Skicim Për Zanafillen e Fjalisë Biodemokratike Amerikane

1
Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane
N shekullin njzet (XX) Evropa shumher e ndrroi ujkun. Sa her Evropa e endrrroi ujkun e rroku hemoragjia dhe e bjerri vehten npr rrugt e dyshimta frojdiane. Evropa gjat shekullit t njzet (XX) m shum se tri her u shndrrua n Ev, e gatshme pr ta kafshuar do moll: t ujkut, t gjuetarit, t gjarprit N shekullin e njzet (XX) kur pasionet, hemoragjit e Evrops u bn t shpeshta burrat e Ameriks: Vudrou Wilsoni, Franklin Dalano Ruzvelti, Wiliam Xheferson Klintoni u desht ta kaprcenin ujin e quajtur Atllantik, e n pik t dits, ta nxjerrnin Evropn e fantaksur nga shtrati i ujkut, nga shtrati i gjuetarit, nga shtrati i gjarprit. Sa e dhmbshme, veant pr popujt e vegjl, kur Dalano Franklin Ruzvelti, me rastin e hemoragjis s madhe t Evrops, ktej oqeanit Atllantik, memzi i gjeti dy gjysmburra pr kuvend: Winston erilin dhe Josip Visarionovi Stalinin. I pari,Winston erili, prodhim i politiks xhuxhe treqindvjeare t politiks angleze, t ekuilibrit t forcs, e vetdenoncoi padashje kt politik. Pr erilin thuhet me saktsi: Shoqria e erilit ishte tepr e njohur me rezultatet jo t prsosura; pr t mund t thuhet pa ndrojtje se ishte i njohur pr dshtime t parreshtura. I dyti Josip Visarionovi Stalini, nj inkarrnim i varfris, i urrejtjes, i errsirs s lagsht t elave t errta t manastireve t Tbilisit, i padefinuar kombtarisht e ideologjiskisht rendin e ri q ai (Stalini) e kishte n kok ishte pansllavizmi i prforcuar nga ideologjia komuniste. Stalini kishte deklaruar sa her botrisht: N qoft se sllavt qndrojn t bashkuar dhe e ruajn solidaritetin, asnjeri (armik) nuk do ta luaj as gishtin n t ardhmen. As edhe gishtin! prsriti ai (Stalini) duke e theksuar mendimin e vet me gishtin tregues t ngritur n ajr.
Arti shtetror i letrsive t verbra
Pas ksaj Evropa vazhdon, si nj ksulkuqe poltike, edhe sot, ti shoh n ndrr: ujkun, gjarprin, gjuetarin duke u prhnur npr rrugt pasionante frojdiane. (Gjarpri, ujku, gjuetari fjaln e par t Bibls e shndrruan n fjali konceptuale politike). Nga kjo fjali konceptuale e Bibls Evropa e shtrydhi lngun e nocioneve politike: Raison detat, Ekuilibri i forcs, Realpolitik N fjalin politike ballkanase kjo fjal e par biblike smundi ti deprtoj: incestin, aktrimin skenik, absurdin N fjalin biodemokratike amerikane fjala e par e Bibles pr her t par ra ndesh me evolucionin real biopolitik. do Evropian me nj arsimim sado fillestar e ka msuar konceptin nistor t t menduarit; aq sa e ka msuar n libra, e ka msuar nga prvoja politike strukturn e informacionit. do Evropian e di se informacioni kmbhet nprmes nj strukture aplikative t quajtur gjuh. Secili evropian e di se gjuha aplikative evropiane i ka barazuar t gjitha llojet e informacioneve politike, fetare, ideologjike, patriotike, morale, nprmes strukturs tepr kauzale, tepr homogjene, t koduara q nga Bibla. Me ta pranuar kodifikimin psikobiblik njherit e pranojm kodifikimin psikopushtetor. Rrugs s mundimshme historike Fjala biblike e koduar brenda kornizs ideore shkall-shkall u b fjali normative. do evropian i arsimuar e di se fjali e quajme mendimin e materializuar prmes fonemave, morfemave dhe pozicionit t fjalve informuese. I kemi disa lloje t fjalve kryesore: 1. Fjalia gramatikore: Subjekti Predikati Objekti. 2. Fjalia politike: Shteti Pushteti Shtetasi 3. Fjalia biblike: Hyu Gabrieli Adami 4. Fjalia letrare: Shkrimtari Protagonisti Lexuesi 5. Fjalia filozofike: Filozofi Ideja Lexuesi 6. Fjalia historike: Historiani figura historike Lexuesi.
Gjuha autoritare biblike e Zotit Hy u b model i fjalis autoritare shtetrore t Evrops. N fjalin autoritare evropiane t: Raison detat, Ekuilibrit t forcs, t Realpolitik u inkuadruan llojet kryesore t fjalive si: fjalia gramatikore fjalia politike fjalia letrare fjlaia biblike fjalia filozofike fjalia historike Fjalia e Zeusit Promethe u b model i fjalis teatrale ballkanike. Jasht t gjitha modeleve aplikative t fjalive autoritare, n rrethana krejt evolutive u lind fjalia biodemokratike amerikane q ne do ta quajm edhe fjalia e John Harkerit. 1.a. N fund t Lufts s Dyt botrore pikrisht n vitet e pesdhjeta t shekullit njzet, Winston erilli synonte politikn deshtake t Evrops: Winston erilli n vitet pesdhjeta synonte ta ngushtonte Zonn e influencs sovjetike, por tregonte gatishmri t bashkpunonte me pushtetin sovjetik brenda kufijve t reduktuar. erilli si politikan pa konkurrenc i Evrops, e shpall vetveten apostoll t fjalis autoritative evropiane, t status quos politike prmes ktij strukturimi t standarizuar

K . e ta s h m e
F ja lia a u to r ita r e e v r o p ia n e c K . e shkuar
b a K . e a rd h m e
N fjalin e status quos- angleze t erillit i lexojm t gjitha nyjetimet autoritative si jan: A. 1. 2. 3. 4. 5. 6. B. 1. 2. 3. 4. Predikati Pushteti Gabrieli Protogonisti Subjekti Shteti Hyu Shkrimtari Filozofi Historiani

5. Ideja 6. Figura Historike
C. 1. 2. 3. 4. Objekti Shtetasi Adami Lexuesi
2.a. Amerika i preferonte vendimet prfundimtare dhe nuk i besonte asnj kompromisi q e kishin br zanat britanikt dhe gjith Evropa. Udhheqsit amerikan kishin antipati, gati instiktive, pr sferat e influencs. Ata paraplqenin ta prisnin fitoren prfundimtare me prmbysjen e komunizmit sado larg t ishte, t siguronin Zgjidhje Uillsoniane t problemit t rendit botror. do lexues evropian, po edhe lexuesi teatral ballkanik, me nj arsimim fillestar mbi strukturn e t menduarit, e veneron qart se fjalia autoritare evropiane e politiks s status quos- bie ndesh me fjalin biodemokratike amerikane. Kush jemi ne? Ne jemi nj bot e tret, jasht fjalis biodemokratike amerikane q pr shptimin ton do t caktojm nj dat: datn e zanafills s fjalis biodemokratike amerikane. Kt dat, (26/10/1648) do ta quajm ditn e John Harkerit q saktsisht do ta shnojm si vindarje t dy kohrave:

Koha e ta s h m e
F ja lia a u to r ita r e e v r o p ia n e c Koha e shkuar
b a
b a
F ja lia b io d e m o k r a tik e a m e r ik a n e c Koha e a rd h m e
Koha e n d a r je s
N t dy strukturat e fjalive, t fjalis autoritare evropiane dhe t fjalis biodemokratike amerikane shenjat mtojn t dalin t njejta por thelbsisht ndryshojn n koh, n hapsir, n pozicion dhe n metodologji. Edhe n fjalin biodemokratike amerikane lexojm: a. Steti b. Pushteti c. Shtetasi Koha, hapsira, pozicioni, metodologjia i vejn n pozicion kundrshtie pr 180 fjalin autoritare evropiane t status quos-, t ekuilibrit t forcs, t Realpolitik n njern an, dhe fjalin biodemokratike n ann tjetr. 3.a. N vitet e pesdhjeta absurdi i fjalis teatrale ballkanike u b faktor politik: N vitet 50-ta i ashtuquajturi grup i t Paangazhuarve i themeluar nga teatraliteti ballkanik i Titos prfaqsonte nj dukuri t re n mardhnjet
ndrkombtare. Meqnse grupi i t Painkuadruarve i friksohej Bashkimit Sovjetik e jo shteteve t Bashkuara, ato e mbanin ann e Komunistve. Pr her t par absurdi ballkanik doli n arenn e politiks ndrkombtare. Amerika e presidentit Uillson e kishte pikasur fjalin amfor t teatrit ballkanik. Ndryshe fjalis autoritare evropiane t status quos-, t ekuilibrit t forcs, t Realpolitik, fjalia teatrale ballkanike qendronte n kundrshtime me fjalin biodemokratike amerikane. N grafikonin e tri fjalive t rruzullimit: t fjalis autoritare evropiane, t fjalis biodemokratike amerikane, fjalia teatrale ballkanike qendron e prmbysur, prher e zbrazt, jasht kohs, jasht gravitacionit, jasht vendit:
Koha e ta s h m e
Koha e shkuar
a b
Koha e a rd h m e
F ja lia te a tr o r e b a llk a n a s e
Edhe n fjalin teatrale ballkanike i lexojm: a. Shteti
b. Pushteti c. Shtetasi N strukturat e fjalive t tyre thelbsisht ndryshojn: shteti autoritar evropian nga shteti biodemokratik amerikan dhe nga shteti teatral ballkanik dhe anasjelltas.
II
Intelektualt evropian me prrpikmrin e fjalis autoritare prognozojn sot e gjith ditn histori shtetrore, patriotizm shtetror, moral shtetror, religjion shtetror, letrsi shtetrore, filozofi shtetrore, shtetas shtetror. T gjith erillt evropian t kohs son smund t shkputn nga historicizmi aristokratik i fjalis autoritare t status quos-, t ekuilibrit t forcs, t Realpolitiks. Historicizmi aristokratik i fjalis autoritare evropiane n kohn ton prodhon pseudoshpikje ekonomike, ushtarake, organizative si: monedh evropiane, ushtri evropiane, union evropian N fjalin autoritare t letrsis evropiane shkrimtari, n t gjitha rastet, e identifikon vetveten me shtetin, protagonistin e identifikon me pushtetin, lexuesin e identifikon me shtetasin. E njejta gj, pik pr pik, ndodh n filozofi, n histori, n moral, n religjion Shkrimtari n t gjitha rastet, brenda strukturs n fjalin autoritare evropiane prmes protagonistit pozitiv e promovon pushtetin aktual, prmes protagonistit negativ e promovon armikun e stisur t pushtetit. Prokuratort e mdhej t letrsis autoritare evropiane: Dante Alilgeri, Servantesi, Shekspiri, Gte, Balzaku, Dostojevski, Solzhenicini, Gynter Grasi e deri tek Handke, lexuesin evropian e robtojn, e denoncojn n pozicionin e fajtorit t prhershm.
Prokuratori i madh i Ferrit, Dante Aligeri, sillet n mnyr tepr abuzive ndaj Virgjilit, ashtu si ishte sjell ky i fundit ndaj Homerit. do lexues shtetror evropian e di se do t kishte ndodh me Komedin Hyjnore t Dante Aligerit, do t kishte ndodh me vet Dante Aligerin po ta lejonte Virgjilin bile pr nj ast t vetm, t hyj n Parajs, pikrisht n at Parajs, ku pa asnjfar pengese hyn dashnorja e Dantes, Beatrija, atje ku mund t hyj do keqbrs i paisur me nj Indulgjenc (fletfalje) t lshuar nga kisha shtetrore. Lexusei shtetas i fjalis autoritare evropiane e di saktsisht se po t hynte Virgjili, bile pr nj ast t vetm, n Parajs Komedia Hyjnore sdo t ishte botuar, do t ishte ndaluar, do t ishte asgjasuar q n zanafill. Prokuratori i Madh i letrsis shtetrore, Dante Aligeri, duke e promovuar ideopolitikisht Virgjilin n Ferrin e prhershm, lexuesin shtetas t fjalis evropiane e promovon prfundimisht n pozicionin e dgjueshmris politike. N kalkulimet e shkrimtarve shtetror, t filozofve shtetror, t moralistve shtetror q nga Adami i Bibles e Prometheu ndodhin rrebelime t kurdisura, grushtshtete t tipit t Adamit, t Prometheut, t Brutit Kas, t Makbetit qe n fillim t destinuara t dshtojn, q pifen vetm pr tu arritur animimi i katarzs politike tek lexuesi shtetas. Ngritja dor kundr pushtetit shtetror si bjn: Adami, Promotheu, Bruti Kas i Roms, Makbeti i Skocis, Dantoni i Francs, Pugaovi i Rusis, n fjalin autoritare shpjegohet si lexim ogur, si tundim i djallilt. Grekt e mnur, t quajtur poet, krejt teatralisht, sikur e kishin rrebeluar, Prometheun prap ia kthejn Zeusit. Grekt e menur e dinin se zri krcnues i Platonit Sokrat vjen nga ushtria e policia. Platoni Sokrat duke e uzurpuar fjalin politke pr Shtetin ua mson evropianve t mnur zejen e pushtetit shtetror:

Koha e ta s h m e
10
b a Koha e a rd h m e
Koha e n d a r je s
a. Filozoft (Subjekti) b. Ushtart (Predikati) c. Populli (Objekti) Fjalia letrare, e prmbysur e Homerit, Hesiodit fjalis shtetrore t Platonit-Sokrat i rrinte si hije e keqe, andaj Platoni-Sokrat e shpalosi mtesn pr ti przn nga shteti t gjith poett. Ndodhi e kundrta: Homeri dhe Hesioidi, bashk me shtetin e tij e przun Platonit- Sokrat nga fjalia teatrale ballkanike. Fjalia teatrale e Homerit, sot e ksaj dite gjllon n Ballkan:
11

Koha e ta s h m e
Koha e shkuar
a b Koha e n d a r je s
Koha e a rd h m e
a. Subjekti b. Predikati c. Objekti N fjalin autoritare t Evrops zanati i shkrimtarve shtetror i trajton protogonistt n mnyra t ndryshme: Adamin, Brutin-Kas, Makbetin, Dantonin, Pugaovin i denon me metoda drakoniane; Don Kishotin, Sano Panen, Tartufin, Sobakijeviin i tall me cinizm t thell; Martin Luterin, Doktor Faustin, Raskolnikovin i detyron t pendohen. Zanati i shkrimtarit shtetror i prdor t gjitha mjetet e propagands shtetrore: moralin, patriotizmin, ideologjin, fen, heroizmin si atribute t shtetit. Zanatlijt politik si: Eskilil i grekve, Shekspiri i anglezve, Pushkini i rusve, Gte i gjrmanve, Servantesi i spanjollve, Stendali i francezve, secili me mjete t rastit, turrn kundr opozits s pifur: Shekspiri me thik, Pushkini
12
me spat, Stendali me gijotin, Servantesi me ironi vrastare, Gte, Tolstoi, Dostojevski me pendim vrastar N fund, fjalia autoritare evropiane i ngrthen n status quo: Cezarin, Napoleonin, Hitlerin, StalininN kt fjali mbesin modele krcnuese: Cezari, Bruti-Kas, Prometheu, Makbeti, Dantoni, Don Kishoti, Pugaovi, Fausti, Raskolnikovi. N fjalin autoritare evropiane t status quos-, t Ekuilibrit t forcs, t Realpolitiks, amshueshm fosilizohen: Shekspiri, Gte, Servantesi, Pushkini, Ruget de Lisle, Bucheri, Tolstoi, Dostojevski, Pushkini. N status quon- , n ekuilibrin e forcs, n Realpolitik fosilizohen: Anglia, Franca, Gjermania, Rusia N fjalin autoritare evropiane t gjitha nocionet: shkrimtar, protagonis, shtete, ide, hero, moralist pozicionohen n kundrshtim me rrjedhn e kohs pr hir t tradicionalizmit t animizuar. Fjalia evropiane mbetet prher n kohn e shkuar dhe, sot e gjith ditn, vazhdon t kryhet n kohn e shkuar.
Koha e ta s h m e
b a Koha e a rd h m e
Koha e n d a r je s
13
Intelektualt shtetror, sipas interesave t pushtetit i eksperimentojn n kohn e shkuar: protagonistt, idet, moralin, figurat historike, religjionin pr ti dishiplinuar lexuesin-shtetas dhe shtetasin-lexues. N strukturn e fjalis autoritare evropiane lexuesi-shtetas apo shtetasi-lexues i prkasin kndit m t largt t fjalis. Kjo do t mbetet m arkaiku n koh, i kontrolluar politikisht nga shteti-Pushtet; do t thot koalicioni i kndve AB e kontrollon kndin C. Koalicioni i kndve AB t fjalis autoritare evropiane do t lexohet: A=Subjekti (Shteti, shkrimtari, filozofi, ideologu, moralisti, historiani, kleriku), B=Predikati (Pushteti, Protagonisti, ideja, morali, figura historike, feja ). Subjekti (A) i fjalis autoritare evropiane e arrin absoluten e barazimit me: Shtetin, Shkrimtarin, filozofin, ideologun, moralistin, klerikun, sipas modelit t fjalis biblike:
Koha e ta s h m e
a b Koha e a rd h m e
Koha e n d a r je s
14
a. Hyu Subjekti (A) b. Shn Gabrieli protagonisti (B) c. Adami + Ev shtetasi+ lexuesi (C) N fjalin autoritare evropiane u qartsua oguri i prer i referencs. Nikolla Makiaveli n filozofin politike e n politikn filozofike, n mnyr shkollore, Sundimtarin e absolutizon duke e identifikuar me Subjektin (A) absolut. N ogurin e referencs s prer t Nikolla Makiavelit lexojm: Profeti pa shpat (pa polici, pa ushtri, pa propagand) sht i destinuar t dshtoj. Makiaveli n mnyrn m shkollore, n fjalin autoritare e cakton absoluten e Predikatit (B). N kt rast predikati (B) barazohet me ushtrin, me policin, me propagandn. Pik pr pik sipas referencave t Nikolla Makiavelit e t Dante Aligerit Hitleri e arriti Ferrin industrial t Aushvicit, t Mathauzenit, t Dahaut. Sipas ktyre referencave Stalini e arriti industrin gjigante t Gullagut. N Ferrin manifaktural t Dante Aligerit digjen e piqen t gjitha Ana Franket hebreje. N Gullagun gjigant riedukohen deri n vrasje t gjitha Ana Franket. Franc Kafka, m tepr instiktivisht,detyrohet ta kuptoj ogurin e fjalis autoritare evropiane e cila kullonte fut t zez mbi popullin hebre. Franc kafka e kuptoi prtej pesimizmit real se populli hebre do t piqej e digjej n t gjitha ferret evropiane duke filluar nga Ferri manifaktural i Dantes e deri tek ferret industriale. Franc Kafka e kuptoi se Jezusin e denuan Romakt me lienc t qart politike por pasardhsit e romakve nuk u penguan t ndrtojn parajsn dhe ta marrin mandatin mbi t. Franc Kafka e kuptoi se nj det lotsh zhurits i tri Marive smundi ta shptoj Jezusin nga dnimi
15
dhe smunden, m von ta shptojn asnj hebre nga Ferri manifaktural as nga Ferri industrial. Hebrejt u dnuan shumfish: u kryqzua Biri i tyre, u shpall popull Jud, u shpall popull fajdexhi, u shpall popull mkatar, u shpall popull ujk. Morali, feja, patriotizmi, ideologjia, historia ujkun e kan liencuar pr marketing politik: vraje ujkun! Franc Kafka n tregimin: N kolonin ndshkimore thot: Pr hir t shpjegimit, krahas ktij tregimi, se nuk sht vetm ai torturues, por se asti yn i prgjithshm dhe imi personal qe dhe mbeti njlloj torturues. N kt konstatim t sakt t Franc Kafks vetcenzurohet sintagma m domthnse asti yn n vend se t thuhet asti hebraik. Franc Kafka, n vitin 1916, kur u shkrua tregimi N kolonin ndshkimore, e dinte se asti hebraik ishte pjekur n Ferrin manifaktural t Dante Aligerit dhe se zanati i furrave industriale po prfeksionohej npr Evrop. Interpretimet cinike t intelektualve shtetror, sipas fjalis autoritare evropiane, Franc Kafkn e interpretojn nga kndvshtrimet huqe: nga psikanaliza, mitologjia, psikologjia religjioze T gjitha kto shpjegime t fjalis autoritare evropiane e uzurpojn vrtetsin e astit personal t Kafks dhe astin e prgjithshm hebraik. Mendimi tjetr do t na shpiente n gabim; Franc Kafka i paatdhe smund t bhej subjekt, smund t bhej shkrimtar. Shkrimtari pa shtet smund t arrij, smund t ekzistoj. Franc Kafka e kishte kuptuar se pr talentin hebraik do t bhet vetm fjalia biodemokratike amerikane kurse pr nacionalistin hebraik shteti i ardhshm i Izraelit. Midis shtetit nacionalist t Izraelit dhe Shteteve t Bashkuara t Ameriks Franc Kafka e zgjodhi Amerikn. Franc Kafka i kishte provuar e do ti provonte me lkurn habraike: patriotizmat, moralet, religjionet, ideologjit, evropiane . Mtuesi i talentit artistik si Franc Kafka, pa shtetin e vet smund t bhet shkrimtar; shteti
16
del m i vjetr se shkrimtari; shteti e bn shkrimtarin. Kshtu ka qen prher n Evrop. N gjysmn e dyt t shekullit t nntmbdhjet Benjamin Dizraeli u b kryeministr i Anglis. Kjo sdo t thot se Evropa duke zgjedhur pr kryeministr nj hebre kishte abuzuar: patriotizmin, moralin, religjionin, ideologjin e tipit tradicional. Sakt mund t konstatojm se ifuti plak, Benjamin Dizraeli, kryeministr i Anglis nuk kishte shtet, nuk kishte atdhe. Dizraeli kur e mori vesh me1868 se do t bhej kryeministr u ngazllye: Urra! Urra! U ngjita n maj t shtylls s rrshqitshme! Asnj ifut sishte ngjitur n maja kaq t larta t politiks britanike. N mentalitetin britanik nuk kishte ndodhur ndonj krisje por pse Dizraeli merrej si sfid pr Bizmarkun e Gjermanis. Bizmarku, deri n shterrim, i trembej takimit t Dizarelit me kryeministrin rus Gorshakovin. Kur n mnyr provokative, n Kongresin e Berlinit, e pyetn Bizmarkun pr qndrn e gravitetit, ai ( Bizmarku ) e tregoi Dizraelin: Der alte Jude ( ifuti plak). N fjalin autoritare t Bizmarkut prtej ironis vazhdon prbuzja, urrejtja. Pikrisht aty ku dshiron Bizmarku prfundon asti i Juds Benjamin. Dizraeli, si nj djalosh i ri novelist, ishte m tepr antar i literatit se sa politikan dhe kishte m shum t ngjar ta mbyllte jetn si nj shkrimtar e tregimtar i shkelqyeshm se sa si nj figur politike. (N kt rast Henry Kisinxheri mendon si nj hebre amerikan, jo si nj hebre evropian). Benjamin Dizraeli sdo ta arrij asnjren: as shkrimtarin as politikanin sepse nuk kishte as shtet as atdhe Der alte Jude (ifuti plak). N fjalin autoritare evropiane Benjamin Dizraeli pik s pari identifikohet, para t gjitha entiteteve evropiane, si ifut. Nuk mund t thuhet se me klithjen ngazllyese t Dizraelit: urra! urra! u ngjita n maj t shtylls s rrshqitshme t mos jet aritur asti torturues i Franc Kafks.
17
Nj npuns imcak, Franc Kafka, e kishte provuar, n shkalln e ult t npunsit bankar, avanturn politike t Benjamin Dizraelit. Ironia e avanturs politike Franc Kafkn e kishte msuar t mos bhet kurr n Evrop as politikan as shkrimtar. Vetm pas vitit 1945, kur n fund t veprave t redigjuara t Franc Kafks, u vu lapidari i ndrgjegjs njerzore Ana Franku, pasoi dallimi thelbsor i interpretimeve: sipas fjalis autoritare evropiane dhe sipas fjalis biodemokratike amerikane. Kto dy interpretime dalluese, diametralisht t kundrta, Franc Kafkn e shpjegojn sipas kohrave t ndryshme, sipas pozicioneve t ndryshme, sipas metodologjis s ndryshme.
Koha e ta s h m e In te r p r e t im i p r K a fk e n F ja lia a u to r ita r e e v r o p ia n e c Koha e shkuar b a b a In te r p r e t im i p r K a fk e n F ja lia b io d e m o k r a tik e a m e r ik a n e c Koha e a rd h m e
Koha e n d a r je s
N fjalin autoritare evropiane: ABC: Shteti, Pushteti, Shtetasi, Franc Kafks nuk ia pranojn identitetin e
18
shkrimtarit, t Protagonistit, t Lexuesit. Si t gjith hebrejt e Evrops Franc Kafka do t mbetet jasht identitetit shtetror e letrar, i gatuar pr dnim t prhershm. N fjalin autoritare evropiane hebreu i pasionuar n do ast ekzekutohet. Edhe sot e gjith ditn mentaliteti evropian (fjalia evropiane) ngrthehet n hapsir neutrale midis shkencs e religjionit; historia mbetet midis ngjarjes s improvizuar n tradit dhe aktit t mirfillt politik. E njejta gj vlen edhe pr letrsin e cila qendron midis fjals dhe figurs. Edhe filozoft nga terreni i ides mtojn ta uzurpojn mentalitetin e shtetasit pr interesin politik t shtetit, ashtu si bn PlatoniSokrat. Emrtimi Art si di e bukur, si frymzim apolitik, sipas konceptit t Platonit-Sokrat, mbi bukurin e dobishme e t dobis s bukuris, n fjalin autoriative evropiane nxjerret nga Fshati Petemitkin pr interesa, vetm politike. Artin, Iden, ngjarjen, fjalia autoritare evropiane i ka uzurpuar duke i zhvilluar n moral shtetror, n religjion shtetror, n ideologji shtetrore, n patriotizm shtetror. Arti i fjalis autoritare evropiane vret; Ideja e fjalis autoritare evropiane vret; Ngjarja e fjalis autoritare evropiane vret; Patriotizmi i fjalis autoritare evropiane vret; Ideologjia e fjalis autoritare evropiane vret; Pr kt le t flasin: Sokrati, Dante Aligeri, Tomas Mani, Sigmund Frojdi, Ajnshtajni, t cilt pr nj moment t caktuar mbetn pa mbrojtjen e pushtetit t tyre. Franc Kafka simbolizon m t dhimbshmin. Ai i takon, si t gjith intelektualt e popujve t shtypur, prsekutimit, dbimit, prbuzjes. Ky intelektual nuk ka shtet t vetin pr ta mbrojtur, pr ta avancuar zyrtarisht n tufn e letrsive evropiane. N letrsin e fjalis autoritare evropiane Gte e shijoj sherbetin e Artit Shtetror ndrsa Franc Kafka e provoi helmin e Artit Shtetror; ndrsa Hegeli e provoi sherbetin e Ides Shtetrore, Sokrati e provoi helmin e Ides Shtetrore. Franc Kafka e kuptoi pamundsin e artit jasht shtetit; ai nuk deshi t interpretohej n fjalin autoritare evropiane si
19
u interpretua ktu e dymij vjet, Jezu Krishti. Franc Kafka me testamentin e vetkalljes s librave donte ti shmangej sinonimit psikopatik t popullit hebre prmes interpretimeve psikanalitike, mitologjike, psikologjikoreligjioze e, n fund edhe interpretimeve politke: 1.N tregimin Shndrrimi nj agjent tregtie, hebre, zgjohet nj mngjez n shtratin e vet i ndrgjegjshm se nuk sht qenje njerzore por sht nj kandrr e madhe. Ky insekt i madh hebre ndrgjegjshm gjendet jasht Shtetit, jasht Ligjit, jasht Identitetit, jasht Letrsis, jasht Historis. Kjo kandrr e ndrgjegjshme do t digjet n furra industriale, do t digjet si personifikim unik i Ana Frankut. N artin Nacionalit evropian kultivohet sugjestioni mbi eprsin gjenetike t popujve mbi popujt: Juda sublimon mkatin gjenetik t hebrejve, Ponce Pilati sublimon eprsin gjenetike t Ligjit romak. Insekti hebraik i Franc Kafks e nyjeton mentalitetin evropian pr popullin hebre. Franc Kafka prmes Kandrrs s ndrgjegjshme hebraike prfundimisht del nga fjalia autoritare evropiane pr t hyr n fjalin biodemokratike amerikane. Ky do t quhet udhtimi m i vshtir intelektual kur njeriu shkputet nga t gjitha entitetet tradicionale pr t rrugtuar drejt demokracis. Franc Kafka nuk rrugton drejt Izraelit po drejt Ameriks. Rrugtimi prej kohs tradicionale t fjalis autoritare evropiane n fjalin biodemokratike amerikane e bn thyerjen e madhe t kohs:

Koha e ta s h m e R r u g tim i i F r a n c K a fk s F ja lia a u to r ita r e e v r o p ia n e c Koha e shkuar b a b a F ja lia b io d e m o k r a tik e a m e r ik a n e c Koha e a rd h m e
20
Koha e n d a r je s
Sikur Franc Kafka t mos ia msonte popullit t vet kt rrug t shptimit nga nocioni koh, populli hebre do t ishte zhdukur n industrin e Hitlerit e n Gullagun e Stalinit. 2. N romanin Procesi t Franc Kafks, akuzohet qytetari hebre, Jozef K. pr mkatin pr t cilin nuk di asgj. Ai ftohet n gjyq. Qytetari, hebre Jozef K. tr jetn pret para dyerve t gjyqit derisa plaket. Jozefi K. tashm i plakur, i pafuqishm e pyet npunsin (lexo: Ponce Pilatin) pse gjat gjith kohs nuk erdhi askush para dyerve t gjyqit kur t gjith njerzit e synojn Ligjin. Npunsi (lexo: Ponce Pilati) i thot qytetarit hebre, Jozef K., se dyert e Ligjit ishin t hapura vetm pr t (lexo: Jezusin K.). Qytetari hebre, Jozef K., prfaqsues i popullit hebre, kishte pritur (lexo: dymij vjet) para dyerve t Ligjit evropian me mkatin e Juds mbi shpind. Ligji evropian e pret Qytetarin hebre ta verifikoj vetdenimin judaik, t konstatoj vetvrasjen historike t Qytetarit K. e t krejt popullit hebraik.
21
ka mund t barabitet m cinizm evropian sa vrassi i dyfisht romak, vrassi i Jezusit dhe vrassi i hebrejve, t krkoj nga viktima e par ta mohoj viktimen e dyt: t krkohet nga Jezusi ta mohoj popullin e vet vetem pse ky popull shprthei: Hosana baraba! Shrbimi Informativ romak n turmn e hutuar judaike i kishte infiltruar njerzit e vet, t paguar, t jerrshin pr interesat e Roms: Hosana Baraba! Roms i duhej i gjall Baraba sepse prmes Barabs Roma i mbante t ndezura zjarret e rrebelimit judaik. Ushtria romake, policia romake, sherbimi informativ romak, n Jude e n Galile mbaheshin nga rrebelimet e Barabs pr ta terrorizuar popullin hebraik. Paqja e predikuar nga Jezusi: Jepni ka i takon Cezarit, ushtris romake, policis romake, shrbimit informativ romak, ua merrte nga dora armn pr terrorizimin e popullit hebre. Sot e gjith ditn e lume vrassit e Jezusit e aktrojn pr do Pashk rrugtimin e fundit t Jezusit npr katrmbdhjet stacione. Pas dymij vjetsh interpretimi t gabueshm nuk dihet se cili: Ponce Pilati duhet t pres para Ligjit hebraik apo Jezusi do t pres para Ligjit evropian. Skribomant shtetror t ungjijve romak e akuzojn Judn aq bollshm saq asnj ligj, sado i mshirshm, ska guxim ta mbroj popullin hebraik. N interpretimet ungjillore Juda Isakarioti akuzohet, promovohet n simbol t mkatit pr ta kncnuar lexuesin-shtetas e shtetasin-lexues. Kujtesa hebraike mban mend vrasjen e Jezusit, prbuzjen dymij vjeare, krematoriumet e Aushvicit, Mathuzenit, Dahaut por nuk e mban mend drejtsin e Ligjit. T tri kto dnime t helmta vshtir ti takojn nj populli prve n dnimet sodonike. Jorge Semprum, shkrimtar i mbijetuar nga kampet e prqndrimit thot: Ajo q m kujtohet mua sht kutrbimi i krematorit. Krematori ka punuar dit e nat dhe nga ai vinte nj kundrmim shum i uditshm. Ky kundrmim pr mua
22
sht simboli i kampit t prqndrimit. Kt gj sociologt smund ta shpjegojn Me dshmit duhet t ndalohet dshmia artistike t ciln do ta bnte prvoja. Kur t vdes njeriu i fundit i cili e mban n mend kundrmimin e krematorit do t zhduket prjetimi i kampeve. Pr to ather do t dshmonte vetm arti. Pr Franc Kafkn arti i Dante Aligerit nuk e solli kundrmimin e krematorit por e solli krcnimi pr t; pr Franc Kafkn ungjilltart e shtetit romak nuk e solln aromn e gjakut t Jezusit por e solln krcnimin e Ligjit romak. Kujtesa e popullit hebraik i mban n mend kundrmimin e krematorit t t Dantes dhe krcnimin e Ligjit romak. Hebrejt me ngurrim do t konstatojn se Franc Kafka e ka t trashguar nga gjaku hebre, si Jezusi, guximin e flijimit. Meq Jezu dhe Kafka se kishin shtetin e tyre e lakmojn udhtimin e Mojsiut: i pari drejt qiellit i dyti drejt demokracis amerikane. Askush se di dshirn intime t Jezusit pr udhtimin drejt Roms. Franc Kafka do t bhet Mojsiu i fundit. I shptuar do t dal ai popull q shkrimtari i tij e flijon veten si Franc Kafka i rrall. Do t duket e teprthn se me vetflijimin shkrimtari e shpton popullin e vet nga mashtrimi patriotik, nga mashtrimi moral, nga mashtrimi ideologjik, nga mashtrimi religjioz . Franc Kafka e kuptoi definitivisht se shkrimtarin e t gjith intelektualt i bn pushteti shtetror. do popull shtetror e ndrton shrbimin informativ prmbi artin, prmbi letrsin, prmbi historin, prmbi filozofin, prmbi sociologjin. T gjitha kto entitete kulturore flourescensojn vetm kur i shrbejn pushtetit duke u shndrruar n shrbim informativ. T gjitha entitetet kulturore t fjalis autoritare evropiane jan br suplementare, parsore ose dytsore t Shrbimit Informativ t pushtetit shtetror. Nse shkrimtari, ta zm, nuk arrin tu shrbej dy pushteteve ather njri nga
23
kto pushtete shkrimtarin do ta dnoj me harres, me ndales. Dihet se Tomas mani n vitin 1900, kur e botoi veprn Budenbrokt ishte gjerman i mir pr Kaizerin por tridhjet vjet m von u b gjerman i keq pr Hitlerin. Franc Kafka e dinte se nuk mund t bhej shkrimtar nj hebre i Prags, veanarisht n fillim t shekullit XX kur rrymat politike t Evrops kufizonin me nacionalsocializmin. Andaj Franc Kafka ia l amanet mikut t tij, Maks Brodit, tia djeg nj pjes t trashgimis ltrare pr t ciln, prkundr ngushllimit, se dime u b me t. N fund t Lufts s Dyt, n vitin 1945, kur SHBA-ja aktualizoi Holokaustin e madh mbi hebrejt me ditarin e dhimbshm t Ana Frankut, papritmas Maks Brodi u paraqit me veprat e redigjuara t Franc Kafks. Asnjher nuk do t dihet ka sht e Franc Kafks e ka e Maks Brodit n veprat Procesi, Kshtjella, e veant n romanin Amerika. Por do t msojm e do t bindemi se SHBA-ja e bri botimin e veprave t Franc Kafks askush tjetr. T vetmashtruarit, mashtruesit, mendojn se Evropn e shpton Samuel Beketi me Xhems Xhojsin e Tristan Carn; mendojn se me teatrin absurd Beketi si ka takuar asnj pushteti. Mashtrohen mashtrojn; Samuel Beketi me demagogji t absurdit rreket ta aktroj aktin apolitik, ta mohoj strukturn e fjalis autoritare evropiane duke thn pik pr pik: As un vet se di kush sht, apo kush do t jet Godoja. Prmes ktij konstatimi cinik demagogjik, Beketi tenton ta indoktrinoj spektatorin lexues me protagonistin univerzal, jasht kohs, jasht hapsirs, se Godoja n t njejtn koh mund t jet dikushi e mund t jet askushi. Prkundr sugjerimit t Beketit ne sdo ti reshtemi faktit se fjalia autoritare evropiane ka struktur, ka ngjarje, koh, hapsir, protagonist, ide Beketi me mosdijen e vet don ta bj t verbr spektatorin-lexues para Godos apolitik duke i anashkaluar protagonistt: Vladimirin dhe Estragonin. Kta t dy protagonist, krejt kot, krejt pabindshm, prpiqn
24
t duken apolitik, t paprcaktuar, sikur pr ta t jet krejt e njejt kush do t jet Godoja: demokrat, anarkist, komunist, nacionalsocialist profet, diktator, revolucionar, mbinjeri Jezu, Luciferri, Sh. Augustini, Hitleri, Stalini N fjalin autoritare evropiane eksperimenti i Beketit po edhe i Xhojsit apo i Tristan Cars, i t gjitha drejtimeve t quajtura moderne, apolitike, vetm e mashtron publikun me efektet skenografike ku paraqitet nj dru apolitik. T gjith kta shkrimtar modern evropian me artin e absurdit e kan br legjitime rehatin e pushtetit shtetror duke krijuar iden se shtetasi evropian ska tjetr breng prve krkess pr njfar arti komod. Kta shkrimtar t quajtur e t vetquajtur modern, pik pr pik ia kan paguar tagrin fjalis autoritare evropiane, ia kan paguar tagrin pushtetit shtet. Protagonisti i cilitdo drejtim letrar, ai i atij m absurdit nuk mund t dal jasht struktrus tradicionale t fjalis autoritare evropiane: ABC:
K . e ta s h m e
25
a. Shteti Beket b. Pushteti Godo c. Shtetasi spektator
a. Shteti shkrimtari b. Pushteti-protagonisti c. Shtetasi-lexuesi Beketi, si edhe t tjert modernist mendojn se duke e zbuluar vetem kndin B t fjalis autoritare evropiane, do t thot duke e dhn protagonistin absurd, lirohen nga struktura politike e ksaj fjalie. Por struktura e fjalis autoritare ka mekanizm tepr preciz; mjafton ta zbulosh njeriun pr ta zbuluar politikn. Me t gjitha eksperimentet Franc Kafka e lektis vetvrasjen brenda fjalis autoritare evropiane. N kt fjali autoritare e veneron edhe strukturn ungjillore. Instiktivisht, pa qen kurr n Amerik, e kuptoi se vetm fjalia biodemokratike e SHBA-ve shprdredh misterin e aktruar se kujt i shkonte pr shtati vrasja e Jezusit: romakve apo hebrejve. N romanin Kshtjella t Franc Kafks nj hebre, Gjeodeti K. i ftuar pr t hyr n pun mbrrini n Fshatin rrz Kshtjells por gjith jetn e tij biblike as nuk punsohet as sia arrin ta kuptoi pse erdhi n kt Fshat. Gjeodeti K. po edhe populli hebre K. q nga mosha e re biblike smundn ta kuptojn ardhjen e tyre tek Kshtjella Evrop, pr ta kaluar nj jet biblike para Ligjit evropian t Ponce Pilatit. Studiusit e politizuar t fjalis autoritare evropiane Franc Kafkn qllimisht e nxjerrin nga burgu i epiks q do
26
t thot e nxjerrin nga kompozicioni i ngjarjes akuzuese. N kt shptim t Kafks nga kompozicioni i ngjarjes akuzuese, studiusit shtetror lektisin ta manipulojn shkrimtarin hebre, n pik t dits, n strukturn e fjalis autoritare t Dantes, t Shn Augustinit, t Hegelit, t Nies, t Hitlerit, t Stalinit Mendimtari kalkulues i fjalis autoritare evropiane e bn atentatin e tret mbi Franc Kafkn, mbi t gjith protagonistt e Franc Kafks, mbi gjith popullin hebre para Ligjit evropian, para Kshtjells evropiane. Mendimtari i politizuar i fjalis autoritare evropiane nxiton ta laj e ta shprlaj pushtetin e Ponce Pilatit duke e dbuar Franc Kafkn nga kompozicioni i ngjarjes akuzuese. Mendimtari shtetror Franc Kafkn don ta nxjerr nga kjo ngjarje: Nj udhtar K., hebre, n nj qytet evropian, ndalon dhe e pyet nj polic evropian pr rrugn drejt stacionit: t gjith hebrejt K.e lypnin stacionin e Jezusit, stacionin e Franc Kafks. Polici evropian i prgjigjet qytetarit K., hebre: Hiq dor! Hiq dor! Polici, figura e pushtetit, me fjalin e prsritur disa her: Hiq dor! Hiq dor! e bn atentatin e fundit mbi popullin hebre. Civilt e fjalis autoritare evropiane: shkrimtari, filozofi, historiani, ideologu, fetari, moralisti, me gojn e Ligjit polic nxitimthi e urdhruan popullin hebre: Prite Gjyqin e fundit o popull hebre! Dhe populli i Juds K. e priti Gjyqin e fundit n Aushvic, n Mathauzen, n Dahau N romanin Amerika, t paprfunduar, Franc Kafka me vizion e inicon Daljen e tret t popullit hebre; ndryshe nga Mojsiu zbulon det tjetr: Franc Kafka prpiqet ta nxjerr popullin e vet nga fjalia autoritare evropiane e ta vendos n fjalin biodemokratike amerikane. Fjalia biblike evropiane sot e gjith ditn ka mbetur n tradicionalizmin aristokrat, n strukturn manifakturale prej t cils lektis t dal Franc Kafka:
27
K . e ta s h m e
1.Fjalia autoritare biblike: a. Shteti i Hyut b. Pushteti i Gabrielit c. Shtetasi Adamev 2.Fjalia autoritare evropiane: a. Shteti - i Mbretit b. Pushteti i Parlamentit c. Shtetasi i Mkatit 3.Fjalia e letrsis evropiane: a. Shteti - i shkrimtarit b. Pushteti - i Protagonistit c. Shtetasi i Lexuesit

