BLNCN MDS

Ulu NUTKU

ZET Bilincin imdisi insani zamann bire indirgenmi boyutudur. Bilin gemii hatrlar ve onu imdiye sanki canlym gibi getirir. Ayn zamanda gelecek iin olabilirlikler kurgular ve bunu imdinin terimleriyle yapar. Bylece bilin, gerek zamann ileriye aknn tersine, hem gemii hem gelecei imdideki varoluuna balar. Bilgi ile inan arasndaki iliki sorununun zmnn bulunduu fenomen budur. Anahtar szckler: zaman bilinci, inanmann fenomenolojisi, transendens.

(The Three Now of Consciousness) ABSTRACT The three nows of consciousness are the three dimensions of human time reduced to one. Consciousness recollects the past and brings it to the present as if it were alive. It also constructs prospects for the future by the terms of the present. Thus, in contrast to the progression of real time, consciousness reverts the course by binding both the past and the future to its existence at present. This is a phenomenon in which the solution of the problem of the relation between knowledge and belief is to be found. Keywodrs: Consciousness of time, phenomenology of believing, transcendence.

lkin 1993de yaymlanan bu yazm (flsf) iin yeniden yazdm.

Emekli retim yesi.

Bilincin imdisi

nsan zaman boyutunda birden yayor: Eylemesiyle imdide,

anmasyla gemite, umut etmesiyle gelecekte. Canl duyumlamalarn ve duygulanmalarn imdiden gelecee ynelmesiyle birlikte bilincin zaman gerek zamann tersine, imdiden gemie doru akabiliyor; gemii imdiye getirebiliyor ve gerek zamana yerletirebiliyor; stelik, gemii imdiden daha canl yaayabiliyor. Kerbela olayn anarken srtna zincirler vurarak kendine ac ektiriyor, yahut sann aclarn ekmek iin kendini armha gerdirtiyor. Bellek, hayal ve tasavvur yetileri gemii imdiletirmeyi gerekletirebiliyor. Bellek bitmi olan yinelerken hayal gemii canlandrmaya, eskiden olan ayn duyum ve duygularla yeniden yaamaya, gemite brakmamaya, bitirmemeye alyor. Tasavvur yeniden yaanlmas istenilenleri umuda balayarak gelecee uzatyor. Bilincin ift ynl hareketi (gemie ve gelecee) insan gerek zamann dna karyor. Bilginin gerei olan, gerei olduu gibi anlama ile inanmann gerei olan, gerein bilinmeyen ularn sanki varcasna, sanki olmucasna, sanki biliniyorcasna dnme i ie geiyor. nanmann bilme kadar temel bir zellik olduu dnlrse, gereklikle gereklik d olann bilinte nasl kaynat anlalabilir; nk insanlar doallkla birbirlerine inanrlar, inanmalar gerek d olsa bile. Bilimsel bilgi gnlk hayatn bu geni ama elikili zemininde ne ise o, baka bir ey deil saptamasnn yer ald bir para-alann zerinde ykselir. Bilimin konusu olan, zamann bilinebilir kesitindeki neden-etki balar, inancn, bilinmeyen zamandaki ilk ve son ularna, bir canl trn, insann, yaama gerei olarak eklenir. kisinin krdm olduu yerler vardr. Bu yerler bilinemez olann biliniyor sanld yerlerdir. Bu durum tek yanl bir dm atma deildir. nsan bildiine inanmadn syleyemiyor. En keskin eletirel bak bile mutlak kukuya dnmyor, inanmaya bir pay brakyor. Dier yandan, neye inanyorsa onu bilgi olarak da kabul etmek istiyor; inancn bilgiyle doldurma gereini duyuyor; inanc iin bilgide delil ve destek aryor. Bylece bilginin tarihselliine kart ynde bir g harekete geiyor. imdideki bilgilerin kutsal kitaplarda, simgesel anlatmlarla da olsa, zaten var olduu inanc, bilincin birbirine kavuan ift ynl hareketinin bir sonucu, bilginin mutlaklatrlmasyla inancn kutsallatrlmasnn i ie geiriliidir. Bilincin doal ak iinde kavrayabilecekleri, ancak ve ancak alg ierii olan srelerdir. En nce ve en sonra (ilk ve son) kavramlar ile bunlarn kartndaki ncesiz-sonrasz (balangszbitimsiz) kavramlar -her iki kavram ifti- alg ieriinden yoksundur. lerini doru gtmek iin alglarna tutunmas gerektiini bilen insan,

