ANKARA NIVERSITESI ILRIYAT FAKLTESI YAYINLARI NO:

160

BDYE'NN DOUU VE GRLERI

(Doktora Tezi)

Dr. Ethem Ruhi FI LALI

A. Y, lhiyat Fakltesi slam Mezhepleri Tarihi Krss

ANKARA NIVERSITESI Lt11YAT FAKLTESI YAYINLARI NO:

160

BA,DYE'N N DOUU VE GRLERI

(Doktora Tezi)

Dr. Ethem Ruhi FILALI

A. . lhiyat Fakltesi slm Mezhepleri Tarihi Krss

Bu eser, Prof. Muhammed b. Tvit et-Tanci, Prof. Dr. Ne et aatay ve Do. Dr. Mehmed S. Hatibo lu'ndan miiteekkil jri tarafndan 29. Haziran. 1972 tarihinde "Pekiyi" derecede Doktora tezi olarak kabul edilmitir.

ANKARA NIVERSITESI BASIMEVI . ANKARA -1983

Deerli A abeyim Yaar Kutlaay' n

Aziz Hiitrasna...

NSZ
slam Mezhepleri Tarihi, bugn dnyada ve memleketimizde olduka yeni bir bilim dal dr. Bu alanda yap lm alma ve aratrmalar da hemen hemen yok denecek kadar azd r. Ashn,da slam dii iincesinin, tarih boyunca gsterdi i en iyi geli meler, mezheplerin do u u ve onlar takip eden dnemlerde olmu tur. Kur'an ve Snn.et'in e itli frkalar tarafndan ayr ekillerde de erlendirili i, dnceye yeni ufuklar am ve bylece slam dnyas, geni bir fikir zemininde, gr lerin karlkl savunuldu u faydal ve verimli bir ortama kavu mutur. slam Mezhepleri Tarihinde bu geni d nce alan n n belli bal noktalar , ilk gnlerden itibaren Hariciler, iiler, Mutezile ve Ehl-i Snnet gibi byk mezhepler taraf ndan tutulmu tur. Mutezile, bir farka olarak bugn yoktur. Warici firkalar ndan da yaln z ibcliye, Ehl-i Snnet ve ia'nu yan nda, varl n gnmze kadar srdrebilmi ilgi ekici bir frkadr. Byle olmas na ramen, slam Mezhepleri aras nda ilk ortaya kan Haricilerin bu kolu zerinde, mnferit makaleler bir yana b raklacak olursa-- ciddi bir al ma yap lmad iin, Ehl-i Snnet ve ia zerindeki al malara kyasla byk bir bo luk gze arp yordu. I te biz, bu az ilenmi sahann, daha dedi toplu bir de erlendirilmesine gitmek gerekti i dncesiyle, ibcliye zerinde al maya baladk. Tez konusu olarak badiye'yi tercih edi imizin bir dier sebebi de u oldu. Bilindii gibi yakn zamanlara kadar slam Mezhepleri hakkmdaki bilgilerimiz, o unlukla Ehl-i Snnet yazarlar nn kaleme aldklar Mile! ve Nihal kitaplarn a bal kalyordu. Elimizde mezheplerin, zellikle Haricilerin kendi yazarlar tarafndan kaleme alnm eserleri yoktu. Bir mezhebe muhalif olan yazar n, o mezhep hakk nda ileri srd gr ler genel olarak tek tarafl kald iin, m.ezhepler aras nda mukayese imkan olmuyordu.

Ancak son yllarda badllere ait bir tak m eserlerin bulunmas ve bunlardan bir k smn eitli kanallarla elde edebili imiz, bu frkan n gerek gr lerini tesbit ve ayd nlatabilme imkanlarm salam oldu. Ve bylece ibadiye'yi kendi kitaplar ve Ebl-i Snnet eserlerinin verdi i bilgilerle mukayeseli olarak ortaya koymaya al tk. Uzun devirler boyu e itli deiikliklere uram ve halen yaamakta olan bir frkay, btnyle ortaya koyabilmenin gl aktr. Bunun iin aratrmada, yalnzca faydalanlabilen eserler ergevesinde kal nd ve Ibadiliin, son devirleri zerinde durulm.acb. Ayr ca bugn. Kuzey Afrika'nn baz blgelerinde, Zeng;bar'da ve U-man dolaylarmda itikdi ve fkki gr leriyle varlklarn srdren ibadiye'nin yalnzca itikacti ve siyasi gr leri incelenmi ; bal bana bir aratrma konusu olabilecek fkbi grlerine hi dokunulmam tr.
-

Aratrmada ahs isimlerinin ounun hemen yanna lm tarihleri (hicri / miladi eklinde) konulmutur. Parantez iindeki ift rakamlar, halife veya hanednlarm hkmet srelerini gstermektedir. Ayr ca dip notlarda, yazar ve eserleri k saltlm olarak ber defas nda gsterilmitir. Bu tekrarn verdi i glkle, gerek metin iinde gerekse dip notlarda isimlerin balarndaki "harf-i tarirler kald rlmtr. "nsz"mzn son szlerinde bu tezin ba langcnda byk emei gemi ve bir mddet ara trmay ynetmi olan Merbilm Do. Dr. Ya ar Kutluay' rahmetle an yorum. Ayrca daha sonra Islam Mezhepleri Tarihi Krss Yneticiliini zerine alan ve ba lanm bu tezin konusunu aynen kabul eden, tezin ynetimi s rasnda engin vuldif ve dirayeti ile bana k tutan ve ibadi kaynaklarn tesbit ve temininde byk yard mlarda bulunan Sayg deer Hocam Prof. Muhammed b. Tevit et-TANC 'ye te ekkiir bir bor bilirim. Dekanl srasnda ngiltere'den ibadi yaz nalarnam mikrofilmlerini getirterek ktiiphanemize kazand ran ve faydalamnam z salayan Saygdeer Hocam Prof. Dr. Hseyin Gazi Yurdayd n'a ve Frans zca tercmelerde yard mlar dokunan aziz dostlar m. Dr. Agah Oktay Gner ve Fahreddin Aral'a da te ekkrlerimi sunar m. 22 May s 1972 Ethem Ruhi FI LALI

IINDEKILER NSZ IINDEKILER IBADIYE'N N KAYNAKLARI HAKKINDA GIRI BIRINCI BLM BADYE'NN DO USU
1. Ibniye'nin Do u una Kadar Havrie 2 Havrie'in F rkalara Ayrl 3 bdiye a) Basra ibdili i b) Yemen ve Hadramevt ibdili' i

5 7 9 19

53
53 74

82
83

91
95 99

c) Umn bdilii
d) Kuzey Afrika ve Ma rib bdilii KINCI BLM IBAD YE'N N GR LERI I. Devlet Anlay lar 1- linmet Konusu a) mam Gerekli midir? b) mamlara Verilen Isimler e) mamn zellikleri d) In-tanm Seimi 2- Devletin Grev ve Faaliyetleri a) eriatn Tatbiki

107 108 110 110 112 113 115 118 118 7

b) A.dlet e) Cihad d) Emnetler e) imn Gizleme (TakyyeKitmn) II. Itikdt Gr leri 1 imn a) Allah'a iman b) Melekler ve Kitab'lara Iman e) Peygamberlere imn d) Kadere imn 2 Allah'n Grlmesi Konusu (Ru'yetullah) 3 Byk Gnah leyenin Durumu (Murtekibu'l-Kebfre) SONU BBLYO RAFYA

119 121 125 125 125 126 129 130 131 133 134 135 140 143 154

INDEKS

RDIYE'NIN KAYNAKLAR' HAKKINDA

Herhangi bir mezhep veya frkann incelenmesinde, phe yok ki ilk akla gelen eserler "Maklt" veya "Milel ve Nihal" kitaplar olmaktadr. Biliyoruz ki ilk slam bilginleri, Ehl-i Snnet'ten ayr dnen kd mezheplerin, bu konulardaki gr lerini' bildiren eserlere "Maklt" demilerdi. Gerekten mezheplerin do uu srasnda, her fil-kann kendine ait grleri belirtmek iin yazd yaz lar, belli bir konuyu ortaya koydu undan bir makale hiiviyeti gsteriyor ve dolay siyle de, firkalarn ilk devirlerdeki gr lerini bildiren eserlere "Maklt" deniyordu. Muhtemelen para para veya kk olu larndan dolay , eitli firkalarca kaleme al nm bu eserler, maalesef bugn bize ula amamtr. Nitekim ibn Nedim (. 385 /995), Havric'in e itli kollarna ve bu arada ibcliye'ye ait birok eserin adlar n ve yazarlar n' bildiriyorsa da, "bn eserler bize ula amamtr" dedikten sonra, sebep olarak kitaplar n n gizli tutuldu unu sylemektedir. 1 u anda frkalara dair elimizde bulunan eserler "Mile.. ve Nihal" kitaplardr. Bu kitaplar, genel olarak III. /. IX. as rda!). itibaren Ehl-i Snnet bilginleri taraf ndan dinler ve mezhepleri anlatmak gayesiyle kaleme al nmtr. Bu eserlerin en byk zelli i, Ehl-i Snnet'in kendi karsndaki frkalar ve dinleri tenkid ve reddetmek, islm' savunmak iin yaz lm olmalardr. Bu sebepten. Milel ve Nihal kitaplar nda bir takm yanl anlatlar ve polemikler bulunmaktadr. Bu nevi kitaplardan birinin yazar olan E 'ari (. 324 / 935) bile, bu duruma i aret etmek gere ini hissetmi ve mehepler zerinde eser yazaniar aras nda, anlattklarm yanl ortaya koyanlar n, muglataya sapan.larm, muhaliflerini ktiileutek iin kasten fikirlerin.e ilveler yapanlar n bulunduunu sylemitir.2 Nitekim ibdiye'nin gerek ubeleri, gerek fikirlerini ortaya koyarken ileride i aret,edilecek bir tak m ya.nl lklar yaplm t r.
1 Fihrist, 182-3; Ba dadl ismil Paa, Estrtstal-Mellifin, I, 1. 2 Maklt, 1.

Mezhepler zerinde al lrken ba vurularak di er eserler de tarih kitaplardr. Bunlar da genel grn leri ve byk o unlu u ile Milel ve Nihal kitaplar gibi, Ehl-i Snnet yazarlar tarafndan kaleme al nm tr. Bu sebepten frkalarm faaliyetlerini, sadece merkezi idare ile veya cematla olan ilgileri nisbetinde ele alm ; onlara ayr bir yer ayrma y oluna gitmemilerdir. Bununla birlikte Belzuri (279 / 892), ibn. Kuteybe (276 [ 889), Dineveri (282 / 895), Ya'kbi (292 / 905), Taberi (310 / 922), Mes'di (346 / 957), ibnu'l-Esir (630 / 1232), ibnu'l-Cevzi (597 / 1200), bn Kesti(774 / 1372), bn Haldn (808 / 1405), Makrizi (845 / 1441) ve Ayni (855 / 1451) gibi yazarlar, bilgilerini bize olduka sa lam yollarla intikal ettirmeye al mlar ve bir bakma hakl olarak yalnzca kendilerine ulaan bilgilerle yetinerek mezhep veya frka mensuplarnn faaliyetleri hakknda toplu bir bilgi vermemilerdir. Mesela, bize ula t kadariyle, bn Haidn.'un dnda bu saydklarmzn hi biri de Kuzey Afrika'daki ibadi faaliyetleri hakk nda hemen hi bilgi vermemi lerdir. ibn. Haldn'un bu konudaki bilgileri salam olduu kadar da zengindir. Ehl-i Snnet yazarlar n n, kendilerinin dndaki 'frka mensuplar hakknda gsterdikleri bu ihmali, bir bak ma tabii grmek laz mdr; nk Ehl-i Snnet yazarlarnn, merkezi otoriteyi temsil eden hkmete kar muhalif kuvvetler olarak grlen di er mezhep mensuplar n , ihmal etmeleri ve hatta hi anmamalar veya andklar zaman da srf merkezi idare, ile olan mn.asebetleri dolay siyle ele alm olmalar , kendilerine ula an bilgilere ba l olduu iin yadrganmamal dr. Bu sebepten gnmzn mezhepler tarihi ara tr clarnn dikkat ettikleri -ve etmeleri gerekli en nemli husus, ele al nacak f rkann, mmkn olduu kadar kendi eserlerine ba vurmaktr. Mezheplerin kendi yazarlar tarafndan kaleme al nm eserler ele getike ve ktphanelerin derinliklerinden karlarak ilim !emine sunulduka, mezhepler aram-) daki sert ayrl klar kaybolacak, ihtilaf noktalar aydnlanacak ve belki de gereksiz d manlklar, yerini dostluk ve m terek anlay a brakacaktr. ibadiye f rkas da, batda Kuzey Afrika, Zengibar, Sudan, gneyde Gney Arabistan, Yakn, Orta ve batt Uzak Do uda'ki birok lkelere yaylm ve gnmze ula m oldu u halde, tarihleri henz yeterin c e karanlklardan kurtulamam ; birok meseleleri meydana karlmamam ve bazan da Ehl-i Snnet'in d ndad r diye tersine, anla larak tekfir edilmi tir. . 10

Bunun en byk amili, onlar n kendi gr lerini ve tarihlerini ortaya koyan eserleri yazmam olmalarndan ok, ilk devrelere ait bu eserlerin kaybolmu bu/unnas ve bize kadar ulaamqm olmasdr. Mamafih IX. / XV :as r !hadi bilginlerinden Berrdi, do u ve bat Ibadilerine ait 82 eserden bahseder ve bunlar tan tr.3 Hasl u anda ibadiye'nin birok eserlerinin adlar n bilmekle beraber, onlarn VI J XII. asra kadarki kitaplarma sahip de iliz. Biz burada, ibcliye'nin kaynaklar n T. Lewicki,4 A. de C. Motylinski; 5 C. Brockelmann, 6 Z. Smogorzewski,7 .J. Schacht8 tarafindan bildirilen eserleiden ancak, temin edebikliklerimiz ve aratrmamzda kullandklarmuz hakknda bilgi vermek suretiyle tan tm olacaz. Aratrnaml da kulland nz ibadiye'ye ait kaynaklar tarih; ve itikadi olu larna gre ikiye ay rabiliriz. Tarihi eserlerin ilki Ebu'l-Fazl Ebu'l-Kas m b. Ibrahim el-Berradi ed-Demme rnin "Kitbsu'l-Cev6thiri'l-Muntekiit fi- tmeim-i na-Ahl bi-

hi Kitbu't-Tabakifetr.
I3erradi, Cebel Neflise'de Demmer'dendir. Daha sonra yerle tii Cerbe'de lm tr. lm tarihi bilinmemekle beraber, hocalar arasnda bulunan Eb Skin mir e -Semmahrnin 792 / 1390 y l nda ld gz nne alnarak, Berradrnin de VIII / XIV. as r sonlar ile IX / XV. as r balarnda ya am oldu u tahmin edilebilir.9 el-Cevahirul-Muntekat' n Ebu'l-Abbas Ahmed b. Said'in "Tabakettu'l-Me ayihlo adl eserine bir tekmile oldu u, kendi balmdan
3 Ceviihir, 218-221. Ayn liste. A. de C. Motylinski tarafndan da yaynlanmtr. Bk.: Bibliographie du Mzab-Les Livres de la Secte Abadhite, ss. 15-75. 4 El., 680 vb.; T. Lewicki, De Quelques Textes Inedits en Vieux Berbere provenant d'une Chronique Ibdite Anonyme, 275-296. 5 L'Aqida des Abadhites, 544 vd. 6 GAL. I, 336; II, 240, 409; SUPPL. I, 691-2, II, 339,568,823. 7 Essai de bio-bibliographie Ibadite Wahbite, 45-57. 8 Bibliotheques'et Manuscrits Abadites, 375-398. 9 Rene Basset, Berri." /A, II, 563. 10 Ebu'l-Albas Ahmed b. Said b. Sleyman b. Ali b. lilef ed-Dercini, VII/ XIIL as r btdI limlerindendir. Halen Lwow niversitesi yaz nalar arasnda bulunan Kitab Tabakiiit'ilMetiyih iki ksmdr. Birincisi Ebu' Zekeriyf'mn Siyer'inin tekrandr. kinci ksm ise, Islm'n ilk yllarndan VII / XIII. asra kadarki Ibiidiye rielini elli er yllk tabakalar halinde anlatr. Bk.: A. de C. Motylinski , /A, III, 539; GAL, I, 336; SUPPL. I, 575; T. Lewicki, Une Chronique btdite, REI, 1934, s. 59, n. 3.

da anlalmaktad r ve tahminen 810 / 1407 y lna doru yazlmtr. 11 lnda Kahire'de ta basmas olarak baslm olup 239 say-Eser,1302y fadr. Hz. Peygamberden Rsterni imam Muhammed b. Aflah'nhilafetine kadarki devreyi sistemli bir ekilde Ibadiye'ye has bir gr te ele almakta ve sonunda da do u ve batl Ibclilerin eserlerini vermektedir. Ibdiye tarihlerinin ikincisi Ebu'l-Abbas Ahmed b. Ebi Osman Said b. Abdilvahid e - emmahi el-Yefreni Kitabu's-Siyer' idir. emmaki, bir 'hadi fakih ve biyo rafi yazardr. Trablus'ta Cebel Nefase' kylerinden birinde Cemaziyelevvel. 928 / Nisan. 1522 y bnda lmtiir12 .

Kitbu's-Siyer, 471 / 1078 yl nda len hadi tarihisi Eb Zekeriya Yahya b. Ebi Bekr el-Vargelni'nin 13 Kitetku's-Sire ve Ahbru'l-Eimme adl eserim ile Ebl-Abbas Ahmed ed-DereinVnin Tabakt'l ve elBerradr ,in el-Cevgihir'inder derlenmi , ayn zamanda onlar da tamamlayan bir tabakat kitab dr. 15 Eser, 1301 y lnda Kahire'de ta basmas olarak baslmtr, 600 sayfadr. 16 Biz bu. eserin, A. V. Dil ve Tarih-Co rafya Fakltesi Ktphanesi Ismail Saib Blm, I. 1568 numarada kay tl olan ve ilim alemine henz tantlmam yazma niishas n kullanchk. 17 Kitabs-Siyer'in bu yazma nshas 1123 /1711 y lnda istinsah edilmitir. Olduka kt bir Ma rib hatt ile yazlm olup 278 varaktan ibarettir. Her sayfada 19 sat r vardr. Eser, Hz. Peygamber'in nesebi ile ba lamakta ve Siyer-i Nebi anlatldktan sonra halifeler, Muaviye ve di er Emevi hatifeleri, ibadi imamlar , Marib ibadi imamlar olaylarla birlikte bir tabakat havas iinde verilmektedir.
11 Ayrca bk.: GAL. II, 240; SUPPL. II, 339. 12 GAL. II, 240; SUPPL. II, 339; M. Bencheneb, emmhi, A., XI, 406. 13 Bu kelime Marib'de "el-Varcelnr eklinde yazlr, fakat "el-Vargelni" olarak telaffuz edilir. 14 GAL., I, 336. Ebu Zekeriy'n n Kinibu's-Sire'si, F. Masqueray tarafndan Chronique d'Abou Zakaria. Alger, 1878" ad altnda Franszcaya evrilmi tir. Polonya Lwow yazmalar aras nda da gzel bir nshas vardr. Bk.: T. Lewicki, Une Chronique, REI, 59, n. 2. 15 T. Lewicki, Une Chronique, REI, 59; GAL. II, 240; SUPPL. II, 339. 16 Eser hakknda geni bilgi iin bk.: T. Lewicki, Une Chronique, REI, 59-75. 17 Bu yazma nshadan beni haberdar eden Say n Prof. Muhammed b. Tvit et-Tanci'ye ve eseri tetkik hususunda byk kolaylk gsteren smail Saib Blm yneticilerine te ekkr ederim.

12

Olduka ge bir devrede ya am olmakla beraber enmalf'nin Siyer'i, Berradrnin eseri gibi Ibadiye tarihi iin ilgi ekici bilgileri ihtiva etmektedir. Semmahl ve Berradi gibi Ma rib'li ibadilerin bu eserleri yannda, iki de son devir Doulu hadi yazarnn eserine sahibiz. Bunlardan birincisi Selil b. Rezik (1274 / 1850)'in asl Cambridgenu. 183 ve Paris-nu. 4853'de bulunan el-Fethu'l - Mubin fi-Sireti's-Sadiit adli eseridir. 18 Bu eseri George Percy Badger arapa asl ndan History of the Imams and Saiyyids of Omn (London, 1871) ba l altnda Ingilizceye evirmi ve kendisi de Giri , Notlar ve sonuna da: A) Imamlarn urwanlar , B) Ibdiye ve C) Ali'nin ldrlmesi hakk nda zeyl eklemi tir. Kitap, zeylleri ile birlikte 420 sayfad r. Biz eserin bu Ingilizceye yap lm tercmesinden faydaland k. Genel hatlariyle iddi bir eserdir ve 41-1273 / 661-1856 y lna kadarki Uman tarihini Ibadi gr ile ele alm tr. Kitapta yazar n lmnden sonraki olaylar Badger taraf ndan tamamlanm tr. il adiye'nin do u ksmna 'ait dier eser devrinin ileri gelen Ibacll alimi Eb Muhammed Abdullah b. Humeyyid b. Sellm es-Salimi (1332 / 1914)'nin Tuhfctu'l-A'yn bi-Siret-i Ehl-i (Iman adl kitabdr. 19 Eser iki eilttir ve I. Cilt 404, II. Cilt de 324 sayfad r; bir kitap halinde 1961 ylnda Kahire'de bas lmtr. Islam'dan nceki Uman hakknda ksa bir giri ten sonra, Umanblar n dinlerin nasil ve kimden aldklarn bildiren bir blm, Ibadiye'nin gr lerini zetleyen kasa bir blm takib etmekte ve sonra Uman ibcli Imamlarm n kronolojik tarihlerine geilmektedir. Olduka zengin ve faydal bilgiler ihtiva eden kitap Uman Ibcliye tarihi iin nemli olmakla beraber, kaynaklar n gstermedi i iin de deerini olduka kaybetmektedir. Ihadiye'ye ait elimizde bulunan tarih kitaplar nn sonuncusu asr mzda propaganda iin Ebt'r-Rebi Sleyman el-Bar -ini tarafndan yazlaa "Muhtasaru adl kk kitaptr. Sleyman el-Bittn, XX. as rda yeni bir Ibadi devleti kurma faaliyetine girien ve 1908 ylnda Me rtiyet'in ilan zerine Osmanl mpa atorlau "Meclis-i Meblsan'na Cebel-i Nefse liv am" olarak a rlan ve Birinci Dnya Sava sonunda 1921 ylna kadar devam eden
18 SU PPL. II, 568, 823. 19 SU PPL. II, 823; Zirikli, Aldm, IV, 214.

13

el-Cumburiyetu't-Trablusiyye" adiyle bir devlet kuran ve bu arada Kahire'de at bir matbaada ibacliye'nin , eserlerini basan hareketli bir din ad r.2 Onun 81 sayfal k bu kk eseri 1357 1 1938 y lnda Tunus'ta baslmtr.21 Hz. Peygamber'den itibaren slam tarihini , ilk drt halifeyi, Abdiilmelik b. Mervan'a kadar Emevi halifelerini, tim ibad ve dier ibadiye imamlar n , Marib Ibadiyesini, do u blgeleri badiye tarihesini ve badiye'nin nemli gr lerini son derece ksa bir ekilde anlatmakta ve kendine d en propaganda grevini yerine getirmektedir. Buraya kadar adlar n ve ksaca zelliklerini belirtti imiz badiye tarihleri ile Ehl-i Snnet yazarlar n n tarihleri alas nda, bilhassa ITz. Osman ve onu takib eden zamanlar n olaylarn n 'aklanmas bak nundan byk farkl lklar bulunmaktad r. Bunlar n da mezhep tarafgirliinden ileri geldii aktr; ama bu eserler, %adi davnn larmn sebeplerini ve onlarn psikolojik ve fikri yap larn kavramak iin, ara tr cya yeterli k tutmaktadr. Bugne kadar yeterince ayd nla kavu turulmam ibadiye'nin grleri hakknda aratunam zda kullandmz iki eser, olduka nemli grnmektedir; nk bugne kadar ibadiye'nin gr leri hakkndaki btn bilgilerimiz, Ehl-i Snnet'in bu konuda verdi i bilgilere inhisar ediyordu. Bugn kulland !~ iki eser ve bir k sm yazma nshalar, bir ksm da baslm durumda olan ve fakat bir tak m inkan.szlkler sebebiyle temin edemedi imiz dier Ibadiye itikadna ait kitaplarla, grlerinin ilerde daha da ayd nlanaca kanaatindeyiz. Bu konuda ara t rmalarda bulunacaklara bir kolayl k almak zere, hi deilse baslm ibadiye eserlerinden itikada dair olanlar n n bir listesini, bu blmn sonuna koyaca z.22 Kullan d m z tbadiye itikadna ait eserlerden biri olduka erken devirlerde yaz lmtr. Bu, Eb Ya'kb Ysuf b. Ibrahim el-Vargelni (Vargla. 570 1174)'nin li-Mii's-Sebil bili-Tahkiki Mizhebi'l-Hakk bi'l-Burldn ve 's-S dk adndaki ciltlik eseridir. 23
20 Sleyman el-Baruni hakk nda geni bilgi iin bk.: Ebl-Klism el-Bfrni, Hayata Suleyman .13.i t el-Brnt, Kahire, 1367 / 1948. 21 Bu eserin varlndan bizi haberdar eden ve tetkik iin veren Do. Dr. smail Cerrah* lu'na teekkr ederim. 22 Yazma nshalar hakk nda bk.: Berrtdi, Cevhir, 218 vd.; A. de C. Motylinski, Bibliographie du Mzab, 15-72. 23 SUPPL. I, 692; Zirikli, Alm, IX, 129.

14

Asit British Museum, Or. 6564 numarda bulunan bu eser, Kal1re'de 1306 ylnda Bariiniye matbaas nda ta basmas olarak bas lmt r. i cildi bir arada bas lan bu eserin I. Cildi 72, II. Cildi 111, III. Cildi de 255 sayfadr. Ksaca Kit(ibu'd-Deril ve '1-Burhi denilen bu eserin birinci cildinde, n klasik Milel ve Nihal kitaplar tarznda ihtilaflardan bahsedilmekte ve Islam mmeti vldkten sonra, Marika denilen Havaric ve Ehl-i Snnet de dahil di er frkalarm durumlar -ve grleri ele almmaktadr. kinci ciltte de, "birinci ciltte belirtti imiz Hak Mezhebin (Ibadiye) gr leri ve ih dallar teyid edilecektir" dendikten sonra islam ve iman n zellikleri ve dier esaslar inceleninektedir. ne cilt, Kitabu'r-Resail bal alt nda muhtelif yerlere yaz lm rislelerle, frkanm gr leri ele al narak, bir bakma birinci ve ikinci eiltlerdeki bilgiler tekrarlanmaktadr. Mevcut durumu ile Kittbu'd-Delll ve '1-Burtalin, ibadiye itikad iin ok nemli bir kaynak durumundad r. Dier eserimizde de Uma rl bir ibadi limi olan Eha Said Muhamned b. Said el-Ezdi el-Kalhtrnin el-Ke f ve'l-Beyan adl eseridir. Bu eser, British Museum, L. Or. 2606 numarada kay tldr. Ya ar Kutluay, Charles Rieu'nun tamam cilt oldu u anla lan eserin elde mev cut ikinci ve nc kitaplar n tanttn ve Cumeyyil b. Ha nis esSa'd tarafndan hazrlanan ve 1297 / 1879 y l ndan itibaren bas lm.asna balanan ve on cildi kan bir ibadi fkh kitab Kmetsu' -eria adl eserin24 VIII. cilt 309. sayfas nda eserin yazar nn knyesinin yukar daki ekilde verildi ini nakletmektedir. 25 Kutluay, ya ad devri kesin olarak bil nediimiz Kalhtrnin,

KCmists (VIII, 299)'taki s raya baklarak VII. veya VIII

yzyllarda ya am oldu u ihtimalini ileri srerken26, Brockel nann onun 1070 / 1659 ylndan nce ya adn silylemektedir.27 Tek kitap halindeki ikinci ve nc ciltlerin British Museun 'daki sayfa numaralan.mas nda elimizdeki foto-kopiye gre bir yanl l k yaplmtr. yle ki 3. varaktan sonra bir 'varak atlamp 5. olmas ge24 SUPPL. II, 568. 25 Ibdilere ait baz metinler, IF. Dergisi 1967, XV, 142. 26 ayn makale, 142. 27 SUPPL. II, 568. Bu konuda , el-Kesfhakk nda bir tantma yazs yazan ve eserin ashndan Ali'nin hilfeti ile ilgili k smn ngilizce tercmesini veren Muhammed Kafafi (The Rise of Kharijism According to Abu Said Muhammed b. Said al-Azdi al-Kalhti, Bulletin of the Faculty of Arts, Kahire 1952, s. 31)'de Brockelmann' n grsiine uynaktadr.

15

Tekel" varaa (4) numara kondu u iin gerek M. Kafafi 28 , gerek Kutluay29 British Museum'un yapt yanls devam ettirmi ler ve bylece eseri (234) olmas gerekirken (233) varak olarak gstermi lerdir.

el-Ksf ve '1 - BeyCn'm ikinci cildi, klasik tarihler gibi Kudretin zhar , arn ve dierlerini!' yarat lmas ile balamakta ve bir peygamberler tarihi verdikten sonra Hz. Peygamber, Hlefyi Ra idin ve Emevi halifelerinin bir ksmn iine almaktadr. nc cilt ise, tam bir Milel ve Nihaldir. XXV. Bab'dan itibaren ba layan bu ciltte dinler ve Islam frkalan anlat lmakta ve son ksmda (v. 225 vd.) kendilerinin gr leri bir ilmihal havas iinde verilmektedir. Kendi gr leri ayn zamanda, dier frkalarn gr lerini ortaya koyarken de verilmektedir. Genel hviyeti ile kitap, Mezhep er tarihi ynnden ok ilgi ekici ve de erli bilgileri ihtiva etmektedir.
Ibacliye'rlin tarih ve itikadma ait, ar t rmamzda kulland mz eserler hakkndaki bu ksa szlerimizden sonra, birka cmle ile de olsa Ibadiye zerinde yap lan aratrmalardan sz etmemiz gereklidir. Mnhasran ibadiye hakknda yaplan tek al ma Ali Yahya Muammer'e aittir. Onun el-lbediyye fi-Mevkibi't-Tiirih genel bal altnda yaynlad eseri eilttir. Bu ciltlerin ba hklar yledir: 1) Ne 'etu'lMezhebi'l-Ibiidi, Kahire 1964, 160 s.; 2) el-Ilddiyye fi-Libya. Bu cilt iki kitaptr. Birincisi 220, ikincisi de 310 sayfechr; 3) el-ibddiyye Beyrut 1966, 430 s. Tamam cilt, drt kitaptan ibaret bu eser, ibadiye hakk nda pek ok rivyetleri ihtiva etmekle beraber, tamamen ara trma teknik ve anlayndan uzak bir tarzda kaleme al nmtr. Berrcli (IX / XV) ve emmahi' (928 / 1521) gibi bilinen %adi yazarlar ndan istifade edilerek yazlm , bilgiler nakledilirken at flarda bulunulmamtr. Eser, bu du rumuyla halka ibadiye hakk nda geni bilgi vermek amac n 'esas alm gibi grnmektedir. Bu eser dnda tbadiye hakkndaki almalar makalelerden teye gememektedir. Bu makalelerin byk o unluu Ibadiyenin eserlerinin tantlmas ve Ibadiye hakkndaki kubak bilgileri ihtiva etmektedir; ama bunlar aras nda bizim dikkatimizi eken bir-iki makaleden bahsetmek, konunun tamamlanmas iin uygun olacakt r. Bunlardan ilki T. Lewicki tarafndan Isliim Ansiklopedisi'nin yeni Avrupa basksna yazlar "al-Ibchyya" maddesidir. 30 Lewicki burada,
28 Ayn makale, 32 vd. 29 Il dfiere Ait Baz Metinler, 143 vd. 30 Encyclopedie de L'Islam (Nouvelle Edition), Leiden 1968, Tome, III, pp. 669-682.

16

Polonya Lwow niversitesindeki Z. Smogorzewski kolleksiyonunda bulunan Ibdi: yazmalarndan, ayrca bizim, byk ekseriyeti ok yllar nce ta basmas olarak baslm ve bugn temini her bakmdan g olduu iin gremediimiz birok eserden faydalanmak suretiyle olduka iyi bir bdiye tarihesi yazm tr. Kulland kaynaklar zengin olmakla beraber o da esas olarak Berrdi ve enml t'ye dayanmtr. Fakat Lewicki'nin Ansiklopedideki maddesinin itikadla ilgili k sm , tarihi blme gre ok zay ftr. T. Lewicki'nin bundan daha nce yaynlanm bir makalesi daha vardr: "Les Subdivisions de l'Ibdiyya". 31- ibdiye frkasmn kollar hakkndaki bu aratrma da kaynaklar bakmndan olduka de erlidir, fakat makalede zerinde tart labilecek bir takm noktalar vardr. Ibdiye ve gr leri hakkndaki bir di er alma da "The Ibad hites" bal altnda Percy Smith tarafndan yaplmtr.32 Genel olarak yakn devirlerin. bdi anlaym ileyen ve ksmen de ilk devirler hayat zerinde duran faydal bir almadr. Derinli ine bir aratrmadan ziyade, genel bilgi verme amac ndadr. Ihdiye'nin kaynaklar ve almalar hakkndaki bu ksa notlardan sonra, ibdiye'nin bas lm eserlerinin listesini verelim. badiye'nin Balm Tarihi ve itikadi Eserlerine Ait Bir Bil liyorafya Denemesi (Yazarlarn Yaadklar Devre Gre): 1. Eb. Yakb Ysuf b. brahim el-Vargelnt (570 / 1174). Kitdbu'd-Delil li-Ehli'l-Ukt l li-Tahkik-i Mezhebi'l-Hakk bi'l-Burhe n ve ' s-S dk, I-III, Kahire 1306 (Ta bsm.). 2 . Eb Thir smail b. Ms el-Ceytll (750 / 1349):

a) Kitaba Kanatiri'l-Hayrt t,lIll, Kahire 1307 (Ta bsm.). b) Kaviiidi'l-islem, Kahire, 1297 (Ta bsm.).
3 . Ebl-Fail Ebal-Kasm b. brahim el-Berrdl (IX / XV), Kiteibu'l-Cevahiri'l-Muntek(a, Kahire 1302 (Ta bsm.). 4. EM-l-Abbas Ahmed b. EM Osman Sald b. Abdilvhid e -enarahi. (928 / 1522):

a) KitCbu's-Siyer, Kahire 1301 (Ta bsm). b) Kitabu'l- zeih, I-IV, Kahire 1309 (Ta bsm.).
31 Stvdia Islamica, Paris 1958, pp. 71-72. 32 The Moslem World, XII (1922), pp. 276-288.

17

5. mer b. Ramazan et-Tula -d (1179 [ 1766): a) Cebel Neflse badl alimierinden Amir b. Ali e -Semmahi (VIII / XIV)'nin Usillu'd-Diyanen'run Serhi- erh-u Usilli'd-Diyanett, Kahire 1304 (Ta bsm.). b) Eb Hafs mer b. Cami el-Ibadi (IX / XV)'nin "Aktde"sinin erhi: erhu'l-Akide, Kahire 1323. 6. Abdulazlz b. Ibrahim el-irgent (1223 / 1808), Kitbu'n-Nil, III, Kahire 1305 (Ta bsm.). Kitap fkh kitab dr. Yaln z II, Cilt itikadi meselelerden bahseder. 7. Abdullah b. Yahya el-Barn (1315 / 1897):

a) el-Ezhru'r-Riydiyye fi-Ein met-i ve Multlki'l-Ibdiyye, Yalnz II. Cildi baslmtr, Kahire 1310 (?). b)
Kahire 1324. 8. Muhammed b. Ysuf Itfyyi el-Mzabl el-Ma ribi (1332 / 1914):

ve'l-Mubtedin

Eimmeti'd-Din,

a) Risle fi-Badi't-Tevarih Ehl-i Vadi Mulb, Cezyir 1299 (Kahire

1326).

b) erhu Altdetu't-Tevhid, Kahire 1326.

9. Ebl Muhammed Abdullah b. Humeyyid b. Sellm es-Salimi (1332 / 1914);

a) Tuhfetu'l-A'yein bi-Sireti Ehl-i Umn, III, Kahire 1961, Eb

shak Ibrahim Itfiyyi neri.

b) Kitabu'l-Luma' el-Murd ya, Kahire 1326. saru

10. Eb'r-Rebi Sleyman el-Barlat (. 1921'den sonra), MuhtaTnus 1357 / 1938.

18

GIRI 1. Mezheplerin Do uuna Tesir Eden Itiktdi ve Siyasi Sebepler: a) tikealf, Sebepler Aratrmamza konu olan ibadiye'nin do uunu ve gr lerini belirtmeden nce, bu devreye kadar geen zaman iinde mezheplerin doular na tesir eden itikadi ve siyasi olaylar ksa da olsa gzden geirmekte, tezimizin a khkla ortaya konabilmesi iin fayda gryoruz. Hz. Muhammed, peygamberlik grevine ba lad sralarda Araplar arasnda e itli dinler ve fikirler yay lm bulunuyordu. 1 Araplarn bir ksm Yahudi, bir ksm Hristiyan, ekseriyeti de Putperest 2 idi ve Putperestli in hakim merkezi de Mekke ehri idi. Dier dinlere mensup olanlarn ise saylar ok azd3 ve Arap Yar madasnn muhtelif blgelerinde, Yemen'de, Necran'da ve Medine 'de yerle mi durumdalard1.4 Putperestliklerine ra men, putlarm stnde her eye kaadir bir Tanr'nn varln da kabul eden bu Araplar n, bu inanca Yahudi veya Hristiyan dinlerinin tesiriyle sahip olduklarn sylemek mmkn deildir. 5 Onlar bu inanc , stn bir kudretin, varl inancn brahim ve
1 isliim'dan nce ve slm'n zuhuru esnasnda Arap Yarmadasndaki dini hayat hakknda geni bilgi iin bk.: Ibn Hiam, es Siretu'n Nebeviyye, I (Trk. trc. N. a atay- . Hasan, Hz. Muhammed'in Hayat . C. I); Dineveri el-Ahbaru't-T val ; Taberi, Tarih, I; Corci Zeydan, elArab Kable'l- slam; Philippe Hitti, Tarihu'l-Arab, I; Cevad Ali, Tarihu'l Arab Kable'l-Islam; M. Mebrk Nf4 Asr ma kable'l Islam; . Wolfenson, Tarihul Yehadfi Bitoldi'l Arab; Ahmed Emin, Fecru'l-slam; Hasan brahim Hasan, Dirihu'l-Islam, I; M. Hamidullah, Islam Peygamberi, I; Ne 'et aatay, Islam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a ; M. zzet Derveze, Asru'nNebiyyve Bi'etuhu Kable'l-Bi'set ; Tarihu Hadramevt, I; A, Arabistan maddesi. 2 Ali Mustafa el-Gurbl Tarihu'l Fraki'l Islamiyye, 8. Ayrca Putperestlerin putlar iin bk.: Ibnu'l-Kelbi, Patlar Kitab , ev. Beyza D ngen, Ankara 1969; J. Wellhausen, Islam' n En Eski Tarihine Giri , ev. Fikret I ltan, Istanbul 1960. 3 Gurfibi, Tarih, 8. Makdisi, Cahiliye Araplar ndan bahsederken "onlar Mazdekiler, Medsiler, Yahudiler, Nasrniler, Putperestler ve Zantdkatun" mevcudiyetini kaydeder: ve't Taril , IV, 31 vd. 4 Ne'et aatay- brahim ubuku, Islam Mezhepleri Tarihi, I, 1. 5 C. Brockelmann, Islam Milletleri ve Devletleri Tarihi, ev. Ne'et aatay, Ank. 1954, s. 10.
, -

19

smail peygamberlerin devirlerinde tan mlard.6 Ama ne var ki Cahiliye devrinde Araplar, nazari olarak Allah' n varln kabul ederken, kendilerine Allah'tan daha yak n saydklar putlara tap naktan da geri kalmyorlar ve onlardan her eyi umuyorlard.7 te bylesine kark ve tezatlarla dolu itikadi anlay n hkm srd bir zamanda, 610 Mildi yllarnda, ilk vahye mazhar olarak rislet vazifesine ba layan Hz. Muhammed, Cahiliye devrinin inan sistemini temelinden sarst ve ykt. islmiyetin Allah fikri, tevkid prensibi etrafnda "O Allah bir tek'tir. Allah, do urmam dogurulmam olan, hibir ekilde dengi bulunmayan, her eyden Mstagni ve herey O'na muhta oland r"8 eklinde ereveleniyordu. Allah anlaym bu ekilde ikme etmeye memur olan Hz. Muhammed'in dine daveti de balangta u esas zerinde toplanyordu:9 1. O, Allah'n Resliidr; btn insanlar hak yola ulatrmak zere grevlendirilmitir. 2. Araplar aras ndaki puta tapma alkanl kaldrlmtr; putlar Allah olamaz. Artk her trl ibdet, ancak ihlas Sresin.de tavsif olunan Allah'a yap lacak ve ancak O'ndan yard m umulacaktr. 10 3. Bu dnya hayatndan sonra ba layacak ebedi bir hayat vard r. Herkes ldkten sonra diriltilecek -N, e dnyadaki hareketlerinin hesab kendisinden sorulacaktr. Ameli iyi olanlar mkafatland rlacak, kt olanlar ise cezaya arpt rlacaklardr. Oysa Araplar, uhrevi hayatla yeniden dirili e inanmadklar iin, bunu inkar ediyorlar ve Kur'an- Kerim'e akseden sorular nda yle diyorlard : "iiriimii kemikleri kim yarataeak?" 11 ; "Bayat ancak bu danyldakinden ibarettir; biz tekrar dirileeek de iliz, dediler." 12
6 Ne'et aatay, islam ncesi Arap Tarihi, 83 vd.; Muhammed el-Hudari Beg, MuhadaI. 54. 7 Cahiliye Araplarnn putlar de erlendirileri ve onlardan umduklar eyler hakkmda bk.: Ibnu'l-Kelbi, Putlar Kitab, e. yer.; Hseyin Atay, Kur'an'a gre man Esaslar, 35 vd.;

rtitu'

Kemal I k, Mutezile'nin Douu ve Keliimi Gr leri, 9. 8 CXII, 1-4. Ayetlerin mealleri "Hseyin Atay-Ya ar Kutluay, Kur'dn- Kerim ve Trke Anlam (Melli), IIII, Ankara 1961"den verilmi tir. 9 Gurabi, Ttirih, 8 vd. 10 Kur'an'da bu iki esasa i aretle "Ancak Sana kutluk eder ve yaln z Senden yardm dileriz"

(Fis tiha : I, 4) ve "Ey Muhammed! Onlara syle: "Ben de ancak sizin gibi bir insan m. Bana, tanrnz n tek bir Tanr olduu vahyolunuyor. Art k O'na ynelin, O'ndan balanma diley in ; vay ortak ko anlara! "(Fussilet: XLI, 6) buyurulmaktadr.
11 Yasin: XXXVI, 78. 12 En'am: VI, 29. Ayrca lira: XVII, 49, 98; Safft: XXXVII, 16; Yakut: LVI, 47gibi Silrelerde Cahiliye Araplarm n bu iddialarmdan sz edilir.

20

Hz. Peygamber'in on yil mddetle Mekke'de bu esaslar erevesinde devam eden daveti, Medine'ye hicretin.den. ,(622) sonra da ayn ekilde devam etti ve slmiyet silr'atle yayld .13 Cahiliye Araplarmda pek ok grlen kabile asabiyeti, aslet, rk ve cins fark gibi ayrhklara yer tan mayan, Allah huzurunda herkesin eitlii esasn vaz'eden slmiyetin, Cahiliye Araplarna yeni ve tuhaf grnen hususlarmdan biri de, Kur'an- Kerim'in srarla "tefekkr" emretmesi idi. Art k insanlar dnmeyi esas alacaklar ve "o gne kadar inandklar batl inanlar, khinleri, fal oklarn, vcuttan cin ve kt ruh karmalar" 14 bu akarak akllarn kullanacaklard . slam dinine gre akl shibi her insan n, kainat olaylarn , yaratlm ve hereyi dnmesi emredilir. 15 slmiyetin Kur'an- Kerim'de ifadesini bulan yeni d nme tarz, iman esaslar ve hayat nizam , Araplarn cemiyet hayat n kknden deitirmekle kalmyor, onlarn fikir ve davran serbestisi iinde mstakil birer ahsiyet olmalarn istihdaf ediyordu. Fikir ve vicdan hrriyetinin hkim oldu u bir evrede, iman ve hayat meseleleri ile ilgili bir tak m gr lerin, fikirlerin ve hatt miina ka alarm ortaya kmas tabiidir. te slmiyetin ilk gnlerinden itibaren ortaya at lan e itli sorular, Kur'an- Kerim'in altnda, bizzat Hz. Peygamber tarafndan ce%apland rlmtr. Zaten mslmanlarn renmek istedikleri, anlamakta glk ektikleri meseleleri Peygambere sormalar gerekti i Kur'an'da a ka belirtilmitir: "... Eer bir eyde eki irseniz, Allah'a ve hiret gnne inanm sanz- onun halini Allah'a ve peygambere Inrakm..." 16 Kur'an- Kerim'in tetkikinden anlad mza gre on kadar mesele do rudan do ruya H7. Peygambere sorulmu ve cevaplar verilmi tir. 17 Bu sorularm ekseriyeti Mslmanlar n gnlk hayatlar ile ilgili ameli meseleler olmakla beraber, bir k sm da baka din mensuplarnn veya onlarn tevik ettii kimselerin sorduklar sorulardr.
13 Islm'm yay l hakkmda geni bilgi iin bk.: T.W. Arnold, ntiar- slm Trihi ev. M. Halil Halid, ist. 1343; Hasan I. Hasan, Tarih, I, 104 vd. 14 Ya ar Kutluay, islmiyyette tilaidi Mezheplerin Douu, Ank. 1959, 15. 15 Kur'an'da "tefekkr " ve "akktmek" ile ilgili emir ve rnekler pek oktur: A'rf: VII, 184; Rm: XXX, 8; mran: III, 191; Y-61/ms: X, 24; Nahl: XVI, 11, 12, 44, 69; Bakara: II: 44, 73, 76, 164, 170, 219, 242, 256 ve e . sre. 16 Nis: IV, 59. 17 Bu meseleler hakk nda bk.: Bakara: II, 189, 215-217, 219, 222; A'raf: VII, 187; Enfl *V1II, 1; Isr: XVII, 85; Kehf: XVIII, 9.

21

Yine Kur'an- Kerim ve hadislerin ifadesinden, Hz. Peygamber zamannda muh k em ve mt e bih yetler konusunda da bir tak m tartmalarn cereyan etti i anlalmaktadr. Muhkem yetler kesin anlaml, deiik mn.alara ekilemeyen yetlerdir. Mte bihler ise, eitli ekillerde anlalabilen, anlaya gre de ien yetlerdir. Kur'anf n bu konudaki gr udur: "Sana Kitab' indiren O'dur. Onda Kitab' n temeli olan kesin anlaml ayetler vard r, dierleri ise e itli anlamldrlar. Kalplerinde erilik olan kimseler, srf fitne karmak, kendilerine gre yorumlamak iin onlarn eitli anlaml olanlarma uyarlar. Oysa onlar n yorumunu ancak Allah bilir18. Filmde derinle mi olanlar ise: Biz ona inandk, hepsi Rabbimizin katndandr' derler." 19 Bu ayet hakknda Hz. ii e'den rivyet edilen bir hadiste Hz. Peygamber'in mte bih yetlere uyanlardan saknlmasn emretti i belirtilmektedir.20 rildere gre sak nlacak kimseler Havric, Mutezile, Cehmiye gibi frkalarn mensuplandr.21 Fakat iin gerek yn gerek Hz. Peygamber, gerek Hlefyi R idin devrinde bu konuda ayrilmalara yol aacak fikir ve gr lerin ileri srillmedii; bu yetler zerinde sadece tefsir bak mndan durulduu ve "te bih" veya "tecsim" gibi iddialarn ortaya atlmaddr. Maamafih gerek Kur'an- Kerim'deki mte bililer, gerek hadislerde rastlan. lan mtebihe mtemyil ifadeler, daha sonralar Mslmanlar olduka megul etmitir.22 ilavric'in do uuna kadarki devrede zerinde herhangi iimull bir tartma cereyan etmemekle beraber, Hiilefyi R idin devrinden sonra nemli tartmalara konu olan bir mesele de "kader" konusudur.
18 Bu ayetin tefsiri ihtillifldr. Bazlar bu ayette geen "ve'r-Rasihn" ibaresini bir nceki kelimeye yani "illallah" ibaresindeki Allah'a ba lamak suretiyle "onlar n yorumunu ancak Allah ve filmde derinle mi olanlar bilir" eklinde mana vermi lerdir. Bu tefsir ekline gre, mtebihlerin te'vil edilmesi, yorumlanmas caizdir. Dier bazlar ise ayeti metinde verilmi ekliyle anlarlar ve bylece her trl te'vil ve yorumdan kanurlar. Ancak Kur'an' n tamam inzal olunmadan te'vile gitmek yasaklanm olduu iin, inzal bitip Kur'an tamamland ktan sonra mteabihleri te'vil etmekten ka nmak do ru deildir; bu hereyden nce Kur'an' n ta'lim metoduna ayku bir davran olur. Dier taraftan bu ayet asl nda, Hz. Peygamber'e gelen Necran H ristiyanlarmdan bir grupun Hz. Isa'nn ahsi hakknda yaptklar bir konumada "Siz Isa Allah'n Kelimi'dir diyorsunuz, bu bize yeter" diyerek muglataya sapmalar zerine nazl olmutur. bk.: Kad Beydavi, Envu'ru't Tenzil, I, 193; Neysabari, Esluib, 53 vd. 19 AM mran: III, 7. 20 Hadisin metni udur: "Residullah (SA) bana: "Ey ki e ! Kur'an'n yalnz mte abihlerine uyanlar grdnde -ki Allah onlar Kur'an'da anntr- onlardan sakn' buyurdu." Bk.: Ayni, Umdetu'l Kari, VIII, 561. . 21 Ayni, Umdetu'l Kiiri, VIII, 517; Zebidi, Tecrid, ev. Kamil Miras, XI, 76 vd. 22 Mtebih hadislerle ilgili hususlar iin bk.: Ibn Kuteybe, Te'vilu Muhtelifi'l Hadis, Msr 1326.
-

22

Hz. Peygamber kader konusunda ta tmaya giripnek bir yana, zerinde konuulmasn bile yasaklamtr. Nitekim Tirmizi (279 / 892)'nin Ebl Hureyre'den nakletti i bir hadste yle denilmektedir: "Biz kader konusunda tart yorduk. Peygamber (SA) yan mza geldi; bizi bu halde grnce fkesinden yz nar gibi kzararak:' Ben size bunu emretmek iin mi gnderildim? Sizden ncekiler de bu eki meler yznden yok oldular. Byle mnaka alar yapmaktan sizi kat'iyetle menederim' buyurdu."23 Bu yasak zerine bu konuda herhangi bir tart maya girmeyen Mslmanlardan bir grup, Hz. Peygamber'in vefatlanndan sonra gerek halife seiminde gerek Mslmanlar aras nda cereyan eden sava larda, taraflar hakk .daki Islam'n hkm, dorunun hangi tarafta olduu ve len ve ldrenlerin durumu, dolay siyle ortaya kan adktsizlik gibi hususlarda, ta ba tanberi bir kenara ekilerek tarafs z kalmay tercih etmi tir. 0 zaman "Mutezile" ad n alan bu grupta Hz. 0mer'in olu Abdullah gibi ileri gelen sahabeler de bulunmakta idi. Bunlarn tarafs z kahna ramen "kader" konusu Islam fikir tarihinde olduka byk bir yer tutar ve bilhassa Havaric'ten sonra ortaya kan itikadl mezheplerin nemle zerinde durduklar ve ok sert ayrntlarla deiik kanaatlere srklendikleri bir konudur 2 4 Buraya kadar bir zet halinde a klamaya altmz itikadl, ihtilaflar, biztihi Islam dininin bnyesinden, Kur'an- Kerim'in kendisinden doan "dahili" adn verebilece imiz ihtilaflardr. Bu yoldaki tartmalara, bir bakma Kur'an- Kerim'in slillu ve metodu sebep olmutur denilebilir. Kur'an- Kerim'in iman esaslar n savunurken takib etti i umumi metodu ve dayan.d prensipleri, teferruata giri meksizin ortaya koyarsak, bu hususu daha iyi tesbit edebiliriz. Bir kere Islam dninin ilk hedefi, kendi grne gre bir ahlak kurmak25 ve in.sanli hidyete kavu turmaktr. Bunun gerekle ebilmesi iin dorudan do ruya hidayeti esas alan veya bidyete vesile olmak zere konulmu hkmlerin insanlar n zihirderine ve kalplerine yerle tirilmesi gerektir. Bu yolu temin iin Kur'n' n kulland ilk usul telkin yoludur. Telkin, ancak ak l sahibi olan insanda mkes bulur. Bu sebepten Kur'an-1 Kerim'in yegane vazgeemedi i unsur, daha nce belirtti23 Sunen,II,19. 24 Burada tafsillitma girimediimiz kader konusundaki tartmalar ve kaderin KurIn ve hadislerdeki durumu hakknda bk.: Hseyin Atay, Kur'an'a Gre man Esaslar:, 89 vd.; Yaar Kutluay, sldmiyyette tikiidi Mezheplerin Do uu, 18 vd. 25 Atay, Kur'an'a Gre.., 98.

23

imiz gibi, "d nmek", "tefekkr etmek", "akletmek" eklinde ifade edilen "akil"dr. Kur'an'a gre akl, bakemdir ve hidyet ls olarak doruyu eriden ayrmak zere bavurulan esasl bir prensiptir. Arap dilinde maddi sahada, "hayvan balamak" demek olan ve bundan insan zararl hareketlerden yasaklamak anlam n ifade eden akl, manevi alanda "bilmek, anlamak, uurlu olmak" an.lamlanna gelir. isim olarak da kalp ve gnl mnalanna gelir. 26 Buna gre shibini olur-olmaz eylerden, zararl davran ve dncelerden alakoyan akl n, insan daki sorumluluk derecesi de kendili inden belli olmaktadr. te Kur'an, insanlara akllarn kullanmalarn enrederken ve onlar vahyin ilk yeti "Oku!"27 ile dima bilmeye, renmeye ve hereyi tanmaya sevkederken onlar n doruyu eriden, hakk btldan ayrp doru yolu, hidyet yolunu semelerirde gerekli olan anlamak, d nmek ve muhakeme etmenin 17urnunu da ortaya koymu olmaktadr. Bir yanda Kur'an- Kerim'in her eyi "Oku" emri, dier yanda da akl shibi her varln okumak, renmek ve d nmek mecburiyeti, insann omuzlarna kat'i birer sorumluluk olarak yklenmi bulunduuna gre, her Mslmann Kur'an- Kerim yetlerini kendi anlay ve idrakine uygun bir tarzda aklamas yadrganmamandr. Balangtan itibaren kendi renme, anlama ve akletme tecessslerini tatmin iin ba layan Kur'an zerindeki bu tart malar, bilhassa iman, hiret, kader gibi mcerred konularda daha iddetli seyir takibetmi tir. Bu sebepten Kur'an- Kerim.'in bnyesinden, shbu ve metodundan kan bu ayrlklar', samimi Mslmanlarn renme arzular nn tabii bir sonucu olarak mtalea etmemiz gerekli gibi grnmektedir. Ancak hemen unu da ekleyelim ki, itikdi konularda Kur'an' n metodundan ktn sylediimiz bu ihtilflarda, taraflar kendi gr lerini savunmak iin ya tek tarafl hareket etmi ler ya da delilleri yeteri kadar kullanmam, olduklarndan, ayr istikametlere ynelmi lerdir. Oysa do ru yolu bulabilmek iin, delillerin btiiniinn ele al nmas ve Kur'an- Kerinfin gsterdi i ynden saplmamas arttr. Maamafih daha nce szn etti imiz Hz. Peygamber'in yolu demek olan "Allah'n varln ve birliini, O'nun peygamberlerini ve dolay siyle Kitablarn
26 bn Manzr, Liseinu'l Arab, XI, 458. Akl kelimesinin kullands , Kur'an'da kalbin ou kere akl anlamnda kullamld hakknda bk.: Gazzali, hy, III, 3-4; iln Haldn, ifa, 18, 19, 24. 27 Alak: XCVI, 1.
-

24

ve iindekileri ve ahiret gnn kabul ve ta s dik eden" herkes ve her fl ka Islam emberi iindedir. Bu esaslara inanan f rkalarn deiik ynlerdeki fikir ve kanaatleri, Kur'an hiikmlerini inkar etmedikleri mddete, Kur'an Arap diliyle indirildi i iin bu dilin btn zelliklerini bilerek anlama yoluna gitmek ve biztihi Islam dinine ve yneldi i gayeye ba , l olmak artiyle te'vil esas na dayal tesfsir al malar olarak kabul edilir. Buraya I adar itikadi ihtilaflar n knda, Islam'n bnyesinden olan "dahili" dini sebepleri ve tezhrlerini gstermeye al tk. Bir de bunlarn dnda islmiyetteki itikadi ihtilaflar n do uuna tesir etmi olan "harici" tesirler, yabanc din ve kltrlerin de tesiri oldu una; ilk dev irlerde kan ia ile bundan sonra do an itikadi mezheplerde az veya ok izleri bulunan yabanc szmalarna i aret etmek gerektir. Ancak ara trmamza konu olan ibadiye'nin bu tesirlerin k zmasndan nce ve uzak oldu unu gz nnde tutarak, bu konuda Aafsilata giri miyoruz.28 b) Din Anlaytan Doan Sebepler ve Bunlar n Beeri Tezahiirleri (Siyasi Sebepler):

Hz. Peygamber zamannda. Mslmanlar aras nda mezheplerin do uunu sonulandracak ihtilaflarn varl ndan kolay kolay sz edi lemez. O devir, Kitb ve Snnet'in, Hz. Peygamber'in dirayeti ile ikame edildi i, "gecesi gndze benzeyen bembeyaz , nurlu ufuklarn "29 hakim oldu u bir devirdir.
Ama buna ra men Hz. Peygamber'in, hastal sras nda ortaya kan ve ilk anda basit gibi grnmesine ra men, sonralar Mslmanlar arasnda byk ihtilaflara sebebiyet vererek e itli mezheplerin, vcut bulmasma esas te kil etmi baz hadiseler vardr. Konuyu a ka ortaya koyabilmek iin, bunlarn en nemlilerine k saca dokunman n faydal olaca kanaatindeyiz. 1. Ibn, Abba.s'tan rivayet edilen bir hadise gre, Hz. Peygamber hastal iddetlendi i zaman, yannda bulunan, ashabma: "Bana bir kalem ve ka t getirin, size bir kitap (vasiyet) yazd raym ki, benden
'uslarndaki tesirleri hakknda bk:. 28 Yabanc din ve kltrlerin itikdi mezheplerin do A.S. Tritton, Muslim Theology, London 1947; T.J. de Boer, Islam'da Felsefe Tarihi, ev. Y. Kutluay, Ank. 1960; C. Brockelmann, Islam Milletleri; W. Thomson, Kharijitism and the Khrijites; Ahmed Emin, Duhal Islam, 1, Kahire 1357 / 1938; De Lacy O'Leary, Islam Dncesi ve Tarihteki Yeri, ev. B. Yurdayd n-Y. Kutluay, Ank. 1971; Y. Kutluay, Islmiyette Itikadi Mezheplerin Douu; Kemal I k, Mutezilenin Do uu. Ank. 1967. 29 Muhammed Ebil Zehra, Islam'da Siyasi ve Itikadi Mezhepler, 306.
-

25

sonra ihtilafa, sap kla dmeyesiniz' demitir.30 Bunun zerine orada bulunan Mslmanlar aras nda ihtilflar ba gsterdi. Onlardan bir ksm onun bu son emrini!' yerine getirilmesinde srar ederken, di er bir ksm da Hz. Peygamber'in bu szlerinin geirmekte oldu u hastaln iddetinden do an ate in tesiriyle sylermi olabileceini, esasen kendilerine Allah'n Kitab' ve peygamberin Siinneti'nin yetece ini sylyordu. 31 Ayni habere gre bu eki meler zerine Hz. Peygamber'in onlara: "Yanmdan uzaklan , benim yar mda tart mak olmaz"32 dedii ve daha sonra da kendilerine Arap Yar madasnda hibir gayri mslimin oturmas na izin verilmemesi ve muhtelif kabileler tarafndan gnderilen elilerin kendi zamannda oldu u gibi hrmetle, nezaketle kar lanmalar ile iinesii iin de ravisi tarafndan unutulmu veya kastl olarak zikredilmemi vasiyette bulundu u belirtilm.ektedir. 33 Bu rivyetlerin daha sonralar Ehl-i Snnet ile ia arasnda byk bir ihtilaf konusu oldu u bilinmektedir. Sia'ya gre, Hz. Peygamber bu vasiyetini yazabilseydi, Ali b. Eb Talib'in kendisine halef oldu unu bildirecekti. Ehl-i Snnet, Hz. mer'in gr n takiben Kur'an- tamamlanmasiyle yaz lacak bir eyin kalmadn , ayrca "... Bugn size dininizi tamamladun"3 4 yetinin buna a k bir delil oldu unu savunnu lardr. Sia'nn bu konudaki iddialarnm geersiz oldu u hususu Havaric tarafndan da srarla zerinde durulan bir konudur. Ilerde geni e grlece i gibi Haaric, hilfette "vasiyet "sistemini iddetle reddeder. 35 Kaynaklar Hz. Peygamber'in vefatlar n takiben do an ibtilafIarda "Krtas" olayndan sonra tYsam.e'nin. 36 Suriye seferine kacak orduya Hz. Peygamber tarafnda kumandan tayin edili ini37 ; 11 / 632 y 30 Buhrl, Salah, VII, 9; Muslim, Salah, 111,125; Belzuri, Ensb, 1,135 b; Taberi, Tarih, I, 1806; bn erhu Nehc, II, 863. 31 Kitab ve Snnetin kendilerine yetece ini syleyenlerin bamda mer b. el-Hattab bulunuyordu. Bk.: Buhr, Sahih, VII, 9; ibli, slam Tarihi, II, 758 vd.; Brockelmann, slam Milletleri, 36. 32 Buhri, Sahih, I, 37. 33 Taberi, Tarih, I, 1807 vd.; ibli , Islam T., II, 759-760. 34 Wide: V, 4. 35 Kalliti, Ke f, 79 a. Bir Zeydi olan bn Ebil-Hadid ( erhu Nehc, I, 76) de hilfet iin Hz. Ali'ye bir vasiyette bulunulmadiguu syler. 36 Usme b. Zeyd (. 54 / 673), Hz. Peygamber'in azadh klesi ve evldhgt Zeyd b. oludur. Bk.: Ihnu'l-Esir, Usdu'l-abe, I, 64 ve II, 229 vd.; Vkd, ~izi, II, 755 vd. 37 bn Hiam, Sire, IV, 299 vd.; Taberi, I, 1764 vd.