4. Fjalia e filozofis evropiane: a. Shteti i Filozofit b. Pushteti - i Ides c. Shtetasi i Lexuesit 5. Fjalia e historis evropiane a. Shteti i Historianit b. Pushteti i Figurs historike c. Shtetasi i Lexuesit
28
N strukturn e fjalis autoritare evropiane konceptet AB formojn koalicion kundr konceptit C. Thn m qart pr t gjitha rastet: 1. AB:Hyu dhe Shn Gabrieli formojn koalicion kundr Adamitev C 2. AB: Mbreti dhe Parlamenti bjn koalicion kundr shtetasit C 3. AB: Shkrimtari dhe Protagonisti bjn koalicion kundr Lexuesit C 4. AB: Filozofi dhe Ideja bjn koalicion kundr Lexuesit C 5. AB: Historiani dhe Figura historik bjn koalicion kundr Lexuesit C Hyu, Mbreti, Shkrimtari, Filozofi, Historiani, n fjalin autoritare evropiane e uzurpojn kodin e fort t Subjektit (A). Secili prej tyre, kur t doj, sipas detyrs, mund ta dnoj lexuesin (C). Shn Gabrieli, Parlamenti-qeveri, Protagonisti, Ideja, Figura historike, n fjalin autoritare evropiane e uzurpojn kodin e fort t Predikatit (B). Secili prej tyre, kur t doj subjekti, mund ta ekzekutoj Lexuesin Shtetas (C). Lexuesin shtetas koalicioni i fort (AB) e kodifikon n kndin e dgjueshmris, t depersonalizimit, t dnimit (C) n fjalin autoritare evropiane. Andaj lexuesi-shtetas i letrsive t verbra evropiane, njsoj si pushtetit shtetror, do ti droj
29
prher Shkrimtarit, Filozofit dhe Historianit. Kta gjithmon jan n koalicion me pushtetin shtetror kundr lexuesit. Kto tri kodifikime t forta, t nyjetuara n fjalin autoritare evropiane e nxitn sfidimin e Franc Kafks pr ta djegur nj pjes t trashgimis s vet letrare. Thn m sakt: Franc Kafka duke e djegur nj pjes t trashigimis s vet letrare rreket ta djeg fjalin e kodifikuar evropiane. Ai e dinte se po t pozicionohej n kodin e fort t shkrimtarit evropian, t shkrimtarit shtetror, do t lugatosej kundr popullit t vet, kundr popullit hebre K. Intelektualt evropian, t sojit t Maks Brodit, e interpretuan Franc Kafkn me metodat m shtetrore t psikanalizs politike, t psikologjis politike, t mitologjis politike, t religjionit politik, si kodifikohet n fjalin autoritare evropiane sot e ksaj dite Jezusi. Redigjimi i shkrimeve t Kafks nga miku i tij, Maks Brodi, u b atentat i dyfisht mbi dhembjen e Franc Kafks. Kafka e ndjente frikn konceptuale tia thoshte Maks Brodit se pr popullin hebre sdo t ket vend n fjalin e kodifikuar, n fjalin e mbyllur autoritare evropiane. N fjalin autoritare evropiane e kan konsideruar veten t realizuar popujt e mashtruar t Dantes, Hegelit, Gtes, Robespierit, Shekspirit, Nies, Hitlerit, Stalinit por kurr populli hebre e popujt tjer t vegjl. Kush do ta ket lexuar romanin Amerika t Franc Kafks do t prballet me terrorin biblik t Daljes s popullit hebre, t Daljes s tret. Populli hebre, ajo pjes q mundi t ik nga Holokausti evropian, donte t hyj n Nju Jork. Por deti nuk bindet si n kohn e Mojsiut, Anija nuk hapet si n kohn e Nojs, inventari i Anijes hutohet para dyerve t Nju Jorkut. Lexuesi i romanit Amerika t Kafks e ndjen torturn e harresen pikrisht n kufirin midis dy kohrave, midis kohs s shkuar t fjalis autoritare evropiane dhe kohs s ardhme t fjalis biodemokratike amerikane.
30
Inventari evropian n anijen e Franc Kafks tek romani Amerika: adra, arka, libri, Bibla, nuk don t zbresin n Nju Jork. Ato gjra nuk don t shkputen nga Zodiaku tradicional i fjalis autoritare evropiane. Studiusit e mentalitetit t fjalis autoritare evropiane duke mos e kuptuar prtejkohn vizionare t Franc Kafks, hezitimin e inventarit t anijes para dyerve t Nju Jorkut, e spikatin si ast torturues, ndrr t keqe, smundje psiqike. Miku i Franc Kafks, Maks Brodi, sipas mentalitetit t fjalis autoritare evropiane, duke dashur ta liroj mikun e tij nga ndrra amerikane, me nj deus ex machina donkishoteske, krejt pandrgjegjshm, e vazhdon romanin Amerika. N t dy rstet Maks Brodi e dmton dhmbshm Franc Kafkn: a. Librin e paprfunduar Amerika e redigjon Maks Brodi sipas mentalitetit politik t fjalis autoritare evropiane. b. Pas vdekjes s Kafks, miku i tij, Maks Brodi e ngushllon shkrimtarin dhe t gjith hebrejt e shptuar nga Holokausti: Ju mund t jetoni, si gjithmon, krejt njsoj, si n Amerik si n Evrop. N kt mnyr Maks Brodi, miku i Franc Kafks, popullin hebraik sdon ta lejoj t dal nga fjalia autoritare evropiane si n kohn e faraonit egjiptas. Maks Brodi, si dhe mendimtar t tjer t konceptit evropian, ndikojn q njzet vjet pas vdekjes s Franc Kafks t shkruhet proza e trisht, e titulluar npr shum duar Ditari i Ana Frankut. Miqt e Otto Frankut, babait t Ana Frankut, do ta redigjonin politikisht Ditarin e Ana Frankut sikur kt ditar mos ta shptonte administrata amerikane. Ditari i Ana Frankut e trimroi Maks Brodin t jap shum t vrteta e t pavrteta pr Franc Kafkn. Nj jehon e gjr pr Franc Kafkn pasoi pas vitit 1945 n Evrop dhe Amerik. Faktet u ndan dysh: Evropa perndimore e mbronte fjalin autoritare n shkrimet e Kafks prmes tekstit hibrid t Maks Brodit. Studiusit amerikan e
31
herren tekstin hibrid t Maks Brodit pr ta njohur saktsisht vizionin e Kafks pr kaprcimin e kohrave. Nga ky konflikt midis Evrops dhe Ameriks nj koh prej tri vjetsh, Franc Kafka u shtye n fjalin e Tel Avivit. Pas tri vjetesh pelegrinazhi t Franc Kafks n Fjalin e Tel Avivit , fjalia biodemokratike amerikane e shptoi prfundimisht: Amerika proferonte vendime prfundimtare dhe nuk kishte besim n at lloj kompromisi q e kishin br zanat evropiant (H.Kisinxheri). Zanati i evropianve kurr smund t dal vet nga fjalia autoritare pa ndihmn hospitalore amerikane sikur bri me Berlinin perndimor n fillim t viteve t pesdhjeta. Shtetet e Evrops zejen e opoortunizmit e kan ushtruar n fjalin autoritare t Shn Augustinit, Martin Luterit, Hegelit, Nies, Robespierit, Napoleonit, Dantonit, Hitlerit, Stalinit. T gjitha revolucionet evropiane, qofshin religjioze, ideologjike, apo emrtime te tjera t hiqta politike t Evrops, nuk mund t dalin, as sot as nesr, nga fjalia autoritare evropiane:
32
K . e ta s h m e
a. Shteti b. Pushteti c. Shtetasi N t gjitha formacionet politike evropiane: shkrimtari, filozofi, historiani, sociologu, i bjn punt e pushtetit shtetror. N t gjitha formacionet politike t Evrops barazohen: shkrimtari-shteti, historiani-shteti, filozofi-shteti, sociologu-shteti. Sot e gjith ditn pushtetet evropiane, sipas strukturs n fjalin autoritare, do t thot sipas konceptimit t mendimit, prkojn me konceptin rus e jo me konceptin amerikan. Pr t komunikuar me konceptin politik rus politikat evropiane skan nevoj t bjn kaprcime t mundimshme kohore prej tipit t nj fjalie n fjalin tjetr. Politika xhuxhe e Evrops, e mbytur aq her n gjakun e ndotsin e vet gjat shekullit XX, don ta msheh faktin
33
publik se ktu e treqind vjet t shkuara streha e Rusis pikon n midis t Evrops. Politika xhuxhe e Evrops don ta mohoj faktin publik se do dit kur lind dielli hija e binas ruse arrin deri tek Spanja e Don Kishotit. Kur ka dit n Evrop do t pyesim, plot trishtim ne t vegjlit?
34
Shtetet e Bashkuara t Ameriks do ta kodifikojn fest kombtare, evropianr do t nyjetojn fest kontinentale, bota tjerr do ta sublimoj dit botrore, ditn e njzet e gjasht (26) t tetorit (10). Me njzet e gjasht (26) t tetorit (10) t vitit njmij e gjashtqind e dyzet e tet (1648) simbolikisht z fill fjalia biodemokratike amerikane. Kt dit n Bibln biodemokratike amerikane u nda terri nga drita, u nda koha nga koha, u nda Adamii nga Adami, u nda Eva nga Eva, u nda u b dita e par biodemokratike u b dita e par e demokracis biologjike. I Do ta nyjetojm shenjen dalluese, n ciln dit t doni, midis Franc Kafks shkrimtar t cilin fjalia autoritare n romaninm Amerika e pengon t zbres n Nju Jork dhe puntorit t krahut t ardhur nga Plimuthi anglez Gjon Harkerit (John Harker) i cili n muajin qershor t vitit1648 aq guximshm zbret n portin e vogl t lumit Hadson. Kodi i fort i ishkrimtarit-shtet e programon Franc Kafkn t mos zbres para dyerve t Nju Jorkut. Kt e krkon fjalia autoritare evropiane. Franc Kafka prkohsisht shprngulet n fjalin e trisht t Tel Avivit. John Harkeri, punrtor medits, rrugtimin nga Evropa n Amerik, me datn pes (5) t muajit t pest (5) t vitit njmij e gjashtqind e dyzet e tet (1648) e nis nga kndi
35
m i dobt i fjalis autoritare evropiane. John Harkeri kt udhtim e nis nga kndi C, ndrsa Franc Kafka nga kndi A. Kshtu e vlersoi mentaliteti i fjalis autoritare evropiane. Filozofi dhe shkenctari grek, Arkimedi, paska pas thn me cinizm: Ma jepni pikn ku t mbshtetem dhe un do ta lviz botn. Politikajt evropian, n vitin 1919, n Konferencn e Versajes, ia parashtruan Udrou Wilsonit krkesn cinike t Arkimedit: Na e jep pikn e katrt n fjalin autoritare evropiane e ne do ta kuptojm globalizmin M sakt kjo do t thot: Na jep t pamundshmn e ne do ta kuptojm globalizmin. Filozofia politike evropiane krkoi nga Udrou Wilsoni Pikn mbshtetse t Arkimedit pr ta lvizur fjalin autoritare evropiane. Ky rreth vicioz presidentit Wilson ia ka trumhaz gjasht muaj koh n Versaj:Kur pikpamja amerikane pr politikn e jashtme dhe traditat diplomatike evropiane u ndeshen me njra tjetrn n Konferencn e Paqjes n Paris me 1919, ndryshime n prvojn historike doln n pah n mnyr dramatike. Udhheqsit evropian donin ta restauronin sistemin e ekzistencs sipas metodave t njohura; mediatort amerikan mendonin se Lufta e madhe ishte rezultat i praktikave t gabuara evropiane (H.Kisinger). Kjo do t thot se fjalia autoritare evropiane ra ndesh dramatikisht me fjalin biodemokratike amerikane. Presidenti Wilson dhe politikajt evropian e shihnin, njeri-tjetrin nga perspektiva t ndryshme por nuk e ndgjonin njri-tjetrin meq midis tyre qndronte koha vakum koha e tashme. Presidenti Wilson erdhi nga tjetr koh, nga tjetr fjali, nga tjetr metodologji pr ta prmbysur nj sistem t tr q ishte praktikuar gati tre shekuj. Praktikisht, thn m qart, presidenti Wilson kisht ardh nga Amerika e fjalis biodemokratike pr ta rrzuar fjalin autoritare evropiane. Si konkludon Henry Kissingeri me tekst politik, ne do t konkludojm me tekst tjetr: politikajt evropian dhe amerikan sdo t merren vesh midis tyre derisa fjalia
36
autoritare evropiane dhe fjalia biodemokratike amerikane e kan midis tyre kohn vakum, dhe kan pozicione t kundrta n kt mnyr.
Koha e ta s h m e
b a
b a
Koha e n d a r je s
Fjalia autoritare evropiane e ruan strukturn tradicionale: AB=Shteti dhe Pushteti m t avancuar se Shtetasi C. N kt fjali Shtetasi C konzervohet n kohn m arkaike, n kohn m t vjetruar, n kohn m t shkuar. N kt mnyr shtetasi C i fjalis autoritare evropiane bhet krejtsisht i paaft ta sfidoj pushtetin shtetror. Fjalia biodemokratike amerikane e mblton strukturimin: AB=shteti dhe pushteti, ndrsa shtetasi C avansohet n kohn m t re, n kohn m t ardhme, n kohn m bashkkohore. N kt mnyr shtetasi C i fjalis biodemokratike amerikane bhet i aft ta udhheq pushtetin shtetror.
37
Kto dy fjali smundi ti pajtoj presidenti Wilson as t gjith presidentt e mvonshm amerikan. Kundrshtia dramatike midis strukturimit tradicional t fjalis autoritare evropiane dhe fjalis biodemokratike amerikane vazhdon edhe sot e gjith ditn. uditrisht amerikant nuk e thon mbase pr modesti, kohkaprcimin e John Harkerit prej fjalis autoritare evropiane n fjalin biodemokratike amerikane. Kaprcimi prtejkohor i John Harkerit prej fjalis autoritare evropiane n fjalin biodemokratike amerikane zgjati pr disa gjenerata por do ta caktojm pikfillimin. Kt kohkaprcim t John Harkerit, puntor krahu se arriti, prkundr lektisjes, Franc Kafka shkrimtar. Amerika, doemosdo do ta caktoj celebrity day t fjalis biodemokratike amerikane t kohkaprcimit fillimtar t John Harkerit. Kt celebrity day t John Harkerit, t kohkalimit Amerika do ta quaj dit lapidare si e ka nj gurlapidar, t quajtur Guri i Pelegrinit. Do ta caktojm, n disa gjenerata, nj familje t kodit t fort amerikan q kalon me evolucion shkencor nga fjalia autoritare evropiane n fjalin biodemokratike amerikane. Shkenca me metodologji i vshtron evolucionet ndrsa historia n kompoziconin e vet e cakton celebrity day (ditn ceremoniale). Meq ka shum dit ceremoniale, prej dits s Pavarsis e deri tek dita e Gjeldetit, ajo do ta caktoja Ditn e madhe ceremoniale t Adamit amerikan; ditn Fjalis biodemokratike t John Harkerit, Ditn e njzet e gjasht (26) t muajit tetor (10) t do viti. Familja e Harkerve, nga Plimuthi i Anglis, ditn e pest (5) t muajit t pest (5) t vitit njmij e gjashtqind e dyzet e tet (1648) e nisi rrugn e gjat disajavshe mbi shpindn plot rrudha t thella t oqeanit Atlantik. Bashk me t shoqen e tre fmijt John Harkeri, n fund t tri javve rrugtimi, zbret n limanin e vogl t Lumit Hadson.
38
Ditn e njzet e gjasht (26) t muajit tetor (10) t vitit njmij e gjashtqind e dyzet e tet (1648) karvani i gjat i emigrantve nga Evropa, t ngarkuar n qerre, me tesh e rrokotesh, si nj reptil i ngatht, udhtonte me fytyr kah perndimi i diellit. N mngjesin e njzet e gjasht (26) t muajit tetor (10) t vitit njmij e gjashtqind e dyzet e tet (1648) gjumi i fmijve t John Harkerit udhtonte me karrocn e mbuluar, i nxitur herpashere t nxjerrte kokn npr t grisurat e mbulojs s qerres pr ta soditur mngjezin e zymt t dits s prhitur. Jeta brenda karrocs s mbuluar t John Harkerit me fytyr drejt perndimit t diellit udhtonte posi balta e Adamit para se ta marr hukamen e Hyut. Dita e prhitur po e shpaloste mngjezin debues, aspak mikprits. John Harkeri provoi disa her ta mat kohn me orn e tij angleze; ta mat moshn e dits s njzet e gjasht (26) t tetorit (10) t vitit njmij e gjashtqind e dyzet e tet (1648) por egrsia e dits fushore kishte hyr brenda ors s xhepit. John Harkeri e pa se dita e egr e njzet e gjasht (26) e muajit tetor (10) t vitit njmij e gjashtqind e dyzet e tet (1648) sdo tu bindej rregullave t ors londineze t John Harkerit. Dita e egr me fytyr kah perndimi e maste moshn e vet me orn biologjike. John Harkeri pas tri ditsh rrugtimi zbriti pr tu prball me urdhrin e par. Dita e prhitur njzet e gjasht (26) e muajit tetor (10) t vitit njmij e gjashtqind e dyzet e tet (1648) e mshehte moshn e vet. N ann e majt t qerres s John Harkerit fusha me prhiturin e vet i kishte fshir t katr stint. Npunsi katastral, me nj tuf dokumentah n dor, iu afrua John Harkerit pr tia marr nnshkrimin mbi pronsin e toks. N fund t dorzimpranimit t dokumentacionit npunsi katastral i dha shenj John Haarkerit t shmanget nga kolona e t hyj n pronn e re. John Harkeri qndroi prball prons s tij t re pa ia njohur
39
moshn, pa ia njohur stint. Disa bizon t vjetr, mosprfillshm u larguan drejt lumit t qet t fushs duke e br John Harkerin t dyshoj pr moshn e thyer t dits s njzet e gjasht (26) t muajit t dhjet (10) t vitit njmij e gjashtqind e dyzet e tet (1648). Jo larg, n fund t fushs, zente fill nj shkurrisht e valzuar drejt kodrave t larcuara me bor. Pasi pejsazhi pa mosh e pa stin filloi t mugtohet John Harkeri hyri n karrocn e mbuluar ku gruaja e tij, Eshli, po flinte bashk me fmijt, e vuri dorn mbi Bibl. Rrembimthi doli srish, fushprons, i paisur me Bibln. E hapi dhe filloi ta lexoj me z t lart, t frikshm, t panjohur pr ditn e njzet e gjasht (26) t muajit t dhjet (10) t vitit njmij e gjashtqind e njzet e tet (1648). Me klithme rrqethese lexoi: Pasi zoti Hyj i kishte formuar prej dheu t gjitha kafsht e gjalla t fushs dhe t gjith shpendet e qiellit, i solli tek njeriu, pr t par, se si ti quaj, sepse secila kafsh e gjall do ta mbante at emr, me t cilin do ta quante njeriu. N fushn e mbrthyer nga muzgu i par asgj spiptini; bizont e hijezuar nn kurorn e lisit fushor po njejzoheshin me errsirn e par. N cepin e shkurrishts hakerroi nj dhelpr; ulurima e ujqrve erdhi nga pllajat pak m t largta bashk me aftimin e par t mbrmjes. N hejzen e horizontit t largt, njeri pas tjetrit, u ndezen disa zjarre bashk me nj tam-tam indigjenesh si rrahje e trembshme e zemrs. John Harkeri e lexoi edhe njher, me tr zrin hakrrues at pasusin e Bibiles mbi pushtetin e Adamit. Askush nuk erdhi pr ta riprtrir zanafilln e Bibls, pr ta riprtrir kontratn biblike midis zotit Hyj, Adamit, e kafshve. John Harkeri para se t hyj n qerren e mbuluar e vjerri fanarin e ndezur pr ta trembur t panjohuren. Koha u nda nga koha. Dria i nda nga terri. Fjalia u nda nga fjalia. U b nata e par.
40
Pr her t par n historin e saj fjalia autoritare evropiane mbeti pa kodet e forta ABC, do t thot fjalia autoritare evropiane ditn e njzet e gjasht (26) t muajit t dhjet (10) t vitit njmij e gjashtqind e njzet e tet (1648) i dha shenjat e para t dobsimit struktural. John Harkeri i kapluar nga natyra e virgjr e veneroi se kodi i fort ABC (Shteti Pushteti - Shtetasi) i fjalis autoritare evropiane m nuk do t funksionoj. E veneroi se kodifikimi ABC i fjalis biblike: Hyji Adami Shtazt m sdo t funksionoj. Instiktivisht e ndjeu se kontratat: biblike, morale, fetare, patriotike, politike t kodifikuara n fjalin autoritare evropiane nuk do t funksionojn m. Pr her t par fjalia autoritare evropiane do t mbetet pa Subjekt, pa Predikat, pa Objekt (ABC). John Harkeri buz fushprons s vet t re m nuk e bnt Subjektin, as Predikatin as Objektin. Thn m qart, John Harkeri ditn e njzet e gjasht (26) t muajit t dhjet (10) t vitit njmij e gjashtqind e njzet e tet (1648) nuk i prfaqsonte m Shtetin, as Pushtetin as shtetasin. Pa kodifikimet ABC, pa Shtetin, pa Pushtetin, pa Shtetasin, fjalia autoritare evropiane u b rrnoj. Banort e ksaj rrnoje u shprnguln nga koha e shkuar pr tu vendosur ne kohn e ardhme, n pozicion tjetr, n metodologji tjetr. T gjitha librat evropiane: t letrsis, t filozofis, t historis, t sociologjis, sipas fjalis s dekoduar evropiane mbeten pa protagonist, pa ide, pa figura historike. N Tokn e Re fjalia autoritare evropiane pushoi s ekzistuari. N fazn e par t kohkalimit fjalia autoritare evropiane e dekodifikuar nga elementt strukturor ABC dhe konturat e para t fjalis biodemokratike amerikane pozicionohen n kt mnyr:
41

Koha e ta s h m e
F ja lia a u to r ita r e e v r o p ia n e o Koha e shkuar
o o
F ja lia b io d e m o k r a tik e a m e r ik a n e
Koha e a rd h m e
Koha e n d a r je s
N mngjezin e dits s njzet e shtat (27) t muajit t dhjet (10) t vitit njmij e gjashtqind e njzet e tet (1648), pr ta verifikuar edhe njher kodin e fjalis autoritare evropiane, John Harkeri n ball t fushprons s tij i prsdyti zshm vargjet e Bibles: Pasi zoti Hyj i kishte formuar prej dheut t gjitha kafsht e gjalla t fushs dhe t gjith shpendt e qiellit, i solli tek njeriu, pr t par, se si do ti quaj, sepse secila kafsh e gjall do t mbante at emr me t cilin do ta quante njeriu. Njeriu ia ngjiti emrin prkats secils bagti, secilit shpend t qiellit dhe secils egrsir t fushs. Ditn e njzet e shtat (27) t muajit t dhjet (10) t vitit njmij e gjashtqind e njzet e tet (1648) asnj kafsh, asnj zog, asnj peshk, nuk erdhen ta pranojn pushtetin e John Harkerit. U nda koha nga koha. U nda Drita nga Terri. U nda Fjalia nga Fjalia. U b Dita e par.
42
Ditn e njzet e shtat (27) t muajit t dhjet (10) t vitit njmij e gjashtqind e njzet e tet (1648) John Harkeri nga Toka e Re, pr her t par doli jasht fjalis autoritare evropiane, ende pa e arritur evolucionin e doemosdoshm t fjalis biodemokratike amerikane. Prpara John Harkerit, duke u nisur nga fushprona e tij e deri n hejzen e horizontit t hapur mbretronte egrsia e virgjr. Morali evropian, feja evropiane, ideologjia evropiane, kundruall ksaj egrsie, kundruall bizonit, ujkut, indigjenit zhbeheshin pr ti ndihmuar John Harkerit. Sikur vargjet rituale 2 (18,19,20) t Bibles ta kishin br efektin si n kohn e Adamit, John Harkeri do ta bartte t gatshme fjalin autoritare evropiane n Tokn e Re pr t ven pushtet tradicional mbi kafsht n Tokn e Re, mbi shpendet n Tokn e Re, mbi peshit n Tokn e Re. Psikologjistt, biologjistt, hegelistt, ideologjistt, ekonomistt, nuk e definuan se John Haarkeri smund t vente pushtet mbi bizonin, mbi ujkun, mbi ariun, mbi dhelprn, mbi indigjenin, mbi hajdutin Pr her t par evropiani civil e kaptoi kohn psikokonceptuale, kohn biblike, kohn ideologjike, kohn patriotike Pr her t par John Harkerit nuk i foli pushteti shtetror: Sundo me shpat, sundo me propagand; bru i ashpr si luan e bru dinak si dhelpra! John Harkeri nxitimthi u gjend n kodin e fort biologjik, nga do t z fill fjalia biodemokratike. Nga instikte ekzistenciale John Harkeri do t msoj kodin e fort biologjik njsoj si bizoni, si ariu, si indigjeni Paqjen e njanshme t John Harkerit, bizoni, ujku, ariu, indigjeni, do ta merrnin kapitullin t njanshm. Opcioni i lufts totale nga ana e John Harkerit, t birit, t nipit, tek bizoni, tek ariu, tek ujku, tek indigjeni do ta zgjonte potencen e lart t mbrojtjes deri tek shkatrrimi i kodit biologjik n t dy ant kundrshtare. Ekuilibri i kodit biologjik midis John Harkerit, t birit, t nipit, n njren an dhe bizonit, ujkut, ariut, indigjenit n ann tjetr, z fill larg, shum larg
43
pushtetit shtetror, larg moralit, larg fes, larg ideologjis, larg patriotizmit. N fjalin biodemokratike amerikane pushteti shtetror nuk vjen i modifikuar si n modelin biblik t fjalis autoritare evropiane. N embrionin e fjalis biodemokratike amerikane pushteti shtetror z fill m von se shtetasi sikur n letrsi t ndodh protagonisti para se t ndodh shkrimtari. John Harkeri do t mbetet shembull i lart i kodifikimit biologjik n strukturn e fjalis biodemokratike amerikane. Individi i biologjizuar, n ambient, n t gjitha relacionet i paraprin n koh e n hapsir pushtetit shtetror:
Koha e ta s h m e
b a Koha e shkuar
Koha e n d a r je s
a. Shteti b. Pushteti c. Shtetasi
44
John Harkeri, i biri, i nipi, t shndrruar n shtetas amerikan (C) e caktojn pr vete pozicionit m t avancuar kohor, vendor, social n strukturn e fjalis biodemokratike amerikane. Prerazi, sakt e thn, se ky pozicion i John Harkerit, t birit, t nipit, n strukturn e fjalis biodemokratike amerikane i takon vetm shtetasit amerikan. Kjo do t thot se n strukturn e fjalis biodemokratike amerikane pa qen, s pari, shtetas i avancuar, smund t bhesh president. Prkundr parimit t fjalis biodemokratike amerikane n strukturen e fjalis autoritare evropiane pr tu br mbret duhet t jesh aristokrat i lart, me gjak mbretror. Shtetasi amerikan dhe pushteti amerikan (AB) n strukturen e fjalis biodemokratike korespondojn me shtetasin e avancuar, pr t mirn e njerzimit, nga pozita m t avancuara John Harkeri, i biri, i nipi, nga pozicioni i avancuar, e ndajn pushtetin amerikan n Trini institucionale: Pushteti legjislativ, Pushteti ekzekutiv, Pushteti gjyqsor. Si askund n bot, pr shptimin e njerzimit, n Amerik, individi shtetas te tri kto pushtete i mban n mbikqyrje njzet e katr orshe. John Harkeri, i biri, i nipi, t shndrruar n individ shtetas amerikan, e kan nyjetuar me ngulm evolutiv natyrn e bizonit, t ariut, t ujkut Pr her t par n fjalin biodemokratike amerikane u promovua individi shtetas evolutiv, i liruar nga revolucionet aksidentale sociale. Ka argumente t sakta, vettreguese, pse evolucioni i bizonit, i ariut, i ujkut, nuk ndodhi n fjalin latinoamerikane, pse nuk ndodhi n fjalin e komonveltit n fjalin kanadeze, n fjalin australiane, n fjalin e Zelands. N t gjitha fjalit e rruzullimit, prve n fjalin biodemokratike amerikane, ndodhi revolucioni akcidental i bizonit, i ujkut, i ariut, sipas vargjeve 18,19,20 t kapitullit t dyt t Zanafills tek Libri i Shejt. N vargun 18,19,20 t kapitullit t dyt t Bibles thuhet se t gjitha shtazt e fushs e
45
shpezt e qiellit erdhen, t dishiplinuara, tek Adami, pr ti pranuar emrat e tyre dhe pr ta pranuar pushtetin e Adamit. N t tri tipet e fjalive t rruzullimit, prve n fjalin biodemokratike amerikane, shtazt e fushs dhe shpezt e qiellit vijn plot revolucion qiellor si shtetas luajal. T gjitha fjalit, qofshin diktatoriale, teatrale ose soft fjali, ku shtazt e fushs e pranojn revolucionarisht pushtetin e Adamit qndrojn n korespondim t ndrsjell.
Koha e ta s h m e
F ja lia d ik t a to r ia le b c Koha e shkuar c a a b a b c Koha e a rd h m e
F ja lia te a tr a le b a llk a n ik e
F ja lia s o f t e K o m o n v e ltiti
Koha e n d a r je s
N kto tri tipe fjalish revolucioni qiellor i pushtetit vjen i gatshm nga ventili siperan i qiellit pr tu br model i pushteteve diktatoriale. Fjalia lationoamerikane nuk u formua n tokn e Ameriks. Ajo erdhi e gatshme nga diktatura spanjolle, e sjell nga pushtuesit gjysm misionar e gjysm avanturier. Pikrisht n avanturn e kviskotadorve t diktaturs spanjolle sot e ksaj dite ka mbetur shpirti i juntave ushtarake.
46
Fjalia e but e Komonvelltit nuk u formua krejtsisht n Tokn e Re, ajo brenda vetes e mban tundimin e politiks evropiane. Edhe sot n gjeografin politike t Kanads frymon shtja e Kvebekut, shtje anglofranceze e luajtur shum shekuj n skenn evropiane. Fjalia diktatoriale dhe fjalia teatrale ballkanike n diakroni nuk prkojn me fjalin biodemokratike amerikane dhe me fjalin- soft t Komonvelltit. Midis ktyre dy tipeve t fjalive qndron sinkronia e vakuumit. Fjalia biodemokratike amerikane e ka t vshtir, n kohn ton gati t pamundshme, kaprcimin e sinkronis vakum pr ta demokratizuar fjalin diktatoriale. Gjat shekullit t njzet Evroazia aq her e shpien veten buz vetasgjasimit duke e provokuar Amerikn t ndrhyj prtej sinkronis vakumore. Presidenti Uillson u prin presidentve amerikan pr kaprcimin e sinkronis vakumore drejt Evrops totalitare. Gjat gjith shekullit t njzet nuk ndodhen renovime n fjalin totalitare evropiane, nuk ndodhen risi n konceptin e t menduarit evropian. Bots, sot, m shum se kurr, i nevoiten ndrhyrjet amerikane n tre tipet e fjalive: n fjalin diktatoriale, n fjalin teatrale ballkanike, dhe n fund, n fjalin soft t Komonveltit.
47
Fjalia teatrale ballkanike

N fjalin teatrale ballkanike, sot e gjith ditn, komunikohet prmes politiks metaforike t Zeusit i cili komunikonte me shtetasit prmes masks zoopolitike t luanit, t demit, t ariut, t zogut Fjalia e shterpzuar ballkanike i prodhon: surrogatin, imitimin, huqjen, dshtimin, vrazhdsin fmijrore. Kjo fjali e spikat abuzimin e kohs, t hapsirs e t metodologjis. Struktura e fjalis teatrale ballkanike n korrespondim t koordinatave diakroni sinkroni kundrejt fjalis autoritare evropiane e kundrejt fjalis biodemokratike amerikane rrije n kt pozicion:
Koha e ta s h m e
F ja lia a u to r ita r e e v r o p ia n e c Koha e shkuar c