Ulu NUTKU

ayn zamanda ieriini somutlatramayaca kavramlarla gdlmek istiyor. Oysa bilim, zamann ilk ve son sayfalarn okumaya kalkmaz. Buna ancak inan giriir, ama temelli bir atkya da dm olur; nk ilk olann balamam olmas gerekir (nceki bir ilk onu balatmam, ncekini de daha nceki bir ilk balatmam). Oysa balamam olan, var olamaz da. lk olan ayn zamanda sonsuzsa, ilk deildir de. nsann zaman ve varolu girdabnda kaybolmamas iin elini uzatt Tanr dncesi iki atky bir arada barndrr: Tanr hem ncesizdir, ilktir ve her eyi balatandr; hem de sonsuzdur ve her eyi sona erdirebilendir. Bylece bilin doal akn brakr, gerek zamann dna kar. Bu noktadan sonra inanlan zaman balar. nanlan zaman, sanki olacak bilinciyle gelecee de uzatlr. Bilinen zaman ile inanlan zaman arasndaki snr, bilincin ileriye geriye gidi gelilerinde kayganlaabilir. ki soru tarz vardr: Bilim ii ve bilim d. Bilim d soru tarz bilimsel soru tarz kadar nemlidir, ama bilim d sorulara verilecek cevaplar bilimselletirilmeye allrsa, sorular da cevaplar da anlamszlar. Tanr var m, yok mu? sorusu bilimsel cevap beklerse anlamszlar; nk soru ne felsefenin varolmavarolmama sorununun (varolann deimesi, bakalamas sorunu) ne de bilimin hata-hakikat sorununun (hatann hakikatten -bilgidenayklanmas sorunu) iindedir. nancn sorusu aknla ilikindir ve ancak amacalar kurularak cevaplandrlabilir. Ayn ekilde, Eer Tanrnn gc her eyi var edebilir ve yok edebilirse, Tanr kendisini de yok etmeye muktedir midir? sorusu, inan-iidir ve yrtlecek mantk zihne ikindir, nesnel gereklikle ilgisizdir. Tanr kendisini yok etmeye muktedirse, mkemmel olann eksilmesi elikisi; muktedir deilse, mkemmel de deildir elikisi (birbirini tamamlayan tanmlarn birbirine kar gelmesi) zihin ve inan-iidir, gerek nesneler dnyasna uzanmaz. Bunlarn bilimsel cevaplar yoktur. Felsefece nemli soru, bu elikiler iinde insann ne yapmak istediidir. Bu tr sorular anlamsz deildirler ve cevap olarak sunulan anlam bekleri, insan inanlaryla yaayn nasl yourmutur, slubu ve baars nedir sorusunda toplanr. Felsefe iin birincil nemdeki konu, zaman bilincinin ve zamann imdi kesitinin deerlerle balantsdr. yi-kt kartlnn greliliinin dndan bakldnda, hibir insann deer verme yetisinden (yeti, yetenek deildir, trn her bireyinde vardr) yoksun olmad grlebilir. Ykc bir eylem de bir deere tutunur ve onu gerekletirmek ister; asl deerli olann farknda olmadan kendi olumlad deer ynnde eyler. Bu nedenle greli deerler birbirleriyle atrlar; ama hepsi gresiz, temel deerler dayananda btnsel anlam kazanabilirler de. Eer btn deerler greli olsayd (kltrlere gre deiseydi), temel deerlerden sz edilemezdi, genel olann farkna varlamazd bile. O