26

lnda Rebiylevvel ay nn onikinci gn vefat38 zerine, bir ksm Mslmanlarn korku ve mitsizli e kaplarak onun lmedi i fikrini savunduklarn39 , fakat Hz. Eb Bekir'in mdahalesi ile a knln gideIlz. Peygamber'in gmlece i yer konusunda tereddde diliildii iin. ve "Peygamberler ancak ldkleri yere defnedilirler" 41 hadisi ile bu meselenin de ziimlendi ini42 kaydederler. Fakat bu ibtilflar, slm trihindeki mezheplerin do ular na bir tesirde bulunmad gibi, daha sonralar bu hususlar zerinde bir tart ma da geme nitir. Bu bakmdan bunlara yaln zca i aret etmekle yetindik. 2. Hz. Peygamber'in. vefat ndan sonra Mslmanlarn karla tklar en nemli ihtilf," "immet" konusu zerinde olmu tur. O kadar ki, Nevnul-Him.yeri (573 / 1 177) buna "gnmze kadar sren" ve "Nebi (SA)'den sonra mmet aras nda cereyan eden ilk ihtilft r" demektedir.43 Resulullah, Mslmanlar n her trl i lerini yrtecek yani devleti ynetecek kimseyi tyin eden a k bir sz sylemeden veya yaz l bir vasiyette bulunmadan vefat etmi tir.44 Vefatndan nceki hastal srasnda "halife" olacak ahsi bilmek hususunda Hz. Peygamber'in gr ne muttali olmak arzusu belirmi tir. 0 kadar ki baz sahabiler Resulullai 'a bavurarak "Ey Allah' n Resul zerimize tayin etti in halifen kimdir ?" demiler o da: "zerinize tyin etti im halifem Allah't r" eklinde cevap vermi ti.45 Fakat buna ra men Hz. Peygamber'in vefatlar zerine aknl a d en ashab, ne yapaca n arm , kendi kendilerine iimmetin ba na geecek halife aramaya koyulmu tu. Mesel, Hz. mer gibi sekin bir sahabi dahi tel a d m ve Ebu' Ubeyde b. el-Cerrh'a gelerek: "Uzat elini, sana bey'at edeyim; nk sen Resullullah' n dili ile bu iimmetin eminisin," d emitir.46
38 Taberi, Tarih, I, 1851,1836 vd. 39 bn Sad, Tabakt, II / 2., 53; Taberi , Tarih, I, 1815-6. 40 bn Higm, Sire, IV, 305-6; Taberi, Tarih, I, 1816-7; Ba ddi, el-Fark, 14-5; sferayini, Tabsir, 12. 41 Bu hadisin varyantlar iin bk.: bn Sad, Tabakt, II I 2., 7Ovd. 42 Baddi, Fark, 15; Sibli, Islm Tarihi, II, 769. 43 el-Hru'l-Iyn, 212. Mslmanlarn Hz. Peygamberden sonraki ilk ihtilflarm n imamet hakknda olduu Wall tarafndan da sylermistir: Maklt, 2. 44 ni-11. Ilseyn, Fitne, I, 24. 45 Kalhati, Ke f, 79 a. Bu hadis ,gerek hadis klliyat nda bulunmad , gerekse hadis uydurmann doru olmad eklindeki ilk Hariellerin davran ve grle ine aykr olduu iin aslsz grnmektedir. 46 Belazuri, Ensb, I, 139 .

27

Durum ne olursa olsun hilafet hakknda herhangi bir vasiyette bulunmayan Hz. Peygamber'in vefat n takiben Ensar, slam tarihinde "Sak.ifetu Beni Saide" eklinde me hur olan Beni) Side avlusunda toplanarak: "Biz Muhammed (SAYdert sonra bu makama, Sa'd b. Ubacle'yi geirmek istiyoruz" demi ler ve onu aday gstermi lerdi. Sa'd b.Ubde, yal ve hasta olmas na ra men, hilafetin Evs ve Hazrec olmak -zere Ensar'da bulunmasn arzu etti imden bu teklifi kabul etti. Nitekim Sa'd syledii hutbesinde Ensar' n islamiyeti ilk nce kabul etmek ve korumakla fazilet kazand n , Kureylilerin Hz. Peygamber'e eziyetler ettiini uzun boylu anlattktan sonra "emirlik ba kalarn n deil, yalnz sizin hakkn zd r; siz idareye kendi ba nza geiniz" diye szn bitirdi. 47 Sa'd b. Ubde'nin konumasndan yle anla lyor ki, Ensr bu i e Hz. Peygamber'in vefat ndan nce de hazrlan yorlard ; nk kendilerini "vezirler" olarak gryor ve Medine kendi ehirleri oldu u iin bu i e sahip kmakta haklar bulunduuna inanyorlard . Maamafih Ensar, Sad' n szlerini tasvib etmekle beraber, ilerinden bazs Muhacirlerin bu durumu kabul etmeyeceklerini tahminle Muhacirler bize, biz Kurey 'ten. olan Muhacirleriz, Resulullah' n ilk ashab yz, biz onun kavmi ve akrabalar yz, o ldkten sonra niin ve ne bakla emirlik iin bizimle eki iyorsunuz? derlerse ne cevap veririz ? dediler. Ensar'dan bir ksm da, mademki tek ba mza bizi reddediyorsunuz , o halde Kuley 't en bir emir, Ensar'dan da bir emir olsun, ba ka ekli kabul etmeyiz, cevab n veririz deyince Sad b. Ubacle "bu ilk zaaftr" dedi. 48 Hz. mer, Ensr' n bu toplant s n renince Hz. Eb Bekir'e gelerek durumu bildirir ve her ikisi sr'atle toplant yerine gelirler. Burada bir konu ma yapan Hz. Eb Bekir, zet olarak, Putperestli in Arapiarca benimsendi i iin atalarnn dinini b rakmann onlara zor geldiini; Resulullah'n kavminden olan ilk Muhacirlerin ona iman ettiklerini ve maddi-manevi yard mlarda bulunduklarn ; onunla birlikte kavminin iddetli ez ve cefalar na dayand klarn ;kendileriyle alay edilmesine aldr etmediklerini; d manlar say ca ok, kendileri ise az olduu halde eziyetlere tahamml edip korkmad klarm ; yeryznde Allah'a ilk ibadet edenlerin Muhacirler oldu unu ve Hz. Peygamber'in dostlar , akraba ve kavmi olduklar iin "emirlik"in onlarn hakk oldu unu; bu konuda kendileriyle ancak zalimlerin mcadele edece ini;
47 Taberi, Tarih, I, 1837-8. 48 Tabert, Tarih, I., 1838-9.

28

oysa Ensar'm meziyet ve faziletlerinin, islmiyete olan hizmetlerinin inkar edilemiyece ini; ilk Muhacirlerden sonra Ensr dere( esinde eref sahibi kimse buil nmadn belirttikten sonra "bizler emir, sizler ise vezirlersiniz; sizden ba kas ile isti arelerde bulunulmaz, sizin muvafakatnz almm.adan kararlar verilmez" diyerek szn bitirdi. 49 Hz. Elyii Bekir'den sonra sz alan Hubab b. el-Munzir, Ersr'a hitaben: "Mademki i ittiiniz sz ve fikirden ba kasn kabuk yanam yorlar, o halde onlardan bir emir, bizden bir emir seilsin" dedi. 50 Hz. mer'in bu szlere verdi i cevap, bu konudaki ihtilaf zen ve Ensr'a tesir eden bir cevap olmu tur: "Bo una uramayn, iki kii bir arada ve ayn zamanda hkmet edemezler. Allah'a and olsun. ki Araplar, sizden bir emir kabul etmezler; nk peygamberleri sizin kabilenizden deildir. Fakat onlar, iinden nbiivvetin kt kabilenin emirli ini ka bul ederler. Araplara kar bizim ileri srece imiz kuvvetli ve do ruluu apak olan delilimiz de , Hz. Peygamber'in Kurey 'ten olmas dr. 51 " Hubab b. el-Munzir'in yeniden kar kmalar bir fayda sa lamad . Zira bu defa Ensar'dan olan Be ir b. Sa'd kalkarak: "Muhammed (SA) Kurey 'tendir, emirlik herkesten ok onlar n hakkulr"52 deyince Ensar da raz oldu ve Hz. Eki Bekir'in "i te mer, i te Eb Ubeyde, hangisine isterseniz ona beyat ediniz"' szne onlar, Allah'a and olsun ki sen saken bu grevi zerimize ala nyacaunz teyid eyleriz; nk sen Muhacirlerin en meziyetlisi, Ma ara'da bulunan iki ki iden biri ve namazda Resulullah' n halifesisin.. Resulullah seni "din iin imam semitir." 53 Uzat elini, sana beyat edece iz, diyerek yrdler. Ensar'dan Beir b. Sad onlardan nce yeti erek beyat etti, di erleri de s rayla beyat ettiler. Bylece hilafet meselesi halledilmi oldu.54 Fakat burada dikkatlerimizden uzak tutmamam z gereken bir husus vardr. Ensar , son derece ciddi ve kesin ifadelerle "hilafet"in kendilerinde olmas n isterken, nasl oluyor da birden bu kararlarndan. vazgeebiliyorlar ?
49 Taberl, Tarih, I, 1839-40. 50 Taberl, Tarih, I, 1841. 51 Taberi, Tarih, I, 1841. 52 Taberi, Tarih, I, 1842. 53 Kalhilti, Kef, 80 a. 54 Taberi, Tarih, I, 1842 vd. Bu toplant geni bir ekilde Berzuri (Ensb, 140 a-142 b) tarafndan da verilmi tir. Ayrca bk.: Cevz4, Muntazam, 33 a-37 b; Kalht4 , Kef, 216 a, vd.; nn erhu Nehc, II, 2 14; Eb Muhammed, Kitabul-Ftrak,11a 14b; el imame ve sSiyase, I, 12 vd.
-

29

Ensr, Evs ve Hazrec'den ibaret iki byk kabileden mte ekkildir ve bu iki byk kabile aras nda t Cahiliye devrine kadar uzanan dmanlk vardr. Geri slmiyet bu dmanl ortadan kaldrmtr; ama Evs'liler, kendilerinden olan Be ir b. Sad'n szlerini ve Kureylilerin. iddialarn , Hazreclilerin namzet gsterdi i Sad b. Ubde'nin emirlige getirilmek istendi ini grnce, "Hazrecliler bir defa e nl lige geer' lerse bu fazilet daima onlar n elinde kalr; bundan bize hi de pay ay rmazlar" dncesiyle ve eski krgnlklarn tesiri altmda Hz. Eb Bekir'e beyat ettiler. Evslilerin kabile asabiyeti ile gsterdikleri bu davran sonucunda, aznlkta kalan Hazrecliler, duruma boyun e diler; ama Sad b. Ubde de Hz. Eb Bekir lnceye kadar ona beyat etmedi. 55 Cereyan eden tart malara ramen Hz. Eb Bekir'e beyatla kapanm gibi grnen, halbuki daha sonralar Mslmanlar pek ok megul eden Hilafet olayn n getii "Sakifetu Beni Saide" toplant snda bizim amizdan iki nemli sonula kar layoruz. Ki bunlar, ilerde, aratrmamzda zerinde duraca mz nemli hususlardr ve Sakifetu Beni Side toplantsn ksmen genie yazmzn bir sebebi de budur. a) Bu toplantda Ensr ve Muhacirler aras ndan Hz. Peygamber'e halife olacak ahs aratrhrken, Ehl-i Snnet kaynaklar na gre, hi kimse Resulullah'tan naklen tek hadis rivayet etmemi tir.56 Hilafet makamna kimin geece ine dair delil arand ve buna iddetle ihtiya duyulduu bir anda, bir nass veya i areti bulunmamas57, bu konuda Hz. Peygam.ber'in. Ensr ve Muhacirler taraf ndan bilinen bir hadisinin mevcut olmadna dellet eder. Bu durumda " mamlar Kurey'ten olur"58 hadisine mezhep taraftarl veya kabile asabiyeti ile rivayet olunmu bir szdr, demek pek isabetsiz saylamaz.
55 Taberi (Tarih, I, 1843-4), Abdullah b. Abdurrahman, Eb Mihnef ve Hi am kanaliyle rivayet etti i haberde byle diyor. Seyf ve Ubeydullah b. Said yoluyla gelen haberinde de (s. 1845), S'ad'm da beyat etti ini bildiriyor. 56 Geri E'ari (Malaikit, 2), Hz. EVI Bekir'in "Imamet Kurey 'tendir" hadisini delil olarak zikretti ini sylyorsa da, Ibn Hi am, Taberi gibi salam kaynaklarda buna ve bu hadisin halife seiminde esas delil oldu una dair hibir kay t yoktur. 57 Hz. Eb Bekir'in, Hz. Peygamber'in sa hmda Mslmanlarn namazlarm kldumak zere imam tayin edili ine taklarak, bunun Eb Bekir'in halifeli ine iaret olduunu syleyenler bulunmutur. Bk.: O. Rza Dorul, islm Tarihi, X, 55 vb. 58 bn Hanbel ,Musned, III, 129, 183; IV, 421; Nuaym b. Hammad (Kitabu'l-Fiten ve'llfelahim, Atf Ef. Ktb. Nu. 602) bu konuda u hadisleri de sylyor: "Dnyada iki ki i kalsa da bu i Kurey'e aittir" (v. 55a), "Bu konuda halk Kurey 'in emrindedir. Mslimi onlar n Mslimine, kikfiri de kfir olan na tabidir."(v. 60 b).

30

b) Bu tarihi toplantda her iki tarafn zerinde birletii hususlar: 1. Riyasetin, Cahiliye devrinden itibaren Kurey 'e ait oluu; Nbvvetin onlarn iinden k ve bylece Araplar n "emirlik"i yalnzca Kurey'e ait bilmeleri; 2. islmiyeti kabul edi teki kdem; 3. k srasnda bu dine mal ve cam ile hizmet.. Grlyor ki Hz. Ebn Bekir'in halife seili inde herhangi bir nass veya iaret de il, dorudan doruya geli mekte olan slam devletinin savunma ve yaylmasn gerekle tirebilecek, birli ini ve dzenini koruyabilecek, her eyden nce mmete bakanlk edebilecek kabiliyette oluu, Kureyli olmak hasebiyle n.eseb bakmndan etrafnda sayg uyandr , Mslman olmaktaki kdemi ve Resnlullah' n en yakn arkada oluu gibi vasflar rol oynamtr. Ashab da hilfet konusunda, tart malar boyunca, Reslullah'tan bir delil veya i aret arama yoluna gitmemi ve Hz. Peygamber'in bu i i Miislmanlann seiutine b rakt anlaynda toplanmlardr. Bununla birlikte o gn "Sakifetu Beni Side" toplant snda Resulullah'n techiz ve tekfin i leri ile me guliyetlerinden dolay bulunamayan Ehl-i Beyt ve Resn.lullah' n yaknlar olan Hz. Peygamber'in amcas Abbas ve damad Ali b.Ebi Tlib, Hz. Ebn, Bekir'e bey'at etmemi lerdi. Taber159, Urve yoluyla Hz, iki e'den naklen Hz. Peygamber'in k z nunla ile Abbas' n, Resillullah'n brakt miras maln istemek zere Ebn Bekir'in yanna geldiklerini, onun da Hz. Peygamber'den, "Peygamberler miras brakmazlar" 60 hadisini iittiini ve Fedek61 arazisini veremiyece ini sylemesi zerine Hz. Ft ma'nn ona darldn ve lnceye kadar Elyn. Bekir'le konu madn ; Hz. Ali ve H imilerin alt ay mddetle Hz. Ebn. Bekir'e bey'at etmediklerini; Hz. Ft ma'nn lmnden sonra beyat ettiklerini bildirir. Ehl-i Beyt'in hilafet konusunda farkl bir anlaya sahip olduklar Hz. Ali'nin Hz. Eb Bekir'e beyat ederken syledi i u szlerden anlalmaktadr: "Bizim sana beyat etmeyi imiz, senin faziletini inkar ettimizden, ve Allah' n sana ihsan etti i hayn kskandmzdan Biz, bu grevin bizim hakkmz olduunu ve sizin bunu, keyfi bir ekilde ve bask yoluyla elimizden aldnz d nyorduk"62 .
59 Tarih, I, 1825 vd. 60 bn Mce, Sunan, I, 81. 61 Fedek, Medlne'nin kuzeyinde kk bir Yahudi ky idi. Hayber vak'as nda buras Hz. Peygamber'e gemi ti. Onun hayat boyunca ailesinin ve "Ben6 Ha im"den muhta olanlarn ihtiyalar iin bir gelir olmu tu. Eb6 Bekir tarafndan Hz. Fatma'ya verilmesi reddedilen Fedek, sonra Hz. mer tarafndan Ehl-i Beyt'e devrolunmu tu. Bk.: Hamevi, Macera, VI, 342-345. 62 Taberi Tarih, I, 1826.

31

Grlyor ki Hz. Ali'nin hissi bir alka ile ve Reslullah'a yak n akrabal sebebiyle beyattaki gecikmesi, ba ka art niyetlere dayanmamaktadr. Zira Hz. Peygamber vefat eder etmez Ebu. Sufyn (32 / 652) in ona gelerek "Ebu'. Kuhafe'nin hakk n yemesine raz olacak msn?" diye kkrtmas na, "Ben asla bunun pe inde olmadm; bu Mslmanlarn i idir"63 eklinde sert bir cevap vermekle kalmam Eb Sufyan'a "Sen bu szlerini ancak Mslmanlar aras nda fitne yaratmak maksadiyle sylyorsun, biz EU,. Bekir'i halifeli e layk bulduk" diyerek azarlamtr.64 Artk bu a k szlerden sonra Hz. Ali'nin davran ndan gizli anlamlar karmak ve halifeli in ancak Ehl-i Beyt'e ait oldu u grn ve "vasiyet" gibi iddialarla hilfetin Hz. Ali'ye ait oldu u grn savunmak65 ve bylece durumu istismar etmek kt niyetli iilerin ve islamiyeti kart rmak isteyenlerin i i olmaktadr. Aklamaya alt mz ekilde zmlenmi olan hilafet meselesi, zellikle Hz. Osman devrinde balayan karklklardan itibaren slam dnyas nn u ra t konularn balcalar ndan biri olmu ve hatt zaman zaman devletin ba na byk iler am tr: Hz. Peygamber'in vefat ndan ilk halife Hz. Eb Bekir'in halife seiliine kadarki ok ksa srede cereyan eden ictimai ve siyasi dalgalanmalar bunlardan ibarettir. Hz. Eba. Bekir devrinde siyasi bir anla mazl k kmamt r. Yalnzca bir takm Arap kabileleri zekat vermekten kamm . Hz. Eb Bekir'in askeri mdahalesi ile bunlar tekrar zekt vermeye devam etmi lerdir. 66 Bu arada vukua gelen baz irtidad olaylar ve peygamberlik iddialar da Hz. Eb Bekir'in kararl tutumu ile ok ksa srede temiz-

lendi.67
Hz. Eb Bekir'in kendisinden sonra halife olarak aday gstermesi 68 ile hilafet makam na gelen Hz. mer devri on y l-vesahbnioylr lk fetih devridir. 69
63 Berazuri, Ensab, I, 142 a; bn Ebil-Hadid, erhu Nehc, I, 96 / . 64 Taberi, Tarih, I, 1827 vd. 65 Nitekim bir Zeydi olan bn Ebil-Hadid (erhu Nehc, I, 67) bile bu vasiyet iinin uydurma olduunu; eer byle bir ey bulunsayd. Hz. Ali'nin bunu o zaman ileri srmesinin gerekeceini sylemitir. 66 Taberi, Tarih, I, 1851-2128 aras nda Hz. Eb Bekir devrinin siyas, ictimai ve dini olaylar anlatlr. Ayrca bk.: Neseri, Tabs ra, 229 a, vd. 67 rtidad olaylar ve sahte peygamberler konusu iin Taberi (Tarih, I, 1851 vd.) 'den ba ka bk.: Baddi, Fark, 16-17; Bahriye ok, Islmdan Dnenler ve Yalanc Peygamberler, Ank. 1967. 68 bn Abd Rabbini, Ikd, I, 267 vd.; Taberi, Tarih, I, 2137. 69 Taberi, Tarih, I, 2138-2797; Ibnu'l-Cevzi, Muntazam, 61 a, vd.; Kalhti, Kef, 83 a.

32

ta dnda Mslmanlarn hepsine gre tamamen Kitb ve Snn.et'e uygun olann Hz. Eb. Bekir ve mer'in. hilafetlerini, slam mezhepleri tarihinde olduka nemli sayfalar dolduran Osman b. Affan ve Ali b. EM. Tlib devirleri takib eder.
3. Genel olarak mezheplerin ve zellikle Havaric'in do uuna sebep olan etkenlerden biri de, 'nc halife Osman b. Affan ve Drdnc halife Ali b. Ebi Tlib devirlefinde Mslmanlar aras nda cereyan eden sava lardr. yle ki, ilerde genie arlatlaca zere, halife Osman' n feci ekilde katledilmesiyle sonulanan olayda, katiller hakk ndaki hkm nedir? Hz. Ali ile Vmmiiln.'m.inin Hz. Ai e, Talha ve Zubeyr aras nda geen Cemel vak'as nda ve Muaviye ile olan S ffin savanda len ve ldrenlerin durumu ne olacakt r 9 imnn ls ve snr nedir? vs. gibi sorular, Mslmanlar aras nda tartma konusu olmu ve bu kanli olaylar. e itli fikri cereyanlarnn knda en byk etkenlerden say lmtr. Havarie'in knda da immet konusu ile birlikte Mslmanlar arasnda geen bu savalar ve ortaya kard sorularn en byk paya sahip oldu u aktr. Bu sebepten, konumuzun daha iyi anla labilmesi iin, bu olaylar ksaca ortaya koymakta fayda gryoruz. Hz. mer (0.24 /644). azadi bir kle taraf ndan hanerlenince, vefat etmeden nce, halife seimini r a'ya havale etmi tir. Aere-i Mbeere'ain sa kalanlar ile kendi o lu Abdullah b. mer'den meydana gelen f r 71 , uzun mzakerelerden. sonra Osman b. Affa 'm baa gemesine karar vermi tir. Seimde dikkat edilen husus, Allah' n Kitab'na, Reslnn Snnet'ine uymak ve kendisinden nceki iki halifenin yolundan gitme artdr.72 Bu artlara Hz. Ali, "gcmn ve bilgimin, yetti i kadar"73 cevabn verirken, Hz. Osman "evet" cevab n verince, r Hz. Osman' tercih etmi tir. Hz. Osman'n seiliinde bu tereddtsz verilmi "evet" cevab kadar, yann bykl, yaratlnn yumuakl rol oynamtr74.
70 Kalhtl, Kef, 139 b. 71 Sr, Abdurrahman b. Avf (31 / 651), Osman b. Affan (35 / 655), Ali b. Ebi Tlib (40 / 660), Zubeyr b. el-Avvana (36 / 656) Talha b. Ubeydullah (36 / 656), Sa'd b. EM Vakkas (55 / 674)' tan ibaretti. Hz. Omer'in o lu Abdullah ise rmn seime itirak edecek bir yesi sfat ile deil, bir mvir olarak bulunuyordu. Bk.: Makdisi, Bed', 190-4; Beliizurl, Ensb, I, 463 b; Ta:beri, I, 2776-2797; Kalhti. Kef, 84 b, vd.; Ibn Ebi'l-Hadid, erhu Nehc, I, 91-6; Ayrl, lkd. 101 a, vd.; el-imme, I, 29. 72 Kalhti, Kef, 85 b. 73 Taberl, Tarih, I, 2786. 74 Ibn Abd Rabbihi, Ikd, IV, 303.

33

Ashabm ve Mslmanlar n, iddeti dolaysiyle75 ve halkn slmiyetin k srasnda yaplan harplerde birok Mslman n m rik akrabasm ldrm olmas sebebiyle hala ilerinde yatan intikam ve kin duygusunnun Hz. Ali'ye ra bet etmedii bir gerektir.

ra'nm karar ile, Mikdad b. el-Esved76 gibi eklen beyat edenler dnda genel bey'ata mazbar olan Hz. Osman'n hilafeti, tarihte genel olarak ikiye ayrlr.77 0 kadar ki bunlardan birinci devre (24-29 / 644-49) "yi idare", ikinci alt yllk devre (30-5 / 650-5) de "gayri me rluk ve karklk" ile tavsif edilir. 78 Bu trl bir ayrma, isyanlarn ve karklklarm ikinci devrede ba lam olmas tesir etmi grnyor. Aslnda bu devredeki kanklklarn, sebeplerini daha ncelerde aramak ve ona gre bir hkme gitmek gerektir; nk seimi sahih olan 79 Hz. Osman devrindeki karklklarda, onun dini anlamda gayri me r idaresinden sz etmek haks zlk ise de, Ben Ha im ve Ben meyye soylar arasndaki rekabet ve ayrlklarn nemli rol oldu u zerinde durulabilir. 80
Cmertlii, zenginli i, yumu ak huyluluu ve tevazuu ile tannm81 n, devrinde ortaya kan karklklarda selefi Hz. mer ka- Hz.Osman' dar dirayetli olamay82 ve zellikle selefinin icraat nn aksine Kurey'in ileri gelenlerini her hususta serbest b rak ve izinsiz darya kmalarna aldrmay 83, bize gre fitnenin, kndaki millerin ba lcalarndan biri olarak grnmektedir. Bu arada ho nutsuzluun di er etkenleri nelerdi ve Hz. Osman' n bunlardaki tavr ne olmutu? Bu hususta Philippe Hitti 84, Osman aleyhine "kyam Kfe'de Ali taraftarlar arasnda balad ve bilhassa M sr'da taraftar kazand" derken, J. Welhausen 85 de hemen hemen ayn
75 Ahmed elebi, Tarih, I, 322. 76 EVI Zehra, Mezhepler, 40 Mikdad b. el-Esved, ikinci Habe muhacirlerindendir. Bedr'de bulunmutur, 70 yanda Medlne'de lmtr. Bk: Ibn Sa'd, Tabalt4t, III, 114. (Mikdad b. el-Esved'in lm 33 / 653'tr). 77 Kalhti, Kef, 85 a-86; Eb Zehra, Mezhepler, 40; Vida, Osman M., A, IX, 430; H. A. R. Gibb- H. J. Kramers, Uthman, Shorter Encyclopedia of Islam, Liden, p. 616. 78 Vida, Osman, A, IX, 430 Kalhti, Kesf,139 b. 79 Nesefi, Tabs ra, 233 b. 80 Iki soyun eki meleri hakknda eitli rnekler iin bk.: Makrizi, en Niza ve't Tehasum
-

fintii Beyne Beni Umeyye ve Beni HdliM, Msr 1937. 81 Taberi, Tarih, 3054 vd. 82 Ebil Zehra, Mezhepler, 44. 83 Taberi, Tarih, 3026; elebi, Tarih, I, 322. 84 rdrihu'l-Arab, II, 235. 85 Arap Devleti, 19 vd.
-

34

gr payla maktadr. G. Levi Ddla Vida86 ise, meseleye "Iktisadi' buhrandan, en ok mustarip bulunan" Irak'taki isyankr gruplar n hareketi gzyle bakmaktadr. Islam, kaynaklar , mezhep tarafgirli inin tahrif ettikleri istisna edilecek olursa, meseleyi genel olarak Hz. Osman' n muhalifleri tarafndan ileri srlen itirazlar kaydetmek ve bunlarn "mazur grlebilir yanllar " oldu unu belirtmekle yetinmilerdir. Bu Ebl-i Snnet kaynaklarna gre Osman b. Affan aleyhinde doan cereyann sebeplerinin banda, onun, akrabas na yani Emevi ailesine gsterdi i ar yaknlk ve eyalet valiliklerine onlar tayin etmesi gelir. Tif'e siirillm olan Mervan'n babas el-Hakem b. Medine'ye getirterek kendisine Beytu'-1-Mardan, yzbin dirhem, o lu elHaris'e Medine ar snm "ur"unu, Mervan b. el Hakem'i 88 zel katibi yapmas ve bn Ebi Serh'e 89 frikiye vilayeti gelirinin "lums"unu vermesi90, seferlere i tirak etmeyen baz yaknlarna harp ganimetlerini datrken hisse ay rmas, Ehl-i Bedr'in paylarm ksmas, Hz. mer'in tayin etti i baz sahabeyi valilik grevlerinden alarak yerlerine kendi yakn akrabalarndan olan Abdullah b. el-Velid b. Ukbe 92 ve zellikle Abdullah b. Sa'd b. Ebi Serh gibi Mslmanlar n nefretini kazanm olanlar tayin etmesi bu yaknln rneklerindendir. Ayr ca onun Hac esnas nda Mina'da seleflerinin aksine namaz iki yerine drt rek'at
86 Osman, /A, IX, 430. 87 Hz. Osman'n kardeidir. Hz. mer tarafndan kendisine Bahreyn ili verilmi , sonra Basra'da oturmu ve 32 / 652 ylnda lmtr. Bk.: bn Sad, Tabakt; bn Hacer, Isabe, II, 28; Zirikli, A'ltm, II, 295. 88 Mervan b. el-Hakem, Osman'n amcasmn oludur. Osman'n ktipliini yapan Mervan, onun katli zerine Muaviye'ye s mm ve 65 /685 ylnda lmtr. Bk.: bn Sad, Tabakta, V, 27 vd; bn Hacer, istbe, III, 477-8. 89 'bn Eb Serh, Hz. Osman'n st karde idir. Hicretten nce islamiyeti kabul etmi ve vahy ktipliinde bulunmutur. Bir keresinde ayetin sonunu syleyince, "bana da vahy geliyor" diyerek irtidat etmi tir. Hz. Peygamber ldrtmek istemi se de, Osman'n srarl ricas zerine gze grnmemek artiyle affetmitir. 59 / 678'de lm tr. Bk.: Usdel-Gibe, 173; bn Hacer, isabe, II, 316 vd. 90 Muhibu'd-Din et-Taberi (er-Riytidu'n-Nadara II, 137), Ifrikiye vilayetinin hums'unun Mervan'a verildiini yazyrsa da, Taberi ( Tarih, I, 2813) Abdullah b. Eb Serh'e verildi ini yazar, ki dorusu da budur. 91 Osman'n daysunn oludur. Onun ve Muaviye'nin Basra valiliklerini yapm tr. 58 /677 ylnda lmtr. Bk.: Ibnug-Esir, Usd, III, 191; ibn Hacer, Istbe, III, 60 vd. 92 el-Velid b.Ukbe b. Ebi Muyt, annesi tarafndan Osman'n kardeidir. Mekke fethinde slam olmutur. Osman'n hilfetinde Kffe valisi iken arap iti i iin azledilmitir. Bk.: ibnug-Esir, Usd, V, 90 vd; bn Hacer, Istbe, III, 637; Zirikli, Altan, IX, 143.

35

kldr , m.ushaflar yaktrarak bn Mes'd93 ve Ubeyy b. Ka'b'n94 atlrm yasaklaygs; Ehl-i Bahreyn ve Uman halkn , zekt mallar sathneaya kadar mal satmaktan men edi i,96 Medine otlan develer iin verii, kendini ve Muaviye'yi tenkid eden Ebi. Zerri'l-Gfari'yi97, Rebeze'ye98 srmesi, Annar b. Ysir'i dvdr , Muhacir ve Ensrla istiareyi terkedi i gibi icraat99, aleyhine birer delil olarak kullan lmtr. Hz. Osman'n akrabalar na kar gsterdii yaknlk muhtemelen u iki husustan, ileri geliyordu. Bir kere onun ailesine olan d knl, yaratlmn gere i idiyse de, bu iyi vasf, Hz. Peygamber'in ailesi gibi Abd Menaf soyuna mensup olmakla beraber Ha im ve Muttalib o' arna gre daha kuvvetli, kudretli, daha zengin ve daha soylu olan f.Tmeyyelilerim, Hz. Peygamber zaman nda kaybettikleri eski nfuzlar n elde etme h rsn kamlam ve Osman'n bu iyi niyeti onlarca smrlm tr. Nitekim Kfe valisi Said b. el-iks' n. Irak blgesi Kurey 'in iftliidir, demesi Emevilerin birok ehirlerde halk "savulun" diye tahkir etmelerim ve zellikle Hz. Osman' n ktibi Mervan'n Medine'yi igal eden isyanclara ve halka hitaben yapt : "Ne istiyorsunuz? Niin toplandnuz ? Sanki bir yamadan mal karacakm gibi buraya toplaim snz... Sizler bizim hkmranlmz elimizden almak istiyorsunuz... Dnfolun buradan?. Vallahi biz, l kramz altmdakilerine malup olacak einsten adamlar de iliz ?...,,102 eklindeki konu mas grmz desteklemektedir.
93 Abdullah b. Mes'd, ilk Mslmanlardand r. Kur'an' en iyi ezberleyenlerden olup, kendisinden pek ok hadis rivayet olunmu tur. 32 / 652 ylnda lmtr. Bk.: bn Sa'd, Tabakta 111-2., 106; Ibnu'l-Cevzi, Stfat, I, 154; ilnul-Esir, Usd, III, 256 vd. 94 Ubeyy b. Ka'b, Kurra'mn ileri gelenlerindendir. Akabe ve Bedr'de bulunmu tur. Tahminen 22 /642 ylnda lmtr. Bk.: Tim Sa'd, Tabakta, III/ 2., 59; Ibnu'l Usd, I, 49; bn Hacer, istibe, I, 19. 95 Kalhti. Ke f, 86 D-87 a. 96 emmhl, Siyer, 17 b. 97 Ebl Zerri'l-Gfri, ileri gelen ashabdandr. Zhd ve takvas ile me hurdur. 32 / 652 ylnda lmtr. Bk.: bn Sa'd, Tabakt, IV, 161; Ibnu'l-Esir, Usd, V 186-7; bn Hacer, Isbe, VII, 60. 98 Rebeze, Hicaz yolu zerinde, Medine'ye gnlk uzakl kta bir yer ad. Bk.: Ya'lft, Mucem, IV, 222. 99 Hz. Osman'n icraata ve bunlarm tahlili uzunca bir liste halinde kaynaklardan toplanarak Muhibu'd-Din et-Taberi unvan ile mehur Eb Cafer Ahmet (694 / 1294-5) tarafndan verilmitir. Bk.: er Riyadun Nadara Asere, II, 137-152. Bu hususta ayrca bk.: Belazuri, Enslib I, 466 a, vd; bn Abd Rabbihi, lkd, IV, 283-310; Taberi, Tarih, I, 2800-2940; Mes'adt, Murc, II, 332 vd; el-inanc, I, 35-6;Ibn Ebi'l-Hadid, erhu Nehc, I, 96 a, vd; Makdisi Bed' V, 199-202; Ayni, Ikdu'l Cuman, 192 a, vd. 100 Wellhausen, Arap Devleti, 19. 101 aatay-ubuku. Mezhepler, 7. 102 Taberi, Tarih, I, 2975.
-

36 :

Ikinci husus da geni yetkilerle vlilerin elinde bulunan vilayetlerin idaresinde ve hkmette birli i tesis etmek iin ayn aileden olanlarn yaknlndan faydalanmak... Hz. Osman'n Hz. mer'in varmak istedii bu gayeyi 103 d nerek akrabalarnn, bakalarna gre kendisine daha ok bal olacaklarn dnm olmas ok mmkndr. Ancak selefi, ahsiyeti, kudreti ve liyakat ile bu ii, vlilerini muhtelif kabile ve ailelerden semesine ra men gerekle tirmiti104 . Oysa Hz. Osman, birinci hususta syledi imiz gibi akrabalarnn h rslarma malup olmutu. Kaynaklarn tetkikinde Hz. Osman aleyhindeki ho n.utsuzluun Irak ve Msr dnda Hicaz ve Suriye'de de yaylmasnda rol olan Abdullah b.Sebe' veya yalnzca Ibn.u's-Sevd denilen bir isimle kar layoruz. Daha sonralar kendi ad yla anlacak bir mezhebin kurucusu olan ve Havric'in do uundan nce bu mezhepte adlar na rastlanlan baz kimselerle temas eden bu ahstan ksaca bahsedelim. Tabernain rivyetine greios Abdullah b. Sebe,' San'ah bir Yahudidir, annesi siyhidir. Osman zamannda Mslman olmu , daha sonra Mslman lkelerde sapk fikirler yaymaya ba lamtr. nce Hicaz'da iken, sonra Basra, Kfe ve am'a gitmi , fakat burada kimseyi yoluna evirememi tir. amllar onu ehirlerinden karma Msr'a gitmi ve orada "ric'at" akidesini, "vasilik" meselesini ve Hz. Osman'n bilfeti hakk olmayarak ele geirdii gibi fesatlar yaymtr106. ehirlerde gizlice cereyan eden bu olaylar ve etrafa sirayet ediveren bu haberler doleysiyle Medineliler halife Hz. Osman'a mracaatla tahkikat yaptrmasn isterler. 107 Fakat yaptrlan tahkikat hibir sonu vermez. Baz tavsiyelerde bulunan valilere, zorlay c hareketlerden ka , nan Hz. Osman'n cevab bu konuda tesirli konu malar yapmaktan ibaret kalr.
,

Bu yolda giriilen faaliyetler 351 656 y lnda meyvesii vermeye ba lar ve "umre" bahanesiyle yola kan Msrllar, Mekke yerine Mecline'ye gelince, Hz. Osman'n ricas zerine Ali b. Eb Talib, gelenlerle konu ur ve Osman b. Affn'n faaliyetlerinin izah n yaparak ehre girmeden geri dnmelerini sa lar108.
103 Vida, Osman, A, IX, 429. 104 Nu'aymi, Zuhtir, 12. 105 Tabed, Tarih, I, 2942-4. 106 Ibnu'l-Esir, Kamil, 111,114,144 vd.; bn erhu Nehc, I, 560,; Makrizi, Hitat, IV, 146; ehristni, Milel, I, 174. 107 Taberi, Tarih, I, 2943; bn Kesr, Bidiiye, VII, 167; bnu'l-Cevzi, Muntazam, 176 a, vd. 108 bn Ebi eybe, Musannaf, 171 b; NQ, Useal, 6 b; bn Kesfr, Bidaye, VII, 170.

37

Fakat "gelenler srar etmeden dnmlerdir ama ehrin durumunu ve halifenin davran n da yakndan grm"l09 olduklar iin kendilerini ona gre haz rlam ve ayn yl iinde bu defa hac niyeti ile ve merkezden yola kmlardr. 35 yl evval / 656. Nisan aynda Msrhlar AbdurrahmUn b. Udeys el-Belevi, Kin.ne b. Bi r el-Leysi, Suvdan b.Humran es- eklini, Kutey re b. Fuln es-Sekni'nin. emrinde drt grup halinde alt yz veya daha kalabalk olarak, aralarnda Abdullah b. es-Sevda da bulundu u halde hac iin ktlar. Kfeliler ve Basral lar da ayn zamanda ve ayn sayda olarak yola ktlar.110 Medine'ye konakl k uzaklkta konaklayan grup Halife'nin hal'edilmesinde anlam olmakla beraber yerine geecek ahsta ihtilafldrlar. Msrhlar Hz. Ali'yi, Basral lar Talha'y, K-deliler de Zubeyr'i halifelie getirmek istiyorlard . Ancak bu ahslarn hepsi de kendilerine yaplan teklifleri azarlyarak reddederler.11 1 Hz. Ali, Talha ve Zbeyr'den olumsuz cevap alan isyanc gruplar, yapacaklar iten vazgemi gibi kendi memleketlerin do ru hareket ederler. Fakat konakl k yoldan tekrar ve ayn zamanda, hepsi beraber geri dnerler ve Hz. Osman' evirirler. Bu defa yine Hz. Ali, yannda halk da oldu u halde bunlarla konu ur ve son derece m.nidar bir soru sorar: "Gitmi ken niin geri geldiniz ve fikrinizden cayd nz ? Cevap "yolda haberci zerinde bizim katledilmemizi isteyen bir mektup ele geirdik" eklinde olunca, Hz. Ali bu defa Bas al ve Kfelilere dnerek "Msrldarn ne ele geirdiklerini ve mahiyetinin ne oldu unu nasl bildiniz ?" sorusuna "bize ne istersen syle, art k bu adamn (Osman b. Affan) lzumu yoktur" cevab n verirler. 112
109 Ya ar Kutluay, Tarihte ve Gnmzde Islam Mezhepleri, 38. 110 Taberi, Tarih, I, 2954-5; Cevzi, Muntazam, 176 b. Basrallar bakanlar Hurkus b. Zuheyr es-Sadl olmak zere Hukeym b. Cebele el-Abdi, Zureyh b. Abbad el-AbdI, Bi r b. ureyh el-Hutam b. Zubeya' el-Kayst'nin idaresinde; K lfeliler de Zeyd b. Snhan el-Abdt, el-E ter enNehal, Ziyad b. en-Nadr el-Hrisl ve Abdullah b. el-Asamm' n idaresinde idiler. Msrllarm saylarnn 400-700 arasnda deitii hakknda bk.: Belzurl, Enseib, I, 476 b. 111 Taberl, Tarih, I, 2955-7; tbnu'l-Cevzi, Muntazam, 176 b, vd; Ibn Kesr, Bidaye, VII, 174. 112 Tabert, Tarih, I, 2958. Ele geen mektupta Hz. Osman' n miihr ile mhrlenmi ve isyanclarn katlini isteyen mektubun Hz. Osman tarafndan yazlmad, ktibi Mervan'n kaleme ald hemen btn kaynaklarda vard r. Bk.: Belzuri, Enstib, I, 478-479a; tim Eb eybe, Musannaf, 171 b-172 b; Mg', Usl, 7 e; el-inulme, I, 39- 40; emmhi, Siyer, 18 b; Kalhti, Kaf, 90 a; Ayni, Ikdu'l-Cuman,128 b. Yaar Kutluay ise (islm ve Yahudi, 38), gruplarn tekrar ayn zamanda dnlerine dayanarak "daha harekete gemeden bu veslleyi haz rladklar ikr grnmektedir" tezini savunmakta ve dolay siyle mektubun aslszh iddiasn ortaya atmaktadr.

38

isyanclarn. evini evirmelerine ra men, hala zorlayc tedbirlerden kanan Hz. Osman, konu makla onlar ikna edece i kanaatindedir. Nitekim onlara hitabeder ve hareketlerini a klar. 113 Fakat btn bu konumalar kfr ve itirazlarla kar layan asiler, evinin kap s Hz. Ali, Talha ve Zbeyr'in o ullar ve dier grevlilerce korunan Hz. Osman' ldrmek iin komu evin damndan ieri girerler. ilerinde Hz. Eb l Bekir'in olu Muhammed b. Ebi Bekr'in de bulundu u bir graplm tarafndan 18. Zilhicce.35 / 17. Haziran, 656 y lnda feci ekilde katledilen Hz Osman'la, asl nda balam bulunan bu fitne snm olmuyor, bilakis yaklm oluyordu. Halife Hz. Osman'n ebid ediliine son derece zlen, Hz. Alim ve dier ashab, Mescid'de toplanarak yeni halife seimine giderler.Ali b. Eb Talib'e teklif edilen hilafeti, o, orada bulunan Talha ve Zbeyr'e teklif eder, fakat srar zerine bey'at kabul eder. 116 Daha sonra Talha ve Zbeyr istemiyerek bey'at ettiklerini sylemi lerse de, bu ihtimal zayftr. nk Ali b.Ebi Talib, Mescid'de iken bu i i kabul etmelerini her ikisine de srarla teklif etmi , onlar kabul etmemilerdi.117 Beyattan, sonra halka "benden ncekilere bey'at edildi i gibi bana da beyt ettiniz.. imama istikamet, tebaas n.a da itaat gerektir, bu bey'at umumidir"11 8 eklinde bir konuma yapan Hz. Ali'yi bekleyen
113 Taberi, I, 2960, vd. 114 Hz. Osman' ehid edenlerin kimler olduu meselesi hayli karanlk ve tartmaldr. 'Kat'? alarak bilinen husus onu Muhammed b. Ebi Bekr'in ldrmedi idir. Dier taraftan ldrenin kimliini bilmesi tabii olan kars Nile, gelenler yabanc olduu iin tanyamamakta ve "bilmiyorum" demektedir. Bk.: Belzuri, Ensdb, I, 483 a, vd; Taberi, Tarih, I, 3020; Mes'udi, Murlc, IV, 26 vd. Buna ramen muhtelif kaynaklar ldrenlerin isimlerini vermi lerdiri Bk.: Ibn Kuteybe, Maarif, 196; /bn Abd Rabbihi, Ikd, IV., 286-292; Nesefi, Tabsra, 235 b; Makdisi, Bed', V, 206-7; erhu Nehc, I, 198; Semmhl, Siyer, 19 a; Kalhti, Kef, 91 a; aatay-ubuku, Mezhepler, I, 8. 115 Belzuri, Ensah, I, 479 b. 116 Hz. Ali'nin hilfete getirilip tarihinde kaynaklar ihtilfl dr. Taberi (Tarih, I, 3066), Wellhausen (Arap Dev. 24) Hz. Ali'ye Hz. Osman'n ehid edildii gn beyat edildiini yazyorlarsa da ibnul Cevzi (Muntazam, 182 b), "Hz. Osman' n ldrlmesinin ertesi gn"; Dineveri (Ahbar, 140), Nesefi (Tabsra, 236 a) ve El Muhammed (Frak, 18 b)," gn sonra"; Ibnu'lEsir III, 192) "be gn sonra"; bir ibdi yazar olan Kalhti (Ke f, 93 b) "birka gn sonra"; gnmz trihilerinden Hasan Ibrahim Hasan (Tarih, 363) da "yedi gn sonra" bey'at edildi ini ileri srmektedirler. Medine'deki karklklar gznne alnrsa herhalde bey'at ayn gn deil, daha sonraki bir gnde olmu tu. 117 Belzuri, Enstib, I, 479; Dineveri, Ahbar, 140; Taberi, Tarih, I, 3066 vd; Ibnul'-Cev zi, Muntazam, 182 a; Ibnu'l-Esir, Kmid III, 190 vd; /bn Ebi'l-Hadid, erhu Nehc, I, 96, Ebil M uhammed, Frak, 18 b.; emmhi, Siyer, 19b. 118 DIneverl, Ahbar, 140. Kalhti, Hz. Ali'nin "Allah' n Kitab' Resulnn Snnet'i ve Eb Bekir ile Omer sin davranlarna uymas artiyle" seildi ini sylyorsa da (Kef, 93 a, vd), bunun mezhep tarafgirli i ile ortaya atld aktr. nk rt, onu, bu art kabul etmedi i iin Hz. mer'den sonra halifeli e getirmemi ti.

39

en nemli mesele, Hz. Osman'n katillerinin cezaland rlmas idi. Ama ortada belirli bir katil yoktu; say lar ikibin.be yz119 aan, hatta onbin dolaylarnda bir kalabalk Osman' hepimiz ldilrdk diyorlard.120 ehre, hatta Halife'ye hkim durumda bulunan asilerle hemen ba a klamyaca akt. Hz. Ali'nin halka Araplar (isyanclar) uzakla trnz., onlara da geldi iniz yerlere dnnz tavsiyeleri fayda vermiyordu. 121 er taraftan Talha ve Zbeyr de katillerin cezaland rlmasnda srarDi ediyorlar, Ali b. Eb Tlib de hakl olarak "bize hkmeden bu kavimle nasl baa karm?" deyip beklemeyi ve ortal n yat masn uygun gryordu. 122

Onu bu karara sevkeden sebeplerden biri de kendisine fiilen yaln z Medine'de beyat edilmi olmas, vilyetlerin durumunun henz ayd nlanmay idi. Nitekim am valisi Muaviye, kendisini bey'ata davet iin gelen eliye red cevab verir ve "Osman'n kann talep" perdesine brd hilafet arzusunu sonuna kadar gtrmeye kararl olduunu zmnen ifade etmi olur.123 Bu gayenin tahakkuku iin faaliyete giri en Muaviye , bir taraftan amllar Osman'n kann talebe ve lmnden Ali b. Eb Talib'in, sorumlu olduu kanaatine, dolaysiyle intikama arrken, bir taraftan da M s r' salam bir ekilde ynetmeye balayan Ali'nin valisi Kays b. Sa'd'm gzden d mesi iin aslsz sylentiler ortaya atmaya balar ve azlinde de ba arya ular. 124 Hz. Osman'n katillerini cezaland rma meselesinde Muaviye'nin gsterdii bu tutum ile Mekke'de bulunan E nevi ailesi mensuplarnn yannda yer aldklar mmlm'minin Ai e ile Talha ve Zbeyr'in davranlarnn gerek sebeplerini izah edebilmek gerekten ok gtr. nk Halife Ali b. Ebi Talib'in, Osman b. Affan'n katillerini cezalandrmak istedi i phesizdir. Ancak ortada bir de il, saylar binleri aan ve Medine'ye hkim bir isyanc grup vardr. E er Hz. Aie, Talha, Zbeyr ve Muaviye, "Osman' n kann talep" konusunda gerekten sami119 Kutluay, slam ve Yahudi, 41. 120 Dineverl, Ahbetr, 163. Ayn yazar (s. 171), Hz. Ali'nin a zndan "katillerin yirmibin olduunu" nakleder. bn Eb eybe (Musannaf 172 b, 186 b) de "Osman' otuzbebin kiinin" ldrdn syler. 121 Taberi, Tarih, I, 3081 vd. (122) Taberi, Tarih, I, 3080,3102 vd. 123 H. Lammens, Muaviye, L4, VIII, 439. Muaviye, Amr b. el-As'a bir mektup yazarak, Hz, Ali'nin kendisini bey'ata a rdn, ne yapmas gerektiini sorar. O da kendisine Msr' vermesine karlk , halk hilffetine a rmamas vs. gibi tavsiyelerde bulunur. Bk.: Dineveri, Ahbar, 157-9. 124 Taberi, Tarih, I, 3235 vd; bnu'l- Esir, Kamil, III, 268-76; bn Kesix, Bidaye, 251-3.

40

mi idilerse, niin Halifenin safnda de il de, kar smdadrlar ? Bu soruya cevap vermenin gl yannda, insan ister istemez bir tak m rivayetleri onlar adna deerlendirme durumuna geme e mecbur olmaktadr. Hz. Aie, ehid edilmeden nce Hz. Osman hakk nda "o, bu Kitab'n hkmlerini inemi ve kfre gitmi tir" 125 derken, onun lmn ve Hz. Ali'ye bey'at haberini al nca "mazln olarak ldrlm tr" 126 demekteclir. Bu szde onun, ifk olay dolaysiyle Hz. Ali'ye kzgnlm ak bir ekilde grmek mmkn olmaktad r127. Talha ve Zbeyr de bey'at etmi lerken, umduklar valilik veya "hilfette ortaklk taleplerine 128 msbet cevap alamam olmalar sebebiyle bu yola gitmilerdir kanaatine ula mak, yadrganmamaldr. Zira yukarda da belirtti imiz gibi Ali b. Ebi 'rabb, Osman'n kanndan sorumlu de ildir129 n katlinden dolay vestlikby'adnc rhikmseOan' onu itham et nemitir130 . Hasl ister dini, ister diinyevi h rs ve kzgnlklar sebebiyle olsun te ekkl eden kar grup, slam tarihinde ilk defa Mslmanlarn kar karya gelmelerini sahneye koyuyordu. Bununla birlikte sava tan nce ne Hz.Ai e'nin ne de Hz. Ali'nin bu konuda verilmi kat'i kararlar vard . Nitekim iki ordu Basra yak nlar nda kar karya geldikleri zaman Hz. Ai e, "insanlarn arasn slah iin geldiklerini 131 sylyor, Hz. Ali de onlara uyuyordu. Mesela, Hz. Ali'nin askerlerinden biri, ona sava iin geli sebeplerini so duunda "e er kabul ederlerse sulh ve skn zerinde hirle memizi istiyoruz" 132 cevabn vermektedir. Bu anlay zerine kar lkl nzakerelerle durum memnuniyet verici bir geli me takibederken, 14. Camaziyelalair. 36 / 9. Aral k. 656 Perembe gn133 taraflar ne oldu unu bilmeden birbirine girer. Birdenbire kz an savata bir tarafta Hz. Yl e'n.in, kar tarafta da Hz. Ali'nin "durunuz, Osman' n katillerine lanet olsun." 134 nidalar savan g125 Kalhti, Ke f, 89b, 95 b. 126 Taberi, Tarih, I, 3112. 127 Wellhausen, Arap Dev. 24. 128 'bn erhu Nehc, I, 96, ayn; Eb Muhammed, Ftrak, 28 a. 129 bn Abd Rabbihi, Ikd. IV, 298-305. 130 bn Ebl eybe, Musannaf, 173 b. 131 Taberi, Tarih, I, 3156-7; bnu'l-Esir, Kmil, III, 223; bn Kesir, Bidaye, VII, 238. 132 Taberi, I, 3141-2,3167 vd.; bnu'lEsir Kamil, III, 224-5. 133 bnu'l-Esir, Kamil, III, 236; emml ( Siyer, 22 b) savan 10 Cem'ziyelevvel 36 Perembe gn olduunu yazyorsa da, bu herhalde yanh olmaldr. 134 bn ELI eybe, Musannaf, 181 a; Tarih, II, 158; TaberI, I, 3183 vd.; ibnu'lCevzI, Muntazam, 193 b.

41

rlts iinde kaybolur gider ve neticede iyi bir sava tekni ine sahip Hz. Ali, sava kazanr; Talha ve Zbeyr de dahil pek ok Mslman Tarihte "Cemel Vak'as " diye me hur olan bu savan sonundaki faaliyetleri imdilik bir tarafa b rakarak, baz tarihlerde sava n balamasndan bir gn nce geti i sylenilen gizli bir toplantdan sz ede1i m136. Halife Ali b.Ebi Talib'in safnda bulunan Osman b. Affa.'m katline itirak etmi olanlar, iki taraf aras nda sulhun akdedilmesinden korkarak, gizli bir toplant yaparlar. Bu toplant da lba' b. el-Heysem, Adiyy b. Hatem, Salim b. Sa'lebe el-Absi, ureyh b. Evfa b. Dubey'a, el-E ter ile Osman'n katline itirak eden birka ki i ve ibrm's-Sevda hazr bulunurlar. Toplant da mesele btn a kl ile ortaya konur ve eer bir anla ma vuku bulacak olursa, say larnn Medine'de ikibin be yz olduunu ve orada kuvvetli olduklar n, oysa burada karlarnda bebin ki ilik bir kuvvetin bulundu unu, dolaysiyle rahata kendilerini cezalandrabileceklerini; bunun iin he iki taraf n gn domadan sava a ba latlmasnn en kar yol oldu unu karara ba larlar. Bu karara uygun olarak gecenin karanl nda her iki tarafta da bask n eklinde balatlan sava kyasya srdrlr ve bilinen sonuca gelinir Bize gre burada zerinde durulmas gerekli.nokta byle bir toplant tnn yaplp-yap lmamas n tahkikten ok, u veya bu sebeple ba latlm bir sava ta ve daha nce Hz. Osman'a kar giriilmi aleyhte faaliyetlerde, olaylarn sorumlusu olarak bir ah s veya grubun ihdas meselesidir. yle grnyor ki Islam tarihini gerekten son derece zc sayfalarla dolduran bu olaylarn bir tek sorumlusu vard r: Abdullah b.Sebe'... E er bu iddiay Taberi'den balamak zere gnmze kadarki eserlerde de erlendirme cihetine gidersek, bir bak ma bu ahsn ya ad devirdeki sekin ashab , bir Yahudi muhtedisinin oyunca durumuna sokmu oluruz, ki bu gerekten ciir'etli bir davran olur.
135 Cemel vak'k. ,s ilk ve sonraki eserlerde olduka geni olarak anlatlmtr. Savan cereyam, kar lkl mzakereler, Zbeyr'in sava meydanm, Hz. Peygamber'in bir sz hatrlatlnca piman olup terk etmek isteyi i, Hz. Aie'nin pimanhg, l saylar vs, hakknda bk.: bn Kuteybe, Maarif, 208-9; el-imme, 51-73; Belzuri, Ensb, 173 b-180 a; Dineveri, Albcir, 144-154; Taberi, I, 3111-3233; bn Abd Rabbihi, 1kd, IV, 313-332; Mesdl, Muritc, II, 357-374; Makdisi, Bed', V, 211-216; Ibnu'l-Cevzi, Muntazam, 183 a-196 b; Ayni, Cuman, 142 b-151 a; Ibnu'l- Esir, Kmil, III, 205-263; Semmhi, Siyer, 21 avd. 136 Taberi, I, 3163-3191; Hemdani, liclU, X, 137-8; bnu'l-Cevzi, Muntazam, 192 a, vd.; bnu'l-Esir, Kamil, III, 235-6; bn Kesir, Bielye, VII, 239.