b 4
b 3
b a
b a
a
b 2
b 1
F ja lia te a tr a le B a llk a n ik e
b Koha e n d a r je s
48
Fjalia teatrale ballkanike ndryshon nga fjalia autoritative evropiane sipas lvizshmris s predikatit pushtet. Lvizja e predikatit pushtet n hipotenuzn e fjalis ballkanike, prej kndit B drejt kndit C ose anasjelltas, e zvoglon ose e rrit hapsirn e dhuns mbi shtetasin. N kt mnyr vazhdon lvizshmria e prhershme e predikatit pushtet n fjalin teatrale ballkanike t ciln Platoni Sokrat, gabimisht e ka emrtuar fjali t Homerit. Meq pushteti adoleshent i fjalis ballkanike lviz npr hipotenuzn e ksaj fjalie, sipas tekave t Zeusit, Platoni Sokrat, me konceptin e komunizmit primitiv, tenton t bj grushtshtet filozofiko pushtetor pikrisht kundr Zeusit. Platoni Sokrat, prkundr demagogjis primitive, e sfidon Zeusin duke ia dbuar nga Shteti grek Homerin e Hesioidin. N fjalin politike t Platonit Sokrat piktohen t tri strukturat kndore: ABC; Shteti (A) Pushteti (B) shtetasi (C). N gjuhn e Platonit Sokrat kto strukturime lexohen: ABC; Filozoft (A) ushtria (B) Zanatlijt (C). do shtetas i sotm evropian, me prvojn politike mund ta merr me mend se ka do t ndodhte me Zeusin sikur t realizohej fjalia politike e Shtetit grek t Platonit Sokrat: s pari Zeusin do ta paraqiste uzurpator t shtetit, pastaj do ta akuzonte e, sipas t gjitha rregullave do ta dnonte. II N veprn e mirnjohur Diplomacia diplomati amerikan, Henry Kissinger, me intelekt e me intuit, n faqen 209 zihet peng midis fjalis autoritare evropiane dhe fjalis teatrale ballkanike. Historiant e tjer si afrohen aq tepr, me metodologji, sa Henry Kissinger-i, fjalis teatrale ballkanike, pa e pas kuptuar se fjalia teatrale ballkanike sht figur, sht hijall, sht inskenim i strukturs, sht magji
49
orakullore, sht profeci polisemike. Henry Kissinger-i ndryshe, nga historiant shtetror t fjalis autoritare evropiane, ngec tek ngjarja e njzet e tet (28) qershorit (6) t vitit njmij e nntqind e katrmbdhjet (1914), n Sarajev: Me 28 qershor 1914, Franc Ferninadi, trashigimtari i fronit t Habsburgve, e pagoi me kok nxitimin e Austris n aneksimin e Bosnj Hercegovins me 1908. As mnyra e vrasjes s tij nuk mundi ti shptonte kombinimit t jashtzakonshm t tragjiks me absurdin, q e karakterizonte shprbrjen e Austris. Terroristi i ri serb nuk arriti, n prpjekjen e par, ta vriste Franc Ferdinandin, duke e plagosur n vend t tij shoferin e makins s arkiduks. Mbasi arriti n rezidencn e guvernatorit dhe i ndshkoi rnd administratort austriak pr pakujdesin e tyre, Franc Ferdinandi, i shoqruar nga gruaja e tij, vendosi ta vizitonte viktimn n spital. Shoferi i ri i iftit mbretror mori nj kthes gabim dhe, duke u kthyer mbrapsht, u ndal prball vrassit t dshtuar q shtangu, ai po e hiqte dshprimin me t pir n nj kafene n buz t rrugs. Viktimat q fati i solli vet prpara, hern e dyt nuk i shptuan vrassit. Henry Kissinger-i, n pasuesin e dyt, me instiktin e politikanit t fjalis biodemokratike amerikane shton: Ajo q nisi gati si aksident, u shndrrua n nj zjarr t madh t pashmangshm si n nj tragjedi greke Por me sa duket, edhe nj takim i mbretrve nuk do ta kishte frenuar Austrin ta ndizte fitilin, q tashm e mbante n dor pa kujdes Kajzeri. Henry Kissinger-i, gjenialisht, i nprduar elementt e fjalis teatrale ballkanike si: tragjiken, absurdin, fatin, tragjedin greke. Ai nuk don ta dij kryesoren e fjalis teatrale ballkanike, t ciln e dinte Kajzeri dhe pushteti austriak. Kajzeri e dinte, por jo Kissinger-i, se pushteti ballkanik aktron sundimin jasht kohs, jasht hapsirs, jasht metodologjis. Sipas tekes politikoartistike, n ditn e fjalis teatrale ballkanike, krejt leht, dielli mund ta ngatrroj rendin e rrugtimit; mund t lind n do koh t dit: n mesdit, n
50
mbrmje, n mngjes Si ndodh shpeshher q dita e Homerit t dal me dy mesdita, me dy mbrmje ose me disa mngjese. Austris i duhej nj atentat politik sa m spektakular dhe i besueshm. Saktsin e atentatit Austria e ndrton brenda fjalis autoritare evropiane ndersa spektakularen e ndrton n fjalin teatrale ballkanike. Kajzeri i pakujdesshm, Franc Ferdinandin e vret prpara se t vij n Sarajev; n atentatin e Sarajevs vritet vetm maskota e Franc Ferdinandit. Atentati i Sarajevs duhet t prsritet disa her brenda dits sikurse prsriten mngjeset brenda dits s Homerit. N reprizn e par do t plagoset shoferi, n reprizn e dyt do t gaboj shoferi i dyt, n reprizn e tret Franc Ferdinandi do t ndeshet ballprball me terroristin serb, n reprizn e katrt do t vritet Franc Ferdinandi. Vetm fjalia teatrale ballkanike e mundsonte shumsin e reprizave skenike t atentateve far i nevoiteshin Kajzerit. Kajzeri e kishte msuar gjat sundimit austriak n Ballkan, si dhe nga studius gjerman t folklorit ballkanas se n fjalin ballkanike sht i lart standardi i absurdit. Fjalia teatrale ballkanase e pranon standardin e Fatumit pr ta nxjerr m shum se dy her brenda dits Franc Ferdinandin para t njejtit terrorsist serb. N fjalin teatrale ballkanase pushteti shtetror, kur ti teket e aktron vetveten prmes: Fatumit, Tragjiks, Absurdit. Hipotenuza e fjalis teatrore ballkanase ka shum variacine t pushtetit protagonist, t ideve, t ngjarjeve: B1, B2, B3, Bx . N kt fjali pushteti shtetror e aktron sundimin ndrsa shtetasi e aktron luajalitetin ndaj shtetit atdhe. Shkrimtari e aktron protagonistin libr ndrsa lexuesi shtetas e aktron leximin libr. Historia e aktron ngjarjen. Fiozofia e aktron iden. Shtetasit, t gjith, e aktrojn atdheun privat kundr atdheut t tjetrit. Sa banor dhetar t ket atdheu aq atdhe kan banort dhetar.
51
N fjalin teatrale ballkanase t gjith gnjejn sipas standardit t lart t absurdit. Mundsin e till e jep vetm fjalia teatrale ballkanase sipas gjuhs mentale t t gjithve e jo sipas gjuhs s prgjithshme:
Koha e ta s h m e
Koha e shkuar
Koha e a rd h m e
b
Koha e n d a r je s
Prej kndit B e deri tek kndi C e anasjelltas n fjalin teatrore ballkanase lviz kallzuesi duke e br shumsin e pushteteve, shumsin e protagonistve, shumsin e ngjarjeve, shumsin e ideve. N qoftse shteti atdhe ballkanas i ka dhjet milion shtetas, njherit do ti ket dhjet milion pushtete, dhjet milion protagonist, dhjet milion ngjarje, dhjet milion ide. N qoft se pesmij shtetas t dheut e lexojn librin ather do t ket pesmij libra, pesmij skrimtar.
52
Fjalis teatrore ballkanase i mungon gjeneralizimi i konceptit t atdheut, i konceptit t protagonistit, i konceptit t ngjarjes. Qeveris austriake i nevoitej aktrimi i protagonistve, aktrimi i ngjarjeve, i datave, i mentaliteteve. I nevoitej Sarajeva, Serbia, Franc Ferdinandi, terroristi serb dhe Vidovdani sllav. Austria e zgjodhi 28 qershorin, kujtimin e keq t serbve pr Betejen e Kosovs. Sovrant evropian me logjikn e ftoht evropiane se gjrat brenda tyre kan rregulln e sundimit nuk morn pjes n vodvillin ballkanik t inskenuar nga Austria. Pr t mos u br as spektator as aktor t fjalis ballkanike asnj nga sovrant e Evrops nuk mori pjes n funeralin e Franc Ferdinandit. Sovrant shtetror evropian t strvitur brenda Raison detat t kardinalit Rishlj e dinin se atentat politik mund t bj vetm pushteti. Hapsirn midis shtetit dhe shtetasit e kontrollon pushteti shtetror. uditrisht Henry Kissinger-i, edhe pse, me hezitim, e pranon t realizuar atentatin e Sarajevs t dats njzet e tet (28) t qershorit (6) t vitit njmij e nntqind e katrmbdhjet (1914), jo si atentat t pushtetit kundr pushtetit por si atentat t terroristit. Henry Kissinger-i, prve hezitimit, mbase ka arsyena t tjera t mos e thot prerazi se fjalia teatrore ballkanase psikosociale prodhon surrogate politike, prodhon imitime morale, kimera religjioze, gnjeshtra patriotike, lajthime ideologjike, histori folklorike, letrsi baladike. Fjalia teatrale ballkanase lejon do gj por nuk realizon asgj. Fjalia autoritare evropiane ndalon do gj por realizon vetveten. Austria me atentatin e Sarajevs t dats 28 qershor t vitit 1914 e kombinon absurdin e fjalis teatrore ballkanase me Raison detat t fjalis autoritare evropiane, pr ta realizuar Casus belin me t paren e, pr ta realizuar fitren me t dytn.
53
Politika austriake Henry Kissinger-in e shtyen fare afr fjalis teatrale ballkanike, ku t gjitha politikat, t gjitha ideologjit, t gjitha letrsit, t gjith patriotizmat, i prkasin dits teatrale t Homerit. Sipas fjalis teatrore ballkanase nprmes tragjiks e absurdit, vetm pr casus beli, Austria viktimn (maskotn e Franc Ferdinandit) e vret n Sarajev e jo n Vjen. Viktima duhet t vij tek fjalia ballkanike e jo fjalia teatrore ballkanike t shkoj tek viktima. Mekanizmi i fjalis teatrore ballkanase Austris i jep polisemin politike t orakullit cinik. Edhe Shekspiri, i dalldisur nga skena ballkanike provoi ta locoj skenn ballkanike n fjalin autoritare evropiane. Shekspiri duke e shprfill fjalin autoritare evropiane mendon se pushtetin se pushtetin mund ta lvizin tri shtriga t dobta, t cilat mbase, nuk i njohin as rregullat m t thjeshta gjuhsore. Fjalia autoritare evropiane e pengoi grushtshtetin e suksesshm n dramat e Shekspirit; u pengua shndrrimi i metafors n akt politik. Fjalia autoritare evropiane nuk i beson artit, nuk i beson figurs. Fjalia teatrore ballkanase ia lejon Agamemnonit, si dhe t gjith diktatorve ballkanik, t gjitha variacionet e mashtrimit, t komplotit, t gnjeshtrs prej Taulids e deri n Troj. N fjalin teatrale ballkanike Agamemnonin e ndshkon, e vret impotenca seksuale, ndrsa Maketin n fjalin autoritare e ndshkon, e vret, pushteti, me t gjitha ingerencat, duke filluar nga ushtria e deri te Shrbimi informativ. N fjalin politike evropiane, treqind vjett e fundit, fraksionet e pushtetit mund t revolucioarizohen pr nj ast historik e pastaj, shum shpejt, e n mnyr t sigurt, t dshtoj. Makbeti kur provoi ta marr pushtetin prmes revolucionit t komplotit u detyrua t dshtoj. Po t vendosej Makbeti n fjalin teatrore ballkanase do t sundonte me formuln e aktrimit t standardizuar t Fatumit.
54
N fjalin evropiane t Shekspirit kur pushteti i Jul Cezarit, brenda t njejts dit, kalon tek Bruti Kas e tek Mark Antoni, para lexuesit hapet transparenca evropiane e mbshtetur n logjikn e pastr t ushtris. Lexuesi evropian dhe lexuesi ballkanas pamfletin politik t Shekspirit mbi Cezarin e Roms e lexojn me standarde t ndryshme. Lexuesi ballkanas ditn politike t Roms s Cezarit e lexon si vullnet siperan t Fatumit. Lexuesi evropian ditn politike t Roms s Cezarit e lexon, realisht, si grushtshtet t pushtetit mbi pushtetit. Shekspiri, popullin e Roms, tri her brenda t njejts dit, e ven n gjumin politik t Prokrustit: e gdhin me pushtetin e Cezarit, e shpie n sill me pushtetin e Brutit Kas e, n mbrmje ngryset nn pushtetin e Mark Antonit. Bajroni, me lazdrimin e tij tartufian, tenton tia kaloj dits politike t Shekspirit duke iu afruar fizikisht fjalis teatrore ballkanase pa i kuptuar kurr mizorit e Ali Pash Tepelencs, pa e kuptuar pickimin hileqar t mushkajs. Bajroni ska konstrukt psikomental ta kuptoj se n fjalin ballkanase ka veshtulli ugurzez, veshtulli vrastare. Kt veshtulli vrastare fjalia teatrore ballkanase e nxjerr nga bodrumet e baladave, t legjendave, t miteve. N skenn ballkanase politika pushtetore doemosdo do t ndryshoj, bile tri her brenda dits, asnjher pa i takuar dits s vet. Prokrusti i fjalis teatrale ballkanike brenda dits i ekzekutonte tri politika sipas gabimit psikofizik t shtetasit. Kur shtetasi delte m i gjat se shtrati i Prokrustit ather shtetasit ia prente kmbt pr ta barazuar me shtratin; kur shtetasi ishte m i shkurtr se shtrati ather Prokrusti ia thente eshtrat pr ta zgjatur sa shtrati; kur shtetasi pretendonte t paraqitej sa shtrati duhej ti provonte dy t parat. N t tri rastet, n t gjitha rastet, shtetasi ballkanik duhej t shtrihej i vdekur brenda shtratit t Prokrustit, duhej t jetonte i vdekur brenda shtetit atdhe, duhej t jetoj i vdekur brenda fjalis teatrale.
55
Letrsia, filozofia, historia brenda standadeve prokrustiane lexuesit shtetas, brenda dits, disa her ia presin (ia shkurtojn) kmbt, ia presin kokn sipas skems s Prokrustit. Gjuha e t gjithve n fjalin teatrore ballkanase, sot e gjith ditn frymon sipas standardeve t gnjeshtres teatrore. N faqen 443 t veprs s Henry Kissinger it Diplomacia me saktsi ogure konstaton: Dy vitt e para pas lufts vetm Jugosllavia dhe Shqipria vendosen diktatura komuniste. Jasht ktyre dy diktaturave t komunizmit ballkanik prkohsisht mbetn: Bullgaria, Rumania dhe Hungaria. Kto t fundit ishin n sfern drejtprdrejt t ndikimit rus. Marshali i Jugosllavis, Josip Broz Tito, dhe Gjeneralkoloneli Enver Hoxha i aktruan diktaturat komuniste sipas tundimit ballkanik pr tu shndrruar n qendra t komunizmit botror. Aktrimi i diktaturs komuniste t Mareshalit Tito dhe gjenerkolonelit Enver Hoxha, doktrinn komuniste e shndrruan n incest ideopolitike. Marksizmi ballkanik i Titos, Enverit, Zhivkovit, ausheskut, Hornit, ka ecur npr fjalin e njejt t aktrimit npr t ciln kishte ecur krishterizmi pr tu br bektashizm. Ortodoksizmi e bektashizmi vetm e aktrojn fen, si t gjtha nocionet ballkanike. Krejt gabimisht, pandergjegjshm, mendimtart evropian, si Bertrand Rusell i, e nxjerrin si shtyll t dyt t krishtenizmit filozofin greke. Krejt gabimisht mendimtart evropian, n formimin e krishtenizmit, e barazojn filozofin greke me sakramentet institucionale romake. Filozofia greke e mbyllur brenda fjalis s rrejshme teatrore bie ndesh me institucionin, me doktrinn. Edhe pse fjalia logjikosintaktike e Aristotelit pretendon n tre faktoret shkencor, mbetet fjali teatrale, e rrejshme. do evropian, banor i fjalis autoritare, e humb t drejtn pr
56
jet kur Aristoteli i thot: Lufta sht e drejt kur bhet kundr atyre q duhet t prkulen. Fjalia e Aristotelit ABC Subjekti (A) Predikati (B), Objekti (C), edhe pse teatrale, e rrejshme n mentalitetin ballkanas, n Evrop u realizua me kod t fort: Shteti (A) Pushteti (B) Shtetasi (C). Ather lufta e drejt e Aristotelit, sipas ksaj fjalie kodifikohet: Lufta e drejt (A) Lufttari i drejt (B) Ai q duhet t bindet, q duhet ta humb luftn (C). Thn sakt: n fjalin autoritare evropioane t gjith shtetasit nnshtetas e humbin lirin, e humbin luftn ndaj shtetit pushtet: Shteti (A) bn luft t drejt, Pushteti (B) ekzekuton luft t drejt, Shtetasi nnshtetasi (C) duhet t instrumentalizohet pr luftn e pushtetit shtetror. N historin e Evrops, duke filluar nga pushteti shtetror t tipit t Shn Augustinit Platon e deri tek pushteti shtetror i Hitlerit Stalin, cili do ta pranonte pr vete sa bn luft t padrejt? Deri sot asnjeri. T gjith shtetart bn, bjn, do t bjn luft, vetm, t drejt! Pr Platonin, Aristotelin, Makiavelin, Nien, Hegelin, Monteskien, Hitlerin, Stalinin, luft t padrejt bn vetm humbsi, i dobti, i vogli. Luft t drejt bn vetm fituesi. Luft t drejt bn i forti shtet, i forti pushtet, diktatori, monarku, populli i madh. Luft t padrejt bn nnshtetasi, populli i vogl. Pr shtetasin - nnshtetas, pr popujt e vegjl, vetm politika e globalizimit t fjalis biodemokratike amerikane e zbuloi t drejtn e jets. Fjalia biodemokratike amerikane parimisht bie ndesh fjalis s mbyllr t shoqris s mbyllur t Aristotelit Hegel e deri tek Hitleri Stalin. Komunizmi ballkanik i Marshalit Tito, sipas standardeve t fjalis teatrore, e aktroi politikn me nofkat: vetqeverisje, painkuadrim, bashkim-vllazrim. N t tri kto nofka politike rysej gnjeshtra, demagogjia, kryesisht prdorej aktrimi ballkanik i politiks. Kt aktrim ballkanik t politiks s Mareshalit Tito e shprblei bujarisht Amerika. Henry Kissinger-
57
i konstaton: Nj vend evropianolindor q ta kishte t drejtn e ndihms amerikane, nuk kishte nevoj t bhej demokratik por do t ishte e mjaftueshme t ndiqte shembullin e Titos dhe t dilte nga traktati i Varshavs. Pr shkaqe diplomatike Henry Kissinger-i nuk e zbrthen gjuhsisht e saktsisht se: Marshali Tito mbijetoi nga ndihma bujare e Shteteve t Bahkuara t Ameriks. N kohn e Marshalit Tito, Amerika nuk nxitonte ta mbeltoj demokracin e pamundshme n fjalin teatrale ballkanike. Ameriks, pr nj koh, i interesonte vetm kaq: me Titon e pa Titon, fjalia ballkanike t mbetej djerrin politike, ashtu si kishte qen gjithmon; t mbetej jasht ngertheses politike t komunizmit rus. Djerrina politike q Amerika e konsideronte blerje t kohs, sot e shum koh pas t sotms, do ta krkoj tagrin hospitalor sikur n gjith Evropn perndimore. Suprfuqis s vetme t demokracis i prket ti hap shkencrisht tri fjali mentalitete: fjalin diktatoriale, fjalin teatrore ballkanike dhe fjalin soft t Komonveltit. N kto mentalitete fjali Amerika doemosdo do t ndrhyj psikogjenetikisht, t ndrhyj m proteina, albumin, vitamina, t ndrhyj n rregullimin e konceptit koh, t konceptit vend, t konceptit pozicion, t konceptit metodologji Kundruall fjalis amfor ballkanike Kisingjeri hutohet pas kumbimit t zrit t vet kur thot: Doli se Stalini e kishte kuptuar drejt rrezikun titist pr Bashkimin Sovjetik. Sot e gjith ditn ky mendim fjali i Kissinger-it thuhet gabimisht pr Stalinin, kurse pr Amerikn thuhet sakt. Stalini don t mbeltoj komunizn sllav n fjalin ballkanike kurse Amerika e len djerr fjalin teatrore ballkanike e t Titos, Enver Hoxhs, ausheskut. Ameriks i mjaftonte t mos aktrohej komunizmi rus n fjalin teatrore ballkanike si ishte aktruar varianti i keq i krishterizmit bizantin ortodoks. Amerika e dinte se duke e ndihmuar titizmin nuk e prkrahte
58
demokracin. Po, Amerika e dinte se titizmi e demokracia nuk shkojn bashk. Politika amerikane e prbuzte do variant t komunizmit, edhe komunizmin e fjalis teatrore ballkanase si e kishte prbuz Roma variantin e krishterizmit t fjalis teatrore ballkanike. Prkundr qendrimit privat t rillit, Amerika sillej institucionalisht ndaj komunizmit t Stalinit, si bri m von ndaj komunizmave ballkanik t Titos, Enverit, ausheskut. Nga variantet e komunizmave ballkanik, komunizmi i Titos prmes grupit t t paangazhuarve tentoi t kultivohej n shtetet manifakturale afroaziatike. N fillim t viteve t gjashtdhjeta grupin e shteteve t paangazhuara Amerika e kundronte si djerrin politike, n fillim, t Hindis s Nehrus e t Egjiptit t Naserit, t grishur nga politika ballkanase e Titos, e pastaj t shum shteteve afroaziatike t cilat i dronin Bashkimit Sovjetik. N ann tjetr Bashkimi Sovjetik, i cili e mbante veten inovator n politikn globale diktaturat manifakturale t shteteve t paangazhuara i lexonte n mnyr imperialiste. Ameriks i mjaftonte, pr fillim, ky lexim i Bashkimit Sovjetik. N shtator t vitit 1961 me famfare e pompozitet, grupi i t paangazhuarve, organizoi samit n Beograd, sipas fjalis teatrore ballkanike. N kt samit, me gjuh teatrale ballkanike u kritikua imperializmi, vatrat e krizave, u prkrahn luftrat lirimtare n Azin juglindore, n Afrik, n Amerikn latine. Fjalia teatrore e ballkanasit Tito n samitin e t painkuadruarve n Beograd e qetsoi paksa Bashkimin Sovjetik. N ann tjetr Amerika me potencn e vet politike ushtarake prgatitej ta shprblej gjuhn e fjalis teatrale t kryetarit Tito. Duhet ti prsrisim edhe njher fjalt e Z. Kissinger: Nj vend evropianolindor pr ta fituar t drejtn e ndihms amerikane nuk i nevoitej t bhej demokratik, por do ti mjaftonte vetm t dilte nga Traktati i Varshavs.
59
Pikrisht nj muaj pas prfundimit t samitit t t paangazhuarve n Beograd, Amerika, sipas krks s Mareshalit Tito e shprblei Jugosllavin me mimin me t lart t Dinamitit. N tetor t vitit 1961, nj muaj pas samitit t t paangazhuarve, shrimtarit jugosllav me motive kryesisht nga Bosna, iu nda mimi Nobel. Amerika i blen protagonist e Urs s Drins pr tridhjet e pes vjet. Tridhjet e pes vjet protagonistt e Urs s Drins pushuan t qet nn sundimin e Titos e t pasuesve t tij. N vitin 1995, kur n Jugosllavi u lugatos nacionalmi serb, protagonistt e Urs s Drins u ngritn, u rebeluan, tek ura e Vishegradit. Protagonistt e Urs s Drins doln nga amfora politikoartistike e Pandors jugosllave. Prkundr mimit Nobel protagonist e Urs s Drins t ndar n serb, mysliman, kroat e, n ka mos tjetr, e linojn Ivo Andriin duke e hudh n valet e Drins. Pikrisht kta protagonist e thejn shtatoren e Ivo Andriit, e zhgulin nga bazamenti i urs pr ta hudh cop cop n valet e Drins. Vetm dhjet vjet m par, n vitin 1985 pushteti shtetror jugosllav i prgdhel nga politika perndimore mendoi se do ti ndihmoj Amerika pr ta uzorpuar Trojn e mbretit Priam. Fjalia teatrale ballkanike e Jugosllavis provoi t bj atentat mbi Shlimanin duke e vendosur Trojen nga Cukali i Hisarlkut t Azis s Vogl pr ta vendosur n fshatin Gabela t Hercegovins. Jo rastsisht, jo nga prirja shkencore, meksikani i llastuar, Garsia Prajs, e lansoi n fjalin teatrore tezn linguistikohistorike se Troja e Shlimmanit gjendet n fshatin Gabela tek delta e Neretves e jo n Turqin e sotme. Natyrisht se na tundon pyetja se ka u nevoitej sllavve t Ballkanit uzurpimi i emblemes s Trojs kur t gjith e dim se Troja shfaqet n histori njmij e katrqind
60
vjet para se t shfaqen sllavt e Ballkanit. Por uzurpimi i Trojs s Shlimanit e spikat lakmin e Jugosllavis pr ta promovuar politikisht emblemen e Trojs si e kishte promovuar politikisht para njzet e katr vjetsh mimin Nobel pr Ur e Drins Tashm kishin ndryshuar kohrat. 4. N strukturn e fjalis autoritare evropiane, pas tentimeve t presidentit Uillson, Amerika e veneronte qart se me zhbrjen e pushtetit zhbhet letrsia, filozofia, historia, sociologjia. Kur u mnjanua Hrushovi u zhb pushteti artistik i Pasternakut, kur u zhb Titoja zhb pushteti artistik i Ivo Andriqit, kur u mnjanua Gorbaovi u zhb pushteti i Solzhenicinit Rraca e disidentve pr Amerikn u b e dyshimt Rraca e shkrimtarve t fjalis autoritare evropiane rritet bashk me rritn e pushtetve shtetrore. Pushteti shtetror brenda kodit t fort t fjalis autoritare evropiane e stervit njfar shtetasi lexues homopoltikus. Prvoja treqindvjeare politike lexuesin e paqen evropian e ka vrar brenda tekstit, nntekstit, mbitekstit, anashtekstit. Asnj shtetas i sotm evropian nuk dshiron t identifikohet me Don Kishotin, me Tartufin, me fajdexhiun Gobsek, me Kuazimodon Don Kishoti vetveten e kodifikon shenj t ndaless prfundimtare nprmes propagands artistike t Servantesit. N shenjn e kodifikuar t Don Kishotit, n seciln koh mund t akuzohet, t dnohet, t ekzekutohet shtetasi. Ruana Zot nga altruizmi kalorsiak i Don Kishotit.
61
a. Amerika me pozicionin e fjalis biodemokratike t avansuar kundrejt fjalive: diktatoriale evropiane, fjalis teatrore ballkanse dhe fjalis soft t Komonvoltit, duhet ti el t tri fjalit brenda t cilave duhet te ndodh evolucioni gjenentik. Fjalia biodemokratike amerikane ndaj tri fjalive t tjera e mban pozicionin e avansuar, koht e avansuara, metodologjin e avansuar.
Koha e ta s h m e
F ja lia a u to r ita r e e v r o p ia n e a Koha e shkuar c
c b a b
b a a b
F ja lia b io d e m o k r a tik e a m e r ik a n e c c Koha e a rd h m e
F ja lia - s o ft e K o m o n v e ltit
Koha e n d a r je s
Pozicionin e fjalis s vet Amerika e zbulon vetm pas lufts s Dyt t prbotshme; ndrhyrja amerikane n Evrop
62
i ngadalsoi, por nuk i ndaloi, revolucionet morale, religjioze, patriotike, ideologjike, brenda fjalis autoritare evropiane. N shenjen e ktyre revolucioneve pushteti rritej n disproporcion me shtetin. Kur pushteti i Hitlerit rritej disproprcionalisht me Gjermanin, ather doemosdo lindi pabarazia midis shtetit gjerman dhe qeveris s Hitlerit: ose duhej t rritej Gjermania ose duhej t zvoglohej Hitleri.Indoktrinimi nacionalsocialist gjerman mbshtetet n tradicionalizmin e Gjermanis kundrejt shteteve tjera. Meq struktura e fjalis diktatoriale evropiane tradicionalisht e rrit potencn ideologjike, patriotike, fetare, morale, t pushtetit, ather bhen kryqzata pr rritjen e shtetit. Duke u rritur pushteti shtet zvoglohet nnshtetasi deri n krijes njditshe. N vitin 1945 Evropa e kishte rritur pushtetin shtet sa e kishte shpen veten buz zhdukjes s nnshtetasit. Kur ushtria amerikane zbarkoi n Sicili e pastaj n Normandi n Evrop nuk e gjeti asnj nnshtetas. Presidenti Ruzvelt n gjith Evropn i takon vetm dy gjysmburra pr ta kuvenduar shtjen e Evrops. Pasi Amerika e liroi Evropn nga vetvetja e pa se tradicionalisht fjalia diktatoriale evropiane i takon shoqris s mbyllur. Vetm ather presidenti Ruzvelt e kuptoi pse presidenti Uilson para njzet e gjasht vjetsh se kishte el fjalin autoritare evropiane. Ameriks i takon sot ta el fjalin diktatoriale evropiane, ta el shoqrin evropiane, ti el n t ardhmen e n t kaluarn Platonin Hegel, Shn Augustini Marks, Nien Hitler Ta shptoj njeriun e strkequr pa e ngrn llojin e vet.
63
64
Ideogjuha e letrsive t verbra
1. Ati yn q je n qiell, jepna fuqin ta mbajm gojn t mbyllur kur skemi gj pr t thn! Falna durimin t thellojm nj pun prpara se t shkruajm pr t! Frymzona me nj ndjenj t mpreht t drejtsis, q t flasim jo vetm me paansi por edhe t sillemi ashtu! Shptona nga grackat e gramatiks, nga shtrembrimi i gjuhs dhe nga lajthimet e shtypit. Ashtu qoft! Faik Konica 2. Kvejni e kishte zakon t thoshte se lexuesit jan nj lloj njerzish , q sapo ishin zhdukur. Nuk ka evropas (mendonte) q nuk mund t bhet shkrimtar, apo q nuk sht shkrimtar. Horhe Luis Borhes 3. T gjith ata q din t heshtin, thot ai, bhen bijt e Perndis, sepse prmes heshtjes lindet vetdija mbi prejardhjen ton hyjnore. Zhorzh Munen 4. Xhelati pr mesjetn ngapak ishte puntor shkencor. Arti luftarak dhe mjeshtria e ekzekutimit me vdekje jan ngapak paraprirse t teatrit anatomik. Osip Mendelshtam
65
Ideogjuha e letrsive t vjetra
5. Dhe nuk m habisin aspak gjrat q tregojn pr filozoft e lashtsis, shkrimet e t cilve nuk i kemi, prandaj as nuk mendoj se mendimet e tyre ishin fort t paarsyeshme, sepse ata ishin mendjet m t ndritura t kohs s tyre, por vetm se i kan bartur keq. Rene Dekarti 6. T jesh filozof n politik, politikan n art ose n filozofi, ssht mnyr pr t arritur nj humanizm t lart; kjo sht mnyr e huqjes s humanizmit i cili krkon q do hulumtim t shkoj deri n fund t vrtetsis s vet. Gaetan Pikon 7. Kur e pyetn sht miku, tha: Tjetri jam un. Zenoni 8. Mos e hani at q bjen nga tavolina n tok! Aristofani 9. Rnia n Had sht e thjesht sepse atje shkohet me sy t mbyllur.
Bioni 10. Pyetjes se sht m e mira, iu prgjegj: Fjala e lir (parresia).
66
11. I pyetur se sht m e mir dhe m e keqe pr njeriun, u prgjegj: Gjuha Anarkis Skit 12. Mbetet edhe nj iluzion t cilin duhet mnjanuar: kritiku pr asgj smund ta zvendsoj lexuesin. Roland Bart 13. Dallimi i gjuhs (Langue) nga fjala (Parole), shkruan Sosyri, ndan njkohsisht: 1. at q sht shoqrore nga ajo q sht individuale. 2. ajo q sht qensore nga ajo q sht disi e rastsishme. Xhonatan Kaler 14. Mos i pikllo q di ske arritur; tha gzoju do gjje q Zoti tok i dha.Pse edhe i dituri Periandar i hidhruar vdiq q sarriti at q dshiruar kish. (Epitaf. Anth. Pal, VII, 620)
15. Si do t t quajm ty q dhuntin artistike e pate por rasti qe kundr teje? Kurr se kumtove gzimin, pikllimin as mendimin. Ku t ta vendosim kurorn e mirnjohjes? epitaf t t shkruajm. Lavdia e heshtur t freskoft si stina! 16. N agim t dits s par t javs, njaty kah t lemt e diellit, arrijtn te vorri. Shkojshin tue than me vedi: kush ka pr t na e largue rrasn e vorrit? (Ungjilli sipas Markut 6,1-7)
67
17. N kje se Krishti nuk u ngjall, feja jon asht e kot, (Letra, Sh. Pali)
18. N qoft se Fjala nuk u ngjall, Demokracia jon do t jet e kot. 19. N fund gjithka u krye ... Po fjala! Para se t kndoj gjeli, ti ke pr t m mohue Tri her. E mbasi duel jasht kjau me Lot pr faqe. (Sipas Mateut, 26, 36-75; 27, 1-54) Historia e jon qe e till, her tinzare, pamshirshm e stuhishme q, shpeshher na detyroi t mohojm: atdheun, gjuhn, historin; shpeshher na detyroi t kjajm me lot pr faqe. sht pendesa? Kan pyetur t gjith: feja, historia, psikologjia, letrsia, filozofia, e kushmos tjetr, por ende ssht dhn prgjegje. N kt libr nuk mtohet t sqarohet kjo pyetje, as n rrafshin individual as n rrafshin kolektiv: pse deti cektohej deri n gju, pse bjeshkt ulnin kurrizet e tyre hepuse, pse honet rrafshoheshin, kur n atdheun e shqiptarve historia aq dshprueshm e aq pamrshirshm, n t njjtn koh, i digjte t pest stint e Shqipris? Deti, bjeshkt, honet, pr fatum apo pr kob, e ndihmonin ikjen kolektive t shqiptarve. Nj PO! e madhe, e pamohueshme vetm pr nj ast, tregon se pati edhe aso burrash q e sfiduan vdekjen duke i shuar zjarret prbindsha t historis.
68
Ky sfidim s guxon ta bj gjumin e mermert n prkundjen e historis. Secili le t jet ai q sht lindur - thot demokracia. N kt libr sdo t flasim pr individin, edhe pse, mbase, mbase ndokush do t mendoj se i sht prmednur emri. N e beson Zotin ai s sht prmendur, ai s sht individi. Qllimi i librit sht t vrtetoj se n mnyr t veant n sockomunizm nuk kemi ekzistuar as individualisht as kolektivisht, prve instiktit biologjik. Kishte arritur koha e mohimit prve instiktit biologjik. Epidemia e mohit e kishte prfshir gjysmn e planets. Mjer pr t fyerin: ai mashtrohet se ka ekzistuar n Babelin sockomunist, se paska qen njeri me emr e mbiemr. Ky sht mashtrimi q se l njeriun t shrohet kurr. N kt libr do t i shqyrtojm pleksjet metodologjike, historike, t cilave gjuha shqipe sht orvatur t u rezistoj me natyrn e saj biohistorike. Sdo ti konsiderojm aq grryese huazimet apo ndikimet e rrugs s ndrsjell t gjuhve t Siujdhess Ilirike. Kto raporte studimet gjuhsore i kan pranuar si t ligjshme n areat leksikore e gramatikore duke u ngjitur aq mundimshm deri tek trashgimia indoevropiane. Ligjshmria e kohs, e kontakteve hapsinore, i ka kryer proeset e bashkimeve gjuhsore brenda grupeve, si thot edhe vet Sandfeldi pr grupin gjerman, pr grupin roman, n Linguitique balkanique, si nj tendenc grupimi ekstrateritorial. N kt libr do t prpiqemi ta prekim at tinzaren, brejtsen brenda fjals, brenda tekstit, si rravizuese e psiqiks s tipizimit t t gjitha kohrave. Koha e gjat, i huqi t gjitha shenjimet: fjaln e gjuhs shqipe e nxori prej etimologjis duke e shpn drejt spekulimeve ideologjike pr ta shterruar konceptualisht, logjikogramatikisht, semantikisht ..., m n fund duke e katandisur n shnjues t vetm t diktaturs sockomuniste. Sot, kur po i rrekemi shptimit nga cenzura, kund sinqerisht e kund plot me hile, jan mpleksur deri n dshprim kriteret gjuhsore, artistike, tipologjike e politike. sht br e
69
natyrshme q secili shkrimtar, sot, tu dal zot veprave t veta. Duke i mbrojtur ato vepra, shkrimtari e mbron vetveten, njkohsisht mbron edhe kohn e shkrimeve ideokomuniste. N kto libra s sht arti pr ta mbrojtur por sht politika, q zbulon deklarimin e doemosdoshm t shkrimtarit, historianit, intelektualit .... Tash n kohn e shpalljes s demokracis shkrimtari po detyrohet, pr shkaqe mbrojtse, ta stis biografin e vet t dyt, pr ta mohuar biografin e par politike, t kohs s monizmit. Sipas ktij shembulli na ka kaprthye mania e shpifjeve biografike. Eksperimenti sockomunist se ka kursye asknd: viktimat, n emr t popullit, e kan denoncuar njra-tjetrn deri tek zhbrja fizike. Ideologjia bnte do gj t ndodhte n emr t popullit, pikrisht t nj populli pa biografi. Nga gjith ky popull pa biografi pesdhjetvjeare, sot shkrimtart don t ringjallen me ndihmn e muzeumeve biografike. Nprmes stisjeve krejtsisht t paqna, tash njerzit vetshpallen: disident, t persekutuar, t burgosur politik, azilant, refugjat... . T gjith nguten t ikin nga populli i pabiografi. Qllimi sht m shum se dshprues: i magjepsuri i athershm politik tash dshiron m do kusht t ia tregoj rrugn e demokracis popullit t humbur. Kjo nuk sht vetm shtje morale por sht shum materiale, m konkrete shum m fizike. Ai q ishte i magjepsur politikisht n kohn sockomuniste, ose q i ka takuar gjendjes s tret psikopolitike, sot pavetdijshm, e shpesh edhe vetdijshm, bhet penges fizike duke u orvatur ta shptoj veten nga gjendja e mparshme politike. Andaj sot tek ne, si edhe n t gjitha vendet e kontaminuara nga sockomunizmi, mjetet gjuhsore, tipologjike, psiqike, dalin aq t vjetruara sa edhe armt e vngjilluara t Don Kishotit. T gjith kta faktor gjuhsor doemosdo krkojn ristrukturim, s pakut krahasues, me at t demokracive perndimore. Mbase ndonjher do t i arrijm t mirat materiale, por me kt shpejtsi s do t arrijm ta bjm popullin, lexuesin,
70
shkrimtarin. O zot, kt her shptona nga vetja jon! Rikthena Popullin, shkrimtarin dhe Lexuesin e vockl! U bft vullneti Yt *** Aso heret u tha Jezus dishepujve t vet: N kje se drejtsija juej s ka pr t ken shum ma e madhe se ajo e skribve e Farizejve, s keni pr t hi n mbretni t qiells ... Por un po u them: se do njeri, i cili ka pr t u idhnue kundra vllaut t vet, ka pr t u dnue para gjyqit. Kush, mandej, t i ket than vllaut t vet budall, ka pr t u dnue para sinedrit; Kush ti ket than: i marr, ka pr t u dnue pr zjarr t ferrit. N kje se ti je tuj pushue lemoshen tande mbi elter e aty t kujtohet se vllau yt ka ndonji send kundra teje, lene dhantin tande para elterit e shko e pajtohu prpara me vllaun tand e mandej kthe e bane elmoshen tande. (Ungjilli Shejt simbas Mateut. 5. 20-24) Vrtet t dy thniet e Jezus, dalin mjaft njerzore e shum t dobishme, kryekput i prgjigjen kohs son: 1. Nse drejtsia e Demokracis shqiptare s do t jet shum m e madhe se ajo e skribve kriptokomunist s do t hyj n mbretrin e qiellit t demokracis s vrtet. 2. shtja e vllaut, prkundr udhzimeve aq t relievuara t Jezus, pr kohn ton mbetet shum e sakatosur: mkati sht br. Para nesh dalin pyetjet: a) n kohn e ideologjis s madhe a kishte vlla shkrimtari, b) a kishte vlla protagonisti, c) a kishte vlla lexuesi? Sistemi komunist s e lejonte vllazrin e ktyre tri krijesave t mjera, meq vendin e nns jetsore e kishte zn njerka ideologjike. Kjo njerk gjllonte mbi jetn, mbi frikn, mbi denoncimet, e deri tek mohimi. Kto tri krijesa t mjera m nuk e bnin jetn e tyre, por brenda librit sockomunist detyrohen, jo vetm ta zhdukin njra tjetrn, por
71
t zbresin deri tek relacionet e Kont Ugolinit e kardinal Ruxherit. Po, mkati ishte b! Prap zbresin pyetjet: a) cila do t jet koha e pajtimit, b) si do t bhet pajtimi? Prgjigja do t jet: a) koha e doemosdoshme e pajtimit, natyrisht, do t jet koha e demokracis, b) mnyra e pajtimit: shrimi i tipologjis (tipizimit); shrimi i skribve nga autosugjestioni i shkrimit; prvendosja e fjals n rrjedhat diakronike e sinkronike t etimologjis, q, n mnyr m t sakt, do t vendosej logjika ekonomike e fjals. N gjuhsi, prve tjerash, qndron mendimi klasik se nn trysnin e faktorve t ndryshm shum gjuh, bile t njohura, jan zhdukur nga faqja e dheut. Indoeuropianistt e njohur, si Franc Bopi, tek gjuha shqipe kan par nj mbiqndrueshmri - nj mbijets t habitshme midis trysnive aq t forta gjuhsore por F. Bopi sflet pr semantikn e dobsuar t fjals. Te fundi do t pranojm, t rrqethur ose gjakftoht, se shqipja gjat shekujve ka qndruar shum afr vrasjes, por m n fund se dim a i ka shptuar asaj goditjes fatale. Ashtu si Mendeljevi q sht befasuar me natyrn e disa elementeve,edhe indoeuropianistt jan marr, deri diku, me aftsit mbijetuese t shqipes. ka ssht thn n kt drejtim!? Cilat teori nuk i jan amputuar gjuhs shqipe! Deri sot vetm nj teori doli e sigurt: shqipja doli pa motr e pa vlla, gjat historis, e ndikuar nga ideologji t ndryshme. Shum e rrudhur nga trysnit, shqipja shptoi nga zhdukja klasike etnogjuhsore, por nuk shptoi prej detyrimeve semantike ideore. Ne, pr shum hire t ideologjive, t pakuptueshme pr kushtet tona, e dmtuam fort keqas ekuilibrin gjuhsor q nga fonema, morfema, sintagma, e deri tek shumsia e tekstit. Tipologjia e letrsis shqipe, e dmtuar nga ideologjit, m n fund u vendos nn tuteln e pamshirshme t trekndshit policor. Do t besojm, n mos ne, ather ata q do t vijn pas nesh, se modeli i trekndshit policor,
72
veant gjat pesdhjet vjetve t fundit, u b model informacioni, jo vetm n libra, por edhe n raportet e ndrsjella jetsore. Ktu edhe ishte qllimi i ksaj propagande. N kohn e demokracis, pikrisht kur prgatitemi t mbajm fjalimin m patetik, a s jemi t detyruar t mendojm: a mos ka vllau im di kundr meje? A duhet t pajtohem me vllan pa e fyer? Po! Vllau i madh, i quajtur shkrimtar, do t pajtohet mashtrueshm me vllezrit e vegjl: protagonistin dhe lexuesin e vogl. Vllau i madh sinqerisht duhet ti liroj nga trekndshi ideopolicor. Vllau i madh, i detyruar n kohn e shkrimeve ideokomuniste ti prmbahet rreptsisht trekndshit t gullagut , sot e ka shansn e vetme historike t lirohet e t liroj vetm nse e pranon egoizmin, inercionin e shprehis, shajnin se n kohn e sockomunizmit zyrtar ka qen shkrimtar.Pajtimi i vllezrve do t bhet, si mendojn filozoft bashkkohor, kur t Tret: shkrimtari, protagonisti e lexuesi t pavarsohen. Si mendojn linguistt, edhe gjuha n kt feksim do t jet m e lir q nga fonema e deri tek teksti. Kjo do t jet demokracia: N kje se drejtsia e juaj s ka pr t ken shum ma e madhe se ajo e Skribve dhe e Farizejve, s keni pr t hi n mbretni t qiells ... . Demokracia shqiptare pr t hy n qiellin e demokracive evropiane skajsmrisht duhet t jet m e drejt se ajo e skribve sockomunist. Tipologjia jo vetm t lirohet nga pozicionimi brenda trekndshit policor, por edhe t lirohet nga cenet konceptuale historike. Po si liruam dhe s u shruan kta dy faktor themelor t kulturs son, do t ngurosemi n cenet e idelogjis edhe prtej pesdhjet vjetve t fundit. Demokracia krkon logjikn e vet; ndryshe ajo do t mbetet vetm emrtim pa asfar prmbajtje dhe gjithmon e pakuptueshme pr ne. Demokracia krkon ti njohim mkatet. Nse askush sdo t njoh asgj nga mkatet e veta, pa t cilt ssht mbetura asnjeri, skemi lvizur asnj centimetr drejt demokracis.
73
Rruga e disidencs s shpifur, t ciln po e lakmojm t gjith, i prgjigjet m s miri asaj jets s dyt - jets s lugatit. Nse nuk lvizim njmendsisht drejt demokracis, n dern e shtpis son vazhdimisht do t na trokas rreziku i kthimit prapa, sikur po i shohim rastet jo t pakta, npr ngastrat e Evrops Lindore.
74
Hyrje pr skicim
N shkullin e tetmbdhjet, nj njeri duke udhtuar me dilizhansin e vet, befasisht u alivanos n midis t rrugs kur e lexoi nj pyetje hipotetike q e shtroi nj revist e asaj kohe. N dukje t par pyetja ishte shum e thjesht: sht fuqia e artit e sht fuqia e shkencs. Meq ky njeri qndronte midis ktyre dy forcave, pyetja hipotetike e mrtisi n alivani. Shrbtori i tij u detyrua ta ndaloj karrocen afr nj lisi pr ta prmendur bashkudhtarin e nderuar. Ai njeri u mbshtet pr trupin e ktij lisi duke i prngja tablos madhshtore e plot diell t Rolandit t plagosur. Rolandin e kishte plagosur shpata kurse kt intelektual t lart evropian e kishte plagosur pyetja aq hipotetike: sht fuqia e artit e sht fuqia e shkencs? Ky njeri, i plagosur nga kjo pyetje kaq ngulmuese e kaq hipotetike, ishte Zhan Zhak Ruso. Dy shekuj m von, pikrisht n vitin 1968, n nj intervist, nj shkrimtar i ri, shum i talentuar, i cili aksidentalisht hoqi dor nga letrsia, u prgjegj n mnyr kaq t vrtet: Letrsin nuk e mbron asfar force e realizimit konkret; forca e saj sht vetm fjala, t ciln mund ta dhunoj do pushtet, do sekretar komiteti apo kryepolic rajoni. Sipas ktyre dy shembujve, jo pak hezitues pr letrsin, doemos duhet t ndalemi para supozimit shum konkret: historiani i letrsis, teoricienti i letrsis, kritiku i letrsis, m n fund edhe vet shkrimtari, duhet ta kuptojn se n letrsi t prbotshme duhej t mbisundonte njfar bashkjetese e lexuesit dhe e personazheve letrare, q do ta zgjidhte at dilem alivanosse t Zhan Zhak Rusos. Vetm kjo bashkjetes e lexuesit n veprn letrare ose n interpretimin e saj, do ta zgjidhte njher e prgjithmon
75
Hyrje pr skicim
dilemn hipotetike t nj historie. Bashkjetes do ta quajm kur lexuesi i beson veprs letrare n mnyr intime. Po edhe n letrsin botrore, shum t rralla jan veprat letrare apo interpretimet kritike q lexuesit i lejojn mundsin e bashkkrijimit brenda veprs letrare, q n vepr lexuesi t vendos nj rrug, nj shtpi apo nj protagonist t njohur. Autoriteti i shkrimtarit, rrall, shum rrall, i rreshtet prvojs ideore. Sasin vizuele, fjaln, kodin, mesazhin, orvatet ti saktsoj n dimensione autoritare, q ato t mbesin t pandryshuara nga prvoja e lexuesit. Ta privosh lexuesin nga prvoja, do t thot t krijosh nga ai nj qenie shum t flashkt, e cila do t ngulitet n nj pik imagjinare jasht mundsive t kohs dhe hapsirs s vet. Ndrsa ai, q n letrsi quhet prototip, nuk mund t koekzistoj si individ n korelacion me lexuesin edhe pse gjithnj sht orvatur t barazohet me nj shenjues diskurziv, me nj formul kimike, me nj kod dhe me nj mesazh. Sipas ksaj situate prototipi synon t bhet i mvetsishm. Ky prototip ngulmon pr t u br i vetmi barts i shmbullit. Ktu z fill nomopolizimi i mendjes njerzore.
76
Ekzorciusi politik
Letrsia ideokomuniste duke i shfrytzuar t gjitha prvojat totalitare e zgjidhi dilemn e shekullit t Rusos n mnyrn m rutinore: ngurosi shkrimtarin - lexuesin protagonistin n trekndshin metafizik. Ky trekndsh, n t gjitha interpretimet ishte i determinuar t jap t njjtin rezultat ideologjik. N t gjitha shtetet ideokomuniste ky trekndsh letrar u b mas e vetme e t gjitha rezultateve ideoletrare, si ristrukturim i diakronis dhe sinkronis. Faktort m tradicional, si religjioni, morali, folklori, patriotizmi, sipas marrveshjes tematike, heshtazi, filluan t mnjanohen n pozita sekondare. Ato e kishin sosur misionin e tyre historik. Pr shkaqe fort t kuptueshme, kjo letrsi socrealiste i sht rreshtur terrenit m sizmik - terrenit t tipologjis. N fillim t ktij procedimi t ideostrukturimit, sistemi politik i prvetsoi shnjuesit gjuhsor si zvendsim t tipologjis. Keqprdorimi i ligjeve sintaktike krijoi trekndshin literam, sipas modelit t lasht sintaktik: subjekti - predikati objekti1) q n letrsi do t lexohet: shkrimtari - protagonisti lexuesi. Duke u nisur nga fillet e sockomunizmit, gati nj shekull t vjetr, n studimet historikoletrare, teorikoletrare, kritikoletrare apo nga krijimtaria artistikoletrare, nga
1)
Nga Aristoteli e ktej fjali bazike sht konsideruar fjalia trielementshe: Subjekti-Predikati-Objekti. Fjalia tridimensionale me predikat pasiv , prkundr prpjekjeve, nuk arritj t hyj n strukturn gjuhsore. Struktura e fjalis biodemokratike amerikane e arriti strukturimin tredimenzional me predikat neutral.
77
Ekzorciusi politik
trekndshi politik nuk doln m as t vdekurit as t gjallt. Brenda ktij trekndshi t hekurt u mbylln prfundimisht historia, letrsia dhe t gjitha entitetet kulturore. Metodologjia, tipologjia dhe t gjitha vlerat e mirfillta historikoletrare u zhveshen nga protagonistt dhe nga figurat historike pr ta br sa m t pastr politikisht gullagun e trekndshit ideologjik. Udhheqsit ideopolitik q e pranuan pushtetin ideologjik t ktij trekndshi, kolektivisht i shpalln anatemat politike pr t gjallt dhe pr t vdekurit: apage, apage satanus; apage satanus dhe demont e letrsis: Ballami, Isakarioni, Asmadei, Grezili, Begeriti,1) t gjall apo t vdekur u detyruan t ngurosen politikisht brenda modelit t trekndshit ideologjik. Pas ksaj anateme filluan vetvrasjet e shkrimtarve, burgosjet, vrasjet, pr t mbijetuar vetm ata q i besuan plotsisht trekndshit ideopolitik. Kta t fundit, n hapsirn e ngusht t trekndshit metafizik (edhe pse ky trekndsh pretendonte pr superdialektik), e pranuan metagjuhn politike si t vetmn marrveshje pr ekzistenc biologjike. Protagonisti i veprs ideoletrare q n fillim e kuptoi detyrn e prcaktuar pr shpirtin e shembullt, n at shkall, q, lexuesi t i pranoj doemosdo vlerat moralopolitike t marrveshjes brenda trekndshit ideologjik. M n fund lexuesi do t i psoj edhe sanksionet politike nse nuk arrin ta kuptoj rrezikun e qndrimit jasht trekndshit ideoletrar. Logjika makiaveliste e ktij trekndshi mton nivelizimin ideologjik: Shkrimtari - Prsonazhi - Lexuesi, q pastaj ky nivelizim t bhet psiqik e natyrs s t treve. Nga t tret, vetm heroit t veprs letrare i prejudikohet qllimisht ndonj avanturz eksperimentale, sa pr nj shembull politik t shkrimtarit; pr ta rinxjerr heroin e veprs nga mkati. Ky akt i shptimit t protagonistit, tek shkrimtari krijon ndjenjn e atsis, t pedagogut, m n fund t shptimtarit moralopolitik. Personazhi i gabimit eksperimental si Djali nga
1
Figura satanike q hynin n shpirtrat e njerzve pr ti mendur.
78
Bibla do ta paguaj aventurn e vet me lektisje pr t u kthyer n pafajsin e par, n grigjen e pafajshme politike, por pa iu rreshtur kurr nofks s mkatit politik. Metafizika e ktij trekndshi synon ndikimin e menjhershm; synon ngurzimin total t ambientit. Lvizjet brenda ktij trekndshi do ta kontaminojn gjith hapsirn. Vetm zodiaku i harmonis s astit, shum rrall, n letrsin e prbotshme, arrin ti shptoj ktij trekndshi apokrif. Instikti i gjeniut ska pretendime pr ndikim t rrmbyeshm e autoritativ, por edhe instikti i gjeniut nuk mund ti shptoj krejtsisht ktij rrmbimi. Dostojevski, ta zm, pr disa aste, ka mund ti shptoj zons s rrezikshme t trekndshit ideor. N fillim t veprs Krimi dhe dnimi, shkrimtari lektis ta shptoj Rodion Romanoviqin nga humnera e ndrrs s determinimit fatal. Rodion Romanoviq, prkundr vullnetit t Dostojevskit, prher ka mbetur n zonn e ndrrs satanike jasht trekndshit ideor. Funsksionin e ktij trekndshi tek Dostojevski, n kontura t zbehta, e fillon nj vizion i dobt klerikal e patriotik. I gjith zodiaku i rreshtimit t veglave t vrasjes arrin pajtimin absolut pr realizimin e krimit. Para ktij rreshtimi shkrimtari stepet i pafuqishm, ndrsa Raskolnikovi udhhiqet nga ndrra fatale. Dostojevski smund t ndikoj m n kt konstelacion as pr hir t religjionit, as pr hir t politiks, as pr hir t atdheut. Raskolnikovi vepron vetm si medium i marrveshjes absolute - i dirigjuar nga fuqia e instiktit. Jo vetm Raskolnikovi, por t gjitha veglat e krimit lvizin drejt ers s gjakut. Raskolnikovi i ndrrs smund t kontaktoj m, pr asnj moment, me logjikn monotone t realitetit. Dostojevski bhet i pafuqishm ti vendos brenda trekndshit patriotik konstelacionet e rreshtuara nga forca supreme pr t realizuar krimin e pashmangshm e krejtsisht fatal.
79
Ekzorciusi politik
Pas vrasjes s Lizaveta Ivanovns, pushon s vepruari forca e determinimit satanik. Inventari i krimit pjes-pjes kthehet n natyrshmrin e gravitacionit. Studiuesit e veprave t Dostojevskit duhet ta pranojn, m n fund, se pikrisht n dhomn e Alona Ivanovns prfundon vepra Krimi e dnimi. Krimi sht vepr e rrall n letrsin botrore q i ka shptuar tiranis s trekndshit letrar. Rodion Romanoviq Raskolnikovi kurr m ssht dal nga dhoma e motrave Ivanovna. Ai gjendet, po n at dhom, sot e gjith ditn. N pjesn e dyt t veprs Krimi dhe dnimi fillon strukturimi i trekndshit letrar, i moralit rusoortodoks dhe i politiks cariste. N kt trekndsh vendosn t shprngulurit psikologjik pr ta ruajtur moralin, ortodoksizmin dhe iden perandorake. Kto entitete morale, ruse, krkojn nga Dostojevski ta shptoj Raskolnikovin. Dostojevski e shpton nprmes trekndshit letrar ideopolitik. Psikanaliza, duke e par q ne fillim t shekullit se ky trekndsh letrar e kufizon njeriun emocionalisht e intelektualisht, orvatet ta nxjerr, pak aksidentalisht, nga kjo pozit. Metodologjin e trekndshit letrar psikanaliza e vendosi brenda natyrs s individit. Faktort e sjelljes individuale i vendosi n tri pika q prkufizojn me efektin e endrrs: a. Veprimi motivues b. Veprimi i motivuar c. Prjetimi subjektiv sht i pari konstatim q zbuloi homogjenitetin e motivimeve psikofizike t individit. Vetm ky zbulim psikanalitik, pr her t par, fitoi t drejtn e autocenzurs. Andaj psikanaliza me t drejt shkoqiti vetm ato fragmente t letrsis s prbotshme ku gjeniu i shkrimtarit gjendet jasht metodologjis s trekndshit ideoletrar. Sipas metodologjis psikanalitike studiohet vetm krimi i Raskolnikovit, ndrsa
80
sipas metodologjis s trekndshit ideoletrar studiohet Shrimi moral, ortodoks e patriotik i Raskolnikovit. Trinia e religjionit qndron midis tre faktorve psikanalitik, t inkarnuar brenda individit dhe metodologjis s trekndshit ideoletrar t ndikimit. Ati-Biri-Shpirti i Shenjt jan tri nocione t inkarnuara psikanalitikisht por jan edhe faktor t trekndshit ideobiblik, t aft pr ndikim dhe pr shrim. Andaj e gjith letrsia botrore mbshtetet, kund m shum e kund m pak, n inkarnimin religjioz, n metodologjin e trekndshit letrar dhe n lucida momenta t psikanalizs. Meq n kt rast flasim pr efektet e letrsis, duhet t zbulojm se q nga zanafilla, letrsia i ka dhn rndsi primare faktorit t tret: prjetimit t ndikuar, Shpirtit t Shenjt dhe m n fund, ndikimit t prhershm mbi lexuesin. Q n zanafilln e par, t forms letrare t miteve t lashta, sht prvijosur, krahas personazhit hyjnor edhe trekndshi i par i ndikimit mbi lexuesin, pr tu prforcuar tmerrsisht gjat historis deri tek ideologjia e fundit sockomuniste.
81
Zanafilla hipotetike e cenzurs