Bilincin imdisi

halde grelilik ve gresizlik birbirini dlayan kartlar deil, gerektiren kartlardr. Bu olgu gzden karlrsa, gresiz/temel deerler, greli/deiken olann dnda, baka bir yerde, baka bir dnyada aranr. Oysa birincisi (btn zaman-mekanlar iin) ikincisinin (imdi-burada olan iin) iinde durur, hareketlenir ve ekilip karlmay bekler. Bir insann bir bakasna kendi trelerine gre sayg gstermesi, yalnz tanlar iin deil, tresine gre tan olabilecek herkes iindir. Elini kaldrp yavaa sallayarak selam verme ile elini gsne koyarak selam verme, selamlamadaki genellii kurar. ncelikle bize gre deerli olann imdi iinde yer aldmzdan (yere basmamz, yreselliimiz bu ncelii ister), somut gereklilikle karlamadka, salt kavramdan kalkarak genele ynelmeyiz. Bilin yerelden genele aldka, genletike, yresi, mekan geniler, dnyay sarar, her insann selamn alr. Zaman bilinci deer bilinciyle bezenmedike botur. Deerler hep imdide srekli tanmay gerektirirler (srtmza binmilerdirNietzsche). Bu sreklilik her imdide insan hayatna yaylr, her bireyin mrn kaplar. Burada bir paradoks i bandadr: temel insani deerlerin (daima bir bakasn selamlamaya ynelik) kalclyla zamann geiciliinin biraradal. nsann gemii imdiye getirmek istemesi, temel deerler tarafndan belirlenmilii nedeniyle, imdiyi isterken hep gemiiyle karlamasndan ve kalcln, imdilerin btnl olduunu derinden duymasndan trdr. Kendi bana bir gemiin, imdide yaanmayan bir tarihin anlam yoktur. Bir bilgisayar uzman, elindeki becerinin, Ta Devri insannn yonttuklarnn imdiletirilmesi olduunu sze dkmeden, iten kavrayabilir. Anlam, imdide yeniden yaratlmadka, yaamaya yabanc kalr, onu gtmez. Yeniden yaratlmayan anlamlar artk yaanmayan gemite kaldklarndan, imdileri yoktur, gelecekleri de olmaz. Tarih bilgisi edinme ile tarihsellii yaama arasndaki nemli fark budur. Umut edilen gelecek, imdide anlamlandrlan, yaanlmas, llmesi istenen bir zaman boyutudur. Yaanan an, zamann br iki boyutunu kendine eker. Yukarda sz ettiim paradoks, geici olann deersiz (rn. fani dnya, lml beden), kalc olann da deerli (rn. ebedi br dnya, lmsz ruh) saylmasyla inan tarafndan zlmeye alld. Ayn tarzda alg, deiken ve yanltc sanldndan, deerden drld; kavramn deimezlii bilgi kaygsnn dna tarld, kutsand. Kutsama en bylteciyle pekitirildi: en byk, en gzel, en iyi. nsan bunu neden yapt, neden imdi-burada en canl yaamasnn stne kavram rtleri gerdi? Cevabm: Gemiinden devirip lmlerini sard anmasnn gelip gememesi ve kkn sklmez bir yerde srdrmesi iin zaman durdurmas gereinden. Zaman ancak

Ulu NUTKU

deimeyen kavram durdurabilir (Platonun esiz kavray) ve insana bir eit lmszlk vaat edebilir. Kutsallatrmann kayna bu hayat oyununda yatsa gerek. Bilincin, gemii imdiye getirerek durdurmasyla, gemi artk gememi olur. Gene de, Nicolai Hartmannn iaret ettii gibi, btn bunlar yaanan imdi iindir, gereklikte gelip geenin hep yakalanabilmesi iin. nsann en gerek bilgisi mrnn bir defalk olmasdr ve lm, zaman boyutlarnn bilinte bir anda dmlendii en etkili olay. nsan, mrnn biricikliini anlamlarla sslemezse, zamanda ve mekanda an ve yeri olmayacan bilir. Anlamlarn paylalmadka sregitmeyeceklerini, onlarn imdilerden getiini bilir. Gemiteki imdiler mrnn bir yars, gelecekteki imdiler br yars olmak zorundadr.