42

Dier taraftan bu iddia, vuku bulmu karklklara adlar karan ashabn davranlarn mazur gstermek ve onlar n Ibnu's-Sevcla gibi bir bozguncunun saptud cemiyette tamamen temiz, hatas z ve masum olduklarn ortaya koymak gibi bir anlay n eseri ise, yine de makul saylmamak gerekir. nk bu taktirde, olaylara kar m ashabn, muhtemel veya vaki hatalar m tarihi bak mdan rtbas edip, suu bir alns veya birka abstan mte ekkil toplulu a yklemek gibi artc bir hareket tarz takibedilmi olur. Biz her iki halde de, suun bir ab s veya gruba yklenmesi anlayn kayd ihtiyatla reddediyor ve o devir Mslmanlarm n, siyasi anlay ne kadar de iik olursa olsun, bir ahs veya grubun oyunca olacak derecede zay f ve k arars z olmadklar inancn savunuyoruz. Kald ki bizim payla t mz bir gr de, 137 ortaya kan ihtilaflarda /bn Sehe'nin mevcudiyetinin bn Sa'd (230 / 845) ve Belzuri (279 / 892) gibi mhim kaynaklarda bulunmay p, dier tarihlerin Seyf b. mer tarikiyle gelen Taberi rivayetini nakletmi olmalar , eklindedir. Bu bakmdan Abdullah b. Sebe'nin, daha sonra kendi ad yle teekkl eden bir ii frkasmin grlerini koymu olduunu tereddtsz beninsemekle beraber, onun Hz. Osman devrinde Mslman olup olmad, olmusa bile Ely. Zerr gibi, Ammar b. Ysir gibi gerekten muttaki sahabelerin onunla yapt klar konumalarinda niyetim sezememi olmalarn do rusu kolaylkla izah edemiyor ve bu Yahudi men eli ahsa "hainlik " gibi kt bir s fat dahi olsa, byk nem atfedilmesini liizumsuz bir gayret olarak gryoruz. Taberi'den faydalanarak kar kln en byk amili olarak gsterilen Ilnu's-Sevda, olmasayd dahi, Hz. Osman'n yumu ak idaresinden istifade ile serbeste d ar kan ashabn, deiik istikametlerdeki halk kendi gr lerine toplayan veya halifeyi tenkid eden davram lariyle, bir takm kanldklarn ortaya kmas tabii bir sonu olacakt . Nitekim oldu da.. 1 38 Zira cemiyet de i mi , nizam sarslm ve yeni ihtiyalar be-

lirmi ti..
Cemel'den sonra lleri bizzat gmen Hz. Ali, Basra'ya girmeden nce ordusuna "ya madan saknmalarn ve kimseye dokunmamalar n" emrettikten sonra, Beytu'l-Mal'deki paralar ve harp meydannda ele geen silahlar datm , kadnlar ve ocuklara esir muamelesi yap lmayacan bildirmitir. Kendisine "kanlar helal olanlarn, mallar niin
137 Hseyin, Fitne, I, 132. 138 Bize gre Abdullah b. Sebe' ve de erlendirilii hakknda en ciddi grler Tii-Ht Hseyin (el Fitnetu'l Kubr, I. Osman, ss. 131-137) tarafndan ileri srlm tr.
-

43

hell olmaz ? " diye itiraz edildiyse de o, "Ummul-m.minin'in hissesine d mesine hanginiz raz olursunuz?" deyince susmu lard . 139 S ffin: 1-40 Halife Ali b. EM Tlib, Basra'y alarak kendisine kar harekete geenlerin i ini bitirdikten sonra, Suriye'yi kendisine kar tam mnasiyle haz rlam bulunan Muaviye meselesini zmlemek zere hazrlklara balad . Hz. Ali, Medine'de bey'at kabul ettii zaman gnderdi i mektuptan sonra, Cemel sava nn sonunda da Cerir b. Abdullah' Muaviye'ye bey'at etmesi iin yeniden gn.dermi til-41 . Fakat bu ve daha sonraki uzun boylu yaz maar142, maalesef bir fayda salamad. Muaviye yardmna snd Amr b. tavsiyelerine uyarak, halk dorudan do ruya kendi hilfetine a rmaktan vazgeip Ali'yi Osman' n kanndan sorumlu tutmu ve anllara "e er Ali'ye bey'at ederseniz sizi buradan karir" 143 diyerek kkrtmasm iyice artrm u144. Ali b. Ebi Talib'in Osman'm kanndan sorumlu tutulam yaean , nk onun ahsiyet ve davranlarnn buna ihtimal tan madn yukarda belirtmi tik. Zaten onun Muaviye konusunu zmek iin sefere karken adamlar na "onlar sava balatmadka siz ba latmaym z"145 eklindeki ikaz ve Sffin.'e "sava mak iin de il, Muaviye ile anlamak zere gelmi " 146 bulunduunu belirtmesi bunun a k bir delilidir. Ama Muaviye btn bu iyi niyetlere ra men, fikrinde srar edip Ali b. Ebi Talib'e beyat reddedince, 147 Mslmanlar slam tarihinde ikinci defa ka karya geldiler (36 sonu / 656).
139 Taberi, I, 3223-4 ; bn EM eybe, Musannef, 177 b-181a; 188 b; Dineveri, Ahbr, 151; bn Ebi'l-Hadid, erhu Nehc, I, 97; Kallki, Kef, 96 b. 140 Sffin, Frat'n bat kysndan pek uzakta olmayan, Rakka' nn bats nda, Rakka ile Balis arasnda bir yerdir. Frat'a do ru sadece bir tek yolun geti i batakl k arazi ile ayrlmtr. Hz. Ali ile Muaviye aras nda geen sava la mehur olmutur. Bk.: Yaklt, Mucem, V, 370. 141 Minkari, Sffin, 27 vd.; Belzuri, Ensb, 182 a, vd. 142 Taberi, I, 3274-6; bn Abd Rabbihi, Ikd, IV, 332-6. 143 Dineveri, Ahbr, 157-9. 144 Amr, Muaviye'ye tavsiyesinden nce Hz. Ali'nin faaliyetlerini say p dkt ve onun Kurey'in hayrls olduunu syledii halde , ona kar km, Muaviye'den Msr' koparmak iin bavurulmu bir yol olduu zanmna dayandryoruz. Ayrca bk.: Minkari , Szffin, 37, vb; Elft Muhhammed, Frak, 23 b. 145 Taberi, I, 3282-3. 146 Buhl, Sffin, L4, X, 551. 147 bn Hazm ( Fasl, IV, 160), "Muaviye, Ali'nin stnln ve hil5fete liiyk olduunu biliyor ve kabul ediyordu. Fakat Osman' n katillerinin cezalandrlmas= hereyden nce gelmesi hususunda ictihadda bulunuyor ve kam talepte kendisinin herkesten ok hakk olduunu sylyordu. Bu, bir ictihad meselesi ve bey'at geciktirmek de buna ba l olduu iin gnah saylmamaldr" demek suretiyle konuyu ictihad fark ile izah etmektedir. Fakat Muaviye'nin hareketleri gz nne alnrsa, bu bey'at etmeyi i ictihad fark ile aklamaya inktn yoktur. Bk.: Kutluay, Islm ve Yahudi, 48.

44

Savan fiilen balamasndan nce giri ilen anlama teebbslerims bir sonu vermeyince, nce nehir yolunu elinde tutan Suriye birlikleri geri pskrtiild ve nehir yolu Zilhicce 36 / May s 656 aynda ele geirildi. 149 37 / 657 yl Muharrem / Haziran ay ndan itibaren balayan sulh mzakereleri de bir netice sa lamaynca taraflar Safer 37 / Haziran 657 banda fiilen savaa baladlar. Uzun mddet devam eden sava ta, gnler getike arp malar da iddetlenmeye yz tutmu tur. Ammr b. Ysir, Haim b. Utbe15 ve M'uaviye tarafndan Ubeydullah b. onerfsl gibi ~Olur ashab bu arada lmii lerdir. 152 Bir ara ok kzan sava , zellikle Leyletu'l-Herir denilen 8-9 Safer 37 / 8-9 Temmuz 657 Perem,beyi Cuma'ya ba layan gece "Cuma sabahna kadar" 1- 53 btn
148 Taberi, I, 3270-4; ilnu'l-Esir, Kmil, III, 279 vd. 149 Minkari, Siffin, 160-6; Ya'kbt, Tarih, II, 164; Taberi, I, 3269; Ihnu'l-Esir, Kmil, III, 285. 150 Ha im b. Utbe b. Ebi Vakkas ez-Zuhri, Mekke fethinde mslman olmu tur. Yermuk'ta gz sakatlanm , Celle'yi fethetmi tir. Sffin'de Hz. Ali'nin yamnda yer alm tr: Ibnu'l-Esir, Usd, V, 49. 151 Hz. mer'in o ludur. Babasn ehid eden kleyi ldrd iin k sas gerekirken, Hz. Osman' n diyet deyerek affetmesi zerine serbest kalm t. Hz. Ali'nin hilfete geli inde cezalandr lmaktan korkarak Muaviye taraf na gemi tir. 'bn Sad, Tabakt, V, 8 vd; tbn Hacer, Isabe, II, 423; Zirikli, Alm, IV, 351. 152 Elimizdeki hadi kaynaklar, Ammar b. Ysir'in lmne gelinceye kadar, S ffin sasavann gelimesi hakknda farkl bir rivayette bulunmuyorlar. Ancak An mar'm savata lm zerine olaylar birbirine kan trlmakta ve durum iinden klmasz bir hale sokulmaktad r. Minkari Stffin, 340), Taberi (Tarih, I, 3320-1) ve 11)11'1'1-Esir (Kamil, III, 309) Ammar'm YevmulHerifden ve dolay siyle talkimden nce ld n sylerler. Oysa Kalhti (Ke f, 97 ab), Leyletul-Herir'den sonra Muaviye ile Ali'nin gizlice yaz arak Kitabullah"n hakemliinde anla tklarn; bunu duyan Amma'. b Yasir'in arkada larna: "Ali'ye gidiniz ve bundan dolay onu takbih ediniz" dedi ini ve yine Aramar'm Ali'ye: "Onlar sana, Allah' n Kitab' aramzda hakem olsun, diyeceklerdir; sen de onlara, biz Allah' n Kitab'ma uyarak sizinle d tk, de; aram zda iki hakem tayin edelim, diyecekler, sen de Allah'tan ba ka daha iyi kim hakem olabilir? diye cevap ver" eklinde ikazlarda bulundu unu syler. Ibnu Kuteybe'ye nisbet edilen el-Imtime ve 's-Siyse (I, 109-110) adl kitapta ise, Hz. Ali'nin tahkimi kabul ettiini grnce, Anmar'm onu iddetle tenkid etti ini, savaa sonuna kadar devam edilmesi gerekti ini belirtti ini, sonra onun arkada lar ile beraber karak Muaviye ordusu ile sava tm ve ldrldn Kalhti'nin (v. 98 a, vd) rivayetlerine yak n bir ekilde anlatr. Bunun tarihi bakmdan tutarszl ortadadr. stelik bylece, bu kitab n Ibnu Kuteybe'ye nisbetinin de gerekten pheli oluunu ortaya koyacak nitelikte bir rivayettir. Ama gerek tbadi kaynaklar gerek di erleri Ammar b. Yasir'in faziletleri, medhiyesi ve zellikle Hz. Peygamber'in onun hakk nda "Seni isyankar bir kitle ldrecektir" hadisinde birlemektedirler. Bk.: ln Ebf eybe, Musannaf I, 183 a-184 b; Minkari, S ffin, 341-3; Belazuri, Ensab, 188 a-b; Ya'kabi, Tarih, II, 164; bn Abd Rabbihi, Ikd, IV, 343; Kad Iyd, erhu Muslim, 394 b (Nu, 1035); Semmahi, Siyer, 23 ab; Kalhti, Ke f, 97 a. 153 Bel:amiri, Ensb, 189 a; Taberi, I, 3327. Kaynaklar Leyletu'l-Herir'de pekok insan n ldrld n yazarlar. Bk.: Minkari (S ffin, 477) o gece Arabn ileri gelenlerinden be yzden fazla insann ldn sylerken, Kalhti (Ke f, 97 a) otuzbin lden sz eder.

45

 iddeti ile devam etmi ve Ali b. Ebi Talib, hretli kumandan el-E ter vastasiyle Muaviye ordusuna son ve ldrc darbeyi vurmak ve hatta limitlerini yitiren Muaviye sava mey-danndan kamak zere iken, 154 rla M sr ftihi, kurnaz Amr b. el-As yeti mi ve mehur tavsiye- imda sinde bulunmutu: Mcadeleden vazgeilmesi iin iki taraf aras nda Allah'n Kitab'n n hakemliine bavurmak... Sava ta her hilenin me ru olduu anlay ile hareket eden ve buna Kur'an- Kerim.% bile alet etmekten ekinmeyen Amr'in tavsiyesi zerine Muaviye, byk am Mushaf'n be mzran ucuna balatarak be kiiye taitt1, 155 dier askerleri de yanlar nda bulunan mushaflar mzraklarnn ucuna baladdar ve "Ey rakllar! Allah'n Kitab sizinle bizim aramzda hakem olsun.." diye ba rdlar. Bozulmaya, hatt hezimete giden Muaviye ve ordusunun tehlkle yerine getirdikleri hareket, kar snda kendi kabilesinden olan dinda na kl ekmede tereddtlere d m , stelik "olduka disiplinsiz ve mutaassp din.dar" 156 kim,selerden. miite ekkil Hz. Ali'nin ordusundaki n saflarda arp an kurra' nn zerinde Amr'in mid etti i ikilii dourmakta pek etkili oldu. yi bir kumandan olu undan ok, son derecede muttaki ve halis bir Mslman olan Hz. Ali'nin, ba vurulan bu hareketin bir hile oldu unu, derhal farketti ini gryoruz. Ordusunun tereddde d tn gren Hz. Ali onlara: "Do ru ve hald olarak d naninzla olan savanz siirdrn,z. nk Muaviye, Amr b. el, s, ibn. EM Muayt, Habib b. Mesleme,I 57 bn. Ebi Serh, ve ed-Dahhak b. Kays 158 din ve Kur'an' n dostu deildirler. Ben onlar sizlerden ok daha iyi tan r m: oculduklarn ve bym hallerini bilirim; yle ki onlar hem oeukluklar nda hem de bilyklklerinde ocuklarn ve byklerin en eriri idiler. Yazklar olsun size ki, onlar Kitab' ne imdi kaldrdlar, ne de sonra kald racaklar ve stelik iindekileri de bilmezler. Bu sebepten onu ancak bir hile, iki
154 Muberred, Kamil, 1232; Taberi, I, 330. 155 Minkari, S ffin, 478; Dineveri, Ahbar, 189. Dier kaynaklarda sadece "mushaflar n kaldrdmas ;" naldedilmektedir. Bk.: Taberi, I, 3329; Belzuri, Ensb, 190a; Mes'di, Murc, II, 389; Makdisi, Bed', V, 217; Ibnu'l-Cevzi, Muntazm, II, 16-a; bnu'l-Esir, Kamil, III, 316; Ayni, Cuman, 172 b. 156 Wellhausen, Arap Dev. 26; elebi, Tarih, II, 228. 157 Habib b. Mesleme b. Malik b. Ebi Abdirrahman el-Fihri, Hz. mer zaman nda baz fetihlere itirak etmi ve 42 / 662'de lmtr. Bk.: Ibn Sad, Tabakat, IV, 71; Zirikli, Alm, II, 172. 158 Kaya kabilesinin reisidir ve Muaviye'nin hararetli bir taraftar d r. Bir ara kendi hilfetini iddia etmi, sonra Ibn Zbeyr'e uymu tur. lm 64 / 684'tr. Ibn Sad, V, 27-9; Ibnu'lEsir, Usd, III, 37; bn Hacer, Isabe, II, 207 vd.

46

yzllk ve tuzak olarak kaldrdlar."159 Onlarn "arldnuz Allah'n Kitab'na uymamazlk edemeyiz" demelerine "Allah' n Kitab'na davet eden ve ilk ona uyan kimse benim, 160 ve stelik onlarla bu Kitab' n hkmn yerine getirmeleri iin sava tm; oysa onlar emretti i eylerde Allah'a isyan ettiler, aldini unuttular ve Kitab' n bir kenara ittiler" 161 deiysnltm. Eb Mihnef'e gre,162 Ali b. Eb Talib'in bu szlerine aldrmayan Mis'ar b. Fedeki et-Te nind, Zeyd b. Husayn_et-Tail 63 ve bunlarla beraber daha sonra Hariei olan bir grubun "ey Ali, davet olundu un Allah'n Kitab'na uy; aksi halde seni d manlarna teslim ederiz, yahut da bn Affan'a yapt mz sana da yapar z" dediini gryoruz. Dineveri (282 / 895) ise, 164 Hz. Ali'nin bu konu masndan sonra "Kitabullah' n hakemlii" davetine uymaya srar edenin E 'as b. Kays 165 olduunu nakleder. Bilhassa S ffin'de olduka apra k davranlar grlen E'as'n bu hareketlerini ve sebeplerini imdilik bir kenara brakyoruz. Tahkim konusunda taraftarlar nn bu iddetli tazyiki altnda, sava durdurmaya aresiz mecbur olan Halife Ali b. Ebi Talib'in bu defa yeni bir aresizli e dt ne ahit oluyoruz: Hakemlerin seimi. Hz. Ali'nin tahkime gitmesi iin srar eden E 'as, ona bu karar verdirdikten sonra "istersen Muaviye'ye gidip ne istedi ini soraym" der ve ona gider. E 'as'n bu mushaflar niin kaldrdmz ?" sorusuna Muaviye'nin verdi i cevap aynen udur: "Bizim ve sizin, Allah' n Kitab'nda emrettiklerine dnmemiz iin; siz , bizim kendisinden raz olacamz bir adam gnderirsiniz, biz de bir adam..." 166 E 'as'n "doru" bulduu bu
159 Taberi, I, 3329-30; Ibnu'l-Esir, Kamil, III, 316. 160 1V1inkari, Stffin, 489-90. 161 Minkari, S fffn, 490; Taberi, I, 3330; huni-Esir, Kamil, III, 316-7. 162 Taberi, II, 3330. 163 Minkad (Sfin, 99), Taberi (I, 3330) ve Ibnu'l-Esir (Kamil, III, 317) de bu ekildedir. IbnuF-Cevz1 (Muntazam, II, 16a), bn Hacer (isabe, I, 565) ve emmiihi (Siyer, 27 a) de ise "Zeyd b. Hsn" eklinde yazdnuur. 164 Ahbiir, 190. Dier taraftan Minkari (Stffin, 482), Yakfbi (Tarih, II, 165), Mesi'i (Murlic, II, 390), Makdisi (Bed', V, 220) ve el imam (I, 111) de aym grtedirler. 165 el-Eas b. Kays b. Kerib, Hadramevt'te Kinde kaoilesinin reisidir. E 'as adm salarmn her zaman karmakark olmasmdan dolay almtr. 10 / 631 ylnda bu kabilenin reisi olarak Hz. Peygamber'e bir heyetle beraber gelip Mslman olmu tur. Hz. Peygamber'in vefat n mteakip irtidad etmi, sonra da Hz. Eb Bekir zaman nda tekrar Mslman olmu tur. Yermuk, Kadisiye ve Medin vak'alarnda bulunmu tur. Sffin'de olduka kark iler evirmi ve 40 veya 42 / 660-662 ylnda Kfe'de lm tr. Bk.: tim Sad, Tabakat, VI, 22-3; bn Abdi'l-Berr, Istiab, II, 24-28; hulul-Esir, Usd, I, 97-9; Zehebi, Siyer I, 133-5; bn Hacer, baba, I, 51. 166 Taberi, I, 3332, 3.
-

47

cevap yine onun tarafndan, Hz. Ali'ye iletilir. amllar hakem olarak Amr b. el-As' semilerdir. E 'as b. Kays ve sonradan Harict olan kurra'dan bir grup "biz Eb Ms el-E 'arryi. 167 kabul ediyoruz" diyerek, Hz. Ali'nin itirazlar na ve Eb Msa'n n ok e itli sebeplerden seilmemesi gerekti ine dair direnmelerine kulak asmaks zn, rakllarn hakemini ilan ederler. 168 Hakemlerin iln ndan sonra taraflar, tahkim anla masn imzalarlar, (13 Safer 37 / 31 Temmuz 657) 169 veya (17 Safer 37 / 4 A ustos 657) 170 . E 'as b. Kays, anla ma metnini alr ve Hz. Ali'nin askerleri arasnda okumaya balar. Ben Temim kabilesinin bulunduu yere gelince Urve b. Udeyye 171 "Allah'n iinde hakeme mi ba vuruyorsunuz ? Hkm ancak Allah'ndr-La Hukme BM' Lillah" diyerek E 'as'a sald rr. Tabe rde yine Eb Mihnef'e ait ba ka bir rivayette 172 yle denmektedir: "Ali, hakem olarak Eb Ms'y gndermeye karar verince Hafieilerden Zurat b. el-Burc et-Tall ile Hurkus b. Zuheyr es-Sa'cli. 173 ona gelerek "L Hukme Illa Lillah" dediler. Ali de aynen tekrarlad . Hurkus szne yle devam etti: lediin hatdan tvbe et, kararmdan dn ve Rabbimize kavu uncaya kadar arp mak zere bizimle birlikte dii mammza kar k? Bunun -zerine Ali onlara u cevab verdi: Ben bunu sizden daha nce istemi tim, fakat: bana kar geldiniz. Art k kar tarafta aramzda yaz ma oldu, artlar ileri srp and ve misak verdik. Ayr ca Allah "Ahidle tiiniz zaman Allah'n andini yerine getirin. Allah' ken167 Eb Ms, Hicretten nce slmiyete girmi tir. 42 veya 44 / 662-4 ylnda lmtr. bn Sad, Tabakta, IV, 79; bnu'l-Cevzi, S fat, I, 225. 168 Hz. Eb Mus'y semek istemeyi sebepleri, Muaviye'nin rakl larn seebilecekleri hakem adaylar hakkndaki grleri iin bk.: Minkarl, S ffin, 499 vd; Dinevert, Akbal., 192-3; Taberi, I, 33-33-4; ibnu'l Esir, Kamil, III, 318 vd; el-Imme, I, 110-112. 169 Taberi, I, 3340. 170 Dineveri, Ahbr, 196. Ayrca anlamann metni iin bk. Belzuri, Enb, 191 b; Minkari, S ffin, 504 vd; Taberi, I, 3336 vd. 909, 171 Belzuri, Ensdb, 191 b; Taberi, I, 3339; Semml i, Siye -, 33b. Muberred 917-8) ve Yaktbi (Tarih, II, 167) de hakeme ilk ba vuran hakknda birka isim sylerse de, bu sz ilk kullanann Urve b. Udeyye olduunu da nakleder (s. 908-9). bn Ebi'l-Hadid (erhu Nehc, I, 232) bu ismi "Uzeyne" olarak yazar. Mes'di (Murc, II 393) ise "Uzeyye' eklini kullanr. Dineveri (Ahbar, 196-7), bu sz ilk syleyenin Cad ve Madn adnda iki karde olduunu belirtir, Urve b. Udeyye'nin de Benli Temim'den ilk syleyen oldu unu yazar; Minkari (S ffin, 612-3) de ayni grtedir. Milel kitaplar ise "La Hukme ll Lillah" szn ilk ortaya atamn Urve b. Hudeyr veya Yezid b. As m el-Muharibi olduunu sylyorlar. Bk.: sferyini. Tabsir, 26. 172 Taberi, I, 3360-1. 173 Hurkus b. Zuheyr, Nehrevan'da len Hricilerin ileri gelenlerindendir. Ehl-i Snnete kendisine Zu'l-Huvaysra da dendii, ayn zamanda Hayber ganimetleri taksim edilirken Hz. Peygamber'e "Adil ol ey Allah' n Reslll" diyerek kar gelenin bu oldu u ve dolaysiyle t o zamandan Hricili i balatm olduu iddia olunur. Bk.:Muberred, Kmil, 919 vd;Taberi, I 3360 vd; Usd, I, 396, II, 139-140; bn Hacer, Isbe, I, 320; Kalanavi, Havric, 2, vd.

48

dinize kefil klarak pekitirdiiniz yeminleri bozm.aym.." 174 buyurmu tur. Hurkus: "Bu yapt n gnahtr, tvbe edilmesi gerektir" eklinde iddiasna devam edince, Hz. Ali: Bu gnah de il, ancak re'y'de acz ve fiilde zaaftr ,ki ben bunu size daha nce bildirmi ve sizi bundan yasaldamtm, cevabn verir. Bu defa Zur'at sz alarak: Ey Ali, Allah' n Kitb' ortada iken sen insanlar n hakemliine gider, onlarn hkmne uymaya karar verirsen, seni katlederek Allah' n rzasn kazanrm, tehdidinde bulunur." Hz. Ali'nin bu konudaki cevab , onlarn dtkleri yanl dnce tarz n btn plakl ile ortaya koyar: "Biz adamlar de il, Kur'an?' hakem tayin ettik; Kur'an ise insanlar vas tasiyle dile gefir...,, 175 Fakat Hz. Ali'nin btn mantld aklamalarna ramen ba langta, savan durdurularak hakeme ba vurulmas iin Halife'ye byk srar ve hatt bask larda bulunan bu ktlenin, hakeme karar verilince bir pimanlk duyduklar ve malup olmadklar halde, bozguna u ram intibaun uyan.ffirdklar , davranlarnda da bunu aksettirdikleri a ktr. Daha sonralar en sert hriciler aras nda grdmz Halife'ye tesir eden bu ahslarla, yine bu sonuca gelinmesinde olduka nemli faaliyetlerde bulunan ve fakat Hz. Ali'nin saf ndan da ayrlmayan E 'as b. Kays'n bu trl davranlar acaba hangi sebeplere dayanmaktad r? Bu ahslar kimlerdir ve ne istemektedirler ? Hurkus b. Zuheyr ve Stueyh b. Evf gibi ahslarn Sffidden nce Cemel'de faaliyetlerde bulunmalar sebebiyle, onlarn "Sebeiye" grubu ile hemfikir ve ayn paralelde olduklarn ve dolaysiyle t Hz. Osman devrinden itibaren bu sonucu haz rladklar iin, Siiler ve Hridlerin bu sebepten ayn menee balamak gerektir, 176 eklindeki gre itirak edemiyoruz. yle ki:
174 Nahl: XVI, 91. 175 bn Ebi'l-Hadid, erhu Nehc, II, 476 vd. 176 Kutluay, Tarihte ve Gnmzde islam Mezhepleri, 62. Kutluay, Sebeiye grubunda bulunan bu ahslarn Hz. Osman'n evini muhasarasndan itibaren faaliyette bulunduklar n, dolaysiyla illerle Haricilerin meneini, talklm meselesinden ncelere gtrerek Sebeiyeye ba lamama gerekece ini ileri srmektedir. Tarihi gerek byle olduu takdirde fevkalade dindar bir ktlenin, Isltmiyete dmanlk eden ve bozguncu fikirler yayan bir grupla ayn ekilde hareket ettii gibi bir tenakuzla kar karya kalm. Bu durumda ya tarihlerin mutaass p olarak deerlendirdikleri Haviiric ile, fitne amili olarak grlen bn Sebe' ve adamlar, yalnzca islamiyeti paralamak iin faaliyette bulunmu lardr, ya da bizim daha nce zerinde durdu umuz gibi, 'bn Sebe'nin Sebeiye'ye bayrak olan menfl fikirleri ve faaliyeti, henz o devirde k zmatutr. Dier taraftan kaynaklar S ffin savanda bn Sebe'den tek kelime ile olsun sz etmemektedirler. Bize gre bn Sebe' ve daha sonra Haric1 olan bu insanlar n tarihte grlen faaliyetleri, olaylarn ve deien cemiyetteki davran larn tabi! birer sonucu olarak de erlendirilmelidir.

49

Hz. Osman'n hilfete geli inden itibaren cereyan eden olaylar gz nne getirecek olursak onun ok yumu ak ve mfik idaresi altnda slam lemin.de birok huzursuzluklarn ba gsterdiini, Medine'deki ve serbeste ta raya km ashabm Osman' hareketleri dolay siyle tenkid etmekte bulunduklar n hatrlarz. Bu durumda gerek daha Hz. Peygamber zamannda Mslman olmu ashabm, gerek Hz. Ebil Bekir ve mer devirlerinde Mslman olmu kimselerin, Resulullah ile Eb Bekir ve mer devirlerinin otoriter oldu u kadar rahat ve huzurlu idadelerini aramalar' tabii haklandr. Hz. Osman devrinde kendisine kar kanlar, onun ve valilerinin idaresinden, Emevi ailesinin Hz. Peygamber ile Ebts Bekir ve mer devrinde grlmeyen ta knlklarndan kabile asabiyeti ile etrafa tabakkm edi lerinden ikayet etmektedirler. E er Hz. Osman, selefinin liyakat ve dirayeti ile devleti, biiny edeki de i meyi dikkate alarak idare edebilmi olsayd, bu ikayetlerin olmayaca kat'i gibi grnmektedir. 177 Bununla birlikte ilk iki halifeden itibaren cemiyetin byk lde deitiini nizam bakmndan bir takm mdahalelerin yap ldn ve dolaysiyle temeldeki sars nty da gzden uzak tutmamak gerektir. Hz. Osman'dan sonra Hz. Ali'nin hilfete getirili inde de, bu grup onun karklklar' dzeltip , slam cemiyetini Hz. Peygamber devrindeki gibi dzenli ve sakin haline getirece i kanaatini ta makta idiler. 178 na ayak uyduram yacak ka- Faktonuhibrzmsyaetnoul dar muttaki ve tabir caizse "hiret adam " oluu, " eriate uyma husunda"1 79 byk titizlik gsterii ve nihay et Reb ia, Yemen N, e dier kabilelerden niiteekkill 80 olduka disiplinsiz ve mutaass p1 81 ordusuna sz dinletemeyi i 182 , hilfeti derald zaman zaten anar iy e srklenmi cemiyette, sknet ve asyi in gerekle mesini ve geriye getirilmesini salayamad . Bu, Hz. Ali'nin hatas ndan deil, cemiyetin bnye itibariyle de i mi ve nizam bakmndan sarslm olmasndan, Talha ve Zbeyr gibi ashabn ileri gelenlerinin bu konuda Halife'ye yard mc olmak yerine
177 Nitekim bir ibdi yazar Kalhti (Ke f , 89 b), Hz. Osman'n hareketleri zerine halkn acele etmedi inden bahseder ve onu cemiyetin asyi ine hkim olacak do rultuya sevketmeye altklarn belirtir. Ayrca bk.: Vargelni, Delil, I, 14. 178 Mesel onlar Hz. Ali'nin bey'atnn "Allah'a ve Resulne kaat, Allah' n Kitab' ve Nebisinin Snneti ile mel, Eb Bekir ve Omer'in hareketlerini takip ile isyanc grubun ve Hak'tan kanan her frkann artiyle" gerekle tiini sylerler. Bk.: Kalhati, Kef, 94 a-b179 Vaglieri, The Ali-Muaviye, 235. 180 Ibn Haldun, Tarih, III, 4. 181 Wellhausen, Arap Der. 26. 182 elebi, Tarih, II, 228.

50

kar km olmalarndan ve byk lde de Emevi ailesinin asabiyete dayanan faaliyetlerinden do mutu. Sonradan Havaric denilen bu grubun Cenerde, Hz. Ali'nin safnda tereddtsiiz sava a girmelerini ve Hz. Ali'nin yannda olanla "Msliimanlar"183 ve "Allah Mslmanlara yardm etti" eklinde de erlendirmeleri; fakat S ffin'de uzayan sava ve E 'as b. Kays' n Kinde kabilesinin ve dolay siyle Yemenlilerin olumsuz tavr takmacaklarma dair, bir bak ma, tehdidi sebebiyle tereddde dp, nce tahkime raz olmuken daha sonra vazgemelerini, biz hep bu otoriter bir lider ve sakin bir cemiyet arzusuna ba l gibi gryoruz. Tahkim ve bundan nceki olaylarda ve bu olaylar n sonucunda ortaya kan durumun yani Hz. Ali ordusundaki ikili in sebeplerini taklil iin biraz da daha nce ismini and mz E'as b. Kays'n davranlarnn incelenmesi uygun olacakt r. Kinde gibi byk bir kabilenin ba kan iken, Mslmanl kabul ile (10 / 631), bakanl k mevkiini kaybeden E 'as b. Kays'm irtidad m, Hz. Peygamber'in vefat n frsat bilerek eski mevkiine ula ma eklinde de de erlendirebiliriz. Tekrar Mslman olduktan sonra Hz. EU. Bekir'in kz karde i ile de evlenen 184 E'as'n Hz. Osman devrine kadarki hayat n yakinen bilmiyoruz. Yalnz onun Yermiik, Kdisiye ve Medin olaylarnd.a bulunduunu ve Hz. Osman'n onu Azerbeycan'a vali olarak grderdi ini biliyoruz. 185 Hz. Ali, hilafet mevkiine geti i zaman E 'as burada idi ve Ali b. Ebi Talib bey'at iin ona mektup gndermi ti. O, Hz. Osman'n valisi sfatn tad iin Hz. Ali'nin kendisine bir ey yapaca korkusuna kap larak "nce Muaviye'ye iltihak " dnm ise de halkn "lmn bundan hayrldr" demeleri zerine Ali b. Ebi Talib'e iltihak ve bey'at etmi ti. 186 Onun Hz. Ali'nin safnda Cemel harbine i tirak edip-etmedi ini bilmiyoruz. Itirak etti i Sffin'de, ilk gnlerde nemli bir hareketine rastlanm yor. Yaln z Wellhausen 187 tan nce Saml larn E 'as'a "e er hezimete do ru gittiimizi grr-sav sek, mushaflar oklarn ucunda kaldraca z; onun iin sava durduracak ekilde hareket et" denildi ini ve bu hususta Mller'in Seyf b. Omerle ayn paralelde yrdklerini bildiriyor. Bu rivayetin geersizli i akt r. Ancak zerinde durulmas gerekli husus, savan durdurulmas ve anlamann imzalau srasnda anlama metninin ba ndaki Hz.
183 Kalhti, Kes); 93 b, 96 a vd; Vargelni (Delil, I, 28) de tahkime kadar Hz. Ali ve sa. fndakileri hak zere grr. 184 Zehebi, Siyer, II, 26. 185 Ibnu'l-Esir, Usd, I, 97-9. 186 Minkarl, Siffin, 21. 187 Wellhausen, Haydi*, 9.

51

Ali'nin unvannn sildirilmesi iin E 'as'n byk bir istekle ve gayretle alt bilinmektedir. 188 Onun bu gayretlerinin. kendi Yemenli kabileda lar zerinde byk bir manevi bask dourduu da ileri srlebilir. 189 Eb Musa'nn Ali b. Ebi Talib'in hakemi olmas iin gsterdi i gayreti ve buna Eb Ms el-E 'arrnin onlar harbe girmekten sak ndrmasn delil olarak gstermesi 190 ve daha sonra anlama metnini, Hz. Ali veya ba ka biri ile istiare etmeden kendili inden ilan etmesi pek kolayl kla a klanamaz. stelik btn bu kar k hareketlere ra men, yine de Hz. Ali'nin safndan ay r lmayp lmne kadar Kiife'de kalmas bsbtn arteldr. Galiba bu durumda bir hkme ula mak bak mndan en kolay ve en kestirme yol, hayat ndaki ini -klara bakarak, onun "Islam'dan intikam almak istedi i, islam'a da ancak Kiife'de kavu tu l"191 eklindeki gr ihtiyatla ileri srmek olacakt r. Zafer Hz. Ali iin bir an meselesi iken bu ve benzeri sebeplerle durdurulan S ffin sava nn sonucunda amllardan 45.000, Irakblardan da 25.000 olmak zere 70.000 l1 91 verildikten sonra hakemler, yanlarndaki heyetle beraber nce yakla k olarak 37 / 658 yl Ramazan ay nn sonunda Dmetu'l-Cenderde kar latlar ve sonra 38 / 659 y l aban aynda Ezruh'da toplan.d lar. 193 Bu ayn sonunda da Muaviye'nin h akemi Amr'in ikinci byk hilesi ile Hz. Ali'nin indirilmesine dair me hur kararlarn verdiler, ki bylece yeni bir fitne tohumu daha at lm oldu. Hakemler, Allah'n Kitab' , yetmedii yerde Resulnn Snnet'i ile hkmetmek zere 194 Dmetu'l-Cendel'e ayrldklar zaman Hz. Ali de yanndakilerle beraber Kiife'ye ekilir. Fakat ordusundan, o unluu Temim kabilesinden olan askerleri, onunla birlikte Kfe'ye girmeyerek "L Hukme ll Lillah" slogan! ile Kfe'den pek uzakta olmayan Harlra'ya ekilirler. Tarihlerde Havaric ismiyle an lan grup bunlardr. Aratrmamza konu olan badiye frkas da balangtan itibaren Havarie'in iinde bulundu u ve fikirlerini payla t iin, Havaric'i ve daha sonra ilerinden ayr lan ibadiye'nin do uunu ayn blmde incelemeyi, konunun dzenli bir ekilde ortaya konabilmesini salayaca in,an.ciyle uygun bulduk.
188 'Milkar?, Sffin, 508; Tabert, I, 3335; Ihnul-Estr, Kmil, III, 320. 189 YakObt, Tarih, II ,165; Welhausen, Haydi-i, 10. 190 Yaktbt, III, 165. 191 Wellhausen, Haviirie, 12 Dozy'den naklen. 192 Ibn Ebt eybe, Musannaf, 183 b; Minkart, S ffin, 558; emn'ilhi, Siyer, 23 a; Kalhati, Kef, 96 b. 193 Minkart, S ffin, 511; Belzurt, Enstib, 193 a; Tabert, I, 3340; Kalhti, Kef. 100 a; Vaglieri, The Ali-Muaviya, 236. 194 Ibn Ebt eybe, Musannaf, 183 ab; Belazurt. Ensab, II, 190 b.

52

BIRINCI BLM

BADYE'NN DOUU
Ibdiye frkasnn iinden kt Havric'in Ibadiyenin do uuna kadarki seyrini ortaya koymadan nce, Havric'in daha nce da nk bir ekilde serpitirilen do u sebeplerini ksaca zetlemeyi ve bu bl. m: 1. Ibdiye'nin Do uuna Kadar Havric, 2. Havric'in F rkalara Ayrl ve 3. Ibdiye olmak zere, ba lk altnda incelemeyi uygun buluyoruz. 1. Ibadiye'nin Douuna Kadar Havric: Hereyden nce kendilerine N erilen ad zerinde ihtilf edilenl. Havric'in do u unu, ilk ve sonraki tarihiler, S ffin savanda, hakem meselesinin ortaya at ln.a balarlar.2
1 Bu frka mensuplarna verilen en genel isim olan Mrici (oikulu:Havric) kelimesi muhaliflerince "insanlardan, dinden veya haktan ya da Hz. Ali'den uzakla tklan" iin verilmi tir: /bn Manzr, Lisan, II, 251; Zebidi, Tc, II, 23; E'ari, Makltit, 127-8; Nevanul-Himyeri, Hr, 200. ehristni (Milel, I, 114) ise bu ismin cemaatin zerinde birle tii Mil bir imama hurfc eden herkese verilece ini, bunun sahabe devrinde veya sonra olmas nn farketmiyece ini syler. Ama bunun karsnda Hriciler, bizzat kendileri bu ismi "Alah yolunda hicret eden kii, yeryznde bereketli yer ve genilik bulur. Evinden, Allah'a ve peygamberine hicret ederek kan kimseye lm gelirse, onun ecrini vermek Allah'a der" (Nisa: IV, 100) gyetiyle belirtilen zmre ve insanlar olduklar iin aldklarn sylerler. Hariellere verilen bir isim de tahkimi reddettikleri iin "el-Muhakkirne"dir: Ne viinu'l-Himyeri, Hr, 201; E 'arl, Makalat, 120; Hanefi, Fraku'l Mufterika, 23 (ev. Y. Kutluay, Sap klarla, 23); Isferyini, ( Tabir, 26) bu ismi "el-Muhakkimetu'l-121.8" eklinde kullanr. Sffin'den sonra Hz. Ali ile birlikte Kfe'ye girmeyip Kfe yaknlarndaki Harfra'da toplandiklar iin de "Harriyye" denir. "Allah phesiz, Allah yolunda savapp, ldren ve ldrlen m'ninlerin canlarn ve mallarn... cennete karlk satn almtr" (Teybe: IX, 111) ve "nsanlar arasnda, Allah'n rzasm kazanmak iin cann verenler (satanlar) vardr." (Bakara: II, 207) tyetlerini delil olarak gsterdikleri ve pek be endikleri bir isimleri de " uriit'tr. Kendilerinin kabul ettikleri bu isimler yan nda, begennmedikleri, reddettikleri bir isim de "dinden kanlar" anlamna gelen "Mrika"dr. Bk.: Nevan'l-Himyeri, Hr, 201; Hanefi, Frak, 10 (Trk. trc. s. 12); Ahmed Emin, Fecr, 256-7. 2 Irfan Abdulhamid, Drcst, 67.
-

53

Onlara gre Havarie, tahkimi kabul edi inden dolay Ali b. EM. Talib'den ayrlanlarn meydana getirdi i bir frkadr.3 Bu ayrb n sebebi de Nebi (SA)'nin hilafeti konusunda bir fas la vererek, insanlarn hiikmne mracaat etmenin do ru olmaddr.4 Grlyor ki Havaric, Allah "Eer n'minlerden iki takm birbirleriyle savarhusa aralarm diizeltiniz.."; 5 "Ey m'minler; ihramh iken av ldrmeyin, sizden bile bile onu ldrme, ekili hayvanlardan ldrd kadar olduuna iinizden iki adil kimse hiikmedecei...."; "Kar6 n arasnn almasndan endielenirseniz, erkein ailesinden bir kocan hakem, kadnn ailesinden de bir hakem gnderin.." 7 buyurmak suretiyle, m.'minlerin anla mala d t bu gibi hallerde hakem usuln tavsiye etmi olmasna ra men, t ahk im'i er'i saymamakta ve dolay siyle prensip bakmndan yanl ad m atm olmaktadrlar. 8 Grnte Havaric'in do uunu byle tarihi bir olaya ba lamak keyfiyetinin kabul do ru ise de, Hariciliin, tahkimden nce Mslmanlarn zihinlerini i gal eden di er fikirler veya ortaya kan gruplar gz nnde tutulursa, bir defada ve hemen vcut buluvermi bir frka oldu unu da iddia edemeyiz. 9 Haricilik hareketi veya do uuna dair, ara trmamz n "Giri " blmnde dank olarak serpi ti ilmi sebeplerin en nemlilerini u ekilde zetlernek mmkndr: a) zellikle Abdullah b. Mes'ud ekolne mensuplo Irakl yani Kfeli "kurra", Kur'an hkmlerine s k sk> a ba l olduklar iin, Hz. Osman devrinde ortaya kan istikrarszlk, yeni fethedilen lkelerdeki genel ictimai kar klk kars nda, kendilerine mahsus bir tav r almay takvalarmn tabii bir icab olarak grdler. Buna binaen de mutlak adaletin hkm, srece i, insanlarn siyasi eki melerden uzakla p ilk devirdeki Islam karde lii ve drstl nn gerekle ece i bir cemiyet anlayna, otoriter, adil bir nizam fikrine temyl gsterdiler. Bunun da "hilafet" ve dolaysiyle seimle ilgili oldu u gr nde karar kldlar ve halifenin ahsiyetine byk nem verdiler.
3 Kalhti, Ke f, 140 b; Kalamvl, Havetric, 2. 4 Goldzhier, Akide, 190; Vaglieri, The Ali-Muaviya, 235. 5 Hueurt: XLIX, 9. 6 Mide: V, 95. 7 Nis: IV, 35. 8 Hakem uslnn doruluu hakknda bk.: Bagddl, Usal, 292. 9 Kalamvi, Havetric, 2 10 Nuayml, Haveirie, 16.

54

b) Hz. Peygamber'den sonra ortaya kan "Ridde" harpleri, merkezi otoriteyi temsil eden Kurey 'in hakimiyetinin, Cahiliye devrinde byk ekimelere sahne olmu kabile asabiyetini tamamen silememi olduunu ortaya koymu tur. Geri Islam, kabile asabiyetini tamamen ortadan kaldrmam ise de iddetini hafifletmi ti. 11 Fakat bu rklk, Hz. Osman'n hilfetinin son devrelerinde, yeniden korkun bir ekilde ba kaldrmt.12 Bu kta Ben Ha im ile Ben Umeyye'nin tesiri bykt. Ne ernmeyye o ullar Bedr gn Hz. Hamza ve Hz. Ali'den grdklerini; ne de Ha im o ullar Uhud'da Hind'den grdklerini unutabilmilerdi. 1 3 Bu iki kkl sllenin balatt intikam arzular veya liderlik ekimeleri, Havarie'in aralar ndan kt Rebiahlar ile Cahiliye devrinde srekli kavgalar ettikleri "Mudar" kabileleri aras nda yeni srt melerin ba lamasna sebep oldu. 14 Mis'ar b. Fedeki, Hurkus b Zuheyr, Urve b. Udeyye gibi Haricilerin ileri gelenlerinin Temimli olmas ve Yemenli kabilelerden de olduka fazla say da insann Hariciler aras nda Hz. Ali'nin safnda bulunmas , bunlarn Mudarllara yani onlar n kuvvetlileri Kurey'e kar hareketlerini tahrik etmi ti. Maamafib Welhausenl 5 n kabilevi durumlarna bakarak "as l bedevi araplar" oldu unabunlar ve dolaysiyle gerek Kurey 'e kar ha eketlerinde gerek dini-siyasi hiziplerde byk rol oynamalar na kail olunamyacan syler ve delil olarak da, e er bunlar asliyetlerini koruyan as l bedevi araplar olsayd , Hz. Ali'den ayrldklar ve hatt kat klar zaman sahraya, le ekilmeleri gerekirdi; oysa onlar Dicle'nin kenar ndaki Sehl-i Ch, Ehvaz, Medyen, Fars gibi arap olmayan yerle ik blgelere gitmilerdir, der. Buna kar lk BrnnoNk 16 da Haricilerin "ln byk kabilelerinden olan hakiki araplar" olduklar n, bundan l araplar nn kastedilmeyip, sadece araplar veya l araplar nn neslinden olanlarn ifade edildiini belirterek ayn teze i tirak etmi grnyor. Maamafih Irak araplarnn yani Mudar'a kar olan ve "Halife mer belHattab taraf ndan Basra ve Kfe'de iskan edilen ehl-i Ridde araplarmn"17 byk ounluunun hi deilse iki nesilden beri, kendi Bedevi al kanlklarnm pek o unu korumu olduklarls ve dolaysiyle medeni alakalanrun za11 Hasan . Hasan, Tarih, I, 367. 12 Ebl Zehra, Mezhepler, 19. 13 Hasan . Hasan, Tarih, I, 367 14 Mudar ve Rabia kabileleri arasndaki ekimeler iin bk.: Wellhausen, Arap Dev. 32, 85, 99, 199. 15 Havtirie, 17-8. 16 W. Thomson, Kharijitism, 373. 17 W. Thomson, Kharijitism, 373. 18 W. Thonson, aym esr, 374.

55

yfll9 gz nne alnrsa, Haricilerin gerek kabile asabiyeti sebebiyle giritikleri faaliyetleri, gerek ha in mizaclarnn gere i sert ve miisamahasz anlay ve cahilne fikirleri daha iyi de erlendirilebilir. Bize gre bu iki ana sebep yani otoriter ve adil bil idare ile merkezi otoriteyi temsil eden Kurey 'in hakimiyetini sars p, kendi ictimai ve etnik yaplarnn gerektirdii miza istikametinde fazla deine girmeden Kur'an'a bal bir hayat anlay, bu insanlarn Havric ad altnda bir araya gelmeleri sonucunu do urmutur. Bununla birlikte burada kar mza bir soru daha kmaktadr: Douuna sebep olarak zikretti imiz bu miller kar snda, Haricilik hareketini dini mi, yoksa siyasi bir hareket olarak m tesbit etmek gerektir ? Goldzhier,20 Ahmed Emin,21: Hariciliin siyasi bir hareket oldu u fikrini savunurlarken, W. Thomson. ve Nallino da siyasi olmaktan ok dini olduunu, tahkim'i reddederken Kur'an'a dayand klarm; stelik tahkim konusundaki tart mada duruma hakim olanlarn ok saydaki kurra'22 olduunu sylerler. 23 Gibb de24 tam ve yar gebe kabilelerden mte ekkil Haricilerin hareketini dini olarak de erlendirin. Bize gre bu iki grn ikisinde de hakikat pay mevcuttur. nk cereyan eden hadiseler hat rlanacak olursa grlr ki, bu harekete sebep olan miller siyasi huzursuzluk kadar, Hz. Osman' n -onlara grebid'atleridir; Allah'm Kitab' ndaki emirleri terkedip Hz. Peygamber'in snnetine aykr icraatta bulunmas dr.25 Bu sebepten ba langta siyasi bir hizip olarak te ekkl eden bu frkann, pek ksa zamanda dini bir hareketin ntl iinii yaptn da belirtmeliyiz. Bununla birlikte bu hareketi siyasi olarak de erlendirenleri hakl gsterecek bir sebep de u olabilir: slam dini mahiyeti itibariyle, hareketlerin dini a lardan incelenmesine ve do ruca dini men ee balanmasna imkn tan maktadn Bu bakmdan tahkim konusunda d len ihtilafn altnda yatan
19 elebi, Tarih, II, 241. 20 Akide, 192. 21 Fecr, 259. Eb Zehra (Mezhepler, 90)'da "onlarn dnce tarzlar Kurey ve topyekiin Mudar kabilelerine kar besledikleri dmanlk hisleri dolaysiyle apak belli olur" demek suretiyle hareketin siysi oldu unu zmnen ifade etmi olmaktadr. 22 Ibn Kesir (Bideiye,VII, 381), Hariciler aras ndaki kurralar'm 8000 oldu unu sylyor ki, herhalde bu biraz mbala al olmaldr. Ayrca Nuaymi (Zuhal., 17), Hz. Ali ordusundaki kurra'nn amli kurradan ok olduunu belirtir. 23 Elie A. Salem, The Political, 18'den naklen. 24 Mohammedanism, 94. 25 Benk% Cevahir, 156 vd.; Kalhti, Ke f, 95 a.

56

esas ey dini tefsir fark deil, siyasi kanaattir, denilebilir. Ayr ca Haricilik hareketinin ba lad devirde olaylarn siyasi ve dini ynden iie olduklar da gzden uzak tutulmamal dr. Bu konudaki ihtilaflar uzatmaktan ok bu harekete, siyasi bizipten do mu ve dini mahiyet kazanm tr, demek bize daha makul grnyor. Artk imdi Havaric'in S ffin'dert sonraki durumuna geebiliriz. Tahkim iin Eb Msa'rm gnderilmesini kabul ettikten sonra Hz. Ali, yanndakilerle birlikte Kfe'ye ekildi. Bu arada ba langta tahkim iin srar eden ve fakat sonra yapt kla ma piman ola ak"kararndan dnmesini, tvbe ederek tahkimi reddet n.esini isteyen"26 yakla k olarak onikinbin ki i,27 Hz. Ali ile beraber Kfe kylerinden biri olan Harra'ya ekildiler. Orada kendilerine, S ffin'de Hz. Ali ordusunun sol cenah komutanl n deruhde etmi olan ebes b. et-Teminfyi askeri komutan, Abdullah b. el-Kevva' el-Ye kuri'yi de namaz k ldrmak zere imam setiler ve idareyi ellerine ald ktan sonra, umr-u islamiyenin ra yoluyla icra edilece ini, bey'atn Allah'a oldu unu ve iyilikle emredilip ktidiikten men'edilece ini (el-Emru bil-Ma'rf ve'n -Nehyu ani'l-Munker) mndilerle ilan ettiler. 28 Bu ilan zerine Hz. Ali'nin yan nda bulunanlar "senin dostunun dostu, d manmn d man olarak yeniden bey'at edece iz" dediler. Hariciler buna: "Sizler ve am halk kfrde at ba beraber gidiyorsunuz. Samhlar Muaviye'ye i lerine gelenleri kabul, gelmeyenleri reddetmek suretiyle; siz de Ali'ye dost bildi ine dost, d man bildiine d man olmak zere bey'at ettiniz" cevab n verdilerse de, Hz. Ali'nin taraftarlar karlk olarak "Ali istemedi, biz iste imizle ona, Kitab ve Snnet zere bey'at ettik; siz de tutup ona muhalefet ettiniz" dediler. 29 , Haricilerin ayr lmalarma psikolo- GrlyokiHz.A'ntafrl jik adan byk nem vermekte ve onlar n muhalefetlerine trizlerde bulunmaktadrlar. Olaylarn cereyan tarz hatrlanacak olursa, Havaric'in tahkime raz olmuken, daha. sonra Hz. Ali'ye muhalefetlerine ve onu kararndan dnmeye zorlamalarma pek yle kolay ve a k bir
26 Minkari, .54TM, 513-4; ilmul-Cevzi, Muntazam. 18 a. 27 Belzuri, Ensb, 192 b; Taberi, 1, 3349; Mes'ildi, Murtte, II, 395; Makdisi, Bed', V, 221. bn EM eybe (Musannaf, 187 a) Harbra'da toplanan Ilricilerin onbin oldu unu syler. Kalht (Kef, 99 b) de ayni rakam verir. Fakat emrohi (Siyer, 25 a), onikibini kabul etmekle beraber yirmi veya yirmi drtbin dendi ini de yazar. bn Kesir (Bidaye, VII, 280) ise alt veya oniki bin denildiini , syler. 28 Belazuri, Ensb, 192 b. 29 Taberi, I, 3350-1.

57

cevap bulunamaz. Ama bu gerekten kar k durumu biz u ekilde deerlendiriyoruz. Hariciderin tahkimi kabul edi lerindeki balca mil Kur'an -1 Kerim'in hakemli ine gvenmeleri, Kur'an'a ra men kl sallayamayacak kadar Kur'an'a ba l dindar olular idi. Evet byk bir ihtimalle bu sebebe dayanarak ve s rf din kaygusu ile kabul ettikleri, hatta Emirii'l-M'minin Ali b. Ebi Talib'i kabule zorlad klar tahkim fikrinden niin cayd lar ? Bir kere bunlara gre, kendileri tamamen hakl , Ali b. Ebi bey'at etmeyen Muaviye ve yamndakiler ise hatal idiler. Onlarla isyanc bir grup olduklar iin hakka dnmelerine kadar sava acaldard. Kanlar= helal oldu una tamamen inan yorlard . Bu sebepten kendilerinden ldriilenleri de Allah yolunda ehid dm olarak gryorlard . Ama tahkimi kabul etmekle durumlar n pheli bir vaziyete sokmu lard . nk Muaviye ve ordusu da Hz. Ali ve Irakhlarla, maktul halife Osman'n kan n talep iin, yani ksas anlay ile dii iiyordu. Tahklmin kabul, "mmen bu iddialar nn tebriyesi" 30 ve onlarn da hakl l = fiilen kabul edilmesi demek oluyordu. Geri bu dun mu Emir'lM'minin Hz. Ali, mush afn ref'ine ba vuruldu u zaman onlara hat rlatmt ; ancak o zaman, onlar bunun anlam n kavryamamlard . Oysa imdi tahkimi kabul etmekle i ledikleri byk yanl idrak etmi ve bundan dolay Allah'a tvbe etmi lerdi. E er Halife Ali b. Eb rabb de onlar gibi tvbe eder, karar ndan dnerse tekrar onunla birle ip Rabblerine kavu uncaya kadar dvii eeeklerdi. 31 Ama Hz. Ali bunu onlardan nce istedii, artk imdi arada yaz ma oldu u ve and ve nisak verildii; Allah'n da "Ahidletiiiz zaman Allah'n andini yerine getirin" 32 emrine uyman n gerekli oldu u gerekesiyle buna yana myordu. Bununla birlikte Hz. Ali, durumu onlarla tekrar gr menin faydal olacana inan yordu. Bunun iin durumu yerinde incelemek zere kendi adamlarndan Sa'saa b. Sihan Ziyad b. en-Nadr el-Harisi ve Abdullah b. el-Abbas'la beraber onlara gnderdi. Ibn. Abbas' n etrafn eviren Haricilerle onun aras nda bir tart ma cereyan etti. Bu tart may , Haricilerin davran larnn bizzat kendi kalemlerinden tesbiti bakmndan bir il adi' kayna ndan hemen aynen verelim: 33

"bn Abbas: Emirl-Mii'minin'e kzmanzn sebebi nedir?

30 Nuaymt, Zuhf r, 31. 31 Taberl, I, 3360-1. 32 NaM: XVI, 91. 33 Kalhtui, Kef, 100 b-106 a. Bu mnazara hemen ayn ifadelerle emmalt (Siyer, 25 a, %d.) tarafndan da verilmitir. Mnazaramn metindeki tekrar edilmi ksmlar ksaltlmtr.

58

Havaric: Ali, m'minlerin emin idi. Fakat Allah' n kendisine verdi i bu hilafet libas ndan vazgeerek tahkimi istedi. bn Abbas: Hz. Peygamber bile, Hudeybiye anla mas imzalanrken, Kurey mriklerinin "e er seni Allah'n Resul olarak tan saydk, elbette seninle bozu mazdk" demeleri zerine kendi "Resulullah" unvan n sildirmi ti. Sonra sizin caiz saylamyacan syledi iniz t ah kim hakknda Allah yle der: "Ey m'minler! hraml iken av ldiirmeyin, sizden bile bile onu ldrene, ehli hayvanlardan ldrd kadar olduuna iimizden iki adil kimse hkmedece i... 34 Allah bu konuda yine unu buyurmutur: "Kar kocann arasnn almasndan endielenirseniz, erkein ailesinden bir hakem ve kadnn ailesinden de bir hakem gnderin, bunlar dzeltmek isterlerse, Allah onlar n aralarn buldurur..."35 Havaric: Seni dinledik; imdi de sen bizim delillerimizi dinle ve bizimle seni gnderen aras nda hakemlik et! bn Abbas, peki, dedi. Haviiric: Hac iin ihraml iken bir av ldren birinin, bu hareketi yasaklamayan bir kimsenin hakemli ini istemesine r za gsterilebilir mi ? bn Abbas: Hay r. Havaric: Peki o halde Ali, Mslmanlar n kann dkmek Allah tarafndan yasaklanm bir fiil oldu u halde, bu fiili mera, mtecavizlerle d meyi gayri me ra sayan ve stelik Allahla Peygamber'in dii nanlarma sadakata ba layan birini, dini bir meselede nas l hakem olarak kabul etti? Esas itibariyle tahkim do ru olsayd bile, Ali ba ka ekilde inananlar , Allah'n dini bir meselesi zerinde hakem olarak kabul etmek; m'minlerin ehid edilmelerine gz yummak ve Allah ve Resulniin d nanlarma balanm.aya balamakla, zaten hak yoldan km oluyordu. Gelelim na Masa meselesine.. o, karars z bir adam de il miydi ? O, mtecavizlerle sava may gayri me ru sayp halk arpmaktan vazgeirmedi mi ? !bn Abbas: Evet. Havaric: Peki yleyse Ali, byle bir adam , nasl hakem olarak tayin edebildi ? Ali byle yapmakla, ihraml iken ldrd ayn kymeti
34 Mide: V, 95. 35 Nis: IV, 35. bn Abbas burada bir "kyas- evl" kullanmtr; yle ki, madem ki bir kar-koca arasndaki geimsizlii gidermek iin hakem tayini emrediliyor, binlerce ve onbinlerce kar-kocadan mrekkep olan slm cemaatinin birbirlerine olan muhalefetlerini gidermek iin hakem niin tayin edilmesin? Bk.: a atay-ubuku, lVfezhepler, I, 15.

59

zerinde, byle bir fiile izin veren birinin hkmn kabul eden bir adama benzemektedir. Ayr ca Amr b. el-As, m'minlerin kanlarn dkmeyi meru bir hareket saymad m ? Ve yine Mslmanlara kar isyan edenlerle sava may gayri me ru saymad m ? Allah'n ve Mslmanlarn dmanlarma iltihak etmedi mi? bn Abbas; Evet. Bundan dolay da siz, Ali ile uyu amadnz. Havarie: Kur'an- Kerim'deki yete gelince.. "Eer kar-kocann arasmm almasndan endielenirseniz, erke in ailesinden bir hakem, kadnu ailesinden de bir hakem gnderiniz..." (Nisa: IV, 35) buyuruluyor. imdi farzet ki Yahudi veya H ristiyan bir kad nla evlenmi bir Mslman var ve bunlar n aralarnda da bir geimsizlik domu tur. Byle bir olayda gerek Yahudi gerek H ristiyann inanmadklar Islam hukuna gre hkm vermeleri iin Yahudi ve H ristiyan davet etmek caiz midir ? bn Abbas: Hayr. Havaric: yleyse Ali, Mslmanlarn kanlarmn dklmesi Allah tarafndan yasak edilmi olduu halde, kan dkmeye msaade eden ve dmanlarmzla birle en Amr b. el-As'n hakemliini, nasl kabul edebildi ? Bize kar , bu tip bir anlamann tamamlanmasnn ve yerine getirilmesinin caiz olabilece i eklinde ifade etti in Hz. Peygamber ile kafirler aras ndaki , daha sonra feshedilmi olan anlama meselesine gelince.. nitekim ayn. ekilde kble nce Kuds iken, sonra Kabe'ye evrildi. Balangta araba msaade edilmiti; fakat daha sonra yasakland ... Beraet (Tevbe) Siresinde Allah, Hz. Peygamber'i kafirlerle herhangi bir anla maya girimekten menetmi ve yle buyurmutur: "Allah'tan ve Peygamberinden, kendileri ile anla ma yaptnz mrildere kat'i bir ihtardr..."36 Bylece Tevbe Sresi, putperestlerle olan btn anlamalarn bozulmasn emretmi ve Hz. Peygamberi de, Allah' n kelmn iitebilmeleri artiyle kendisinden himaye elde etmeye al anlar mstesna, rn riklere herhangi bir emniyet ve rehin ba lamaktan menetmitir. Kez Allah yle buyurmu tur: "Ey inananlar! Dorusu puta tapanlar pistirler, bu sebeple, bu y ldan sonra Mescid-i Haram'a yaklamasmlar..."37 Allah, kendi Resuln m riklerle herhangi bir anla maya girmekten menettikten sonra ve byle bir faaliyeti Beraet Sresinde hukuk d
36 Tevbe: IX, 1-2. 37 Tevbe: IX, 28.