Letrsia shqipe, q nga fillet ekzistuese ka qen e detyruar t mbshtetet n trinin fetare, n at patriotike e moralizuese. Ai Djali shkaprdar i Gjon Buzukut bn nj aventur t prllogaritur, t prmasave familjare, pr tu kthyer tek i ati me peshn e rritur t pendimit. Ktu fillon letrarisht trinia m rurale e ndikimit mbi faktorin e tret, t censuruar, nprmes sovranitetit t familjes, ku koekzistojn: Baba, Biri dhe Pendesa. Kjo, ende, sipas studimeve t paprfunduara, mbetet shtpia e par e ndikimit biblik, n t cilin sht strehuar lexuesi shqiptar. Natyrisht n kt tregim t prshtatur, aq sa mund t flas letrsia shqipe, fillon prfytyrimi i par pr protagonistin zyrtar n letrsin shqipe, ndonse n Bibl konsiderohet protagonisti i tret, pas Kainit dhe Abelit. Jo rastsisht, Gjon Buzuku e zgjodhi Djalin shkaperdar, me instiktin e moralizuesit t angazhuar, pr ti prvijosur konturat e para t trekndshit literal n letrsin shqipe, qoft pr interes t familjes, t moralit apo t religjionit. Tregimet e gatshme biblike mbi Kainin dhe Abelin nuk premtuan ndikim t mjaftueshm pr skicimin e trekndshit t qndrueshm, sepse ata ishin t prcaktuar pr kodifikim vetm t krimit ose t viktims: ishte nj aksident i nj regjie t kryer shume koh para lindjes se Kainit e Abelit. Lexuesi shqiptar, si edhe lexuesi i Bibls, ditn e par t leximit shkollor e fillon me komentet e gjasht ditve t Zanafills. Ata q, me t drejt, nuk pajtohen me kt dit t par t shkolls s lexuesit shqiptar, e thon m ndryshe: lexuesi shqiptar, srish, pas shum klassh t kaluara nn
82
pushtuesin turk, u kthye n ditn e par dhe n klasn e par. Mendimi i dyt do t duket shum m pikllues se i pari: shqiptari detyrohet ta prsris, t njjtin veprim q e kishte kryer shekuj m par. Kjo ishte pun Sizifi! Ky fakt, si duket, prher i sht prcaktuar dhe ende i prcaktohet pamshirshm njeriut dhe lexuesit shqiptar. Ky lexues, shum her gjat historis, jo me vullnetin e tij, sht detyruar t gjendet i nnmuar, i paprfillur, gjithmon n moshn e adoleshencs shkollore. Gjithnj ka qen i shtyr ti msoj rregullat e vjetra t leximit dhe metodologjin e trekndshit t ndikimit t dhunshm. Natyrisht se tempulli i moralit folklorik ishte shum m i vjetr tek shqiptart se ai tregimi pr Djalin shkaprdar, por si duket Buzuku u detyrua tia rikujtoj zyrtarisht lexuesit shqiptar ditn e par t shkolls kristiane, pikrisht me kt tregim. Tregimi, prve krcnimit t qiellit, t Atit qiellor, si akt zyrtar, synon edhe syzheun e hidhrimit e t gzimit familjar. Gjon Buzuku mendon se shqiptarve u duhet srish klasa e par e moralit familjar dhe e kristianizmit. Kishte kaluar m shum se nj shekull nga ekzoduesi i par i shqiptarve dhe tashm po bhej ekzoduesi i dyt. Rrqeths, shum rrqeths, u b trajta e ktij ekzoduesi t dyt. T prfytyrojm muzgun e trash t pikllimit t Gjon Buzukut buz vetmis; i ulur, kobshm, n oborrin e kishs, ai i prcjell skenat e zallahis kolektive t ekzodit fetar. Nata aziatike e kafshonte prbindshm oborrin e kishs s tij. Shkretrimi fushor, bashk me vajin e zogut vetmitar t nats, zvarriteshin tinzisht n oborrin e kishs. Nga kjo pozit dshpruese Buzuku i prcillte me dtyrim biblik skenat e shprnguljes shpirtrore t bashkkombasve t vet. Shqiptart, tashm, nuk iknin prtej detit, si para nj shekulli, por kolektivisht, si grigjet, shkonin drejt fes islame. Shpirtrat e tyre zdeshnin rreshkun e fes kristiane; e hidhnin n flakn e stavs heretike t mohimit. Ave Maria! Tash shqiptart po hynin trsisht n natn e par t shkolls aziatike dhe vendoseshin brenda trajtimit t trekndshit t ri - i
83
prshtateshin natyrs s re t t lexuarit. Gjon Buzuku mendonte se ende kishte koh pr kthim, prkundr premtimeve shum t vyshkura t Marin Barlecit e t Marin Beikemit e shum t tjerve, q kishin premtuar rikthimin n atdhe. Ata m smund t ktheheshin as t shndrroheshin n hije konstantinsh. Pr t kishte ardh koha e prehjes fetare n trollin italian, tashm ishin qindra kilometra m afr shtpis s Jezus. Gjon Buzuku i vuajtjes s dyfisht: asaj fizike dhe shpirtrore, ishte n rrezik t privohej nga Fryma e Shenjt. Do t binte n herezi t plot po su orvat, si bariu i popullit q ishte, ta shptoj grigjen prej gllabrimit t zvarranikut aziatik. Prpjekja e tij dshpruese ishte: tia kumtoj grigjs s shqiptarve t ndrkyr shpirtrisht, se qielli dhe Ati i yn m shum gzohet pr pendimin e mkatarit se sa pr njqind t tjer q skan mkatnuar kurr. Tua kumtoj shqiptarve mesazhin e Jezus, se Ati prher e fal gabimin e fmijs. Brenda n kumt feks aq dukshm nostalgjia e Buzukut pr shtpin e kujtimeve t fmijris. Por kthimi nga ekzili i dheut, i gjakut, i fes, i familjes nuk ndodhi kurr m. Njeriu i letrsis, Gjon Buzuku, heroi apo lexuesi, qe n fillim sht prcaktuar ta ruaj formn e shmbullit t zgjedhur. Rruga e zgjedhjes s shmbullit eksperimental u tregua shum e vshtir q nga hapat e par t formsimit. Fat i till iu atribua edhe atij Djaloshit t flashkt shkaprdar, q bri nj aventur simbolike vetm sa pr ta knaqur providencn biblike. Ndonj studiues i rrall ka mendime hipotetike se edhe para Djalit shkaprdar, letrsia shqipe do t ket pasur ndonj personazh sado episodik por ky personazh u detyrua t asgjsohet bashk me prirjet e tij pagane. Mbase ky studiues mund t ket t drejt. Censura monoteiste e ka asgjsuar kt personazh pikrisht n zonn e ndikimit, ndonse n legjenda dhe balada, edhe sot, heroi pagan e vazhdon jetn si nj bim e egr. Deshm ne ose jo, do t
84
pranojm se censura ka vepruar q n zanafill t letrsis shqipe, bile q n ditn e par t shkolls s leximit. Djalin shkaprdar mund ta shfrytzonin t tri censurat kryesore: censura kristiane, censura familjare dhe censura patriotike, t asaj kohe dhe t kohs son. Me t njjtin kod penal mund t akuzoheshin t tre iksit shqiptar: iksit prej kristianizmit drejt islamizmit, iksit prej atdheut kah dheu i huaj, iksit prej familjes drejt gjakut t shprishur. T tre egzodet bnin krdi n atdheun e shqiptarve, prandaj prve mshirs kristijane pr rehabilitim t ktyre tre ikasve, Gjon Buzuku krijon ravizimin e par t censurimit ungjillor, t bazuar n trekndshin e kontrolluar nga katekizmi. Tri autoritetet e kohs: Patria, Pater familjas, Pater spiritus (Atdheu, Baba i familjes, Shptimtari i shpirtit), e ngulitn pushtetin e tyre brenda kornizave t censurs trikndore. Kto tri autoritete mund t prdornin t njjtin trekndsh semantik me modifikime t vogla t leximit tekstual. Koekzistenca e tri censurave brenda t njjtit trekndsh tregon toleranc fillestare, kur asnjra nga kto tri censura skishte ambicje t theksuar pr supremaci. N trekndshin: shkrimtari - heroi - lexuesi, asnjra nga censurat e leximit t par shqip, nuk mundet ta rikonstruktoj trekndshin specifik pr interesa t veanta. Qllimisht, instikti i shkrimtarit, e prir Buzukun t zgjedh autoritetin e mesm, autoritetin m intim - pikrisht institucionin e familjes. Dekaloga e bindjeve (t tij) fetare e mtonte Buzukun t veproj m ashpr, me psalmet e Davidit, se sa me nj tregim shum t shkurtr biblik. Rreptsia sakramentale e psalmeve t Davidit do ta loconte iden e Buzukut vetm n domenin e kristijanizmit, duke i mnjanuar dy lektisje t tjera: atdhetare e familjare. Prdorimi i trekndshit t ndikimit, n mnyr t dukshme politike, do ta rrezikonte pozitn e shkrimtarit; do t konsiderohej se Gjon Buzuku bnte propagand antiislamike dhe antishtetrore. Njeriu i sojit t Gjon Buzukut, i shmanget konfliktit politik duke
85
besuar n Ringjalljen, jo vetm t Jezus por t t gjith asaj q ka qen njher m par. Besimi i till i ka mjaftuar pr ta zgjuar ndrgjegjen e ikasit shqiptar, pikrisht prmes institucionit familjar, aty ku fillon detyrimi i par i njeriut. Nprmes rrugs s mesme t familjes Buzuku mendon t arrij sa m larg, pa e ngarkuar politikisht ikasin shqiptar me kristijanizm t tepruar as me patriotizm. Babai i mshirshm i familjes i plotson kriteret e t gjithve: t Zotit, t atdheut, t fes, t familjes, por n t njjtn koh duke iu shmangur konfliktit me pushtetin islam. Pozicioni q i cakton Gjon Buzuku Kainit ekonomik (Djalit shkaprdar), n trekndshin e prhershm censural e nivelizon jasht rrezikut politik realizimin e tri pushteteve. Secili prej ktyre pushteteve lakmon pozitn e par; at pozitn ku e sos rrugn e tij Kaini ekonomik. N t gjitha variantet e vendosjes, lexuesi i Gjon Buzukut do t gjendet n pozit t pandryshueshme t kodifikimit. Si duket, dhe ashtu fatkeqsisht deri sot, vrtetohet se Gjon Buzuku ka qen shum i vetmuar pr ta marr guximin apelativ t pasardhsve t tij n favor t atdheut e t kristijanizmit. Ai ka jetuar n natn e par t historis shqiptare, me shpres t madhe t mngjesit t Ringjalljes. Gjatsin tragjike t ksaj nate aziatike e provojn pasardhsit e Buzukut, si jan: Budi, Bogdani, Bardhi e deri tek Gjeovi, t cilt u detyruan ti provojn programet e tyre t qartsuara fetare e politike brenda trekndshit ideor duke qen t vetdijshm pr sanskionet fizike. Kto programe t qartsuara fetare e politike krkojn rikonstruktim t trekndshit: shkrimtari - protagonisti - lexuesi. Kristijanizmi e atdheu u gjetn para rrezikut t prbashkt: atdheun e kristianizmin i kaplonte vetmia nga ekzodi fetar drejt xhamis. Tash beteja pr strukturimin e trekndshit ashprsohet vanrisht pr dominimin e pozicionit t heroit. Dominimi i ktij pozicioni njherit do t siguronte edhe dominimin mbi lexuesin shqiptar. N kt konkurrenc befas hyri edhe
86
protagonisti i ri, i sjell nga Lindja, nprmes fes islame. Megjithse me nj sjellje t ngatht aziatike, i paaft ti prshtatet konkurrencs kristijane e patriotike, protagonisti aziatik, me ndihmn e pushtetit, provoi ta z vendin kryesor n trekndshin ideor t letrsis shqipe. Bejtexhinjt u bn prkrahsit zyrtar t ktij protagonisti aziatik, sipas kritereve t islamizmit. Islamizmi asnjher sarriti t kuptoj se shqiptart e kishin msuar teknikn e konvertimit konfensional duke e mbijetuar iden themelore t fes. Secili prej ktyre personazheve aziatik q kishte filluar t shpreh specifikat e veta, orvatej t z pozicionin e Beatries. Kodi i censurs Danteske, q kishte tradit t gjat pushteti mbi konstruktin psikofizik t heroit, n gjith letrsin evropiane, ia bri t qart Virgjilit se n parajs mund t hyjn vetm t pagzuarit e pushtetshm. Virgjili mund t baritoj vetm n dy katet e para t arkitekturs hyjnore, t ferrit e t purgatorit, por n katin e parajss i ndalohet hyrja sepse Virgjili sht i kontaminuar me paganizm. Virgjili nuk dshprohet pse e dbon Beatrija, prkundrazi, m mir e ndjente veten n katet e para - n zonn prjetimeve senzuale. Ai i prkiste hedonizmit t rrushit, gjakut romak, stimulseve t dashuris senzuale. Pr Virgjilin Beatrija ishte vetm dekor i parajss; krejtsisht afizike pr filozofin romake. Konkurrenca e Dantes dhe e Virgjilit, pr ta zn pozicionin dominues t shkrimtarit, q n fillim nuk ishte e barabart. Dante Aligieri i shfytzon t gjitha prparsit moralopolitike pr ta fituar garn artistike kundr Virgjilit. Danteja posedonte teskeren e pagzimit, e cila i mundsonte pa penges t hyj n parajs dhe ta realizoj dashurin e Beatries. Prej fillimit rregullat e lojs ishin t kurdisura n favor t Dantes.
87
Fillet e studimeve ideologjike

T gjitha periudhat e letris shqipe, duke filluar nga periudha e principatave shqiptare, q n letrsin shqipe mbetet ende periudh hipotetike, vanrisht n aspektin tipologjik, e duke vazhduar me humanizmin, pastaj me periudhn e Bejtexhinjve, pr ta vazhduar me Rilindjen kombtare, e me periudhn e indipendencs, deri tek bazamenti i saj politik, i quajtur realizm socialist, sot ende gjenden t ngrthyera brenda metods s politizuar t studimit. E gjith diakronia e ktyre periudhave, detyrimisht, hyri brenda trekndshit politik t studimeve. Ky trekndsh u b baz ideologjike e historis s letrsis shqipe, pr ti rrafshuar dhunshm dallimet logjike, sado t vogla, n studimin sinkronik, q jan aq t natyrshme pr nj letrsi. Krahas ktij studimi u rikrijua trekndshi i tipologjis s krijimtaris artistike, si model kontrollues i personazheve t mhershme t letrsis shqipe, ose thn m qart, q nga fillimi i ksaj letrsie. Modeli i protagonistit t rikonstruktuar, pr t gjitha periudhat letrare, sipas trekndshit ideor e rregullon kodin e vet politik, duke rn n konflikt t ashpr me sinkronin e vet periodike. Kodi i till, me nj ngathtsi politike, i mnjanon t gjitha pengesat logjike vetm pr primatin ideopolitik. Studimet e ktilla protagonistin e zhvendosin prej gjenezs gnosologjike, pr ta vendosur n trekndshin e sintezs politike. Duke e nxjerr protagonistin prej pozicionit t par gjenetik, studiuesi n t njjtn mnyr e nxjerr nga gjeneza edhe lexuesin edhe shkrimtarin, pr ti vn n trekndshin
88
ideor, t kontrolluar nga pushteti politik. Kjo shprngulje e madhe psikofizike synon ta zbraz gjith letrsin shqipe prej shkrimtarit t par, prej protagonistit t par dhe prej lexuesit t par. Letrsia shqipe sistematikisht m n fund u ngrthye brenda unitetit t trekndshit idelogjik, ku matej pastrtia politike e t gjallve e t vdekurve. N t gjitha veprat e shkrimtarve t vdekur caktohet kufiri i shpjegimit t figurs. Zakonisht, shkrimtari i kohs s shkuar me vetdije politike progresive, e kuptoi se sanksionet politike do ta arrijn do pjes t veprs letrare n t gjitha kohrat. N kt mnyr brenda veprs caktohet shenja m konkrete, si u caktua, pr shembull aq politikisht trualli sizmik ne veprn e Jeronim De Rads: Kngt e Milosaos. Kt shenjues ugurzi kritika ideologjike e ka shndrruar n gur pelegrinazhi pr t gjith studiuesit e letrsis shqipe. Trmeti i trollit sizmik u b forc telepatike e Milosaos dhe e Rins, q n kritikn socrealiste arriti t shndrrohet n trmet ideologjik. Figura e Milosaos frustrohet ne dy pjes t ndara sipas shenjes sizmike: dashuria kalorsiake e Milosaos mbetet prtej ktij shenjuesi, ndrsa ktej shenjuesit sizmik vazhdimisht dobsohet shpirti kalorsiak i Milosaos, duke u matur me entitete t zbehta kombtare. Tri tragjedit e Milosaos: atdheu, prgjrata kalorsiake dhe dashuria e rendit kalorsiak, lajmrojn nj kalors t zakont mesjetar. Realizimi i dy t parave bhet n mnyr t shablonizuar, ndrsa dashuria e Milosaos ngec pr shkaqe sociale. Sipas origjins Milosao duhet ti takoj gjakut kalorsiak, t pajisur me kualitete t klass s lart. Andaj dashuria ndaj Rins hyn vetm si dekor n inventarin e rekvizitave kalorsiake, pa t ciln nuk vringllon shpata e kalorsit. Sipas ksaj rregulle, aq fanatike n letrsin mesjetare, nuk i takon Rins merita e dashuris, bile as ta ngacmoj Milosaon me prkatsin e saj klasore. Prkundrazi, yshtja kalorsiake e Milosaos e stis aq leht dashurin e Rins. N renditjen e sakramenteve riteriane, do
89
gj sht prcaktuar m par, qoft ajo Rina ose vetm ideja pr t. N prkim t plot me letrsin e till evropiane, origjina e damave t zemrs asnjher ska qen problematike. (N letrsin evropiane sht studiuar figura e Beatries por asnjher ssht folur pr origjinn e saj; bile sht prekur edhe konstatimi se ajo ishte vetm ide e krijuar si antipod i Xhema Donatit). Figura e Milosaos n studimet e letrsis shqipe vendoset nga pozicionet kalorsiake e patriotike pr tu locuar n trekndshin politik, t kontrolluar nga ideologjia. Sipas kohezionit t ksaj logjike, n kt rikonstruktim t kontrolluar politikisht, do t vendoset edhe De Rada me t gjith lexuesit e vet. Rezultatet e studimit jocensural t varianteve t para: t variants kalorsiake ose patriotike, figurn e Milosaos do ta nxjerrin jasht kontrats politike. Kjo mnyr e promovimit, sipas kontrats ideopolitike t personazheve, do ta dmtonte gjith letrsin shqipe. Trajtimi vetm i faktorit kalorsiak t Milosaos, n studimet letrare, nuk do ta prcaktonte lexuesin shqiptar n kndin e tij t disiplinuar, ndonse trajtimi vetm patriotik i Milosaos, krijon hipertrofi t tekstit. Almanahu bizantin i De Rads prciptazi i lejon Milosaos t martohet me Rinn, si njfar opozicioni me kristianizmin papnor. Kodifikimin e figurs s Milosaos kritika ideologjike e vendos brenda mesazhit predikativ duke u liruar n kt rast nga vet Almanahu bizantin i Jeronim De Rads. Reminishenca politike e ides mund ta mbuloj gjith tekstin por me t njjtin intensitet e shprbn edhe mikrostrukturn e fjals, duke e vendosur lexuesin para metodologjis krejtsisht t re t t lexuarit. Lexuesi shqiptar u detyrua t dal nga teksti tradicional, pr t hyr srish n ambientin e ri t leximit. Gjat ktij emigrimi politik lexuesi shqiptar do t qndroj n nj pezullim gjeografik, historik dhe psiqik; do t qndroj jasht tekstit dhe jasht strukturs gjuhsore. Periudha e emigrimit kolektiv jasht tradits nprmes ideologjis, synon dobsimin
90
e kujtess s lexuesit. Me vet faktin se ideja ska aftsi t prjetimit, u shfrytzua nga kritika ideologjike pr kthesa t mdha ideopolitike n letrsin shqipe. Rikthimi i tipizimit t skematizuar n letrsin shqipe deri n skajshmri ideologjike, solli mnyrn e re t rikonstruktimit t personazhit, t seleksionimit dhe t interpretimit. T gjitha personazhet e letrsis shqipe (komuniste doemosdo) do ta kuptojn nevojn pr ekzistencn e identitetit t ri politik, po aq fuqishm sa edhe identiteti i pastr hegeljan. Pr ta arritur absoluten e ktij identiteti, heroi i veprs, q n fillim, i nnshtrohet karantins s pastrimit ideopolitik. Ky hero ideologjik sdo t arrij asnjher t bhet i vetmjaftueshm pr ti realizuar trsisht kriteret ideoletrare, as ather kur flijohet pr to. Akti i flijimit, sipas kritereve partiake, heronjve t tradits letrare ua lejon kryesisht vetm shenjn ideologjike.
91 vendosja e par ideoarkitektonike e personazhit
Arkitekti dhe krijuesi

Filozofia parakristijane Zotin e ka konsideruar si arkitekt, ndonse Shn Augustini e promovon Krijuesin e vrtet, i cili prej asgjs krijoi materjen. Vshtirsia u shpalos pas vnies s pushtetit mbi kt materje; pasi u zbulua gabimi metodologjik i prdorimit t saj. N kt dihotimi t Arkitektit e t Krijuesit konsiston filozofia panteiste e Naimit, e interpretuar n mnyra t ndryshme ideologjike, duke ia ln t hapur prher dern manipulimit. Ky interpretim ideor, pr asnj moment, smund ta shptoj Naimin nga skterra ideologjike. Kjo filozofi e Naimit sdo t merrej n konsiderat, po mos t ishte pikvshtrimi i kategoris gjuh idiomatike, si demagogji kombtare. Njsoj si n filozofi, edhe n gjuhn e Naimit bhen ristrukturime pseudopatriotike n rrafshin horizontal dhe vertikal: shenja gjuhsore shkputet nga konteksti historik dhe indirekt shenja gjuhsore ngarkohet me gabime tradicionale. Fundi i ktij procedimi, jo vetm tek Naimi, (pasi lexuesin e ven n pozit inferiore, t pleksur me rrezikun ideologjik) por edhe panigjerikun e ideologjis partiake e ven para dilems: ta shpall Partin Komuniste Krijues apo Arkitekt. Karizma ideokomuniste m tepr e lakmonte Krijuesin, ndonse m shum i prkiste Arkitektit. Panigjeriku ideologjik e zgjodhi mundsin e tret: sintezn e Krijuesit dhe Arkitektit; bn at sintezn prfundimtare t rrugs s gjat, deri tek kufiri i Apokalipss mendore, psiqike e morale. Puna e Arkitektit ideologjik fillon nga kufijt m t dyshimt t letrsis shqipe e vazhdon deri tek piramida malicioze e Migjenit, ndrsa puna e Krijuesit fillon tek kjo piramid e vazhdon deri n kohn ton. T gjith banort e Dhjats s
vjetr t letrsis shqipe, sado qofshin patriot, politikaj, moralisht e psiqikisht t lart, smund t hyjn n katin e parajss ideologjike t letrsis shqipe. Kt t drejt, sipas skems biblike, mund ta fitojn vetm banort e Dhjats s re t letrsis shqipe. Dy katet e para t ngrehins ideologjike i prkasin Arkitektit ndrsa kati i siprm i takoi plotsisht Krijuesit ideologjik. Arkitekti ideologjik me transponimin e heroit tradicional dhe Krijuesi i Partis, me krijimin e heroit nga asgjja, e prdorin t njjtin procedim skematik trekndor: Shkrimtari Heroi - Lexuesi. N kt trekndsh, s pari transponohet heroi, prmes t cilit ngrthehen n ndjeshmri shkrimtari dhe lexuesi. Shkrimtari bhet peng ideopolitik nprmes personazhit t tij t strkequr, pr hir t t cilit, shkrimtari si Kont Ugolini, do t vetmbyllet n kshtjelln ideologjike. Kjo lidhje e ngusht gjaku, midis Atit (shkrimtarit) dhe Birit (heroit), e prcakton lexuesin t bashkjetoj n temperaturn e brendshme t trekndshit ideoletrar. Lexuesi, jo vetm n letrsin shqipe, e ka detyrimin moralopolitik ndaj shembullit t autoritetshm t heroit, aq sa ka Jezui ndaj Shpirtit t Shenjt. Nse Arkitekti ideologjik, n rast t pandreqshm, nuk e arrin transponimin e plot t heroit letrar, ngase shkatrrimi ideologjik i protagonistit nuk i mundson asnj ndrhyrje, ather pason akti i anatems, dhe n fund, akti i dbimit prfundimtar prej gjeografis dhe historis shqiptare. Arkitekti ideopolitik i suprimon t gjitha standardet psiqike, t t gjith banorve t letrsis shqipe, prej Djalit shkaprdar e deri tek dogana ideore e Migjenit, pr t krijuar moshn e adoleshencs politike t heroit, t lexuesit dhe t gjith kombit. Gjendja e re politike, heroin e letrsis, e gjith kombin, e locon n terrenin m idiomatik - jasht mundsis s realizimit emocional. Menjher pas ksaj herrjeje emocionale, Kritiku - Artkitekt i letrsis i cakton prmasat ideopolitike brenda zons s trekndshit: Shkrimtari - Heroi -
Lexuesi. Kndet strategjike t ktij trekndshi, detyrimisht sogjojn pr ta ruajtur pastrtine moralopolitike t letrsis shqipe n t gjith diakronin e saj. Asnjri prej ktyre individmediumeve (Shkrimtari - Heroi - Lexuesi) smbetet i aft t krijoj mesazhin e vet autonom. Dihotomia midis Arkitektit ideologjik dhe Krijuesit ideologjik nuk qndron vetm n prcaktimin e forms, por ajo prfshin edhe prmbajtjen. Heteronomia e mundshme e shpjegimeve t personazheve, t ideve ose t personaliteteve historike, zakonisht rrjedh nga tradita e shpjegimeve t ekzistencs. Arkitekti ideologjik e korrigjon traditn letrare duke renovuar identitetin e protagonistit, t ides, t historis, pr t arritur promovimet ideomorale t tyre. Puna e Arkitektit prqndrohet vetm n ristrukturimin ideologjik t asaj letrise q ka qen e krijuar para socrealizmit, por q ideologjikisht sht lindur e gjymt. Arkitekti dhe Krijuesi ideologjik e prdorin suplementarizimin e ndrsjell t skemave biblike: Arkitekti vetm do t renovoj; do t grmoj n Dhjatn e vjetr t letrsis shqipe, pa arritur asnjher ta kaprcej Rubikonin e Migjenit. Ky arkitekt gjithnj mbetet i dyshimt politikisht, sikur profett e Dhjats s vjetr edhe pse mjaft t devotshm; nuk arritn asnjher ta kuptojn monosemin e kristijanizimit. Prpjekjet dshpruese t Spasses, Poradecit, Kutelit, e n nj mnyr edhe t Fan Nolit, pr t hyr fizikisht n Dhjatn e re t letrsis shqipe, tregojn se sa i pamshirshm ishte kalimi pran Cerberit politik. T gjith kta shkrimtar do t knaqen vetm me firomn e klims ideologjike, aq sa u knaq Gjon Pagzuesi n klimn parakristijane. Krijuesi vepron n kushte krejtsisht t tjera: ai sht absolutisht i liruar nga koha, hapsira, gravitacioni, historia; kryesisht krijimtaria e tij fillon prej asgjs absolute duke abstrahuar do gj q ka ekzistuar para gjasht ditve
gjenaologjike. Kto gjasht dit gjeneaologjike, n letrsin shqipe, fillojn prej Migjenit e ktej.
vendosja e par ideoarkitektonike e personazhit

