kalıpları ve imal edilen segment parçalarının kontrol edilebilmesi için ölçüm verilerinin
milimetreden daha yüksek duyarlıkta data içermesini gerektirmektedir. Bir segment parçasının tam
anlamıyla tanımlanabilmesi için 6 yüzeyinin tamamının ölçülmesi gereklidir. Kontrol işlemi sadece
objenin geometrik formunun kontrolü için değil aynı zamanda gerekli tüm imalat detaylarının kontrolünü
de mümkün kılar.

Segment kalıp ve segment parçaları için yapılan kontrol ölçümleri imalat ortamında yapılmaktadır. Bu
mümkün değilse depolama ortamlarında yapılabilir. Kalıp ya da segment ölçümlerinin yalnızca bir
noktadan ölçülmesi yeterli olmamaktadır. Bu nedenle kontrol edilen objenin aynı koordinat sisteminde
tanımlanmış ikinci bir ölçü noktasından da ölçülmesi gerekmektedir. (Şekil 14)

Aynı obje üstünden alınan tüm kontrol ölçümlerinin koordinat bütünlüğü içerisinde olması için
retroreflektif prizma aracılığıyla belirlenen formatta bir grup ölçü alınır ve bu noktalar tanımlanır. Kontrol
ölçümlerine başlanacağı zaman retroreflektif prizma referans noktasına konur, alet kendi iç
kalibrasyonunu tanımlar ve ölçüm için gerekli tüm yüzeylerde prizma gezdirilerek aletin gerekli
yüzeylerde ölçü taramalarını yapması sağlanır. Ölçme verilerinin değerlendirilmesi için ‘’Tubgeo’’ isimli
yazılım kullanılmaktadır. Değerlendirme datası obje noktalarını 3 boyutlu olarak X,Y,Z dx,dy,dz olarak
tanımlar. Obje ve tasarım verileri kıyaslanarak toleranslar belirtilir ve uyumsuzluklar ortaya konur.
Sonraki kontrol işlemi belirlenen periyotlarla imal edilen segment grupları ve segment kalıp grupları için
tekrarlanabilir. (Şekil 13)

Şekil 13. Segment Kalıbı ve Segmentlerin Ölçülmesi

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu


2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 159
Tünel Ölçme Uygulamalarında Son Yenilikler

Şekil 13. Laser Interferometri Ölçüm Sistemi (VMT, 2005-c)

4. Sonuç

Burada NATM ve TBM olarak iki ayrı tünel teknolojisi için ele alınan tünel ölçmeleri genelde tünel
kazılarının ve inşasının yönlendirilmesi için yapılan ölçmeler açısından incelenmiş ve bu konuda yeni
gelişen ölçme uygulamaları ele alınmıştır.

Tünel inşaatlarına ilişkin ölçmeler inşaat uygulamalarının güvenle ve başarıyla uygulanmasını sağlamak
için son derece gerekli teknik uygulamalardır. Tünel uygulamaları kapsamındaki ölçme uygulamalarının
sürekli gelişmesi, ölçmeler için modern teknikler ve yaklaşımların kullanılıyor olması tünelcilik
uygulamaları için de çok önemli kazanımlar getirmektedir. Bu kazanımlar ise; inşaat maliyetlerinin
düşmesi, inşaat sürelerinin kısalması ve inşaat kalitesinin artması şeklinde olacaktır.

Kaynaklar

Ünlütepe, A., Özener,H., Gürkan, O. (2001-a), Monitoring and Analyzing the Geotechnical
Measurements at İzmir LRT System Tunnels, Turkish- German Joint Geodetic Days, April, BTU, Berlin
Ünlütepe, A., Özener,H., Gürkan, O. (2001-b), Guiding System Applied to Konak- Basmane EPBM
Tunnels in İzmir, Turkish- German Joint Geodetic Days, April, BTU, Berlin
Ünlütepe, A., (Şubat 2002), Monitoring Vertical and Horizontal Displacements During the Construction
of İzmir LRTS NATM and EPBM Tunnels, Ph.D. Thesis, Bogaziçi University, İstanbul.
Ünlütepe, A.,(2003), Tünel İnşaatları Sırasında Uygulanan Ölçme Yöntemleri ve Bu Yöntemlerin Değişik
Tünelcilik Metodları İçin Karşılaştırılması, 1. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu, YTU, Istanbul
VMT GmbH, (1997), Tunnel Guidance System for TBM’S With Segmential Lining, Ubstadt-Weiher,
Germany,
VMT GmbH, (2005-a), RCMS-Ring Convergence Measurement System, Germany.
VMT GmbH, (2005-b), SLS-T APD Tunnel Guidance System, Germany
VMT GmbH, (2005-c), LIS Laser Interferometer System, Germany
VMT GmbH, (2005-d), SLS-TM Guidance for Roadheader’, Germany

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu


2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 160

You might also like