60

iln ettikten sonra, hi kimsenin bunu bu tarzda yapamasma msaade edilmemi tir. Bu durumda senin adam n bu mesele hakknda ne diyebilir? E er o, m riklerle yap lm anlamalarn yerine getirilmesini, Ula cizmi gibi telkki ediyorsa, kendisine Meseidi Aks'y kble edinsin ve iptal edilmi er'i hkmlere uysun! Ey bn Abbas! imdi senin adamnn bize kar bir delil olarak ileriye srd Hz. Peygamber'in m riklerle and meselesine, ancak bu kadar izin verilmekte oldu unu drtmez misin? Mtecavizlerle sava inann, tpk zina eden kad nla erke in kamlan ve h rszn elinin kesilmesini retii gibi, Allah'n kullarna retti i Hu du dullah'tan biri olduunu, bilir misin? bn Abbas: Evet. Havaric: Farzet ki zina yapt veya hrszlk ettii ve ald ey isbat edilmi bir adam var. Mslmanlarn imam: ona, hrszlk iin tayin edilmi cezay zorla kabul ettirmek ister; ve fakat o, Allah' n emrine boyun emeyi reddeder. Mslmanlardan bir grup da suluyu, kendisine tatbik edilmek istenen bu cezaya arp lmaktan korumak iin ayaklanrlar. Bylece o h rsz, onlarn arasnda tehlikeden kurtulmu olur. imdi Mslmanlarn bu insanlarla sava mas, er'i de il midir? bn Abbas: Evet. Havaric: D n ki Mslmanlar, her iki taraftan birok kurban veri !inceye kadar, onlarla d iitler. O vakit Mslmanlara, kendi taraflar iin bir hakem tayin etmelerini ve ayr ca ken.dilerin.ce tayin edilen bir ha.kemle birlikte tahkime bavurmalarm ve neticede hakemlerin vereeekleri karar her ne olursa olsun kabul etmeyi teklif ettiler. imdi onlarn verecekleri hkm kabul etmek Mslmanlar iin er'i olur nuydu ? Eer onlar, adletsiz bir ekilde hkmetselerdi ve Hudud'un terkini emretselerdi, Mslmanlar iin bunu kabul etmek ve onu, Hudud'u terkedenler ve buna s msk yap anlarla arpmay er'i farzetmek do ru olur muydu ? bn Abbas: Mslmanlar n bu tarzda hareket etmelerine msaade edilmemitir ki.. Havrie: yleyse biz, Allah' n dini zerinde, zina eden kimse ve h rsz hakkndaki emirlerinde olduu gibi kendileriyle d mek Allah'n Hududu'ndan biri olduu halde, mtecavizlerle sava may gayri meru sayan biri ile nasl olur da hakem uslne ba vurabiliris ? Insann, Allah' n hkm verdii herhangi bir ey zerinde seme hakk yoktur. Bu konu61

da Allah : "Ve aralar nda Allah'n indirdii Kitab ile hkmet, Alllah'm sana indirdii Kur'an'n bir ksmndan seni vaz geirmelerinden sakn, heveslerine uyma; e er yz evirirlerse bil ki, Allah bir ksm gnahlar' yznden onlar cezalandrmak istiyor. nsanlarn ou gerekten filsktrlar. Cahiliye devrini mi istiyorlar? Yakinen bilen bir millet iin Allah'tan daha iyi hkm veren kim vard r ?";38 "Rabbinin sz, doruluk ve adletle tamamland. O'nun szlerini deitirebilecek yoktur.."39 buyurmu tur. Ayrca "... Hkm vermek ancak Allah'a aittir..." 40 buyurulmu tur. Ancak Kur'an- Kerim veya Snnet'te hkm bulunmad hallerdedir ki, hkm verme stih Mslmanlara aittir. Fakat Allah' n hkm verdii bir neselede, hkm verme insan n ihtiyarnda deildir. Tpk Allah'n: "Allah ve peygamberi bir eye hkmettii zaman, ina-

nan erkek ve kadna artk ilerinde ba ka yolu semek yara maz. Allah'a ve peygambere ba kaldran phesiz apak bir ekilde sapm olur."41 buyurdu u gibi.. Peki o halde nas l olur da, Allah ve Resulnn hkmn terkeden biri, Allah'n dini bir meselesi' hakknda hkm verebilir? Muaviye ve Amr, Allah ve Resulnn hkmne boyun e meyi reddettiler. E er onlar, buna boyun e seler ve sonra Allah' n emrine uyarak Mslmanlar n dinine dnselerdi, bu davranlarn kabul etmek ve Allah'n bize emretti i, "mtecavizlerle Allah' n emirlerini kabul etmelerine kadar savanz"42 hkmne uyarak onlarla dostlu umuzu tazelemek, gerekten borcumuz olacakt . Ne var ki Allah tarafndan kararla trlm bir mesele zerinde hkm vermek iin insanlar tayin etmek ve bu insanlar n hkmn, Allah'nkini nakzetse hile kabul etmek, bizim uygun kar layabilece imiz bir ey de ildir...43 " Havrie'in Abdullah b. el-Abbas'la mnazaralar bu ekilde devam eder. Grlyor ki Ilirieller, bn Abbas'm gerek Kur'andan gerek Hz. Peygamber'in hayat ndan verdi i delilleri, kendi kararlar na uygun bir
38 Mide: V, 49-50. 39 En'am: VI, 115. 40 Yasuf: XII, 40. 41 Alzab: XXXIII, 36. 42 Hucurat: XLIX, 9. 43 Bu mnazaramn "kan koca aras ndaki geimsizlik", "Amr b. el- ks'n adil olmad", Hz. Ali'nin karsndakilerle anlama yapmas ve "Emfrl-Mil'minin" szn silmesi blmleri Ehl-i Snnet kaynaklarnda da vardr. Bk.: Taberi, I, 3351; 1VIakdisi, B ed', V. 222 vd; Esir, Kamil, II, 327. Gerek bu blmler, gerek di erleri hakk nda Harici kaynaklarca ileri srlen deliler, muhtemelen daha sonra eklenmi olmaldr.

62

biimde deitirmek suretiyle, islmiyetin bu konudaki 'bn Abbas tarafndan dile getirilen gr lerini istikametlerine uydurma yoluna gitmilerdir. Bylece de ba langtan itibaren ortaya koyduklar dar ve hatta te s anlar larmn yeni bir rneini daha vermi olmaktadrlar. Bu konumann akabinde Ha. Ali, Ziyad b. en-Nadr'a 44, aralarnda kimin srnn geti ini yani reislerinin kim oldu unu sorar. Ondan Yezid b. Kays el-Erhab s oldu unu renince, bunun ad rna gider, iki rek'at namaz k ldktan sonra onlara hitaben ana hatlariyle u konumay yapar :45 "yle bir noktada bulunuyoruz ki, burada felah bulan ahirette de felh bulacakt r. Bu noktada szn hakka isabet ettiremeyen ise, 'abirette daha fazla kr ve yolunu arm olur." Bundan sonra onlara liderlerini sordu ve bnu'l-Kevva' cevab m alnca, ona hitaben: Bize kar burc 'unuzun sebebi nedir ? dedi, ve aralar nda yle bir konuma geti. Sffin savanda hakeme raz olmanz. Hz. Ali: Size kar Allah' ahit tutuyor ve hat rlatyorum. Iinizde tahkimi benden daha ok be enmeyen birini biliyormusunuz? Onlar Mushaf' kaldrdklar zaman siz, Allah' n Kitah'na uyalun, dedi inizde ben size, "onlar ben sizden daha iyi bilirim; onlar din ve Kur'an' n dostu deildirler; onlarla arkada lk etmi biriyim, oeukluklarm ve yeti kin hallerini bilirim.. bu bir hiledir.." dediimde beni reddedip onu kabul edinceye kadar beni zorlamadunz m ? Sonra ben her bakmdan mutlak olarak hakem tayin etmedim. Kur'an' n dirilttiini diriltmek, ldrdn ldrmek artiyle hakem tayin ettik. E er Kur'an' n hkm zerine hakemlik ederlerse muhalefete hakk nz yoktur. Ama Kur'an' n hkmne uymazlarsa, onlarla aram zda bir ba kalmaz. ibnur-Kevva': Sen bize, (islam.) kan zerinde insanlar n hakem tayin edilmesini kabul edip etmedi ini syle bakalm. Hz. Ali: Biz insanlar deil, sadece Kur'an' hakem tayin ettik. Kur'an ise sayfalara yaz lm bir kitaptr ve kendi kendine konu maz. Onunla insanlar konu ur ve ondan insanlar hkm karr. bn'ul-Kevva': Peki niin muayyen bir mddet tan dn? Hz. Ali: Bilmeyenler bilsin ve bilenler de bu i i dnp hazrlansmlar ve belki de bu sulh s rasnda Allah bu mmeti slah eder, diye..
942)'e gre "Sa'saa b. 44 Taberl, I, 3352; bnu'l-Esir, Kamil, II, 328. Muberred S0lar"a sorar. 45 BeMzuri, Ensab, 195; Dineveri, Ahbar, 208 vd; Muberred, Kamil, 910-912, 942 vd; Taberi, I, 3352 vd; bn Abd Rabbihi, lkd, IV ,351 vd; 11)1 -m1-Esir, KmilIII, 328 vd.

63

ibnu'l-:Kevva': Sylediklerinde haklsn; fakat tahkimi kabul etmekle biz byk bir gnaha girdik ve bunun iin de tvbe ettik. Sen de Allah'a tvbe et, af dile, sana dnelim Hz. Ali: Ben her gnahtan dolay Allah'a tvbe ederim, af dilerim."
Bu konuma zerine Hricilerden alt bin ki i, onunla beraber Kfe'ye geri dnd. 46 Bu dnenler arasnda el-Ahnef b. Kays , ebes b. Rib'i, Eb. Bill Mirdas b. Udeyye ve hnu'l-Kevva' da bulunuyordu. 47 ye yerle tikten sonra Hz. Ali'nin tahkimden riic etti ini ve onu dallet olarak grd n yaymaya ba ladlar. Bu sylenti zerine Hz. Ali'ye gelen E 'as b. Kays: "Ey Emirii'l-M'minint Halk senin tahkimi dallet ve bu meselede srar kfr olarak grd n sylyorlar"48 deyince Hz. Ali, Kafe'de halka hitabederek dedi ki: "Benim tahkimden cayd m syleyen yalan sylemektedir; onu dallet olarak gren de dallelettedir. " Bu sz zerine cmiden kp giden Havric'e, gene onlarla konumak zere Abdullah b. el-Abbas' gnderdi. Abbas' ikram ve sayg ile karlayan Havrie aras nda "devaml namaz klmaktan, al n.lar atlam , elleri ve dizleri deve dizleri gibi nas rla m , temiz elbiseli"49 kimseler vard . bn Abbas onlara birok deliller ileri srerek nasihat etti. Hz. Ali'nin hakl ; hakemler adletle karar vermezlerse dahi Ali b. Ebi Tlib'in hilfete Muaviye ve bas,kalar ndan daha layk olduunu bildirince, iki bin kadar ona uydu ve geride drt bin ki i kald . Geride kalanlar "anlayl , ileri grl, ecaatli ve hatip" 50 bir kii olan ve ayn zamanda "ok secde etmekten dizleri deve dizleri gibi atlad "51 iin Zu's-Sefin.t 52 denilen Abdullah b. Vehb er-Rsibrnin evinde toplanarak durumu gzden geirdiler. Rsibi "inanan bir kavme yara an eyin iyilii enredip ktl yasaklamak (el-Emre rf Ve'n-Nehyu ni'l-Munker) prensibini bu dnyaya yaymak' 53 olduunu beli ttikten sonra "halk zlim olan bu yerden kp dalara veya bu hid'atleri reddederek Medin'e gitmeyi", Hurkus b. Zuheyr de "hakk talep zulm inkr etmeyi" 54 tavsiye etti. Bunun zerine sz alan Hamza
46 ibnu'l-Esir (Kmil, III, 328)", hepsi dnd" der. Ki bu olaylar n geli mesine aykr dmektedir. 47 Belzuri, Ensb, 193 a. 48 Muberred, Kmil, 943: Taberi, I, 3363. 49 Muberred, Kmil, 943. 50 Muberred, Kmil, 891. 51 Wellhausen, Havaric, 39. 52 Belzuri, Ensiib, 196 a. 53 Ilnu'l-CevzI, Muntazam, II, 18 a. 54 Taberi, I, 3364.

64

b. Sinan el-Esedi55 ise, bu iler iin aralarndan bir emir semeleri gerektiini syleyince emrli i Zeyd b. Husayn et-Tai, Hurkus b. Zuheyr, Hamza b. Sinan, ureyh b. Evf'ya s ra ile teklif ettiler. Neticede s ra Rasibrye gelince: "Pekala verin.. onu bu dnyaya ra betim dolaysiyla kabul etrnediini gibi, liim ko -rkusu ile de terketmiyece im.." dedi.56 evval 37 / 30 Mart 658 tarihinde 57 Abdullah b. Vehb er- Bylec19 Rasibrye bey'at etmi oldular. Rasibrnin. "Allah, iyili emrennek ve ktl yasaklamak, do ruyu sylemek ve yolunda sava mak zere bizden and ve misak almtr; Allah yolundan ayrlp yolunu aranlar iin iddetli azb vard r... Onlarla cihad etmek hak ve sevapt r..."58 eklindeki imamet hutbesinin ertesi gn Zeyd l . Husayn'n evinde bir toplant yapan Hariciler " ureyh b. Evfa'n n Medain'e kalm"59 fikrini tarttlar. Zeyd b. Husayn' n "topluca karsa= grlrsnz; onun iin nLe Basra'daki karde lerinize yazn ve size iltihak1ann isteyin, sonra ayr ayr yollardan Nehrevan'da 60 toplan n" tavsiyesine uyularak kk gruplar halinde gizlice Kfe'den ak ld ve Nehrevan'da toplandd .61 Bu sralarda, yakla k olarak Ramazan veya evval 37 / ubat -Mart 658'deki hakemlerin me hur karar zerine Hz. Ali, Kfe'de halka oku duu hutbede taraflarca tayin edilen hakemlerin., Kur'an hkmn bir tarafa atarak kendi keyiflerince karar verdiklerini, dolay siyle artk isyanc durumunda olan amllarla sava maya hazrlanmalarm istedii gibi62 Nehievan'a ekilmi Haricikre de yle bir mektup yazd : "Besmeleden sonra.. Eminil-mii'minin Ali b. Ebi Tlib'den Zeyd b. Husayn, Abdullah b. Vehb er-Rasibl ve yanlanndaki bulunanlara! 63 Selam ve Allah'a L arndii senadan sonra: ki hakem Allah'n Kitab'na kar karak, hibir me ru sebebe dayanmadan kendi keyiflerine uy 55 DIneverl (Ahbdr, 202), Hamza b. Seyyar eklinde yazyor. 56 D1neved Ahbar, 202; Taberi, I, 3365; Eb Muhammed, Ftrak, 4 a; Semmald, Sayer, 26 a; Kalhtf, Kef, 99 b; Sliml, Tuhfe, I, 80. 57 Wellhausen (Arap Dev. 39), bey'at tarihini 10 evval 37 olarak verir. Oysa Taberl (Tarih, II, 3365) bunun Sev val'in onunda de il, "Sevvvarin bitimine on gn kala' oldu unu yazar. 58 Dneverl, Ahbdr, 202-3. 59 Dineved, Ahbdr, 203; Taberl, I, 3365; Il nu'l-Cevz1, Muntazam, II, 18 b. 60 Nehrevan, Badad ile Vst arasudadr. Halk dilinde Nibrevan denir. 38 / 658 y lndaki Hz. Ali ile Hriefler aras ndaki sava sebebiyle mehur olmu tur. Bk.: Yakflt, Mucent, VIII, 347-351. 61 Dineveri, Ahbar, 203-5; Muberred, Kdmil, 945; Taberi, I, 3365-7; Ibnu'l-Esir, Ktirnik III, 336-7. 62 Taberl, I. 3'368. 63 Kalhati, Kef,100 a' da "yanlarnda bulunan Mslmanlara!"

65

dular. Kitab ve Snnet'le mel etmediklerinden, verdikleri hiikiinderden de yz evirdik. Art k imdi anla ahm,64 ve "Ahkemul-Hakimin olan Allah, dii manlar mzla bizim aramzda hkmn yerine getirinceye kadar dii manlarmza ve dii manlarmza kar kalm Allah izin verirse Nehrevadda 65 bulu alm." 66 Haricilerin bu mektuba verdikleri cevap tarihlerde ana izgileriyle "sen Yce Allah iin de il kendi nefsin iin gazba geldin; insanlar hakem tayin etti inden dolay kfir oldu unu itiraf ve tvbe edersen dniirz, aksi halde seni tamamen terkederiz" 67 eklinde kaytldr. Oysa Harici kaynaklarda durum hayli farkl dr ve aynen u ifadelerle anlathr : 68 "Besnele.. Imainu'l-Mslimin Abdullah b. Vehb er-Rasibi, Zeyd b. Husayn ve yanlarndaki Mslmanlardan, kendi kendini azleden Ali b. Ebi selnet, doru yolu tutan ve koruyanlar n zerine olsun.. Bir tek olan Allah'a hamd ve sen.a ederiz. Mektubunda zikretti in, iki hakemin Kitabullah' tertkettikleri ve Allah' n indirdiinin, aksine hkm verdikleri meselesi, bize ula m bulunmaktadr Allaha krler olsun ki, t ba ndan beri biz, bu i i yapmann doru olmadn bilmekteydik. Senin gnah n, tahkimin, yap lmasna rza gsterdi in iin, hakemlerin gnahlar ndan daha byktr. Hak olana dnmemizi ve daha nce olduu gibi, bizimle anla may teklif etmisin. Bu durumda biz, senin tvbe ve pi manln reddetmiyoruz. Fakat e er sen gerekten samimi ve drst isen Allah'a, Resulne ve Mslmanlar n im.am Abdullah b. Vehb er-Rasibi'ye itaat hususunda Mslmanlara iltil ak et! Biz seni azlettikten sonra, onu, imam olarak tayin ettik. nk sen bizim, byle bir yola gitmemizi hak ettin ve biz de (sana kar ) bunu yapmak zorunda kald k. Hepsi bu kadar!" Bu, her bakmdan sert ve kesin kararl mektup zerine Haricilerden midini kesen Hz. Ali, Kafe'de yan nda bulunanlar ve Basra'dan Birleecek kuvvetlerle amllar zerine yrmeyi tasarlarken, Haricilerin srf kendi gr lerini paylamad diye ashabdan Abdullah b. Hab64 Kalhtt, Kef, 100 a. 65 Kallki, Ke f, 100 a. Burada "Neer h" yazlm ise de, herhalde bu mstensih hatasi olmaldr. 66 Taleri, I, 3368-9; Ilnu'l-Esir, Kmil, III 339; Ilmu'l-Cevzi, Muntazam, 18 h. 67 Taberi, II, 3369; Ilnu'l-Esir, Kamil, III. 339; ihnul-Cevz, Muntazam, 18 b. 68 KalhtI, Kef 100 b.
,

66

bal) b. el-Erett'i 0 ve hamile karsn bo azJamalar zerine gnderdii muhakkik el-Haris b. Murre de 70 onlarca ldrlmesi zerine, Hariciler konusunu zdkten sonra am'a yrmenin gerekti ini anlad ve Nehrevan kprs civar nda toplanm olan Hriciler zerine yrd. Nehrevan Hricilerinin kar sna geen Hz. Ali onlarla konu tu, ehid edilenlerin katillerinin teslim edilmesini istedi ise de onlardan "onlar n. katilleri hepimiziz" cevab n ald".71 Hz. Ali bunlara son bir ans tanyarak Kays b. Sa'd b. Ubaden , ile Ebl Eyyf b Halid el-Ensari'yi73 n te ebbsleri de bir fayda verme- nasihtolrgde.Ona yince. Hz. Ali, onlar ba latmadka siz harbi balatmayn, dedikten sonra Ebil EyyL b el-Ensari'ye bir bayrak yerdi. Ensari, bu bayrak altna geleceklerin emin oldu unu bildirdi. Bu arada yaplan tavsiyeler ve konu malar zerine tereddde d en Haricilerden be yz kiilik bir grup "Ali ile niin d iiyoruz ? Onunla savamak iin elimizde bir delil var m ? Gelin uzakla al m.."74 diyen Ferve b. Nevfel el-E cal75 ile birlikte ayr ldlar ve ei-Bendeniceyn'e 76 gittiler. Bu duruma sinirlenen Hariciler sava balattlar ve neticede iddetli bir arp madan sonra Haricilerin tamamna yakn byk bir o unlu u katledildiler (9 Safer
69 Abdullah b. Habbab b. el-Erett, Hz. Peygamber'i grm ve ondan babas yoluyla rivayette bulunmu tur. Bk.: Ibnu'l Esir. Usd, 111,150. Abdullah b. Habbab, Hz. Ali'nin safnda yer ald Sffin'den dnerken yolda Hariciler tarafndan durdurulur. Kendisine Hz. Eb Bekir ve Omer'i sorarlar. Ilay rla anar. Osman' sorarlar. Evveli ve hirinde de hakh idi, der. Ali hakk nda ne dersin? derler. O da: O, Allah' sizden daha iyi bilir ve clinindeki sak nmas da sizden fazladr, cevab m verince , kzarlar ve kars ile birlikte nehrin kenarnda bo azlarlar. Ek.: 1bn Abd Rabbihi, Ikd, II, 390-1; 1VIes'di, Marie' c, II, 404; 1V1akdisi, Red', V, 224. 70 1VIes'di, Mart'ta, II, 405. 71 Belzuri, Ensdb, 196 b; Muberred, Kfnil, 916; Taber4, I, 3376; Ibn Abd Rabbihi, kd. II, 390-1; Mesdi, Murc. II, 405. 72 Kays b. Sad,- sahabenin faziletlilerinden ve dhilerindendir. Hz. Ali'nin M sr vliliini yapm ve 59-60 / 678-9 ylnda lmtr. Bk.: Usd, III, 215 vd; /bn Hacer, sbe, III, 249. 73 Ebu Eyynb Halid b. Zeyd b. Kuleyb el-Ensri, ilk 1VIiislibranlardandr. Akabe, Bedir ve dier savalarda bulunmutur. Hz. Ali safnda Sffin'de bulunmu, Muaviye devrinde de Istanbul'un fethi seferine i tirak ederek orada ehid dmtr (52 / 672). Bk.: /bn Sad, Tabakt, 111 J 2,. 49; Ibnu'l-Esir, Usd, IT, 88 vd; /bn Hacer, sabe, I, 405 vd. 74 Dineveri, Ahbar, 210; Taberi, I, 3380. 75 Ferve b. Nevfel el-E cai, Hricilerbvileri gelenlerindendir. Bk.: Em Hacer, 'dibe, II, 217. 76 el-Bendeniceyn, Nehrevan dolaylarmda me hur bir yer. Bk.: Yakt, Mu'cem, II, 292.

67

38 / 17 Temmuz 658). 77 Nehrevan'dan. kurtulan Hricilerden Mis'ar b. Fedeki harbe kat lmak iin geldi i Basra'ya, Eb Meryem es-Sa'di ehrezr'a kaarlar. 78 Nehrevan sava ndan sonra amhlara kar sava a kmak zere Nuh ayle'de79 konaklayan Hz. Ali, yan ndakilere ehre gidip hazrlk yapmalarn istedi. Bu arada "Nehrevan'da Vehb er-Rsibi'dert ayr larak Eb Eyyib el-Ensri'ye s nan ve Kfe'de kalan ve Ehl-i Nuhayle" 80 k olarak ikibin ki ilik bir Hrici grubuna hitabeden Hz. denilyak Ali, onla m kendisine kat lmalarn veya dnmelerini istedi. Onlar reddedince hepsi de ldrld. Maamafih bunlardan az bir k sm Mekke'ye doru kap kurtuldu. 81 Ktfe'ye ailelerinin yan na giden askerleri de artk sava yapmak istemiyorlard . Ilerinde E 'as b. Kays' n da bulunduu bir grup "oklarmz tkendi, kl larm z krlendi" 82 diyerek sava maktan imtina edince Hz. Ali de Kfe'ye girdi. Siyasi tarih a sndan Hz. Ali'nin Nehrevan ve Nuhayle sava lar onun adna birer zafer durumunda idi. Fakat bunlar, gerek Nehrevan ncesi gerek Nuhayle sonucu ka p kurtulan Hriciler ve Hricilerin mstakbel yeleri iin bir intikam arzusu do urdu. Nihayet Hrieiler, prensip ve inanlarm n, onlara gre yeryziinii fesada bulayan Muaviye, Amr b. el-is ve Hz. Ali ortadan kald rlmadka. yerle tirilemiyecei kanaatine vararak bunlar n ldrlmesi ve bylece intikam n alnmas i ini plnladdar. Neticede Abdurrahman b. Mulcem el-Murdi, Hz. Ali'yi sabah namaznda hanerliyerek yaralad ve o, bu yaralar n tesiriyle 17 Ramazan 40 24 Ocak 661 tarihinde vefat etti 83.
77 Belzuri, Ensab, 197 a; Taberi, I, 3380. Harici kaynaklar emmhi (Siyer, 28 a), Kalhati, (Kef, 106 b) ve Slimi (Tuhfe, 80) Nehrevn'da ldrlenlerin drtbin oldu unu yazarlar. Muberred (Kamil, 916) ise, len Hricilerin say snn 2800 olduunu syler. Sava n sonunda, Hz. Ali ordusundan dokuz ki i ldrlr. Haricilerden ise sadece sekiz ki i kalr. Bk.: Muberred, Kmi/, 917; Ibn Ebf eybe, Musann.xf, 186 a-187 b. 78 Makdisi, Bed', V, 137. ehrizr, geni anlamda Kerkk eyletini gstermek iin kullanlr. Avrman da silsilesinin batsnda geni ve mnbit bir ovadr, orada gelimi bir ehir vardr. Bk.: Ykt, Mu'cem, V, 312-4. 79 Nuheyle, Kfe yaknlarnda bir yerin ad. Bk.: Ykut, Mucem, VIII, 276-7. 80 Muberred, Kmi/, 974. 81 Muberred, Kamil, 925-6. Bu kaanlar aras nda Ben Sa'd b. ZeydMentgan el-Mustevrid, Ferve b. Nevfel de vard . Bk.: Muberred, 975. 82 Dineveri, Ahbar, 211. 83 Hz. ehadeti, Muaviye ile Amr' ldrmeyi zerine alanlar hakk nda bk.: Dineveri, Ahbar, 218 vd; Taberi, I, 3456 vd; Ibn Abd Rabbihi, lkd, IV, 359; Mes'di, Murile, II, 411; hnu'l-Cevzi, Muntazam, 26a; Ibnu'l-Esir, Kamil, III, 387; Ayni, Cuman, 199 a; emmald, Siyer, 28 b; Kalhti, Kef, 107 b. ibml-Esir 387), Hz. Ali'nin vefat tarihinin "en do rusu" kaydiyle 13 Ramazan 40 olduunu syler; Muberred, Kamil, 926-934'de de bu olaylar anlat lr. Ayrca Muberred, (s. 983) Ibm Mulcem'in Hz. Ali'yi ehid etti i geceyi E 'as b. Kays'n yannda geirdi ini'', hatta Hucr b. Adiyy'in, "Emir-l-M'minin ldrld dediklerinde E 'as'n Ibn Mulcem'e "bu sabah u urlu geldi" derken duydu unun; bunun zeririe Hucr' n E'as'a "sen mi ldrdn yoksa ey tek gzl?" dedi inin; di er taraftan bunu E 'as'n kardei Ani b. Kays'n iitip E 'as'a hitaben "yoksa bu senin ba nn altndan m kt ey tek gzl?" eklinde konutuunun rivayet edildi ini nakleder.

68

Nehrevan ve Nuhayle'den Hz. Ali'nin ehid edilmesine kadar, yakla k olarak iki yl a an bir devrede Hricilerin "kk mahalli k yamlar"84 halinde bir takm faaliyetlerine ahid oluyoruz. 85 Bu ayaklanmalar iinde bizim bakmmzdan dikkati eken biri Eb Meryem es-Sa'di, et-Temirnfnin hurikudur. Eb. Meryem, hemen tamam mev li'den miite ekki186 kuvvetleri ile ehrizr'a gelir ve oradan Kfe'ye yakla r. Hz. Ali onu kendisine itaate a rrsa da yana maz ve neticede onlar tepeler, sadece elli ki i teslim olur (Ramazan 38 / Ocak 659). 87 Nehrevan savann zerinden henz bir yl bile gemeden Hricilere bu kadar ok sayda mevlinin iltihak etmi olmas , dorusu ok ilgi ekicidir. Hz. Ali'nin ehadetini takiben, Muaviye'ye bey'at etmekle "Nbv et gere i ve hrikasnu unutarak asabiyete rc eden ve bylece meyye o ullarn Mudar'a ve di er araplara hkim k lan"88 slam cemaati ierisinde, Hricilerin ard arkas kesilmeye!), kyamlarna hid oluyoruz. Bu kyamlar zellikle Hz. Ali'nin o lu Hz. Hasan'n hilfeti Muaviye'ye teslim etmesinden (Rebiylevvel 41 / Temmuz 661) 89 sonra "artk Muaviye iizerine tereddtsz yiirynz ve onunla sava n z" slogan] ile Nehrev an'da Hricilerden ayr lan Ferve b. Nevfel'in hareketiyle kzr. Geri Kfe'deki bu kyam, Muaviye'nin Kfelileri de Hricilere kar sava a zorlayan torba tedbirleriyle hemen bast rld99 ama, Hricilerin intikam ve ihtiraslar bir trl yok edilemedi. Nitekim Ferve b. Nevfel'den sonra Abdullah b. Ebil-Havs' et-Ti, onun katlinden sonra da Havsara b. Ved' b. Mes'f d el-Esedryi baa geiren Hriciler, Muaviye ile Cem.ziyelevvel 41 / Eyll 661 'de K'fe dolaylarn da Nuhayle'de nc defa kar latlar ve bin be yz kiilik Hrici kuvvetinden ancak ellisi Ktife'ye girebildi.9 1 Maamafih el-Mu ire b; ti'be'nin 92 Kfe valiliine tayininden sonra Hriciler, burada Ferve b. Nevfel'in lm ile sonulanan yeni bir k yama daha giderler. 93
84 Vida, Hriciler, A ,V I 1, s. 233. 85 Kk aptaki bu ayaklanmalar hk. bk.: Muberred, Kmil, 974-8; Ihnu'l-Esir, Kmil, III, 372, vd. 86 Ikiyz veya drtyz ki ilik kuvvetleri aras nda kendisi d'abil ancak alt arabn bulundu u sylenilir. Bk.: Ibnu'l-Esir, Kmil, III, 373. 87 ilnu'l-Esir, Kamu, III, 373. 88 bn Haldfn, Tarih, III, 4. 89 Rebiylhir veya Cemiiziyelevvel de denir. Bk.: Ibnu'l-Esir, Kmil III, 405. 90 Belzuri, Emal), 381 b, vd; Taber, II, 102; %pul-Esir, Kmil, III, 409; emMahi, Siyer, 29 a. 91 Beltuuri, Ensab, 932 a; emmahi, Siyer, 29 a. 92 el-Mulre b. is'be, Rdvan bey'at nda bulunmutur. Hz. mer devrinde Basra, Muaviye zamannda da Kffe vfflilii yapmtr. 50 / 670'de lm tr. Bk.: bn S t'd, Tabalcat, VI, 12; bn Hacer, sabe, III, 452. 93 Belzuri, Ensb, 382 b.; Kmil, III, 411.

69

Kyamlarn n Muaviye ve adamlar tarafndan ok iddetli Wr ekilde bast rldn gren Hriciler, bu defa Nehrevan'dan kurtulmu Hayyan b. Zabyn es -Sulerni, Muz b. Cuveyn et-Ti. 94 ve el-Mustevrid b. llefe et-Temimrnin98 bulunduu drtyz ki ilik bir toplantda Nehrevan'da Vehb er-Rsibi'nin kayb ndan beri ilk olarak ar yoluyla kendilerine bir halife setiler. Er ya llar olan Mustevrid'e bey'at ederek (Cemziyelhir 42 Eyll 662), 43 / 663 yl aban / Kas m aynda hudca karar verdiler. 96 Fakat bu toplant dan haberdar olan Mu ire b. 'be, zab ta kuvvetleri ile Hayyan b. Zabyan' n evini sarar. Ieride Muz b. Cuveyn'le beraber yirmi kadar Hrici bulunmaktad r.97 Buraya Kur'an okumak iin toplandk derlerse de, Mu ire kanmaz ve onlar hapse sokar. 98 Daha sonra onlar kurtarmak zere Mstevrid'in hcuma geece ini haber alan Muire, Ma'kil b. Kays er-Riyhi el-Yeri:dil komutas nda bin ki ilik bir ordu ile Hricilerin zerine yrr. Neticede Mstevrid ve Ma'kil lrler ve Hricilerden de be veya alt kii kurtulur.99 Kiife Hricilerinin Mstevrid'den sonra yeni bir halife semeleri iin aradan uzun senelerin gemesiloo ve hi de ilse tedbirli Kffe vlisi Mu ire'nin lmesi (50-51? / 670-1) gerekti. Nitekim Mstevrid'den sonraki ikinci kyamlar, Muire'n.in hapsetti i ve onun lm ile serbest b raklan Hricilerin, bey'atla i bana getirdikleri Hayyan b. Zabyan' n liderliinde oldu. Fakat bu 58 / 677 yl sonunda giriilen hareket de, yeni Kiife vlisi bn Ummi'l-Hakem (Abdurrahman b. Abdullah b. Osman es -Sakafi)'in sert tedbirleri ile 59 / 678 y l banda (Rebiyiilevvel / Aralk) Bniky'da 101 hepsinin lm ile, yani kat'i bir yenilgi ile sonuland . 102 Art k bu da zaten Kilfe Hricilerinin sonu oldu. 103 Dier tarafta S ffn'den sonra be yz kiilik bir Hrici ktlesinin bana geerek Basra'ya giden, Nehrevan'a kat lan ve oradan kurtulup
94 Nehrevan'da ldrlen Zeyd b. Ilusay-n' n amacasmn oludur. 95 ibnul-Cevzi (Muntazam, II, 30 a, 32 a) 'de "Alkame". 96 Taberi, II, 19, 21; Ibnu'l-Esir, III, 420-1; ibnu'l-Cevzi, Muntazam, 30 a-b; emmhi, Siyer, 29 a. 97 Taberi, II, 29; Ibnu'l-Esir, Kmil, III, 425 vd. 98 Taberi, II, 29; Ibnu'l-Esir, Kamil, III, 426. 99 Taberi, II, 40-61; Ibbnu'l-Cevzi, Muntazam, 32 a vd; Ibnu'l-Esir, Kamil, III, 426-436; emmhi, Siyer, 29 a, vd. 100 Wellhausen, Havric, 57. 101 Bnikya, Kufe dolaylarmda bir yerin ad . Bk.: Ykut, Mu'cem, II, 50. 102 Taberi, II, 182 vd; Ibnu'l-Cevzi, Muntazam, 32 a, 33 a; Kdmil, III, 515; Cum:Cin, 262 b; emmli, Siyer, 29 a-b. 103 Wellhausen, Havarie, 59.

70

tekrar Basra'ya s nan Mis'ar b. Fedeki et-Temilmr yil" Basra Harictliginin ilk kurucusu sayabiliriz. Ama Muaviye'nin hilfetinden itibaren tarih sahnesinde gzken ilk Hariel, Selim b. Galib et-Temimi el-Huceymi ile el-Hatimu'l-Behill (Yezid b. Malik) ve yanlar ndaki yetmi taraftarland r.105 41 /661 ylndaki isyanlarnda Mslman bir toplulu u Basra civarnda ldrrler, daha sonra "aman" dilerler ve orada 45 / 665 y lna kadar kalp, sonra yeni valinin korkusundan kaarlar, ama lmden de kurtulamazlar (46 / 666). Bu ylda Rebiylahir sonu veya Cemaziyelevvel ba nda (Haziran-Temmuz), Ziyad b. Ebihil 06 Basra valili ine tayin olununca, Basra Hricili inde yeni bir dnem ba lar. Bu dnemde Basra'da Haricl kyamlarnday sz edebilmek olduka gtr. Bununla birlikte yine yetmi kiilik bir Hariei ky am , Ziyad tarafndan iddetle bastrbr, H ari eller ldrlr, binlerce insan hapsedilir. 107 Ziyad b. Ebihi'nin Kfe'de Ramazan 53 A ustos 673 ylnda lmnden iki yl sonra 55 /674-5'de bu defa o lu Ubeydullah b. Ziyad, Harieilere gz at rmamak zere Basra valili ine gelir ve do rusu sertlik konusunda babasn geride b rakr. Haricileri en kk davran larn bahane ederek hapse atar veya el ve ayaklar n kestirerek soka a birakverir, hem bu soka a braklverenin erkek veya kad n olmasna hi aldrmaz. Ziyadlarn valilik dnemlerine ait Hricilerin haberleri, kaynaklarda onlar lehine olduka nemli bir yer tutar. 108 Onlarn btn bu iddet ve zorbalklarma ra men, isyanlardan vazgemeyen Hariciler, Eb Bilal Mirdas b. deyye et-Temimrnin 1 9 etrafnda toplanarak aknlar "ete harpleri eklinde" 110 srdryorlard. Ma, mafih btn dikkatlerine ra men kendilerini Ubeydullah' n hapsinden kurtarama104 Taberi, T, 3367 vd. 105 Taberi, II, 16, 46, 83; Ibnu'l-Esir, Kamil, III, 417-8, 454,. 105 Taberl, II, 16, 46, 83; Ibnu'l-Esir, Kamil, III, 417-8, 454. 106 Ziyad b. Ebh, Ebl Sufyan'n gayri me r ocuudur. Muaviye'nin onu, karde i olarak ilan tenkitlere yol amtr. 53 / 672 ylnda lmtr. Bk.: 1bn Hacer, Isabe, I, 580. 107 Taberi, II, 91, 459. 108 Taberi, II, 185 vd., 391; Belzuri, Ensal, 386 vd; Muberred, Kamil, 994-7, 989-92; bn Abd Rabbihi, Ikd, II, 217-8,400, 996-7; Isfahani, Aani, I, II; Ilnu'l-Esir, III, 517 vd; Semmli, Siyer, 34 a, vd. 109 Ali b. Eb Tlib'in safunla Sffin'de bulunan, tahkimi reddederek ondan ayr lan ve Nehrevn'a i tirak edip kurtulan Ebil Bill Mirdas, Hariciler iinde bid, mctehid bir kimse idi. Kim olduuna bakmakszn herkesi ldrmeyi (isti'rz), kadnlarn savaa girmesini reddetti i; Ibn Ziyad'a kar davramlan ve cesareti iin de ok takdir edilmi tir. Bk.: Belilzuri, Erisab, II, 386 a-b; emmhl, Siyer, 32-34 a. 110 Vida, Hricler, IA, V/ I, s. 233.

71

dlar. Kendisine tan nan izin hakkn, ertesi gn ldrlece ini duymu olmasna ra men ktye kullanmay , affn salam ve bn Ziyad'n hapsinden kar kmaz otaz veya krk kiiden ibaret etrafndakilere "bu zalimler aras nda kalmak yara maz" diyerek Basra'dan kmtr. Yannda bulunanlarn bey'atlariyle imamet mevkiine getirilen El ts Bilal, yaln zca zulmden kat iin ne kimseye sald ryor ne de fesat karyordu. Ama buna ra men Ubeydullah b. Ziyad, -zerlerine Esleme b, Zur'a kumandasmda iki bin kiilik bir kuvvet sevketti. Eb Bilal'in "biz dmek istemiyoruz" demesine ra men hcum eden Esleme'nin ordusu ksa zamanda bozulur ve sava madan kaar gider. 111 Bunun zerine deh etli kzan Ubeydullah, bu defa drt bin ki ilik bir orduyu Ebil Bilare sevkeder ve bu ordu onu ve arkada larn Cuma namazlar n klarken Meseid'in iinde khtan geirirler (61 / 680-1). 112 Bu olaya da Basra Haricilerinin imdilik sonu olmu tur diyebiliriz. Receb 60 / Nisan 680'de Muaviye'nin lmnden sonra yerine geen Yezid b. Muaviye devri Hariciler iin cazip bir devre de ildir. bn Ziyad'n iddet politikas ile Basra ksmen bo almtr. Ayr ca Yezid devrinde balayan i huzursuzluk, Hz. Hseyin'in Kerbel'da ehid edilmesinden sonra Abdullah b. ez-Zubeyr'in 113 hilafet tahrikleri, 63. ylda (10 Eyll. 682'de balar) Medinelilerin isyan te ebbs, Yezid'in kumandan Muslim b. Ukbe el-Murrfnin 26-27 Zilhicce 63 / 26 A ustos 683 tarihinde Medine'ye sald rmas ve daha sonra Mekke'de 3 Rebiylevvel 64 / 31 Ekim 683'de Kabe'nin y kl umumi tansiyonu yksekmiti. Kabe'nin yan mdan onbir gn sonra len Yezid'i takiben, Harid hareketinin tamamen mullendiini ve nem kazandn hemen belirtelim. Ziyadlarn baba-o ul Haricilere nefes aldrmamas zerine onun ciyarndan uzakla an Hriciler, Muaviye'nin lmnden sonra hilafet iddiasna giri en ve Yezid'in lmn takibe!). de "Emtru'l-M'minin" unvan ile Mekke'de, Medine'de ve btn Hicaz'da hilafeti tart nan 114 nda yardmc oldular. Abdulah.ezZyr'vs
111 Hatta ocuklar Esleme soka a ktnda "Eb Bilal arkanda!" diye ba rarak alay ediyorlard. Bk.: Muberred, Kamil, 995. 112 Belazuri, Ensab, 386 a vd; Muberred, Kamil, 994-7, 989-92; Taberi, II, 185 vd; Ibnu'lEsir, III, 517 vd. Bu katliamdan sadece Ubeyde b. Hilal kurtulmu tur. Bk.: Belzuri, Ensb, 387 a. 113 Abdullah b. ez Zuheyr, Zubeyr b. el-Avvam' n oludur. Hicrette do mu ve birok olaylara ad karmtr. 73 / 692 ylnda Haccac'la yapt savata lmtr. Bk. : Usd, III, 161 vd; bn Hacer, habe, Il, 309 vd. I/4 Belazuri, Enstib, 414 b, 425 b; Ayni, Cuman, 107 a, vd.

72

yle ki, Ebil Bill Mirdas' n lmnden sonra bn Ziyad, Hriclere ok yklenince, Nfi' b. el-Ezrak, onlara Yezid'in ordusu ile cihad iin amllara kar kan Abdullah b. ez-Zubeyr ile birle meyi teklif etti.115 Kabul edilen bu teklif zerine Nfi' b.el-Ezrak' n etrafnda toplanan Hriciler116 arasnda, daha sonra e itli Hric frkalarn kurucular veya ileri gelenleri olacak kimselerden Necdet b. mir d-Hanefi, Abdullah b. es-Saffr, Abdullah b ibd, Hanzale b. Beyhes ve arkada Hriciler, bn Zubeyr'e yard m ettiler ve Yezid b. lac Muaviye lnceye kadar da onun safnda anhlara kar savatlar. Yezid'in lm zerine amllar Mekke'den uzakla tktan sonra Hriciler, kendi aralar nda, gr n kat'iyetle bilmedikleri birine yard m etmenin do ru olup olmadn tartmaya baladlar. Neticede Abdullah b. ez-Zubeyr'e gidip Allah' n Kitab' ve Resulnn Snnet'i ile mel eden Ebu Bekr es-S ddik ve mer b. el-Hattb haklar ndaki kanaatini, birok bid'atler koyarak seleflerinin yolundan ayr lan Osman b. Affn ile Allah'n iinde insanlarn hakemli ine ba vuran Ali b. Ebi Tlib iin d ncelerini ve nihayet adil bir imam olan Hz. Ali'ye bey'at ettikleri halde, daha sonra bundan dnp Hz. i e'yi de kandrarak sava a sokan babas ez-Zubeyr b. el-Avvn ile Talha b. Ubeydullah hakkndaki fikirlerini sorarlar. bn Zubeyr, bunlarn hepsini de hay rla an p onlarn kanaatlerine i tirak etmeyince, Hriciler k zp ondan ayrhrlar. 118 Nfi' b. el-Ezrak, Abdullah b. es-Saffr, Abdullah b. bd, Han.zale b. Beyhes Basra'ya, Ebt. Tl't, Ebu Fudeyk, Atyye b. el-Esved de Yemme'ye giderler,n 9 saylan da yakla k olarak on bin dolaylanndadr. 120
115 Taban', II, 514; ibnuF-Esir, Ktnil, IV, 165; tim Haldn, ber, III, 144. Muberred (Kemil 1023) onlarn Mekke'ye gidi inin, Muslim b. Ukbe'nin Kabe'ye hcumunu nlemek iin olduunu; oraya vardklarnda bn Zubeyr'i kendi gr lerinde bulduklanm syler. 116 Ayni, Cuman, 335 a. 117 Belzuri, Ensb, 423 b; Taberi, II, 425, 519; bn Haldun, ber, III, 145; Semmhi, Siyer, 35 a; Wellhausen, Havaric, 69; Vida, Sufriye, A , 782; Wensinck, Nfi' b. el-Ezrak, L4 IX, 31. 118 Belzuri, Ensb, 437 b; Muberred, Kmil, 1023 vd; Taberi. Il, 515 vd; ibnu'l-Esir, Kamil, IV, 165 vd; a atayubuku (Mezhepler, I, 35-37) bn Znbeyr'le Hriciler aras ndaki bu konumann hemen tamamna yakn bir blmnn tercmesini vermi lerdir. 119 Muberred, Kmil, 1030; Taberi, II, 517; hnu'l-Esir, Kamil, IV, 167. 120 Ayni, Cuman, 139 b. Taberi (II, 513), Haricilerin bn Zubeyr'den ayrhn Hicri. 65. yl olaylar arasnda zikrediyorsa da, kanaatimizce bu yanl olmaldr. nk Yezid 14 Rebi ylevvel 64 / 11 Kas m 683'de olduktan sonra 1 Rebiylnhir 64 / 27 Kas m 683'de SamIdann 64 gnlk kuatmalar bitmi ve geri ekilmilerdir. Bu durumda Hricilerin ihn Zubeyr'den 65. yln banda ayrldklan farzedilirse, onun yan nda sekiz ay kalm ve sonra onun kendi fikirlerinde olmadn anlamalan ortaya kar. Dier taraftan Belzuri (Ensb, 437 b), bnu'l-Esir (Kamil, IV, 165), bn Haldnn iiber,111, 145) ve Ayni (Cuman, 108 a, 193 a) gibi tarihiler, Haricilerin bn Zubeyr'den ayrhlarm, doru olarak Hicri 64. yln olaylar arasnda anlatmlardr.

73

2. Havfirie'in Frkalara Ayrlu

Basra'ya gelen ve Ebil Bilal'in gr nde birle en 121 Hariciler, burada yeni bir durumla karlarlar. Yezid b. Muaviye'nin lm zerine ehir halk ibn. Ziyad'n aleyhine ayaklanm , hapiste bulunan drtyz kadar Hrici kap lar krarak kmlar ve halk, Ezd ve Rebia ile Ben Temim ve Ben Kaya kabileleri aras ndaki sava la me gul bulunduklar iin Hariciler de serbest kalm lar ve bylece bu karklkta Basra'ya gelen. Nfi' b. el-Ezrak' n etrafnda toplanmlard.122 Bu arada bunlar "Aramzdan Allah yolunda hure edenler ksayd ne iyi olurdu! Oysa oktan beri bu olmuyor. Bilginlerimiz ayaklamp halka, ye yznde k tutmah, onlar dine davet etmelidirler. Takva ve ictihad sahibi olanlarmz da Rabbimize iltihak ile Allah kat nda saylan ehitlerden olmaldrlar"123 diyerek, Nfi' b. el-Ezrak'n bakanlnda yz kiilik bir grup halinde Basra'dan. kp Ehvaz ,a124 gelirler ( evval 64 / Mays 684). 125 Bu "bure" durumunu uygun grmeyen Abdullah b. esSaffr , Abdullah b. ibad ve bu ikisinin gr nde olan Hariciler Basra'da kahrlar. Ehvaz'a kan Nafi' ve taraftarlar orada yedi ay, aralarnda herhanbir ihtilaf olmaks zn kaldlar. 126 Fakat bu arada o, kendisine kat lmay') Basra'da kalanlara taraftar olman n caiz olmadn , byle olanlarn kurtulua eriemiyeceklerini belirttikten sonra, yann dakilere dedi ki: "Allah, "hurleun.uzu" hakknzda bir ltuf klmtr. 0, sizin dnzdakilerin grmedikleri gerekleri size gsterdi. Yaln z Allah'n eriat' ve emirlerini isteyerek ktnn biliyor musunuz ? Hareketinizin lideri O'nun emri, rehberimiz de Kur'an- Kerim'dir; yalnz ona uyar, onun gsterdi i yn takib edersiniz de il mi? " "Evet" dediler. O devamla dedi ki: "Taraftar oldu unuz kimseler hakk ndaki hkmnzn, Hz. Peygamber'in, taraftarlar hakkndaki hiikmnn ayn olacana pheniz yoktur de il mi? Nitekim Nebi (SA)'nin d manlar hakkndaki hkm de sizin d manlarnn hakkndaki hkmnzn. ayndr. Dier taraftan bugn sizin d manlarnn, Allah'n ve Hz. Peygamber'in de dtn.anlandr. 0 gn Hz. Peygamber'e d man olan, bugn
121 Taberi, II, 517. 122 Muberred, Kamil, 1030; Taberi, II, 517-8; Il nul-Esir, Kamil, IV, 167. 123 Taberi, II, 517. 124 Ehvaz, bat da Irak, do u ve gneyde Fars ve kuzeyde de Cib31 eyetletleri ile evrili yerin addr. Ehvaz ehri, K'arn nehri ken rndadr. Bk.: Yant, Mucem, I, 380-2. 125 buul-Esir, Kamil, IV., 16't. ehristni (Mild, I, 120), Nilfi'ain yannda "otuz bin adnn" bulundu unu syler ki, bu ok mbalaandr. 126 Beltzuri, Enslb, 569 b, 572 a.

74

Allah'n ve sizin dii m.annzdr, de il mi? "Evet" dediler. Bunun zerine o da dedi ki: "Cenab Hak "Allah'tan ve peygamberlerinden, kendileriyle andlama yantmz mrildere ihtard r'127 ve ayrca: "nanmalanna kadar, Allah'a irk koan kadnlarla evlenmeyin-' 128 buyurmutur. Bylece O, onlar n velyetini aralar nda oturmay , ahitlik etmelerini, kestiklerini yemeyi, onlardan dinle ilgili bilgi almay , onlarla evlenmeyi 've miraslarnu haram k lmtr. Bu hususlar] biliiniz Allah katnda aleyhimize bir delil te kil eder. Bu sebepten bunlar], ken.dilerinden ayr lm olduumuz kimselere bildirmemiz gerektir. Allah' n bildirdiklerini gizleiniyelim. Nitekim O buyurur ki: "Gerekten Kitab'da insanlara akladktan sonra, indirdiimiz belgeleri ve yol gstereni gizleyen kimseler var ya, onlara hem Allah lanet eder, hem lanetiler lanet eder 129 ... Bu fikirler btn taraftarlar nca kabul edilir." 130 Taberi (310 / 922)'yi esas alarak anlatt mz Nfi b. yukardaki fikirlere ship olu u ve dolaysiyle el -Muha kkimetu'l olarak ayn fikri payia an131 Hriciler aras ndaki bu ihtilafn do uu hakknda, dier kaynaklarda farkl rivayetler vard r. Mesel bu konuya temas eden Ebii-Hasan el-E 'ri (324 / 934), 132 naya ka - kadenyilrafkdeonvta.yl tlmay p muhalifleri aras nda oturanlardan t eb errryi yani uzakla may, kendi ordughlarma girmek isteyen birini s knt ve glkle denemeyi ve kendilerine h i c re t etmeyenleri yani kat lmayanlar' tekfir etmeyi ortaya koyarak bu anla mazl ilk kzrann "Abd Rabbihil-Kebir, veya baka bir rivayete gre Abdullah b. el-Vadin" oldu unu syledikten sonra, Nfi'n.in bu sonunca ahsa ba langta kar karak kendisinden yz <evirdiini; fakat Abdullah' n lmnden sonra onun bu fikrini ele alarak do ru grdn: nce kendisine uymam oldu u iin kendini tekfire lzum grmedi i gibi, bu fikri ileri srenin lmnden nce kendisine uymayanlar ve stelik "kaade"yi bile kfir saymad m nakleder. Bu rivayeti hemen hemen ayni ifadelerle tekrar eden Ba ddi (429 / 1037) ise, 133 bu isimlere bir de Abd Rabbihi es-Sa. ir'i ekler.
127 Teybe: IX, 1. 128 Bakara: II, 221. 129 Bakara: II, 159. 130 Taberl, II, 518-9; ihnu'bEsir, Kmil, IV, 167. 131 ni, Usid, 40 b; Ibr Haldfm, ber, III, 145. 132 Maktt, 86-7. 133 Fark, 84.

75

Belzuri (279 / 892) 134 ve Muberred (285 / 898) ise, 135 bu ihtilf kararm Beni). Him'in bir klesi oldu unu kaydederler. Onlara gre bu kle Nfi'ye gelerek, i s t i'r z 136 ve mriklerin ocuklarnn katli bize helldir; bize muhalefet edenler de m riktir" demi tir. Nfi', bunu tekfir etmi ise de o, "e er Allah'n Kitab'ndan bir delil getiremezsem beni ldr" deyip "Nuh dedi ki: Rabbim! Yeryznde hibir inkarc brakma,

Dorusu sen onlar brakrsan kullarn saptrlar; sadece ahlaksz ve ok inkarcdan bakasn dourup yetig stirmezler" 137 yetlerini okudu. '
Bunun zerine, bu klenin fikirlerine e ilim gsteren Nfi', yukar da .akletti imiz gr lerini savundu ve dedi ki: Onlar (kendilerine muhalefette bulunup hurtie etmeyenler) kfirler gibidir; ya islm' (yani kendi fikirlerini) kabul ederler ya da , katledilmeleri gerektir. Onlar n yerlerinde oturmak (kurd) ve t ak yye (imn gizlemek) hell de ildir. Bulunduklar yer yani Dr'lar , Dr- Kfr'dr. O, bu fikirlerine destek olmak zere u yetleri ileri sryordu:

"Kendilerine, elimizi sava tan ekin, namaz kln, zekt verin denenleri grmedin mi? Onlara sava farz klndmda, ilerinden bir takm, hemen, insanlardan, Allah'tan korkar gibi, hatta daha ok korkarlar ve: Rabbimiz! Bize sava niin farz kMn ? Bizi yakm bir zamana kadar geciktirseydin ne olurdu!, derler. Ey Muhammed, de ki: Dnya geimi azdr, hiret, Allah'a kar gelmekten sakman iin hay rldr, size zerre kadar zulmedilmez." 138 ; "Ey inananlar! Aranzda dininden kim dnerse bilsin ki, Allah, sevdi i ve onlarn O'nu sevdii inananlara kar alak gnll, inkarclara kar gl, Allah yolunda cihad eden, yerenin yermesinden korkmayan bir millet getirir.." 139
Nfi'nin bu gr leri, kendisine katlmayarak Basra'da kalm olanlardan nce, kendi taraftarlar arasnda bir tepki ile kar land. Nitekim onun yan nda bulunan Necdet b. kmir el-Hanefi, ihn Ezrak'a kar karak taky c'nin. ciz olabilece i hususunda: "Mm'inler, m'-

minleri brakp kfirleri dost edinmesinler; kim byle yaparsa, Allah kakatnda dostla yarar birey yapm olmaz, ancak, onlardan sakmmanz (takyye) hali mstesnadr..."140 ve "Fir'avn ailesinden olup da,
134 Knsiib, 569 b-570 a. 135 Kdmi/, 1031 vd. Ayrca bk.: Vargelni, Delil, 1,15. 136 istirz, kim olduklarna bakmakszn insanlara saldrnak ve onlar ldrmek demektir. 137 Nh: LXXI, 26-27. 138 Nis.t:IV, 77. 139 Maide: V, 54. 140 2k1-i imrn:III, 28.

76

inandn gizleyen bir adam dedi ki: Rabbim Allaht r diyen bir adam m ldreceksiniz ? Oysa size Rabbinizden belgelerle gelmi tir. Eer yalanclysa, yalan kendisinedir; eer doru szl ise, sizi tehdid ettiklerinin bir ksm banza gelebilir. Dorusu Allah , ok aztanlar, ok yalan syleyenleri doru yola eritirmez"141 yetlerini delil getirdi. Ayn zamanda kaade'nin kendilerinden oldu unu, fakat e er inikn varsa eihad'n oturmaktan daha stn oldu unu belirterek: "insanlardan, zrsz

olarak yerlerinde oturanlar ile, mal ve canlariyle Allah yolunda cihad edenler birbirine eit deildir. Allah, mal ve canlariyle cihad edenleri, mertebece, oturanlardan stn k lmtr. Allah bunlarn hepsine de cenneti vfidetnitir, ama Allah, cihad edenleri oturanlara, byk ecirler, dereceler, ma firet ve rahmetle stn k lmtr. Allah balar ve merha met eder" 142 yetlerini okudu ve kendisine katlanlarla birlikte Yemme'ye geti. Necdet'in Yemne'ye gei i ile, bn Zubeyr'den ayr ldktan sonra Eb Tlt'un ba kanlnda oraya gelmi olan Hriciler, bu defa Eb Tlt'u mevkiinden indirerek Necdet'e bey'at ettiler. (65 / 684-5). 143 bn Ezrak'm bakanlnda Ehvaz'da bulunan Hri- Bylecikoar ciler, kesin hatlarla Ezrakiyye ve Necdiyye olmak zere ikiye ayr lm olu yordu. Bununla birlikte Basra'da kalarak Nfi b. el-Ezrak'a gre "kaade" grubunu te kil edenlerle, Ezrika ve Necedt aras ndaki ilgiler, daha do rusu kesif izgilerle ayrl sonulandran ve bir bak ma taraflarn birer mstakil frka olarak do usunda kendilerine mahsus gr lerini ortaya koymalarna inkn veren temaslar burada bitmedi. Taraflar birbirleri ne uzun sreli yaz malarda bulundular. Milel ve Nihal kitaplarmda. genel olarak, hepsi de bir anda do uvermi gibi grnen bu frkalarn ihtilflarm aksettiren bu, kar lkl yazlm mektuplar nakletmeyi, ilerde gr lerini ve dierleriyle bir kyaslamasn yapaca mz ibdiye'nin yerini tam tesbit edebilme bakmndan faydal gryoruz. Yemme'deki Hriellerin ba na geen Necdet b. Amir, bn Ezrak'a bir mektup yazarak fikirlerinden vazgemesini ve ilk hline dnmesini istedi ve dedi ki: "Besmeleden sonra... Sana tavsiyem, yetimlere kar merhametli bir baba, zayflara kar da mfik bir karde gibi olmand r. Allah yo141 Mmin: XL, 28. 142 Nisa: IV, 95-96. 143 Muberred, Kamil, 1032; Ibnu'l-Esir, Kamil, IV, 167-8; bn Haldn, Iber, II I, 146.

77

lunda yaptn ilerde hi bir kmayemn knamas sana dokunmas n ve zalimin yard m da senden uzak olsun. Sen ve arkada larn bu yolda idiniz. E er adil imama, btn tebaasm n ecri kadar ecir verilece ini bilmemi olsaydm, Mslmanlardan iki ki inin bile ba na gemezdim, dedi ini hatrlamyor musun ? Allah' n rzasm isteyerek nefsini Rabbinin taatine sattn ve ac lma galebe alarak tam hak ve hakikta ula tnda eytan sana musallat oldu. Oysa eytana, senden ve senin arkada larndan daha ar basan kimse yoktu. Ama o, senin gnln eldi, hkm altna ald ve seni saptrd . Bylece sen, Allah'n Kitab'nda mazur grd Mslmanlardan kaade'de olanlar ve zayflar tekfir ettim Oysa Allah: "Gszlere, hastalara ve sarfedecek bir eyi bulunmayan-

lara, Allah ve peygamberin ba h kald klar mddete sorumluluk yoktur. yi davrananlara sorumluluk olmaz.." 144 buyurmakla, onlar iyi kimseler olarak vas flandrmaktadr. Sonra sen, ocuklarn ldrlmesini helal sayd n. Oysa Resulullah onlarn katlini yasaklamt . Di er taraftan. Allah bu hususta: "Kim

yola gelirse ancak kendi lehine yola gelmi ve kim saparsa da ancak kendi aleyhine sapmtr. Kimse kimsenin gnahm ekmez... 145 buyurur.
Allah, oturanlar' (kaade) da hayrla anmtr. Her nekadar cihad edenleri stn k lm ise de, bu, mel bakmndan insanlarn ounluuna, ondan a a da bir yer verilmesini gerektirmez. Allah' n bu hu sustaki buyru unu yukarda geen Nis Sresinin 95-96. yetleri -i itmedin mi ?. G ryorsun ki Allah, bunlar m'minlerden klm ve cihad edenleri, melleri bak mndan onlardan iistn tutmu tur. Sana muhalefet edenlere emanetleri vermeyece ini sylyorsun. Oysa Allah, emnetlerin ehline verilmesini emreder. Allah'tan sak n ve , kendine dn ?..." 146 Bu mektuba bn Ezrak' n verdii cevap da udur: "Besmeleden. sonra... Bana vaaz etti in, hatrlattm, nasihat ettiin, azarladm, doruluk zere oldu um zaman ve sevab tercih etmekle vasflandrdn mektubunu aldm. Allah'tan beni, sz dinleyen ve dinledi inin en iyisine uyan kullarmdan etmesini dilerim. Oturanlar" tekfir etmeyi, ocuklar ldrmeyi ve em neti helal saymay kabul etti im iin, beni ayplyorsun. imdi sana bunlar niin yaptm aklayaca m;
144 Teybe: IX, 81. 145 XVII, 15. 146 Muberred, Kamil, 1033-5.