Historia e letris shqipe, qoft socrealiste apo socpatriotike, kryesisht n ristrukturimet prozatore, i ka vn vetes qllimin e ripozicionit t do protagonisti t Dhjats s vjetr. Lexuesi shqiptar sot sht privuar nga pozicioni i leximit dhe meditimit individual t letrsis s vjetr. Rruga e leximit shqip, zakonisht, do t filloj prej pozicionit t dyt, aty ku animohet porosia morale e patriotike e do t prfundoj tek ideologjia. Konstrukti psikofizik i shkrimtarit, i protagonistit dhe i lexuesit t letrsis shqipe, mbulohet me shtresimin pragmatik, pr t nxjerr mbi kto grmadha porosin e madhe didaktike. Mosha e teksteve t vjetra katekizmore shqipe me burime nga Bibla, duhet ta pranojm, se nuk ndryshon nga tekstet evropiane t ksaj moshe. Pozicioni i ides, i personazhit katekizmor, i kodit, i mesazhit, mbetet uniform me nj ndryshim t vetm: me at ndryshimin gjuhsor. Gjuha shqipe, n kto tekste, sdo ta arrij funksionin rikrijues as formal as prmbajtsor. Andaj arkitektt e letrsis shqipe, t pamundshm ta bjn ndonj formsim profetsh nga Dhjata e vjetr, orvaten q nprmes elementit gjuhsor t nxjerrin ideopatriotizmin e shkrimtarve t vjetr t letrsis shqipe. Kongregacionet zyrtare orvaten ti caktojn gjuhs shqipe funksion autoqefal. Sipas ktij praktikumi gjuhsor: Maria, Jezu, Gjoni e personazhe t tjera ungjillore duke filluar t flasin shqip n tekstet e vjetra katekizmore, fitojn t drejtn figurative t interpretimit, si personazhe pak t vendosura nga shtpia e mendimit biblik. Meq kto tekste ekzistojn, e
krahas tyre ekzistojn edhe epigonet interpretues, sht e natyrshme se n letrsin shqipe kemi aq interpretime sui generis. Arkitekti ideologjik, s pari e ndjek rrugn e kishrimit sa m t mundshm t ktyre teksteve pr ti dhn rndsi aproksimative planit gjuhsor. N kt mnyr, q n fillim retardohet ndjenja patriotike tek lexuesi. Vetvetiu lexuesi gjendet para dihotomis nismtare religjioze e patriotike: pr ta mohuar fen e pr t mos e pranuar gjuhn. Strategjia e Arktitektit ideologjik vazhdimisht bn renovime n diakronin e Dhjats s vjetr pr ti mohuar n mnyr t trthort religjionin dhe patriotizmin. M n fund pr tekstet e vjetra shqipe, me burim ungjillor, politikisht sht pranuar vetm supremacia gjuhsore, e cila sot studiohet vetm fonetikisht e morfologjikisht. Figurat e standardizuara ungjillore, t teksteve t vjetra, nuk u integruan brenda trekndshit ideopolitik pr shkak t idiomatizmit t fort sakramental. Kodi i fort kristijan nuk lejonte asfar mundsie pr renovime ideologjike. Bindja e thell fetare sht nj ngulitje e fort, q prfshin gjith potencialin psiqik t subjektit deri tek vetflijimi. Andaj tretmani i studimeve idieologjike t ktyre teksteve u orientua drejt tejkalimit t prmbajtjes, sipas dy kritereve: s pari u shpalln si tekste t imponuara nga kundrrformacioni kishtar prkundr vullnetit t priftrinjve shqiptar dhe, s dyti, studimi gjuhsor i ktyre teksteve u promovua si vler primare e patriotizmit t priftrinjve shqiptar. Vlera gjuhsore e teksteve t vjetra e suprimoi shkencrisht dhe ideologjikisht prmbajtjen filozofiko-letrare t teksteve t vjetra ungjillore. Natyrisht, vjen pyetja se a kan qen t fiksuar n kto pozita autort e teksteve t vjetra shqipe; a do ti ken dhn priftrinjt shqiptar at vler superiore e patriotike elementit gjuh mbi t gjitha bindjet e tyre pr shptimin e shpirtit? Sdo t ishte pa vend t ndihmohemi n kt rast, nga mendimi shum i qlluar i Moris Merlo-Pontit: ... (nga kjo rrjedh se) mendimi i plot i ndonj gjuhe kurr smund t bartet n nj gjuh tjetr. Ne mund t
flasim shum gjuh por njra sosh mbetet e prhershme, n t ciln jetojm. Pr ta prvetsuar plotsisht ndonj gjuh duhet ta prvetsojm brenda vetes son gjith botn q ajo shpall ndonse brenda nj asti nuk mund tu takoj dy botrave. Para ksaj pamundsie, lexuesin shqiptar e v kritika ideologjike, e cila, autort e teksteve t vjetra shqipe lexuesit t vet ia ofron ti lexoj s prapthi gjuhsisht. N kto tekste, pr indokrinim pseudopatriotik, prdoret pikrisht gjuha, si e vetmja vler e vetdijs s autorve t vjetr, dhe gjuha keqprdoret n t njjtn koh si transliterim dhe si transkriptim. Gjuha e teksteve t vjetra shqipe dhe ideologjia komuniste nuk mund t bashkjetojn n at nivel q pretendon kritika shqiptare. Nse gjuha e teksteve t vjetra shqipe privohet prej bashkjetess me frymzimin kishtar dhe besimin e autorit, si mund t bashkjetoj n nj largsi aq t madhe kohore me ideologjin komuniste. Ktu mund t konkludojm se kemi t bj me dy specifika gjuhsore: Gjuha e letrsis q pretendon pr ti ruajtur lidhjet m t lashta emocionale t njeriut me prfytyrimet e para, tenton, prkundr shkencave historike, filozofike, sociologjike, ta shptoj ndrrn e njeriut. Prkundr ksaj, gjuha e logjiks synon ta ruaj mendjen m tepr se shpirtin. N t dy gjuht ideja krijon ertifikatn politike, t cils duhet ti bindemi politikisht, por sdo t jet mkat nse nuk i besojm. Gjuha e letrsis konceptualisht paraqitet me specifikat e veta dihotomike, diku obligative e diku emocionale. E nderoja teologjin dhe m shum se do kush tjetr, pretendoja t shkoj n parajs por duke pas msuar si gj shum t sigurt faktin se rruga pr n parajs sht njsoj e hapur si pr m t paditshmin ashtu edhe pr m t menurit, dhe t vrtetat q t shpiejn n parajs qndrojn mbi mendjen ton, nuk guxova ti nnshtrohem dobsis s
arsyetimeve t mia. Kshtu q mendoja se t ndrmerret me sukses nj shqyrtim i till sht e domosdoshme ndihma e jashtzakonshme e qiellit, pra sht e domosdoshme t jesh m shum se njeri1) Do t pranojm se ky sht mendim sa i sinqert aq edhe i guximshm: paraqet respektin, pietetin e Arkitektit ndaj Krijuesit. Dekarti n kt rast z vendin e Arkitektit dhe nuk jemi t sigurt se me ciln gjuh flet, por Dekarti anjher nuk e kaloi Rubikonin, pr t hyr n terrenin e Krijuesit edhe ather kur krkoi transparenc qiellore pr t qen m shum se njeri. Ktij procedimi t prcaktuar i sht nnshtruar pjesa m e madhe e letrsis botrore, bile edhe perlat letrare q kan gzuar fam t madhe. Letrsia evroperndimore, fragmentarisht ka mundur ti shptoj procedimit t determinuar ideopolitik, ndrsa letrsia evrolindore, edhe prpara letrsis ideokomuniste pretendon t z vendin e Krijuesit qiellor, duke E zvendsuar me nj vdektar t rndomt. Profeti ideokomunist, shtetasin e shkputi nga besimi i amshueshm duke e zbritur n nivelin e nj milingonje. Banuesi i diktaturs komuniste, m nuk gjendet prball gjatsis s jets por gjendet vetm prball gjatsis s nj dite. Gjuha filozofike e letrare e diktaturs komuniste kishte arritur shkalln e eksperimentit laboratorik, q shenjonte vetm detyrimet e nj dite - prej mngjesit e deri n mbrmje. Letrsia totalitare, socnacionaliste apo sockomuniste sht shrbyer me shembujt m t pamshirshm, q velojn, kund m shum e kund m pak, n gjith letrsin botrore, ku moralja, e vanrisht politika, prcaktojn fituesin, duke e pridhur dhe dshpruar lexuesin. Vanrisht procedimi i till gjllon n letrsin e Lindjes, qoft n kodeksin e rrept ortodoks apo n fundamentalizmin islam deri tek ideja sockomuniste. Kto letrsi, mbase duke qndruar
1
Rene Dekart Ligjrat mbi metodn, Prishtin 1990.
gjeografikisht m afr profetve, m afr vendit t Bibls dhe t Kuranit, e kan ruajtur m tepr aftsin e krcnimit dhe t mallkimit radikal: 1. Mojsiu prcaktohet t qndroj n arean hipotetike psikogjuhsore, (n zonn e ndarjes) midis gjuhs kozmopolite t Adamit, Izakut, Abrahamit dhe gjuhs s kodifikuar t Jehovait. Gjuha e relievuar n pllakat e Sinajit, Mojsiun e prcakton n t njjtn koh n area t gjuhs s mkatit dhe t virtytit. Ky kontrast gjuhsor, aq radikal, i kumtohet Mojsiut, pr ta detyruar t zgjedh gjuhn e vyrtytit sipas kodifikimeve t Dekalogs. Sipas rregullave gjuhsore t ksaj Dekaloge, Mojsiu u b profeti i par nacional. N historin njerzore kjo u b gjuha e par nacionale tek Beslidhja e vjetr. 2. Shn Pali vendoset zyrtarisht n area gjuhsore, predikuese, midis dy Beslidhjeve, por m tepr i prirur kah gjuha e Beslidhjes e re, ndonse zona e shkputjes nga Beslidhja e vjetr e kishte hamendur nga kodifikimi profetik i fjalve t Jezus. 3. Homeri, n nj logjik pak m evropiane, gjendet n zonn hipotetike gjuhsore, midis mitologjis ontologjike dhe filleve t patriotizmit mizor grek. Ky far patriotizmi grek u promovua n qytetin e Trojs me ndihmn e paskrupullt t ontologjis mitologjike; disa shekuj m von u konvertua n ortodoksizm helen. Ky ortodoksizm duke u br i vetdijshm pr fitoren e lasht mbi Trojn, shum shekuj m von; lavdin helenoortdokose, e orienton drejt Trojs s re drejt Kontantinopolit. 4. N t gjitha historit e tyre, n kohrat e caktuara, popujt jan gjetur, ose e kan stisur astin historik t fitores n zonn e kodifikimit psikogjuhsor. T gjith kta popuj me pretendime t dyfishta historike ndaj njeri-tjetrit, sot jetojn n nj hapsir t ngusht, t quajtur Evrop Juglindore, Siujdhes ilire apo Ballkan.
5. Sipas predikimeve biblike, Mosiu n Sinaj u kodifikua n nj struktur krejtsisht t re t besimit monoteist, por i mungonte konotacioni gjuhsor i interpretitmit. Jehovai duke par ngatrrimin ideogjuhsor e jo t shpirtit tek Mojsiu, ia kodifikoi gjuhn me drgesn e Dekalogs, ku qen shnuar n mnyr eksplicite Dhjet urdhrat e Zotit.Struktura e re gjuhsore monoteiste me prkushtim, u vendos n Arkn e Dekalogs pr tu locuar n Jerusalem, ku iu ngrit tempulli i prkushtimit nga vet Solomoni i urt. Ktu strukturohet institucionalizimi i par monoteist, i bazuar n psikogjuhn e kodifikuar t Dekalogs. Strukturn e gjuhs monoteiste e prsosin m von profett si Amosi dhe Osia, ligjrues t Betelit dhe Mikeji e Isaj n Jude, t cilt me fen e tyre krijojn gjuhn e kodifikuar monoteiste. 6. Struktura gjuhsore e Iliumit t Homerit m von shtyhet drejt nj entiteti m praktik olimpikoushtarak si suplementarizm fillestar i kombtares helene. Kt struktur gjuhsore t Iliumit prej kozmogonis drejt entiteteve shum m pragmatike kombtare, e afrojn edhe m tepr tragjediant grek: Eskili me madhshtin e temave me prmasa t vullnetit t hyjnivegreke; Sofokliu me dilemat morale q konsiderohen sinonim i moralit kombtar dhe Euripidi me thellimin n shpirtin e njeriut q u konsiderua shkalla m e lart e psiqiks greke. 7. Ristrukturimi psikogjuhsor i tragjedianve grek e m von edhe i filozofve grek, krijoi rradh t pranueshme pr psikogjuhn e Shn Palit. Ai me nj greqishte t pastr, t bazuar n predikimet kristijane, ristrukturon nj psikogjuh t re monoteiste. Ktu krijohet Dhjata e re greke q e kishte bazn n gjuhn e Homerit, n gjuhn e tragjedianve grek dhe n gjuhn e filozofve t lasht t antiks greke.
Mbrojtja brenda rilindjes kombtare
T gjith kta popuj ballkanik, me t gjitha kto ngarkesa psikohistorike pr vetveten dhe pr t tjert, kan tentuar ta shndrrojn njeri-tjetrin n minorotete, deri n zhdukje t ndrsjella. Secili synonte eprsin kulturore, historike, fetare, e n fund etnogjuhsore, kundrejt fqinjve t vet, brenda nj territori kaq t ngusht e kaq t kontaminuar me armiqsi. Ndryshe nga popujt e tjer t ktij nocioni gjeografik, kaq t kontaminuar me armiqsi t ndrsjella, popullit shqiptar i takoi fati m i pikllueshm n konkurencn e gjllimit. Bindi iliripagan u gjet n nj konkruenc t fort midis grekut Zeus e latinit Jupiter. Shqiptart, me emra t ndryshm, arrijn deri tek mesjeta, mu n midis t ksaj konkurence aq afirmative: t greqishtes apokrife t Shn Palit dhe t latinishtes s Shn Pjetrit. Ktyre entiteteve t reja psikogjuhsore e fetare q vrshonin me fanatizm npr Europ, populli shqiptar u detyrua tu kundrvehej me nj ngulm t ri e shum t fort. Entitetet tradicionale t shqiptarve si gjuha, folklori, historia, u ngriten n shkalln e mbrojtjes kundrejt religjionit asimilues ortodoks, i cili tentonte ti rrafshoj dallimet kombtare sipas Megalides helenoortodokse Dokumemtet e para t gjuhs shqipe, fatkeqsisht, si m t vjetrit, na vijn deri n kohn ton si formula heraldike. Kto formula kan nj disiplin apokrife gjuhsore, t inkarnuar plotsisht n strukturimin gjuhsor kristian deri te vizualiteti ikonastik. Formula e Pagzimit na vjen me nj
sintaks gati t konvertuar latine, ndrsa Perikopeja me konvertim t rrept bizantin. Kto dokumente n nj mnyr jan pasardhset legjitime t Jupiterit latin dhe Zeusit grek, por me konotacion t krishterimit apokrif. Historia e letrsis shqipe ngulmon, q n periudhn e ktyre shkrimeve t vjetra, mbase edhe m thell n histori, t gjej fosilet e personazheve t para.Meq kto formula, prve gjuhs katekizmore, sishin as tematike as kompozicionale, ather letrsia shqipe u detyra t bj kaprcim historik pr ta shpjeguar humanizmi shqiptar. Kjo periudh letrare, sipas studiusve t letrsis, premtonte nj form kompozicionale, q disi mund ta mbronte mendimin filozofik- letrar. Mbase do t jet e drejt q Rilindja kombtare t quhet konsolidim tematik dhe rikonstruktim i gjuhs dhe i personazhit. Rilindja kombtare shqiptare i ka dy skena dihotomike: at t rikrijimit dhe at t at krijimit. Skena e rikrijimit t rilindasve shqiptar sht tejkalim i formulave t gatshme t kristianizmit grekolatin pr ta sublimuar nj periudh m tematike e tipologjike n letrsin shqipe. Procedimi i ri tematik e tipologjik (e psikogjuhsor) i Rilindjes, lexuesin shqiptar e detyron ta bj kompenzimin letrar t dy periudhave paraprise: at t Bejtexhinjve dhe at m t fuqishmin n planin gjuhsor - periudhn e shkrimtarve t Veriut. Metoda tematike e tipologjike e detyron Rilindjen Kombtare t krijoj nj lloj t veant entiteti panigjerik gjuhsor, nprmes t cilit duhet t shprehet ideja e nj patriotizmi t hipertrofuar. N kt periudh t kulturs shqiptare, sipas periodizmit diakronik, bhet eksperimenti i par pr ta institucionalizuar nj zon t re t ndrgjuhs e t tipologjis, si periudh e tejkalimit t formulave ikonastike. Kjo zon ndrgjuhsore e Rilindjes Kombtare u b diga m e sigurt kundr ndikimeve t jashtme, q kishin deprtuar nga t gjitha dyert e fortess etnogjuhsore t kulturs shqiptare. Gjithsesi duhej t shptohej terreni gjuhsor.
Si periudh psikogjuhsore, tipologjike, tematike, Rilindja kombtare, e filloi ravizimin e censurs nn trysnin e tematiks patriotike; n fillim duke iu kundrvn metodologjikisht censurs apokrife t periudhave t mparshme. Rilindja kombtare, do t jet e para q konceptet gjuhsore i nxjerr nga mbruajtja religjioze pr t krijuar zonn e ides s re patriotike, me homonimi t theksuar politike. N konkurencn e hezitimeve, aq t rrezikshme pr popujt e Ballkanit, Rilindja jon kombtare, duke krkuar mbijetesn detyrohet t mohoj shumka nga periudhat paraprise t kulturs shqiptare. Pikrisht te Rilindja kombtare forcohet censura zyrtare patriotike, me tendenc ta retardoj diapazonin e dyshimt jo vetm tek tekstet e ndikuara nga jasht por edhe t vet fjals. Ky retardim censural i Rilindjes kombtare e zgjeron ekspansionin e vet, s pari brenda figurs, pastaj brenda fjals, duke prfshir ngadal kodin, mesazhin, fjalin, e pr ta kapluar m n fund gjith ligjrimin. N retardimin kategorik t ligjrimit u lind rreziku i kompozicionit t censuruar patriotik, i cili m von, pikrisht pas nj shekulli, i parapriu nj censure tjetr prbindshe e ideologjike, q sot e quajn censur dhe autocensur ideokomuniste. Duke filluar nga mugtirat arkivore t letrsis shqipe, qe nga supozimet hipotetike t principatave shqiptare, e deri n kohn ton, kund m pak e kund m shum, ka vepruar censura morale, fetare, patriotike, krahas mbrojtjes objektive prej sulmeve t jashtme asimiluese. Gjuha e Buzukut, Budit, Bogdanit dhe e Meshtarve tjer, nuk arrin ta krijoj protagonistin sepse veprimtaria e tyre prkonte vetm me procedurn liturgjike, ku n mnyr idiomatike, vetm pr nevojat e meshs, paraqitej figura e Jezus. Kt do ta quajm mundsia e vetme skematike e personazhit pr nevojat liturgjike brenda kishs. N kto t dhna, Jezusi nuk u b personazh q ambientohej, por m tepr ishte nj ide e
inkarnuar. Gjuha liturgjike e meshtarve t veriut, n letrsin shqipe, krijoi fragmentarizimin aplikativ, kryesisht religjioz. Rilindja kombtare do ta censuroj liturgjin kishtare me entitetin e ri, t kodifikuar nprmes personazhit patriotik. Rilindja kombtare e zhdrivilon procedimin e metods s re logjiko-gjuhsore t censurs sipas: 1. Retardimit t konceptit moral t periudhave t mparshme letrare, 2. N fazn e par t retardimit, censurohen vetm elementet m radikal t konceptit religjioz. 3. Krijohet zona e efekteve emocionale brenda konceptit gjuhsor. 4. Arrihet ristrukturimi politik i fjals, duke e plotsuar patriotizmin strategjik me efekte t reja politike. Koncepti i personazhit patriotik arrin t formsohet, jo vetm si figur por si protagonist me pretendime t theksuara morale e politike. N kt gjendje t ecuris s mendimit shqiptar, arkitektt e letrsis shqipe, pr her t par n periudhn e Rilindjes e arritn censurn e Trinis zyrtare tipologjike: Shkrimtari - Lexuesi - Personazhi. Kshtu fillon beteja e censurs n t gjith letrsin botrore ku kemi plot shembuj t disfats tipologjike, qoft pr shkrimtarin, pr lexuesin, apo n mnyr t veant pr protagonistin e veprs letrare. Kur shkrimtari detyrohet t mbshtetet n pragmatizmin politik t ides, doemosdo do t mohoj shum elemente prbrse t konceptit, do t mohoj edhe qenien biologjike t protagonistit. Ktu z fill edhe soset fatkeqsia e shkrimtarit, pa qen i vetdijshm se fmija i tij ka vdekur q n fillim t veprs. Sa shembuj t till t dhmbshm ka shnuar deri sot letrsia botrore, duke e dmtuar, jo vetm logjikn por edhe t gjith metabolizmin e protagonistit dhe t lexuesit. Metodologjia e konsolidimit t cenzurs moralopolitike, u aplikua nga Rilindja kombtare, pr t arritur nivelin m t lart t patriotizmit (po e prsrisim edhe njher); ajo e
mohon frymzimin, edhe ashtu t dobt, t Bejtexhinjve, e kaprcen entropin kryesore t koncepteve liturgjike t meshtarve t hershm shqiptar pr t arritur te periudha e humanizmit, e cila historiografikisht Rilindjes kombtare i ofron model(t dobt) kompozicional. Kt model t dobt t personazhit, Rilindja kombtare e hipertofon n tipologji vetm romantike t frymzimit naimjan. Andaj vet emrtimi Rilindje, n letrsin shqipe, nuk sht i rastsishm edhe pa ndikim nga analogjia e emrtimit t Rilindjes europiane. Nse Rilindjes europiane i sht dashur ta kaprcej krejt censurn apokrife t mesjets, pr ta rizbuluar kompozicionin e mendimit grekolatin, Rilindjes shqiptare i sht dashur ti kaprcej dy periudha letrare pr ta prekur kohn e bmave t Sknderbeut. Prej figurs heraldike t ngurosur historiografike t humanizmit shqiptar, Sknderbeu u shndrrua n protagonist t ekstazs romantike t Rilindjes kombtare. Ndryshimi sht mjaft qensor, jo vetm n nocionin koh por edhe n form dhe n prmbajtje: Sknderbeu i Marin Barlecit korrespondonte vetm me prmasat e bazs historiografike ndrsa Sknderbeu i Naimit shndrrohet n nj personazh me mision t caktuar katarzisi, i cili sipas ides do ti nnshtrohet cenzurs strukturale t trekndshit politik. Jasht ktij trekndshi t rrept politik smbetet m vend as pr nj shtpi, as pr nj varr, as pr nj njeri.
Retardimi i shenjs gjuhsore

