PONETIKA -ang agham ng wika na nag-aaral sa tamang pagbigkas (pronounciation) ng mga salitang tumatalakay at kung paano nagsasalita ang

isang tao. PONOLOHIYA -Pag-aaral ng mga pagsasama-sama ng mga makabuluhang tunong na nalilikha. **Ayon kay Santiago, nagsasalita ang tao kapag siya ay bumibigkas ng mga isinasaayos na tunog upang ipabatid sa ibang tao ang kanyang iniisip. **sa pag-aaral ng mga tunog sa isang wika, kinakailangan matiyak na ang mga tunog na nabubuo ay makabuluhan at makahulugan. ANG PAGSASALITA Tatlong Salik ang kailangan upang mgkapagsalita Pinanggagalingan ng lakas o enerhiya Kumakatal na bagay Patunugan o resonador May apat na bahagi ang bibig na mahalaga sa pagbigkas ng tunog Dila Ngipin at Labi Matigas na ngalangala Malambot na ngalangala -nauukol sa mga tuntuning sinusunod sa pagsasama- sama ng mga tunog na nililikha. Sa kasalukuyan ang wikang Filipino ay may labing-siyam (19) na makahulugang tunog na maririnig batay sa mga katutubong salitang matatagpuan dito. MGA KATINIG Sa articulatory ponetika , ang isang katinig ay isang pagsasalita tunog na articulated na may kumpletong o bahagyang pagwawakas ng tinig lagay . **Halimbawa ay [p], binibigkas sa mga labi; [t], binibigkas sa harap ng dila; [k], binibigkas sa likod ng dila; [h], binibigkas sa lalamunan; [f] at [s ], binibigkas sa pamamagitan ng pagpwersa hangin sa pamamagitan ng isang makitid na channel ( fricatives ); at [m] at [n], na may air-agos sa pamamagitan ng ilong ( nasals ). /p/ vs /b/ /n/ vs /d/ /pa.sa?/ pasa /no.?on/ noon /ba.sa?/ basa /do.?on/ doon /t/ vs /d/ /N/ vs /g/ /ta: tay/ tatay /nga.ta?/ ngata /da: tay/ datay /ga.ta?/ gata /k/ vs /g/ /s/ vs /h/ /kulong/ kulong /si.pag/ sipag /gulong/ gulong /hi.pag/ hipag /?/ vs /h/ /l/ vs /r/ /?.ling/ iling /ku.lot/ kulot /hi.ling/ hiling /ku.rot/ kurot /m/ vs /b/ /w/ vs /y/ /ma.ta/ mata /la.wa?/ lawa /ba.ta/ bata /la.ya?/ laya MGA PATINIG /a/ vs /i/ /?i.sa/ isa /ga.ling/ galing /?u.sa/ usa /ga.lang/ galang /a/ vs /u/ /i/ vs /u/ /ka.lang/ kalang

/ku.lang/ kulang Sa mga katutubong salita ay malayang nagpapalitan ang I at e, u at o, /sa.kit/~/sa.ket/ sakit /ku.`rut/~/ku.`rot/ kurot ANG MGA DIPTONGGO Diptonggo /ay/- baytang, alay /oy/- kahoy, lunoy /ey/- reyna, beywang /aw/- ilaw, sabaw

gaya ng makikita sa sumusunod na halimbawa: /bin.ti/~/bin.te/ binti /hi.`nug/~ /hi.`nog/ hinog -ang mga pinagsamang tunog ng isang patinig at isang malapatinig (w,y). Halimbawa: /uy/- baduy, aruy /iw/- baliw, giliw /iy/- kamiy

Klaster tinatawag ding kambal katinig ay dalawang magkaibang katinig na magkasama sa isang pantig. Hal: Byahe o biyahe gwapo o guwapo pwede o puwede Kwento o kuwento gyera o giyera piano o piyano Ponemang Suprasegmental tinawag nina Santiago at Tiangco na mga pampalasa ng pakikipagtalastasan natutukoy natin ang kahulugan, layunin o intensyon ng pahayag o ng nagsasalita Haba at Diin Nolasco sabi niya ayon sa Balarila ng Wikang Pambansa, ang diin ay tumutukoy sa paglalaban ng bogat sa isang pantig sa pagbibigkas ng isang salita. Ang diin ay distinctive at hindi predictable sa wikang Filipino. Hal: /pa:sa/ pasa (to pass something) /pasa/ pasa (to pass a test) *ang diin ay minamarkahan sa pamamagitan ng mga bantas: 1. wala upang irepresenta na and diin ay nasa penultima(ikalawang pantig buhat sa hulihan) ng salita. Hal: lasa: /la:sa/ kahoy /ka:hoy/ 2. paiwa () bilang tanda na nasa penultima ang diin ng salita pero nagtataglay ng impit na tunog sa dulong pantig Hal: sawa/sa:wa?/ talumpati /talumpa:ti?/ 3. ang pahilis ()ay ginagamit upang ihudyat na ang diin ng salita ay nasa ultima o dulong pantig ng salita. Hal:

lihis /lihis/ kasa/kasa/ 4. ang pakupya (^) bilang tanda na may diin at impit na tunog sa dulong pantig ng salita Hal: salita/salita?/ dukha/dukha?/ *kapag pinag-usapan ang ang diin, ang mga salitang katutubo sa wikang pambansa ay may namumukod na katangian: 1. maaring magtaglay ng iisang pangunahing diin lamang ang isang salita 2. ang nasabing pangunahing diin na ito ay maaring matagpuan sa dalawa pusisyon lamang sa ultima(unang pantig buhat sa hulihan) at penultima(ikalawang pantig buhat sa hulihan) Hal: /magna:nakaw/ magnanakaw (to steal) /magnana:kaw/magnanakaw(thief/robber) Haba * ito ay ang pagbigkas nang mahaba sa patinig (a, e, i, o, u ) ng bawat pantig. * maaaring gumamit ng simbolong tuldok (. ) para sa pagkilala sa haba. * mga halimbawa ng salita: bu.kas = nangangahulugang susunod na araw bukas = hindi sarado tono at intonasyon Tono -pagtaas at pagbaba ng iniuukol natin sa pagbikas ng pantig ng isang salita upang higit na maging mabisa and gating pakikipag-usap sa ating kapwa. *nag-iiba ang intonasyon o pagtaas at pagbaba ng tinig sa wikang Filipino kapag naghahayag ng ibat ibang layunin at damdamin. Hal: Bakit ngayon ka lang? Ordinaryong pagtatanong Bakit ngayon ka lang! May pagkabigla Bakit nagyon ka lang? may pagdududa Hinto -pagtigil sa pagsasalita na maaring panandalian (sa gitna ng pangungusap), pang matagalan(sa katapusan ng pangungusap) -mahalaga ang pagamit ng hinto sa tamang bahagi ng pangungusap sa pagiiba ng posisyon ng hinto. Hal: Tito Juan Anton ang pangalan niya.// Tito/Juan Anton ang pangalan niya.//

Tito Juan/ Anton ang pangalan niya.// Morpolohiya -tawag sa pag-aaral kung paanong ang bawat bahagi ng salita ay pinagsamasama para makabuo ng salita. Morpema -pinakamaliit nay unit ng wika na may kahulugan. Anyo ng morpema morpemang binubuo ng salitang ugat ( Malayang Morpema) -salitang may taglay na kahulugan kahit walang panlapi. Hal: Langit talino sulat Bahay ganda 2. morpemang binubuo ng panlapi (di-malayang morpema) -panlaping may taglay na kahulugan ngunit hindi tiyak ang kahulugan hanggang di naiisama sa iba pang morpema. Mga uri ng morpema morpemnang may kahulugang leksikal (content-morphemes) -morpemang may natatanging kahulugan na madaling malaman. Hal: Dahon karunugan Lakad morpemang may kahulugang pangkayarian (function-morphemes) -morpemang nagbibigay ng impormasyong tungkol sa pag-uugnay ng mga salita sa pangungusap. -nagpapalinaw ng kahulugan ng mga buong pangungusap Hal: Ang sa kung Sa pero kahit Ng dahil kasi Mga pagbabagong morpoponemiko Asimilasyon pagbabagong nangyrai sa tunog na / / sa mga panlaping pang-, mang-, hing-, o sing-. Hal: pang + pilosopiya = pampilosopiya Sing + tindi = sintindi Asimilasyong di-ganap -pagbabagong nagaganap sa pusisyong pinal ng isang morpema dahil sa kasunod na tunog. ~ang mga salitang nagsisimula sa (d,l,r,s,t) ay inuunlapian ng (sin-) at (pan-). ~ang mga salitang nagsisimula sa (b,p) ay inuunlapian ng (sim-) at (pam-).

~ang mga salitang nagsisimula sa pantinig (d,e,I,o,u) at katinig na (k,g,h,n,w,y) ay inuunlapian ng (sing-) at (pang-). b. asimilasyong ganap -nawawala ang unang tunog ng salitang nilalapian. Hal Pang + baril = pambaril = pamaril Pang + takot= pantakot = panakot pagkawala ng ponema nawawala ang huling pantig ng salitang ugat kapag nilagyan ito ng hulapi. Hal: Dala + hin = dalahin = dalhin Bukas + an = bukasan = buksan 3. paglilipat-diin - naiiba ang bigkas -salitang nagbabago ang diin Hal: Lapitan 4. Pagbabago ng ponema - /d/ at /r/, napapalitan ng /r/ ang /d/ kapag patinig ang tunog ng sinusundan ng /d/. Hal: Ditto-rito ma + dami=marami Ma + dapat= marapat

Pagbabago ng Ponema May mga tunog na nagbabago sa pagbuo ng mga salita. ma- + dami = marami Ang ganitong pagbabago ay may eksepsyon. Ang madikit at hindi pwede maging marikit sapagkat may salitang marikit. Iba pa ay higit na tinatanggap ang madamo kaysa maramo o madugo kaysa marugo. Pagkakaltas ng Ponema Nangyayari ito kung ang huling ponemang patinig ng salitang-ugat ay nawawa;a kapag nilalagayan ng hulapi. takip + -an = takpan sara + -an = sarahan Metatesis Ito ay ang pagpapalitan ng posisyon ng mga tunog sa isang salitang nilalapian. lipad + -in = linipad = nilipad yaya + -in = yinaya = niyaya