78

Bu oturanlar (kaade), Hz. Peygamber zamanndaki zikrettiklerinden deildir. Hz. Peygamber zaman nda Mekke'de olanlar, ezilmi ve mahsur durumda idiler. Kamaya ve Mslmanlara kat lmaya imkan bulamyorlard. Bugnkler ise, dini anlam ve renmi,ler. Kur'an' da okumu lardr. Kendileri iin yol, apa k bellidir. Allah'n bu durumda olanlar iin: "Melekler kendilerine yaz k edenlerin canlarn aldklar zaman; Ne yapyordunuz ? deyince, 'Biz yeryznde zavall kimselerdik, diyecekler, melekler de: Allah' n yeri geni deil miydi ? Dicret etseydiniz' cevab n verecekler. Onlarm varacaklar yer cehennemdir. Ne kt dnlecek yerdir;" 147 buyurduun,u bilirsin. Bu hususta u yetleri de buyurmu tur: "Allah'n peygamberinin ramma, geri kalanlar, oturup kalmalar na sevindiler. Allah yolunda mallariyle ve canlariyle cihad ho larna gitmedi. "S cakta sava a kmayin" dediler. De ki: "Cehennem ate i daha scaktr! Keski bilseydiler." 148 den, izin almak zere, zr beyan eden kimseler geldiler. Al- "Bedvil lah'a ve peygamberine yalan syleyenler, zr bile beyan etmeden kaldlar." 149 Bu ayette bunlar n mazeretlerinin do ru olmadn , Allah'a ve Resulne yalan sylediklerini haber veren Allah, ayetin sonunda buyurmu tur ki: "Onlardan kiifir olanlar can yakc azgba urayacaktr." I te onlarn isimlerini ve almetlerini gr..
,

ocuklarn i ine gelince.. ey Necdet! Unutma ki, Allah' n elisi Nah, Allah' senden ve benden iyi bilirdi. Bu konudaki Allah'n buyruunu biliyorsun -yukarda an lan Nh Sresinin 26-27. yetleri-. Bu ayetlerde kiifr'le isimlendirilen ocuklard r; hem de do madan nce... Nah k av minin ocuklar do mazdan nce kfir olur da, biz bu hkm kendi kavmimiz hakknda syleyemez miyiz ? Kez Cenab Allah yle buyuruyor: "(Ey Mekke putperestleri) Sizin inkftredarm z bunlardan daha m stndr ? Yoksa Kitaplarda size sorumsuzluk belgesi mi var ?" 150 te bunlar Arap m rikleri gibidir. Onlardan cizye kabul etmeyiz. Bizimle onlar aras nda ya slam' kabul etmek ya da kl vardr. Bize muhalif olanlarn emnetlerini helal sayma i ine gelince.. Allah bize, onlarn kanlarn helal k ld gibi, mallarn da helal klnutir. Bylece kanlar tam anlanuyle helal, mallar da Mslmanlar iin fey' (kfirlerden sava makszn alnan mallar)'d r. Allah'tan sak n ve kendine dn. nk senin iin tek mazeret kap s tvbedir... 151
147 Nis: IV, 97. 148 Teybe: IX, 81. 149 Teybe: IX, 90. 150 Kamer: LIY, 43. 151 Muberred, Kamil, 1035-7.

79

Nafi' b.el-Ezrak, Basra'da bulunan el-Muhakkimetu'l-lpla grubuna da bir mektup yazm ve unlar sylemitir: "Besmeleden sonra... "Allah dini size seti, siz de ancak O'na teslim olmu olarak can verin.." 152 Allah'a and olsun, biliyorsunuz ki, eriat de, din de tektir. Buna ra men zulm, gece - gndz gre gre kafirlerin ortasnda oturmak niye ? Allah sizleri cihatla a rm ve buyurmu tur ki: "...Toplu olarak sizinle savaan putperestlerle siz de toplu olarak savam..."153 Herhalde sizin iin de, herhangi bir durumda bil mazeret kaps amad . nk buyurdu ki: "Isteyen istemeyen hepiniz sava a km..." 154 Allah, ancak d knlere, hastalara, verecek bir ey bulamayanlara ve kalmas bir sehebe ba l olanlara mazeret tamm t r. Bununla birlikte cihad edenleri onlara stn tutmu tur (daha nce geen Nisa Sresinin 95-96. ayetlerini sylyor). Dnyaya aldanmay nz ve kanmaym z !..." 155 bn Ezrak' n bu mektubu Basra'ya geldi i zaman, bunu nce Abdullah b.es-Saffar okur. Fakat halk n ayrl p gitmesinden ekinerek saklamak isterse de Abdullah b. Ibad, mektubu okuduktan sonra "-Allah, Nfi' b. el-Ezrak' n doru syledi ini kabul eden her gr kahretsin!" deyip, aralar nda bulunduklar kavmin mrik olmad iin durumlarnn, mii rikierin arasndaki Hz. Peygamber'in durumu ile kiyaslanannyacan, aralarnda ya adklar insanlarn m rik olmayp sadece nimet ve hkmlerde kafir (Kuffrun bi'n-Nin ve 'l-Ahkm) olduklarn , bu sebepten kanlar ve sava srasndaki mallarnn dnda kalanlarm kendilerine helal olmad n syler. Bunun zerine bn Saffr da, sen k salttn bn Ezrak da a r gitti i iin Allah her ikinizden uzak tutsun, deyip etrafndakilerle ba n alp gitti. 1 56
152 Bakara: II, 132 153 Tevbe: IX, 36. 154 Teybe: IX, 41: 155 Muberred, Kamil , 1038-9. 156 Taberi, II, 519. Muberred (Kamil, 1039-40) Nafi'nin mektubu Basra'ya geldii zaman orada bn bad'la berabe bulunalm Elyn Beyhes Heysam b. bir ed-Dul al oldu unu syler. Beyhesiye'nin Acride'nin kollarndan Meymilniye ve brhimiyye arasndaki bir ekime sonucunda kt gz nne alnrsa, Sufriye'den sonra do duu, dolaysiyle orada bulunan ahsn bn Saffr oldu u hususu daha mant kidir. Bk. isferayini, Tabsir, 35; ehristanl Milel, I, 125. Di er taraftan Nfi'llin mektubu zerine bn Ilad'a hitaben, sen, bize muhalefet edenin mrik olmayp, Kitab'a bal olular, Resulii kabul edi leri dolay siyle kiiffcir-t nitim oldukla r ni iddia ediyor ve onlarla nikhlanman n, mIraslarmn heltil olduunu sylyorsun; ben ise dmanlar= Resulullah'n dmanlar gibidir, Mslmanlarn Mekke'de oturulm gibi, orada mriklerin hkmleri yrrlkte olmak suretiyle onlar n arasnda oturmamz helldir; onlarla nikhlanma ve miraslar cizdir, nk onlar isln'l izhar etmi mnafklardr, Allah katndaki

80

Bylece 65 / 684 y lnda el-Muhakkimetu'l-12% denilen ilk Haricilerden kurucularnn adlarna izafeten Ezrakiyye, Necdiyye, Sufriyye ve Ibdiyye olmak zere drt ana frka do mu oldu. Bu frkalar zamanla pek ok kk kollara da ayr lm 157 ve Ibdiye hri di erleri tarihin sayfalar arasnda kaybolup gitmi lerdir.158 iin dier Hrici frkalarmn gelimelerinden Konumzlaig d burada sz edilmeyecektir. Ancak Ibdiye'nin gr leri ele alnrken, bunlarn gr lerine de yeri geldike i aret olunacakt r. imdi ibdiye'nin tarihesine gemeden nce, Ibdiye'nin gr lerini ve gelimesini daha iyi de erlenclirebilmek iin, Hricilerin buraya kadar anlatt mz durumlarn ve grlerini zetliyelim. Hriciler, byk o unluu ile Bedevi kabilelerden mte ekkil olduklar ve Kur'an- Kerim'i btn ynleriyle kavrayabilecek derecede kltrl olmad klar iin, Kur'an' n meril sayd tahkim ve di er birok lususu din d savmakla ba ladklar faaliyetlerine, ayn dar grlln do urduu bir takm anarik davranlarn , doru imiesine tatbik etmekle devam etmi lerdir. uras bir gerektir ki bunlar, prensip itibariyle iyi niyetli, dindar ve islm'a ba l insanlardr. Fakat olaylar deerlendirmede ve ictimai mrasebetlerin insani-ve medeni s nrlar iinde yrtlmesinde iyi niyetli ve dindar olmak yeterli de ildir. Insann davran larn, davran larna yn verecek esaslarnn bilgisi istikametinde yiiriitmesi gereklidir. Oysa Hriciler, iyi niyetli ve dindarl klarna ramen, bilgisiz ve dar gr l kimseler olduklar iin, dini ve ictimi de erlerin inceliklerine nfuz edemiyor ve dolay siyle reaksiyoner bir tava. taknyorlard. Nitekim kat'iyyen Kur'an- Kerim'e kar gelme niyetinde olmadklar halde, Kur'an hkmlerine gre phesiz kfrlerinden bahsedilemiyecek Osman b. Affn ve Ali b. Ebi Tlib'i Allah'n indirdii ile hkmetmemilerdir, diyerek kfir sayacak kadar dar ve Kur'an'a ters bir anlaya srklenmi lerdir.
hkmleri mriklerin hkm gibidir, demek suretiyle gr leri bakmndan bn Saffar olaca hususunu daha da kuvvetlendirmektedir. Bu arada Belazari (Basa', 570 b), bn bad ve bn Saffilr'm bn Ezrak'a bir mektup yazarak, kaade'yi kfrle anmas , savatan nce mahn helal khnnasm, ouklarm ldrlmesini ve emanetleri almay uygun grmesinden dolay , onu reddettikerini bildirir. 157 Kitab fi'l-Ftrak, 58 b. Waricilerin on frkaya; Sehristni, (Milel, I, 115 vd.) ve Eb. Muhammed (Frak, 4 ab) onsekiz, E ari Maklt, 93 vd), 'Mini-Murtaza (Bahr, s. 10 vd, M. C. 1VIekfr ner.) onbe frkaya; irvni (re:nal, 5 b-6a) de yirmi frkaya ayrldn yazarlar. 158 Mesela Na i (. 293 / 905) "bugn Haricilerden hibir s nf grmyoruz" demektedir. Bk. Usta, 40 a.

81

Son derecede samimi bir ihlasa sahip olmalar na ramen, cehaletleri, onlarn dillerine doladklar dini hkmlerin gere ine ulaabilecekleri btn yollarn tkam ve onlar , sabit ve kr bir fikir etrafnda dndrmeye ba lamtr. Bylece dinin zrl anlamaktan uzakla an bu sert ve ha in yaratll yar cahil insanlar, ileri srdiikleri prensiplere uymayan, kendilerinin d ndaki herkesi kfrle itham edecek kadar taassuba saplanm lardr. Bu genel hviyetlerinin yan nda, el-Muhakkime Hricilerinin Osman ve Ali'nin tekfiri, halifenin Kurey 'ten olma artn n bulunmad ve byk gnah i leyenin temelli cehennemde kalaca husvslar nda birlemi olduklarn gryoruz. Fakat f rkalara ayrllarndan sonra Ezra.kiye, kendilerine muhalif olanlar n rnrik olduunu, dolaysiyle aralar nda oturman n, ahitliklerinin, miraslarm n, onlarla evlenmeni ve iman gizlemenin (taloyye) sz ve melde caiz olmad m, mii riklerin ve muhaliflerin kendilerinin, ve ocuklar nn ve kad nlarnn kanlarnun helal oldu unu yani onlar n kim olduklarna baklmakszn ldrlebileceklerini (isti'raz) ileri srerken, Necdiyye szde tak yye'yi caiz grm ve oturanlarn (kaade) tekfir edilemiyece ini, bununla birlikte cihad'n efdal oldu unu, muhaliflerin emnetlerinin verilmesi gerekti i grn savunmu tur. Sufriyye, kendileriyle birlikte hurc edip sava a katlmayanlarn, dinde kendilerine uyuyorlarsa tekfir edilemiyeceklerini, tak yye'nin szde cai7 oldu unu savunurken, Abdullah b. had da muhaliflerin mii rik olmayp kfir-i ni'met olduklarm . bu sebepten kanlar ve sava srasndaki mallarn n dnda kalan eylerin kendilerine helal olmad n syler. te ibadiye'nin do u u srasnda Haricilerin durumlar k saca bu merkezde idi. 3. Itbliye: Kurucusu Abdullah b. ibad el-Murri et-Temimi'ye izafetle ibcliye adn alan bu f rkann, isminin okunuu olduka ihtilafldr. Belzuri (279 / 892)1 59 ve Ibnu'l-Esir (630 / 1232) 160 gibi tarihiler, bu kelimenin tercih etti imiz eklini (el-ibacliye) kullaruyorlarsa da, IX / XV. yzy l ibcli yazarlarndan Beri-kilim ile yine yakla k olarak X XVI, yzyl
159 Ensb, 570 b. 160 Kamil, IV, 167. Ayrca yine '1~1-Esir (L tbab, I, 17)'de bu kelimeyi "el-ibadi" eklinde yaz ile harekeler; Ibn Manzfx (Lisan, VIII, 111) da "Ibd" eklinde yazar. 161 Cevahir, 155.

82

hadi yazarlarndan Kalhti162 ve Ehl-i Snnet yazarlar ndan Nevanu'lHimyeri (573 / 1177) 163 ile Kalka en.di (821 / 1418) 164 bu ismin "elEbdiye" eklini tercih etmektedirler. Bununla birlikte "el-Ebadiye" eklinin Kuzey Afrika ve Uman ibadilfinde kullanlm olduunu,165 men ada ibadi yazarlarn "elibadiye" eklini benimse- ambunr diklerini syliyebiliriz . 166 Bu frkann mensuplar kendilerine ibadi isminden ba ka, ilk Hariciler yani el-lVlulakkimetu'l-13 -la ile ilgilerini gsterme bak mndan Surat ismini verdikleri gibi, 167 istikamet ve iman ehli veya istikmet ve adalet ehli isimlerini de verirler. 168 Yukar da belirtti imiz gibi 65 /684-5 ylnda Nafi' b. el- Ezrak'la kmayp Basra'da kalan Haricilerden ileri srd fikirler sebebiyle mstakil bir frka halinde ayr lan ibadiye'nin, btnyle Abdullah b. ibad tarafndan kuruldu unu iddia etmek, baz bakmlardan ve hi deilse bn bad'n sahip olduu fikirlerin Basra Haricileri aras nda zaten mevcut olu undan dolay, bize olduka g grnmektedir. Bu sebepten ibadiye frkasn n dou u ve geli mesini, ibadiye geleneine uygun olarak, blgelere ay rmak suretiyle incelemek istiyoruz.

a) Basra bdilii:
Biraz nce ibn, Ibad'n fikirlerinin Basra Haricileri aras nda zaten mevcut oldu unu, sylemitik. yle ki, bn Zubeyr'den ayrlarak Basra'ya gelen Ilariciler aras nda, zellikle Abdullah b. es-Saffar ile Abdullah b. tbad, Eb Bilal Mirdas b. Udeyye et-Temimi'nin te ekkl ettirdii grte birlemilerdi. 169 Nitekim onun kadnlarn sava a katlmasn istemedi ini, muhaliflerden herkesi kim oldu una aldrmakszn ldrmeyi
162 Ke f, 197 b, 225 ab. 163 Hdr, 173. Hemdni (Stfat, 141, 162), bu ismi Ebd olarak harekeledikten sonra Yemme'de hurmal klariyle mehur bir yer oldu unu ve burada Hlid b. Museyleme savann getiini yazar. 164 Nihayetu'l-Ereb, s. 290'da bn Ibild'm ismini Abdullah b Eys olarak yazar. 165 Badger, History'Appendix, Bss. 386-7'de Niebuhr, Voyage en Arabic, II, 66-7'den naklen; Motylinski, Ebdiler, /A, IV, 1-2. 166 P. Smith (the lbadhites, 276) yakndan tand bir ibdi kad'mn mahkeme zerine "el-Ibcliye" yazdrdn ve M.. Basset, Bulletin de Correspondence Africaine, 1885, III fsk., ss, 149, 151'den naklen Cezyir Ibdilerinin bugn bu syleyi eklini kabul ettiklerini nakleder. Ayrca bk.: T. Lewicki, El, al-lblryya, III, 669. 167 Berrcll, Ceveihir, 175. 168 Kalhti, Ke f, 205 a, ve e . yerler. 169 Taberi, II, 517.

83

(isti'raz) reddetti ini ve oturma (k dd) taraftar olduunu; fakat bn

Ziyad'n zulm artt iin Ehvaz'a ktn , ama kimseye saldrmadn , fesat karmadn biliyoruz. 170 Bu vasflar ile o, Basra'daHariciler tarafndan ok sayg duyulmu bir ahst .171 ibadi gelene ine gre de, ibadiye'nin ilk mbe irleri, hatta ilk imandan aras nda andr. 172 Bununla birlikte Isferayini (471 / 1078), onun Sufriye'nin imam oldu unu syler. 173 Fakat ibadiye frkasnn byk limi, hatt frkann fikir babas saylabilecek Cbir b. Zeyd el-Ezd.1174 ve ibadi imamlar ndan bn Ezrak'tan ayrlm olan Suba- b. el-Abdi (el-Abbas)'nin 175 Ebi samimi dostlar arasnda bulundu u hatrlanacak olursa, ibadiye'yi Basra'daki Elya Bilal'in kaade grubuna ba lamak, gere e daha yakn grnmektedir. Bu frkamn ta Abdullah b. Vehd er-Rasibrye kadar uzand , Haricilerin Ali b. Ebi Talib'den sonra imamet mevkiine getirdikleri bu ilk imamn ibadiye'nin imam olduu176 vefr kasma "Vehbiye" dendi i, ayrca Temim kabilesinin Murre b. beyd soyunun lideri durumunda olan tahkimde Harieilerle birlikte hareket edip Yezi'd'in lmnde Basra'daki "kaade" grubu aras nda bulunan el-Ahnef b. Kays (O. 67 / 686-7)' n topluluundan olan Abdullah b. Ibad' n adn alan Ibadiyen'nin ayn frkann devanu olup ikisinin bir frka oldu u da iddia olunmaktad r. 177 Dier taraftan bn ibad, Cbir b. Zeyd el-Ezdi'nin fikirlerinden mlhem olarak 178 "huriic" hareketine giri ip Basra'dan kan mfrit Hariei gruplarna katlmam 179 ve "akl- selim ve snnet hududu iinde kalmak isteyen Vehbileri"Iso kendi etrafnda toplayp, isyan hareketine katlmakszn Basra'da kendi halinde bir hayat ya am tr. Burada
170 Mberred, Kamil, 988 vd; Taberi, II, 18 ( vd; Kamil, III, 517 vd. 171 Wellhausen, Havaric, 68. 172 emmhl, Siyer, 31 a; Berr5di, Cevahir, 167; Slimi, Tuhfe, 86. 173 Talsir, 31. Isferyini, belki de Eb Bill'in hure etmesi ve Sufriye'nin de bunu benimsemesinden dolay bu kanaate gitmi olabilir. 174 emmahi, Siyer, 35 a vd; Bruni (Muhtasar, 29) bu konuda yle der: "Mezhebin niin Cbir b. Zeyd'e nisbet edilmemi olduunu bir trl anlayamyorum. nk zama n en iyi bilgin ve fakihi idi. bn ibd da btn hareketlerinde onun fetvlar na dayamyor.ve ona danmadan hibirey yapmyordu." 175 Slimi, Tuhfe, 86. 176 Kalhti, Ke f, 197 b-198 a; Ali el-Ilkni, Kalka endi, Nihaye, s. 240'da not. 1. 177 Kalhti, Ke}; 197 b- 198 a. 178 Ali Yahya Muammer, Puidiyye, III, 30. 179 Berrdi, Cevahir, 155-6; Brni, Muhtasar, 28-9. 180 Motylinski, Abdullah b. Ibz, I, 33.

84

Vehbi adn alan ve Abdullah b. Vehb er-Rasibi'ye ba l grubun, el-Muhakkime grubunu te kil etti i ve bu sebepten de Vehbilik ile Hariciliin bir dii nld aka grlmektedir. Abdullah b. Ibad' n ba kanlnda Basra'da sakin' bir hayat geiren badilerin bu devrine Kitmx devri denir. 181 Kitmn hali siyasi anlamda bir imametin bulunmad bir durumdur. 182 Frkaya ismini veren ve ba kanlnda bulunuduu devreye K itn an devri denilen Abdullah b. Ibad hakknda maalesef ok az ey biliyoruz. Ibadi kaynaklar da onun yaln zca frkann imanu olduunu ve kendisine imamul-Muslimin, imamu Ehli't-Tahkik ve'143- mde (v e'l -Adi) dendi ini bildiriyorlar. 183 Onun, 64 / 683 ylndaki Medine savunmasma kat lmas1 184 dnda, kendi mensuplarm kud halinde tuttu unu ve buna muhtemelen mensubu bulundu u el-Ahnef b. Kay s'n toplulu unun davrann ve en nemlisi frkann fikir babas saylan Ebu'-a'sa Cbir b. Zeyd el-Ezdi'nin fikirlerini takip etmek endiesi sebep olmutur diyebiliriz. nk o, el-Ahnef'in mevcut Emevi idarecileri ile anlama imkanlarm sonuna kadar srdrmii olduunu grm t ve kendisi de ayn yolu takip etmi ti. Nitekim kendisi de Emev Abdulmelik b. Mervan (65-86 / 685-705)'la dostane mnasebetler kurdu. 1.85 ibadi yazarlarna gre de ona "iyili i emreden ve ktlkten yasaklayan" bir .mektup yazd . te Emevi idaresine kar ba kaldrmakszn onun imamlnda "Cemaatu'l-Muslimin" olarak gizli bir ekilde yaand iin, bu devreye, kit m n devri denmi olabilir. Ibadiye'nin esaslarm n ksa bir a klamas mahiyetindeki bu mektup, Sinan b. AS1M aracl ile halife Abdulmelik b Mervan tarafndan gnderilen mektuba verilen cevapt r. Berradi'nin bize ula trd bu inektupta186 Abdullah b. Ibd, ilk iki halife Eb l Bekir ve mer'in Kitab ve Snnet'e bal olduklarn ; Osman' n ise gerek valiieri ve gerek icraat ile Kitab ve Snnet'ten ayr larak bir sr bid'atler koydu unu; kendisine Allah'n Kitab' n hatrlatmak iin gidenlere tvbe etti ini syledi ini, fakat sonra tvbesini i neyip onlarn dvlmeleri veya el ve ayaklar nn kesilmesi iin vlilerine mektup yazdn ; bu mektubun ele geirilmesi zerine katlinin me rla tn ; ondan sonra i bana gelen Ali b. Ebi
131Berrklt, Ceviihir, 156. 182 Lewicki, El, III, 670. 183 Berrtcli, Ceviihir, 155; emmithi, Siyer, 39 a; Kalht, Kef, 225 b. 184 emmfili, Siyer, 39 a. 185 Brni, Muhtasar, 17-8. 186 Berrcli, Cevahir, 156-167; Brnf, Muhtasar, 18-28.

85

Talib'in, Allah' n iinde insanlarn hakemliine bavurmak suretiyle kfre girdi ini; Muaviyenin faci olduunu, miilk peinde ko tuunu, hele Yezid gibi fas k, kfir ve iki ien birini yerine getirmesinin kendisine ktlk olarak yetece ini, onlarn hepsinden yz evirdiklerini (teberri); Haricilerin kullann deil Allah'n hluniiyle hareket ettiklerini, zulme kar ktklarn ve fakat hareketleriyle kfre giren ibn. Ezrak'tan da yz evirdiklerini yetlerle a kla dktan sonra im anlarn Hidyet ve Dallet imamlar olmak zere ikiye ayrldn , Abdulmelik'in de Hidyet imam! olmas iin Allah'n Kitab'na uymasnn gerekti ini etraflca aklayp mektubunu bitirmi tir. Bir bakma hareketlerinin sebeplerini ve anlay larn gsteren bu mektubun 67 / 686 ylmdan sonra yazlm olmas gerekir. 187 nk mektupta, bu ylda (67 / 686) olan el-Muhtar ile bn Zubeyr'in karde i Mus'ab arasndaki arpmadan sz edilmektedir. 188 Abdullah b. ibad'n bu mektubun dndaki faaliyetlerini ve lm tarihini bilmiyoruz. ehristni (548 / 1153) 189 onun Mervan b. Muhammed (127-132 / 744-750) zaman nda ayakland m ve Mervan' n kuvvetleriyle Tebale'de 190 arp t n sylyorsa da bu husus, pek inand rc gr n nyor. 191 Muhtemelen bn tbad'n hayat ve faaliyetleri hakk nda fazla bilgi verilmemi olmas na dayanarak, onun szlerinden dnd ve bu sebepten ondan sonra arkada larnn onu sayg ile anmad eklinde bir gr ortaya at lmtr. 192 Bu iddian n pek geerli olaca n zannetmiyoruz; nk hayat ve faaliyetleri hakk nda fazla bilgi vermemi olmalarna ramen, %adi yazarlar onu hep hay r ve sayg ile anarlar. 193 Onun Basra'daki sakin bir hayat siyseti, 'hadi Tabakat nda helefi olarak gsterilen 194 frkann byk bilgini Eb' - a'sa Cbir b. Zeyd el187 Lewicki, El, III, 670. J. Schacht (Sur L'expression, 361), mektubun 76 / 659 yl civarnda yazlm olabilece ini sylyor. (Bu makaleyi bize bildiren Do. Dr. Mehmed Hatibo lfna te ekkr ederim.) 188 Berrcli, Ceudhir, 163. 189 Milel, I, 134. 190 Teble, Yemen yolunda Tihme dolaylar nda me hur bir yerinde ad . Bk.: Ykut, MuCem, II, 357-8. 191 T. Lewicki, EI, III, 670. 192 Ihnu'l-Murtaza, Milel, 13 b; Nevnu'l-Hinayeri, Hr, 173. 193 Berrdi, Cevahir, 15.6, 167; emmhi, Siyer, 39 a; Brtini, Muhtasar, 17. 194 emml, Siyer, 35 a; Slim, Tuhfe, I, 86. Berrdi (Cevahir, 155) imamlar srasnda bn Cbir'den sonra zikreder.

86

Ezdrnin.195 dirayet ve ilmi ile devam ettirildi. lmnn 93 / 711 veya 96 / 714 yllarnda olduul 96 ileri srlen Cbir b. Zeyd, kendisinden birok ha.disler ald Abdullah b. el-Abbas' n da dostu ve rencilerindendi. 197 Cbir b. Zeyd'in en eski hadis mecmuas nn yazar olduu ve Diven ad verilen bu eserin bugn kaybolmu bulunduunu T. Lewicki, esSalimi ve E. Masqueray'dan naklen sylemektedir. 198 Cbir, gerek mfrit Hricilerle gerek di er Mslmanlarla giri tii mnazaralarla hadi akidesini kurmu ve bu faaliyetlerinden dolay Umdetu'l-ibadiyye veya Aslu'l-Mezheb unvan n almtr. 199 et saan Haccac b. Yusuf (41-95 / 661-714)'un Onu,zeliktrafdh Irak valili i srasnda (75-95 / 694-714) gsterdi i maharet ve bu valinin Haricilere kar giri tii amansz mcadeleye ra men ktibi Hric b. EM Muslim'in arac l ile gerekle tirdii dostane miinfisebetler, olduka dikkat ekicidir. 200 Fakat Abdulmelik b. Mervan' n lmnden (86 / 705) sonra, Basra ibadileri aras nda bir tak m ayaklanma (hudc) taraftarlar kt . Bunlar, ilk Hricilerin mesle ine girerek ur at olmay ve dolaysiyle bu zlim idarecilerin idaresine kar ayaklanmay istiyorlard . Bu yolda baz faaliyetlerde de bulundular. Mesela, Abdurrahman b. Muhammed b. el-E 'as'n 81-2 / 701-2 y llarnda vuku bulan isyanma, iyi bir sava ve ibadi kelmcs olan Bistam b. mer b. el-Musib ed-Dabbi (Maskala diye tann r) idaresinde bir grup ibadi de katilin 2 01 %adi mfritlerinin bu davran zerine kar taarruza geen Haccac, korkun bir zulme ba vurdu. Bata Cbir olmak zere btn %adi ileri gelenlerini Uman'a srd 202 Haccac tarafndan Uman'a srlenler yan nda bir ksm ibadi de Basra'da hapse at lmt . Bunlar aras nda en ileri geleni Cabir'in gzde talebesi ve halefi me hur bilgin Eb beyde Muslim b. Ebi Kerime et195 Cbir, Uman assll olup Nezva civarmdandr ve burada lm tr. Bk.: Brn1, Muhtasar, 28-9. 196 Ibnu'l-Esir, Kmil, IV, 578'de (93) olarak verir. Berrdi (Cevahir, 155) ve Briini (Muhtasar, 28), lmn 93; emmilhi ise (Siyer, 35 a 38 b) 96 olarak yazarlar. 197 Benk% Ceveihir, 151; emmhi, Siyer, 35 b; Bnn, Muhtasar, 29. 198 E f , III, 670. Taberi (III, 2548, 2552) onu, Tabildden knyeleri ile me hur olanlar aras nda sayar. 199 emmilhi, Siyer, 35 a. 200 emmhi, Siyer, 37 a. 201 emmahl, Siyer, 59 b. 202 emmhi, Siyer, 38 a, vd.

87

Temimi (. 145 / 762)'dir. 203 Muhtemelen Iran as ll olan204 Eb Ubeyde'nin asl ad isfehani (356 / 966) ye gre 205 "Kildin", Caluz (255 / 869)'a gre ise206 "Karzin" veya "Kurin"dir. emmahi (928 / 1522) de onun Ben Temim'in mevl 's olduunu syler.207 Eb Ubeyde, Cbir'den ve ikinci tabakadan me hur Ibadi eyhleri Cafer b. es-Semmak el-Abdi ve Subar el-Aldi'den ders grm. tr.208 Haccac' r lmnden sonra (95 714), dier ibadilerle Lirlikte hapisten kan Eb Ubeyde, Basra ibadi cemaatinin imaml na getirildi. 209 T. Lewicki, onun Cahit; b. Zeyd, Cafer b. es-Semmak ve Silhar el-Abdi'den rivayet edilen hadislerin mecmilas n ya zdm syler. 210 Eb Ubeyde, imanu oldu u Basra ibadilerini son derecede dikkatle idare ediyor ve Emevi idarecilerine kar yumuaklkla hareket ediyordu. Geri l3asra'nn yeni valisi Yez b. Muhalleb'in kz karde i Atika'nn samimi ve hareketli bir ibadi olmas n n., bu yaknlamada rol byk oldu.211 Ibadiler bu yak nhktan ve hele mer b. Abdulaziz (99-101 / 717 720)'in bilafete gel4inden mitlenerek Emevileri kendi davalar na kazanma yollarna ba vurdular. Nitekim Eb Ubey de, Halife mer'e bir dostluk heyeti gnderdi. 212 Bu heyetin ne gibi bir sonula dnd bilinmiyorsa da, bir %adi limi olan Iyas b. Muaviye'nin Basra kad lna tayini, muhtemelen bu heyetin te ebbsleri sonucunda gerekle mi ola bilir.213 Bununla birlikte mer b. Abdulaziz'in erken lm, Basra ibadilerinin durumunu sarsm ve balife Yezid b. Abdilmelik (101-5 / 720-4)'in sert tutumu, Ibadiler aras nda yeniden ihtilalei unsurlarn domasna sebep olmu tur. Mesela mehur bir hatip olan Eb Muhammed en-Nehcli, Basra cmilerin.de halk aka halife ve Irak valisi Hlid b. Abdullab (105-20 / 724-28)'a kar isyana te vik ve davet ediyordu. 2" Eb Ubeyde, yukarda belirtti imiz gibi, btn durumlarda Emevi halife ve idarecilerini kazanmay esas ald iin, dorudan do ruya harekete gemeyi istemiyor ve tasvib de etmiyordu. Fakat Eb Muhammed
203 Zirikli, Alam, VIII, 119-120. 204 T. Lewicki, El, 671. 205 A ttni, XX, 97. 206 Beyan, I, 347. 207 Siyer, 42 b. 208 emnni, Siyer, 39 a, vd; Brn, Muhtasar, 30. 209 enmhi, Siyer, 39 a, Muhtasar, 30. 210 Une Chronique, REI, 71. 211 emnhi, Siyer, 46 b. 212 emmtki, Siyer, 42 a, vd. 213 ennhl, Sayer, 43 a. 214 emmhl, Siyer, 51 a.

88

gibi ktleye tesir gc olan hatipierin bu trl, ayaklanma tahriklerinin; Basra ibadilerini paralamas ndan endi e etti i iin, meeburen bu fikrinden dnd ve kuftd halinden zuhr haline geti. 215 Ancak onun harekete gei i, dier Harici frkalarnda grld gibi, ehri terketmek eklinde olmad . O, ok akllca bir siyaset uygulayarak Basra ibadili inin bir propaganda ve eitim merkezi olmas fikrinden hareketle, muhtelif blgelerde ibadi kyamlar tahrik etti, ve hatta E nevi hilafetinin kal nt s zerinde bir ibadi imameti kurmak istedi. Bunun iin de bir bak ma ihtilal hkmeti denilebilecek bir te kilat vcude getirdi. Bu hkmetin Maliye ve Harp Bakanln ibadi eyhi Hacib et-Tai, dini hareketi de dleri vas tas yle bizzat kendisi temsil ediyordu. Hatta bir Beytu'l-Mal bile kurulmu tu.216 Bu hareketin as l dikkati eken ynn, Eb. Ubeyde'nin etrafnda toplanan renci grubu te kil ediyordu. Bunlar hemen hemen btn Mslman blgelerden gelmi , dilik yani propaganda i lerini yrtmek iin yeti tirilecek elemanlard . Bu sahada yeti mi elemanlar "ilim ta yclar" (hamalatu'l ilm) veya (nakalatu'l:ilm) ad altnda yerine getirdikleri bu grevi, islam dnyas nn e itli blgelerine gtryorlar ve belli bir taraftar ktlesi haz rladktan sonra zuhr halini ilan ediyorlard .217
-

Nitekim emnahi (928 / 1522)'ye grt, ibadiye'nin Ma rib, Yemen, Hadramevt, UMll ve Horasan'a tan tlp, yaylmasn bu ekipler sa lamtr.218 Kmsenemiyecek apta ba ar elde eden bu dailerin tahrikleri sonucunda e itli yerlerde kiik1 bykl ibadi ayaklanmalar patlak verdi. Ama ta radaki bu muhtelif isyanlara ve zuhr haline, ra men, Basra ibadileri kendilerini gizlemeye ve yine ki tm an halinde ya amaya devam etmi olmallar.219 nk Emevilerin k n (132 / 750) mteakip islam devletinin ba na geen Abbasiler devrinde de ibadilerin, himayeye kavu ,tuklarma ahit oluyoruz. Mesela Halife El t Ca'fer Abdullah (136-158 / 753-75), Eb Ubeyde'nin gizli hkmetinin Maliye ve Harp Bakanl n yrten Ilacib et-Tai'ye dostluk gsteriyor; halife el-Mehdi (Ebt Abdullah Muhammed) (158-69 / 775-86), ibadilere iyi davran yordu. Yine em.mahi'ye gre Ebts Uheyde ve Hacib et-Tai,
215 Semmai, Siyer, 43 b, 51b. '16 Semnthi, Siyer, 52 I>. 217 Semntht, Siyer, 65 a. 218 Semmhi, Siyer, 61 a, vd. 219 Semmld, Siyer, 51 b-52 a.

89

Halife Ebil Ca'fer'in hilafeti esnas nda hnii lerdir.220 T. Lewicki ise 221 , Eb0. Ubeyde'nin ibadi tarihisi Eb0 Zekeriya Yahy b. Ebi Bekr elVargelni (471 / 1078) tarafndan Rustemi imam Abdulvehhab b. Abdurrahman (168-218 / 785-823) devrinde ld n!" ileri sriildii iinii, Masqueray'dan naklen sylemekte ve hakl olarak bu hususun zor savunulacak bir tez oldu unu belirtmektedir. Eb0 Ubeyde'nin lmnden sonra Basra Ibadili inde ksmi bir gerileme L aamtr.222 Maamafih Basra ibadiligi, daha bi mddet ibcli kltr merkezi olarak kalm tr. 223 Basra dnda Klife ve Irak'ta da hadi cemaatleri vard . Fakat bunlar fazla tesirli ve mll faaliyette bulunma n grnyorlar. Basra hadi:liginin. d nda Arap Yar madasnda byk merkezler olarak ksmen Hicaz blgesi ile Yemen, Hadramevt ve Uman' zikretmek laz md r. Yalnz bu blgelere gemeden nce bir hususa i aret etmek istiyoruz. Dikkat edilirse Basra ibadili ini ortaya koyarken hemen hemen faydaland mz yegane kaynak bir ibadi yazar olan emmaili (928 / 1522)'nin Kitabu's-Siyer'i olmutur. Taberi (310 / 922), 1Lnp-1-Esir (630 / 1232) gibi tarihilerin eserlerinden, Basra ibadiligi m hemen de yok denecek derecede bir bilgi elde ediyoruz. Bu husus da gsteriyor ki, gerekten Basra ibclileri ba tan itibaren gizli dini bir cemaat olarak faaliyette bulunmu ve byk lde idarenin dikkatlerinden uzak kalmasn baarmlardr. Bu sebepten de Unlar n Basra'daki ha, yatlarn takip iin, ibadilerin kendi rivayetleri esas te kil etmekte ve ba ka kaynaklarla k yaslama \veya te'yid imkanlar ndan mahrum kalnmaktadr. Ama Arap Yarmadasnn dier blgeleri iin durum bu merkezde de ildir. nk bu blgelerdeki ibadi faaliyetleri, kitma.n halinden "zuhi r " haline dnii mtr. Arap Yarmadasnda Hicaz blgesindeki 113'a:diye f rkasn n balangc muhtemelen her yl Mekke'ye giderek halk , son Emevi halifesi Mercan b. Muhammed (127-32 / 744-50)'e muhalefete a ran EM! Hamza el-Muhtar b. Avf el-Ezdi el-Basri ile olmu tur.224 Maamafih gerek Hicaz blgesi (Mekke-Medine) gerek merkezi Arabistan' n EU Hamza'dan nce EIM Ubeyde'nin, bn ibad'n fikirlerini yaymak zere "ilim ta yc s!" ekipler (hamalatu'l-ilm) gndermesi ile ibadiligi tan m olmas da mm220 emmlii, Siyer, 42 b, 52 a. 221 EI, III, 672. 222. emn'ihi, Siyer, 52 a. 223 Lewicki, EI, 672, Salimi, Kitabu'l-Lumet' el-Murz ya', s. 195'den naklen. 224 Tabert, II, 1942; ibnulEsir,l(mil, V, 351; bn Haldfin, Iber, III, 166.

90

kndilr. Zaten bu blgedeki kesif Ibdl faaliyetlerine, Yemen ve Hadramevt ibadiliinden sonra ahit oluyoruz. b) Yemen ve Hadramevt Bu blge ibadili inin esin ba lang tarihini bilmiyoruz. T. Lewieki,225 bu blgenin bdilikle ilk temas mn, Yemen'in gney-bat sndaki el - Muzayhira'da len Abdullah b. bd'n faaliyetleri sonucu ortaya ktn bn Havkal'dan naklen belirtmekte ve Un. ibd' n Yemen'e geli i, phesiz Gney Arabistan' n 65 ve 73 / 684-692 y llar arasnda Hrieiler tarafndan fethi ile ilgilidir; ama bu blgedeki HLieilik 73 / 692'de sona ermi tir, demektedir. Bu husus, bu durumu ile tart maya a k bir konudur. Zira bn lbad'n 65 684-5 ylnda Hricilerden ayr ld ktan sonra veya henz Hricilerle bir arada bulunuldu u srede Gney Arabistan'a geldiine dair Harici kaynaklar nda da, di erlerinde de bil kay t yoktur. Bir ihtimal olarak farzedilse bile, bunun 65 / 684-5 de il, Hricilelin bn Zubeyr'i desteklemek ve Mekke'yi savunmak zere geldikleri 63 / 682-3 yllarnda olmas akla daha uygundur. Sonra Yemen ve Hadramevt'teki 'hadi ayaklanmas , onun dedi i gibi Abdullah b. Yahya'n n do rudan harekete gei i ile de il, Elya Hamza'n n ona bu konuda tesir edi i ile ba lamtr. Biraz nce kaydetti imiz gibi Mekke'ye ihadilik propagan.das iin, ilim ta y c s (hamalatu'l-ilm) olarak Eb. Ubeyde Muslim b. EM Kerime et-Temimi tarafndan gnderilen Eb. Hamza el-Muhtar b. Avf, 128 / 745-6 yl sonunda Mekke'de halk Mervan b. Muhammed (127 132 / 744-50)'in aleyhine a rrken Hadramevt'ten me hur ve ileri gelen bir kimse olan Abdullah b. Yahya el-Kindi ile kar lar. Onun szlerinden ho lanan Abdullah b. Yahy , "Benimle gel, nk ben kavminde saylan bir kimseyim" der. Bunun zerine Eb. Hamza, Basra'dan birlikte geldikleri Bele b. Ukbe el-Ezdi el-Hrici ile birlikte Hadramevt'e giderler ve orada Abdullah b. Yahy'ya bey'at ederler (128 / 745_6).226 Isfehani (356 / 966), 227 Abdullah b. Yahya'n n Ebil Hamza ile gr tkten sonra Basra'ya Eb Ubeyde'ye "hurc" iin yazd n , onun da "e er gcn varsa bir gn bile bekleme" diye cevap verdikten sonra EM). Hamza ve Belc b. Ukbe refakatinde bir ibaeli cemaatini Hadramevt'e gnderdiini; ona getirdikleri mektuplarda da "ayakland nz (hure) etti iniz
225 El, 672. 226 Taheri, II, 1942-3; Kmil, V, 351; Ilin Haldun; ber. III, 167; Ayni, Cumini, 511 a. 227 A ani, XX, 97. Ayrca hk.: Belzur, . Ensb, II, 187 a.

91

takdirde arla gitmeyiniz, zulmetmeyiniz, salih olan seleflerinize uyunuz ve onlarn yoluna uyunuz.." dendi ini ve neticede onlarn Abdullah' b. Yahya'ya bey'at ettiklerini, nakleder. Buna gre Eb Hamza'n n Abdullah b. Yahya ile gr tkten sonra hemen Hadramevt'e gitmemi , ancak Ebii Ubeyde'nin emrinden sonra gidip bey'at etmi olduu ortaya kar. Bu takdirde Eb l Hamza ve dierlerinin Abdullah b. Yahya'ya bey'at tarihleri, Taberi (310 /922), Ibnul-Esir (630 / 1232) ve di erlerinin bildirdikleri gibi 128 1746 yl sonu, yani hac mevsiminin sonu de il, 129 / 746-7 pldr:228 Bu da, pek muhtemelen bu yln bandadr. badiler Abdullah b. Yahy'ya bey'at ettikten sonra, Hadramevt'te bulunan Valiyi bir gn hapsedip, ertesi gn sal verdiler. Sonra San'a'ya geldiler. Abdullah b. Yahya ise Hadramevt'te kald . Burada kald srede taraftar oald. Artk ona T lib u'l -H ak diyorlard.229 Sonra kendisi de yerine birini tayin ederek bin ki i ile San'a'ya geldi; oray ve btn Yemen ehirlerini ele geirdi. 230 Burada me hur hutbesini okuyarak dedi ki: "Allah'a hamd ve Nebt'sine sendan sonra... Sizleri Allah' n Kitab'na, peygamberinin. Snnet'ine ve bu ikisine a ranlara uymaya davet ediyorum. islam dinimiz, Muhammed peygamberimiz, Kbe k blemiz, Kur'an da imammzdr. Helli, karlnda haddi amayacamz helal olarak kabul ederiz ve onu d k bir deerle de satn almayz. Harama da harari kalan, onu, arkam za atp ihmal etmeyiz. Zina eden kfirdir. Hrszlk eden kfirdir. arap ien kfirdir. Kendisinin kafir olup olmadna phe eden de kfirdir. Sizi a k farzlara, muhkem yetlere, uyulan ilere a ryorum. Allah'm va'd ettiklerinde sad k hkmettii eylerde de adil olduuna ahadet ederim. Sizi Rabbin Bir'li ine, va'd ve vaid'in mutlak olaca na, farzlarn yerine getirilmesine, iyilikle emri ve ktlkten yasaklamaya (el Enrubi'l-Ma'rtf ve'n-Nehyu Cni'l-Munker), Allah'n dostlu una (veliiyet) ehil olan baa geirmeye ve Allah'n d manlarma d marla aryorum.
228 Nitekim Wilmid (Hadrameut, I, 206) de bu bey'atm 129 y l balarnda olduunu syler. 229 emnalii, 52 a. Belzur (Ensdb, 11,18'1 a) de bu rivayeti naklettikten sonra "kendisine bu ismi verenin bizzat kendisi oldu u da sylenir" der. 230 Belzurl (Ensb II, 187 a-b ,188a) Abdullah b. Yahy' nn San'a'ya gelii, Ebl Hamza'nm oradaki sava larn, geni olarak anlatr. Ayrek bk.: Taberi, II, 1981 vd; Ibn'ul-Eslr, Kamil V, 373-4.

92

Ey insanlar ! Her devirde, delaletten hidyete a ran, Allah katnda elemlere sabreden ve eskiden beri ehid olarak Hak yolunda ar p an bir ilim zmresinin varl , Allah'n rahmetindendir. Allah onlar (Hak yolunda arp arak ehid olanlar) unutmaz; nk Rabbin unutucu. de ildir. Size Allah'a uyman z ve Allah'n sizleri vekil k ld hususlarda iyilikle ayaklanman z (k yam) tavsiye ederim. Allah' n emrinde ve zikrinde en iyi ekilde eskiyiniz (yerine getiriniz).." 231 Yemen'den San'a'ya dnen ve orada bir ay kalan ve iyi bir ekilde ya ayan T libu '1-Hak, bu yln (129 / 746-7) hac zaman nda Ebt ` Hamza, Belc b. Ukbe ve Ebrehe b. es-Sabbah' dokuz yz veya bin yz kii ile Mekke'ye gnderdi.2 32 Eb Hamza ve yan ndakiler Terviye gn sava sz Mekke'ye girdiler (7 Zilhicce 129 / 19 Austos 746-Cumartesi). 233 Burada bir hutbe syleyen Eb. Hamza; btn halifeleri tahlil etti ve Hricilerin halifeler hakkndaki kanaatlerini bildirdi. 234 Daha sonra Ebrehe b.es-Sabbah' Mekke'ye b rakarak Medine'ye hareket etti. Bu arada Halife Mervan' n Mekke ve Medine valisi olan Abdulvabid b. Sleyman, Ahdulaziz b. Abdillah' Medinelilere gndererek onlarn ayaklanmas n salatmt . Medine'ye 17 Safer 130 / 27 Ekim 747 ylnda gelen Eb Hamza'nn elileri, onlarla sava iin gelmediklerini, onlar dmanlarma kar birlikte sava maya ardklarm bildirdiler. Medineliler bunu reddettiler ve Kudeyd'e 235 kadar ilerlediler. Eb Hamza ile Medineliler burada kar la tlar. Medinelilerin, yeryzn ifsad ediyorsunuz, demelerine biz yeryzn bozmak iin de il,bozguneulu un kkn kaz mak iin ayaklandk ve ktk236, diyorlar ve Elya Hamza'mn onlar sava balatmadan savamaym z entrine uyuyorlard . Medin.elilerin hcumu zerine, iddetli bir sava sonunda Medineliler hezimete u radlar (23 Safer 130 / 2 Kas m 747).237
231 Isfah l, Agiini, XX, 98. 232 Belizuri, Emal>, II, 188 a. bn Haldn (ber, III, 167) ise, 700 kii der. 233 Taberi, II, 1982- 83; Isfhni, Apini, XX, 98. 234 Chz, Berin, II, 122; bn Kuteybe, Uyiin, II, 249-50; Belzuri, Ensiib, II, 188 a vd sfahlini (A eini, XX, 105) ise bu hutbenin Medine'de sylendi ini bildirir. bn Abd Rabbild (Ikd, IV, 144 vd) de, Eb Iramza'mn halifeleri tahlil ve slm'n o gne kadarki durumunu zetleyen hu nutkun Medine'de sylendi ini Malik b. Enes'den naklen syler, Mekke nutkunda ise (Ikd, IV, 144), kendi taraftarlarmu gen olu una taklan Mekkelilere cevap verdi ini syleyerek her iki hutbeyi de kitab na alr ki, bize gre hutbelerin Mekke ve Medine'ye ait olanlar n) seim hususunda en isabetli olann bn Abd Rabbihi ortaya koymu tur. 235 Kudeyd, Mekke yaknlarnda bir yerin ad . Bk.: Ykft, Mucem, VII, 38. 236 Belazuri, Ensa, II; 189 a-b.

93

Vakd'i'nin rivayetine gre Medine'de ay kalan 238 Eb Hamza, Mervan'a kar ayaklanmak iin am'a do ru harekete geti. Di er tarafta Kudeyd'le ilgili haberler zerine Mervn, Abdulm.elik b. Muhammed b. Atyye es-Sa'di komutas nda drtbin kiilik bir orduyu Eb Hamzan n, daha sonra da Yemen'e geerek Abdullah b. Yahya'n n iini bitirmek zere yollamt . Eb Hamza da, Belc b. Ukbe'yi alt yz kii ile bn Atyye'ye kar gnderdi. Taraflar Vadi'l-Kura'da 239 karlatlar. Karlkl sz atmalarndan sonra, bn Atyye, Bele ve adamlar nn Allah geceyi dinlenmek iin yaratmtr, demelerine ald rmadan, gece yarlarna kadar savat ; ibadiler byk bir yenilgiye u radlar (Cemaziyelevvel 130 / Ocak 748) ve pek o u Belc de dahil ldrldler. 240 Savatan kap kurtulanlar Medine'ye Eb Hamza'nm yan na sndlar. Ebu' Hamza da Medine'ye el-Mufaddal denilen birini vekil b rakarak Mekke'ye ekildi. bn Atyye, Belc'in ba n mzraa takarak Medine'ye girer. Orada bulunan Mufaddal ve arkada larnn hepsini ldrr ve artk orada Ib&ilerden hi kimse kalmaz. bn Atyye, Medine'de bir ay kald ktan sonra, Mekke'ye do ru harekete geer ve Mekke'nin a a taraflarnda karlat Eb Hamza, Ebrehe b. es-Sabbah ve di er ibadileri ldrr ve asar; Eb Hamza'n n, ban da Mervan'a yollar. bn Atyye sonra Tif'e kar, orada iki ay kald ktan sonra Talibul-Hakk'm i ini bitirmek zere Yemen'e ynelir. Eb Hamza'n n durumunu San'a da renen T lib u'lH a k Abdullah b. Yahya da, yannda arkada lar olduu halde harekete geer. ki ordunun karlamas, Abdullah b. Yahy ve adamlarnn yenilgisi ile sonulanr. bn Atyye, A bdullah b Yahya'n n ban da Mervan'a gnderdikten sonra, San'a'y ibadilerden temizlemek zere oraya gider. Kurtulabilen ibadiler e itli yerlere ve bu arada Hadramevt ve Uman'a kaarlar. 24l Abdullah b. Yahya'n n lmnden sonra Yemen ve Hadramevt ibadili i dalm olur. Bununla birlikte Lewicki, drisrden naklen VI / XII. yzy ln ortalarna kadar pekok ibadinin Yemen,

237 Tabert, //, 2008 vd; isfahtnf, A i i, XX, 103 vd; Ibnu'l-Esir, Kamil, V, 388 vd. 238 Taberi, II, 2012. 239 Vtdi'l-Kuril, Medine ile am arasnda , Medlne'ye yakn bir yerdir. Bk.: Y'kut, Mu'. cem, VIII, 375. 240 Beltzurl, Ensieb , II, 189 a, vd; Isfahtni, A eti, XX, 108 vd. Oysa Taberi (II, 2012 vd.) ve bnu'l, Esir (Kamil, V, 391), EVI Hamza'nn da Vadi'l-Kur'da bulundu unu ve orda ldrldn yazarlar. 241 Belzuri, Ensab, 1I, 190 a, vd; Taberl, II, 2014 vd; Isfahnf, A ard, XX,110 vd; Ibnu'1-Esir, V, 392.

94

de ya adn sylemektedir. 242 Ama bu devirde Yemen'de ibdiler ya am olmakla birlikte, bunlarn Umn ibdi imaml na ba l oldu u da muhakkak gibi grnmektedir. 243

c) Umn ibadilii:
Umn Ibdiliinin kayna n kat'i olarak tesbit edemiyorsak da, bu blge halknn Elif' Bill Mirdas' n faaliyetleriyle ilgilendi ini ve fakat Cbir b. Zeyd el-Ezdrnin 244 Haccc tarafndan Uman'a srlmesi ile buradaki Ibdi tarihinin ba lam olduunu da syleyebiliriz. Daha sonra Eb Ubeyde tarafndan te kil olunan ilim ta ly lois' (hamalatu'l-ilm) ekiplerinden Uman'a gelenlerin, ibdili i burada kkle tirdikleri anla lmakta245 ve Eb Ubeyde'nin telkinlerine uyarak uygun bir ayaklanma ortam hazrladklar grlmektedir. Nitekim Yemen ve Hadramevt ibdili inin byk lde k nden iki yl sonra, 132 / 750 y lnda Uman'da ilk Ibdi isyannu balatmaya ve bylece imameti almaya muvaffak oldular. lk Abbasi halifesi Eh-al-Abbas es-Saffah (132-36 / 750-54)'m karde i Eh-ft Ca'fer el-Manstr'un Irak valili i srasnda Uman'a tayin etti i vali, onlara yumu ak davranyor; Uman valilii onlarn eline geinceye kadar da be endikleri hususlarda cnlara uyuyordu. te bu srada islm'n kuvvet ve kudreti ile ortaya konulmas sebebine dayanarak imameti, el-Culend'ya verdiler .246

Bu sralarda Ebr-Abbas es-Saffah'tan kaarak taraftarlariyle Uman'a gelen Sufriye'den eyban b. Abdulaziz el-Ye kuri'yi 134 / 751 ylnda ldren el-Culend b. Mes'd'un kendisi de Ebu'l-Abbas' n sevkettii kuvvetler tarafndan ld-rld.247 el-Culend b. Mes'd'un ldrlmesinden sonra Umn bdli inin ksmi bir k devresine girdi ini zannediyoruz. 248
242 EI, III, 673. 243 Hamid, Hadramevt, I, 267 vd. 244 Hmyeri 202), onun Uman imamlarmn Ezd soyundan oldu unu syler. 245 Nitekim Salimi (Tuhfe, I, 85-7), "Umanhlar sall dinlerini kimden aldlar" bal altnda Umn !hadi zincirini verirken, bu durum ok a k olarak belli olmaktad r. 246 Salimi, Tuhfe, I, 88. Salimi burada, Culencla'run Abdullah b. Yahya'n n bey'atnda hazr bulunanlardan oldu unu syler. 247 Taberl, II, 1949, III, 77-8; Ilnu'l-Esir, Kmil, V, 355, 452; Salimi, Tuhfe, I, 94 vd. 248 Mesela Salimi (Tuhfe, I, 107), el-Culend'dan sonra Uman'm zalimler taraf ndan ele geirildiini sylemektedir.

95

Bununla birlikte aradan uzunca bir zaman gemeden, II / VIII. yzyhn ikinci yarsnda Uman'da ibadilerin yeniden faaliyete ba ladklarna ve sonuncu olarak orada yerle tiklerine ahit oluyoruz249 . Artk Uman'n Nezva250 ehrini merkez edinen tbadiler, %Isa b. Ebi Cbir (181 / 797)'in lia kanlnda, evval 177 / Ocak 794 y lnda devleti ele geirdiler ve bir r topladlar. Bu r, Msa. b. Ebi Cabir'in istememesine ra men Muhammed b. Abdullah b. Ebi Affan?' imamete getirdi. Fakat bunun icraat n beenmedikleri iin, iki yllk imametten sonra 15 Zilkade 179 / 31 Ocak 796 tarihinde azlettiler ve yerine el-Varis b. K'b el-Harus.srye iyili i emredip ktl yasaklamak, Allah yolunda danma (isti are), do runun ortaya karlp batln ldrlmesi, Allah yolunda cihad ve isyanc larla sava artiyle bey'at ettiler. 251 el-Varis'in Cemziyel-evvel 192 / Mart 808 tarihindeki lmne kadar geen zaman iinde ve yerine geen Gassan, b. Abdillah el-Yahmedi el- Ezdi(192-207 808-23)'nin imameti srasnda Umn, ibadi davetinin merkezi oldu ve "Basra Me yihi" Uman'da topland.252 Gassn. b. Abdillah'tan sonra bey'at edilen Abdulmelik b. Hamid (208-26 / 824- 41)'in hak ve adletle geen devrinden sonra, 253 lm zerine imamet mevkiine getirilen el-Muhann b. Ceyfer (226-37 / 84151) zamannda artk Hadramevt, tamamen Umn'a tbi idi. Bu durum, es-Salt b. Malik el-Harsi (237-72 / 851-86)'nin imametinin sonuna kadar devam etti.254 Salt b. Malik lnce ok az bir ksm hadi tarafndan rya ba vurulmakszn imamete getirilen ve halk n imametini beenmedii Ra id b. en Nazr (272-77 / 886-90) devrinde bir tak m dilzensizlikler ve i eki meler olmutur.255 Bu karklklar, Abbasilerin Muhammed b. 13f r256 kumandasnda Uman'a yapt klar sefere kadar devam etmitir. Muhammed b. Br 13 Ribeylhir 280 / 3 Temmuz 893 tarihinde Unn' Ibadilerin direunelerine ra men ele geirnitir.257
249 Zellm, Liman, 11. 250 Nezva, Umn'daki bir dadr. Sahilde de ildir ve etrafnda birok byk kasaba vardr. Bk.: Ykut, Mu'cun, VIII, 281. 251 Slimi, Tuhfe, I, 111-115. 252 Sffliml, Tuhfe, I, 115-126. u lira& sz bu gere i ok gzel ortaya koyar: "Ilim, Me dine'de balad, Basra'ya ayrld ve Uman'a utu." 253 Tuhfe, I, 134 vd. 254 Slini, Tuhfe, I, 134 vd. 255 Slim, Tuhfe, I, 216. 256 EI, III, 674'de T. Lewleki "Nili" olarak yaz yor. 257 Slimi, Tuhfe, I, 257-62. Mes'ildi (Murile, IV, 156), Uman'n Abbasiler tarafndan fethinin, 280 / 893 y lnda Ahmed b. Sevr eliyle es-Salt zaman nda olduunu syler. Oysa imam es-Salt 272'de lm tr.