Duke i studiuar t gjitha cenzurat e mparshme n t gjith diakronin e periodizimit t mendimit shqiptar, t cilat n nj mnyr pak m skrupuloze, e mohonin njra-tjetrn deri tek Rilindja, do t bindeni se sa minore ishin kto censura brenda megacensurs s Partis s Puns e cila e vuri kontrollin e rrept sockomunist t Hyut t steps ruse, mbi t gjith mendimin e hajthem shqiptar. Idejshmria m e skajshme e socrealizmit, n letrsin shqipe i krijoi arkitektt e rinj q morn mbi vete mkatin t rikonstruktojn iden dhe metagjuhn politike. Ekuivalenca e ksaj gjuhe synonte rrafshimin prfundimtar t shenjs diakronike gjuhsore me konceptin socpolitik. 1. Rrafshimi ideopolitik i konceptit arriti ta kaploj mikrostrukturn dhe makrostrukturn gjuhsore. Suplementarizimi i rrafshimit ideogjuhsor sockomunist u zhvillua n rrafshin diakronik duke shpjeguar sipas ides partiake varfrin dialektike t shenjuesve gjuhsor t gjuhs shqipe. N rrafshin sinkronik do t ndrtohet shenjuesi dialektik ekuivalent me protagonistin e ri politik. 2. vendosja diakronike e pozicionit t shenjs gjuhsore bhet vetm pr t fituar sintagma t reja politike. Kjo vendosje u tregua mjaft efektive pr shterrimin e kompozicionit dhe t mendimit. Nprmes ktyre sintagmave alogjike, apoziciale, vihet n veprim informacioni i nj ligjrimi sinjifikativ. Prej fillimit t letrsis shqipe ky lloj ligjrimi i censuruar i kmbente modelet ideogjuhsore. 3. N prdorimet gjuhsore, vanrisht n prdorimet m praktike: fonetike, morfologjike, semantike e sintaktike, historikisht u b ndrhyrja ideogjuhsore duke filluar prej tingullit e deri tek teksti:
107
Retardimi i shenjs gjuhsore
a) Prbrja tingullore (fonetik-fonologji) psoi ndryshime materiale. b) Kuptimi ose prbrja konceptuale e fjals (semantika) u cenzurua npr etapa t ndryshme historike. c) Shrbimi ose funksioni pozicional i fjals brenda ligjrimit (sintaksa) u shkrmo sipas mtesave idiore. T gjitha kto kategori gramatikore t teksteve shqipe, q u jan nnshtruar studimeve ideogjuhsore, qoft n diakroni apo sinkroni, skan arritur t ruajn asgj origjinale, prve, pjesrisht kategorin tingullore. 4. Animizimi m i fundit socpolitik i shenjs gjuhsore, n studimet ideokomuniste, fillon pikrisht aty ku prfundon ndrtimi tingullor e nis ndrtimi morfo-sintaktik. Natyra polisemike e fjals, q asnjher sishte e till n gjuhn shqipe, psoi insufienc enorme duke rn n ngthesn e interpolacionit politik. Insufienca e kaploi gjith ligjrimin shqip deri tek veprimi i metagjuhs politike. N fund t ktij procesi insufient t ligjrimit shqip, fjala si njsi sintaktike redukohet deri n minimumin e funksionit brenda fjalis. Fjala, edhepse formalisht mbeti n strukturn shterpe t fjalis, u b formul e thjesht njdimensionale e ritualit politik. Pushteti sockomunist, nprmes epigoneve t studimeve letrare, gjuhn e vjetruar politike, me dekret, e shpalli jodialektike. Shkrimtari shqiptar, q nga piramida kufitare e Migjenit, tek Gjenerali i ushtris ... e deri tek Mrgata e qyqeve detyrohet ti prmbahet kodit t fort politik. Retardimi konotativ politik i fjals shkrimtarit ia cakton kodin ideopolitik pa kurrfar polisemie mashtruese. Tash, po kta shkrimtar, prpiqen ta stisin nj polisemi mashtruese si figur disidente. N kt mnyr, kta shkrimtar socrealist e prsdytin nprkmbjen e lexuesit, e fyejn dinjitetin e kombit duke e paraqitur veten e tyre si disident. Lexuesi
shqiptar mtohet ti rilexoj veprat e socrealistve pr ta zbuluar disidencn e ktyre shkrimtarve. 5. Prkthyesit shqiptar, prve seleksionimit t rrept t veprave prparimtare t letris botrore, detyroheshin t krkojn nga Komiteti i Partis viza hyrse pr shkrimtart prparimtar, q do t prktheheshin n gjuhn shqipe. Veprat e ktyre shkrimtarve botror prktheheshin politikisht. Kodin, mesazhin, konceptin, tekstin e prkthyer, prkthyesi ideologjik shqiptar duhej ti retardonte nga polisemia e dyshimt e do fjale. T gjitha kto vlera letrare artistike t prkthyera nga letrsia prparimtare botrore duhet t shndrrohen n formula t thjeshta idiomatike politike. Prve ndrhyrjeve ideogjuhsore n kto vepra t prkthyera, shkrimtart prparimtar botror detyroheshin t rrinin shum cuc midis parathnies, pasthnies, mbithnies, nnthnies, prthnies. Pas gjith ktyre punimeve ideopolitike shkrimtari prparimtar i letrsis botrore mund t hynte vetm n purgatorin politik t letrsis shqipe dhe duhej t ndjehej shum m i lumtur q nuk ka mbetur n ferrin e dekadencs borgjeze.
109 Prej modelit sintaktik deri tek censura sockomuniste
Prej modelit sintaktik deri tek censura sockomuniste
N veprat e shkruara sipas modelit t kooperativs ideokomuniste, heroi i veprs letrare synon me do kusht ta ruaj eprsin e shembullt politike q i ka caktuar Komiteti i Partis: t jet protagonist krejt pozitiv ose krejt negativ. Sipas procedimit ideopolitik rruga e mesme, e protagonistit t identitetit del shum e ndaluar. Ky hero pozitiv apo negativ e kishte t caktuar vendin e veprimit t prhershm n kndin (B) t trekndshit partiak - midis kndit (A) dhe kndit (C). Kndi i mesm i mundson heroit t veprs letrare ta kontrolloj pastrtin ideologjike t shkrimtarit dhe higjienn politike t lexuesit. Forma e till e procedimit ka qen e njohur qysh nga kategorit e Aristotelit, por ka qen kryesisht e njohur vetm n sintaks - kryesisht n fjalin e fort predikative. Baza e ksaj fjalie, q edhe sot mbisundon n t gjitha sintaksat ka qen: subjekti - predikati - objekti. N trekndshin sintaktik rrijn n kto pozicione:
P re d ik a ti
b
O b je k ti
S u b je k ti
N kt trekndsh sintaktik ndikimi fizik qndron n sintagmn AC, ndrsa predikati kontrollon lvizjen e veprimit. Sipas ktij procedimi sintaktik, m von ka filluar t veproj edhe trinia e trekndshit letrar. Andaj, shkrimtari i veprs politike, jo vetm q nuk arriti t ndikoj mbi heroin e veprs s vet, por duhet ta nanuris n mnyr shum inferiore prepotencn e ktij heroi fodull. Fausti pr nj koh ka qen n pozit t heroit socrealist: e pranoi pushtetin absolut t Mefistos, por m n fund polisemia kuptimore e kontrats i ndihmoi Gtes ta shptoj Faustin, duke e rregulluar zodiakun e trekndshit t rregulluar. Kt privilegj, asnjher se pati shkrimtari shqiptar n asnj periudh t letrsis. sht vrtetuar shkencrisht se konotacionin e ktij trekndshi nuk e zbuloi socrealizmi i kohs son, por e prsosi dhe e shfrytzoi ne menyrn m t skajshme.Miti kozmogonik, si forma e par e psikologjis kolektive, kur arriti t bhet i vetmjaftueshm i eliminoi t gjitha gjymtyrt korresponduese me gjeneaologjin e studimit denoncues. Miti dshironte ti zhduk t gjitha atavizmat kompremetuese t origjins s vet fillestare. Ky reduktim i origjins naive, mitit i siguroi qndrueshmrin. Me gjith kt qndrueshmri, n strukturn e mitit ndodhi nj plasaritje e cila mund t shpjegohet n tri mnyra: a) Monotonia e njtrajtshmris kohore
b) Prometheut ia dha zvarranikun njeri, mbeturinat e rrufeve. c) Qndrimi dihotomik i Prometheut ndaj Zeusit. Prometeu ia hudhi zjarrin njeriut dhe e msoi si t digjet n t. Njeriu i mblodhi mbeturinat e rrufeve t Zeusit pr ta ruajtur farn e tyre. Tymi i ktyre zjarreve e zgjoi Zeusin e prlotur. Dnimi q i dha Zeusi Prometeut pr zbulimin e sekretit t zjarrit ishte m tepr teatral. Zeusi pr katarz t publikut t drams u detyrua t bj nj kompromis politik me Prometeun. N kt koh tek njerzit vazhdimisht rritej zjarri deri tek zjarri i Trojs. Miti zu t dobsohej dhe atia e tij zu t pikoj. Erih Fromi rrugn e mitit e shpie deri n gjysmn e mesjets. Me guxim t madh pranon se pikrisht n midis t mesjets njeriu e zbuloi vetveten; n kt periudh njeriu u b individ i vetdijshm. Deri n kt koh, sipas Fromit, njeriu jetonte n psiqikn plymsore t mitit. Me kt mendim, pa dashje, Erih Fromi u b armik indirekt i ideokomunizmit. Fromi krkonte lirin e njeriut, kur ideologjia komuniste tentonte ta kthej njeriun n plymsin e par, me ideologji t re. Frojdi dhe Jungu, secili n mnyrn e vet, prkojn psikologjikisht me mendimin e Fromit. Kta t dy, Frojdi dhe Jungu, ndrrn sugjestivokolektive e shpjegojn si mbeturin robtuese psikofizike t mitit. Strukturimin e ndrrs Frojdi e shpjegoi n mnyr specifike, duke e nxjerr nga struktura e mitit. Tri elementet strukturale Frojdi i pozicionon brenda individit: a) veprimi motivues, b) veprimi i motivuar c) prjetimi subjektiv Edhe ky pozicionim psikanalitik, n mnyrn e vet, ssht larg trekndshit t lasht sintaktik t Aristotelit. N kt
trekndsh elementet psikanalitike t Frojdit do t qndrojn n kt mnyr:
V e p r im i i m o tiv u a r
b
P r je t im i s u b je k tiv
V e p r im i m o tiv u e s
M von edhe nxnsi i Sigmund Frojdit, Karl Gustav Jungu, i ka pranuar kto tri pika t ndrrs, n planin referues, edhe tek ritet kolektive. Andaj, askush deri sot si ka vn n mdyshje, sa letrsia patriotike, morale e ideologjike, kto tri elemente t ndrrs. Letrsia botrore kto tri veprime psikanalitike i ka konsumuar sipas trekndshit mikst psikoletrar a) veprimi i motivuar (shkrimtari), b) veprimi motivues (protagonisti), c) prjetimi subjektiv (lexuesi). Sigmund Frojdi n psikanaliz, dhe Erih Fromi n sociologji, vazhdimisht e kan shpall se krijuesi ideopolitik mund t lugatoset mbi kt trekndsh kaq idiomatik n kulturn botrore. Frojdi e prjetoi lukunin e ktij prbindshi n vitet e 30-ta t ktij shekulli. Andaj me dekretet e krijuesit fashist dhe ideokomunist, Sigmund Frojdi u shpall dekadenti m i madh i shpirtit t njeriut. Metodologjia e studimit psikanalitik u prpoq pr her t par n historin e njerzimit ta liroj njeriun nga ngrthesa afiksuese ideologjike, patriotike, folklorike. Merita e psikanalizs qndron n faktin se e Frojdi vendosi n
trekndshin literal protagonistin e par t identitetit, i cili me rrezik t madh e realizoi lirin letrare t shkrimtarit, protagonistit dhe t lexuesit. Pikrisht pr kt realizim lirie, Sigmund Frojdi, si Sokrati u detyrua n emigroj n pleqri t von. Duke i djegur librat e Frojdit n stilin e nats s shtrigave t Valpugjis, propaganda fashiste synonte t krijoj njeriun e animuar politikisht. Fashizmin, edhe pse krijoi bazn e fort t trekndshit t ideologjizuar gebelsian, e penguan dy faktor kryesor: koha e shkurtr pr nj projekt gjithevreopian dhe hapsira e kufizuar pr shtrirjen e ktij projekti . Trekndshi ideologjik i fashizmit nuk u dobsua n fund t Lufts s Dyt Botrore. Prkundrazi, ideokomunizmi evroaziatik e konvertoi trekndshin fashist n ideologjin sockomuniste. Trekndshi i propagands gebelsiane nacionalsocialiste u shndrrua n trekndsh sockomunist zhdanovian. Shkrimtari, filozofi, historiani, folkloristi, e studiues t tjer, deri tek kngtari popullor, animizojn iden e madhe sockomuniste nprmes trekndshit zhdanovian:
N le t r s i:
P r o ta g o n is ti
b
Lexuesi
S h k r im ta r i
Njsoj si n fjalin e fort predikative antike, sintagma e fort e ndikimit ideologjik forcohet n raportet AC nprmes elementit B. Shkrimtari e robron ideologjikisht lexuesin nprmes shembullit t protagonistit.
N filozofi:
N f ilo z o f i:
T g jit h f ilo z o f t d e r i t e k M a r k s i
b
L e x u e s i i id e o lo g jiz u a r
F ilo z o f i i P a r t i s
A. Filozofi i Partis animizon iden sockomuniste. B. T gjith filozoft, prej fillimit e deri tek Marksi, jan profet t Dhjats s vjetr. Ata merren vetm si shmbuj t dobt t ides. C. Lexuesi i animizuar ideogjikisht do ti besoj vetm filozofit t Partis. N sociologji:
N s o c io lo g ji:
T g jith s o c ia lis t t u to p is t d e r i te k M a r k s i
b
S o c io lo g u i P a r t is
A. Sociologu i Partis animizon sociologjin ideokomuniste. B. T gjith socialistt utopist q se njihnin firomn e dialektiks. C. Lexuesi i animizuar ideologjikisht.
N h is to r i:
T g jit h h is t o r i a n t p a r a s o c ia lis t
b
H is t o r i a n i i P a r t is
A. Historiani skriboman i Partis q demaskimin e gjith t shkuars s njerzimit. B. T gjith historiant parakomunist. C. Lexuesi i animuar ideologjikisht.
shkruan
Nga t gjitha kto lmi kemi nj gjedhe unifikuese, q prve emrtimit formal, ska asgj t veant. Kjo shkall e ideologjizmit t kodit, mesazhit, fjalis, tekstit, q rrinin aq disiplinueshm brenda trekndshit policor, do t quhet makrostruktur e degradimit t shpirtit, n krahasim me mikrostrukturn fillestare t shenjs antike t tragjedis. Idioma e ngritur n shkalln e Simboliks ideologjike, standardizohet n tri pika strategjike t trekndshit. Kjo do t thot se edhe mikrostruktura e konceptit do ti nnshtrohet, n fillim retardimit degradues e pastaj ti prshtatet trysnis s nj hapsire aq t ngusht si sht hapsira e fjals.
N g ju h s i:
R e t a r d i m i i s h e n j s t r a d ic io n a le
b
A p lik im i id e o lo g jik
A n im iz im i i s h e n jit
A. Animizimi ideologjik i shenjs gjuhsore (fjalskoncept). B. Prvnia vetm e gjedhes politike, duke eliminuar do polisemi t dyshimt t shenjs gjuhsore. C. Mbrojtja ligjore e shenjs idiomatike. Kjo mnyr e interpretimit t degraduar shenjn gjuhsore e gjymton n t gjitha variantet. Kjo ngulfatje politike e shenjit gjuhsor barazohet me gjuhn vizuele, pa asfar teksti, si p.sh. n filmin sovjetik me titull: Lufta e Dyt Botrore. N kt film me titull gjithevropian paraqitet vetm Stalini n kabinetin e tij, duke ia dhn urdhrat Mollotovit. N rastet e ngulfatjes politike t tekstit, si thot Solzhenicini: partizani rus q paska vrar me qindra gjerman, n fund t lufts se ndjen veten t sigurt a do t jet antar i mir i Komsomolit! Lexuesi i sotm duhet t bhet shpresmadh, dinjitoz, kur ta takoj mendimin aq t guximshm t Horhe Luiz Borhesit pr adhurimin q ka ndaj Lightning (laitningut) t gjuhs angleze. Borhesi e ka than n ndonj moment dshprimi, pa e pas peshuar me prvojn e krijuesit t madh, thnien aq t guximshme, aq origjinale e aq t vrtet: Sot n letrsi, m vshtir sht t gjendet lexuesi i mir se shkrimtari i mir 1) Ky mendim kaq origjinal nuk vlen, sipas Borhesit, vetm pr Amerikn Latine, pr Amerikn e juntave ushtarake, pr nazifashizmin evropian dhe pr pr sockomunizmin evroaziatik por vlen pr letrsin botrore n prgjithsi. Andaj ssht e rastit gjuha e Sabatos, e Borhesit, e vanrisht e Markesit, ku shenjuesit gjuhsor i jepet liria e fantazis indopagane. Pra Borhesi, pa hezitim, me guxim t nj intelektuali botror e pranon smundjen politike, ushtarake, t gjuhs dhe t vet shenjs gjuhsore, prej Argjentins e deri n Meksik.
1
Horhe Luis Borhes I pavdekshmi", Prishtin faqe 206
Aplikimi policor i trekndshit ideologjik
Shenja gjuhsore e, si barazim material i vlers konceptuale n domenet gjuhsore t Evrops demokratike, sipas Raselit sht prpjekur t arrij konsolidim sa m spontan n konkurencn e fort t mendimit demokratik. Shenjuesi ose sintagma e gjuhs angleze, ta zem, ndryshon kualitativisht nga shenjuesi i nj gjuhe t regjimit totalitar. Sistemet totalitare e kan zbuluar njfar zone t prhitur n mikrostrukturn e fjals. Pikrisht n at zon t prhitur z fill ndrtimi ideologjik; pra n strukturn m t vogl t gjuhs. N kt zon t fjals fillon hipertrofia e likantropis politike. Pa mdyshje do t konstatojm se e njjta fjal leksikore m nuk ishte e barabart kuptimisht n gjuhn angleze dhe, ta zem, n gjuhn shqipe. Tash, shtetasi i totalitarizmit shqiptar do ta zhvilloj instiktin politik kundrejt secils fjal. Ai u b i vetdijshm se n do shenj gjuhsore ishte kurdisur gracka e gabimit politik. Secila shenj e gjuhs shqipe, e t mos flasim pr struktura m t mdha, n vete prmbante nj mekanizm t tr denoncues, t quajtur agjitacion e propagand. Shtetasi shqiptar para secils fjal ishte i pasigurt si para dyerve t burgut. Me ndrojtjen e montimit t nj bombe,njeriu i totalitarizmit shqiptar, duhet t prdorte do koncept gjuhsor sipas gjedhes s re t zbrthimit n kndin (A), n kndin (B) dhe n kndin (C). Nj gabim i vogl n kt zbrthim politik t shenjuesit gjuhsor mund t shpiente n burg pr disa vjet. Ristrukturimi i konceptit n shkollat ideokomuniste, tek shtetasit shqiptar, fillonte q n fmijri t hershme. Fmija i klass s par fillore, i udhhequr nga msuesi i kurseve ideopedagogjike dymujore, fillonte ti absorboj shenjat e para
119
gjuhsore, t vn si distinktiv zhbirues n tabeln hallelig. Rituali i shenjave politike zhvillohej brenda klass s fmijve t brisht, n atmosfer t zymt t dits vjeshtore, aq t njtrajtshme e t prgjumur. N kt klas q do t bhet fidanisht revolucionarsh, fmija pr her t par takohet me shenjn gjuhsore t cils duhet tia kuptoj ndryshimin e brendshm politik. Msuesi i kurseve ideopedagogjike, i cili prve friks politike, e ka zhvilluar edhe instiktin biopolitik, shpalos para fmijve t revolucionit konceptet e para ideologjike. N klasn e par t shkolls fillore, instikti biopolitik i msuesit t kurseve tremujore, kultivon prirjet psikogjuhsore, revolucionare, t fmijs. Nprmes ktyre shenjave gjuhsore fillojn promovimet e para politike brenda klass s par t shkolls. Seleksionimi i nxnsve bhet n nj mnyr q t gjithve u duket shum normale: nxnsit m aktiv e informojn msuesin pr fajet e bashkenxnsve t klass, gjat kohs s pushimit midis orve t msimit, kur msuesi nuk ka qen n klas. sht shum sinjifikative se si e transformon nxnsi aktiv at fajin e tjetrit. N kt determinim psikogjuhsor t nxnsit revolucionar ndihmojn edhe prirjet gjenetike t nxnsit aktiv. Nxnsi q e transmeton fajin e bashknxnsit tjetr, me bekimin e msuesit, promovohet n kryesin e klass. Detyra e ktyre nxnsve aktiv sht ta konsolidojn pushtetin politik brenda klass. Por msuesi, para se t bj promovimin politik t ktij nxnsi do t krkoj nga komiteti i shkolls q, ta verifikoj pastrtin moralopolitike t familjes t nxnsit. Nse ky nxns e kalon edhe kt penges, avancohet politikisht n tr korridorin e shkolls, q m von t zgjidhet kryetar i rinis pr tr shkolln. Natyrisht se aktiviteti ia mundson t zgjidhet antar i Partis. Sipas ktij sistemi ky nxns me kalimin e kohs bhet kuadr i Partis sipas rekomandimeve t komitetit komunal; pastaj i rritur n frymn
e denoncimeve arrin n vendet udhheqse: drejtor apo n pozita m t larta t hierarkis. Ne, q prcollm kronologjikisht punn e ktij kuadri, do t shtrojm pyetjen: ciln gjuh, cilin koncept gjuhsoropolitik ka prdorur ky njeri, ather, n kohn e diktaturs dhe cilin e prdor, sot, n kohn e konvertimeve t dyshimta politike e patriotike? Ky njeri i diktaturs ska aftsi psikofizike t konvertohet gjuhsisht e konceptualisht. Diktatura e ka caktuar gjenetikisht elementin dominues brenda shenjs gjuhsore; jasht ktij shenji nuk mund t jetoj askush. Kjo nuk sht fatkeqsia vetm e ktij kuadri partie, por sht fatkeqsi gjithkombtare. Punn e msuesit, t kursit tremujor, pr formimin e kuadrit, e bn edhe poeti, e cili me ngulm kultivon poezin e prindit politik ndaj birit politik. Ky biri politik i socrealizmit duhet ta banoj hapsirn midis historis dhe ideologjis, si e emrton Raseli; terren t askujt, fushn midis filozofis dhe shkencs. Sot, kur n kulturn shqiptare bhen hapat fort t ngatht t demokracis, shkrimtart orvaten ta konsumojn kt terren sketerror pr ta shpallur disidencn e vet. Lexuesi shqiptar, as sot as dje, se ka as se kishte t qart nocionin e disidencs. Duhet t mbrohemi nga rreziku i ktij nocioni kaq t nprkmbur, sepse mpleksja e nocionit disidenc krijon kope disidentsh, t prbr nga lufttar t LN-s, t puntorit t Sigurimit shtetror, azilantit, izolantit, refugjatit, kuririt t shkolls e, deri tek roja e nats; e kush jo tjetr. Emrat e disidentve t Lindjes si: Pasternaku, Solzhenicini, Saharovi, Kundera e deri tek Haveli i dyshimt, historia do ti vrtetoj se skan pasur mundsi pr tu br disident t mirfillt. (Emrtimi ekziston; dukuria nuk ekziston). N shtetet e Lindjes komuniste paraqiteshin disa periudha t kurdisura kozmetike q stisnin po ashtu disident kozmetik. Reformizmi iluzor i Hrushovit nxiti lajthimin e nocionit disident, q e paguan aq shtrenjt fluturat e
121
mashtruara hungareze. Kto flutura hungareze q se kuptuan gjuhn mashtruese t liberalizimit" t Hrushovit n vitin 1956, u shkeln me tanke npr rrugt e Peshtes si popull disident. T gjith duhet ta dim se prkthyesit jugosllav ishin ndr t part prkthyes t Solzhenicinit e t Pasternakut, por ishin ata q e dorzuan Imre Nagjin n duart e sovjetikve. Hrushovit i nevojitej nj aleanc kalimtare me shkrimtart disident, vetm sa pr ta diskredituar Stalinin. Kt ndihm, t pakursyer, ia ofroi Hrushovit edhe poeti m zyrtar i asaj kohe Jevtushenko, i cili me rekomandim nga lart, botoi poemn pr diktatorin Enver Hoxha. Kjo poem, me rekomandim, po ashtu nga jugosllavt, u prkthye n shqipe dhe u botua tek revista Jeta e re. Tash, Jevtushenko, autori i poems politike mbi Enver Hoxhn, pa fijen e skrupullit kaprdiset n TVSH si disident i kohs s Hrushovit. Sado t shkurtra t ken qen kto erra t vakta politike n BRSS, e pastaj n shtetet e Lindjes, n nj mnyr i kan paraprir Pranvers s Prags, e cila u shua ushtarakisht, por kujtimi i saj arriti deri n ditt tona. Dubeku ishte vetm nj reformist, nj renovues i socializmit, por nuk ishte pr vendosjen e demokracis s mirfillt. Natyrisht do t konstatojm se kodi, mesazhi, koncepti, ligjrimi dhe sistemi i t menduarit t njeriut socialist, asnjher smund t lirohet ideologjikisht, edhe kur fizikisht kalon n ann e demokracis. Anatomia ideologjike e ka prcaktuar bioritmin e t menduarit, prej mekanizmit t shenjit gjuhsor, e deri tek metabolizmi fonetik ose fonologjik. Shenja gjuhsore e kontaminuar substancialisht me ideologji, nuk e lejon shrimin e gjuhs, as t individit e as t kolektivit. Si mund ta shpjegojm ndryshe gjuhn e prmbytur t t burgosurve politik n Bashkimin Sovjetik, t sojit t Artur Londonit, t cilt pr asnj sekond nuk dyshojn n idet e larta t Stalinit, por mendojn se burgosja e tyre sht nj lajthim gjuhsor, apo nj intrig e vogl e armiqve t Partis, pr t cilt Stalini nuk
e dinte. T gjith ata ushtar dhe oficer, q gjat lufts ishin n Gjermani, pas asaj lufte u burgosn, por anjeri skishte dihotomi gjuhsore se n kt burgosje kolektive ka dor vet sistemi sockomunist. Fundja, t gjith i besojn gjuhs s ideologjizuar ideokomuniste. Ather prap i vjen radha pyetjes: a ishin disident kta t burgosur t metagjuhs sockomuniste apo ishin viktima t nj regjimi totalitar? T burgosurit politik shqiptar, pr t cilt jan dhn shum mendime, sinqerisht don ta msojn metagjuhn politike me t ciln i drejtohen nprmes letrave Enverit pr t konfirmuar, me t drejt pafajsin e tyre politike. Edhe kta mendonin se gabimisht kan rn n burg, pa dijen e Enver Hoxhs. Prap do t pyesim: a sht disident apo viktim i burgosuri i till i cili ende se ka msuar metagjuhn e vetdenoncimit?! Natyrisht ky i burgosur ka edhe dobsit e astit n ndrgjegjen e tij gjat kohs s qndrimit n burg. Shkenca dhe prvoja kan vrtetuar, se, sado i fort ideologjikisht apo moralisht qoft njeriu, ekziston kufiri i durimit t torturs psikofizike. Prtej ktij kufiri asnj njeri ssht n gjendje t dij pr vetveten; m si takon vetvetes. Prtej ktij kufiri t torturs eksperimentale, i burgosuri mund ti denoncoj t gjith, sipas krkess s hetuesit. Rrug tjetr ska. I burgosuri tjetr, ai kosovar, nuk mund t shkputej nga gjuha ideopatriotike sepse Partia e Pun i kishte uzurpuar t gjitha entitetet kombtare, ishte indentifikuar me Shqiprin: ishte uzurpuar atdheu, si fiziku elementar i nj kombi. ishte uzurpuar shenja gjuhsore, kodi, mesazhi, fjala, fjalia ishte uzurpuar mendimi filozofik, letrar, historik ... Mendimi jasht ksaj kornize ideologjike konsiderohej armiqsor dhe ky veprim gjuhsor dihotomik konsiderohej si mbeturin zogiste apo balliste. Kt nofk politike askush n Kosov se ka dshiruar. UDB-ja jugosllave nuk ishte aq
123
naive, si pretendohet gabimisht t paraqitet nga shum t burgosur, se spaska pas ditur ta zbrthej shenjn gjuhsore. Pr ta njmendsuar disidencn, i burgosuri kosovar don t bj t mbijetueshm qndrimin heroik n burg; ta konfirmoj qndresn dinjitoze. Ky mendim, i paraqitur nga t burgosurit, strmadhon prmasat e njmendta psikofizike t njeriut: me nj gjuh debatikasish fmijnor n njrn an hipertrofon disidencn politike e n ann tjetr nnmon gabimisht eksperimentin UDB-esk ndaj shqiptarve t Kosovs. UDB-ja jugosllave sishte aq naive, sa ti shptonin gjrat, ashtu si pretendohet pr interesa psudohistorike t paraqitet sot; ajo kishte br elaborate t tra ekipore q ta krijoj liderin kosovar, i cili do ti shrbente si karrem, me gjuhn marksiste-enveriste t paraqitet sot pr burgosje grupore marksiste leniniste. Midis Gjon Sereit, Kapllan Resulit, UDB-ja jugosllave zgjodhi pr lider t shqiptarve t Kosovs kt t dytin pikrisht pr shkak t gjuhs ideomarksiste. Gjon Serei, n planin ndrkombtar, do ta kompremetonte Jugosllavin, e cila aso kohe ishte br kinse kampione e demokracis ndr shtetet ideokomuniste. Andaj pa far hezitimi u pushkatua vetm gjuha e Sereit. Pas vitit 1955, kur Jugosllavia kishte krijuar marrdhnie t mira me Lindjen dhe Perndimin, Shqipria merrte rrugt e humbtirs aziatike, pr t arritur gjithnj e m larg, deri n Kin e Vietnam. N kt koh Jugosllavia promovonte lider dhe organizata proenveriste, marksisteleniniste, ndaj t cilave Evropa e SHBA kishin averzion politik. Pas ktyre promovimeve ideogjuhsore sipas katandisjes enveriane prcaktoheshin lidert q duhet t qndronin me decenie npr kazamatet jugosllave. Duhet ta kemi t qart, bile sot,se Jugosllavia e asaj kohe kishte arritur fitore mashtruese n tri drejtime: me Lindjen i kishte rregulluar marrdhniet deri atje sa Hrushovi ti krkoj falje Jugosllavis; Perndimi e konsideronte njfar sabotatori t paktit t Varshavs; t
painkuadruarit e adhuronin Jugosllavin deri n gjuhn e ritualeve afroaziatike. T gjith e dim se Jugosllavia pikrisht n majn e ktyre sukseseve e filloi aksionin e armve n Kosov, jo pr ti mbledhur armt q si kishin shqiptart, por pr t treguar para bots se shqiptart e Kosovs e kishin nj gjuh enveriste me konotacion terrorist. Shqiptart paraqiteshin para Evrops si t indoktrinuar me stalinizm nprmes ndikimit gjuhsor t Enver Hoxhs. Nga shum t burgosur, t eksperimentuar ideopolitikisht ne elaboratet e Beogradit m i prshtatshmi gjuhsisht u veua Ali Aliu, i ri, entuziast, i shkolluar n socializm, marksist i vetshpallur. Kt eksperiment elaboratet e Beogradit e kishin prvetsuar pik pr pik nga shkolla e gjuhsis politike t Marrit n Mosk. Sipas ksaj shkolle t Mosks, trekndshi ideoletrar fillon t aplikohet edhe n procedurn policore: n kndin A, vendoset hetuesi, prokurori, pushteti ... n kndin B, vendoset i burgosuri politik ... n kndin C, t gjith shtetasit e sockomunizmit. N kt mnyr banort e kndit A, t trekndshit politik, si ishin: redaktort, kryeredaktort, shkrimtart, gazetart, e t gjith intelektualt e llojeve t tjer, e kishin kuptuar se nj shenj gjuhsore e pozicionuar gabimisht marramenthi do ti kthente n banor t kndit B t trekndshit policor. Banort e kndit C duke lexuar shembullin e kndit B t trekndshit policor, orvateshin ta ruajn pozicionin e fjals zero n kt trekndsh. Sipas procedimit t shkolls moskovite, UDB-ja jugosllave i caktonte pr lider t shqiptarve t Kosovs, jo t burgosurit m t rrezikshm, por t burgosurit m t dobishm, nprmes gjuhs s t cilve formalisht inskenonte organizata ultra t majta politike, pr ta arsyetuar terrorin shtetror mbi shqiptart. Qndrimi i gjat i liderit politik n burg, synonte t krijoj gjuhn e legjends politike, e cila n dy dimensione i shrbente qllimit t politiks antishqiptare:
125
1. Mbante ndezur tek rinia shqiptare e Kosovs njfar gjuhe t revolucionaritetit socpatriotik, q shndrrohej n nj minier politike pr burgjet e UDB-s. 2. UDB-ja i konkretizonte organizatat marksisteleniniste, sa her q kishte nevoj politike, sipas norms s elaboratit t gjuhs policore. Formonte organizata marksisteleniniste me emra e konotacione kombtare. Zakonisht oraganizatat marksisteleninistesipas gjuhs policore t UDB-s duhej t financoheshin nga Sigurimi i Shqipris, por gjithnj t organizuara nga lideri kosovar. do i burgosur politik duhej ti shrbente UDB-s si brtham politike, rreth t cilit doemos do t krijohej organizata terroriste marksisteleniniste, pastaj zbulohej lidhja vertikale me liderin. Sipas shabllonit t gjuhs policore, m n fund zbulohej financimi i Sigurimit t Shqipris. Zakonisht kto organizata elaboroheshin brenda mureve t burgjeve; aty UDB-ja organizatort i sistemonte nprmes thyerjeve psikofizike t t burgosurve. Kto organizata marksisteleniniste t shqiptarve t Kosovs, n opinionin ndrkombtar, Jugosllavia i demonstronte si organizata t Mafies se kuqe, t udhhequra nga kumbara socpatriotik kosovar dhe kumbara panmarksist i Shqipris. Kumbara kosovar caktohej ndonj lider marksistleninist, ndrsa kumbara i panmarksizmit t Shqipris ishte Sigurimi i Shqipris. Evropa i prtypte e i riprtypte kto informata me ngathtsin e lops plak. Sot, m shume se kurr m par, jo vetm shqiptarve, por t gjith popujve t kontaminuar ideologjikisht, u duhet racionalizimi i ekonomis logjikogjuhsore, q do ta rivendoste n baza reale liderizmin e dikurshm dhe disidencn e sotme. Ne kur t dom mund ta mashtrojm vetveten por nuk mund ti mashtrojm t tjert, deri sa t t tjert dhe ne duhet ta dim, se n elaborimet e metodologjis policore t totalitarizmit, nj nat, vetm n nat, mund ta prgatiste njeriun psikofizikisht pr rrethin e par t ferrit. Kt fakt na e
jep Selzhenicini nprmes shembullit t Inokentijes, i cili n fund t nats s par t burgosjes do ta jepte do gj vetm pr nj gjilpr. Pra elaborimit policor t totalitarizmit ideokomunist si duhen m shum se nnt net pr ta drguar njeriun n rrethin politik t Luciferit. N kt fatur t gjuhs politike ska qen i mundshm liderizmi, as ska qen e mundshme disidenca. Pr kt duhet t bhemi t vetdijshm, ta ruajm dinjitetin njerzor sa nuk sht tepr von. Pr t arritur deri tek kjo gjendje e vetdijs politike, s pari duhet ta kurojm, pastaj ta shrojm gjuhn. Ne duhet ta dim se ather ishte ndryshe: figura e t burgosurve politik bhej figur e urrejtur, q si shpata e Demokleut u rrinte krcnueshm mbi kok t gjithve, bile edhe njerzve, q mundoheshin t bheshin t padukshm fizikisht e intelektualisht. Natyrisht se egoizmi i njeriut, atij q i frigohet, jo vetm i ndruhet por edhe e urren. Ugolini shqiptar, n trekndshin gjuhsor t nje legjende politike, ngadal e krijon konceptin psikogjuhsor t fajit kolektiv. Njerzit friksohen nga vrtllimi i trekndshit politikogjuhsor andaj shkojn deri te mohimi dilerant. T tjert, ata q kishin pozita politike, e denonconin dhe e mallkonin sinqerisht t burgosurin politik duke e mbrojtur trekndshin e gjuhs policore. Qielli i secilit katandisej nga reja e rrezikut politik. N kt qiell politik klasifikoheshin tre lloje armiqsh potencial m s pari t zbuluar dhe t dnuar nga Lenini: armikun ideologjik me kombsi ruse armikun ideologjik nga marksistt ndrkombtar q vinin n Mekn ideokomuniste pr pelegrinazh. Kta komunist, nga vende t ndryshme t bots, konsideroheshin spiuj potencial deri n atentator politik armiku m i rrezikshm ishte armiku me kombsi joruse e me nnshtetsi t BRSS-s, q sishin t
127
pakt nga republikat baltike e deri te republikat aziatike. Secili nga kta tradhtar t ideokomunizmit me gjuh t veant duhej ti pranonte mkatet politike pr hir t interesave t Partis. Besnikria e ktyre armiqve duhej t vrtetohej npr Gjyqet e improvizuara, n pranin e gazetarve te Perndimit. Viktima politike duhej ti bindej pastrtis ideore t shnjit gjuhsor, konceptit, sintagms, apo teksit politik. Ndodhnin raste, jo t rralla, q viktima nuk besonte se kishte br fajin politik por nuk ndodhte asnjher, q kjo viktim t mos i besoj pastrtis ideore t shenjuesit gjuhsor. Brthama etimologjike e konceptit ishte zbrazur prej prbrjes tradicionale leksikore dhe brenda forms tradicionale t fjales ishte tulitur prbrje e re . Kta shenjues t rinj, prve funksionit gjenerativ, duhet t kishin edhe sugjestionin ritual. Njeriu i ideologjizuar ishte i lidhur me t dy vlerat e shenjit: me vlern e re konceptuale dhe me vlern rituale sugjestive. Tri kategorit e armiqve t Stalinit burgoseshin me fajin fillestar se nuk e njihnin trsin politike t shenjit gjuhsor ideopolitik, se nuk dinin ku fillon e ku prfundon vlera e konceptit ideologjik. Andaj Partia kishte pr detyr ta mbroj grigjen e vet, nga infiltrimi i armikut, me pastrtin absolute t shenjit ideogjuhsor. Viktims i determinohej si argument i vetm koncepti ideogjuhsor: Komunizm, t cilin emrtim viktima ishte e detyruar ta msoj n tekstet ideofilozofike si barazim t tre shnjuesve tradicional: liri, drejtsi, barazi, t unifikuar brenda t njjtit shenj ideogjuhsor: Komunizm. Me faktin se tre elementet tradicional kishin formuar nj koncept ideologjik, ather rreziku qndronte n prmutacionet e renditjes s trekndshit mikrostruktural t konceptit politik.
Nse merrej trekndshi i par mikrostruktural i konceptit ideologjik n kt korelacion:
B a r a z ia
b
L ir ia
D re jt s ia
ather secili njeri mund t akuzohej pr renditje t gabuar. Pra ky koncept prher mbetej shtrati i Prokrustit, duke u br model i trekndshit m t fort. Gjithmon e gjithkush ishte i krcnuar prej gabimit t rradhitjes s ksaj mikrostrukture t shenjit. Lexuesit e pranonin mkatin e keqrenditjes; se n vend t elementit A, ka vendosur elementin B, ose anasjelltas. Kt metodologji marriste n gjuhsi, e zhdanoviste n letrsi, e katandisi edhe m shum, deri n dilerium policor, totalitarizmi i Enver Hoxhs. Shqipria komuniste, vanrisht pas viteve t gjashtdhjeta, kur m se kishte kujdesin e gjuhs sovjetike, e trembur historikisht nga koalicioni i armiqve ideologjik, i rreshtej komoditetit t burgosjeve selektive; bheshin burgosje kolektive dhe pushkatime kolektive. Nga vitet e pesdhjeta n Shqipri filluan t grumbullohen shum kosovar t prndjekur nga UDB-ja. Eksperimenti u zhvillua edhe mbi kta minj politik. Kosovart e ikur n Shqipri, t cilt ende e kishin etiketn e gjuhs armiqsore t Drenics e t Masakrs sTivarit, konsideroheshin t paprshtatshm pr metagjuhn politik t sockomunizmit n Shqipri. Pr ta eleminuar rrezikun e konceptit gjuhsor q sillnin Kosovart n Shqipri, Sigurimi
129
shtetror vazhdoi aleancn me UDB-n jugosllave. Sigurimi shqiptar krkonte nga UDB-ja jugosllave kosovar t komprometuar, q ti shpallte t arratisur n Shqipri. Kta persona analfabet, q dikur n Kosov kishin mbajtur poste partiake e, q m UDB-s si duheshin, iu dorzuan Sigurimit shqiptar, t cilt me decenie qndruan npr burgjet e Shqipris, duke arritur t bhen denoncues t ndrsjell profesionist t Kosovarve n Shqipri. N ann tjetr t kufirit, UDB-ja do dit burgoste njerz me akuzn se u vinin natn ata diversant, t cilt UDB-ja i kishte dorzuar tek Sigurimi shqiptar. N kt mnyr t elaborimit, n Beograd e Tiran, tek shqiptart tentohej t kultivohej gjenetika gjuhsore e dyfisht hibride, si veprohej me minjt e kacs mesjetare. Natyrisht, ka njerz q se kan lexuar kt metod, dhe mir kan br q se kan ditur trishtimin e saj. Jemi t detyruar ta shpjegojm metodn e hibridizimit gjenetik mesjetar t ktij brejtsi t urryer, q do ta quajm kambializm prtej shenjit ideogjuhsor: n mesjet hidheshin n fundin e thell t nj kace disa minj. Aty gjith kohn liheshin pa ushqim. Instikti i fort i uris i shtynte ta han llojin e vet, deri sa n fund t kacs mbetej nj i vetm; pasi i kishte ngrn t gjith t tjert. Ky mi, monstrum, pas ktij eksperimenti e hante vetm llojin e vet dhe, m n fund nxjerrej nga kaca pr ti shfarosur minjt e tjer t shtpis. Ky sht quajtur eksperiment i shkatrrimit gjenetik . Do t na dukej e dhembshme t bjm nj krahasim me hibridizimin gjenetikogjuhsor t njeriut t sockomunizmit. Eksperimentet u bn n megamedium, sipas egoizmit t njeriut: n letrsi sipas lojalitetit politik t shkrimtarit, n gjuhsi sipas hapsirs prokrustiane t shenjit gjuhsor... Sot, ne mund t llomotisim n mnyr t paprgjegjsi pr kado, por a mund ta mohojm nj periudh shumvjeare, kur askush smund ti besonte askujt, kur t
gjith ishin kundr t gjithve. Ciln gjuh e kemi prdor ather dhe cilt libra? Arkivi i ksaj gjuhe dhe i ktyre librave ekziston e do t ekzistoj edhe pr nipat e nipave tan. Po gjuha e sotme cila do t jet?
131
Arka e Nojs
Arka e Nojs
N Shqipri klima politike po acarohej n prpjestim me izolimin e sistemit dhe arriti t bhet kampione n gjith Evropn pr vrazhdsin e arketipit letrar. Arketipi i letrsis shqipe e jetsoi instinktin e vetmbrojtjes, jo vetm t shkrimtarve por t t gjith atyre q doemosdo ishin ngrthyer n trekndshin ideor e spretendonin t merreshin me kt profesion. Sipas studimeve do ta vrtetojm, jo vetm animizmin e personazhit, por sipas trekndshit psikogjuhsor do t konstatojm hibridizimin, apo thn m qart, degjenerimin psikobiologjik t njeriut shqiptar, q ka lidhje t forta me faktorin gjuh. Disa shtete ideokomuniste t vendeve lindore, si Polonia e ekosllovakia, kishin lvizur pak nga shtrngesa moniste, vanrisht pas viteve t gjashtdhjeta N kto shtete vrehej ndonj lule e kumbulls japoneze, q kishte filluar t dukej q n dimrin e pesdhjet e gjashts, si n Hungari e n Gjermanin e lindjes. Lulet e kumbulls japoneze kurr skan dhn fryt sepse gjithnj lulzojn mu n mes t dimrit, dhe jan t determinuara t dshtojn; ato vetm paralajmrojn iden pr pranvern. N shtetin e shkrimtarve shqiptar ndodhi profetizimi m i keq. Personazhi i veprs letrare, njeriu i gjall, gjuha, dhe t gjitha entitetet e mundshme t nj kombi, u animizuan n trekndshin e determinuar. Askujt nga shqiptart m nuk i lejohej as reminishenca asociative e farss faustiane. Shkrimtart shqiptar, me fshesat e shtrigave, i pastrojn terrenet paksa t dyshimt t trekndshave literal, vanrisht dallimet e kodifikuara politike midis protagonistit
pozitiv dhe atij negativ. Kto dy personazhe nuk guxojn t takohen askund n historin e letrsis shqiptare, sepse mund t ngjallnin dyshimin. Askush m, sipas ktij kodifikimi t hekurt literal, skishte mundsi tia shes shpirtin djallit as pr nj gjysm ore, apo pr nj ast t lig n shkalln figurative. Shkrimtart shqiptar kujdestaronin njzet e katr or n dit q t mos ndodhte ndonj komplot brenda letrsis ideore. Shkrimtari shqiptar, protagonisti shqiptar dhe lexuesi shqiptar sipas strukturs danteske u mbylln brenda Arks s Nojes pr t udhtuar drejt amshimit t lumturis politike, sepse jasht shtetit politik shqiptar ishte kontaminuar politikisht e gjith planeta, po ndodhte prmbytja politike e prmasave biblike. U zgjodh raca me e mir politike e bots, me Prisin m t mir t historis, dhe me kt ark t Nojes socialist u nis pr ti kaprcyer t gjitha t kqijat historike prej Adamit e deri tek Apokalipsa e parathn e Gjonit. Gjysma e popullit shqiptar mbeti jasht Arks ideopolitike t shptimit. Kjo gjysm tragjike e popullit shqiptar q mbeti jasht Arks, nga amria e Kosova, e prcillte me dshprim largimin e anijes s nns Shqipri. Nna po ikte nga gjysma e fmijve t vet. Nnat kosovare e nnat ame, rreqetheshin nga klithmat e vllezrve t tyre, vllai dgjonte klithmat dshpruese t vllaut, gjaku vajtonte gjakun. Arka ideologjike po gozhdohej si kshtjella e Kont Ugolinit. Zrat dgjoheshin si nj uturim nntoksore, derisa pas viteve t gjashtdhjeta zallahia trishtuese e Shqipris su dgjua m. Shqipria hyri ngadal n nebulozn e galaktiks s harress. U b nata e gjasht e Bibls shqiptare. Pas ksaj ndarjeje prfundimtare, Kosova e b fajtore e dyfisht: heretike e gjuhs ideologjike dhe fajtore kujdestare e gjuhs nacionaliste. Pr kto dy gjuh dnimi ishte i dyfisht: Nna e strkequr Shqipri dhe Njerka Jugosllavi e kishin dnuar shum m heret me herrje demografike n Drenic, Gjilan, Tivar e gjetiu, se Kosova fliste gjuh pak m ndryshe.
133
Arka e Nojs
Grupi i tret i shqiptarve i emrtuar n mnyr fyese diaspor mbeti jasht Shqipris dhe trojeve tjera shqiptare, duke rravguar rrugve t Evrops, Ameriks, Turqis, e kahmos tjetr. Vetm kta shqiptar, q sot krejt gabimisht i quajm t diaspors e prjetuan se pikllimi i zemrs nuk mund t shprehej n gjuh tjetr; vetm kta e kuptuan me zrin e zemrs se thellsia e pikllimit mund t shprehet vetm me gjuhn q dgjon dhe e flet n endrrn fmijnore. N gjith kt frustrim kombtar t shqiptarve, m s pari i ra hise gjuhs s letrsis ta animizoj Luftn Nacionallirimtare n rrafshin e katarzs m spekulative politike. Letrsia do ta stis kt luft, si lektisje t kryehershme t popullit shqiptar: sipas letrsis qyqare gjysma e popullit shqiptar kan shprehur vullnetin t jetojn nn tiranin e sockomunizmit t kohs s gurit n Shqipri e gjysma tjetr t quajtur kosovar kan lektisur t jetojn n bashkimin e vullnetshm me Jugosllavin! Pr tiu rreshtur ides fillestare, diletante, t letrsis shqipe, do t na japin msim shkrimtar, si Miltoni anglez, q nga nebuloza qiellore krijoi Parajsn e humbur. T frymzuar nga nj periodizim i gjymt socrealist shkrimtart shqiptar e krijuan Parajsn e fituar. N kt periodizim t gjymt t letrsis shqipe estetizohej qllimisht ideja e masovizimit t padefinuar kombtarisht. Kjo letrsi, nprmes arketipit, do ta getizoj lexuesin dhe gjith masn njerzore brenda kllaps ideologjike; n at pozicion ku smund ta provokoj as armiku m fiktiv ideologjik. Si shembull, n srn e shembujve t studimeve letrare, do ta veojm shumgjuhsin, shumsin e tekstit t pseudoorakullit t promovuar aq shpesh n letrsin shqipe dhe natyrisht q nga studimet nismtare mbi Naimin do t gjendemi para dyerve t censurs. Naimi u dbua nga letrsia shqipe n mnyrn m prfide. N librat shkollor jemi orvatur ta krahasojm Naimin me nocionet gjeografike, gjithnj
duke e shtyr her kah misticizmi, kah legjenda e her kah religjioni zyrtar. Ky determinim Naimin e bri gjithnj e m tepr t pakuptueshm pr nxnsin, studentin, dhe interpretuesin. Kritiku letrar ishte i detyruar, n fund t do studimi pr Naimin, ta promovonte nofkn: Naimi nuk e njihte dialektikn andaj smund t hyj n parajsn ideologjike. Sipas t gjitha metodave t majta apo t djathta shkrimtari anjher smund t rrij brenda veprs s vet. Sistematikisht krijohet dysia gjuhsore e biografike e rishqyrtimit t shkrimtarve. Ather do t gjendemi srish para pyetjes provokative: cilit shkrimtar, detyrimisht shkrimtar t gjall, do ti takoj fati i Dantes: t harliset pa pengesa n parajsn prmbajtsore? Letrsis shqipe, n gjith periodizimin e saj, si sht duhur purgatori, sepse ka mundur t bhet vendbanim i personazheve t identitetit, q pr protagonistin shqiptar po edhe pr patriotizmin primitiv, gjithnj kan qen t dyshimt. Sipas ktyre studimeve halleliga t letris shqipe, Virgjili shqiptar mund t prcaktohej n zonn e hirosur midis Jeronim De Rads dhe Naim Frashrit. Kta dy poet, nj koh t gjat mbetn duke pritur paraqitjen e Dantes s gjall, i cili do ta caktonte Virgjilin e letrsis shqipe: De Radn apo Naimin. Beatriet e letrsis shqipe q nga paraqitja e tyre e par sjan aspak paqsore, si pretendojn t paraqiten me natyrn e tyre femrore. Ato i kan uzurpuar t gjitha entitetet: morale, patriotike, politike e shtetrore. Pr shkaqe gjenetike, seleksionimi i tyre mbetet n kodifikimin gjuhsor politik, derisa Hyu ideologjik, me shkopin e Bariut e shpie grigjen tek uji i shptimit. Me kalimin e kohs u b pak diskutabile paraqitja e Dantes dytsor. Bashk me rritjen e ksaj polisemie figurative, nj nat me shi, n Prishtin arriti Godoja t takohet me shqiptarin ideofolklorik. N kt kontekst, Godoja nuk vinte n Prishtin aq i humbur n koh dhe hapsir, si ishte paraqitur n vendlindjen e vet. Ai vinte me
135
Arka e Nojs
mision t caktuar: vinte t konfirmoj se n Pishtin krijohet letrsi modernei. Pra Godoja n Prishtin nuk vjen nga kureshtja pr kulisat e skens ballkanase; ai vjen me mision edhe pr ti rrafshuar filozofikisht kufinjt e veorive t gjuhs, ose thn m qart, erdhi nga qendrat e Evrops n Prishtin pr ta zbuluar me filozofin e absurdit ndonj protagonist t optimizmit revolucionar. Ky protagonist i optimizmit revolucionar" mund t ishte politikani i entuziazmit ideofolklorik, q pjesrisht konsiderohej i demoduar. Letrsia e zhvilluar n Kosov, pr shkaqe t qarta politike, kryesisht sht orvatur ti rreshtet trekndshit politikoletrar. Kt shmangie letrsia kosovare e bri me program sepse temat letrare duhej t prkonin me Lidhjen komuniste t Jugosllavis e, kjo letrsi kt e bnte n mnyr t trthort. Prve, n disa raste t rralla, t pseudoshkrimtarve t Lidhjes komuniste t Jugosllavis, letrsia kosovare i sht rreshtur trekndshit banal politik n disa variante: ka kultivuar poezin e gjuhs polisemike, kritikn eseistike, prozn e historis s largt kombtare, prozn e gjeografis jodemografike me kompozicion t hit. Por nuk mund ta mohojm krejtsisht krijimin e nj romani me kompozicion t prhitur nn ndikimin e socrealizmit shqiptar. Ssht as e pamundshme as e panevojshme t studiohet n trsi letrsia kosovare prej filimit e deri m 10 mars 1990, pr t nxjerr kt prfundim t prosedeut letrar: a. heroi folklorik i ristrukturuar me polisemi t padefinuar figurative. b. heroi i ndikimeve fragmentare europiane me pretendime moderniste. c. heroi i historis s lasht dhe i gjeografis jodemografike. d. heroi i romanit t prhitur social.
E gjith kjo sht quajtur letrsi kosovare me kontura t dalluara procedimi nga letrsia q zhvillohej n Shqipri. Kjo letrsi, e quajtur kosovare, n t ardhmen do t jet m e vshtir pr studim, sepse tematikisht sht shum efemere njditore, shum fluide. Studimi i saj, n t ardhmen duhet t jet shum fragmentar n aspektin tipologjik, kohor, gjuhsor dhe figurativ.
137
Dogana e letrsis shqipe

Analizat e veprave letrare n letrsin shqipe kan nxjerr n spikam se protagonisti artistikoletrar nuk ekziston pr t gjitha situatat brenda veprs. Shum episode t veprave letrare, prkundr vetdijs s shkrimtarit, ose mbeten t zbrazta, ose rastsisht deprtojn prsonazhe t paprshtatshme. Protagonisti krkon, me t drejt, situatn e volitshme pr veprim, t ciln asnjher prej fillimit e deri sot nuk e arriti n letrsin shqipe, e shum m vshtir edhe n letrsin botrore. far protagonistsh do t jen Stavri Lara, Zef Mojsiu, Din Hyka, Ismail Kamberi, Emira Velo... t cilt prej paraqitjes s par nuk lvizin nga ngurosja e trekndshit metafizik? Edhe n letrsin botrore, bile edhe n perlat e ksaj letrsie, gjejm episode t tra metafizike brenda trekndshit letrar. N kt trekndsh metafizik, ngado q e fillojm leximin e tekstit, do t ndalohemi n t njjtn pik, para fatit ta determinuar t protagonistit. Ana Karenina, Ema Bovari dhe Irena Forsajti nuk veprojn me intensitet t njjt brenda trekndshit literal: Ana Karenina dhe Ema Bovari q n gjysmn e veprave kalojn n trekndshat metafizik ku i pret dnimi i rrept moral, t cilave u mbetet vetvrasja si shembull i dshtimit jetsor, ndrsa trekndshi letrar i Irena Forsajtit lviz me ritm t natyrshm. Prkundr autoritetit t lart t ktyre personazheve t letrsis botrore, t prkthyera me nj gjuh arketipe n letrsin shqipe, kritika ideologjike i skematizon brenda idejshmris s dyshimt ideoestetike. Kjo kritik mton t arrij realizimin e ides s detyrueshme se, t gjitha personalitetet historike, letrare, filozofike... do t barazohen para gabimit gjuhsor t
prbashkt: para mungess s vetdijs moralopolitike. Vizavi ktij vlersimi, kritika ideore shembullin e vet revolucionar e shpall si kod prfundimtar, me t cilin ua cakton moshn, prher adoleshente filozofve prej Sokratit e deri tek Hegeli,shkrimtarve prej Homerit e deri tek Tolstoi, historianve prej Herodotit e deri tek Hameri... . Figura artistike n kt kodifikim decidiv, ska mundur t ekzistoj. Atje ku flourescencon metafora ose simotrat e saj, krijohen gropa t errta, shum t dyshimta ideologjikisht. N t gjitha letrsit, bile edhe n ato t quajturat m modernet, figura artistike sht treguar shum anarkike. Mendimet jan shfaqur t ndryshme n studimet e prbotshme; disa figurn e kan quajtur nyjtim t mendimit, disa tjer figurn e kan emrtuar si shmangie prej denoncimit politik, e deri tek estetizimi i mirfillt. Filozofia, q nga goja e orakullit e deri tek nyjtimi polisemik, figurn e ka emrtuar si mundsi intelektuale t interpretimit shumgjuhsor dhe t leximit. N kt mnyr t folurit e orakullit do ta zgjoj asociacionin e ndrrs, pa pasur pretendim e t kuptuarit direkt. Pra, n letrsi, figura locohet si medium i komunikimit midis orakullit dhe lexuesit. Rruga e komunikimit t till sht treguar e mjegulluar veanrisht prej kalimit t ides tek inkarnimi i personazhit. Djali shkaprdar, autor i t cilit, sipas Bibls, sht vet Jezu, tenton me shembullin familjar ta kaprcej at hapsirn neutrale midis ides dh protagonistit, pr ta arritur efektin e kompozicionit, t shembullit t detyrimit. Arkitektt e mediumit ideologjik u gjendn para detyrave politike, duke u orvatur ta riparojn shum hipohondrikisht tregimin e par t letrsis shqipe. Kta arkitekt t historis s letrsis shqipe filluan ta ristrukturojn prmbajtjen e folklorit shqiptar, ta qmtojn letrsin artistike prej zanafills, ta riparojn detajisht historin e letrsis sipas materializmit historik.
139
Ather dhe sot, ishte e qart dhe sht e qart tendenca, q ideja e partis t materializohet n konstruktin e protagonistit, q lexuesi ta shihte sa m qart shembullin e lartsis ideore. Partia i shndrronte n shenjues gjuhsor t gjith shembujt ideor t kulturs shqiptare. Reduktimi i ides, decidivisht duhej t shndrrohej ose n shenjues kategorik pozitiv ose n shenjues kategorik negativ. Shenjuesi, i shenjuari, kodi, mesazhi, teksti, nnteksti ... nn trysnin e shembullit, pozitiv dhe negativ, krijuan q n fillim metagjuhn e rrezikut politik. Ky shenj gjuhsor-ideor ndryshon krejtsisht nga shenji gjuhsor i Gjon Buzukut. Shenji gjuhsor ideopolitik bhet padits, ndrsa shenji gjuhsor i Buzukut mbetet polivalent, me shenjn morale t fes, t familjes e t atdheut. Kodi i vjetr gjuhsor, qoft ai kod fetar, moral, apo kod patriotik, nuk mund t bashkjetonte m me kodin e ngurt. Mund t konkludojm se midis kodit gjuhsor t Buzukut dhe kodit gjuhsor ideologjik u konsistua gjuha masone, me t ciln njerzit i reshteshin rrezikut politik. Etimologjia e fjals shqipe tashm mbeti vetm gzhoj masone, e cila gjithnj mbushej me konotacion t ri. Brenda fjals, sintagms, fjalis, vendosen konotacionet pr inkubacion t ri ideologjik. Semantikisht filloi heshtja e thell gjuhsore; rreth secilit individ u krijua zona e prhitur sematike, sepse secili shtetas mund t bhej viktim e konotacionit t dyshimt politik brenda nj fjale apo nj sintagme. N kuptimin e mirfillt i gjith populli shqiptar u detyrua srish ta msoj semantikn e re t gjuhs shqipe, pr t arritur ti lexoj dhe ti interpretoj tekstet. Derisa arkitektt e teksteve ideoletrare bnin renovime spekulative ideogjuhsore, shkrimtart shqiptar detyrohen ta msojn Adamin ideosocialist t rrij cuc brenda letrsis, duke ia hqur mundsin e prsritjes s mkatit t par. Ktu caktohet semantika e pozicionit ideopolitik dhe degradimi i shenjs tradicionale gjuhsore. Depersonalizohen t gjitha personazhet e Dhjats se vjetr t letrsis shqipe. E gjith krijimtaria e tradits s zvetnuar,
qoft letrare, historike, sociologjike, e deri te knga popullore, vendoset nga zona e ndikimit. Fillon tkurrja e ngjarjeve historike, e personaliteteve. Banort e folklorit, t letrsis, t historis shqiptare, shprngulen nga zona e moralit arkaik pr tiu prshtatur ideologjis. Andaj kta banor t vjetr t letrsis shqipe kolektivisht hyjn n zookopshtin ideologjik. N kt dyndje t madhe historikoletrare i shohim Sknderben, Ismail Qemalin, Avdyl Frashrin, Hasan Prishtinn, Mithat Frashrin ... Buzukun, Budin, Bogdanin, Naimin, De Radn, e deri te shkrimtart e intepedencs, q si xhuxh historikoletrar zbresin drejt dikasterve t Partis pr tu rivendosur n skutat arkivore historikoletrare, pa qen aspak t sigurt se cili do t jet vendi i tyre i caktuar nga Goliati ideor. N kto zyra t komiteteve t Partis doganohet e gjith veprimtaria historikoletrare, e cila,. duhet ta pranoj mkatin gjuhsor, konceptual, mkatin antidialektik. T gjitha kto personalitete, me ndrojtjen e Djalit shkaprdar e kaprcejn kufirin e semantiks arkaike pr tu riatdhesuar n Shqiprin e ideologjis. Shum prej tyre nuk arritn ta marrin kt nnshtetsi ideologjike dhe mbetn duke rravguar rrugve t bots, si sibila t humbura e t mallkuara q lektisin pr nj varr n Shqipri. N t gjitha tekstet shkollore, nxnsit, profesort, studentt, jan dresuar t pikllohen para klaustrofobis se nj legjende t misrit, por edhe t revolucionizohen pr fatin e malsorit shqiptar. Tek Legjenda e misrit, malsori shqiptar bie n Shkodr, sikur nj grua, pr ta doganuar burrrin e vet. Ky malsor kmben dinjitetin e vet vetm pr njzet e pes kilogram misr! Malsori shqiptar po delte nga nj legjend pr t hyr n nj legjend tjetr: ai del nga legjenda antike e Lahuts ... e hyn n legjendn klaustrofobike t kokrrs s misrit. Legjenda e misrit nuk krkoi vetm transponim fizik prej legjends s par n legjendn e dyt, por n oborrin e Legjends s misrit promovohet qyqarllku gjenetik i malsorit shqiptar. Populli shqiptar sipas
141
Legjends s misrit po dilte kolektivisht nga frymzimi folklorikoantik dhe ngadal po hynte n legjendn e llucs, q m von sipas periodizmit t letrsis do t emrtohet materializm historik. Sipas nj periodizimi t letrsis shqipe, pozita e Demiurgut inkvizitor; pozita e vizionarit ideor, i takoi pikrisht Millosh Gjergj Nikolls. Ai u b doganieri i par n zyrat e Partis, ku do t doganohej e gjith letrsia shqipe. Nj shprehje zyrtare, fort mosprfillse e Migjenit, i priste para zyrs ideologjike t gjith shkrimtart shqiptar, q vinin ta doganonin mallin e tyre artistik. Shkrimtart shqiptar, sipas natyrs s tyre t ndrojtur dhe sipas mallit artistik q paraqitnin para Panteonit ideoartistik t Migjenit, e kishin kuptuar se Migjeni e kryente detyrn e modelimit kodifikues midis Partis komuniste dhe shkrimtarit prparimtar. Hierarkia partiake e Panteonit ideologjik t Migjenit faturohet sipas angazhimit politik. Te kasollja politike e Migjenit, anatemohen, gjymtohen, ristrukturohen, sipas gjedhes partiake, veprat letrare. Para ktij dikasteri, njsoj sikur malsori q e kishte bjerr gjuhn pr njzet e pes kilogram misr, shkrimtari shqiptar, i zvetnuar pret ta doganoj mallin e vet. Ishte br rrymuj e madhe; n depon e Migjenit ishin przier librat e letrsis mjerake shqipe dhe misri i mykur.Nuk sht as e uditshme e as e rastit, pr at q i pranon lirshm rrethanat politike, ta kuptoj pse autoriteti i demiurgut inkvizitor i takoi pikrisht Millosh Gjergj Nikolls. Ishte i vetmi, m i prshtatshmi q, pas vdekjes, i plotsoi kriteret inkvizitore t Partis: a. kishte shkruar shum pak, b. ishte vdekur shum i ri, c. ishte blasfemist i fes, d. kombtarisht ishte i padefinuar, e. ishte mohues i do gjje.
Sdihet pr ciln, nga kto karakteristika apo pr t gjitha s bashku, poeti rus (sllav) Nikollai, me lot n sy pat deklaruar: Kur e lexova Migjenin qava pse nuk e kisha njohur para dyzet vitesh. Nuk e dijm se pr cilin poet tjetr shqiptar do t kishte qajtur kaq mallngjyeshm poeti sllav. Malsori i Migjenit fashitet, deri n sjellje tragjikokomike, para npunsit t zyrs, pr njzet e pes kilogram misr - si antinomi sociopsikologjike e psudoshqiptarit folklorik t hipertrofuar patriotikisht nga Gjergj Fishta. M ngusht se n kohn e Migjenit, shkrimtari i vjetr, Pjetr Bogdani, i paraqet kelmendasit e tij, kur n at dimr t vshtir hanin lvore drunjsh sepse ndofta n kohn e Bogdanit nuk pat n Shkodr nj zyr pr shprndarjen e misrit! Pjetr Bogdani, malsort e tij, nuk i zbriti n Shkodr pr t marr misr, mbase edhe bri keq! Bogdani kurr se kishte parafolur at m t keqen se me relacionet e tij, me poezit aq t dashura, e m n fund me etn e profetve nn sjetull, do t zbres para dikasterit t nj shkrimtari pseudoblasfemist. N letrsin ton, pa m t voglin hezitim t nxnsit e shkolls fillore, e deri tek studiuesit pr Migjenin, sht mohuar krenaria e rrejshme n skenn morale t malsorit shqiptar. Ksaj i ndihmon guximi i Migjenit q n Shkodr t shpall legal prostitucionin seksual - komercial, kur n Gjirokastr Ramiz Kurti i Ismail Kadares vret nj italiane t gjor t shtpis publike pr ta shptuar sedrn familjare. Ramiz Kurti, Gjirokastrit, e mbron me vrasjen jasht kanunore moralin e vet patriarkal, kur n t njjtn koh, n veri t Shqipris, Lukja e Shkodrs e shiste moralin patriarkal aq lir e aq publikisht. Prkundr ktij morali t dyfisht t gjith studiuesit e letrsis e pranojn realitetin e prokurorit t letrsis shqipe. Sa do ti ket plqyer intimisht Migjenit kjo detyr q ia ngarkuan studiuesit mjerak ne smund t konstatojm, por ky mendim na vn para supozimit: do t kishte ndodhur me Migjenin po ta kishte prjetuar fizikisht socrealizmin shqiptar?
143
Teorikisht e praktikisht do ti plotsonte kushtet pr ta zn pozitn m t lart t censurs. sht i pari, e gati i vetmi q u prkthye n gjuhn sllav; sht kryesori, q msuesin dhe studiuesin e mjer t letrsis i tumir t hedhin gur e dru mbi Mbretin Zog, sht i pari q msuesin e letrsis e udhzoi t flas mbi luftn e klasave. Jan paraqitur studime t shkurtra e t gjata, eseistike e me pretendime shkencore q ta nxjerrin Migjenin n nj aleanc estetike e politike me Nolin e Lasgushin: kundr Mbretit Zog. Teorema e ktill ssht treguar e qndrueshme sepse Lasgushi e Noli e prjetuan fizikisht socrealizmin, por prkundr disa prpjekjeve shum dshpruese t Lasgushit pr t shkruar poema socrealiste e, Noli t kthehet n Shqipri, nuk arritn t inkuadrohen. Noli e Lasgushi sarritn t dalin nga koha e tyre: Noli me peshn e dyshimt t Kryqit t Kalvarit e Lasgushi me dashurin halucinative t yjeve. Ata q jan orvatur t bjn barazimin midis Lasgushit, Migjenit dhe Nolit, naivisht ose qllimisht, e heshtin faktin se Noli e Lasgushi skan kaluar aspak mir n prokurorin ideoletrare. Kalorsi i Krishtit, i Sknderbeut dhe i Napoleonit, si thot Noli pr veten, do ta ket paksa ngusht t reduktohet vetm brenda nj dimensioni, vetm brenda dimensionit armiqsor kundr Mbretit Zog. N fillim ky dimension politik i Nolit u tumir vetm n librat shkollor q pastaj t konsolidohet edhe n t gjitha studimet pr Nolin. Ky barazim politik i Nolit dhe Migjenit u tregua skematizim i dhunshm. Meq do studim n letrsin shqipe u b i dyshimt, shpeshher n letrat shqipe sht prsritur n mnyr akuzuese se prse Theofan Stilian Noli, pas vizits q i bri Bashkimit Sovjetik n kohn e Stalinit dhe pas admirimit q shprehu pr at shtet, dhe pas nj prkushtimi epistulik lirimtarve t Shqipris komuniste, prse nuk u kthye t jetoj n Shqiprin e Enver Hoxhs. Tash von, shum von, njerzit e pan t shpallur publikisht faktin e mshefur, e aq trishtues e aq t mkatshm - amanetin e Faik Konics pr tu
varrosur n atdhe. Kufoma e tij priti aq vite e mbyllur n dollap, derisa komunistt shqiptar tia dhurojn nj varr n kohn kur n librat shkollor msohej se Luigj Gurakuqit Mbreti Zog nuk ia dha nj vend pr varr. Kur Faik Konica, i vdekur, smund t kthehej n atdheun e tij, si mund ta kthente n Shqiprin komuniste Lame Kodra, t gjall, Fan Nolin me Kryqin e Kalvarit n shpin! Do t pranojm se Noli deshi t kthehej n Shqiprin komuniste por siu lejua. Kjo gj i heq t gjitha dyshimet, t gjitha pshpritjet rreth kthimit t Nolit, por knd se mashtroi malli pr atdheun? Ssht mkat as sekret t dihet se Jezu, Sknderbeu dhe Napoleoni, q n fmijrin e hershme t Nolit ishin antar t familjes. T komunikosh me Jezun nprmes gjyshes, me Sknderben nprmes xhaxhait, me Napoleonin nprmes babait, ssht vetm shtje frymzimi por sht inkarnacion nprmes antarve m t afrm t familjes. Kjo trini: Jezu, Skndrbe, Napoleon, t inkarnuar fizikisht n gjyshen, xhaxhan dhe babn, mbetet e prhershme n ndrgjegjen e Nolit. Pr t shptuar nga faqja e par e librit psikologjik familjar, por jo nga ideja fanatike e pjekuris, Noli duhet t ngrihet n majen e piramids biblike, t piramids kombtare dhe t piramids europiane: ta shoh yllin e Betlehemit, ta shoh Diellin e Albulens dhe luftn e Vaterlos. T triat ishin t vshtira sa rruga e Ferrit. Para dyerve t ngushta t dikasterit t Migjenit, me Kryqin e Kalvarit mbi shpin dhe me pllakat psikogjuhsore t Mojsiut nn sqetull, Theofan Stilian Noli, pkundr lektisjes q i shprehi Lame Kodrs (Sejfulla Maleshovs) t intervenoj tek Enver Hoxha tia lejoj kthimin n Shqipri, ky Noli yn do t dukej nj Don Kishot i dhembshm, i fantaksuar si para ndonj hani t magjepsur. T gjitha kto sakramente psikomorale q do ti barte Theofan Stilian Noli para Dikasterit ideologjik, do t nxitnin tek Migjeni nj buzqeshje prbuzse e aspak miqsore. Por Noli nuk e dinte se si lejohej t bnte simoni me inventarin e tij biblik.
145
Prkundr Nolit, me Lasgush Poradecin ndodhi di tjetr: Lasgushi me feksjet, me tiset e grimit t vjeshts, me pak diell, me copa t kaltra t qiellit e t liqenit, u paraqit fizikisht para Dikasterit politik me sjellje kokoshe e me poezi hemarfrodite politike. Lasgushi bri simoni fizike e morale me poezit e tija, duke provuar t shkruaj poem pr hekurudhn e Partis, duke folur shum prart: flliqsi krkuan, flliqsi u dhash. Krahasuar me dy poett e par, Migjeni del poeti - Mefisto n letrsin shqipe: n t njjtn koh tenton t jet gjithshka e ssht asgj; sht prift blasfemist por asnjher i liruar nga frika e Zotit; bhet msues por dshton sipas natyrs dhe profesionit; kombtarisht i padefinuar, i dshtuar n planin shndetsor e t dashuris; sht i revoltuar kundr do gjje pa qen i vetdijshm se m s teprmi sht kundr vetvetes. Psikanaliza ka vrtetuar, aq sa ka arritur t vrtetohet se revolta ssht kundrshtim njdimensional. Shpesh, n kuptimin afirmativ, kur njeriu blasfemon m s shumti, n mnyr t teptisshme pikrisht ather psikogjuhsisht gjendet n zonn e tret. Tjetr sht analiza shkencore e tjetr sht blasfemizmi emocional. Migjeni asnjher ska qen indiferent ndaj Jezus, Kishs, Zotit, edhe pse n librat shkollor shpjegohet si antikrisht! Purgatori i Nolit, parajsa e Lazrit dhe ferri i Migjenit, nse promovohen n katet e strukturimit t prbashkt hyjnor, do t prkonin vetm n dimensionin e armiqsis kundr Mbretit, e, n asgj tjetr. Nse e pranojm kt promovim, ather e gjith arkitektura e ndrtess hyjnore do t kthehet me kok tposht: n katin e eprm do t vendosej ferri e n podrumet e ksaj arkitekture do t vendosej parajsa. Noli, n prmbysjen e ktij rruzullimi, sipas pozicionit q i sht caktuar n purgator, sdo ta ndjente fort kt rrokullim. sht e natyrshme se Noli mbetet n armiqsi t prhershme me Mbretin Zog por shenja gjuhsore e Nolit mbetet kryesisht biblike, pikrisht pse kjo shenj gjuhsore ka aftsi t madhe konotative t mallkimit. Sipas
ksaj shenje gjuhsore, protagonistt, filozofikobiblik t Nolit q korrespondojn me figurat politike t kohs, mund t prcaktohen n trekndshin e rrept letrar me kodifikim pozitiv dhe negativ. Prkundr poezive t kompozicionit biblik t Nolit, poezit figurative, efemere, t Lasgushit dalin t strmotivuara por jo kompozicionale. Andaj nismat studimore pr ti nivelizuar poezit e Lasgushit, Nolit e Migjenit, vetm sipas nj dimensioni t stisur politik, dalin t paqndrueshme. Ky qndrim politik i studiuesve, mbase mund t qndroj si ide por smund t qndroj si realizim kompozicional e tipologjik n letrsin shqipe. Msuesit e letrsis shqipe, sipas propagands, poezit e Nolit i interpretonin vetm si poezi q mohonin, mallkonin politikn e Mbretit Zog. Kto poezi nuk guxonin t interpretoheshin m shum sepse shenji i gjuhs biblike bhej i rrezikshm pr tu shpjeguar sipas gjuhs s Nolit. Poezit e Lasgushit i mbuloi pluhuri i prgjumsis duke ua prngjitur nofkn shum konotative politikisht poet i kulls s fildisht. Msuesi, studiuesi, lexuesi i letrsis shqipe, kulln e fildisht e lexonin si parull armiqsore. Konotacionin politik t ksaj nofke e kuptoi mjaft mir edhe vet Lazri, i cili bri nj prpjekje pr tu ringjallur politikisht. Deshi t ringjallet si Lazri i Bibls. Lazrin e Bibls e ringjalli Jezu ndrsa Lazrin e Ideologjis shqiptare se ringjallte Partia. Malsori i Migjenit spati nevoj pr konvertim karakteri: sipas Migjenit ky malsor ishte mjaft dinak, i burrruar dinakrisht q n kohn e Rozafs, andaj situata e re politike e gjeti t prpunuar psikomoralisht. Tragjika e Malsorit t Migjenit sht prfolur npr tekstet shkollore si tragjik e popullit shqiptar, pr ta trallisur kokn e secilit se Partia e Puns s Shqipris e nxori shqiptarin njher e prgjithmon nga klaustrofobia e kokrrs s misrit. Studiuesit shqiptar jan prpjekur ta zbrthejn gjuhn e Migjenit pa arritur, as sot e ksaj dite t thon, se cila
147
ishte gjuha e tij: ungjillore, morale, kombtare, socialepolitike, apo njfar metagjuhe, po aq metafizike, pr njfar Mbinjeriu. Estetizmat e tepruara pr gjuhn e Migjenit, deri tek prpjekjet pr shpjegime strukturaliste, kan krijuar iden e Mbinjeriut te poezit e Migjenit; jo t atij Mbinjeriu ambigjinor niean por t nj Prbindshi shum t animuar politikisht. N fund sht krijuar nj marrveshje midis studiuesve t poezive t Migjenit se Mbinjeriu i tij ka qen ideja e animuar pr Partin, pr t mos thn m sakt, edhe pr udhheqsin e ksaj Partie. Gjuha e aplikuar e Migjenit, veanrisht ajo q i strukturohet m von nga studiuesit, e bn legjitim relievin e ashpr politik t trekndshit ideoliteral, ku protagonisti i tregimit dhe lexuesi ngulfatshm prcaktohen n kndet politike t ktij trekndshi politik. Edhe vet Migjeni nuk shpton m mir nga trekndshi ideoletrar q ia prcaktojn kinsestudiuesit (kuazistudiuesit). Asnj shkrimtar tjetr i letrsis shqipe ssht trajtuar aq profet i social sa Migjeni: ndryshe n rast t studimve m idealistike gjuha profetike e Migjenit do t krahasohej me gjuhn e Jezus sepse t dy ishin pr shptimin e t vuajturve. Gjuha e Jezus, n trekndshin biblik ka rysur zgjidhjen e amshueshme, ndrsa tek gjuha n trekndshin e Migjenit sht zbuluar antikrishti, mohuesi dhe blasfemisti. Kto stisje antibiblike, tek Migjeni, arkitektt e letrsis shqipe i kan konsoliduar politikisht: vendin e Zotit e z Partia, t dyja relative n poezit e Migjenit. Animizimi aq banal i Partis n trekndshin literal t Migjenit, u ngrit n nivelin e institucionalizmit t t gjith letrsis shqipe. Klaustrofobia e kokrrs s misrit n Legjendn e misrit, paraqitet nga Migjeni si periudh urie nprmes nj mallkimi krejt pagan t malsorit shqiptar: Mos e shkel kokrrn e misrit, t plain syt!. Studiuesit e ksaj letrsie gjithnj vijn tek prfundimi uniform: popullin shqiptar e shptoi nga uria glaciale e buks, askush tjetr, prve
Partia. Ktu do t prfundonte secili vlersim, apo studim mbi Migjenin. Njzet, ose edhe m pak vite nga Legjenda e misrit t Migjenit, n zemrn e nats lugatoset nj legjend tjetr. Kjo, legjenda e dyt, u b tabu pr shkrimtarin, pr lexuesin e pr t gjith shqiptart. N legjendn e dyt shkrimtari socrealist kishte hyr politikisht si krymb brejts brenda kokrrs s misrit. Malsori i Migjenit me njzet e pes kilogram misr, e dinte rrugn drejt shtpis, ai mir e dinte se ku do ta nxirrte shtegu i shtpis s vet. Malsori i Legjends s dyt, q jetonte n socializm, n t dy ant e kufirit Kosov - Shqipri, shum m tragjikisht do ta rrokullis kokrrn e misrit. Malsori i legjends s dyt, me njzet kilogram misr n shpin, nuk shkon m drejt shtpis; ai duhet ta kaloj kufirin Shqipri-Kosov, at gjarpr politik q i ka rn te dera e shtpis, e ta drgoj misrin politikopropagandistik prtej kufirit - n Shqipri. N vitin dyzet e tet, idila e partive komuniste shqiptare- jugosllave jo vetm ishte sosur por kishte kaluar n armiqsi t ndrsjell: e para, ajo e Shqipris mbeti n miqsi me Stalinin ndonse e dyta ajo e Jugosllavis, edhe pse poashtu komuniste, u prish me Stalinin duke e mashtruar Perndimin demokratik. Demokracia perndimore donte t bj nj eksperiment gjysmpsikologjik e politik, pr t par njher rezultatin konkret t kalimit t nj populli nga diktatura komuniste n demokraci. Pr kt eksperiment psikopolitik, ishte zgjedhur pikrisht Shqipria, sipas pozicionit gjeografik, historik e demografik. N kt eksperiment politik Jugosllavia nxirrte prfitime t larta ekonomiko-politike; lejonte pr interesa t saj q propaganda t bhej nprmes territorit jugosllav me benificione t larta ekonomike. Organizonte diverzione brenda kufijve politik t Shqipris; i joshte shqiptart t kalonin prtej kufirit Shqipri-Kosov pr ti shpallur si numr kundr Enver Hoxhs. Shqiptart e Kosovs, edhe pse vet n kufirin e ekzistencs pr buk,
149
detyroheshin t nxjerrin, prtej, n Shqipri misrin propagandistik. Shqiptart e Shqipris mashtroheshin nga jasht e nga brenda. Fshatari kosovar, i detyruar nga UDB-ja jugosllave, drgonte misr n Shqipri duke propaganduar se n Jugosllavi ka mjaft buk. Nga ana tjetr Zri i Popullit shkruante se Jugosllavia revizioniste po ushqehet me okollata amerikane! Pr tu mbrojtur nga propaganda revizionistekapitaliste, fshatari i Shqipris, detyrohej do nat ta kalonte kufirin Shqipri-Kosov e t sillte n Kosov nga njzet kilogram ekzemplar t Zrit t Popullit. N mngjes fushat rreth kufirit shqiptaro-shqiptar zbardhllonin nga Zri i Popullit q pushteti jugosllav e mblidhte me nj ngadalsi strategjike. Me Zrin e Popullit, zakonisht kufirin e kalonin edhe Lenini e Stalini t cilt nuk vinin vetm. Stalini, rndom, kur e kalonte kufirin, nga t gjallt e t vdekurit, me vete e merrte Migjenin. Kta t dy kishin di t prbashkt: kishin qen nxns t manastireve ortodokse, t dy blasfemonin pr drejtsi klasore prkundr friks drithtuese ndaj Zotit. Nga dy ant e kufirit shqiptarve u rrinte mbi kok rreziku politik si shpata e Demokleut: ata q e bartn misrin politik n Shqipri, UDB-ja i akuzoi , pastaj, i burgosi si spiuj t Sigurimit shqiptar. Nga kta njerz u krijua terreni politik pr ta inskenuar Procesin e Prizrenit. Ata shqiptar q ikn nga Shqipria socialiste u shtrydhn politikisht dhe u dbuan n shtetet e perndimit. Shqiptart e Shqipris sockomuniste q nxorrn Zrin e Popullit dhe Stalinin n Kosov, u burgosn dhe u pushkatuan si bashkpuntor t UDB-s jugosllave. Dnimi prher binte vetm mbi shqiptart. N letrsin shqipe, n periudhn m t re, jan paraqitur disa kategori malsorsh, por ne do ti kategorizojm n tri lloje: malsorin folklorik t Fishts, malsorin e Migjenit dhe malsorin e misrit propagandistik. Ky i fundit ende ska hyr n letrsi dhe ka frik se von do t hyj. Dy t part, q i ka pranuar letrsia shqipe n mnyr aq t mjer, t gjymt, dhe i treti, ende i
papranuar, (secili prej tyre) e kan locuar masn e mallkimit: mallkimi i malsorit t Fishts arrin largsin e plumbit t pushks, malsori i Migjenit e hedh mallkimin aq larg sa mund t shihen tri kokrra fort t verdha t misrit, mallkimi i malsorit t misrit propagandistik, i malsorit t Zrit t Popullit, nuk kufizohet vizuelisht sepse ai nuk e sheh cakun e ndaljes se kokrrs s misrit t tij. Ky malsor udhtonte vetm natn. Malsori i Gjergj Fishts me vigmn e tij antike strukturohet n trekndshin e letrsis folklorikopatriotike. Mesazhi e heroit t Fishts, natyrisht censurohet nga patriotizmi, nga t gjitha konfesionet shqiptare pr tu barazuar me moshn e Iliads; mbase mosha e shqiptarve folklorik do t matet me moshn e stalaktiteve. Mesazhi pagan i Fishts vjen nga lashtsia ilire nprmes ndihms s zanave, orve, shtojzovalleve, e figurave tjera t kodifikuara patriotikisht. Figura e Akilit, pr shembull, nuk mund t ristrukturohet jasht fragmentarizmit folklorik, mitologjis dhe fatumit grek. Sipas ktyre faktorve Akili dallohet si ide nismtare e animizuar e modelit patriotik t grekut t ardhshm. Akili, m von, do t ndrgjegjsohet, jo vetm sipas nocionit gjeografik, por me kalimin e kohs do t ndgjegjsohet edhe n aspektin religjioz. Prkundr Homerit, q me ndrgjegje e fillon luftn nga nj fyerje e Akejve pr ta pushtuar Trojn, Gjegj Fishta do t bj nj ngulitje territoriale gjuhsore e gjithantropologjike ilire pr ta mbrojtur entitetin gjeohistorik q u takonte legjitimisht shqiptarve, duke krijuar supremaci morale ndaj Iliads. Nj franeskan, si Gjergj Fishta, me ndjesi, kultur antike, e me ndihmn e folklorit e arrin nj patriotizm aq diakronik, qe nga paganizimi ilir e deri n shekullin ton. Kjo supremaci patriotike glorifikohet nga nj franeskan, i cili sipas profesionit baritor t shpirtit, mbase malsorin shqiptar ka qen duhur ta shndrroj n nj dele t urt e t dgjueshme. Andaj lexuesi shqiptar e ka vshtir ta z vendin e heroit t Fishts, sepse dimensionet e ktij heroi diakronisht jan t
151
prmasave titanike. Shembulli i heroit n Lahutn e malsis paraqitet me dimensione diakronike, sipas mass megagjuhsore t folklorit. Para ktyre shemblltyrave lexuesi shqiptar duket shum miniatural sikur para skulpturave titanike. Para ktyre strukturave titanike t Fishts, natyrisht se jo vetm Migjeni e pa veten shum t vogl, andaj vendosi ti sfidoj moralopsikologjikisht me vullnetin e furishm donkishotesk. Migjeni pr shkaqe t censurs s athershme patriotike blasfemoi n konstruktin psikofizik t malsorve t Fishts. Censura e viteve t tridhjeta e krkonte hijeshin folklorike, hijeshin herkuliane t malsorit shqiptar, andaj kt hijeshi t malsorit, por edhe me ironi, Migjeni e paraqet me kt diskurs: ... nj cop shkmbi i vn mbi dy lnd pylli. Ktu sintetizon bjeshkn q zbret n rrafsh, si nj Samsoni q i sht zhgulur morali luftarak nga Dalilja e Kokrrs s misrit. Ky malsor i prmasave herkuliane depersonalizohet nga uria si nj guliver tragjikomik. Kritika socrealiste, prmes personazheve t Migjenit vanrisht nprmes ktij guliveri shqiptar tragjikomik, e sfidoi gjith letrsin shqipe si t hipertrofuar nga nacionalizmi, moralizmi e religjioni. Kritika sockomuniste tumir mendimin se Migjeni ka krkuar psikofizik tjetr t personazhit n letrsin shqipe. Migjeni ka promovuar n letrsin shqipe tipologjin revolucionare gorkiane t Pavel Vllasovit: pak rus, pak ortodoks e pak revolucionar. T gjith faktort e pushtetit ideokomunist e promovuan Migjenin n pozitn e inkvizitorit revolucionar t letrsis shqipe. Mbeti i vetmi shkrimtar n Shqipri dhe n Kosov q msuesit mund tua shpjegonin nxnsve si vizionarin e komunizmit, me nntekst e mbitekst t ideologjizuar. Malsori i misrit propagandistik, dhjet vjet pas vdekjes s Migjenit sikur Sizifi shtyen kokrrn e misrit nga Kosova drejt Shqipris, pr ta ln si Kalin e Trojs para dyerve t
shqiptarve t uritur. Ky kosovar, do nat e rrokullis kokrrn e misrit prtej kufirit, jo pse ai e dshironte kt gj, por kjo pun ishte kushtzuar me jetn e fmijve. Malsori i misrit propagandistik del shum i komplikuar n letrsin shqipe pr tu locuar n kndin e vet meritor, sepse ktij personazhi t ardhshm si sht ln asfar e drejte e katarzs s mallkimit. Mbase letrsia shqipe kt personazh dikur do ta vendos n kndin e tradhtis, por kjo vendosje do t jet e padrejt. Pr t mos u caktuar n kndin e tradhtis kombtare, ky protagonist i ardhshm, ose duhet t bj vetvrasje historike, kohore e hapsinore, ose do t akuzoj dydimensionalisht: ti akuzoj ata q ia jepnin misrin propagandistik dhe ata q e merrnin kt misr. Ky protagonist do t bhet problematik pr t gjitha llojet e moralit. Ky fshatar q shtyen Misrin trojan drejt Shqipris pr interesat e Jugosllavis e m pak pr eksperimentin iluzor evropian, dyfish do t bhet i vshtir pr tu kodifikuar; nuk funksionon si animizim i shembullit t mir, por duke marr pr baz dhunn e pushtetit policor jugosllav, nuk mund t akuzohet as si shembull i vullnetit t keq. Me kt identitet t paprcaktuar kosovari sizifian e sfidon malsorin e Migjenit. Por malsorit t Migjenit i sht garantuar n letrsin shqipe katarza e mallkimit. T njjtin problem, letrsia shqipe do ta ket edhe me malsorin shqiptar t Shqipris n ann tjetr t kufirit. Ai, nn trysnin e Sigurimit Shqiptar, ishte i detyruar ta ngarkoj n shpin Zrin e Popullit dhe fotografin e Stalinit pr ti nxjerr n Kosov. Letrsia shqipe, po edhe historia , do tu mbesin borxh ktyre dy malsorve q i ndante kufiri politik por q shpesh ishin t detyruar t vriten dhe ta vrasin njri-tjetrin. Si do ti quaj letrsia shqipe kta malsor tragjik, n far kndi letrar do ti vendos, mbetet pr tu par.
153
Simbolika kondensuese dhe simbolika e referencs

Letrsia shqipe, po edhe letrsia botrore, sht sjell shum edukativisht ndaj lexuesit, si sht sjell shum edukativisht qe n lashtsi gjyshja ndaj nipit apo mbess s dgjueshme. Prkundr lexuesit i cili nga skrupuloziteti, nga besimi apo nga frika politike hesht, fmija shpesh, me guximin e tij t paprmbajtur, i kundrvihet gjyshes pr ngatrrimin e kompozicionit t prralls. Gjyshja dhe fmija, ose ndahen me hidhrim t ndrsjell ose bjn kompromis me ndrhrjen direkte t fmijs n kompozicionin e prralls. Bokao sjell kt dialog t dy grave q me kujdes e vshtronin Dante Aligierin: E dini at q ai zbret n ferr dhe kthehet nga atje kur t doj? Tjetra sinqerisht i prgjigjet: Po, ti, si duket, flet t vrtetn. ka mendon, a thua mjekrra aq e ashpr dhe teni i fytyrs aq i errt i jan br nga zjarri dhe tymi i atjeshm? 1) do shkrimtar i letrsis botrore do t ishte i lumtur po ti kishte lexuesit si kto dy gra, por jo si fmija q i ndrhyn gjyshes n kompozicionin e prralls. Shkrimtari pr ta arritur pozitn e determinuar, t dishiplinuar, t lexuesit, prher shfrytzon atributet krcnuese, morale, religjioze, folklorike, patriotike. fardo drejtimi letrar, megjithat shumsi shkollash letrare, prej atyre m klasike e deri te t ashtuquajturat drejtime moderniste, skan arritur pr asnj moment ti reshten heroit t mikrotekstit e as t makrotestit.
1
Osip Mendelshtam, Shqyrtime mbi Danten, fq. 68
Nse romantizmi, realizmi, e vanrisht natyralizimi i jan prmbajtur makrotekstit kompozicional, ku shkrimtari, lexuesi dhe protagonisti kan bashkjetuar m gjat, brenda trekndshit pragmatik, drejtimet t tjera moderniste e kan zgjedhur mikrotekstin, ku shkrimtari, lexuesi dhe protagonisti bashkejetojn n mnyr episodike, digresive, kryesisht n situata t shkurtra. Makroteksti me gjatsin e vet kompozicionale gjithnj ka tentuar t krijoj lexues epik t llojit dantesk, si flet Bokao pr dialogun e atyre dy grave. Mikroteksti i letrsis s quajtur moderne, episodike, digresive, strukturn e trekndshit e ruan po ashtu n episode e digresione. Duke i shqyrtuar t dy format, makrotekstin dhe mikrotekstin, Borhesi erdhi deri tek prfundimi aq i guximshm por aq i vrtet, se m vshtir n letrsin e prbotshme gjendet lexuesi i mir se shkrimtari i mir. Makroteksti dhe mikroteksti jan aplikuar edhe n letrsin shqipe, sipas t cilve sht provuar edhe tipizimi q orvatet t korrespondoj me periodizimin e letrsis shqipe. N t dy format, makrotekstuale dhe mikrotekstuale, sipas modeleve t pragmatizmave t letrsis s prbotshme sht synuar t animizohet ideja e, m n fund, t institucionalizohet ky animizim nprmes trekndshit letrar. Pr tu institucionalizuar ky trekndsh, heroi i veprs letrare, qoft ai m episodiku, m digresivi, pozitivi apo negativi, doemosdo do t shndrrohet n nj predikat t fort tipologjik. T gjitha shtresimet tekstuale pr ta animizuar iden si shembull e si veprim, korrespondojn me sintagmn e shembullit antik t prber nga elemente t forta: nga shenja e veprs letrare dhe shenjuesi i veprs letrare. Shenja e veprs letrare n antikitet barazohet me lexuesin kurse shenjuesi barazohet me protagonistin. Brenda ksaj sintagme, shkrimtari, n t gjitha rastet i censuruar nga lart, i animizon politikisht t gjith faktort: religjioz, moral, patriotik, folklorik, q t prfundoj tek nyjtimet e forta ideologjike. Sintagama politike
155
n letrsi, sht br shum kategorike, sa q do t paraqitet plotsisht me suprimaci gjuhsore e tipologjike- tautologjike n do nyjtim konceptual: shenjuesi patriotik - i shenjuari patriotik shenjuesi religjioz - i shenjuari religjioz shenjuesi moralist - i shenjuari moralist shenjuesi ideologjik - i shenjuari ideologj Kt procedim sintagmatik, mikroteksti q korrespondon me romanin eseistik ose me poezin figurative, e krijon iluzionin se i sht shmangur tautologjis s ksaj sintagme. Iluzioni i mnjanimit t ksaj sintagme t antikitetit, tek mikroteksti, arrihet vetm nprmes digresionit episodik, ose tek poezia, duke e ln fjalin e cunguar. Kmbimi i shumsis s situatave n romanet eseistike, apo tentimi i figurs pr ta prishur gravitacionin e trekndshit tipologjik ose t sintagms s fort antike, ssht arritur n letrsin botrore. Mundsis s shptimit nga trekndshi i nyjtuar tipologjik dhe prej sintagms s antikitetit, m shum i afrohet mikroteksti. Po t bjm nj krahasim mbase t pranueshm: veprn e Dostojevskit Krimi dhe dnimi ta definojm si makrotekst dhe Faustin e Gtes ta definojm si mikrotekst, do t gjendemi para t njjtit fakt: t dy shkrimtart lektisin ringjalljen shpirtrore e fizike t Lazrit t Bibls. Raskolnikovi i Dostojevskit q i takon makrotekstit; trekndshit t nyjtuar t shrimit shpirtror dhe sintagms s fort t tragjedive antike, mbetet prgjithmon n varrin e vet t krimit. Letrsia botrore e ka pranuar q n fillim trekndshin e shptimit moral, politik, e ortodoks t Raskolnikovit, por e vrteta qndron n gjeniun e ndrdijshm t Dostojevskit. Raskolnikovi mbeti prgjithmon n dhomn e krimit; ai nuk u ringjall si Lazri. Psikoanaliza ka vrtetuar se Dostojevski kur kishte qen fmij e kishte par ujkun dhe kishte dika likantropike n shkrimet e tij.
Fausti i Gtes, nj i prkdhelur nga kristijanizmi primitiv, i kmben situatat sipas transformacionit figurativ, duke lozur me ferrin, me parajsn dhe me erotikn. Gte kishte nj kinseliri politikomorale pr kt transformacion fizik e shpirtror t Faustit, ndonse Dostojevski jetonte n nj ortodoksizm shum tragjik pr vet mendimin dhe moralin. N t gjitha letrsit e Lindjes shenjuesi dhe shenji detyrueshm duhet t krijojn kohezionin e fort sintagmatik, homogjen, moral, politik, religjioz, patriotik, deri n shovinizm. Po ta vendosim midis letrsis evroperndimore dhe letrsis evrolindore, si shenj nismtar t letrsis s shkruar, Iliadn e Homerit, ather prkundr klasicizmit evroperndimor, shpirti i Iliumit ka mbetur m tepr n letrsin lindore. Struktura mitologjike mbeti e fort n Lindje, e cila e ka prejardhjen nga mikrostruktura e ndrrs hakmarrse. N fillim t agut t historis shpirti i shqetsuar i poetit u shqua duke u gjetur n fokusin e transit t ritualit pr ta br t ndrsjell komunikimin n mes t njeriut dhe Perndive idhnake. N kt fillim poeti dhe profeti jan afruar shum midis tyre, pr t mos thn se jan shkrir n nj, sepse jo vetm i kan besuar mitit, ritit, ndrrs, por ata obligohen ta njmendsojn besimin n sovranin qiellor. Poeti dhe profeti, n gjuhn e tyre i animizuan thellsisht abuzimet e mundshme t diellit, t stinve apo t plleshmris s toks. Kto abuzime t natyrs mund t ndodhin n do koh, si mund t jet i shpesht hidhrimi i njeriut. Pr tu shptuar abuzimeve katastrofale t natyrs s hidhruar krkohej flijimi i njeriut mu n zemrn e ritit, krahas t cilit duhej t vepronte efekti i shajnis s fjals. Bashkjetesa e sinqert e transit dhe e efektit magjik t fjals e mbijetoi vetveten m s miri n tekstet parahomeriane. (tekste parahomeriane jan quajtur krijimet e aedve anonim). Duke hequr iden suplementare t patriotizmit t Akejve t Iliads, Leonard Cotrell n mnyr decidive thot:
157
... tregimet e Homerit jan mite folklorike e asgj tjetr. 1) Renditja e entiteteve kompozicionale t Iliads si: autoriteti ushtarak i Agamemnonit, flijimi i Ifgjenis, zemrimi i Akilit, detyrimi moral i Paridit, dinakria e Odhises, vrasja e Hektorit, shquhen mjaft t dyshimta brenda ides s Homerit, kur krahasohen me paansin politike t teksteve parahomeriane. Gjenialiteti i Homerit anon drejt reduktimit t kozmogonis s teksteve t aedve apolitik. Homeri e redukton konfliktin midis Akilit dhe Agamemnonit q konsiderohet si pajtim gjithakejas; n nj mnyr paraqitet si pajtim gjithkombtar. Evans thot: krahas emrtimeve regjionale: Danan, Locrian, Arcadian, sipas emrtimeve toponomistike (emra vendesh nga vinin, HD), emrtimi i prbashkt i tyre ishte: Akejet 2) q zbulon embrionin e par kombtar, q n Iliad e promovoi greku Homer. Referenca kryesore dalluese midis Iliads dhe teksteve parahomeriane mbetet simbolika m e spikatur: Kali i Trojs. Shenji dallues bhet mjaft i kapshm pr strukturimet logjikogjuhsore: n tekstet fragmentare parahomeriane, aedt, Kalin e Trojs nuk e kan ngritur m lart se simbolika kondenzuese. (Sipas Eduard Sapirit, simbolika kondenzuese mundson katarzn, vendosjen simbolike nga tendosja e tepruar emocionale). Simbolika kondenzuese sht nj katarz e pastr, m tepr shkarkes psikofizike e fenomenit t ndrrs se sa nj ide e programuar. N kt referenc spikatshm dallon Homeri nga tekstet e aedeve. Homeri embrionin e ides e politizon ndrsa aedet shrbehen vetm me frymzimin e simboliks kondenzuese. Prkundr simboliks kondenzuese t aedeve n Iliadn e Grekut gjenial, jo spontanisht, arrihet tek simbolika referuese. (Sipas Eduard Sapirit, simbolika krejt leht mund t bhet mjet
1
Leonard Cotrell: The Bull of Minos, Athenes 1983 fq.29. Evans, Sir Arthur The Palace of Minos (Macmilan)
shprehjeje e ideve t standardizuara. Simbolika e referencs s standardizuar, me ngulm, sht shfrytzuar n lmit m t tendosura ideologjike, si jan: religjioni, patriotizmi, ideologjia). Eduard Sapiri shkruan: Flamujt dhe parollat jan shembuj tipik n lmin e politiks, ndrsa kryqt dhe sakramentet n lmin e religjionit. 1) Simbolika kondenzuese sht thn se m tepr sht orientuar n katarzn e letrsis evroperndimore, atje ku njeriu ka pasur nj t drejt m t veant t mendimit dhe fantazis s lirshme individuale. Kjo katarz evroperndimore thon i mundsoi Shlimanit t vogl, q n moshn shtatvjeare t zhvilloj me t atin kt dialog: Fmija vrapoi tek i ati, me gjysm zjarri e pyeti: Baba, a mund t m thuani se Troja komplet sht zhdukur? Un mendoj se sht zhdukur Dhe nga gjith kjo ska mbetur asgj? Asgj nga krejt ajo. Po Xherri, si mund t ket pa Trojn, apo si mund ta ket sjell ktu! Henri, ky sht vetm nj pikturim i thjesht. Fmija shikoi srish me vmendje. Ende skishte kurrfar satisfaksioni. Baba, a thua Troja kishte mure aq t mdha si n fotografi?
Sapir, Eduard Sapir Selected writing in language, culture and personality, Berkeley and Los Angeles, 1949, fq.192,193
1
159
Natyrisht. ... (triumfalisht), ato smund t jen zhdukur krejtsisht. Disa ende mund t ken sharruar nn dhe. Un do t doja ti ngris srish. Baba, nj dit do t shkoj dhe do ti ngris srish. Un sdo t befasohem. Dhe tash biri im t jesh i qet. Tash dshiroj t shkosh t flesh1) Kjo bised midis babs dhe birit u zhvillua n vitin 1829, n nj qytet t vogl t Gjermanis veriore, pikrisht n Meklenburg. N kt dialog vrehet kmbngulja frymzuese e nj fmije pr ta vrtetuar shkencrisht ekzistencn e Trojs sepse nuk i mjaftonte vetm besimi simbolik pr Trojn. N kt dialog vrehet logjika evroperndimore, e cila mbase mund t ket nj synim ta mbuloj simbolikn e skllavris lindore. Vrtet ky djalosh i quajtur Henrih Shliman, me zjarrin entuziast arriti ta zbuloj Trojn e mbretit Priam, at Trojn e Iliads s Homerit, pa qen i vetdijshm se ka zbuluar edhe qytetrime m t hershme. Shlimani, joprofesionist n arkeologji, shkoi m lart se Homeri; me arkeologjin e tij Shlimani se dinte se u ndesh n tekstet parahomeriane. Shum vite m von Shlimani vrtet e zbuloi Trojn e Priamit pikrisht n brigjet lindore t Turqis s sotme, aty ku ai me instiktin e lexuesit t pasionuar t Iliads i kishte caktuar t gjitha koordinatat e qytetit t Priamit. Arkeologjia botrore me disa vrejtje e ka pranuar kt zbulim, ndonse 156 vjet pas ktij dalogu t Shlimanit shtatvjear dhe ta atit, n Meksikn e largt, Prajsi botoi librin e tij akcidental Publiku i verbr i Homerit, i cili kryesisht sipas toponimeve mjaft t dyshimta vrtetoi se Troja e Priamit ishte, askund tjetr vese, n fshatin Gabela t Hercegovins, aty ku lumi Neretva i afrohet Adriatikut. Ky zbulim nuk bri as m t
1
Cotrell, Leonard Cotrell The Bull of Minos, Athenes, 1983, fq. 5.
vogln vendosje n studimet arkeologjike por i shqetsoi shpirtrat e ballkanasve t mvonshm. Edhe sot sdihet prse me aq ngulm lakmuan vendosjen e Trojs prej Azis s vogl n fshatin Gabela. Sipas Prajsit rruga e Odhises nuk shpiente nga Troja n Itak vetm npr detin Egje, por nga Itaka n Troj dhe anasjelltas bhet kryesisht npr detin Jon dhe Adriatik. N vitin 1986, gazetart, psedointelektualt jugosllav, organizuan seanca gjuhsore-televizive ku paditeshin t gjith arkeolog sllav q skan qen n gjendje ta zbulojn kt Troj n luginn e Neretves, para se kt ta bj shkenctari gjenial nga Meksika e largt. Arkeologt jugosllav me gjysm zri, me ndjenjn e fajit, prgjigjeshin se m lart se qyteti i Durrsit nuk sht zbuluar ndonj element i kulturs helene. Ky kontest tragjikomik midis gazetarve dhe arkeologve jugosllav mbeti i pazgjidhur. Mbase shpirti sllav me maliciozitet mazohist t Kosovs kishte nevoj pr nj luft t humbur paraantike, kur ende kta sllav silleshin npr stepat e Sibirit. Te fundi, e rndsishme ishte q kjo luft e Trojs t jet zhvilluar dhe t jet humbur diku n trojet e sotme sllave. Eduard Sapiri, kt ngulm pr vendosjen e Trojs nga Azia e vogl n fshatin Gabela, do ta shpjegonte nprmes ekonomis s referencs, e cila ska nevoj pr fakte shkencore por vetm pr idet e indoktrinimit kolektiv. Ky indoktrinim, pa mundur t thot asgj se cilt do t ken qen banort e Trojs ballkanike provoi ta varros Trojn e vrtet t zbuluar nga racionalizimi evroperndimor. Ekonomis s referencs s Lindjes i shrben shenji ideor, i cili do t qndroj mbi turmn si shenj e prhumbjes s identitetit t individit. Andaj edhe sot gjuha plymsore e lindjes, pa identitet, pr pragmatizmin evroperndimor mbetet gjuh e gjymt konceptualisht. Ktu qndron, pr shembull, ndryshimi perndim-lindje i shenjit dhe shenjuesin psikogjuhsor midis Faustit t Gtes dhe Krimit ... t Dostojevskit. Sipas ekonomis ideore
161
Raskolnikovi nuk guxon t paraqitet si individ por duhet t bhet vetm ide e shembullit t ndrgjegjes morale, religjioze, patriotike ruse. Fausti i Gtes sipas nj kristijanizimi pak m pragmatik perndimor tenton ta eksperimentoj shpirtin e njeriut. Ekonomia psikogjuhsore e referencs s standardizuar, ideore me zanafill aq t hershme n letrsi, q nga Iliada ka arritur n kohn ton jo si figur kozmogonike por si sintagm, e fort ideore, si fjali, kod, mesazh, tekst, e m n fund si kompozicion i tr moralizues.
Fobia politike e shkrimtarit