96

Bununla birlikte Abbasilerin buray istilasnda Karamita frkasna mensup bir ksm insan Uman'a gelip yerle mek istemise de, Ibadiler yine varlklarn korumular ve onlar da Bahreyn'e dnm lerdir. Nihayet 320 / 932 y lnda Ebl-Kasm Said b. Abdullah, Ibadileri kendi velyet ve imameti etrafnda toplamtr. Bu sebepten onun imameti r yoluyla de il, savunma yoluyla oldu u iin, ona ima nu'd difa'a denir. Di er taraftan Uman'da el-Culend b. Mes' ld hari, ondan daha faziletli bir imam olmad sylenecek kadar onun etraf nda birleilmitir.258 Grld gibi Abbasilerin bu blgedeki hkimiyetleri devam etmekle birlikte, Ibadiler de kendileri imamlarnu semi ler ve imametlerini srdrm lerdir. Nitekim a da bir Ibadi yazar olan %ilmi (. 1332 / 1914), IV-V / X-XI, yzy llardaki Ibadi im,amlarmn biyorafilerini verir.259 bdliin Uman'da merkez edindikleri Nezva'da ve Uman' n eitli blgelerinde Ortaa da yaadn,260 bu gn de kahntlarnn bulunduunu biliyoruz. 261 Umn Ibadiliini bylece tamamlarken bir hususa dikkati ekelim. Imamlarm, zellikle ara yoluyla semek isteyen liman Ibadilerinin durumunda, Muhammed b. Ismail b. Abdillah el-Haz ri (906-42 / 150035)'den itibaren olduka nemli say labilecek bir deiiklik gze arpmaktadr. Artk bundan sonra birka ki inin bey'at etmesinden ibaret bir seim olmakla birikte, genel olarak hakim aile, veliand (veraset) sistemi ile yryen bir imamet teesss ettirdiler. Bunlardan halk n ve 'hadi bilginlerinin beendiklerine imam, dierlerine ise melik veya sultan deniyordu.262 Dier taraftan Arap Yar madasmn dnda, 'Elman tccarlar nn faaliyetleri sonucu III / IX. yzy lda Do u Afrika'da-ki Arap yazarlar bu blgeye Bildu'z-Zen,c derler- bir tak m ibadi cemaatin rastlyoruz.
258 Slimi, Tuhfe, I, 275, vd. 259 Slimi, Tuhfe, e. yer. Ayrca Umiin Ibfdllerinin durumu hakknda geni bibliyorafya iin bk.: T. Lewicki, EI, III, 674. 260 Nitekim bn Battfta (779 / 1377), Uman'a seyahatinde Ibtdilerden sz eder ve ya ay. larn anlatr. Bk.: Rthle, 272 (Trk. trc.: ibn Badita Seyahatnmesi, I, 297) 261 P. Smith., The Ibadhites, 280. 262 Sflimi, Tuhfe, I, 386 vd., II, 257 ve e . yer. P. Smith (The lbadhites, 280), 1219 / 1804 ylndan itibaren liman idarecilerine "imam" denmeyip Seyyid unvan verildiini; imamlarn oullarna "Seyyid", kzlarna da "Seyyide" dendi ini; lnce yerine o lunun getiini syler. Ayrca bk.: bn Razlk, History, e, yer,.

97

Bunlarn ksmen Kuzey Afrika'ya, k smen Uman'a, bugn de Zengibar'a gemi olmas muhtemeldir.263 Yarnnada dnda ran-Horasan, Hind ve in'de e itli ibadi cemaatlerinin, eitli zamanlardaki varl bilinmektedir. Mesela, II / VIII. yzyln ba larndan itibaren Eb Ubeyde tarafndan Horasan'a gnderilen bilgi ta y c lar' (hamalatu'l-ilm), orada tbadili i yaymaya balamlard. ran'n eitli blgelerinde varlklar bilinen Hanziyye'nin, Acaride'nin bir kolu olan Hamziyye'den, ok, tbadilerle ilgisi de ihtimal dahilindedir.264 Yine Uman hadi tccarlarnn mnasebetleri sonucunda IV / X. yzylda Sind ve Kirman arasnda var olduu bilinen Haricilerin265 u sylenebilir. Tcearlarla beraber Uman ve Basra ibadi Ibadiolu bilginlerinden ikisinin II / VIII. yzy lda buralara gelmi olmas , bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. 266 ok uzun mrl ve etkili olmamakla birlikte M sr'da da 'hadilere rastlyoruz. T. Lewicki267 , "nisbeten yeni bir devirde %adi doktrini, Basra ve Medine'nin yannda, Ibadi ilminin ba l ca merkezlerinden biri olan Msr'da da yayld " diyorsa da, bu onun ileri srd gibi yeni bir devirde olmamtr. Daha 64 / 683 ylnda Yezid b. Muaviye'nin lmnden hemen sonra Abdullah b. ez- Zubeyr'in ayaklan.mas na a rmak iin Msr'a giden Haricilerle, Haricili in Msr'da yaylp o aldm ve fakat 65 / 684 ylnda Mervan b. el-Hakem (64-5 / 683-5)'in M sr' ele geirmesi zerine bunlarn saylarnn ve tesirlerinin hayli azald n biliyoruz.268 Fakat bundan sonra T alibu '1-H ak Abdullah b. Yahy'run Mervan b. Muhammed (127-32 / 744-50) zama undaki kyammda, propagandistlerinin (dailer) Msr'a gelip halk ona bey'at etmeye a rdklarn ve fakat geri pskrtldklerini biliyoruz. 269 Ama ayn sralarda baa geen Haim oullarnn hakimiyetleri srasnda Msr ibadilerinin durumunu akllda tesbit edemiyoruz. Bununla birlikte Semmahi (9(8 / 1522), M sr asll Muhammed b. Abdad isimli bir ibadi bilgininden sz etmektedir.270
263 bn Razik, History, 92, 205. 264 Mes'Cdi, Murttc, III, 100-1, 193; Lewicki, E I , III, 674. 265 Mesdt, Murc, III, 101. 266 bn Razik, History, 35. 267 E I , III, 675. 268 Makrizt, Haat, IV, 151-2. 269 Makrizi, Hatat, IV, 152. 270 Siyer, 64 a.

98

d) Kuzey Afrika ve Ma rib271 ibadiye tarihinde gerekten hakim bir durumda grnen frikiye ve Ma rib ibadili inin, II / VIII. yzy ln balarna doru Selme b. Said (Seleme b. Sa'd)in faaliyetleriyle ba ladn syleyebiliriz. 272 Ancak Selme'nin ilk defa Kayravan'a geli i, do rudan do ruya Eb Ubeyde'nin, grevlendirmesi ile mi, yoksa Talibul-Hakk'm daveti iin Msr'a geli i ve oradan bat ya gei i ile mi olmu tur? te bu hususu kesinlikle bilemiyoruz. Hangi sebep veya yolla gelmi olursa olsun, Selame'nin, faaliyetleri meyvesini vermi ve Bat Trablus ve dolaylar na yaylm Berberilerden yaln z Hevvra boyunun de il, Zen,ate boyunun da Ibadileri desteklemesini sa lamtr. Nitekim el-Haris b. Telid elHadrami'nin, imn u'1-ahkm unvam ile ve Abduleebbar b. Kays' n refakatinde Cebel Nefse'nin 273 yamalarnda kurulmu olan Nefiise'de hkm srdn ibadi kaynaklar ve bn Haldn (808 /- 1405) haber vermektedir. 274 el-Haris b. Telid ve Abduleebbar' n, 131 veya 132 748-9 ylnda arka arkaya ldrlmelerinclen sonra "savunma imam " (imnu'd-difaa) unvam ile smail b. Ziyad en-Nefsi (Eb'z-Zacir Ismail de denir), Trablus Ibadi Berber kabilelerinin ba na geti. Fakat bu da, ok ksa bir sre sonra vali Abdurrahman b. Habib'in kuvvetleriyle yapt bir arp mada ldrlnce, ibadilerin hakimiyetleri sars ld ise de, halkn ibadilii devam etti. 140 / 760 yllarndan sonra bu blgeden birok Berberi, Eb Ubeyde'nin tedris halkas na girmek iin Basra'ya gitmi ler ve gerekli bilgileri rendikten ve bir imamet kurma hususunda gerekli sistemi rendikten sonra tekrar Trablus'a dnm lerdir. 275 Trablus'taki Hevvara ve Zen.ate Berber ibadileri, bu ilim ta yelalarndan Ebul-Hattab'm etrafnda toplanarak (140 / 757), Bat Trablus yaknndaki Sayyad'da gizli bir r kurarak onu imaml a setiler.
271 Genel olarak Libya, Tunus, Cezayir ve Fas' iine alan blgeye Ma rib denir. Buraya Berberistan da denmi tir. Berberistan' n dou blgelerine frikiye ad verilmi ve Tanca'dan doudaki Berka veya Mzab'a kadar uzanan k sm anlabmtr. Bununla beraber bu kelime mnhasran Tunus'un o ta ve kuzay k smlar iin de kullanlmtr. frikiye ve Marib'in hudutlar iin bk.: stahr Mestilik, 33-38; bn Haldn iber, 41,98 vd. 272 emmahl, Siyer, 52 o; Ali Y. Muammer, iheidiyye, III, 21. 273 Neffse, Ifrikiye'den sonra Ma ribdeki dalarn ve civarndaki ovann addr Ayn adla andan 'hadi-Berber boylar burada yaarlar. Bk.: Ykt, Mucem, VIII, 305. rani (Muh. 274 Berradi, Cevahir, 170; emmabl, Siyer, 65 b; bn Haldn, iber, VI, 111. Bt tasar, 32), Abduleebhr'm imam, el-Hris'in de onun veziri veya kad s olduunu syler. 275 Barni, Muhtasar, 35; Ali Y: Muammer (.1hadiyye, III, 23), Basra'da be yl kaldklarn yazar.
,

99

Eb'l-Hattab' n idresindeki Ibadiler, Bat Trablus'u ve Safer 141 / Haziran-Temmuz 758 tarihinde de Nefzva ve Varfecm 276 Berber boylar Sufrilerinin elinde bulunan Kayravn ehrini ele geirdiler. Bylece bugnk Bingazi'nin bulundu u Berka'n n hati snrndan itibaren Cezayir'in do usuna kadar uzanan btn Trablus (bugnk Libya) blgesi Ibadilerin hakimiyetine gemi oldu.277 Kayravan' n fethi zerine aslen Iranl olalm Abdurrahman b. Rustem'i oraya vali olarak b rakan Eb'l-Hattal , Marib'in gneyindeki Sicilmase279 ehrini kuran Sufrilere byk lde tesir ettikten sonra Abbasi lialifesi Ebi Ca'fer el-Mansr (136-58 / 754-75)'un Ifrikiye'ye vali tayin etti i Muhammed b.el-E 'as el-Huzai ile sava t ve neticede kendisiyle birlikte pekok Ibadi-Berber ldrld (Safer 144 / Mays 761). 280 Sava tan sa kurtulanlar ve Kayravan' n Il adi valisi Abdurrahman b. Rustem, bugnk Cezayir'in bat sna do ru kaarak, Orta Ma rib'deki Tahert 281 ehrine sndlar. Thert ehrini kuran282 veya daha ziyade yeniden in a eden 283 Abdurrahman b. Rustem'in etraf nda, ksa zamanda Lemeye, Levate ve Nefzva gibi Ifrikiye ve Cebel Nefse'den hicret etmi Berber kabileleri topland . Bu arada Trablusgarb'da Ibadilerin lideri durumunda olan Eb l Htim b. Habib el-Melzuzi284 , Abbasilerin. frikiye valisi mer b. Hafs b. Osman b. Ebi Sufra'n n Tubne'ye285 gemesi ve frikiye'yi,
276 Ibnu'l-Esir (Kamil, V, 316) 'de "Verfecme"; Ibn Haiti'li' (ber, VI, 112) de "Verbecme", (s. 112) de de "Verfecme" olarak yaz lmtr, herhalde bask yanldr. 277 Ibnul'-Esir, Kamil, V, 316-7; Ibn Haldn, Iber, VI, 142; emmld, Siyer, 64 b, 68 a; Bbreul, Muhtasar, 33-4; Ali. Y. Muammer, Ibetdiyye, III, 33 vd. 278 Ibn Haldn, Iber, VI, 112; Ali Yahya, /bdiyye, III, 37; Motylinski, Abdurrahman b. Rustem, /A, I, 51. 279 Sicilmse, Marib'in gneyinde Sahra'mn snrnda bir yer. Bk.: Ykut, Mucem, V, 41. 280 bnu'l-Esir, Kamil, V, 317; Ibn Haldn, Iber, VI, 211. Motylinski (.1A, I, 52) ise, Ibnu'lE'as'n Kayravn Ibn Rustem'in elinden, Ibdilerin bu ehri fethettikleri 141 y lnn Cemaziyelevvel aynda, yani fetihten drt ay sora geri aldm yazar. Bu tamamen yanl tr, nk bu tarihte bnu'l-E'as Ifrikiye'ye vali olarak tayin olunmamt. 281 Thert, Marib'in en ucunda, Tlemsen ile Ben Hammild kalesi aras nda bir yer. Bugnk Tagdemt ehrinin eski addr. Bk.: Ykut, Mucem, II, 354-7. 282 Motylinski, /A, I, 51. 283 Lewicki, EI, III, 676. 284 smi ve faaliyetleri hk. bk.: Taberi, III, 370, 373; Ibnui-Esir, V, 589 vd; bn Haldn, Iber, VI, 112-3; Brni, Muhtasar, 34-5; Ali Yahya, Ibddiyye, III, 45 vd; Motylinski, Eb Htim, /A, IV, 28-9. 285 Tubne, Ifrikiye dolaylarndadr. Bundan sonra Marib gelir. Bk.: Ykt, Mu'cem, VI, 28-9.

100

dolaysiyle Kayravn' askerden bo altmas zerine, etrafndaki ibcliBerberler, Abdurrahman b. Rustem'in ba kanlndaki ibdiler ve Sufri-Berber boylaryla birlikte byk bir isyan ba lattlar (151 / 768). Savunma imam]. (imemu'd-difda) 286 unvan ile bu isyan yrten Ely. Htim, Tubne ve Kayravn' 154 / 770-1 ylnda Omer h Hafs' ldrmek suretiyle tekrar Abbasilerden alm tr. Fakat mer b. Hafs'a halef olarak gnderilen. Yezid b. Htim kumandas ndaki altm bin kiilik orduya kar ilk anda ksmi bir ba ar elde etmi e de, neticede Trablus'ta cereyan eden sava ta Ebii Htim dhil otuz bin ibdi ldrlmtr (155 / 772). 287 Eb Htim'in yenilgisi ve Trablus Ibdi imametinin k nden sonra, buradaki ibdiler de Abdurrahman b. Rustem'e ba lannca, T hert, Kuzey Afrika bdliinip merkezi oldu. zellikle tim Rustem'in 160 veya 162 / 776-78 ylnda imamla seilii, Kuzey Afrika ibdi cemaatlerinin Thert Ibdi imameti etrafnda toplanmas demek oldu.
, dil,

bn Rustem'in zaman olduka sakin geti. Kendisi son derecede Kitab ve Snnete ba l , iyilikle emredip ktliikten yasaklayan zhd sahibi ve ok ibdet eden bir imam idi.288 Ibdilerin en parlak devirleri, onun hazrlad ortamda, bundan sonra balad.

Abdurrahman b. Rustem, 168 /784-5 ylnda lmnden nce, 289 yerine geecek imam semek zere alt kiilik bir r te kil etni ti.290 r, immete o lu Abdulvehhab b. Abdurrahman b. Rustem (168- Bu 208 / 784-823-4)'i seti. Bu rda bulunan EVI Kudeme Yezid b. Fendin el-ifreni, nce Abdulvehhab'm seilmesini istedi ise de, seimden sonra ondan, imamn muntazam bir cemaat ile anla mak suretiyle vazife grmesini ve kendisinden daha ehliyetli (efdal) birisi bulunduu takdirde, bu grevden istifa etmesini isteyince 291 Basra ildileri ile isti re eden Abdulvehhab buna kar kt. Daha sonra en - Nukk r (inkar edenler) adn alan bu grup, ibn. Fendin'i destekleyen uayb b. el-Mu'arrif tarafndan da desteklenerek, kendilerine V eh b iy e ad verilen asl ildiler286 Motylinski (fA, IV, 28). Eb l IVitim'in bu =yan 156 / 773 ylnda aldm syledikten sonra, bu defa (s. 39)'da onun 155 / 772 y lnda ldn yazyor. Bu yanllk herhalde bask hatas olsa gerek. 287 Taberi, III, 370-3; bnu'l-Esir, Kmil, V, 598-602; bn Haldfn, iler, VI, 112-3; Benli" Cevahir, 173; emmhl, Siyer, 69 b-72 a. 288 Brni, Muhtasar 37; Ali Yahy3, ibadiyye, III, 37-43. 289 Bfrni (Muhtusar, 38), onun 171 / 787 ylnda ldn yazyor. 290 emmhi, Siyer, 73 a, 75 a; Brtinl, Muhtasar, 37, 38. 291 emmld, Siyer, 78 b; Brnt, Muhtasar, 38-9; Lewicki, Nkkiir, /A, IX, 371.

101

le, yani Abdulvehhab' n kuvvetleriyle arp tlar. Ebi Kudme'nin ldrld bu arp malar sonucunda uayb ve sava tan kurtulanlar, Trablusgarb'a yerle tiler. te bd frkas iinde, en -Nukkr ad nda yeni bir frkann douu bu olaylar sonunda oldu. Bu olaydan sonra 171 / 787-8 y lnda, Thert'in pekok yabanc ve farkl kabile unsurlariyle dolmu olmasnn sonulandrd karklklardan faydalanan Nefzva kabilesinden Nusayr b. Salih el-ibdi ayaklandysa da, on bin ibclinin lm ile sonulanan bu ayaklanmadan sonra bunlar da Thert imaml na balan.dlar. 292 Abdulvehhab, lkede byk gayretler sonucu sknu gerelde tirdikten sonra, Trablus ehrini eviren Alebilerin kurucusu brahim'in olu Ebn'l-Abbas Abdullah b. brahim b. el-A leb et-Temimi'yi 196 /811 ylnda sulh yapmaya mecbur etti. 293 Bylece geni bir alana yaylan ibdilerin Thert Rustemi imaml , Alebiler (184-296 / 800-909) devletini enbere alm oluyordu. Bununla birlikte T. Lewicki, bn izri'den naklen, A lebilerin 224 / 839 ylnda Rustemi ablukas n ksmen krmay ba ardklarn , Thert ile Trablusgarb aras ndaki Bildu'l-Cerid mntkalarn balayan bir geidin az bir k smn i gal ettiklerini, syler. 294 Thert imamln te kil eden e itli Berber boylaruun birbirleriyle mcadeleye giri m.eleri,295 en -N lkk r , Halefiye ve di erlerinin siysi kkrtmalar ve zellikle Alebilerin, frikiye'deki Rustemi hnednnn balca dayana olan Nefse bd Berberlerini 283 / 896 y lnda ar kayba u ratmas sebebiyle Rustemiler zay flam ise de,296 asl ykllar 296 / 908 ylndaki ii-Fatmflerin Thert'i ele geiri leriyle olmutur. Thert'in ii-Fkmiler tarafndan alnmas srasnda son Rustemi imam Ebir Ysuf Y'kirb, ibdilerin en byk bilginleri ile Thert'in gneyinde Vargla ovas ndaki Sedrte'ye kat .297 Rustemi imametini yeniden kurmak niyetinde idiyse de, buna muvaffak olamad . Hkmranl klar srasnda, ksmen Cebel Nefse'deki bdiler hari, Basra ve Uman bd cemaatleri, Abdurrahman b. Rustern ve halefleri292 bn Haldn, ber, VI, 113. 293 ilnu'l-Esir, Kmil, VI, 270; bn Halcbn, ber, VI, 113. 294 T. Lewicki, EI, III, 676. 295 bn Haldn, ber, VI, 114 ,116, 118, 128 ve e yer. 296 emmld, Siyer, 134 a, vd. 297 emmni, Siyer, 135 a, 152 b.

102

nin iistrlklerini kabul etmi ler, hatta Eb l Zekeriyi'dan naklen E. Masqueray, Ibadilerin byk dini kaynaklar n onun imametini esas alarak tarihlediklerini syler. 298 Daha nce syledi imiz Uman imam yerine vali veya mutekaddim unvan alm olmalarnn bir sebebi de, Rustemilerin as l mam et telakki edilmesinden ileri gelmi olabilir. Sii-Fatmi hilfetinin Rustemileri devirmesi s rasnda, Kuzeyde Cebel Neflse'de mstakil yeni bir %adi imaml ile karlayoruz. Hakim veya m am u'd-D ifa a (savunma imam ) unvan ve Vehbiye yani asl %adi anlay ile, Cebel Neflse snrlar iinde Fatimilere kar bdliin koruyan Ebii Zekeriya el-Irgani, lmne kadar imameti ayakta tuttu. Onun 311 / 923-4 y lndaki lmnden sonra da ha'elleri Hakim unvan ile Ftimilerden ba msz imamet ediyorlard . 430--50 / 1038-58 y llarna doru Cebel Nefse hadi hainderinden biri Ben Zirilerin hakimiyetlerini tan maya mecbur oldu. Yar mstakil duruma d en bu badi toplulu u VIII / XIV. yzylda, varlklarn hala koruyorlard .299 IV / X. yzy ln ilk yarsnda ibadi hakimiyetini yeniden kurmak iin enNakar frkas na mensup Ebti Yezid Mahlad b. Keydd (. 333 / 946-7)'in ba arsz bir hamlesini, 358 / 968-9 y lnda da Marib bdliinin Fatmilere kar Biladu'l-Cerid'de olan ayaklanma)" biliyoruz. 300 Ksa sreli bir hakimiyet elde edilen Trabl sgarb, Gney Tunus, Vargla vahalar nda, Vilayatu'd- D if' a (Savunma illeri) ilan edildi. Artk bundan sonra Kuzey Afrika, bal:Illeri, yeni bir imamet kurmaya teebbs etmediler ve Kitman haline dndler. Bununla birlikte IV/ X. yzy la do ru Vargla vahas nda ileri gelenler ve asiller tarafndan ynetilen bir r topland.391 ok sonralar , V / XI. yiizyldan itibaren de Kuzey Afrika ibadilerince hakimler, mukaddimler ve ba kanlarn yannda, ibadi cematinin hayat n eline alacak bir Seyh'in ba kanlk ettii "gizlenmi ler, mu'tekifler" (el-Azzabe) meclisinden ibaret dini bir topluluk taraf ndan yrtlen bir idare sistemi ortaya konuldu. Fakat VI / XII. yzy ldan itibaren gittike gerilemeye yz tutan Kuzey Afrika Ibadileri, nihayet merkezi Ma rib'den kurtularak nce
298 T. Lewicki, EI, III, 677. 299 T. Lewicki, El, III, 677. 300 emlahl, Siyer, 133, a, vd. 301 emmi1hi, Siyer, 135 a, vd.:

103

Vergla yakasndaki bdleri desteklediler; sonra da Mzab'a gtler ve orada tutundular. 302 II / VIII. yilzyldan balamak zere VIII / XIV. yzy la kadar Kuzey Afrika Ibadilerinin spanya ve Sicilya ile Orta ve Bat Sudan'a gerek ticari mn.asebetler, gerek zellikle Ibadili i yaymak iin yaptklar seyahatlardaki faaliyetlerinde ba ar kazandklar biliniyor.303 Bugn Zengibar'n resmi mezhebi olan 304 bdliin, Sudan'dan buraya geen Ibadiler kanal yla yerle tirildii muhakkak gibi grnyor. Islam tarihinin ilk asrndan gnmze kadar, siyasi ve dini hayatiyetlerini devam ettiren Ibadilerin tam tarihlerini vermek, takdir olunaca zere bu ara trmann snrlarn ok fazla a ar. Dier taraftan henz yakn zamanlarda ortaya karlan pek ok Kuzey Afrika'ya ait %adi kaynakl eserler, imkans zliklar sebebiyle elimizin altnda bulunamad iin bu kadarla yetinilmek zarureti do mutur. Kald ki, aratrmamzda, bu hususta esas ald mz yol, bu frkanm douu ve ve e itli blgelerdeki siyasi ve fikri te ekkllerine bakmak idi. Elimizdeki eserlerle bu da yeterince yap lmtr kanaatindeyiz. Bu blm bitirmeden nce %ad:ilerden ayr lm frkalardan, grlerini ele almaks zn, sz edelim. Bunlardan biro u ufak olaylarla ana koldan ayrlm ise de, varlklarn uzun sre devam ettirememi ve erimilerdir. Zaten ilk blnmeler, "Kitmn" devrinde itikadi mahiyette olmu , fakat siyasi bir btnlk elde edilmeye ba land zamanlarda da, dini - siyasi farkl lklar grlmeye ba lanmtr. Genel olarak klasik Milel ve Nihal kitaplar , dou sebeplerini zikretmeksizin ve en nemlisi bu blnme sonucunda Ibadilere mensup olarak gsterdikleri yeni frkalarn Ibadiye ile ne derecede ilgili olduklarn tesbit etmeden bir tak m isimleri, grleri ile birlikte s ralarlar. Bunlara gre ibadiye frkas drde ayrlr: 1. H afs i ye: Hafs b. Ebil-Mukdam (Mikdam)'a uyanlar; 2. H risiye: el-Haris el-Ibadrye uyanlar; 3. Ye zidiye: Yezid b. Uneyse'ye uyanlar; 4. Ashab- Taat. 305
302 Buradaki ldillerle Dou bldilerinin mnasebetleri ve durumlar hakknda .bk.: Lewicki, E I, III, 677-8. 303 Geni bilgi iin bk.: T. Lewicki, EI, III, 678-9. 304 aatay-ubuku, Mezhepler, I, 47. 305 Kitabfi'l Frak, 58 a-b;E 'ari, Makhit, 103 vd; Ba dadi, Fark, 104-5; isferyini, Tabir, 34-5; ehristni, I, 136; inik% Eblair 253 a; irvni, Risle, 16 a-b; Risle Beyan, 67 a,; Curcni, erhul-Mevak f, 630.
-

104

Dier taraftan bu konuda ara tirmamzda faydalanabildi imiz ibadi asll kaynaklara gre bu frka, birtakm ayrbralara maruz kalm tr.306 nda, Marib'de en yaygn ve miltedil olan ve bugn de Bunlars ya ayan.' el-lbadiyye el-Velibiyye veya k saca Vehbiyye'dir. Kalhti, bu ismi, btn ibadiler iin kullan r.307 Dier bir kol da imn n artlar zerindeki ihtilaf neticesi do an Nukkriye veya en-Nukkar'dr. kinci hicri asrn sonlarna do ru tamamen siyasi men eden doan bir kol da, Halef b. es-Semh tarafndan kurulan el-Halefiyye'dir. Bugiin N eff ata ad altnda bak yelerine Cebel-i Nefilse dolaylarmda rastlanan bir kol da en -Nefsiyye'dir. Baz noktalarda hemen bemen ayn gr leri payla an iki kol da e 1-Ha seniyye veya Hus eyn iyy e ile el - Um e ri y y e'dir. Vehbi Ibadilerce iddetle reddedilen bir kol da hicri be inci asrda izleri tamamen kaybolmu bulunan S ekkakiyye'dir. Bir di er kol F er siyye'dir. Di er taraftan T. Lewicki'ye gre ibadiyye frkas, ondan fazla kola ayr lmtr.308 Grlyor ki, ibadiye, 65 / 684-5 y lnda el -Muhakkime grubundan ayrlndan itibaren uzun tarihi boyunca, fikri bak mdan olduka nemli geli melere sahne olmu tur. Her eyden nce di er Harici frkalarn sertlii yannda gerek muhaliflerine gerek Emevi halifelerine kar yumu ak davranlar ve dostluk mnasebetleri ile dikkatimizi ekmektedir. Muhaliflerini ve idarecileri tenkitleri, ifade bak mndan sert olmakla beraber sald rgan de ildir. Nitekim onlarn eitli zamanlarda uzun sreler Emevi veya di er halifelerin hkimiyetleri alt nda sakin bir hayat ya amalar bunun bir delili olmaktadr. Saldrgan bir siyaset takib etmemekle beraber ibadi inann' gelene e uygun bir ekilde ya atmalar ve ona balanmalar, bu inam yerle tirmek ve yaymak iin ilim ta y c lar" (hamalatu'141m) ad alt nda bir propagandistler ekol kurmalar da dikkat ekicidir. Ba tan beri sa duyu ve Snnet hududu, ibadilerin, islam dnyas iinde olduka mutedil ve Ehl-i Snnet'e en yak n Harici frkas olduu kanaatini do urmu tur. Onlarn hareketlerini ve fikri durumlar n iyice kavryabilmek iin, aratrmamzda sk sk szn ettiimiz bir hususa burada da i aret edenin. Onlar Islam'n Hz. Peygamber, Eb Bekir ve mer devrindeki ad306 Kalhti, Ke f, 197 b, 204 a; Berrcli, Cevahir, 174; Semmaht, Siyer, 75 a, 78 b. 307 Kalhti, Ke f, 197, b, 204 a. 308 E/,III, 680-1; ayn yazar, Les Subdivisions de l'Ibildiyya, Studia Islamica, IX (1958), 71-82.

105

letli, sakin ve otoriter nizamm istemekte; daha sonralar dei en hayat artlar ile temelleri sars lm cemiyette ortaya kan adletsizlikten ikayet etmektedirler. Onlar n Osman b. Affan, tahkim 'den sonra Hz. Ali ve dier Emevi idarecilerine kar klar , hep bu adletsizlik, zulm ve adil imam kabul edilen Eb Bekir ve mer'in yollar ndan ayrl a ba ldr. Adalet ve hidayetin geri dnebilmesi iin, mutlaka Allah' n Kitab'na uymak, iyili i emredip ktlkten yasaklamak gerektir. Onlarn yukarda grdmz gibi, artlarn elverdii lde aka bu yolda yrdklerini, gerek imamlar n seiminde, gerek badilerin kendi ahsi davran larnda yani din anlay lar ile ilgili hususlarda hep Hz. Peygamber ve ilk iki halifenin yolunu takibetme gayret ve endi esinde olduklarn bir kere daha hat rlatahm.

106

IKINci BLM IIUDIYE'NIN GRLERI

ibdiye'nin grlerini ortaya koymaya al acamz bu blmde, frkan n grlerini tasnif ederken gz nnde bulundurdu umuz husus, onlarn birbirleriyle olan ilgileri olmu tur. Buna gre frkann tesbit edebildi imiz grleri mahiyetleri itibariyle Devlet Anlay lar" ve " tikkli Grleri" olmak zere ikiye blnm tr. Bununla birlikte frkann douu sralarnda isln'da din ve dnya ilerinin iie oldu u ve stelik bdilerin, mel ile ilgili her eyi imann bir cz' saymalar l gz nne al nacak olursa, byle bir ay rmn esas bakmndan sun' oldu u sylenebilir. Ancak dayand temeller dini olmakla beraber, siyasi ve- ictimai olaylar ve temaslara ynelmi gr leri, ferdin kendi tefekkr ve vicdan ile Allah' arasndaki davranlardan, ba ka bir ifade ile do rudan doruya ahsn inan durumu ile ilgili prensiplerden ayrmartn lzum ve faydas da bir yana atlamaz. te yandan ibdiler, meli, yani genel anlamda ki inin ietimai ve siyasi hayat ile ilgili her hususu iman n bir blm saymakla beraber, imamet yani Devlet bakanl miiessesesinin kabul veya reddinin imanla mnasebeti hakk nda, ak bir kanaat ortaya koymadan, ileride grlece i zere bu kurulu u bir messese olarak belirtmekle, ve artlara gre olmas gerektir, deyip gemekle yetinmektedirler. Byle ikili bir ayrma gidiimizin bir sebebi de budur. Yaptmz bu bliimlemede bir hususa dikkati ekmek istiyoruz. "Devlet Anlaylar" balmza taklarak, ibdilerin gerek slm hukuku, gerekse modern sosyoloji ve hukukun kabul etti i anlamda, belli artlarla birlikte, zellikle en gze arpan zelli i devaml l k olan bir devlet olduklar kanaatine gidilmemelidir. Onlar n tarihleri boyunca, uzun sreli bir devlet kuramad klar , ama savunduklar kanaatleriyle
1 Kalhti, Kef, 226 b., vd.

107

kendi ictimai ve siyasi prensiplerini uygulad klarn grmtk. Onun iin burada kulland= "devlet" terimi, daha ok ictimai,-siyasi bir topluluun devlet felsefesi ve devlet ba kanl, yani im am et ile ilgili grlerini ifade etmektedir. Dikkati ekece imiz di er bir nokta da, burada gerek devlet anlaylarnda gerekse itikadi gr lerinde dokunulmas gereken btn hususlara i aret edemiyece imizdir. Yani Ibadilerin gr leri ele alnrken, Islam hukuku ve dncesinin "Devlet" ve "Din" konular ile ilgili her meselesini iine alan bir taslak tesbit edilerek ibadiye buna intibak ettirilmeye al lmam , konu, bulabildiimiz kadariyle ibadiliin dier Hriciler ve ba ka mezheplerle uyu an veya uyu mayan gr leri ele alnarak ileme yoluna gidilmi tir. BU husus yerine getirilirken, !hadilerin yakla k olarak bir otuz y l el-Muhakkimetu'l-tIla denilen ilk Hariellerle beraber oldu u ve hemen hemen ayni gr leri payla tklar gz nnde tutularak, meseleler hakk nda, varsa e er-nce el -Muhakkin e tul -Cla'n n, sonra Ibadiye'nin, sonra da bir k yaslamaya imkan vermek zere di er frkalarm gr leri ele alnacakt r. Aratrmamz n "nsz'nde de belirtti imiz gibi, bal ba na bir ara trma konusu olabilecek ve Ibadiye'nin iman n bir blm olarak grd meli esaslar , yani "Fkhi" grlerini ele almyaca z. Grleri incelemeye de, Harici frkalarm klarnda ilk gze arpan bir mesele oldu u iin "Devlet Anlay lar" ile ba hyoruz.

I. DEVLET ANLAYILARI:
Ibdilerde, mutlak bir vak a, deimez bir btn olarak ele al nan Kur'an- Kerim'in tayin ve tesbit etti i hedefler ynnde geli me ve deimeye tbi tutulan bir devlet nazariyesi ile kar layoruz. Onlara gre Kur'an- Kerim, kat'i ve yorumlama (te'vil) veya a klamaya (tefsir) ihtiya duyulmaks zn de imez bir ekilde gerek meli gerekse itikadi hayatta 2 yegane devlet nizam dr. 3 Bu durumda din, k noktas olarak onlarn siyasi anlaylarmn; dini ya ayn veya hayatn elde edilen neticesi demek olan hiret de, ictimai-siyaset gayretlerinin sonucu olmaktad r.4
2 Maamafih daha sonraki devirlerde (VI / XIV), zellikle Allah' n sfatlar ile ilgili aklamalarda, te'vile yana m olduklar grlmektedir. Bk.: Kalhti, Kef, 157 a, vd. 3 Nitekim Sffin'de Muhakkime'den Urve b. Udeyye'nin "Allah' n Kitab'mdaki bir i ten dolay insanlar m hakem tutuyorsunuz?" sorusuuda (Taberi, I, 3339) ve yine onlar n "Allah'n iinde iki yzl davrandmz ve hakeme gittiniz." (Taberi, I, 3349) szlerinde, bir siyasi meselede tart masz ve yorumsuz bir ekilde Kur'an' esas kabul ettiklerini grrz. Bu husus Eb Hamza ve Talibu'l-Hak Abdullah b. Yahya'n n hutbelerinde daha a k olarak belli olmaktadr. Bk.: Isfahani, XX, 98-105. 4 Bu durum Dineveri (Ahbr, 203-4)'de ok a k bir ekilde grlr.

108

yle ki inanmann gere i, en saf ekliyle ve tam anlamiyle Allah'n Kitab' ve eriatinin hakim olaca bir devleti gerekle tirmektir. Bu, her bakmdan kusursuz bir devlet olacak ve bu devletin s nrlar iinde ya ayan herkes, yanl a dmeden ve yanl yola yapmadan ya ayacak ve adalet' gerekle tirecektir. nk "Allah, phesiz adilleti emreder."5 Adaletin gerekle ebilmesi iin de biitiin i lerin Allah'n emir ve yasaklarna uygun olarak yrtlmesi arttr. Zira devletin hkimiyeti Allah'a aittir.

Dier taraftan Allah, Kur'an - Kerim'in birok yerinde fitneden ve nizams zlktan kamlmasn emretmi tir.6 nk fitne ve nizams zlik, adaletin ve hkimiyetin dmand r ve hereyden nce devleti ayakta tutan bu iki prensibin bir kenara itilmesi, demektir. Bu sebeple gerek fitne ile gerekse her trl siyasi kari klkla, bar yollar denendikten veya ba ka bir syleyi le Hakka davetten sonra 7 mcadele edilmesi bir Kur'an. emridir. 8 Nitekim onlarn Hz. Eb Bekir ve mer'in hilfetlerini tamamen; Osman b. Affan'n ilk alt yllk devresi ile H . Ali'nin de tahkime kadarki halifeli ini mer ve adaletli say p, Osman b. Affan' n ikinci alt y ll k halifelik dneminden itibaren vuku bulan olaylar , siyasi karklklar' ve icraat' "adletsizlik" eklinde de erlendirmeleri bu anlay larmn bir ifadesidir. Onlar n raz olduklar bu adil idareyi isteyi leri ve bu idare eklini gerekle tirmi olan Hz. Eb Bekir ve Hz. Omer'i harrla an lar gerek bn Ibad'n mektubunda gerekse Eb Hamza'n n nutuklarnda aka belli olmaktad r.9 Ayrca Hz. Peygamber'in vefatlar ndan itibaren ortaya kan olaylarda, "hak ve adaletin hangi tarafta ve ne ekilde olacan bilemeyiz" diyerek bir kenara ekilen Abdullah b. mer ve arkada larw gibi kltrl ve ileri gelen ashab n, bu anlayla meydana geletirdikleri bir topluluun varl hatrlanacak olursa, genel olarak Bedevi kabilelerinden mte ekkil ilk Haricilerin kltr seviyeleri hi de yksek olmad hal5 Nabi: XVI, 90. Ayrca bk.: Nis: IV, 58; Mide: V-8 ve e , yer. 6 Bakara: II, 11-12, 84, 217; uar:XXVI, 151-152; Ankebirt: XXIX, 36; Muhammed: XLVII, 22-23, ve e . Sflreler. 7 Muberred; Kamil, 993-4. 8 "Fitne kalmayp, din btnyle Allah'n olana kadar savum..." (Entll: VIII, 39); "Eer mminlerden iki takm birbirleriyle savasrlarsa aralarn dzeltiniz; eer biri dieri zerine salhrrsa, saldranlarla Allah'n buyruuna dnmelerine kadar savanz..." (Hucurat: XLIX, 9). 9 Ibn Kute) be, Uyln, II, 249-50; Tim Abd Rabbihi, lkd, IV, 144-5; Isfahlinl, MM, XX, 98 vd; Berradt, Ceviihir, 156-167. 10 KaIhtt, Kef, 140 a.

109

de, s rf islm'a ve takvya, Allah' n hkimiyeti prensibine ba hlklar sebebiyle ula tklar bu adletsizlik de erlendirmesinin, aslnda onlar lehine kaydedilecek bir puan oldu u da hemen belirtilmelidir. Bu sebepten islam'a ba llk, Allah'n hkimiyetini mutlak gerekletirme ve adaletin teesss anlay lar , onlarn kendilerini "yegane Mslman ktle" 1 1 olarak grmeleri ve bylece Allah' n hkmne itaatin tatbikisi ve davetisi olmalar n sonulandrmtr. Peki bu adalet ve Allah' n hkm nas l gerekle tirilecektir ? te bu sorudan itibaren onlarn devlet ba kanl , yani "Hilafet" veya "imamet" ile ilgili gr lerini ortaya koyabiliriz. 1 imamet Konusu: Bu balk altnda Ibadilere gre imam n gerekli olup olmad , imamlara verilen isimler, imamlarn zellikleri yani vas flar ve en nemlisi de imamn seiminde gzetilecek hususlar incelenecektir. a) mam gerekli midir ? Haricilerin el-Muhakkimetu'l-Cla olarak ilk te ekklleri s rasnda ileri srdkleri ve s msk sarldklar bir grleri olmutu: "Hkm ancak Allah'a aittir." (L hukme illa-Lillah). k larna temel te kil eden bu sz, bir bakma onlarn hakimiyet anlaylarnun ynn izmektedir. Ancak bu szn o gn , u ekilde anlalm olduuna ahit oluyoruz: Allah'tan ba ka hi kimse hkm veremez ve hkmet edeme2, yani insanlar n hkmeti, emirlik yoktur. Nitekim kendisine "Hkm ancak Allah'nd r" diyen Haricilere, Hz. Ali'nin verdi i "bunlar emirlik yoktur diyorlar, oysa insanlar n iyi de kt de olsa bir emire her zaman ihtiyalar vardr"12 cevab , onlarn bu sznn, emirlik yoktur tarz nda anla ldn gsterir. Fakat onlar n bu szden "emirlik yoktur" eklinde bir anlay savunmu olup olmadklarn kestirmek olduka gtr. Geri ibadilerle ayn zamanda Muhakkime grubundan ayr lan Necdet b. Amir el -Hanefrnin "e er ilerini grp, adletle hkmedebiliyorlarsa, insanlar n bir imama ihtiyalar yoktur" 13 eklindeki bir g11 Nitekim Kalhti (Kef, 141 a) Ibadiye iin "Eblu'l- stikameti ve'l-:Adl" der. 12 /bn Ebi eybe, Musannaf, 186 b; Badadi, Ustd, 271; Nesefi, Taburu, 244 a; /bn Ehi'l Hadid, erh, I, 262-3. 13 Amidt, Ebkr, 252 b; Curetml, erh, 630; irvni, Risale, 15 h; Risii le ft-Beyan, 67

110

 e sahip olmas , onlarn daha ba langta imamm art olup olmad hususunda -ksa da srse- bir tereddt geirmi olabileceklerini gsterebilir. Ama Necdet b. Amir'in bu konudaki kanaatini bir iddia olarak ileriye srmesinden ok nce, Hartra'da toplanan Haricilerin "i lerini yrtmek zere aralar ndan birini imam semek" fikrinde anla malar ve buna dayanarak da Abdullah b. Vehb er-Rasibi'n.in imam seili i ile "hkmet fikrini kabul etmeme" anlay ndan uzak kalm olduklarn , daha nce de belirtmi tik. Bu sebepten onlar, imamet nessesesinin varln , daha batan beri kabul etmi grniiyorlar. 14 Mes'di (346 / 957), ibkliye'nin, ia'nm. Immiye kolu ile birlikte immetin nassla olduunu sylediklerini nakleder. 15 Ancak ia ile ibdiye'nin, bu konudaki nass anlay lar birbirine .l ttr. yle ki Ibdiye, ' ia'y imameti bir nass, vasiyet ve tayin olarak grdkleri iin a r bir ekilde tenkid eder. 16 Buna gre ibadiye, kendi cemaatinin i lerini yr. tecek ve etrafnda toplan labilecek bir imam n -pek az istisnas ile- seim yoluyla nasbm , yani tayin edilip ba a geirilmesini kabul eder. 17 mamln, Mslmanlarn grlerine bal bir i olduunu savunan %adiler, kendileri, d manlarnn ship olduklar insan, silah, at, erzak vs. say snn yarsna sahip olduklar an imam semenin mecburi bir i oldu unu da sylerler. 18 Immetin, Ehl-i Snnet sem'an, Mutezile de aklen ve mant ken zaruri oldu unda birle ider. 19 ia ise, immetin aklen vcib olmay p, Allah'tan kullan m bir ltuf olduu kanaatini ileri srer. 20 T. Lewicki21 , uygun olmayan durumlar sebebiyle immetten vargeilebilece ini ve imamsz duruma ibadilerin kit r dediklerini Dercini'ye dayanarak sylyorsa da, ki tmn devrinde imam seilmea. Bu son kitapta Neeedt'a gre imamm nasbm n eiz olabilecei de kaythdr. tamamnn, Mute 14 Nitekim Nevsvnu'l-Ilimyerl (Ilir, 150), Neeedt hri zile, ia ve Murcie'nin imametin, Allah tarafndan Mslmanlar zerine veip k lndnda lestiklerini syler. Ayrca bk.: Kitab fi'l-Frak, 111 a. 15 Murfe, I, 49. 16 Kallti, Kef, 205. a. 17 Kalhti, Kef, 197 b, vd; Sliml, Tuhfe, I, 80-1. 18 Smith, The Ibadhites, 285. 19 Nfil, UsL, 16 a; Kitab fi'l-Frak, 111 a; Mverdt, Ahkm, 3; ibn Haldun, Mukaddime, 158 (Trk. trc. I, 507 vd); Ibnu'l-Murtaza, Bahr, 22 a, vd. 20 Gt', Aslu' - ia, 102-3. 21 EI, III, 679.

111

diine dair bir kayda rastlam yoruz.22 Fakat kitmn devrinin, Ibadllerin balarnda bir imam bulundu u halde, d manlarnn hegamonyas altnda ya ay p, kendilerine mahsus bir devlet kurmalar n n imkans z oldu u duruma i aret etti i gr ndeyiz. 23 b) imamlara Verilen isimler: Ehl-i Snnete imama genel olarak Halife, Halifetu Resillillah ve Emiru'l-Mu' ninin adlar verilmitir. "Ibadiye, Ali b. Eb l Talib'den ayrllarndan itibaren Emiru 1 -Mu' minin ismini kullanmamtr"24 deniyorsa da, Havaric'in, zellikle ila& diye'nin. bu ismi de kullanm oldu una rastlanmaktad r.25 Onlar n bu konuda ilk kulland klar isme Abdullah b. Vehb erRasil rnin Harara'dan Hz. Ali'nin mektubuna verdi i cevapta 1m mu'l-Muslimin eklinde rastl yoruz. 26 Talihli '1-Hak ad nn, onlarr ilk ayaklanma hareketlerinden nce, Hadramevt ve Yenen ibadileri imam Abdullah b. Yahy'ya verildi ini biliyoruz . 27 1m n u'l -Ahk am da kullanlan adlardandr.28 Ama genel olarak kullanlan isim, Imam dr. Bununla birlikte Ibadiler, di er mezheplerde pek grlmeyen bir ekilde, e itli siyasi durumlar ifade etmek zere, imam kelimesine dei ik sfatlar eklemi lerdir. Yukarda syledi imiz gibi sr halinde ve gizli olarak ya an lan. kit man devri, Ibadileri uygun olmayan artlarda ve %adi olmayanlar n hkimiyetleri alt nda bulunan zaman ifade eder. Kitman halinde ya ayanlar tarafndan kendilerini korumak maksadiyle tyin olunan imam, kendilerine bir hcum vaki oldu unda veya d manlara kar kp hakirniyetin elde edilmesi iin bir faaliyette bulundu unda, ona I m n n' d -D i f a ' (Savunma mam]) ad verilir.29 Irnamln te ekkl, yani hakimiyetin ibadilerde bulundu u duruma da Mesleku'z -Zuhilr (A k yol) denilir. Normal artlarda ve
22 Berrildi, Ceveihir; ennhhi, Siyer; Slim, Tuhfe vs. 23 Ayr ca bk.: Smith, The lbadhites, 285. 24 Kitab fi'l- Ftrak, 58 a. 25 bn Kuteybe, Uyan, II, 155; Sem nahl, Siyer,. 78 a, 185 b. 26 KalhatI, Kef, 100 b. 27 Isfahani, A elni, XX, 97. 28 emmthi, Siyer, 65 b. 29 mamlara verilen unvanlar ve ilgili olaylar iin I. 1361m'de bdiye ksmna bk.

112

uslne uygun olarak a k yolla seilen imama da mmu'l-Bey'a (Bey'at edilen imam) veya ksaca mam denilir. Umn ibdilerinin be enmedikleri imamlara, Melik veya Sultan dedikleri; 30 ayrca imamlara S eyyi d adnn verildii de bilinmektedir. 31 e) imamn zellikleri: Muhakkime grubuna ba l olarak bdiye, immet mevkiine getirilecek ahsn vasflar hakknda Ehl-i Snnet'ten bir noktada tamamen ayrhr.32 Muhakkime Hricileri ve bdiler, Ehl-i Snnet tarafndan srarla ileri srlen " mamlar, Kurey 'tendir" hkmn tamamen reddederler.33 Onlara gre imamet iin soy hi nemli de ildir. Kendisi itaata layk olan ve Allah'a itaat eden bir kle olsa dahi imam olabilir. nk imamet, Allah'n Kitb' ve elisinin. Siinnet'ini ayakta tutmakt r. Bu artlar yerine getiren herkes, ister Kurey li, ister Arap, isterse bir kle olsun imam olabilir.34 Zaten Hz. Peygamber "Imam n.z Habe li bir kle olsa bile, Allah'n Kitab'na ve Resulnn Snnet'ine uyduka onu dinleyin ve itaat edin" buyurmu tur.35 Hem Allah: "Ey insanlar! Dorusu Biz sizleri bir erkekle bir di iden yarattk. Sizi milletler ve kabileler haline koyduk ki birbirinizi tan yasmz. phesiz Allah katmda en deerliniz, O'na kar gelmekten en ok saknannzdr..." 36 buyurmaktadr. Gerekte Hricilerin bu gr lerinden dolay pek ok nt ev Mi'nin Hrici saflarna katld biliamekte ise de, ilk as rda imamlarnn hi biri de Arap rk nm dnda deildi, yani mevl'dan olmad .37
30 Stlimi, Tuhfe, I, 386 vd; II, 168 ve e . yer. 31 Ibn Razik, History, e . yeri.; Slim, Tuhfe, II, 257 vs. 32 Maverdi (Ahlciim, 4) imamhk iin 7; Gazzili (Fadih, 57-8: alt s doutan, drd sonradan kazamlabilecek olan on art ileri srer. Ibn Haldfn (Mukaddime, 161-Trk. trc: T, 516)ise, inambk iin "ilim, adkt, ehliyet ve fikir, ak l, i ve mele tesir edecek derecede duygu ve organlarda kusurlu olmamak" artlarm ileri srdkten sonra, be inci art olan "Kurey soyundan olmak" hususunda ihtilaf edildi ini yazar ve zar:iri hallerde bu arttan yaz geilebilece ini syler. Ayrca bk.: Ebii Muhammed, Ftrak, 42 a; mid, Eblair, 251 b; Cezeri, Muhtecret', 86 b. 33 Kalhti, Ke f, 79 b 34 E'ari, Makleit, 462; Baddi, Usi, 275; Ibn Hazm, Fasl, IV, 89; Sehristni, Milel, I, 116; midi, Ebkr, 251 b; Curcni, erh, 629; Ahmed Emin, Zuhr, IV, 236. 35 Ibn Hanbel, V, 161, 171; Muslim, I, 448; Ibn Mce, II, 955; Kalhti, Ke f, 79 ab. 36 Hucurtt: XLIX, 13. . 37 Salem, The Political, 56-7.

113

Bu konuda, Mutezile 38 , Murcie'nin bir ksm39 ve ehristni (548 / 1153)40 ile Fahreddin Razi (606 / 1209) 41 'ye gre Cebriye'nin bir kolu, sferayini (471 / 1078)'ye 42 gre de mstakil bir frka olan D rariye bdiye'ye uyarlar. Muhakkime Hricileri, imamet iin, ilimden ba ka bir de zhd artn eklerler.43 Bu artn badiye'ce de benimsenmi olduunu gryoruz. Mesela Ebil Hamza, Halife Abdulmelik (65-86 / 685-705)'i bin dinar de erinde bir elbise giymekteki israfndan dolay sert bir ekilde itham etmiti.44 Elie Adib Salem, bn Sair'den naklen bn Rustem'in evinde sadece bir "yatak, bir m zrak, bir kl ve bir at" bulundu unu syler.45 bn Battta (779 / 1377) da, Uman' ziyaretinden sz ederken, Umn Ibadi Sultannn, herkesi evinin kap snda oturarak kar ladn syledikten sonra "ne bir kapcs ne de bir veziri vard r" der.46 mamln dier bir art da, bedeni kusurlardan uzak olgun bir erkek olmakt r. ia'run inand gibi bir ocu un imameti, namaz k ldramyaca ve er't grevleri gere ince yerine getiremiyece i iin kat'iyyen caiz deildir.47 Ehl-i Snnet bilginlerinden Ba dadi (429 / 1037) de immet iin helal, haram ve di er hkmleri tebli edebilecek ilim, adalet ve ver, siyaseti ynetecek, harbi ve di er mnasebetleri idare edecek g shibi ve Kurey li olmak artlarn ileri srmek suretiyle, ocu un imametinin caiz olam yacan ifade etmi olur. 48 Havaric'den ebibiye'nin, daha sonra dnmekle beraber, nceleri ileri srdkleri bir kadnn imametinin caiz olabilece i grne49 de kar karlar. Buna gre ibadiye, ilim ve zhd sahibi, adletle hkmedip Allah' n Kitab' ve Resuliiniin Snnet'ini ayakta tutacak olgun bir Mslman n,
38 Ibn erh, II, 633-634. 39 N$, Ustil, 36 b; Ibn Hazm, Fasl, IV, 89; Nesvan'ul-Himyeri, Hr, 152. 40 Milel, I, 91. 41 itikcidat, 69. 42 Tabsir, 62. Nesvinul-Himyeri (Hr, 153), Dirgiriye'nin Arap olmayan inamm, gerektii zaman azli daha kolay olur, diyerek tercih edilmesini syledi ini, nakleder. Bu hususta ayrca bk.: Nevbahti, ia, 31. 43 Ibnu'l-Cevzi, Telbis, 96. 44 Isfalni, A ani, XX, 106. 45 The Political, 57. 46 R h/e, 272. 47 Ibn Razik, History, 99. 48 Usl, 277. Ehl-i Snnet'in di er imamet artlar iin bk.: Maverdi, Ahltdm, 4. 49 Baddi, Fark, 110-1; Isferayini, Taksit., 35; Markrizi, Haat, IV, 180.

114

soyuna ve rkna baklmaksz n cemaatin re'yi yani seimi ile imamet mevkiine getirilebilece i gr ndedir.

d) mamm Seimi:
imametin, vasiyet veya tyinle de il, ancak cemaatin icma , yani serbest seimle gerekle ecei hususu ibadiye'nin en esasl prensiplerinden biridir. 50 Seim iin gerekli art, bey'at't r. Bey'at, Muhakkime ve ibadiye'de ba tan beri imametin yegane anlam olarak grlm tr. Harlra'da kendilerine setikleri ilk imam, Abdullah b. Vehb er-Rasibi r yoluyla ve Abdullah b. Ibad'n da pek muhtemelen do rudan doruya cemaat tarafndan seimlerinden itibaren, bey'at mutlaka yerine getirilmitir. Ibadiye'nin imam seite takib ettikleri yol, ana izgileriyle yledir: Bey'at iki admda tamamlan r. Ilk admda imam, ya Abdurrahman b. Rustem (168 / 784-5)'in Emirul-Mu'minin mer b. el-Hattab rne ini takiben te kil ettii alt kiilik iir tarafndan, ya da uzun sre Basra'da, sonra da Uman'da mevcut %adi Me ayihi'nce seilir. Tekil olunan , r veya f rkann ileri gelenleri tarafndan meyda na getirilen bir meclis (konsey ')in liyakat n tesbit ettii aday, kendi bey'atlariyle halka sunulur ve onlar n da bey'atlar alnr. Bu arada Basra Meyihi, eitli blgeler iin do rudan do ruya imam da tayin etmitir. Mesela Elra Hamza el-Muhtar, Basra ibadi Me yihi Bakan Eb Ubeyde Muslim b. Ebi Kerime et-Temimi'nin elisi olarak Talibu'l- Hak Abdullah b. Yahya'y imam tayin etmi tir. Ama bu durumda da yine bey'at almm tr. 51 Bey'atn ikinci adm, r 'nn kendi bey'atlarm vererek imamete aday teklif edildi ini bildirmeleri zerine, orada bulunan cemaatin bu seimi tasdik ettiklerini bildiren bey'at vermeleridir. Bu ;kinci merhale ok nemlidir. nk halk, bey'at n isteyerek vermemi se, seilen aday imam unvanmi me ru olarak alm olmaz. Nitekim XIII / XIX. yzy l ba larnda Uman'da Seyyid Said, halk taraf ndan pek tutulmad iin bu unvan kullanamad.52
50 Kalhtf, Kef, 155 a, 164 b; Slim, Tuhfe, I, 81. 51 Ibn Razik History, 30-1 vd. 52 bn Razik, History, 380; SMind, Tuhfe, II, 168 vd.
,

115

Bu bakmdan b ey 'at, Muhakkime Hricileri ve ibdiye iin, Allahla yaplan bir akid, andlama durumunda oldu undan son derecede nemli bir i ti. Nitekim onlar, bey'at iin Allah'a sa dakt andi (el-Bey'atu Lillah) 53 derler. nk imam, Allah' n Kitab', peygamberin Siinneei, Hz. Eb l Bekir ve mer'le geen imamlardan iyi olanlar = davranlarn ayakta tutacak ve yerine getirecek tek hkim idi. Grlyor ki imama geni bir yetki tan nmakla birlikte, grevi de ok a rd . stelik imam, Allah'n yolundan kt takdirde, kendisini ve kendisini takibedenleri dallete sapt rm ve cehenneme srklemi olur.54 Onun iin ebedi kurtulu irnamm adlet, dirayet ve Allah' n Kitah'm tatbikine ba ldr.

Bu sebepten onlar, Allah' n Kitab' ve Resulnn Snet'ine tam uymulardr diyerek Hz. Ebu' Bekir ve mer'in halifeliklerini tamamen, Osman b. Affan' n ilk alt yllk devresi ile Hz. Ali'nin tahkimden nceki halifeliini kabul edip, Osman'n son alt yllk, Ali'nin de tahkim sonras halifeliklerini Hak yoldan kmklardr ve kfre girmi lerdir, kanaatiyle reddederler. 55 Ayn griinn bir eseri olarak btn Emevi halifelerinin fcir olduklar n sylerler, sadece mer b. Abdilaziz hakk nda susarlar. 56 i konusunda Mutezile de ayn ekilde dn- Emevihalfrnc mektedir. 57 Alah'n Kitab'ndan ayrlan ve halka zulmeden im.arln iten uzaklatrlmas (azl) gerektir. Mutezile ve Zeydiye de, bu konuda onlarla ayn gr tedir.58 Fakat bu grn tatbikinde Hriciler, onlara gre daha serttirler. Ehl-i Snnet, imama kar ayaklanma (k ym) fikrini kabul etmez. E 'ari (324 / 936), tamamen hak yolu terkettikleri zaman bile, imamlara klla kar kmay reddeder. 59 Eb. Yilsuf (182 / 789) da, hatal bile olsa, imama itatin btn Mslmanlar zerine zaruri olduunu syler. 60 Usille uygun olarak seilmi bir imamm, kendisinden daha ehil ve stn biri bulundu u takdirde, azledilip edilmeyece i hususu, frkann
53 TaberI, II, 3349. 54 Kalhti, Kef, 95 a. 55 Badadi, Usta, 286-7. 56 Belkurt, Ensab, II, 188 a, vd; Chz, Beyan, II, 122; bn Kuteybe, Uyan, II, 249; bn Abd Rabbihi, Ikd, IV, 144 vd; Isfahni, A ani, XX, 105. 57 bn erh, I, 263. 58 Es'arl, Makalat, 451. 59 Wall, !bana, 9. 60 Eb Ysuf, Harc, 30, 35.

116

balangcnda bir problem de ildi. Fakat Abdulvehhb b. Abdirrahman b. Rustem (168-208 / 784-823-4)'in babas tarafndan kurulmu olan alt kiilik bir rca imamete seilmesinden sonra, bu rrun bir yesi olan Eb. Kudme Yezd b. Fendin el-ifrent tarafndan ileri srlen, imamn kendisinden daha stn (efdal) birisi bulundu u takdirde, bu grevden ekilmesi art , Ibdiye aras nda bir blnmeye yol am t.61 Neticede Basra ibdi Me yibi ile istiare eden Abdulvehhab, daha stn (efdal) bir kimsenin bulunmas halinde, mefd lrn imaml ktan ekilmesi konusunun ibd i anna zt d t gerekesiyle, Eb Kudme'nin ba kanlndaki en-Nkkr ad verilen bu grupla mcadele etti. Bundan Ibcli inannda e fd a l'in bulunmas halinde mefdl'n imametinin ciz oldu u sonucu kmaktadr.62 Bu ve imamm muntazam bir cemaat ile anla arak vazife grmesi artlarn ileri srerek Ibdiye'den ayrlan en- Niikk riy e ise ,Thert bd imamlnn knden (296 / 908-9) ve Fitimilerin Ma rib'de yerle melerinden sonra Kuzey Afrika'da stnl ele geirmi tir. III / IX. yzyln sonunda N ikkriye'nin ba na geen Eb Am.nr Abdulhamid el-A'm., ileri srdkleri daha stn (efdal) grne uygun olarak yerini talebesi Eb Yezkl Muhlad b. Kydd'a b rakt . IV / X. yzyln banda imamla gelen Eb Yezkl, Nkkriye'x in kurucusu Eb Kudme'nin gr lerini tatbik iin, kendisi ile anla arak imamlk grevini yrtmek zere ileri gelen birinin bakanlk ettii Az z b e (gizlenmi ler, mu'tekifler) denilen oniki ki ilik bir meclis kurdu. Bununla beraber Nkkriye, IV / X. yzyln ikinci yarsndan sonra etkilerini yitirdiler ve biro u asl ibdiye'ye getiler. 63 Bylece ibdiye, Nkkrlye taraf ndan ileri srlen, imamn muntazam bir cemaat ile anla arak grev yapmas eklindeki ikinci arta da, imanum hkimiyetinin bir cemaat ve bu cemaatin hiz olaca yetki ile suurlandrlmasnm uygun olmad gerekesiyle kar karlar. Onlara gre, imam n dnda bir cemaatin hiz olaca imtiyaz, adleti ortadan kaldm, hkimiyet ve eriati bozar. mam, iktidarnda yegne hkim olmaldr ve bu iktidar ve hkimiyetine, lm veya sava ta ldrlme gibi tabii engeller mani olabilir. 64 Bunlar dnda bir de hak yoldan saparsa azledilir.
61 Berrcli, Cevahir, 174; Lewicki, Nkkar, A,IX, 371-2. 62 Salem, The Political, 61'den Eb Zekeriye'dan naklen. 63 Lewicki, Nkkr, A, IX, 372. 64 Salem, The Political, 59'da Eb Zekeriya'dan naklen.

117

badiye'nin, imamn birlikte al aca bir meclisin varln reddetmekle beraber, tatbikattan ayn anda birok badi imamnn bulunmasn kabul ettikleri anla lmaktad r. Gerekte Basra'da, Tali ert'te, Uman'da ve Hadramevt'te ayn anda faaliyette bulunan hadi imamlara rastlamaktayz. Nitekim Acaride'nin bir kolu olan Hamziye de, d manlarn kk kaznmadka ve insanlar bir gr etrafnda toplanmad ka, ayn anda iki imamn bulunmas caizdir, der. 65 Maamafih badiye'n.in Eb Ubeyde Muslim b. Ebi Kerime et-Temimi'den beri cihan mul bir hadi Devleti kurma arzusu gttiikleri ve bu sebepten mutlaka ayr blgelerde olmak artiyle, ayn zamanda birok %adi imamnn mevcudiyetine ses karmadklar bilinmektedir. Fakat onlar, el-Haris ve Abdulcebbar (lmleri. 131-2 / 748-9)' n imameti mtereken yrtm olmalarndan (Mu terikun fi'l-Mulk) dolay, durumlarn izah iin ok zor durumda kalmaktad rlar. nk ayn anda ve ayn yerde iki ki inin idaresi sz konusu olamaz. 66

2- Devletin Grev ve Faaliyetleri: Bu ksma ba lk olarak " mamn Gre v leri" deniek daha uygun
olabilirdi nk aslnda imam, ibadi cemaatinin ba kan olarak Devlet'i temsil etmektedir. Fakat imam n dorudan doruya kendisinin te ebbs edece i grevleri yannda, halkn da kendilerinin yerine getirmek mecburiyetinde bulunduklar bir takm grevleri oldu u iin, burada zerinde duraca mz meseleleri geni bir balk altnda ilemeyi daha doru bulduk.

a) eritin Tatbiki: mamm ilk ve en esasl grevi, Kur'an- Kerim'in btn hkmlerini yerine getirmek ve getirtmektir. Bunun tabii sonucu da adaletin tatbikidir. Adaletin ve Kur'an- Kerim'in tatbikinde do rudan doruya hareket etmek ve zora ba vurmak, imamn geni yetkisi dahilindedir. mam eriatin tatbikinde, Allah' n Kitab' ile birlikte Hz. Peygamber'in Snnet'ine ve Hz. Eb Bekir ile mer'in davran larna uyar67 ve bu uygulama srasnda kat'iyyen t a hki m'e yan.a maz.68
65 ehristni, Milel, I, 130. 66 Berrcll, Ceviihir, 170. 67 Kalhtl, Kef, 93 b. 68 emm3111, $iyer, 155 b.

118

mam, gerekli grd durumlarda sava ilan edebilir ve sava bizzat idare eder. Ayr ca namazda imamlk eder ve illere vali ve vergi millerini tayin eder. Yine onun "btn shipsiz mallar almaya da hakk vardr ve bu trl btn mallar fakirin hakk d r; sahipsiz her mal, slam nizamnn faydas na tahsis olunur."69

b) Adalet (el-Emru bi'l-Ma'rf ve'n-Nehyu ani'l-Munker):

ibadi devleti iin en nemli unsur adalet telkkisidir. Onlar n adalet anlaylar, iyilii emretmek ve ktlkten yasaklamak (el-Emru Ma'rr ve'n-Nehyu ii i'l-Munker) eklinde ifade edilmi tir. Bu prensip, f bata imam olmak zere, her Mslman n vazgeilmez bir vazifesidir. 70 Onlarn, bu adalet gr lerini uygulamada son derecede sert ve hain olduklarn hemen belirtmeliyiz. Bu konuda herhangi bir taviz veya msamahaya tahammlleri yoktur. Mesela Eb Hamza'n n Medine hutbesinde, Emevi idarecilerinin haks z olarak zorla vergi toplamalar ve bunlar kendi ahsi zevkleri u runa harcamalar , ok sert bir dille yerilir.71 Bu ynleriyle onlar, adMetin yilmaz savunucular olarak grnmekte iseler de, gr lerini geni insani hedefleri iine alacak ekilde geniletemedikleri iin sert ve kaba olmu lardr; stelik itidalin adaletin vazgeilmez bir unsuru oldu unu idrak edememi lerdir. Onlar bu anlaylar n o kadar ters bir ekilde tatbik etmi lerdir ki, Islam'a davet ad altnda bu gayretlerini Mslmanlarla sava maya tahsis etmi lerdir. nk onlara gre, yegne Mslman ktle kendileri idi72 ve gerek iman da kendileri temsil ettikleri iin, di er Mslmanlarn kendi ini:anlama arlmas , bu prensibe gre artt . Nitekim ibdiyece ilk imam saylan Abdullah b. Vehb er-Rasibi, imamete geli konumasnda, her ne kadar islam' kabul etmi lerse de kendi heveslerine uyarak Allah yolundan sapanlara kar savaacan aka belirtnkti.73 Dil ve elle yerine getirilen 74 bu prensibin, daha Muhakkime Hafielleri zamannda ne kadar tuhaf ve basit Bedevi anlay ve cehaleti ile tatbik olunduu biUmnektedir. Onlarn Abdullah b. Habbab gibi bir sekin
69 bn Razik, History, 49. 70 Btn ibll imamlara bu artla bey'at olunmu tur. Bk.: Kalht, Ke f, 99 a-b, 181 b, 212 b; Sliml, Tuhfe, I, 115 ve e. yer. 71 isfahani, A ni, XX, 104. 72 Wellhausen, Arap Dev., 150, n. 2. 73 Dineveri, Ahlar, 203. 74 Wellhausen, Havetric, 30.

119

sahabeyi hunharca katledi leri; fakat "peygamberinizin ennetini koruyunuz" diyerek H ristiyanlara ve kendilerini Hricilerin ktliikle inden korumak iin "m rik gibi grnen" Vas l b. At ve arkada larna arka klar, hep bu ters anlay larm n tipik rnekleridir. 75 yle grnyor ki, ad'aletin tatbikinde, kar gr lere yer ve hak tannmamtr. Ama garip bir ekilde, Ehl-i Kitb'a kar msamaha gsterilmi tir. nk onlara gre Ehl-i Kitb, Mslmanlar gibi Allah' n gerek vahyine mazhar olmad klarndan, onlar himaye etmek, korumak gerektir. Bununla birlikte daha sonraki devirlerde, belki de de Ehl-i Snnet'in etkisiyle olsa gerek, Ehl-i Kitb'a kar daha az msamahal davranlmtr. lk devirlerde Ehl-i Kitab'm faaliyetlerine mdahale edilmezken, bir ibadi fkh kitab olan Kitabu'l-Ahkam'da bu konuya dair u fikirlerin ileri srldn E. A. Salem'den naklen syleyelim 76 "imam, cizye Meseler bile, Ehl-i Kitab' n kendi dinlerini a ktan a a izah ve yaymalar na engel olmaldr. Biz onlarn kiliselerinde ibadet etmelerine msaade ediyoruz; fakat yeni kiliselerin yap mna veya yklm olanlarnn yeniden yap lmasna gz yumamayz. Onlarn iki tketimlerine veya Kitab'lar n aka yayma ve okumalarna da izin verilmemitir " Bu arada ibadiye'nin, Harici olmayan Mslmanlara, yani muhaliflerine kar dier Harici frkalarna gre ok daha msamahal olduklarn hatrlatahm. Mesela Ezrika, muhaliflerinin m rik olduklarn, dolaysiyle kendilerinden olmayan btn Mslmanlar n kim olduklarna bakmaks zn kadn ve ocuklar da dahil hepsinin ldrhnelerini yani isti'raz' n ve onlarn kanlar ile birlikte her eylerinin kendilerine mbah klmdn iddia ederken77 ibadiye bu gr e kar kmtr. Birinci Blm'de grd mz gibi, Abdullah b. Ibad, Nfi b. elEzrak'n bu konudaki mektubu zerine muhaliflerinin m rik olmadklarn ; onlarn sadece nimeti inkr ettiklerini, yani kuffr - nim olduklarn , nk Allah'n Kitab'na sarldklarn ve Hz. Peygamber'i kabul ettiklerini ileri srm t 78 Buna gre ibadiye'ye muhalif olan Ehl-i K ble, mrik Allah onlarn yaln zca kanlarm helal klima oldu u iin, mrik muamelesi yaplamaz. Nitekim "Mslmanlar Osman b. Affan' ldrnce, kanndan baka bir eyi helal klmadlar."79
75 nn Kuteybe, llyn , I, 196; Muberred, Kamil, 891, 946; Kttt> fi'l-Frak, 69 b. 76 The Politicrcl, 67. 77 Muberred, Kamil, 1031 vd; E'ari, Maktliit, 86 vd; Kallti, Ke f, 198 a; Kitab fi'l- Ftrak, 53 a. 78 Muberred, Kdmil, 1040; Ibn Abd Rabbihi, Ikd, IV ,222 vd; E'ari, Makaldt, 104; Kalhat, Kef, 198 a vd. 79 Kalhti, Ke f, 199 a.

120

Bu sebepten isti'r z olam yaca gibi, bu kimselerle sava yapldnda, ele geirilen silah ve atlar gibi ganimetlerin d ndaki, kadnlar ve ocuklar ile mallar haramdr.80 Zaten kendi dinlerine yani gr lerine davet edinceye kadar, muhaliflerinin kanlar da haramdr. 81 Muhaliflerin kadnlar ile evlenmek ve miraslar helldir.82 Dier taraftan Ezrika, muhaliflerinin ocuklar nn 1 atlini mbah grrken83, ibadiye Mslman olan muhaliflerinin ocuklarnn ldrlmesine cevaz vermez." Fakat onlar da m riklerle, mnafklarn ocuklarnn dnya ve hiretteki durumlar hakknda iki ekilde ihtilaf etmiler ve bir ksm onlar hakknda babalarnn hkmlerine k yasla hkm verilece ini sylerken, di er bir ksm da onlarn ne olacan Allah bilir, deyip hibir fikir ileri srmezler. Bununla birlikte intikam almak kasdiyle azb etmek de cizdir. 85
,

Ayrca muhaliflerin hitlik etmeleri de kabil ve caizdir. 86 c) Cihad: Cihad, Allah yolunda m riklere kar savamak demektir. Kur'an- Kerim'in bu konudaki Hz. Peygamber'e hitab udur: "Ey Peygamber! Kffirler ve mnafklarla sava ; onlara kar etin ol." 87 "Sen, kilfirlere uyma; onlara kar olanca gcnle sava ." 88 Ayn konuda genel olarak imn edenlere hitab da yledir: "namp, hicret eden, Allah yolunda sava anlar ve mulkirleri barmdrp onlara yardm edenler, ite onlar gerekten inanm olanlardr"89 "Ama Bizim urumuzda cihad edenleri elbette yollar mza eritireceiz..."90; "...Allah yolunda canlarmzla, mallarmzla cihad ederseniz; bilseniz, bu sizin iin en iyi yoldur." 91
80 E'ari, Makalat, 104; Baddi, Fark, 103; Sehristni, Mile!, I, 134; Kalhti, Kef, 199 a; Kitab fil-Frak, 57 b. 81 E'ari, Mak llat, 105. 82 Muberred, Kmil, 1040; Ibn Abd Rabbihi, Ikd, IV, 222; Amidt, Ebkcir, 252 b; Kitab fi-l' Frak, 67 b. 83 Muberred, Kamil, 1036; Cureind, erhu Mevak f, 629. 84 Slim, Tuhfe, 82. 85 Kalhti, Ke f, 136 a 138 b. 86 E'arl, Makalat, 105; Baddl, Fark, 103; Sehristnt, I, 134. 87 Teybe: IX, 73; Tahrhu: LXVI, 9. 88 Eurkn: XXV, 52. 89 Enfl: VIII, 74. 90 Ankebilt: XXIX, 69. 91 Saf: LXI, 11.

121

te bdiye, Muhakkime Haricileri ile birlikte, e er baka ekilde mmkn de ilse, ktl n kkn kaz mak ve adleti teminat alt na almak iin dinin iddet taraf olarak grdkleri cihada ba vurmann zadiri olduu kanaatindedir.92 Onlar, yegane Mslman toplulu un kendileri olduklarna inandklar iin, dini yaymak grevinin de kendilerinin a.sii grevleri oldu una inanyorlard . Nitekim: "Ey insanlar! Her devirde cahili gerek imnla aydnlatmay , bu ii bilenlere b rakmak, Allah'n ltfundandr" diyorlard .93 Dier taraftan cihad, ictim.ai-siyasi bir devlet vazifesi olmaktan ok, i Allah'n kullarna emri oldu u iin, farzdr: "Sava, -hounuza gitmedi halde- size farz k nd..."94 Onlar cihada, dini bir vecibe olarak sarldklar kadar, Emeviler ve daha sonraki idarecilerin, kendilerine kar gsterdikleri son derecede sert ve msamahas z davranlar dolaysiyle de balandlar. Bu durumda onlar, kendilerini korumak iin, savunmaya geecek yerde, saldrgan bir tavr takndlar ve bunun iin de cihada sar ldlar. Onun iindir ki, gerek bir imam, di er Mslmanlar , yani muhaliflerini kendi imanlarm.a, gerek dine a rmal ; eer reddederlerse, onlara kar cihad ilan etmelidir. Hem byle davranmaya da mecburdur; nk cihad, islamiyeti tamamlayan unsurlardan biridir ve slam da imnn bir parasdr.95 Bu dnrumuyla cihad, her Mslman zerine farz -1 ayn hkmndedir. Ayrca bcliye'ye gre, muhaliflerinin bulundu u yer, imn blgesi deil, tevhid blgesi (Dru Tevkid) olmakla beraber, muhaliflerinin idarecilerinin bulundu u ordughlar (Measkeru's- Sultn), zulm blgesi (Dru Bay = Dru Harb) olduu iin de cihad a lmaldr.96 Fakat muhaliflerinin yerlerinde oturan Harieilerin durumu ne olacaktr? Muhaliflerin aras nda oturup, dinlerini srdrmeleri mmkn mdr, yoksa onlarn arasndan kp, yani hicret edip onlara kar cihad m ilan edilecektir?
92 Salem, The Political, 82. 93 Isfallni, Ati, XX, 98. 94 Bakara: II, 216. 95 Kalhti, Ke f, 227 a. 96 E'ari, Maktilftt, 104; Sehristni, Milel, I, 134; Ibnur-Murtaza, Bahr, 23 b; Kalhti, Ke f, 227 b.

122

Bu konu ba tan beri Hariciler aras nda sert tart ,malara sebep olmutur. Ezrika., kendileriyle birlikte hicret etmeyip, muhalifleri arasnda oturanlar (k aa de) tekfir ederken, 97 Necedt, Harici olmayan Mslmanlar arasnda oturmann caiz, fakat hurc'un daha stn efd al oldu unu,98 Sufriye ise onlar aras nda oturman n caiz olu unu iddia etmilerdir.99 ibadiye ise hicretin, irk blgesinden (Detru'- irk), iman blgesine (Ddru'l-man) gmek demek oldu unu; muhalifler de m rik olmadklar iin hicretin sz konusu edilemiyece ini, ayrca Mekke'nin fethinden sonra hicretin de kalmad n ileri srerek, muhalifler aras nda oturanlara (kaade), tekfir etmezler ve bu durumun caiz oldu unu sylerler. 100 Fakat ka a d e'yi tecviz etmekle beraber onlarca esas olan," Allah, mal ve canlariyle cihad edenlerimol mertebece zrsz olarak yerlerinde oturanlardan daha stn k ld iin, Allah yolunda sava maktr. Hem Allah yolunda sava mak, Islam olmann bir gere idir. 1- 02 Mriklere veya isyanc lara (E hl -i B a y) kar cihad ilan edildi i zaman, belli kaidelere uyulmaldr. Bu kaidelerden birincisi sava balamadan nce , d mann Allah'n emrine, yani hadi inam ma arlmasdr. Bu davet meselesi, Muhakkime Haricilerinden beri tatbik olunmu ve savan meruluunu salamlatran ve belgelendiren bir mecburiyet olmu tur. 1-03 Kendi inanlarna arma, do rudan do ruya yapld gibi, sava mer klmak zere, d manlarm faaliyetlerini tahlil eden sorular sorularak bir e it imtihana tbi tutulmak eklinde de olmutur. Mesela Eb Hamza, Emevilere kar , Vadi'l-Kura'da giri tii savata taraftarlarna, sava a ba lamadan nce d manlarnz imtihan ediniz, onlarn verecekleri cevaplar bekleyiniz, demiti. Onlar da nin Atyye kumandas ndaki Emevilere: "Kur'an- Kerim ve meli hakknda ne dersiniz? dediler. Onlar cevap olarak: uvallar n iine koyarz, dediler
97 Es'arl, Makeilifu, 104; Badcli, Fark, 83; Kalhti, Ke f, 53 b. 98 Sehristnt, I, 125. 99 ehristni, I, 137. 100 Kalhti, Ke f, 53 b, 198 b, 199 a, 228 a; Sliml, Tuhfe, I, 82; ibn Abd Rabbihi, I, 224. ibn Haldn, ibdiye'nin "kaade"ye ok ba h olduunu ve Sufriye'nin muhtemelen bu meseledeki bd israrmdan sonra, onlardan ayr ldklarn syler. Bk.: ber, III, 145. 101 Nis: IV, 95. 102 Kalhti, Kef, 227 a. 103 Muberred, Kamil, 993-4.

123

Bunun zerine: Peki yetimlerin mallar hakknda ne dersiniz? diye sorunca, ibn. Atyye: Maln yeriz" cevab n vermiti. %adiler, bu cevaplar zerine, onlarla sava a balamann meru hale geldiine kanaat getirmilerdi. 104 bn Atyye ve taraftarlarnun verdikleri cevaplar, grld gibi, bir bakma onlarla alay havas ta d halde, %adiler, bunlar doru ve sava a balamalar iin yeter delil saymlardr. Sava kaidelerinin ikincisi, sava n yalnzca gndz yap lmasdr. nk gece dinlenmek iin yarat lmtr. Bu konuda Kur'an' -I(erim unu buyurmaktad r. "Size geceyi dinlenesiniz diye karanlk ve giindz de alasnz diye aydnlk olarak yaratan Allah'tr..."105 Nitekim yine Vadil-Kura'da ibn. Atyye kumandas ndaki Emevi kuvvetleri Ebil Hamza ile olan sava larm, ak am oldu u halde durduramay nca, onlara Kur'an]. Kerim'in bu hkmn hat rlatarak, teessflerini bildirmi lerdi.106 Baka bir sava kaidesi de, sava n gizli de il, aka idare edilip yiirtlmesidir. D manlara kar gizlice yaplacak hcumlar, kanlar n helal klmaz. 107 Sava sonu meselelerinin banda sava esirleri ve ganimetler gelir. Ezrika, harp esirlerini do rudan doruya ldrmekte veya kendi saflarna yeni katlm birini imtihan iin, bu esirlerden birini ldrtmek hususunda tereddt gstermezken, 108 ibadiye, bu konuda msamahal hareket ederek, onlar memlekette kalmak veya ba ka bir yere gitmek hususunda serbest b rakmlard . 109 Ganimet hususunda da Ezrika ve Necedt, d manlarnn hereyine elkoyarken, ibadiye, daha nce belirtti imiz gibi savata ele geirilen silahlar ve atlar, koyunlar gibi srlerin d ndaki eyleri ganimet olarak almazlar.no Hatta onlar, ele geirilen alt n ve gm gibi ganimetleri, hakiki sahiplerine geri verme yoluna gitmi lerdir.m Bu davranlarndan onlarn cihad , Allah adna giriilmi bir dini gaye olarak ele ald klarn ve bu sebeple dilnyevi bir gayeyi d nmediklerinden savata kullanlan at, silah vs. gibi eylerin dnda bir ganimete yana mam olduklarn syleyebiliriz.
104 Ibnul-Esir, Kamil, V, 391. Ayni ekilde Kudeyd vak'as nda da davette bulunmu tur. Bk.: ibn'ul-Esir, Kmil, V, 390. 105 Yunus: X, 67. 106 Lmg-Esir, Kamil, V, 391. 107 Badadi, Fark, 103; IsferSini, Tabsir, 34; Nevanul-Himyeri, Hr, 173. 108 isferayini, Tabir, 29. 109 isfahani, A ani, XX, 98. 110 E'ari, Maklt, 105; Ba dadi, Fark, 103; Ne vanul-Himyeri, H4r, 173. 111 Bacladi, Fark, 103; isferayini, Tahsil-, 34.

124

d) Emnetler: tetimai-siyaset konusundaki di er bir mesele de emnetlerdir. Ezrika, muhaliflerin emnetlerini kendilerine helal k lip onlar shiplerine geri vermezken, 112 bdiye Necedtia birlikte Allah' n emnetlerin shiplerine geri verilmesini emretmi olmasn delil gstererek, bunlarn verilmesini ileri srerler. 11 3 e) inn Gizleme (Takyye-Kitmn): Tak yye meselesi, Hriciler tarafndan, mel noktasndan dinde mutlak reddedilmi olmakla beraber, 114 bir takm artlar da ileri srlmtr: Tak yye, Haricilerin kendi dini inan ve hareketlerini gizlemesi ve aralarnda bulundu u topluluktan saknmas demektir. Bu hususa Kur'an- Keriin'de ylece i aret olunmu tur: "Mii'minler, m'minleri brakp kfirleri dost edinmesinler; kim byle yaparsa, Allah kat nda dostlua yarar bir ey yapm olmaz, ancak, onlardan sakmman z hali mstesnfidr..."115 Ezrika, gerekten inanan bir kimsenin imn n aka tebli etmesinin art olduunu ileri srerek, takyyenin ne szde ne de melde ciz olduunu syler. 116 Sufriye de takyyenin szde ciz olabilece ini, fakat melde tak yye olamyacan syler. 117 Ibadiye ise Necedt'a uyarak, e er can korkusu sz konusu ise, tak yye sz ve melde cizdir, der. 118 Nitekim bn Battilta (779 / 1377), Uman'n bir sahil ehri olan Kalht'i ziyaretinde, buradaki halkn ounlu unun Hrici ( bdi) oldu unu, fakat. Ehl-i Snnet'ten bir sultann hkm altnda bulunduklar iin, kendi mezheplerini ortaya karamadklarm syler. 119

II. TKAD GRLERI

bdiye'nin itikdi gr lerindeki temel esaslar , Kur'an- Kerim'in lfzna smsk sarlmak ve onun ilk gnlerindeki sz ve esaslar na ters
112 Muberred, Kamil, 1036. 113 Muberred, Kamil, 1034-5; Kalhtl, Ke f, 227 a. 114 M. Re id Rza, Menr, X, 97. 115 Ali mran: III, 28. 116 ehristni, Mile!, I, 122; Cureani, erhu'l-Memik f, 629; bn Ebi'l- Hadid, erh, 1,501. 117 ehristni, I, 137. 118 ehristni, Milel, I, 125. 119 bn Battta R hle, 271 (trk. tre. 1, 296).

125

d en btn tefsirleri, aklamalar reddetmektir. Bu sebepten biraz sonra grlece i gibi, itikadi esaslar yeni istikametlerde de il, gemiin dei mez kalplar iinde ele aldlar. Bu sebeple itikadi tav rlar bakmndan, uzun tefsir ve a klamalara giri meksizin Islam'n imn ve Allah'n sfatlar ile ilgili meselelerine balanmakla yetindiler. itikadi grlerinin temel ta m , son derecede geni bir ekilde ele alnan iman te kil eder. Mesela Cibril hadisine gre120 ayr ekillerde tasnif edilen imn ve islam, imn n bir blm kimmi olduu iin, namaz, oru, hac, zekt gibi dinin tatbikat ile ilgili hususlarda fkh konusuna giren esaslar, hep imn esaslar iinde mtealea olunmutur. Bu konuda sz fazla uzatmadan Ibadiyye'ye gre imn n snrlarn incelemeye ba layalm.

1 man:
ibadiye'ye gre imn: " krar, mel, niyet, Snnet'euymak, imanda hibir kimse iin illet tan mamak, hevaya meyletmemek ve takva yoluna uymakt r. man, Allah'a, meleklerin, Kitab'lar na, peygamberlerine, cennetine, cehennemine ,va'dine ve vaidine, lmden sonra dirilmeye, hesba ve abiret gnne inanmak; peygamberlerin Rablerinden getirdiklerini, Kur'an' n Allah'n kelm , vahyi ve indirmesi olduunu ve onu elisi Muhammed (SA)'e indirdi ini kabul etmek; Allah'n sevabmn olduunu ve bunun ba ka sevba, ikabm n olduunu ve bunun da baka cezaya benzemedi ini tasdik etmektir. Ayr ca imn, kadere, hayrna ve errine, Allah'n muhakkak her eyin yaratc s olduuna, O'ndan ba ka yarat c bulunmadna, O'nun va'dinden dnmeyip vaidini de iptal edip kaldrmayacana, sylediklerinin do ru oldu una ve Muhammed b. A bdillah'n Allah'n katndan getirdi i eylerin tamamnn apa k dorulu una inanmak, onda asla ek ve pheye dmemekti r ."121

Dier taraftan onlara gre slam" imndandr, iman da islam'dandr." 122 Buna gre iman ve islam' n, ibadiyece e anlamda kullanldn ve ayrlmaz bir btn olarak grld n tesbit etmi oluruz. Bu sebepten iman esaslarmn aklamas na gemeden nce, iman ve islam arasndaki mnasebetin ortaya konmas nda fayda gryoruz.
120 Buhtrt, Sahih, I, 18. 121 Kalhtl, Ke f, 225 a-226 a; Slim, Tuhfe, 1, 84-5. 122 %ilmi, Tuhfe, I, 84.

126

Kelime anlamiyle iman, kalbe emniyet, huzur ve siikan vermek, do rulamak, kaba' etmek anlamlar na gelir. 123 Islam ise, bir eyi halis klmak, kartrmamak, itaat ve boyun emek den ektir. 124 Bunlara gre iman, yaln z kalp ve irde ile ilgili oldu undan manevidir. Bu sebeptendir ki, gerek imn shibi olan bilmek mmkn deildir. Ama islam, itat eklinde ruhi olmakla beraber, islam n esas n tekil eden mellerin yerine getirilmesi bedeni hareketlere dayand iin, bu hareketleri yerine getiren Mslman say lr. Fakat islam n birinci art K elime -i eh d e t, yani Allah'n Birli ini ve Hz. Muhammed' in peygamberli ini kabul ile inanmak oldu u iin, gerek bir Mslman olabilmek de islma kalben inanma ve emirlerini yerine getirmekle mmkn olur. Bunun iindir ki Kur'an'a gre islam, fm n'dan daha mull, daha geni bir mahiyet arzeder. Onun bu konudaki hkm udur: "Be-

deviler " nandk" dediler, de ki: " nanmadmz ama islam olduk deyin; iman henz gnllerinize yerle medi'..." 125
Bu bakmdan Eman ve islam, tek bir ey gibi126 olmakla beraber, mellerin ihmal edilmesinden dolay imandan klmaz. Gazzali (505 / 1 1 1 1) imnn esas n , Allah'a, meleklerine ve hiret gnne inanmak olarak tasnif edip, Mslman olmak iin eh det kelimesini tasdik ve ikrar etmenin yetece ini syler. 127 Buna gre islam, imanna bir paras olmadndan, islam esaslarndan birinin ihmali halinde imandan klmas sz konusu olamaz. Oysa ibadiye, islam ve iman bir ve ayrlmaz bir btn kabul ettikleri iin, islamn esaslarndan ayrlan birinin kfir olaca n iddia ederler. 128 Bylece yukarda grld gibi iman, ikrar ve mel demek olduundan,I29 btn mellerin mutlaka yerine getirilmesini emretmektedir. Allah'n farzlarndan birinin eksikli i halinde, iman mevcut ol123 bn Manzr, Listin, XIII, 21. 124 bn Manzr, Listut, XII, 293. 125 Hucurt: XLIX, 14. 126 Ebil Tlib el-Mekkl, Kiltu'l-Kuliib, III, 191. 127 Faysalu't Tefrika, 56. 128 Isfahtud, A ni, XX, 104-5; Seksek", Burhrt, 119 b-120 a; Slim, Tuhfe, I, 84. Bu konunun tartmas iin bk.: bn Teymiye, Kitabu'l-man, 96, vd. 129 Brni, Muhtasar, 71.

127

maz. 130 Bununla birlikte onlar n bu konudaki srarlar, ok az da olsa "iman olmayann mslmanl , mslmanl olmayann da iman yoktur" ve "mele gre iman, cesede gre kalp gibidir" eklindeki Snni gr e tesir etmi tir, denilebilir. 131 Fakat Ehl-i Snnet yazarlar na gre de ibadiye'nin bir kolu olan Eb Hafs b. Ebil-Mukdam'a uyan Hafsiye, irk ile iman aras nda yalnzca "Allah'n Bir'liini tanma veya tanmama (Ma'rifetu'llah) fark vardr; kim Allah' bilir de, peygamberi veya cenneti ya da cehennemi inkr eder yahut da ldrme, zina vs. gibi byk gnahlar' i lerse, mrik deil, kafir olur; ama Allah' tammaylp inkar ederse, o kimse mriktir, derler."? 32 ibadiye'nin cemiyet iinde nifak karan bir kimsenin durumu hakknda da gr ileri srdklerini belirtelim. Onlardan bir k sm, Kur'an- Kerim'in: "Dorusu mnafklar Allah' aldatmaa alrlar, oysa O, onlara aldatmamn ne olduunu gsterecektir. Onlar namaza tembel tembel kalkarlar, insanlara gsteri yaparlar, ne onlarla ne de bunlarla, ikisi arasnda bocalyarak Allah' pek az anarlar. Allah'n saptrd kimseye yol bulamayacaksm." 133 yetini delil getirerek nifak karan kimseye mrik denemiyece ini ileri srerler. Ki bu gr ibadiye'nin savundu u ana gr olmu tur. Bir ksm da nifak ismini ne mevkiinden ay rrz ve ne de Allah'n "mnafklar" dediklerini!' dndakiler iin kullanm, derler. nc ksm ise, Resulullah zaman ndaki mnafklar muvahhidler olduklar ve byk gnah i ledikleri halde irk hududuna girmedikleri iin m rik deildirler, derler. 134 Genel olarak Haricilerin iman, islam ve nifak hakk ndaki genel gr ve kanaatlerinin d na kan bir gr de, Beyhesiye tarafndan ileri srlm tr. Onlara gre iman, hak ve bat l her eyi bilmek, ikrar ve mel olmakszn yalnzca kalben bilmek, demektir. 135 Yine iman, Allah' tanmak ve Resulniin getirdiklerini ikrar etmek demektir. Do ru mu, yoksa yanl m hareket etti ini bilmeyen biri, kendisinin kat'i
130 Slimi, Tuhfe, I, 84. 131 Ely Tlib el-Mekki, KCau'lKultib, III, 191-2. 132 Earl, Maktileu, 102; Kitab fi'l-F rak, 58 a; Curcni, erhu'l-Metulktf, 630; NevnflHimyerl, Hr, 175. 133 Nisa: IV, 142-143. 134 E'arI, Makiatit, 105; Ba cladi, Fark, 106; Nevanu'l-Ilimyerl, Hr, 173-4. 135 ehristn, Milel, I, 126.

128

olarak do ru yolu takib etti ini bilmedike bir kfir olur. 136 Allah'n bildirdii eylerin cahili olmak, mazeret de ildir"; bilmeyen m riktir. 137 ibacliye'nin iman-islam anlay n genel izgileriyle bylece belirttikten sonra, esaslar n incelemeye geebiliriz. Ancak Ibcliye'nin elimizde bulunan kitaplarn, bu konu ile ilgili olarak inceledi imizde onlarn, iman esaslarn ayrca aklamayp eitli frkalardan. sz ederken kendi grlerini ileri srdklerini, bir tak m meselelerden de hi sz etmediklerini grrz. Bu sebepten iman esaslar hakkndaki grleri incelenirken, onlarn farkl gr ler olarak ileri siirdlderi meseleler zerinde durulacak, esaslar n teferruat ve tamamn ortaya koyma yoluna gidilmeyecektir. a) Allah'a iman: man esaslarnn ilki, Allah'a imndr. badiye, dier Harici frkalar , Mutezile, Murcie, ia, Haviye, ve btn Islam mezhepleri ile birlikte alemin Allah tarafndan yaratld ve O'nun vandniyeti konusunda mttefik olmakla beraber 138 Allah'n sfatlar meselesinde bir tak m farkl grler ileri srerler. Bir kere Ibacliye, Allah' n sfatlar konusunda t e bih'e kardrlar. Onlar, Allah' kendi yaratklarnn sfatlar ile vasflandran kimse Allah' tanmamakta ve hataya d mektedir, derler. 139 Mesela onlar "Rahman ara kuruhnutur 140 yetini yle anlamlardr: O, hkm, saltanat ve yapma kudretine sahiptir ve ayn zamanda her yerdedir; bu onun kudretini gsterir. 141 Ayrca Allah'n taht , gzle grlebilecek stunlar tarafndan tutulmaz. 142 bacliye Allah'n Ganiy, Kaadi , Aim, Habir, Aziz, Hakim, Ali, Veli, Cebbeir, Mutekebbir ve benzeri s fatlarla muttas f olduunu, fakat bunlar n bildiimiz kudret, azamet, ycelik, hikmet, kuvvet, kudret, cebbarlk ve kibirle ilgisi olmadn kabul ederler. 143
136 Cureanf, erhu'l Mevaktf, 629. 137 Nesvnu'l-Ilimyerl, Hr, 176. Fahreddin Razi (tikiidett, 47) ise, byle olana kafir dediklerini nakleder, ki bu daha do ru bir rivayet olarak grnyor. 138 Nesvanu'l-Himyerf, Hr, 147.
-

139 Vargelnl i Delil, I, 39 vd; Kalhtf, Kef, 158 b, 159 a. 140 Ti1-11: XX, 5. 141 Wall, 'Mm, 36; Salem, The Political, 43'de bn Safr'den naklen. 142 Salem, The Political, 43'de Ibn Sagfr'den naklen. 143 Vargelnf, Delil, I, 43 vd; Kallatf, Kef, 226 a.

129

Buna gre Allah, mal ile Ganiy, kudreti ile Kaadir, ilmi ile "Pim, grmesi ile Basir, kula ile Semi' deil, biztihi Alim, biztihi Kaadir. ...'dir. 144 Bu konuda Mutezile'nin, onlarla ayn grte oldu unu gryoruz:145 Demek ki ibadiye, Allah'n s fat ve isimlerini kabul etmekte ve fakat O'na verilen s fatlar dolay siyle bu vasflar ta madn sylemek suretiyle, Allah' n yegane sfatnn K de m olduu gr n benimsemektedirler. Bylece Mutezile gibi Tevb tel prensibine ba lanarak, dier sfatlarn Allah'n z t'na ait oldu unu sylemektedirler.

b) Melekler ve Kitablara iman:

Ibadiye'n,in meleklere ve kitaplara iman konusunda di er mezheplere gre farkl grler ileri srdklerine rastlamad k. Ancak onlar n kitaplara iman blmnde Kur'an- Kerim hakkndaki gr lerini belirtm.emiz gerektir. Onlara gre Kur'an, Ehl-i Snnet'in syledi inin aksine, mahlk' tur, yarat lm tr. 146 Kur'an- Kerim'in yarat lm oluu hakknda il adiye'ye, Mutezile, Zeydiye'nin o unluu ve Murcie de uyar.I- 47 Onlarn bu konudaki ba l ca k noktalar , Allah' irkten tenzih etmek, tevhid inann korumak olmaktadr. yle ki, e er Kur'an kadim ve yar at lm am ise, Allah da kadim oldu u kin, ayn ekilde iki kadim bulunacak ve bir i tirak sz konusu olacakt r. 1.48 Oysa Allah' n dnda hibir ey kadim de ildir. Onun iin de Allah'n kelm olan Kur' an- Kerim, kadim olamaz Dolay siyle Kur'an- Kerim'in yarat lm olmas gerekmektedir. Dier taraftan Kur'an- Kerim, harf ve sesten meydana gelmi tir. Bu ise ya cisimdir, ya da araz. Cisim ve araz n kadim olmad da aktr. 149 Bu konuda E 'ariye ise, Allah'n kelm h d is olamaz. E er byle olsayd , kelmn ya Allah'n zatmda ya zat nn dnda ya da kendi ken , gerekirdi. Bunlarn hepsi de olamaz ve dolay siyle dinekamols kelm sonrada olmu , ha dis , deildir, der. 150
144 E'arl, Makii/(a, 164; Kalhti, Kef,148 165 a, vd; Warfini, Muhtasar, 71. 145 Wall, Makilliit, 164; ibne, 44, vd. 146 E'ari, Pne, 19; Vargebinl, Delil, I, 50 vd, 68 vd; BtrnI, Muhtasar, 71. 147 E'ari, Makalt, 583. 148 Vargelni, Delil, I, 70 vd. 149 Vargeliii, Delil, I, 68 vd. 150 E'arl,Luma, 15 vd; ibane, 19 vd; Maklt, 582 vd; Vargelni, I, 68.

130

Kur'an- Kerim'in yarat lmas konusunda ibdiye aras nda, gerekten ok gariptir, birbirine z t iki gr le karlayoruz. Bunlardan ilki, yukarya aldmz ilk Hricilerin gelene ine uygun olan ve bir Ma ribli ibdi yazar Vargeln (570 / 1174)'nin Kur'an 'm yarat lm olduuna dair gr dr. Dieri de yakla k olarak X / XVI. yzy l Umanl ibdi yazar Kalhatrnin grdr. Ona gre Kur an, Allah'n kelmdr ve Allah'n Zti sfatlarndandr, yaratlmamtr ve Ehl-i istik met'in selefi (nceki Ibd'iler), Kur'an' n yaratlmam oluunda icm'da bulunmulardr. 151 Kalhatrnin Mutezile'nin Neccriye kolunu anlat rken ileri srd bu griin, kendisi bir Ibcli olmakla beraber Ibadiye'ye nisbeti, bize olduka g grnmektedir. nk bu, her eyden nce Hricl gelene ine zt bir fikir olmaktad r. Dier taraftan u anda ibdi itikd zerine kaleme alnm baka eserlerden mahrum bulunu umuz, bizi Kalhti tarafndan ileri srlen bu fikrin kayna ve doruluu hakknda kesin bir karara gitmekten alakoymaktad r. Bununla birlikte imdilik, olduka ge bir dneme ait olan bu eserdeki fikrin, Uman'daki ibdiye'nin o devirde Ehl-i Snnet'in tesiriyle byle bir yola gitmi olabilecei ihtimali kadar, bizzat bu yazar n byle bir kanaate ship olmas nn da mmkn olduunu ifade etmekle yetinmek istiyoruz.
'

e) Peygamberlere Ibdiye, dier Hrici frkalar ve islm mezheplerine uygun olarak peygamberlere inanr ve Muhammed (SA)'in Allah'n elisi ve son peygamberi olduunu kabul eder. 152 Fakat ibdiye'nin bir kolu oldu u Ehl-i Snnet yazarlarnca iddia edilen Ye zidiye, Hz. Muhammed'in son peygamber olmad n ileri srerek yle der: "Allah, gelecekte Ac e m'den bir resul gnderecek ve ona gkten orada yaz l ve hepsi bir defada indirilecek bir Kitab indirecektir. O zaman Muhammed'in eriati terkedilip bu eriate uyulacakt r. Bu gelecek peygamberin mmeti S b i e olacakt r. Ancak bu mmet, halen var olan ve Allah' n Kur'an'da szn etti i S abrin deildir, bunlar henz gelmemitir." 153 Daha nce de syledi imiz gibi ibadi kaynaklarnda rastlanmayan Ye zid iy e'nin, ibdiye ile, hele bu gr lerden sonra bir ilgisi buluna151 Kalhti, Kef, 156 a-b. 152 Kallliti, Kef, 226 a, b. 153 Eari, Maktiltit, 103-4; Bad8dI, Fark, 279, Us7I, 162; ehristnt, Milel, I, 136; Kitab fi'l-Frak, 58 b.

131

bilece ini zannetmiyoruz. nk Ye zidiy e'nin bu gr ile birlikte Kitab ehlinden olup da dinine girmeksizin Hz. Muhammed'in niibvvetini kabul eden ve fakat eriatini tan mayan kimseler mii'min ve dolaysiyle dostturlar" 154 denesini,ib diye'nin ileri srd grler karsmsnda, Ibdi fikirleri olarak kabul edebilmek mmkn de ildir. Balangta Basra'da bir Hrici olarak grnmii olamasma ramen Yezid b. Uneyse'nin fikirleri itibariyle bir ibdi olmad bylece anla lmaktadr. Durum bu merkezde iken Ye zidiy e'yi Ibdiye'nin bir kolu saymakla Ehl-i Snnet yazarlar pek isabetli bir tesbitte bulunmu olmamaktadrlar. Peygamberlere iman konusunda Ibdiye'nin Ehl-i Siinnet'e gre farkl gr Peygamberlerin efaati konusundad r. Ehl-i Snnet inanna gre peygamberler, K ymet gnnde, kendi iktidarlarrca, mmetlerine efaat edeceklerdir. zellikle Hz. Muhammed'in ister byk gnah i lemi olsun , ister gnahs z hlis bir m'min olsun efaatinin genel oldu u , Ehl-i Snnet tarafndan kabul edilm.ektedir. 155 Fakat ibdiye, Mutezile ile birlikte gnahkr kimse iin herhangi bir efaatin sz konusu olam yacan, aksi halde bunun Allah' n va'd ve vaidini bozacan, iddia ederler. 156 Allah'n iyi iler ileyeni hirette mkfatland rmas (v a 'd), kt iler yapm olanlar da cezlandrmas (v aid), adaletinin tabii bir sonucudur. te yandan va'd ve vaidin esas , tekliftir, sorumluluktur. Mademki teklif, insanadr ve insan da teklifi kabul etmi tir; 157 o halde insann itat veya isyannn karl n mutlaka grmesi lz mdr. Hem Allah: "Kimsenin kimseden faydalanamyaca, efaat kabul edilmeyecek, fidye almmayacak ve yard m grlmeyecek gnden korunun,, 158 ; "Onlar, yaklaan gn ile, yreklerin a za gelecei, tasadan yutkmacaklar kyamet gn ile uyar. Zillinlerin ne dostu ne de dinlenecek efaatisi olur" 159 buyurdu u gibi, "Allah'a dneceiniz ve sonra hakszl] uramadan herkesin kazancmm kendisine verilece i
154 Eari, Maktilett, 104; Badadl, Fark, 280. 155 Eari, ihne, 75; Maktiltit, 474; Ba dadi, Ual, 244-5; Ibn Hazm, Fasl, IV, 63 vd. 156 Kalhti, Ke f, 164 a; Brn, Muhtasar, 72. 157 Varelant, Delil, I, 55. Ayrca Kur'an bu konuda yle buyurur: "Dorusu Biz, so rumluluu gklere, yere, dalara sunmuuzdur da onlar bunu yiiklenmekten ekinmi ler ve on dan korkup titremi lerdir. Pek :talim ve ok cahil olan insan ise, onu yiiklenmi tir." (Ahzal : XXXIII, 72). 159 Mu'min: XL, 18.

132

gnden korkunuz." 160- "Allah kiiye ancak gcnn yetece i kadar ykler; kazand iyilik lehine, etti i ktlk de aleyhinedir..."161; "... Herkes kazancma baldr"162 ve "Kim zerre kadar iyilik yapm sa onu grr. Kim de zerre kadar ktlk yapm sa onu grr"163 buyurmaktadr. Bu sebepten e er bir kimse gnah i lemise cezaland rlacaktr. 1.64 lahi adalet bunu gerektirmektedir. Aksi halde efaat, mutlak adalet, va'd ve vaki esaslar na aykr d ecek ve bunlar kaldracaktr. d) Kadere iman: ibadiye genel olarak hay r ve erri ile kadere inan r ve "Allah hereyin yaratcs dr, O'ndan baka yaratc yoktur"165 diyerek, bu konuda Ehl-i Snnet'e yakla k bir yol tutarlar. Onlara gre Allah'n dilemesi (me iyyet) ve iradesi olmaks zn, hibir ey olmaz. 166 Bu sebepten hayr da erri de yaratan Allah't r. Dolay siyle kullarn fiilleri de her bak mdan Allah'n yaratdr. Yani kulun fiilinin yaratcs Allah'tr. 167 Bylece onlar kul fiilinin yarat csdr, diyen Mutezile'den ayrlm ve Ehl-i Snnet anlayna yaklam oluyorlar. 168 badiye'nin Haris el-Ibadrye ba l olan H risiye kolu ise, tamamen Kaderiye ve Mutezile ile uyuarak, kullarn fiillerinin yaratcsmn Allah olmayp, bizzat kul olduunu iddia eder. 169 Mademki kullarn fiillerini Allah yaratmaktad r ve yukarda va 'd ve vad meselesinde herkesin i lerine gre cezalandrlacaklar veya mkafatlandrlacaklar belirtildi ine gre, insan n hrriyeti ve fiillerinin karl nasl deerlendirilecektir ? Bu konuda ibadiye, E 'ariye'ye yakla arak, insann Allah'n yaratt fiillerin k . sib'i oldu unu ileri srerler. Onlara gre insanda, yaratlan fiilleri yapabilecek (kesbedebilecek) bir g (istit at) vard r.
160 Bakara: II, 281. 161 Bakara: II, 281. 162 Tr: LII, 21. 163 Zilzal: XCIX, 7-8. 164 Vargelni, Delil, I, 59; ibn Teymiye, man, 142-3. 165 Kalhtl, Kef, 226 a. 166 Ealht, Kef, 141 b, vd. 167Curcni, erhu'l Mevalc f, 630; Kitab fi'l Ftralc, 57 b 58 a. 168 Eari, Luma, 37 vd., !Nine, 39 vd; Bagdd, U sid, 134-5; Vargelnl, Delil, I, 29; Kalhtl, 144 a. 169 Earl, Maldiliis, 104; ehristni, Milel, I, 136; Kitab fil-Farak, 58 b.
-

133

Ancak bu istit at, filin kesb'inde meckzi de il, kul iin gerektir. 170 zamanda yapabilme gc (istit at), fiil iin fiil ile beraber olur. Ayn yle ki is t it at, fiil ile beraberdir ve filin varl ile birlikte meydana gelir. Bu, fiille beraber meydana gelen istitkat n iki ekli vardr. Biri nrmettir, di eri de musibettir. Bunlardan ni'm et, tkat , musib et de gnah' (ma'siyet) ortaya koyar. Kul da kendi iradesi istikametinde bu istitkatm kullanarak iyi veya kt fiili kesb e der . 171 Grlyor ki ibkdiye bu konuda, Ehl-i Snnetle hemen hemen ayn paraleldedir. 1.72 Ancak Ibkdiye'nin bu inan ]. hakknda Ehl-i Snnet kitaplarnda birbirine gre olduka farkl bilgilere rastlanmaktad r.

Kitab fi'l-Frak'da (v. 57 b-58 a), onlarn kullarn fiillerinin Allah tarafndan yarat ld ve kulun bunu gerekten iktisab etti ine inandklar belirtilirken, biraz sonra "Mutezile'den Ebirl-Huzey1 el-Allaf'a meylederek istitat bir arazd r ve fiilden ncedir; fiil onun sebebi ile meydana gelir" dedikleri sylenmekte ve (v. 58 b)'de ise Hrisiye'nin, onlar byle syledii iin ibdiye'den ayr ld belirtilmektedir.
ehristni (548 /1153) de bu konuda, aynen bu fikirleri tekrar etmektedir. 173 E 'ari (324 / 936) 174 ve Ba dAdi (429 /1037) 175 ise bu konuda yukarya aldmz ibkdiye'nin fikirleriyle ayn paralelde olarak, ibkdiye' ye muhalefetle istit at' n fiilden nce oldu unu iddia edenin Hrisiye oldu unu, dolay siyle Ibkdiye'nin istitkat'm fiilden nce olmayp, fiille beraber oldu u eklindeki grlerini belirtmi olurlar. Bylece ibkdiye'nin imn esaslar hakkndaki grlerini belirtmi- bulunuyoruz. imdi de efkat, va' d ve vaid gr leriyle ilgili olmakla birlikte, slam d nce tarihinde ayr ca ele alnm ve hatt Hkricilerin bayra durumuna sokulmu olan iki meseleden, ba taki s ralamann devam olmak zere, sz edece iz: Allah' n Grlmesi (Ru'yetullah) ve Byk Gnah i leyenin Durumu (Murtekibu'l-

Kebire).
2 Allah'n Grlmesi Konusu (Ru'yetullah):
te,176

ibdiye, Havric, Mutezile'nin hepsi, Murcie ve Zeydiye ile birlikAllah'n dnyada ve hirette grlmeyece ini iddia etmilerdir. 177

170 Kitab ,fi'l7 Frak, 58 a. 171 Calaz, Hayavrin, III, 9; Kalhti, Kef, 142 a. 172 E'arl, Luml, 54 vd; ibene, 57 vd; Badadf, Usid, 133 vd. 173 Milel, -I, 134, 136. 174 Makliit, 104. 175 Fark, 105.

134

Bu konuda onlarn Ehl-i Snnet'in kar snda olduklar aktr. Ehl-i Snnet Allah, dnyada de il ama hirette grlecektir, diyerek a adaki ayeti gr lerine delil olarak ileri srerler: "O gn bir takm yzler Rablerine bak p parlayacaktr". 178 Bu ayetteki yzn bakmas , yzdeki gzn grmesi anlammad r. 179 Buna karlk badiye'nin., Mutezile ile i tirak halinde oldu u gr ve delilleri udur. Onlara gre Allah, mt e bih olmayan muh kem yetinde yle buyurmu tur:
.

"Gzler O'nu grmez, O, btn gzleri grr. O Latirtir, haberdardr."180 ibadiye bu yetten ba ka Ehl-i Snnet'in delil olarak kulland "O gn bir takm yzler taptazedir, Rablerini grecektir" yetini ele alarak buradaki grme-bakma kelimesinin (naz ra), "bekleme, mid etme, Allah'n hayr ve ihsanm gzetleme" demek oldu unu beyanla, nitekim Allah: "Bunlar da ancak, bir an gecikmesi olmayan tek bir lk beklemektedirler" 181 ve "Klymet. gnnn kendilerine ans zm gelmesini mi bekliyorlar? Onlar, farkna da varmazlar" 182 buyurmaktadr ve bu ayetlerde hep ayn kelimeyi (nazara), kullanmtr demektedirlerler. 183 Ayrca gr lerini, Allah'n cisimlere benzemedi ini, oysa gzle grnen eyin, sonradan olan (hdis) e y aya benzeyece inden Allah'in grlmesinin bu sebepten imkans z (mus t ah il) oldu unu; yine grlecek eyin bir yer ve ynde bulunmas gerektiini, Allah'n ise bunlardan miinezzeh oldu unu, e itli delillerle aklayarak kuvvetlendirirler.1 84 Sonu olarak ibadiye'ye gre, Allah' n grlmesi, Ehl-i Snnet'in grnn tam tersine ne dnyada ne de hirette olacakt r. 3 Byk Gnah ileyen Durumu (Murtekibu'l-Kebire): ibadiye "Allah Rabbimiz, Muhammed nebimiz, Kur'an imam mz, Snnet yolumuz, Allah' n Evi loblemiz, imandan olan islam da di176 Earl, Maktilat, 216 vd; Ne vnl-Himyerl, Har, 147-8. 177 Vargelni, Delil, I, 63; Kalhti, Kef, 147 b, 153 a, 160 b, 226 a; Brni, Muhtasar, 71. 178 Klymet: LXXV, 22-23. 179 Eari, Luma, 34. 180 En'am: VI, 103. 181 SM: XXXVIII, 15. Ayn ekilde bk.: XXXVI, 49. 182 Zuhruf: XLIII, 66. 183 Kalhti, Kef, 160 b. 184 Vargelni, Delil, I, 63-68.

135

nimizdir; emrettiklerini yapar, yasaklad klarndan kaarz" derler. 185 tam bilmek ve ona gre davranmak gerektir. E erBunagre,bsl Allah'n yasaklad byk gnahlardan biri i lenecek olursa, bu suu ileyen temelli cehenneme gider. 186 Ibadiye, Hricilerin byk o unlu unun yukardaki cmle ile zetledi imiz, byk gnah i leyenin m rik olduu ve temelli cehennemde kalaca grnden, baz nemli noktalarda ayr lr ve bize gre daha ok Mutezile'ye yakla r. Ibdiye, ne "Allah'tan ba ka ilh yoktur" diyen cennete girecektir grn savunan Murcie tarafnda, ne de kk veya byk gnah i lemek suretiyle Allah'a isyan eden kimsenin m rik oldu unu iddia eden Mrika (Havaric) taraf nda oldu unu syler.1 87 Onlara gre byk gnah i leyen muvahhid, m rik de ildir; ancak byk gnahlar inkar etti i takdirde mrik olur.188 Ama bununla birlikte ne olursa olsun herhangi bir gnah ileme hususunda srar eden irke girmi olur.189 Onlar bu grleriyle Necedat'la uyu mu olmaktadrlar. Zira Necedat, kk veya byk gnahta srar edenin m rik olduunu, srar etmedi i takdirde irkten kurtulaca n sylerler. 190 Peki byk gnah ileyen irkten uzakt r (beri), ama nedir ? Bu noktada onlar, Allah'm insanlar m 'min ve k fir olmak zere iki yere yere (menzile) oturttu unu syleyerek, delil olmak zere u yetleri zikrederler: "inkar edenler, blk blk cehenneme srlr..." 191 , "Rablerine kar gelmekten sakmanlar, blk blk cennete gtrliirler..", 192 "phesiz ona doru yolu gsterdik; buna kimi kreder, kimi de nankrlk."1 93
185 isfahani, Agtti, XX, 98; Slimi, Tuhfe, I, 84. 186 E 'ari, Makalt, 86; ehristni, Milel, I, 122. 187 VargelnI, Delil, I, 29, 30; II, 46 vd; Brni, Muhtusar, 4. 188 E'ari, Maklt, 102; Sekseld, Burhn, 118b-119a. Nitekim Ebl Hanmm ve Talib'ni-Hakkn nutuklarmda byk gnahlar ileyenler kfir olarak an hr Bk.: isfahni, Agni, XX, 104. 189 E 'ari, Maktilt, 107. 190 Wall, Maktilt, 91; ehristni, I, 124. 191 Zumer: XXXIX,71. 192 Zumer: XXXIX, 73. 193 insn: LXXVI, 3.

136

Artk onlara gre bu iki s nf bilindikten sonra mnf k da, si de, z alim de, f s k da, kim olursa olsun, ld takdirde k firdir. Kiifr, de nimet kfr (Kufr-u Ni'met) ve irk kfr (Kufr-u irk) olmak zere ikiye ayr hr.194 Bu bakmdan byk gnah ileyen bir Mslman m'min de il, muvahhiddir, 195 kufr-u ni'met iindedir. 196 Bu kimsenin ceza ekecei ve cehenneme gidece i iiphesizdir. Fakat cehennemde temeli kalmamak iin yegane kurtulu yolu tvbedir. Zira ibadiye'ye gre de tvbe kap s aktr. Bir kimse gnde yetmi defa gnah ilese ve tvbe etse, sonra tekrar yap p tekrar tvbe etse bile, Allah kullar nn tvbesini kabul eder, gnahlar' ba lar ve onlarn ne yaptklarn bilir.197 Ayrca Allah yle buyurmu tur: "Ey Muhammed! Benim adma de ki: Ey kendilerine kar tutumsuz davranan kullar m! Allah'm rahmetinden umudunuzu kesmeyin. Dorusu Allah, giinahlarm hepsini ba lar. nk O, Balayan'dr, merhametlidir." 198 Bu konuda ibadiye, ilk byk imamlarndan frkann fikir babas Eb'- a'sa Cbir b. Zeyd el-Ezdrnin gr lerine uyarak, vaid'in gerekle mesi iin art ileri srerler: 1. lenilen gnahtan tvbe etmemek; 2. Ktlkleri silecek iyiliklerden (haseniit) mahrum olmak; 3. Gnahlardan geri dnmemek ve Allah'a s nmamak (istircec).199 Bu artlar yerine getirmeyen kimse, ister kk ister byk gnah i lemi olsun, mutlaka i ledii gnah n karln grecek, cezas n ekecektir. M'mine den kk veya byk olsun, gnahtan sak nmaktr. Eer bir kimse by iinden saknm ve yalnzca kk gnah i lemise, Allah, onu ba lar. Ama byk gnah i lemi bir kiinin, tek kurtulu yolu, tvbedir. nk Allah, tvbe etmedike byk gnahlar' ba lamaz .200 Demek oluyor ki ibadiye, byk gnah i leyen kimsenin, i ledii gnahmdan tvbe etmesi halinde, cehennemde temelli kalmayaca , kafir ni'met olarak cezaland rbp, daha sonra cennete geebilece i grn savunmu olmaktadr. Ama yine onlara gre, byk gnah
194 Kalbtl, Kef, 142 b; Bkirni, 72. 195 Kitab fi'l-Frak, 57 b. 196 ehristnt, Milel, I, 135; Curetni, erhu'l-Meviik f, 630; Blrni, Muhtasar, 72. 197 KalhtI, Kef, 152 b. 198 Zumer: XXXIX, 53. 199 Vargelni, Illa, II, 35 vd. 200 Vargelni, Delil, II, 43 vd;. Curetni, erhu'l-Metit4f, 584-5.

137

ileyen tvbe etmedi i takdirde, bu durumu, gnahta srar demek olacandan irk snfna girecek ve temelli olarak cehennemde kalacaktr .201 Buna gre ibadiye, byk gnah i leyen temelli cehennemde kal r diyen Havaric'den tamamen ayr lrken, Mutezile'ye yakla m olmaktadr. Nitekim Mutezile de, bu konuda ayn ekilde dnmekte ve iki menzile aras nda bir yerde (el-Menziletu Beyne'l-Menzileteyn) bulunan fsk'm tvbe etmesi halinde imna yakla acart , aksi durumda temelli cehennemde kalaca n sylemektedir. 202 Ehl-i Snnet ise, tvbe art komakszn, Allah'n Ehl-i Kble'yi temelli cehennemde tutmayaca grn savunmaktadr.203 Sonu olarak ibadiye, tvbe, ktlkleri silecek iyiliklerin bulunmas ve ilenilen gnahtan Allah'a snarak bir daha i lememek artiyle Allah byk gnahlar ba lad iin, bu suu i lemi birinin temelli cehennemde kalmayaca grn benimsemektedir. Grlyor ki ibadiye, cemaatin i lerini yrtecek, Allah' n Kitab' ve Resulnn Snnet'i ile mel edecek, iyili i emredip ktlkten yasaklayacak, adletle hkmedecek takva sahibi, bedeni kusurlardan uzak, olgun bir erke in soyuna baklmakszn ar yoluyla bir imam tayininin art oldu unu ileri srmek suretiyle, bir husus hri, genel hatlariyle Ehl-i Snnet'le uyu mu olmaktadr. Uyuulmayan bu art da Ehl-i Snnet tarafndan ileri srlen, imamm Kurey 'ten olma, artdr. Gerek ibadiye, gerekse Ehl-i Snnet, daha az stn olan n ( nefdl) immetini caiz griirler. Dier taraftan Allah' n Kitab'ndan ayrlan hmmm bu grevden uzakla t rlmasn (Az1) zarfiri gren ibadiye'ye kar , Ehl-i Snnet imamlara kar ayaklanmay reddeder. Bunun iindir ki ibadiye, Allah'n Kitab'ndan ayrlarak kfre girmi tir diye Osman b. Affan' n son alt yllk, Ali b. Eb Talib'in de tahkimden sonraki halifeliklerini redderken, Ehl-i Snnet do ru ve me r grr.
201 Bununla beraber Brni (Muhtasur, 71), muvahhidlerden gnah ilemi olanlarn, tvbe artm anmakszn, temeli cehennemde kalacaklar n ; fakat azblarmn daha hafif olaca m sy ler. Onun bu ifadesinden, tvbe etmedikleri takdirde byle bir sonula kar da acaklarnu belirtmek istedi ini anlamak mmkndr. nk kendisi kitabnn 72. sayfasnda da gnahkr muvahhidin kufru'n-ni'met'te oldu unu, irke girmedi ini belirttikten sonra, asi bir kimseden tvbe edinceye kadar uzakla lmas gerekti ini, ona ancak tvbe etti i takdirde dier karde leri (ibadi) gibi muamele edilece ini syler. 202 Curcni, erhu'l-Mevk f, 584-5. 203 E'ari, Maklt, 474.

138

Ibdiye, muhalifleri olan Ehl-i K ble'yi ni'm etin k firi olarak grd halde, Ehl-i Snnet onlarn nii'mir olduklarn syler. Ibdiye cihad' n her Mslman zerine zaruri bir dini emir oldu unu; Ehl-i Snnet ise, bu i i zerine alan bir topluluk bulundu u takdirde, dierlerinin sorumluluklarnn kalktm syler. Ibdiye, sava tan nce davet ,ganimetler, sava esirleri, emanetler, t ak yy e gibi konularda Ehl-i Snnetle uyumaktadr. Ama islamn imnn bir paras olduu iddialariyle Ehl-i Siinrtet'ten tamamen ayr lnaktadr. Allah'n sfatlar konusundaki ibadiye' nn, Allah'n bizatihi Kaadir... olu u eklindeki gr ile, Ehl-i Snnet'in Allah'n sfatlarnn Allah'n ne ayndr ne de gayrdr eklindeki gr, netice itibariyle lafzi ihtilaflara dayanmaktad r. Kesin ayrlklardan biri de Kur'an- Kerim'in yaratlmas konusundadr. Ibadiye, Kur'an'n yaratlm olduunu iddia ederken, Ehl-i Snnet Kur'an' n kadim olduunu syler ve yarat lm olann (hdis), Kur'an'n sesleri, harfleri ve onlardan meydana gelen kelimeler oldu unu ileri srer. Ibdiye, Allah'n va'd ve v ai dinin hak olduunu , dolaysiyle Hz. Peygamber'in gnahkar kimse iin efaatinin sz konusu olam yaca n ; Ehl-i Snnet ise, Hz. Peygamber'in k yamet gnnde mmetine efaat edeceini ileri srer. Allah'n dilemesi ve iradesinin her eyi kaplad ve insann da Allah'n yaratt fiillerin k sib 'i oldu u konusunda Ibadiye ve E 'ariye hemen hemen ayn grleri paylarlar. Allah'n grlmesi konusunda ibadiye, bunun dnyada da hirette de olmayaca grn; Ehl-i Snnet ise Allah' n hirette grleceini savunur. Byk gnah ileyen kimsenin durumu zerinde ibadiye, onun tvbe etmeden ld takdirde temelli cehennenide kalaca n iddia ederken, Ehl-i Snnet, byk gnah i leyenin m'min-i si oldu unu ve Allah'n byle bir kiiyi temelli cehennemde tutmayaca grn ileri srer. Ibdiye ve Ehl-i Snnet'in uyu tuklar ve uyumadklar temel meseleleri zetleyerek, Ibadiye'nin gr lerini ele aldmz bu blm bitirmi bulunuyoruz. 139

SONU Grd mz gibi islmiyette ilk ortaya kan mezhep olmak itibariyle Hariciler ve ondan ayrlan Ibadiye, Islam fikir ve mezhepler tarihinde ele al nm birok grn ilk temsilcileri olmu lardr. Hz. Peygamber'in vefat ndan ksa saylabilecek bir sre sonra ba layan ictimai karklklar sonucunda ortaya kan bir tak m olaylar, kltr bakmndan geli memi durumda olan bu insanlar olduka etkilemitir. Birbirlerine kl eken Mslmanlar n Allah katndaki durumlarnn ne olaca konusu, Cahiliye devri kabile asabiyetinin yeniden ba kaldrmas, merkezi otoritenin sars lmas, yeni fetihler ve zaman n yapt tesirle de ien cemiyet anlay , gerekten ok dindar ve fakat bir o kadar da dar grl olan bu insanlar , kendi ileri srdiikleri gr lere, taasssupla ba lanmaya sevketmi tir. Dini konulardaki yetersizlikleri, iyi niyetlerine ra men, Islam dnyasnda beklenen ve be enilecek olan fikri geli meyi dourmak yerine, onlar eskiye bal hayat dzeni ve tefsir anlayna gtiirmtr. yle ki ileri srdkleri gr ler, aslnda o gnn artlar iinde deerli gr ler olduu halde, taassup, dar gr llk ve bilgisizliin tabii bir sonucu olarak zerlerinde i lenip gelitirilememi tir. Nitekim onlar halifenin. Kurey'in dndan da olabileceine dair. gerekten islamiyetin z ile bada an bir prensip ortaya atm lar ve bununla Mutezile'ye tesir etmi lerdir. Yine Mutezile'ye, byk gnah i leyenin mutlaka cehenneme gidece i, iyilii emredip ktl yasaklamann, her Mslman n tabii grevi olduu eklindeki gr leriyle de tesir etmi lerdir. Aslnda bu grler, Islam d nce tarihinde ilk defa bu frka tarafndan ortaya at lm gr lerdir. Bu gr ler ortaya at ld zaman, bir ksm insan bu fikirlere kar karken, bir ksm kabul ediyor, ba ka bir ksm da tarafs z kalmay tercih ediyordu. Kar kanlar, itiraz pisikolojisinin dourdu u bir sinirlilikle, sylenenlere kulak t kyor; fikri 140

ileri sren taraf ise, fikrine itiraz edilmi olmasnn yaratt, bir asabiyet ve taassupla, fikirlerine s msk yapyordu. Bunun- iindir ki, islm dnce tarihinde ilk olarak ileri srldii n syledi imiz bu grlerin akisleri byk olmu , geni yanklar uyandrm tr. Dier taraftan hibir fikir hareketinin, ba kalarndan faydalanmakszn geliemedii ve vcut bulamad bir gerektir. Byle olunca; ortaya atlm olan fikirler, mezheplerin kendi delillerine ve metodlarna uygun bir ekilde ele alnarak i lenir. Bu konuda mezhebin metodu ne lde salamsa, i lenilen fikrin sa laml ve mr kazanmas da o lde olur. te Havric, bu fikirleri ilk defa ortaya atm olmasna ramen, durumlar yeterli olmad iin, bu fikirler etrafnda bir ilmi disiplin yaratabilmek ve bunlar ileyebilmekten uzak kalmtr. Ve neticede bu fikirler Mutezile tarafmdan i lendikten sonra, Havric'in gnmze uzanan kolu Ibdiye tarafndan, byk lde Mutezile'nin i ledii ekilde benimsenmi ve devam ettirilmi tir. Ibdiye'nin bugn varl n srdrmesinin ve fikirlerini savunabilecek kadar kuvvetli olu unun bir sebe bi de, Mutezile'nin, sa lam aklc metodlar ndan byk lde faydalanm olmasdr. Mesel ,byk gnah i leyen hakknda, balangta verilen sert hkm, Ibdiye'ce Mutezile'nin savundu u, tvbe etmek artiyle temelli cehennemde kalmayaca eklindeki gr istikametinde de itirilerek ele alnm tr. Ibdiye, yine Mutezile'der faydalanmak ve onun paralelinde olmak zere, Allah'n sfatlar konusunda onlar gibi d nm ve Tevhid prensibine bal kalarak Allah'n yegne sfatnn Kdem oldu unu, dier s fatlarm da Allah'n ztna ait bulundu unu sylemitir. Bu anlay n bir sonucu da Kur'an' n yaratlm olduunu ileri srmler ve Allah' n dnya'da da hirette de grlemiyece i fikrini savunmulardr. Va'd ve vaid konusuna, tamamen Mutezile'nin gr leri asndan bakan Ibdiye, bylece peygamberlerin efaat konusunu da kald rm olmaktadr. Bize gre Ibdiye'n,in Islm d ncesine getirdi i en nemli fikirlerden biri hil fe t konusunda olmu tur. Bu grleriyle gerekten modem bir demokratik anlay n, o gnk temsilcileri olan Havric ve Ibdiye, Devlet Bakanl gibi nemli bir mevkiyi, belli bir soy ve kabile141

nin inhisarndan koparp, bu makama artlarn tayan her Mslmann seimle getirilebilece i anlaym cesaret ve srarla savunmu lardr. Dini ve siyasi ynden Islmiyetin izdi i hedefler istikametindeki bu grn, o gnn artlar iinde, Kurey 'in otoritesine kar kan demokratik anlay n tipik bir rne i olduu aktr. Bu anlaylariyle onlar, insanlarn e itlii ve idarenin, kim olursa olsun, dini ayakta tutabilecek olana serbest bir seimle verilmesi gerekti i prensiplerini savunmu oluyorlard . Grlyor ki ibadiye, ilerinden kt Haricilerin hilafet hakk ndaki grlerine sonuna kadar uymakla birlikte, di er grlerinde, ilk defa kendileri tarafndan ortaya at lm olmasna ramen, byk o unlu u ile Mutezile, ksmen de Ehl-i Snnetle uyu ma halindedir. Bylece Ibadiye, di er Harici frkalar arasnda, Ehl-i Snnet'e en yakn olma zellikleri ile, gnmzde de kendilerine mahsus itikadi ve fkhi sistemlerini devam ettirme imkan ve ansna sahip olmu lardr. Yukar da da syledi imiz gibi bunun bir sebebi de udur: Ibadiye, kendi iine kapanarak, dar bir hayat ve d nce anlaym benimseyen ve bylece bugn varl klar silinmi dier Harici frkalarn aksine, e itli Islam mezbeplerinin kendilerine uygun d en anlaylarndan faydalanma yoluna giderek, hareketlerine h z ve yn verecek, devam imkanlarm salayacak kaynaklar benimsemi ve gnmze ula mtr.

142

B BLYOGRAFYA*

Ahmed Emin, Feeru'l-Islam, Kahire 1964. IIII, Kahire 1357 [1938. Zuhruq- shim, IIV, Kahire 1961.
Ali Yahy Muammer, el-Ibdiyye fi-Mevk bi't-Tarih, IIII, Kahire 1964Beyrut 1966. Eb'l-Hasan Ali b. Ebi Ali b. Muhammed b. Slim et- Ta lebi e- fii (631 / 1233), Ayasofya Ktb. Nu. 2165-2166. Ebkru'l-Efldir Arnold, intir-, Islm Trihi, ev. M. Halil Hlid, stanbul 1343. Atay, Dr. Hseyin, Kur'an'a Gre tmn Esaslar Ankara 1963. , Bedruddin Mahmild b. Ahmed (855 / 1451), IXI, stanbul 1308. Umdetu'l-Kl Ikdu'l-Cuman fi-T lli iz-Zamn, Veliyddin Efendi Ktb. Nu. 2374-2396. el-Badadi, Eb. Mansr Abdulkhir b. Thir el-Isferyini et-Ternimi (429 / 1037), Kitbu stanbul 1928. el-Fark beyne'l-Frak, Thk.: Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Kahire, (trz). Badatli, smil Paa, Hediyyetu'l-Arifin Es nau'l-lVluellifin ve A'sru'l-Musannifin, III, istanbul1961-1955. Eb'r-Rebi' Suleymn, Muhtasaru Tarili'l-Ibdiyye, Tunus 1357 / 1938. el-Barni, Hayatu Suleymn B el-Brni, Kahire 1367 / 1948.
* Yazan bilinmeyen eserler, sona eklenmi tir.

143

Basset, Rene, Berradi, slam Ansiklopedisi (IA), II. Bechenes , M., emmahi, A.XI. el-Belaszuri,Ahmed b. Yahy b. Cbir (279 / 892), Ensbu'l-Esrf ve Ahbruhum, Sleymaniye Ktb. Reislkttb Bl. Nu. 597-598. el-Berradi, Ebl-Faz1 Ebl-Kas m b. Ibrahim ed-Demmeri (IX / XV), Kitbu'l-Cevahiri'l-Muntekt fi-ittnmi maAhl bihi-Kittibu't-Tabakt, Kahire 1302. De Doer, T. J., islm'dct Felsefe Trihi, ev. Ya ar Kutluay, Ankara 1960. Brockelmann, Prof. Dr. Carl, Geschichte der Arabschen Litteratur, IV (I-II: (AL.; III-V: SUPPL.), Leiden 1936-1949. slam Milletleri ve Devletleri Trihi, I., ev. Do. Dr. Ne- et aatay, Ankara 1954. el- Buhfri, Ebti Abdillah Muhammed b. Ismail (256 / 870), Sahih, IVIII, stanbul 1315. Buhl , Fr., Sffin, A.X. el-Chz, Eb. Osman Amr b. Bahr (255 / 869), el-Beyn ve't-Tebyin, I-IV, Thk. Abdusselam Muhammed Harun,
Kahire 1948.

Kikibu'l-Hayavn, Thk. Abdusselm Muhammed Ilarn, Msr 1945. Cevd Ali, Trihu'l-Arab kable'l-slam, IVIII, Badad 1959. el-Cezeri, Muhammed b. Abdillah (VII / XIII.), Kiteibu'l-Muhtara' fi'rReddi al-Ehl-il-Bida,' Kprlii Ktb. Nu. I, 852. Corei Zeydan, el-Arab kable'l- slam, Kahire 1908. Curcni, Ali b. Muhammed es - Seyyid e - erif (816 / 1413), Serhu'l-Mevktf, Kahire 1266. aatay, Prof. Dr. Ne et, slam ncesi Arap Trihi ve Cahiliye ap, Ankara 1971. aatay, Prof. Dr. Ne et- Do. Dr. . Agh UBUKU, slam Mezhepleri Tarihi, I, Ankara 1965. elebi, Dr. Ahmed, 144

et- Tarihu'l-Islmf ve 'l-Hadratu'l-slmiyye, I-II, Kahire 1969-1970. Derveze, M. Izzet, Asru'n-Nebiyy ve -Bietuhu kable'l-Bi'set, Beyrut 1964. ed-Dineveri, Ebu Hanife Ahmed b. I:Yay -ad (282 / 895), el-Ahbra't-Tvetl, Thk. Abdulmunim mir, Kahire 1960. Dorul, mer Rza, slam Trihi, X (Sadi -t slam- lk Ihtilaf ve Ihtilller), Istanbul 1935. Ebil Muhammed, Kitbu'l- Fr ak, Atf Efendi Ktb. N . 1373. Eh Tlih el- Mekki, Muhammed b. Ali b. Atyye el-Hrisi (386 / 996), Ktu'l-Kulftb, I-IV, Msr 1351 / 1932. EU. Yfsuf, Ya'kUb b. Ibrahim b Habib el-Ktfi (182 / 789), Kitbu'l-Harc,\ev. Ali zek, Istanbul 1970. Elle" Zelra, Muhammed, islm'cla Siyasi ve itikdi Mezhepler Trihi, ev. E. Ruhi F lahOsman Eskicio lu, Istanbul 1970. el-E 'ari, EMil-Hasan Ali b. Ismail (324 / 936), Islmiyyin ve 'htilfu'l- Musallin, Nr. Helmut Ritter, Wiesbaden 1963, Haydarabad 1367 / 1948. Kittibu'l-Luma' fer-Reddi al-Ehli'z-Zey i ve'l- Bida', Nr. Richard j. Mc Carthy, Beyrut 1953. el-Gazzali, Ebi Hamid Muhammed b. Muhammed (505 / 1111), Ihyu Ulmi'd-Din, IIV, Kahire -1VIatbaatu'l-Istikame, (trz.). Faysalu't-Tefrika, Kahire 1901. Fadihu'l-Btruiyye, Leiden 1956 Gbb, H.A.R., Mohammedanism, Newyork 1958. Gbb, H.A.R.-H.J. KRAMERS, Uthman, Shorter Encyclopedia of Islam, Leiden 1953.

Goldziner, Ignaz, el-Akidetu ve' - eriatu fi'l-Islm, Ar. ev, Dr. M. Yfisuf Mfisa, A. Hasan Abdulkadir, A. Abdulhak, Msr (trz.). el- ta', Muhammed el-Huseyin Al-i Ka if, Aslu' -ict ve Usitluh, Necef 1385 / 1965. el-urahi, Ali Mustafa, Trihu'lel-Hamid, Salih b. Ali, Msr1959.

145

Trilu Hadramevt, III, Cidde 1968. Hamidullah, Muhammed, Islam Peygamberi, I-II, ev. M. Said Mutlu -Salih Tu , stanbul 1966-1969. el-Hanefi, Eb Osman b. Abdillah b. el-Hasan el-haf (VI / XII ?), el- Ftraku'l-Mufterika beyne, Ehli'z-Zey ve'z-Zandaka, Suleymaniye Ktb. Nu. 791. (trk, tre. Sapklarla Dinsizlerin eitli Mezhepleti, ev. Ya ar Kutluay, Ankara 1962). Hasan brahim Hasan, Triltu'l-slam, I-IV, Kahire 1964. el-Hemdni, Eb Muhammed el-Hasan b. Ahmed b. Y'kb (334 / 945), el-Iklil min-Ahbari'l-Yemen ve Ensabi Himyer, X, Thk. Muhibbuddin el-Hatib, Kahire 1368. S fatu Cezireti'l-Arab, Nr. Muhammed b. Abdillah en-Necdi. M sr 1953. Htt, Dr. Philippe, Tarihu'l-Arab, Daru'l-Ke af yay. 1965. Hommel, F., Arabistan (islamiyetten Evvel Arabistan), A. I. el-Hudari Beg, Muhammed, Muhdartu Tarilli'l-Umemilislmiyye, Kahire 1382. Ik, Dr. Kemal, Mutezile'nin Dogu u ve Kelmi Gr leri, Ank. 1967. bn Abdi'l-Berr, Eb Omer Ysuf b. Abdillah b. Muhammed (463 / 1071), el-Istib fi-M'rifeti'l-Ashb, Thk. Ali Muhammed el-Beeavi, IIV, Kahire (trz.). bn abd Rabbihi, Eb Omer Ahmed b. Muhammed el-Endelusi (328 / 939, el-Ikdu'l-Ferid, I-VII, Kahire 1948. bn Battata, Eb Abdillah Muhammed b. Ibrahim el-Levati (779 /1377), R hletu Ibn-i Battrta, Beyrut 1384 / 1964. (Trk. tre.. Seyahatnme-i bn Batta, I-II, ev. Mehmed erif, stanbul 1335-1340.) ibnu'l-Cevzi, Eb'l-Feree Abdurrahman b. Ali (597 /1200), el-Muntazam fi-Trilti'l-Ument, Kprl Ktb. 1172-1175. Kitbu Stfuti's-Safve, I-IV, Haydarabad, 1355-6. Telbisu Iblis, Msr 1928. bn Ebi'l-Hadid, Abdulhamid Hibetullah b. Muhammed b. el-Hseyin (655 11257), 146

erhu Nehei'l-Bela, T-IV, Beyrut 1954. Ibnu'l-Esir, izzuddin Ebill-Hasan b. Ali b. Muhammed b. Abdilkerim el-Cezeri (630 / 1232), el-Kmil IXIII, Beyrut 1385- 6 / 1965-6. Usdu'l-Gabe fi-Mdrifeti's-Sahabe, I-IV, Msr 1280. el-Lubb fi-Tehzibi'l-Ensb, I-III, Kahire 1356-1369. bn Ebi eybe, Eb Bekr Muhammed b. ibrhim (234 / 848), el-Musannaf (Kitbu'l-Fiten), Nr-u Osmniye Ktb. Nu. 1221. bn Hacer, ihbuddin Ebill-Faz1 Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Ali el-Kenni el-Askalni (852 / 1448), el-ist- be fi-Temytzi's-Sahbe, I-IV, Msr 1323-25 / 1905-7. t bn Haldun, Eb Zeyd Abdurrahman b. Eb Bekr Muhammed el-Hadrami (808 / 1405), Mukaddime, Msr 1284 (Trk. trc. Zkir Kdiri Ugan, I, III, stanbul 1954-57). Kitbu'l- her ve Divnu'l-Mubted ve'l-Haber fi-Eyymi'l-Arab ve'l-Acem ve'l-Berber ve mirt-A -il rihim min-Zevi's Sultni'l-Ekber, I-VII, Msr 1284. Thk. Prof. Muhammed b. Divit et-Tanei, stanbul 1957. tim Hanbel, Eb Abdillah Ahmed b. Muhammed (241 / 855), Musned, IVI, Msr 1313. bn Hazrn, Eb Muhammed Ali el-Endelsi ez-Zhiri (456 / 1063), Kitbu'l-Fasl fi'l-Milel ve '1-Ehvoi ve'n-Nihd, I-V, Badad (trz.). el-Himyeri (218 / bn Him, Eb Muhammed Abdulmelik 838). es-Stretu'n-Nebeviyye, I-IV, Kahire 1955 (Trk. trc. Prof. Dr. Ne et aatay-Prof. Dr. zzet Hasan, C. I, Ankara 1971). Ibnu'l-Kelbi,Hi m b. Muhammed b. es-Sib b. Bi r (204-6 / 819-21) Putlar Kitaba (Kittibu'l-Asnm), ev. Beyz D ngen., Ankaral969. bn Kesir, irnduddin Ebtfl-Fida ismil b. Omer (774 / 1372), el-Bidye ve'n-Nihye, IXIV, Beyrut 1966. bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Muslim ed-Disneveri (276 / 889), Uyfinu'l-Ahbar, I-IV, kahire 1963. el-MaCtrif, Thk. Servet Ukk e, Msr 1960. Te'vilu Muhtelifi'l-Hadis, Msr 1326. bn Mce ,Eb Abdillah Muhammed b. Yezirl el-Kazvini (275 / 888), 147

Sunen, I-II, Nr. Fuad Abdulbaki, M sr 1372-3 /1952-3 Ibn Manzur, Cemaleddin Eb'l-Faz1 Muhammed b. Mukerrem (711 / 1311 Lisnu'l-Arab, I-XV, Beyrut 1955. ihnu'l-Murtaza, el-Mehdi li-Dinillah Ahmed b. Yahya (840 / 1437), Ktb. smail Saib Bl. Nu. I. el-Bahru'l-Zehlair, I-II, 2893-2471. Kitilbu'l-Milel ve 'n-Nihal minEczi'l-Bahri'z-Zehhar, Ar. DTCF. Ktb. smail Saib Bl. I. 2463. ve'n-Nihal min-Eezi'l-Bahri'z-Zehhr el Nr. Dr. M. Cevad Me kr, Tebriz 1959. hnu'n-Nedin, Ebl-Ferec Muhammed b. shak b. Eb Y'kl (385 / 995), el-Fihrist, Nr. Gustav Flgel, Beyrut 1964. bn Razik, Seli! (1274 / 1850), History. of Imams and Saiyyids of Omn, ng. ev. George Pedcy Badger, London 1871. bn Sa'd, Eb Abdillah Muhammed (230 / 844), et-Tabaktu'l-Kubra, I-IX, Nr. Eduard Sachau, Leiden 1322 / 1940. Ibn Teymiye, Takyyuddin, Ebirl-Abbas Ahmed b. Abdilhalim (728 / 1263), Kitabu'l-man, Kahire 1325. Irfan Abdulhanid, Dtrast Fi'l- Ftrak ve'l -Akidi'l-Islmiyye, Badad 1967. el-Isfah'nl, Ebts'l-Ferec Ali b. Huseyin b. Muhammed (356 / 967), Kitbu'l-Agani, I-XXI, Kahire 1923-1935. el - Isferyini, Ely(i'l-Muzaffer (471 ( 1078), et-Tabstr fi'd-Din ve Temyizu'l-F raki'n-Neiciyeti ani'l-Ftraki'l-Ila ilkin, Kahire 1940. el-Istahri, Ebti shak brahim b. Muhammed el-Farisi (IV / X.), el-Meslik ve'l-Memalik, Thk. Dr. M. Cbir Abdul-Al el-Hri, Kahire 1381 /1961. el-Kadi el-Beydavi, Eb Said Abdullah b. Omer (685 / 1282), Envru't-Tenzil ve Esrru't-Te'vil, st. 1285. Kdi 'Iyad, Eb('l Fazl 1y-M b. Ma.sa b. Iyad el-Yaksubi (544 / 1149), erh'u Saltilt-i Muslim (el-Musemm bi-lkmli'l-M'lim), Nar-u Osmaniye Ktb. Nu. 1035-1036. Kartal, Dr. M. Muhammed, The Rise of Kharijism According to Ebu Sa'id Muhammed
.

148

b. Sa'id al-Azdi al-Qalhti, Bulletin of the Faculty of Arts, Vol. XIV-Part. I, Kahire 1952. el-Kalamvi, Suheyr, Edebu'l-Havric fi'l-Asri'l-Enevi, Kahire 1945. Eb Said Muhammed 13. Said el-Ezdi (X / XVI.?), el-Ke f ve'l-Beyan. British Museum L. Or. Nu. 2606. el-Kalkasendi, Ebl-Abbs Ahmed b. Ali b. Ahmed b. Abdillah (821 / 1418), Niltayetu'l-Ereb fi-M'rifet'i Enstibi'l-Arab, Thk. Ali el-Hkni, Ba dad 1958. Kutluay, Dr. Ya ar, slmiyette itikadi Mezheplerin Do u u, Ank. 1959. Kutluay, Do. Dr. Ya ar, slam ve Yahudi Mezhepleri, Ankara 1965. Tarihte ve Gnmzde slam Mezhepleri, Ank. 1968. Ibadilere Ait Baz Metinler, A lhiyat F. Dergisi. XV. Ankara 1967. Lammens, H., Muaviye, A. VIII. Lewicki, Tadeusz, Une Chronique ibdite "Kitb as-Siyar" d'Abdin-Abbs Ahmad as-Sirrmahi, avec quelques remarques sur l'origine et l'histoire de la Famille de ammahis, Revue des Etudes Islamiques, VIII. (1934). De quelques textes inedits en vieux Berbere Provenant d'une Chronique Ibadite anonyme, Revue des Etudes Islamiqu< (RET), VIII, (1934). Les Subdivisions de l'Ibdiyya, Stvdia Islamica, IX, Paris 1958. al-Ibdyya, Encylopedia de l'Islam, Nouvelle Edition, III, Leiden 1968. Nkkr, A. IX. el-Makdisi, Mutahhar b. Thir (IV / X?), el-Bed' ve't-Trih, IVI, Paris 1899-1916. el-Makrizi, Taloyyuddin Ahmed b. Ali b. Abdilkdir b. Muhammed (845 / 1442), Kitabu'l-Hatat, I-IV, M sr 1324. en-Niz ve 't-Tehsum fi-m Beyne- Beni Umeyye ve Beni Ha im, Msr 1937. Ebii'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib el-Basri el-Ba d149

di (450 / 1058), el-Ahkmu's-Sultniyye,

Kahire 1327 / 1909.

el-Mes'di, Ebu-1-Hasan Ali b. el-Huseyin b. Ali (346 / 957), Murcu'z-Zeheb ve Meddinu'l-Cevher, 1IV, Beyrut 1385 / 1965. el-Minkari, Nasr b. Muzahim (212 / 827), Vak'ot-u S ffin, Thk. Abdusselm Mb hammed Hrun, Kahire 1382. Motylinski, A. de C., Bibliographie du Mzab-Les Livres de la Secte Abadhite, Bulletin de Correspondance Africaine, 4e. Annee, Tome. III, Alger 1885. L'Aqida des Abadhites, Recufl de Memoires et de Textes Publie en l'Honneur du XIV. Congres des Orientalistes, Alger 1905. Abdullah b. bz, A., I. Abdurrahman b. Rstem, A., I. Dercint, /A., III. Ebadiler, A., IV. Eba Htim, A., IV. el-Muberred, Eb'l-Abbas Muhammed b. Yezid (285 / 898), Thk. el-Kmil fi'l-Lugat-i ve 'l-Edeb-i ve 'n-Nahv-i ve't-Tasrif, Dr. Zeki Muharek-Ahmed Muhammed akir, Ms r 1355-6 /1936-7. Muslim, Ebifl-Huseyin Muslim b. el-Haccc el-Ku eyri en-Nisabri (261 / 874), Sahi,h, IIV, Nr. M. Fuad Abdulbaki, Msr 1374-5 / 1935. Nafi, Muhammed Mebrak, Asr mkable'l slam, Kahire 1952. en-Nai, Eh-in-Abbas Abdullah b. Muhammed el-Enbari (293 / 906), Kitbu Usli'n-Nihal, Bursa-Harac olu Ktb. 1309 / 1. en-Nesefi, Eb'l-Main (571 / 1175), Tabsratu'l-Edille, Sleymaniye Ktb. Ftih Bl. Nu. 2907. Nevanu'l-Himyeri, Ely Said (573 / 1178), el-Hru'l-iyn, Thk. Kemal Mustafa, Kahire 1948. en-Nevbahti,Ely Muhammed el-Hasan b. Ms (III / IX), Bahri'l-Ukn, Necef (trz). Fraku' - ia, Thk. M. Sadk en-Nisabfri, EM:l-Hasan Ali b. Ahmed el-Vallidi (468 / 1075), Esbbu'n-Nuz'l, Kahire 1379 / 1959. Nuaym b. el-Hammad, (228 / 843), Kitbu'l-Fiten ve '1-Melahim, Atf Efendi Ktb. N . 602. en-Nuaymi, Dr. Selim, Zuhru'l-Havaric, Mecelletu'l-Mecmai'l- lmiyyi'l-Iraki, XV, Ba150

dad 1378/ 1967. Oleary, De Lacy, slam D ncesi ve Tat ihteki Yeri, ev. Hseyin Yurdaydn-Ya ar KutJuay, Ankara 1971. er-Razi, Fahreddin (606 / 1209), Ptildidettu vel-Mu rikin, Kahire 1356 / 1938. Reid Rza, Muhammed, el- Menr, X, Msr 1325 / 1907. Salem, Elie Adib, Political Theory and Institutions of the Khatvarii, Baltimore 1956. es-Salimi, Eb Muhammed Abdullah b. Humeyyid b. Sellm (1332 / 1914), , Tuhfetu'l-A'yan bi-Siret-i Ehl-i Umn, III, Nr. Eb shak Ibrahim Itfiyyi , Kahire 1961. Schacht, J., Bibliotheques et Manuscrits Abadites, Revue Africanine, 100 (1956). Sur L'Expression. Sunna du Prophete, Melanges H. Masse, Tahran 1963. es-S ekseki, Elyl-Fa.z1 Abbas b. Mansr b. Osman (683 / 1284), Ehli'l-Edyan, Nr-u Osmaniye el-Burhan fi-Ma'rifet-i Ktb. N . 4919. Smth, Percy, The Ibadhites (el-Ibadhiya or el-Abadhiya), The Moslem World, XII (1922). Smogorzewsk, Z., Essai de bio-bibliographie Ibadite-Wahbite-Avant propas, Rocznik Orientalistycszny, V (1927). e- ehrestni, Ebii'l-Feth Muhammed b. Abdilkerim b. Ebi Bekr Ahmed (548 /1153), el-Milel ve 'n-Nihal, I-II, Thk. Muhammed Seyyid Geylni, Kahire 1961. e-emmld, Ebn"1-Abbas Ahmed b. Ebi Osman Said b. Abdilvhid el-Ifreni el-Amiri (928 / 1522). Kitabu's-Siyer, A. DTCF. Ktb. Ismail Sib Bl. Nu. 1. 1568 ibli, Mevlana Nu'man-Sleyman Nedevi slam Trihi (Asr-t Saadet), ev. mer Rza (Dorul), stanbul, 1928 e-irvni, Muhammed Emin b. Sadreddin Emin (1036/ 1626), 151

Ahveili'l-Mezethibi'l-Muhtelife, A. DTCF. Ktb. Ismail Saib Bl. Nu. I. 3174. et-Taberi, Eb C'fer Muhammed b. Cerir b. Rustem (310 / 922), Tetrihu'r-Rusill ve 'l-Mulistk, Nr. M. j. De Goeje, Leiden 1879'881. et- Taberi, Muhibbuddin Eb Ca'fer Ahmed (694 / 1295), er-Riyetdu'n-Nadara fi-Menetkibi'l-A ere, III, Kahire 1327. Huseyin, el- Fitnetu'l-Kubret: 1. Osman, Kahire 1966. 2 , Ali ve Benihu, Kahire 1966. Thomson, William, Khrijitism and the Khrijites, Mc Donald Presentation Volume, 1933. et-Tirmizi, Eb Isa Muhammed b. Isa (279 / 892), Sunen, III, Kahire 1292. Trtton, A.S., Muslim Theology, London 1947. ok, Dr. Bahriye, islm'dan Dnenler ve Yalanc Peygamberler, Ankara 1967. Vaghen, Laura Vecca, The Ali-Muaviya Conflict and the Khrijite Secession reexamined in the Light of Ibdite Sourees, XXII. Congr. Or. 1951 (Section:, IV-Islamic Studies), II (1957). Mffiammed b. Omer (207 / 822). Kitetbu'l-Me etzi, Nr. Marsden Jones ,London 1966. Y'kfb Ysuf b. Ibrahim (570 / 1174), li-Ehli'l -Uktl li-Bi's-Sebil bi- Nri'd-Delil li-Tahkik-iMezhebi'l-Hakk biq-Burhetn ve 's-S dk (Kitbu'd-Delil ve'l- Burhan), Msr 1306 (Barilniyye Matb. Ta bsm). Vda, G. Levi Della, Hriciler, A. V / 1. Osman b. Affan, A. IX. Sufriye, Welfenson, Israil, Tetrihu'l-Yehild sr 1927. Wellhausen, Julius, 152 fi'l-Chiliyye ve Sadri'l-islm, M -

slnun En Eski Tarihine Gi is, ev. Fikret I ltan, stanbul 1960. Arap Devleti ve Sukettu, ev. Fikret I ltan, Ankara 1963. Ahzetbu'l-Murazati's-Siyetsiyeti'd-Diniyyet-i fi-Sadri'l- slam: el-Havett:k ve 's- ict, Arap. ev. Abdurrahman Bedevi, Kahire 1958. Wensnek, A, J., Nfi b. el-Ezrak, A. IX. el-Widibi, Ahmed b. Ebi Y'kb b. Ca'fer b. Vehb b. Vaz h el- Ktib el-Ahbari (292 / 905), Tetriltu'l-Yet'ketbi, I-1II, Necef 1358. Yldt, ihabuddin Eb Abdillah Ykt b. Abdillah el-Hamevi el-Badadi (626 / 1228), Met'cemu'l-Buldn, 1VIII, Msr 1323-4 /1906. ez-Zebidi, Zeyrtuddin Ahmed b. Ahmer b. Abdillatif (893 / 1488), Tecrid-i Sarih, I-XI, ev. Kamil Miras., st. 1936-48. ez-Zebidi, Muhibbuddin Ebil-Feyz es-Seyyid Muhammed Murtez elHuseyni el-Vasti (1205 / 1790), Tcu'l-Arets min-Cevethiri'l-Keimets, IX, Msr 1306-1307 / 1980. ez-Zehebi, emsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (747 / 1346), Siyer-u A'leurti'n-Nubelet, Thk. Dr. Selahaddin el-Muneccid, Kahire 1962. Zellum, Abdulkadir, Umein ve'l- metreitu's-Seb', Beyrut 1963. ez-Zirikli, Hayreddin, el-A'let n, Beyrut 1969. el- metme ve's - Siyse, III. ( bn Kuteybe'ye nisbet olunur), Thk. Dr. Th Muhammed ez-Zeyni, Kahire 1967. , Kiteib fi-l- F rak, Bursa-Haraec olu Ktb. Nu. 1390/2. ,Risetle fi' Beyni'l- Ftraki'l- sletmiyye, Ali Pa a Bl. Nu. 2787. Sleymaniye Ktb. ehid

153

INDEKS*
A
Abbasi(ler), 89, 95, 96, 97, 100, 101 Abd Menaf soyu, 36 Abd Rabbili'l-Kebir, 75 Abd Rabbihi es-Sair, 75 Abdulaziz b. Abdillah, 93 Abdulaziz b. Ibrahim el-irgeni, 18 Abduleebbar b. Kays, 99 Abdullah b. el-Abbas, 25, 58, 59-64, 87 Abdullah b. mir, 35 , Abdullah b. Ebil-Havsa' et-Tal, 69 Abdullah b. Habbab, 66, 119 Abdullah b. ibad, 73, 74, 80, 82-86, 91, 109, 114, 120 Abdullah b. el-Kevv' el-Yeskuri, 57, 63, 64 Abdullah b. Mes'ad, 54 Abdullah b. mer, 22, 33, 109 Abdullah, b. Sa'd b. Eb Serh bk. Ibm Ebi Serh Abdullah b. es-Saffar, 73, 74, 80, 83 Abdullah b. Seba', 37, 38, 42, 43 Abdullah b. Yahy el-Brni, 18 Abdullah l. Yahya el-Kindi, 91, 92 Abdullah b. Vadin, 75 Abdullah b. Vehb er-Rasibi, 64-66, 68, 84, 85, 111, 112, 114, 119 Abdullah b. ez-Zubeyr, 72, 73, 77, 83, 86, 91,98 Abdulmelik b. Hamid, 96 Abdulmelik b. Mervan, 14, 85-87, 114 Abdulmelik b. Muhammed b. At yye es-Sa'di, 94 Abdulvahid b. Sleyman, 93 Abdulvehhal b. Abdurrahman b. Rustem, 90, 101, 102, 117 Abdurrahman b. Abdillah b. Osman es-Sakafi, 70 Abdurrahman b. Habib, 99 Abdurrahman b. Muhammed b. el-E 'as, 87 Abdurrahman b. Mulcem el-Murad, 68 Abdurrahman b. Rustem, 100, 101, 102, 114, 115 'Abdurrahman b. Udeys el-Belevi, 38 Aearide, 98, 118 A. de C. Motylinski, 11 Adiyy b. Hatem, 42 A lebiler, 102 Ahmed Emin, 56 el-Ahnef b. Kays, 64, 84, 85 Hz. Alsa, 22, 31, 33, 40, 41, 73 Hz. Ali bk. Ali b. Eli Talib Ali b. Ebi Tlib, 26, 31-34, 37-44, 46-53, 55, 57-60, 63-69, 73, 81, 82, 84, 85, 105, 109, 110, 112, 116, 118 Ali Yahya Muammer, 16
.

Allah'a sadakat andi (el-Bey'atu-Lillah), 116 Arama'. I. Ysir, 36, 43, 45 Amr b. el-As, 44, 46,48, 52, 60, 62, 68 Arap Yarmadas, 19, 26, 90 Arap(-lar), 19, 20, 21, 23, 24, 28, 29, 31, 32, 40, 55, 69, 79, 113 Ashab- Tata, 104 .A.shl-Mezheb, 87 Aere-i Mbe ere, 33 Atyye b. el-Esved, 73 Ayni, 10 Azerbeycan, 51 Azzabe (gizlenmisler), 117

Dipnotlar ndekse dahil edilme nistir. indekste yer adlar siyah; mezhep, kavim ve 'hanedan isimleri aral kl ; kitap adlar italik; ah s isimleri dz olarak dizilmitir.

155

el-Culend b. Mes'd, 95, 97 Cumeyyil b. Ramis es-Sa'di, 15 Badadi, 75, 114, 134 Bahreyn, 97 Bnikya, 70 Basra, 43, 44, 55, 66, 68, 70-74, 76, 80, 8391, 98, 99, 102, 115, 118, 132 Basra Haricileri, 83 Basra Me lyihi, 96, 115, 117 Bat Trablus, 99, 100 Bedr, 55 Belazuri, 10, 76 Bele b. Ukbe el-Ezdi el-Harici, 91, 93, 94 el-Bendeniceyn, 67 Ben Ha im, 34, 55, 76 Ben Kays, 74 Ben Temim, 48, 74 Ben Umeyye, 34, 55 Berka, 100 Berradi, 11, 13, 16, 17, 85 Beir b. Sa'd, 29, 30 Beyhesiye, 128 Beyrut,16 Biladu'l-Cerid, 102, 103 Biladu'z-Zene, 97 Bingazi, 100 Bistm b. mer b. el-Musib ed-Dabbi, 87 British Museum, 15 Brnnow, 55 D ed-Dahhak b. Kays, 46 Din- kfr, 76 Daru Bay, 122 Daru Harb, 122 Hami-Iman (iman blgesi), 123 Daru'-Sirk (sirk blgesi), 123 Dara Tevhid, 122 Demmer, 11 Dereini, bk. El:ig-Abbas Ahmed ed-Dereini D rariye, 114 Dicle, 55 Dineveri, 10, 47 Dit n, 87 Dfinaetu'l-Cendel, 52 E Ebrehe b. es-Sabbah, 93, 94 Ehii'l-Abbas Ahmed b. Said, 11 El:dil-Abbas Abdullah b. brahim el-Aleb et-Temimi, 102 Ebl-Abbas Ahmed ed-Dereini, 12, 111 Ebill-Abbas Ahmed b. Ebi Osman Said b. Abdilvhid e -Semmahi el-Yefreni bk. emmahi Eb'l-Abbas es-Seffah, 95 Eb Amma'. Abdulhamid el-A'm, 117 Hz. Eb Bekir, 27-32, 50, 51, 73, 85, 105, 106, 109, 116, 118 Ebu) Bilal Mirdas b. Udeyye et-Temimi, 64, 71-74, 83, 84, 95 Eb Ca'fer Abdullah, 89, 90 EM) Cafer el-Ma lsr, 95, 100 EVI Eyyb TIMM el-Ensari, 67, 68 Ebt'l-Faz1 Eb'l-Kas m b. Ibrahim el-Berradi ed-Demmeri bk. el-Berradi Eb Fudeyk, 73 Eb Hafs b. Ebil-Mukdam, 128 EM) Hafs mer b. Cami el-lbadi, 18 Eb Hamza, 109, 114, 119, 123, 124 Eb Hamza el-Muhtar b. kvf el-Ezdi elBasri, 90, 91, 92, 93, 94, 115 Eh-ili-Haris el-II:Adi, 133 el-E'ari, 9, 75, 116, 134

Cabir b. Zeyd el-Ezdi, 84-88, 95, 137 Cfer b. es-Semmak el-Abdi, 88 Caluz, 88 Cambridge, 13 Carl Brockelmann, 11, 15 Cebel Neffse, 11, 12, 13, 18, 99, 100, 102, 103, 105 Cebriye, 114 Cehmiye, 22 Cemaatu'l-muslimin, 85 Cemel Vak'as, 33, 42, 43, 49, 51 Cerbe, 11 Cerit. b. Abdillah, 44 Cezayir 18, 100 Charles Rieu, 15 Cibril hadisi, 126

156

Eb Htim b. Habib el-Melzuzi, 100, 101 Eb'l-Hattab, 100 Eb Hureyre, 23 Eb'l-Huzey1 el-Allaf, 134 Eb shak brahim Itfiyyi, 18 Eb'l-Kasm Said b. Abdillah, 97 Eb Kuhfe bk. Hz. Eb Bekir Eb Kudme Yezid b. Fendin el-ifreni, 101, 102, 117 Eb Meryem es-Sa' li et-Tembni, 69 Ebu' Mihnef, 47; 48 Eb Muhammed Abdullah b. Humeyyid b. Sellm es-Salimi bk. es-Salimi Eb Muhammed en-Nehtli, 88 Eb Ms ei-E'ari, 48, 52, 57, 59 Ebtfr-Rebi Suleyman el-Barni, 13, 18 Eb Said Muhammed b. Said el-Ezdi el-Kalhti, 15, 83, 105, 131 Eb Sakin mir e - emnahi, 11, 17 Eb Eiifyan, 32 El'- a's Cbir b. Zeyd bk. Cbir b. Zeyd el-Ezdi Eb Thir smail b. Mlsa el-Ceytali, 17 Eb Tlt, 73, 77 Eb Ubeyde b. el-Cerrah, 27, 28 Eh(' Ubeyde Muslim b. Ebi Kerime et-Temimi 87-92, 98, 99, 115, 118 Eb Ya'kb Yusuf K brahim el-Vargelni, 14, 17 Eb Yezid Mahlad b. Keydad, 103, 117 Eb Yfsuf, 116 Eb Zekeriya el-Irgeni, 103 Ebu Zekeriya Yahya b. Eb Bekr el-Vargelni, 12, 90 Eb Zerri'l-Gfari, 36, 43 Ehl-i Ba y, 123 Ehl-i Bahreyn, 36 Ehl-i Redr, 35 Ehl-i Beyt, 31, 32 Ehl-i stikamet, 131 Ehl-i K ble, 120, 138, 139/ Ehl-i Nuhayle, 68 Ehl-i Ridde, 55 Ehl-i Snnet, 9, 10, 14, 15, 26, 30, 35, 105, 111, 113, 114, 116, 120, 125, 128, 130135, 138, 139, 142

Ehvaz, 55, 74, 77, 84 Elle, Adib Salem, 114, 120 E nevi(-ler),12, 14, 16, 35, 36, 40, 50, 51, 85, 88, 89, 90, 105, 106, 116, 119, 122, 123, 124 el-Emru Ii'l-Ma'r'f ve'n-Nehyu anil-Munker, 57, 64, 92, 119 Ensr, 28-30, 36 Esleme b. Zur'a, 72 E 'ari bk. Ebtfl-Hasan el-Eari E 'ariye, 130, 133, 139 E'as b. Kays, 47-49, 51, 52, 64, 68 el-Eter, 42, 46 Evs, 28, 30 Ezrika, 120, 121, 123, 124, 125 Ezd, 74 el-Ezhcirdr-Riyddiyye ri-Eimmet-i ve MuIiiki'l-ibdiyye, 18 Ezrak yye, 77, 81, 82 Ezruh, 52 F Fahreddin Bizi, 114 Hz. Fatuna, 31 Ftimiler, 117 Fars, 55 Fedek, 31 Fersiyye, 105 Ferve b. Nevfel el-E cai, 67, 69 el-Fethu'l-Mubin fi Sireti's-Sadeit, 13 G Gassn b. Abdillah el-Yahmedi el-Ezdi, 96 Gazzall, 127 G. Levi Della Vida, 34 George Percy Budger, 13 Gibb, 56 Goldzhier, 56 Gney Arabistan, 91

Ii
Habib b. Mesleme, 46 Haccac b. Ysuf, 87, 88, 95 Ilacib et-Tal, 89 Hadramevt, 89-92, 94-96, 112, 118 Hafs b. Ebil-Mukdam (Mikdam), 104 Hafsiye, 104, 128 35 el-Hakem b.

157

Halef b. es-Semh, 105 el-Halefiyye, 105 Halid b. Abdillah, 88 Hamza b. Sinan el-Esed1, 65 Hamziyye, 98, 118 Hanzale b. Beyhes, 73 el-Haris b. Murre el-Abdi, 67 el-Haris b. Telid el-Hadraml, 99 el-Haris el- badi, 104 Harisiye, 104, 133, 134 Haram, 52, 57, 111, 112, 114 Hz. Hasan, 69 el-Haseniyye, 105 Haim b. Utbe, 45 Hasviye, 129 bk. Yezd b. Malik Havsara b. Veda' K Mes'fid el-Esec11, 69 Hayyan b. Zabyfn es-Sulemi, 70 Hazrec, 28, 30 Tlevvare boyu, 99 H ristiyan(-lar), 17 60, 120 Hicaz, 37, 72, 90 Hidayet ve Halalet imanlar , 86 Hind, 55, 98 History of the Imants and Saiyyids of Oman, 13 Horasan, 89, 98 Hubab b. el-Munzir, 28 Hudeybiye, 59 Hurkus b, Zuheyr es-Sa'di, 48-49, 55, 64, 65 hure, 87, 91, 123 Hz. Hseyin, 72
-

The Ibadhites, 17 Irak, 35-37, 87, 88, 90, 95 /hadi Mesayihi, 115 el-lhddiyye H-Libya, 16 el-bdiyye,f Mevkibi't-Tarih, 16 el- iltddiyye fi-Tdmts, 16 bn Abbas, bk. Abdullah b. Abbas bn Atyye, 123, 124 bn Battfta, 114, 125 hnu'l-Cevz1, 10 bn Ebu Muayt, 46 1bn EM 'Serh, 35, 46 bnu'l-Esir, 10, 90, 92 bn el-Ezrak bk. Nafi' b. el-Ezrak bn Haldn, 10, 99

Ibn Havkal, 91 Ibn izarl, 102 bn Keslr, 10 Ibn Kuteybe, 10 Ibn Mes'fid, 36 Ibn Nedim, 9 Ibn Rustem, bk. Abdurrahman b Rustem Ibn Sagir, 114 Ilnu's-Sevda bk. Abdullah b. Sebe, Ibn Ummil-Hakem bk. Abdurrahman b. Abdillah b. Osman es-Sakafi Ibn Ziyd bk. Ubeydullah b Ziyd Ibn Zubeyr, bk. Abdullah b. Zubeyr Hz. Ibrahim, 19 frikiye, 35, 99, 100, 102 Ilba' b. el-Heysem, 42 Ilim ta y c lar (hamalatu'l-ilm), 89, 90, 91, 95, 98, 99, 105 imamul-ahkam, 99, 112 Imanu'l-Bey'a, 113 Imami'd-difa'a (Savunma imam ), 97, 99, 101, 103, 112 manu Ehli't-Tahkik ve'l-Umde (ve'l-Ad1), 85 milmu'l-Muslimin, 112 Iran, 88, 98 Isfehani, 87 Isferftyin, 84 Hz. smail, 19 Ismail b. Ziyad en-Nefasi, 99 Ispanya, 104 stikamet ve adalet ehli, 83 Istika net ve Iman ehli, 83 Isti'raz, 76, 82, 84, 120, 121 istitaat, 133, 134 /yas b. Muaviye, 88 K kaade, 75, 76, 77, 78, 79, 82, 84, 123 kader, 22, 23, 24, 133 Kaderiye, 133 Kadisiye, 51 kafir-i nimet, bk. kuffrun bi'n-Niam Kahire, 12-18 Kalht, 125 Kalkasendi, 83 Kmdsu'- eria, 15 Karamita, 97

158

Kar4n, bk. Eb Ubeyde Muslim b. Ebi Kerime Kavaidi'l-isldn, 17 Kayravan, 99, 100. 101 Kays b. a'd b. Ubde, 40, 67 Kerbel, 72 el-Kesf ve'l-Beytin, 15, 16 Krtas olay, 26 kym, 93, 116 Kinne b. Bir el-Leysl, 38 Kinde, 51 Kirman, 98 Kiteibu'l-Ahlcm, 120 Kitabu'l Cevahiri'l-Muntek it ,fi-itnadn-1 nt Ahld bihi Kitebu't-Tabaktit, 11, 17 Kittibu'd-Deril Mezhebi'l-Hakk bi'l-Burkn ve's-S dk, 14, 15, 17 Kitdb fi'l-Frak, 134 Kinibul- zah, 17 Kitdbu Kanatiri'l-Hayre 17 t, Kittibu'l-Luma' el-Murd ya, 18 Kiteibu's-Sire ve Ahbaru'l-Eimme, 12 Kiaibu's-Siy -er, 12, 17, 90 Kitmn (devri), 85, 89, 90, 104, 111, 112 Kudeyd, 93, 94 Kdn bk. Eb. Ubeyde Muslim b. EM Kerime Kuds, 34, 36, 52, '55 57, 60, 64, 65, 66, 68, 69, 70, 71, 90 kuffr- nim, 120 Kuffrun bi'n-Nim ve'l-Ahkm, 80. 82 Kufru nimet, 13'7, 138 Kurey (-1iler), 28,, 31-36, 55, 56 59, 82, 113, 114, 138, 140, 141 kurra, 46
,

Maara, 29 Marib, 12, 13, 89, 99, 100, 103, 105, 107 Marib hatt, 12 maklat, 9 Ma'kil b. Kays er-Riyhi el-Yerb li, 70 Makrizi, 10 Masqueray, 87, 90, 103 Measkeru's-Sultn, 122 Medin, 51, 64, 65 Medine, 19, 21, 35-38, 40, 42, 50, 72, 85, 93, 94, 98, 119 . mefdl, 117, 138 Medyen, 55 el-Mehdi (Eb Alnllah Muhammed), '89 Mekke, 19, 21, 37, 40, 68, 72, 79, 90-94, 123 el-Menziletu Beyne1-1VIenzileteyn, 138 Mervan (b. el-Hakem) 35, 36, 93, 94, 98 Mervn b. Muhammed, 86, 90, 91 Mescid-i Aks, 61 Mesleku'z-Zuhr (A k yol), 112 Mes'fuli, 10, 111 nevli, 69, 113 Msr, 34, 37, 40, 46, 98, 99 Mikdad b. el-Esved, 34 Mile! , ve Nihal, 9, 10, 16, 77, 107 Mina, 35 Mis'ar b. Fedeki et-Temimi, 47, 55, 68, 71 Muviye, 12, 36, 44-47, 51, 52, 57, 58, 62, 64, 68-72, 86 Muz b. Cuveyn et-Tf, 70 Muberred, 76 Mudar, 55, 69 el-Mufaddal, 94 el-Muire h. Sf'be, 69, 70 Muhcir(-ler), 28,30, 36 el-Muhakkime bk. el-Muhakkimetu'l-Ul. el-Muhakkimetu'l-Ul, 75, 80, 81, 83, 85, 89, 105, 108,110,113-116,119, 122, 123 Muhammed b. Abdad, 98 Muhammed b. Abdillah b. Ebi Affan, 96 Muhammed b. Aflah (Rstemi mam), 12 Muhammed b Br, 96 Muhammed b. Ebi Bekr, 39 Muhammed b. el-E 'as el-l-bzai, 100 Muhammed b. Ismil b. Abdillah el-Hz rl, 97

Kuteyre b. Fuln es-Seldini, 38 kud, 76, 84, 85, 89 Kuzey Afrika, 10, 83, 98, 99, 101 117 L L hukme ill Lillah, 110 Lemeye, 100 Les Subdivisions del-lbiidiyya, 17 Leyhte, 100 Lewieki, 94, 98, 102, 105, 111 Libya, 100

103, 104,

159

Muhammed b. Yasuf Itfiyyi el-Mzabi elMagribi, 18 Muhammed Kafafi, 16 el-Muhann b. Ceyfer, 96 el-Muhtar, 86 Muhtasaru Ttirihi'l-lhadiyye, 13, 18 muhkem ve mtestbih, 22, 135 Murcie, 114, 129, 130, 134, 136 Murre b. Ubeyd, 84 Mus'ab (b. Zubeyr.) 86 Masa b. Ebi Cbir, 96 Muslim b. Ukbe elMustevrid b. Ullefe et-Temimi, 70 Musterikun fil-Mulk, 118 Mutezile, 22, 23, 111, 114, 116, 129-136, 138, 140-142 muvahhid(ler), 128, 136, 137 el-Muzayhira, 91 Mller, 51 m'min-i asi, 139 Mzab, 104 N Nafi' b. el-Ezrak, 73-78, 80, 83-85, 120 bk. Ilim ta y c lar' Nallino, 56 Neecariye, 131 Necdet b. mir el,Hanefi, 73, 76, 77, 79, 110, 111 Necdiyye, 77, 81, 82 Necedat, 123, 124, 125, 136 Necran, 19 en-Nefsiyye, 105 Neffilta, 105 Nefase, 99, 102 Nefzve, 100, 102 Nehrevan, 65-70 Nes'etu -l-Mezhebil-liidi, 16 Nevanul-Himyeri, 27, 83 . Nezva, 96, 97 Hz. Nuh, 79 Nuhayle, 68, 69 en-Nukkar (inkar edenler), 101, 102, 103, 105, 117 enNf kkariye, 117 Nusayr b. Salih el-Ibcli, 102

O- Hz. Osman, 14, 32-44, 50, 51, 55, 56, 73, 81, 82, 85, 105, 109, 116, 120, 138 Hz. mer, 26-29, 33, 35- 37, 50, 54, 55, 73, 85, 105-106, 109, 115-116, 118 mer b Abdilaziz, 88, 116 mer b. Hafs . Osman b Eb Sufra, 100, 101 mer b. Ramazan et-Tulati 18 P-R Paris, 13 Perey Smith 17 Peygamberlerin efaat', 132, Philippe Hitti, 34 putperest(-lik), 19, 28 Raid b. en-Nazr, 96 Rebeze, 36 Rebia(-11), 50, 55, 74 ric'at, 37 Ridde, 55 Risdle fi-Badi't-Tevdrih Ehl-i Y di Mrdb,

18

Sabie, 131 Sabun, 131 Sa'd b. Ubiide, 28, 30 Sadrate, 102 Saiid 13, el-As, 36 Sakifetu Beni Silide, 28, 30, 31 Salim b. Sa'lebe el-Absi, 42 Salimi, 17, 18, 87, 97 es-Salt b. Malik el-Harasi, 96 San'a, 31, 92-94 Sa'saa b. Sahan el-Abdi, 58 Sayyad, 99 Schacht. 11 Sehl-i Ch, 55 Sebeiye, 49 Sehm b. Galib et-Temimi el-Huceyml, 71 Sekkakiyye, 105 Selme b. Said (Seleme b. Sa'd), 99 Selim b. Rezik, 13 Seyf b. mer, 51 Seyyid Said, 115 Siffin, 33, 44, 47, 49, 51, 53, 57, 63, 70 Sicilunise, 100 Sieilya, 104

160

Sinan b. Asm, 85 Siyer-i Nebi, 12 Smogorzewski, 11 Sudon, 104 Sahile'', 100 Sufriyye, 81, 82, 84, 95, 123, 125, Suhr b. el-Abdi (el -Abbas) 84, 88 Sullemu'l-Amme vel-Mubtediin Eimmeti'd-Din, 18 Suriye, 26, 37, 44, 45 Suvdan b. Humran es-Sekni, 38

teabih, 129 Thamzon, 56 Tirmizi, 23 Trablus, 12, 100, 102 Trablusgarb, 100, 102, 103, Tubne, 100 Ehl-i Umdu 13 Tuhfetu'l-A'yetr Tunus,14, 18

am, 40, 67, 94 Sebes b. Rib'l et-tembni, 57 64, ebibiye, 114 ehristanl, 86, 114, 134 ehriziir, 69. emmahi, 12, 13, 16, 17, 88, 89, 90, 98 Serhu'l-Akide, 18 Serhu Akideti"t-Tevhid, 18 erh-u Usli'd-Diynet, 18 Seyhan b. Abdilaziz el-Ye kuri, 95 la, 25, 26, 33, 111, 114, 129 ii (-ler), 32, 43, 49 H-Fat miler, 102, 103, irk kfrii, 137 uayb b. Mu'arrif, 101, 102 urat, 83, 87 ureyh b. Evf, 42, 49, 65 ara 33, 34, 70, 96, 97, 99, 101, 114, 115

Ubey b. Ka'b, 36 Ubeydullah b. mer, 45 Ubeydullah b Ziyad, 71, 72, 73, 74, 84 Uhud, 55 Uman, 13, 15, 36, 83, 87, 89, 90, 94,-98 102 103, 113-115, 118, 123, 131 Umdetu'l-Ibtaliyye, 87 el-Umeriyye, 105 Urve, 31 Urve b-Udeyye, 48, 55 Usiii'd-Diyaniit, 18

V
Vn eyyt o ullar , 69 Vsame, 26

V
va'd ve vaid, 132, 133, 134, 139, 141, Vildi'l-Kura, 94, 123, 124 Vandi, 94 Varfeefun, 100 Vargla, 102, 103, 104 Vargelani, 131 el-Varis b. Ka'b el-Harilsi, 96. Yasal b. At, 120 Vasilik, 37 vasiyet, 26, 32 Vehb er-Rtsibi, 70 Vehbiye, 84, 101, 103, 105 velayet, 92 el-Velid b-Ukbe, 35 Vilayatu'd-Difa'a (savunma illeri) 103

Tabakiitu'l-Me iiyilt, 11 Taberi, 10, 31, 37, 42, 43, 48, 75, 90, 92 Tahert, 100, 101, 102, 117, 118 tahkim, 47, 51, 54, 56-59, 63-64 ,66, 81, 84, 105, 109, 116, 118 Tan, 35, 94 takiyye, 76,82,125,139 Talha (b. Ubeydullah), 33, 38-42, 50, 73 Talibu'l-Hak (Abdullah b. Yalya), 92-94, 9899, 112, 115 Telaile, 86 teberri, 75, 86 Temim(-li), 52, 55, 84

Welhausen, 34, 51, 55

161

Yahudi, 19, 37, 42, 43, 60 Ya'kbi, 10 Ya ar Kutluay, 15, 16 Yeinme, 73, 76, 77 Yemen, 19, 50, 89- 95, 112 Yermk, 51 Yezid, 72, 73, 74, 84, 86, 98 Yezid b. Abdulmelik, 88 Yezid b. Ebi Muslim, 87 Yezid b. Htim, 101 Yezid b. Kays el-Erhabt, 63 Yezid b. Mlik, 71

Yezid b. Uneyse, 104, 132 Yezidiye, 104, 131, 132 Yez b. Muhalleb, 88 Z Zente boyu, 99 Zengibar, 10, 98, 104 Zeyd b. Husayn et-Tai, 47, 65, 66 Zeydiye, 116, 130, 134 Ziyd k EMK!, 71 Ziyd b. en-Nadr el-Harisi, 58, 63 zuhr, 89, 90 Zur'at b. el-Burc et-Ti, 48, 49 Zbeyr (b. A,,vm), 33, 38-42, 50, 73

162

Fiyat : 250 Lira