N letrsin shqipe thon jan shkruar shum libra! Jan shkruar ashtu si kan mundur t shkruhen; n kohra t ndryshme historike, qofshin ato kohra t moralit, t religjionit, t patriotizmit, apo s fundi, t kohs s ideokomunizmit. Sot lexuesi i prmuar shqiptar gjendet para profecis s letrsis shqipe njsoj si Makbethi para profecis shumkuptimore t Tri Magjistricave. Lexuesi shqiptar ose duhet t stepet si Makbethi, pa aftsi kuptimi e interpretimi, ose ti lexoj veprat letrare ashtu si i lexoi profecit e magjistricave Zonja Makbeth. Sipas interpretimit t Magjistricave lexuesit t letrsis botrore si tregohet ku fillon disidenca e Makbethit dhe ku prfundon. Sot shkrimtart shqiptar, veanrisht ata q jan konsideruar m t njohur n letrsin shqipe, po shrbehen me shenjin gjuhsor t Magjistricave makbethiane, para t cilave lexuesi shqiptar duhet vetm t stepet, pa qen n gjendje t konceptoj nocionin disidenc. Lexuesi shqiptar sot qndron para dilems: ta rilexoj formuln ideoletrare sipas referencs s par politike apo ta rilexoj sipas variants disidente q rekomandon shkrimtari. do shkrimtar duhet ta ket t qart se libri bhet arkiv publik, i zbuluar pr t gjith lexuesit. Prkundr dshirs s madhe t shkrimtarit vepra e shkruar me motive rutinore moralopolitike, sot, smund t flas ndryshe nga ideogjuha q i sht caktuar ather. Lexuesi i letrsis shqipe, pas prsritjes aq ngulmuese t Ismail Kadares se novela apo romani Prbindshi i pati gjith ato ndalesa politike, edhe sot e gjith ditn e ka t paqart ku qndron misteri i ndalimit t
163
veprs. Ndofta n kohn e Prbindshit gjrat jan zhvilluar sipas asaj rutins politike: t integrimit t ndrsjell t shkrimtarve. Si duhet ta lexojm sot Prbindshin e Ismail Kadares pr tu bindur se aty sht disidenca. N vitin 1965, u shkrua Prbindshi i cili jasht asaj q thot sot shkrimtari ka historin paraprake t ambicies politike. Disa kilometra larg periferis s qytetit, n fushn e hapur, ishte nj furgon i madh i braktisur. Pjest metalike i kishin shkulur prej kohsh dhe tani kishte mbetur vetm karroceria e mbyllur prej druri. Ajo ishte mbrthyer dhe qndronte mbi katr trart e shkurtr, t ngulur n tok. Si duket dikush e kishte br kt gj pr ta mbrojtur armaturn e drunjt prej llucs dhe lagshtirs s fushs. Ditve me diell, furgoni dukej qart q nga terracat apo katet e siprme t shtpive t qytetit, por kur binte nata ose kur kishte mjegull n fush, ai tretej dhe humbiste sikur t mos kishte ekzistuar kurr. Veanrisht ngjiste kshtu ditve t tetorit. N fakt ai nuk kishte shum koh q ishte shfaqur dhe askush nuk e dinte n fillim nga doli dhe kush e pruri n kt fush. E vrteta sht q koh kishte kaluar pa e vn re fare, por nj dit pranvere, gjat nj pikniku disa njerz shfaqn dyshimin se n at furgon t braktisur kishte mundsi t fshiheshin njerz pr diversion" 1) N kt tekst shpaloset fobia politike e t shenjuarit dhe shenjuesit, si sintagm e mbyllur politike e t gjith shtetasve shqiptar. Poashtu ndrtohet trekndshi i mbyllur sockomunist. Personazhet politike nuk e arsyetojn ndalimin e veprs, e prkundrazi arsyetojn vigjilencn kolektive t shqiptarve n Shqiprin komuniste. Sintagma e mbyllur politike n romanin Prbindshi del struktur e mbyllur: shenjuesi: Disa njerz i shenjuari: Dyshimi
1
*IsmailKadare, Prbindshi, Prishtin 1990, fq. 5.
Trekndshi letrar i vigjilencs politike t t gjith nnshtetasve shqiptar konstruktohet n kt mnyr:
S h fa q n
b
D y s h im in
D is a n j e r z
N t gjitha rastet duhet ta qartsojm kush jan kta disa njerz q dyshojn dhe far sht prkatsia e tyre politike. Prve ktyre Disa njerzve q dyshojn a kishte n Shqiprin sockomuniste t tjer q nuk dyshonin? Vigjilenca politike e t gjith nnshtetasve shqiptar kalon n fazn e dyt:
S h fa q n
b
D y s h im in
T g jith s h q ip ta r t
N trekndshin e fazs s dyt t vigjilencs reale politike t shqiptarve paraqitet kjo struktur e trekndshit t eksperimnetuar politik :
165

S h f r y t z o jn
b
F u r g o n in
D iv e r s a n t t
N fazn e tret t psikofizikut t shqiptarve tek romani Prbindshi fobia politike bhet gjithshqiptare, qoft brenda sintagms s mbyllur politike, qoft brenda trekndshit letrar. Diversantt e pararojs politike animizohen n psiken e t gjith shqiptarve; furgoni e merr formn m t rrezikshme historike; shndrrohet n kal t Trojs. Shqiptart detyrohen t mbrohen nga ky rrezik tremijvjear. Sipas propagands edhe diversantt animizohen politikisht e kohrisht. Koalicioni gjithevropian, historia armiqsore trimijvjeare, revizionizmi e kapitalizmi evropian kan br aleanc kundr socializmit m t mir n bot. Instinktet e lashta pr hakmarrje jan lugatosur kundr socializmit shqiptar. Propaganda sockomuniste e krijon fantazmn e armiqsis ideologjike, ndrsa letrsia kt fobi politike t Partis e animizon artistikisht, duke e transformuar gjenetikisht shqisn e t pamurit. Tek shqiptart u zbulua shqisa e veant politike. N veprn Prbindshi, Ismail Kadare promovon pikrisht kt faz t tjetrsimit gjenetik t shqiptarve. Furgoni shndrrohet n Kalin e Trojs. N Kalin e Trojs q ka ardhur nga largsit historike, sipas kodifikimit, n t jan vendosur t gjith armiqt historik e ideologjik t Shqipris: Odhisea (greku), Roberti (italiani), Konstrukori (ushtaraku), Maksi (angloamerikani), Akamenti (renegati iliroshqiptar), Milloshi (sllav); uditrisht mungon nj turk. N fazn e tjetrsimit gjenetik t shqiptarve trekndshi i mbyllur ideoletrar i Prbindshit paraqitet kshtu:
S h f r y t z o jn
b
A t ( K a lin e T r o j s )
S h q ip ta r t
Shkrimtari, Ismail Kadare, tjetrsimin psiko-shqisor t shqiptarit e tumir si t doemosdoshm nprmes ktij teksti e nnteksti politiko-historik: Mos i besoni kalit Virgjili viti 25 p. e. r. N qetsin e nats vini veshin, A nuk dgjoni nj trok t largt, t shurdhr? Nga thellsit e errta t kohrave drejt qyteteve tona po troket nj kal: Kali i Trojs. 1965 1) sht viti 1965, Shqipria komuniste prfundimisht ka dal nga Evropa. Kali i Trojs krcnon psiqikisht mbi klaustrofobin ideokomuniste t shqiptarve. Historia e
1
Ismail Kadare, Prbindshi, Prishtin 1990, fq.5.
167
udhtimit t Kalit t Trojs drejt Shqipris ideohistorikisht sht e motivuar. Dy dekada m par, bashk me shum refugjate ame e greke q iknin prej terrorit angloamerikan q se lejonte komunizmin n Greqi, e kaloi kufirin grekoshqiptar edhe Euterpa (muza e poezis). Kufirin grekoshqiptar, gjat ktij ekzodi, e kaprceu edhe Helena e Trojs; ajo iku nga klaustrofobia politikomorale e hakmarrjes s Homerit. Euterpa dhe Helena udhtuan s bashku deri n qytetin e gurit, deri n Gjirokastr. N fund t ktij udhtimi t mundimshm, Euterpa ndaloi n qytetin e shkrimtarit, n Gjirokastr, e prgjakur kmbsh nga nj terren q lngon nga smundja e marramendjes. E cfilitur nga udhtimi aq politik, n nj mngjes t zvetnuar vjeshte trokiti n shtpin me numr 16. Pas nj konflikti konvencional me nnn e poetit (Kadares), konflikt i natyrs s injorancs provinciale kundr poezis, Euterpa dhe poeti doln publikisht npr rrugt e qytetit. Ata e shpalln dashurin e tyre 1) Pas shpalljes s ksaj dashurie t ndrsjell midis Kadares s ri dhe Euterps s bukur Shqipria sockomuniste kishte mbetur e shkret, pa ndonj poet madhor i cili do t kishte qen i denj pr kt dashuri? Vrtet, n Shqiprin sockomuniste nuk kishte mbetur ndonj poet i gjall q ta grishte dashurin e Euterps! Lasgushi ishte i vjetr pr kto dashurika, por edhe po t donte, si lejohej nj gj e till, ndrsa poett e anatemuar ose sjetonin m ose rravgonin rrugt e Evrops e Ameriks. Idiln e ksaj dashurie t vetshpallur midis Kadares s ri dhe Euterps e tundon q nga varri poeti i veriut, Gjergj Fishta, ndaj t cilit Kadareja, pr arsye fort t njohur, sillet n mnyr malicioze, duke mos mundur ta thot asnjher t vrtetn. Ismail Kadareja, ather, me nj xhelozi rinore sdonte ta prishte idilin e dashuris s tij me pyetjen provokative drejtuar Euterps: a kishte qen ndonjher m par n Shqipri dhe a kishte njohur m par ndonj poet
1
Marr nga poezia Anket, Ismail Kadare.
Shqiptar. Letrsia shqipe flet se edhe m par Euterpa kishte qen n Shqipri, bile deri n veriun e saj epik, jo si refugjate kmbprgjakur por kishte ardhur si nj zonj e rnd nga Helikoni. Ajo kishte qen n Shqipri n vizit protokolare me t gjitha motrat e saj, por n nj sfond epik: Ka do koh qi tbardhat Zana, Shtozovallet qi npr hana, tElikones prin kang e valle e pin ujin nat Gurr Kashtalle, kan lan bjeshk e vrrije e zalle t Grekis e dal nshqipni, ku ngjuh shqipe-bukuri! her tue fol, her tue kndue, kan rys gjinden me feksue: 1) Muzat e Elikonit, sipas ktyre vargjeve t Fishts, kishin ardhur n vizit protokolare, t galduara thellsisht q zanat shqiptare, m n fund, e fituan pavarsin kombtare. Zanat shqiptare dhe Muzat e Helikonit, t moshs antike greko-ilire, nuk ishin ende t indoktrinuara nga ortodoksizmi apo nga armiqsia e superioritetit gjuhsor, historik, ... Krejt ndryshe nga kredoja e Fishtes, e rrafshit t barabart t komunikimit t kulturave grekoilire, Euterpa e Kadares, me konspiracion politik prej partizaneje, rrugton
1
Fishta, Gjergj Fishta Lahuta e malsis, botimi i katrt
169
natn duke i kaluar gjith ato hone, derisa sos nj mngjes si refugjate n qytetin e Gjirokastrs. Cilt ishin faktort q e solln Euterpn ideoestetike n Gjirokastr: telepatia joshse e poetit t ri gjirokastrit apo patosi i veant politik? Dilemn e ardhjes s Euterps vetm n Shqipri, e askund tjetr n Evrop, na e zhdaravit Helena e Trojs. Helena gjat tre mij vjetsh mbeti e dnuar brenda Iliads, si shkaktare e lufts s Trojs. Tri mij vjet Helena ka ikur nga Ajaksi i fyer rnd. Her ikte me kal, her me taksi t verdh e her me taksi t ngjyrosur me katror. Kjo do t thot se Helena i kishte rravguar t gjitha metropolet evropiane por askund skishte gjetur qetsin idilike, ndonse Ajaksi (Maksi) gjat ksaj prndjekjeje trimij vjeare m shum ishte shndrruar n anglo-amerikan se grek. Tre mij vjet Helena kishte ndrruar nj liri politikosociale e feministe; kishte lektisur pr nj pranver politike n gadishullin ilirik, e cila do tia lejonte t gjitha hiret hepuese t zemrs. M n fund kjo pranver lulzoi n Shqiprin komuniste, mu afr shtpis s mallkuar t Helens. Konfiguracioni gjeografik nuk ia mundsoi t ndalet n jug t Shqipris, t ndaloj n qytetin e gurit. Helena iku m n veri, n nj terrn m fushor e m epik. Kt terren Helena e konsumon psiqikisht edhe strategjikisht. Terreni fushor (asociativisht) ia ruante ndrrn epike t aventurs s par t dashuris. Gjeografikisht terreni m fushor Helens ia siguronte hapsirn strategjike pr qndrimin e Kalit, meq taksit e gjith metropoleve evropiane m smund ta arrinin. Helena ishte bindur se ka arritur n fund t historis. Ajo ende friksohej se do t vinte Kali i Trojs me t gjith krushqit e par dhe argatt e mvonshm historik, si jan Akamanati e Milloshi, pr ta rikthyer brenda dnimit t Iliads ose Helena do t shptonte prgjithmon duke hyr n kuzhinn sockomuniste si nj grua e shekullit t njzet. Ndodhi ajo q duhej t ndodhte: u zgjodh rruga m politike n noveln Prbindshi: t gjith banort e Iliads si xhuxh hakmarrs u dyndn n Shqipri, dikush n ikje e dikush n
ndjekje. Iliada mbeti e zbrazur si nj amfor e lasht. Ndodhi ajo q doemos duhej t ndodhte: ikasit q krkuan shptim politikosocial n Shqiprin komuniste e fituan lirin e barazis sociale. T gjith donkishott antiko-modern, s bashku me donkishott e koalicionit gjithevropian kundr Shqipris komuniste, sipas letrsis socrealiste, ishin t determinuar t mbyten n llucn fushore, nn indeferencn mosprfillse e superiore t socializmit shqiptar. Edhe emri, mjaft konotativ i Gentit q dashuron Helenn sht i moshs trojane, q bashk me Helenn prfundimisht shkputn nga vetdija historike pr tu br qytetar t socializmit shqiptar. T gjith kta protagonist t ikur nga amfora e Iliads s gardianit Homer, Kadareja i pagzon politikisht, ua drejton rrugt e historis, i udhheq si pronari i Llambs s Aladinit q urdhron Ifritin. Kta protagonist shfrytzohen si faktor brenda difektit historik dhe dialektiks socpolitike. Ssht as e uditshme as e pakuptueshme pse sockomunizmit nuk i shkon pr shtati ta pranoj se Iliada shqiptare e titulluar Lahuta e Malsis po ashtu kishte mbetur nj amfor e zbrazur. N kohn kur Euterpa, Helena e shum greke t tjera t tragjedive, krkonin strehim politik n Shqiprin sockomuniste, Shtozovallet, Zanat, t Mirat, Flokat, bukurit e femrs frymzuese t Gjergj Fishts, ishin shpallur t prdalura moralisht e politikisht. T gjitha kto bukuri femrore t Poems Shqiptare, nn prndjekjen moralopolitike, ngrihen flauri mbi Adria pr t krkuar azil npr rrugt e dyshimta t Evrops. Kt kmbim t muzave greke me Zanat shqiptare do ta quajm kmbim politikofqinjsor, t cilin do ta glltis lexuesi, shkrimtari dhe gjith kombi shqiptar. Por sockomunizmi, prej pozitave t pabarabarta politike, vazhdonte ta nprkmb folklorizimin e Fishtes s dnuar politikisht. N t gjitha rregullat e lojs svepron konkurrenca; n raportin e kritiks s sockomunizmit ndaj Fishts vepron ligji i fituesit ndaj humbsit. Nga pozita shkrimtarit sockomunist, puna m e ndershme do t kishte
171
qen t mos fliste fare pr Fishtn kur edhe shkrimtari vet e ka ditur se edhe po t donte smund ta prmendte n kontekst pozitiv. N simbolikn e referencs s mirfillt politike e ka bazn novela Prbindshi, pr t ciln shkrimtari aq her e prsrit ankesn aq mallengjyese se vepra u ndalua, se shkrimtari u rrezikua politikisht. sht e vrtet se n Shqiprin e sockomunizmit kan ndodhur gjra t uditshme, piklluese, t dhmbshme, t kobshme, e pse t mos ket ndodhur edhe kjo loj e dyshimt. Enigma e ksaj ndalese duhet afruar pikrisht me formn mjaft t moderuar t novels Prbindshi. Secila figur e ksaj novele paraqitet rreptsisht e kodifikuar politikisht, pa ln asfar mundsie t hamendjes politike: nga konturat e nj furgoni t braktisur, n horizontin e prhitur qartsohen psiqikisht konturat e kalit t Trojs. (Kshtu di n nj mbrmje t prhitur formsohet nga nj kone Mefistoja tek Fausti). T gjitha pushtetet totalitare aplikojn uzurpimin e katr anve t horizontit psiqik duke e stisur fobin kolektive t rrezikut nga armiku i jashtm dhe nga armiku i brendshm. Halucinacioni i shtetasve shqiptar, t gjitha objektet, me forma pak asociative, i ka transformuar n fole diversantsh politik. Jo rastsisht Prbindshi u shkrua n vitin 1965, n kohn e kurorzimit t dyt ideologjik t Partis s Puns ose si sht thn, n fund t socializmit t dyt. Divorci me bashkshortt jugosllavorus, tek populli shqiptar e rriste frikn psiqike se a mund t jetoj Partia e Puns s Shqipris, jasht ktyre bashkshortsive. N kt koh nuhatej nj orientim m i largt i Partis. Krushku politik ishte nisur rrugs s Marko Pollos pr t arritur tek Miku i ri, prtej Murit kinez. Ishte koha, mbase m e domosdoshmja q n horizontin psikoshqiptar t paraqitej prceptimi i dyfishit fatamorgan. Shqipria ishte e rrethuar nga armiqsi historikoideologjike. Simboli i tradhtis m t madhe diakronike, Kali i Trojs, animizohet nga skeleti i nj
furgoni t braktisur. Kali i Trojs u shfaq n Shqipri n kohn kur Helena prplitej pr her t fundit n historin trimijvjeare t bhej grua. Rezistenca e lasht historike ka krijuar varshmrin e fort midis Kalit t Trojs dhe Helens. Ata n do ekspedit duhet t koekzistojn figurativisht e psikologjikisht si n legjenda nusja dhe kali. Ismali Kadare, tek novela Prbindshi ka zgjedh rrugn e ndrprerjes psikopolitike t ksaj idiomatike psikogjuhsore. Elena prkundr t gjitha kodeve homerohistorike mbetet shtatzn pr her t par gjat tri mij vjetsh, e Kali i Trojs zhveshet nga forca mitologjike pr tu shndrruar n nj furgon t braktisur q ngadal sharron n llucn e fushs s prhitur socialiste. Ktu Elena bhet figur e dyfisht: shpton nga aksidenti avanturistik, nga i cili skan mundur ta shptojn tragjediant grek, as shkrimtar e psikolog t mvonshm, por njhersh, edhe si femr, socializmi shqiptar e shpton nga ngrthesa e tradicionalizmit t kanunit t tmerrshm t Leks. Kt gjysmn e dyt t Elens, mirfilli q n fillim e gjejm tek romani Dasma, ku nj Ajaks i Alpeve shqiptare bashk me Lek Dukagjinin kan ikur nga legjenda dhe e ndjekin si hije nj aksioniste shqiptare. Sipas veprs Prbindshi pa m t voglin hezitim, Ismail Kadare poaq sa Helena e Trojs ka qen i bindur se komunizmi sht fundi i historis dhe ktu galopi i Kalit t Trojs do t ndaloj prgjithmon, se Elena do t shptoj nga prndjekja homeriane, poashtu Kanuni i Lek Dukagjinit do t kalbet n aksionet e rinis socialiste. Kt e vrteton diskursi i Genthit, drejtuar Elens, tek novela Prbindshi: Elena mos fol budallallqe. Bota e vjetr sigurisht nuk ta fal kur dezerton prej saj. Ti dole nga nj bot e keqe dhe erdhe tek ne dhe ajo bot do t prpiqet t t trheq prap por ajo sht e pafuqishme pr ta br kt gj. Ajo mund t t asgjsoj por kurr nuk do t t kthej dot1)
1
Ismail Kadare Prbindshi, Prishtin 1990, fq. 38.
173
Kali i Trojs, si figur e referencs s standardizuar politikisht, skrkon m tepr se nj psiqik fataliste kolektive. Aty, ku paraqitet Kali, krijohet fatumi kolektiv i vetvrasjes: Ky rrezik ishte n fillim, ather kur njerzit mund t gnjeheshin, t trhiqeshin nga pamja e tij dhe ta fusnin brenda territorit t qytetit. Por kjo kaloi.1)Rreziku ende ska kaluar definitivisht derisa ekzistojn n ndergjegjet e njerzve dhe kohs shum mungesa. -Jo Elena. Kjo sht e keqja e prgjithshme q na vjen rrotull dhe prpiqet t futet brenda nesh: bota e vjetr, me t gjith elementet e saj: diverzionin, pronn, paragjykimet, hakmarrjen, pabesin, tradhtin. Ndrgjegjen e keqe t kohs son. 2) T gjith kta faktor, t numruar decidivisht, korrespondojn sakt me rrezikun q i kanosej Shqipris sockomuniste. Brenda barkut t Kalit zien koalicioni historikoideologjik kundr socializmit m t mir n bot, dhe prball ktij koalicioni sfidonte jeta e qet e plot ngjyra, triumfale, brenda Kryeqytetit t Shqipris sockomuniste. Definicioni i referencs politike t socializmit sht shum i qart: Partia e ruan grigjen-popull t mos bie n fatumin e shtetasve t fantaksur t Trojs dhe t mos e shoh kurr ujkun e Lek Dukagjinit. Pas ktij definicioni t Socializmit kopeja shqiptare sguxonte t bnte kt pyetje: gjat gjith historis iliroshqiptare, prej Dhimitr Fars e deri te fatost e kopshteve t sotm, kush ka sjell m shum kuaj t Trojs n Shqipri se Partia e Puns? Ksaj lloxhmie kuajsh do ti mjaftojn t gjith kuajt bashkideologjik sllav, mongolez, vietnamez,kinez e kuban, deri tek rosinantt e Partive t renovuara marksiste leniniste. Por as shkrimtari, Ismali Kadare, as kopeja shqiptare ktij komunizmi sia kan
1
Ismail Kadare, Prbindshi, Prishtin 1990, fq. 38 Ismail Kadare, Prbindshi, Prishtin 1990, fq. 38
parashikuar fundin. Nj ide e till ka qen m shum se herezi. Rreziku sipas Kadares, ishte shum konkret: Kali i Trojs kmbt e prapme i kishte n mitet idhnake, t lashta, e kmbt e para afr qytetit t Tirans. N barkun e kalit-furgon ziente koalicioni gjithevropian kundr Shqipris socialiste: 1. Odhiseja K. paraqet dinakun, me lektisje shekullore pr zaptimin e tokave t Vorioepirit. 2. Roberti, dikur italoromaku i armiqsuar me grekun, tash n barkun e Kalit, sht gjetur n koalicionin kundr socializmit iliroshqiptar. 3. Konstruktori paraqet shkenctarin e strategjis ushtarake q sublimon t gjith konstruktort, prej atij t Kalit t Trojs e deri tek konstruktort e bombs atomike. Me injorancn e tyre socpolitike, kta konstruktor prher jan n shrbime t gjeneralshtabeve ushtarake. 4. Maksi identifikohet me Ajaksin, por njkohsisht paraqet anglo-amerikanin, do t thoshim m mir, grekun e amerikanizuar, si armik historik, ideologjik; por edhe i prekur n sedr pr grabitjen e fundit t Helens. 5. Akamanti paraqet renegatin iliroshqiptar, Dhimitr Farin q e flet mjaft dobt gjuhn iliroshqiptare. sht i vetmi q vritet dhe varroset n Shqipri; n mnyr tjetr si nj renegat q njzet shekuj ska gjetur vend pr varr. 6. Milloshi sht banori m i vonshm i ktij koalicioni. Ai ka ardhur shum von n Ballkan, ather kur brinjt e Kalit kishin filluar t rrallohen. Andaj skishte njohuri t qarta pr Kalin. Milloshi, edhepse m i voni n barkun e Kalit, armiqsisht smbetej pas t tjerve: Ather Odhisea dha urdhr t largoheshin t gjith me prjashtim t atyre q u ra shorti t futen n barkun e Kalit. T gjith ikn dhe mbetn vetm ne t pest. -Un ather nuk isha ktu, por e kam dgjuar-tha Milloshi.
175
-Ti e urren kt qytet, sepse ktu u strehua Elena?-pyeti Milloshi. -Jo - tha Maksi - un e urrej kt qytet prej kohsh. Un do t hyja te ky kal sido q t ndodhte. Por tani urrejtja ime pr qytetin sht e dyfisht. -Edhe un e urrej, - tha Milloshi. -Ti smund ta urresh kurr sa un. -E urrej, ndoshta m tepr1) Jeta e qet, e lumtur, e qytetit t Tirans, me indiferenc superiore sockomuniste e sfidon kt urrejtje t helmt shekullore: -E di? M duket se jam me barr, -tha Elena porsa u takuan tek shkallt e universitetit. -Vrtet Elena. ti dole m n fund nga shkrettira e shterpsis 2). I gjith teksti i novels Prbindshi nuk e v n mdyshje referencn e angazhuar politike. Ngutja dhe ngadalsimi i subjektit t ksaj novele prkojn n t njjtin pikvshtrim, t ciln sot shkrimtari orvatet ta mohoj trthorazi. Ky fokus paraqet dilemn: a i ka besuar dhe a i beson Ismail Kadare sinqerisht ktij komploti, apo sht dhn si struktur e ides s shtetit? Nuk ka dyshim se shkrimtari, po edhe lexuesi shqiptar, kan qen t detyruar ti besojn saktsis s ksaj armiqsie. Kjo mnyr e t menduarit, qoft e shkrimtarit, qoft e pushtetit, qoft e lexuesit, apo e t treve bashk, arsyeton jo vetm izolimin total t Shqipris por edhe bunkert pr tu mbrojtur nga kjo
1
Ismail Kadare, Prbindshi, Prishtin 1990, fq. 38 Ismail Kadare, Prbindshi, Prishtin 1990, fa.53
armiqsi e helmt. Kjo armiqsi e thell mitologjike, gjithevropiane, kundr socializmit m t virgjr n bot fillon me flijimin e Ifgjenis dhe prfundon me vrasjen e Ana Kurtit. Me gjakun e ktyre dy vashave kufizon n t dy ant tragjedia tremijvjeare dhe prfundon n fund t historis, n socializmin shqiptar. Andaj, po t ndodhte, ashtu si e thot Ismail Kadare, q ti qaset edhe njher pr renovim veprs Prbindshi, do t kishte qen mir ta zgjeronte koalicionin antikomunist me kinez, mongolez, vietnamez, kubanez e me t gjith ata q prishn miqsin me Shqiprin socialiste.
177 Barazimi i metafiziks gjuhsore dhe metafiziks

s personazhit
Barazimi i metafiziks gjuhsore dhe metafiziks s personazhit
Lexuesi shqiptar, krahas tundimit psiqik t Partis s Puns, tek Prbindshii Kadares zbulon animizimin e armikut q mund t hyj n secilin individ, si shpirt i lig, nprmes agjitacionit e propagands. Sipas komplotit gjithevropian, asnj shtetas shqiptar ssht i sigurt prej vetvetes. Shtetasi shqiptar se di se kur mund t lugatoset, kur mund t strkeqet politikisht. Kt strkeqje kolektive e ngulit referenca armiqsore homeriane q pret pr t hyr n qytetin e Tirans, si n Trojn e lasht. do gj, sipas ksaj psiqike malicioze, kolektive, n Shqiprin sockomuniste si: gmushat, shpellat, malgropat, furgonet, ajri nga valt e radiostacioneve, jan t kontaminuara me armiq t sockomunizmit shqiptar. Lexuesi i Furgonit Kal, duhet t jetoj n tehun e halucinacionit politik: aty ku prfundon ndrra nacionaliste dhe ku fillon halucinacioni ideologjik. T dy kto entitete t kontaminuara, secili n mnyr t vet, synojn dihotomin ose frustrim t plot t individit. Kjo ole e politizuar vazhdimisht duhet t lutet si Bariu i Bibls: O Zot, ndihmom t t besoj Ty! Me nj ndryshim politik, shqiptari duhej t lutej; O Parti, ndihmom t t besoj Ty!. Kt lutje kaq patetike, n shtetin shqiptar totalitar, suplementarisht me trysni ideopolitike, e kondenson vet ideja e friks s tmerrshme pr ekzistenc. Frika sht natyr prcaktuese tek t gjith: qoft tek shkrimtart, tek historiant apo tek t gjith njerzit e socializmit. Totalitarizmi klasik ose bashkkohor, pa hezitim, i ka pranuar intelektualt e oborrit,
ashtu si i kan mbajtuar aristrokatt francez metresat e tyre, si trajtim q u sillte respekt. Shkrimtart e ktyre sistemeve totalitare, nga ata m t vjetrit e deri te kta t sotmit, fiziologjikisht, figuren poetike, heroin e vepres letrare, iden e analogjis, e fillojn dhe e prfundojn sipas strukturimit t fort sintaktik: Subjekti Predikati - Objekti. N trekndshin psikologjik: Veprimi motivues - Veprimi i motivuar - Prjetimi subjektiv; n trekndshin semantik: Referuesi - Referenca - I referuari; n letrsi: Shkrimtari - Protagonisti - Lexuesi. T gjitha kto mnyra t procedimit politik, q prdoren pr ndikime direkte, edhe sot bazohet n fjalin e fort predikative aristoteliane. N shprehjet grafike kto procedime t ndikimit politik paraqiten n trekndshat funksional q shrbejn si mas pr caktimin e mikrostrukturs s fjals e deri tek makroteksti i veprs n trsi: 1. Trekndshi tradicional sintaktik aristotelian:
( P r e d ik a t i) S h e m b u lli i n d ik im it
b
( O b je k ti) I n d ik u a r i
( S u b je k ti) S h e m b u lli n d ik u e s
2.Trekndshi predikative:
psikologjik
sipas
fjalis
fort

s personazhit
V e p r im i i m o tiv u a r ( s h e m b u lli i n d ik im it)
b
P r je t im i s u b je k t iv ( I n d ik u a r i)
V e p r im i m o t iv u e s ( N d ik u e s i)
3.Trekndshi semantik sipas fjalis predikative:

R e fe re n c a ( s h e m b u lli i n d ik im it)
b
I re fe ru a ri ( I n d ik u a r i)
R e fe ru e s i ( N d ik u e s i)
4. Trekndshi letrar sipas ksaj fjalie mbetet standard:

P ro ta g o n is ti ( s h e m b u lli i n d ik im it )
b
Lexuesi ( I n d ik u a r i)
S h k r im ta r i ( N d ik u e s i)
Sipas strukturs sintaktike, q nga studiuesit m t vjetr t letrsis s prbotshme, sht vn themeli m i qndrueshm i tre shenjave shumdeiktik, shenji, shenjuesi dhe i shenjuari, q jan t lidhur kohezisht midis tyre n funksionin ideorganik t mikrotekstit dhe t makrotekstit me
ekuivalenc t plot. Ekuilibrin shum koheziv t ktyre tre shenjave e kan aplikuar t gjith studiuesit prej studimeve t para t Kategorive aristoteliane e deri tek psikoanaliza frojdiane, e m n fund n linguistikn e Ogdenit e Rikardit (The Meaning of meaning). Po ti qmtojm sipas ktij studimi personazhet aq t standardizuara politikisht t novels Prbindshi qoft n funksionin mikrofigurativ qoft n makrotekst, sipas trekndshit t fort sintaktikoletrar, kto personazhe materializohen deri tek aftsia fizike e krimit. Maksi, si figur e standardizuar historikopolitike mbetet brenda kodeksit t fort t trekndshit dhe arrin t nguroset n fizikun e diversantit pr t br nj krim t mirfillt fizik - ta vras Ana Kurtin bashk me t fejuarin e saj. Kuptohet, Maksi i vret gabimisht duke i pandehur pr Elenn dhe Genthin, sepse Maksi me armn e tij antike donte t shkaktonte plag antike mbi sintezn grekoilire, si ishin Elena e Genthi. Lexuesi shqiptar, nga praktika jetsore, shum shekullore, do t arrij tek teoria letrare e denoncimit t gjuhs nprmes strukturs s trekndshit letrar. Sipas strukturimit psikologjik e artistikopolitik, protagonistt e standardizuar t letrsis botrore jan t aft t vrasin politikisht n t gjitha skenat kohore: prej skens trojane e deri n skenn e socializmit shqiptar. Tautologjia e figurs politike e huazuar nga autoriteti i Iliads, tek Prbindshi i Ismail Kadares synon ta konsumoj psikogjuhn e Homerit dhe t shqiptarit t ideologjizuar (vetm me vler tautologjike). N gjith letrsin e prbotshme, vanrisht tek ajo socialiste, katr tipeve kryesore t strukturs gjuhsore u sht rysur denigrimi propagandistik, ku kan psuar m s shumti shenji shenjuesi, pikrisht embrioni sintaktik i gjuhs. Katr mnyrat kryesore t spekulimit figurativogjuhsor e gjith letrsia e angazhuar botrore i ka paraqitur sipas: 1.Ndrrimit t fjalve (per mutationem); 2.Shtesa ose prsritja e fjals (per adectionem); 3.T munguarit e fjals (per delractionem); 4.Renditja artistike, prvendosja e fjals (per ordinem). Nse

s personazhit kto katr mnyra t kombinatoriks gjuhsore nga Rikard Siemoni, e t eksperimentuara nga linguist t tjer, nuk kan dhn rezultate ideogjuhsore, ather shkrimtari socrealist e ka rritur trysnin ideologjike mbi konstruktin e fjals deri n skajshmrin e durimit gjuhsor. N kt trysni gjuhsore, shkrimtart e kan hetuar se faktori m kodifikues i figurs, i fjals, i konceptit, gjithnj mbetet Entropia 1).. Pr do makrofigur mund t shprbhen n tre elemente veprues kryesor: a) prbrja simbolike; b) referenca (entropia); c) e referuara (ndikimi). N korelacionet sintagmatike t ksaj shprbrjeje analitike zbulojm virusin e prhershm t smundjes gjuhsore, q ka kaluar prej strukturs s fjals n strukturn e sintagms: a-b; a-c; b-c sipas trekndshit semantik:
R e fe re n c a ( E n tr o p ia )
b
E re fe ru a ra ( N d ik im i)
s im b o lik e
T gjitha analogjit e trekndshave sintaktik, semantik ... e t tjer, na shpiejn drejt trekndshit pragmatik t ndikimit, vanrisht t letrsis s socrealizmit. Edhe ky trekndsh prbhet prej sintagmave t forta t ndikimit: a-b; b-c; a-c. Pr ta realizuar kt eksperiment sintagmatik, tredimensionalisht, duhet ta lexojm veprn letrare. N kt rast, po ti marrin pr analiz figurat aq autoritative t novels Prbindshi e do t vrejm shum qart se nuk e kan forcn tradicionale: 1. N rrafshin e semantiks s figurzuar Odhiseja
1
Entropia: njra nga dukurit themelore t informacionit.
K. paraqitet n kt form:
R e fe re n c a ( E n tr o p ia )
b
N d ik im i ( T r a d h tia )
( O d h is e a )
Sipas ksaj paraqitjeje figura artistike mund t shprbhet n tri mikrosintagma interne q secila meton ndikim politik: simbolika (Odhiseja) - referenca entropike tradhtia ndikuese. Paraqitja tridimensionale, pra sht gjithnj analogjike vetm pr ndikim: a-b; b-c; a-c. 2. N planin e trekndshit t makrotekstit ideopropagandistik; sipas grosintagms, figura nuk paraqitet e shprbr analitikisht por paraqitet n prbrje ideologjizuese sintetike: Shkrimtari - heroi - lexuesi.
O d h is e a K ( E n tr o p ia )
b
Lexuesi ( I n d ik u a r i)
( N d ik u e s i)
Kur e zmadhojm strukturimin sintagmatik t mikrostekstit pr ta br ekivalent gjuhsor me strukturn e trekndshit t makrotekstit, do t vrejm qart, n dritn e diellit, se struktura e gjuhs sht dmtuar rnd vetm pr

s personazhit hir t ndikimit ideopolitik. N kt barazim t mikrostrukturs dhe makrostrukturs do t zbulojm pamfletin politik t kamufluar n petkun artistik. Sipas strukturs s ktyre trekndshave, skemi si tu reshtemi prcaktimeve politike t lexuesit. Ky lexues i ndrkyer shqiptar gjithnj sht m i rrezikuari, sepse n kndin e prcaktuar t tij vazhdimisht bie faji, tradhtia, e t gjitha rreziqet politike, t qena e t paqena. Prbindshi socialist duhet t stis rreziqet t dimensioneve historikoideologjike, mitike, gjithevropiane, pr ti shprndar n t gjitha ant e atdheut t shqiptarve. Ashtu si dalin nga prralla edukative: ujku, lugati, shtriga, e t tjer gogol, pr t kaluar tr natn tek shtrati i fmijs s pagjumshm. Koalicioni i ujkut, lugatit, shtrigs dhe gogolve t tjer me prindrit e fmijs synojn frikn kurative. T njjtin koalicion e bjn shkrimtart ideologjik me t gjith armiqt e ndrgjegjes kombtare, morale, sociale, q populli t bj gjumin shpirtror sa m t thell. N kohn ton sht pranuar definimi i gabuar psikologjik se shenja idiomatike, e konsoliduar n ndrgjegjen njerzore, prcakton ndrdijen. Q nga Iliada e Homerit e deri tek Prbindshi i Ismail Kadares, n trekndshin e strukturimit letrar, Kali i Trojs e ka provokuar psiqiken kolektive. Forca sugjestive e ksaj figure gjigante, qysh n tekstet parahomeriane, qndronte para dyerve t Trojs, duke pritur cila do t jet entropia q do tia hap dyert e nats s krimit. N Iliadn e Homerit u caktua entropia psiqike e referencs politike t figurs, duke e shprbr metagjuhn e paanshme t teksteve t vjetra parahomeriane. Me entropin funksionale t prcaktimit politik Kali i Trojs arriti para dyerve t kryeqytetit shqiptar. Ne, ende smund ta konstatojm, se e din apo jo shkrimtari i Prbindshit mendimin e Jungut mbi lejtmotivin e njeriut bashkkohor, i cili tashm e ka humbur aftsin t komunikoj me figurat mitologjike, po edhe me Kalin e Trojs: Sa m shum t rritet tek njeriu aftsia e t kuptuarit, po aq
bota jon dehumanizohet. Njeriu ndjehet gjithnj m i vetmuar n kt bot sepse m ssht i lidhur me natyrn dhe e ka humbur ndrdijen individuale" e emocionale kundrejt fenomeneve t natyrs. Ato ngadal e humbn kuptimin e tyre simbolik. Murmurima m ssht zri i hidhrimit t Zotit, as vettima ssht m shigjeta hakmarrse e tij. N asnj fjal ska m shpirt, asnj dru nuk sht m parim jetsor, asnj gjarpr m nuk animizon menurin, asnj shpell ssht m vendbanim i demonve t mdhenj. Asfar zrash nga guri nuk i flasin m njeriut; bimve dhe kafshve m smund tu drejtohet duke shpresuar n prgjegjen e tyre. sht shkputur kontakti me natyrn dhe energjin emotive t ciln e ofronte kjo lidhmri simbolike" 1) Kt mendim t Jungut, analitikt evroperndimor e kan zvendsuar me racionalizimin shkencor, kurse evrolindort me ekstremizmat ortodoks, morale, patriotike, e pr t prfunduar n ekstremizmin ideologjik. Andaj tek novela Prbindshi, Kali i Trojs, si megafigur tradicionale, tashm ka dal jasht protokolit origjinor duke kaluar n planin politik. Shqiptart, t shkputur nga do energji e lasht emotive, vihen prball rrezikut konkret t koalicionit armiqsor gjithevropian kundr Shqipris. Krijoheshin Dimra t vetmive t mdha, Dimra t mdhenj politik; hyhej npr bodrumet e legjendave e baladave pr t br renovime politike. Metagjuha e personazheve me origjin nga mitet, legjendat, baladat, shkrmoqet npr katr faza t diakronis: a) faza e animizimit; b) faza e gjuhs religjioze; c) faza e gjuhs patriotike; d) faza e gjuhs ideologjike. Doruntina ka jetuar m shum se tri mij vite n diakronin e animizimit; nn kulmin e fort t balads, n energjin emotive telepatike. M shum se n t gjitha fazat e tjera t diakronis s shpirtit shqiptar, pikrisht n moshn rinore t balads, Doruntina paraqet energean m t lart psiqike t nj populli. Doruntina pa mdyshje ka mundur t udhtoj
1
Jung, Carl Gustav Njeriu dhe simbolet e tij, fq.95.

s personazhit bashk me Konstantinin e vdekur. Pse jo? Energjia psiqike, e cila fuqizohet n kt rrugtim, duke rritur marramenthi hormonin mashkullor tek Doruntina shrben n t vrtet, pr ringjalljen e ndrdijes s animusit demoniak. Koha jon ka treguar se do t thot t hapet dera e ksaj nntoke 1) Doruntina, n fazn e animizimit e ka poseduar kt energji nntoksore psiqike, duke u shndrruar n ekuivalenc t zhuritjes s telepatis pr shtpin e lindjes. Faktort e ksaj energjie psiqike t Doruntins si jan: shajnia, telepatia, t pranuar shkencrisht si faktor t nntoks psiqike, mund ta lvizin gjith muzeun organik t individit. Rrugtimin e Doruntins me Kostantinin, psikologjia e shpjegon si animus t femrs brenda mashkullit. Kt alibi t udhtimit, me dy gjinit brenda individit, Doruntins ia siguron faza e par e animusit brenda mashkullit. Tri fazat t tjera: ajo religjioze, patriotike e ideologjike grinden rreth ktij udhtimi t Doruntins. T trijat, pr shkaqe politike sipas Ismail Kadares, e mohojn njra tjetrn. Duke ngritur procedur gjyqsore, kush e solli Doruntinn, Kadareja e demonizon kishn, duke e vn n lajthim politik edhe lexuesin. Asnjrs nga kto proedura si intereson pikllimi zhurits i Doruntins por vetm procedura e udhtimit. Morali patriotik dhe morali ideokomunist, sipas transliterimit t balads, fiktivisht, bjn aleanc kundr prohibitorumit kishtar t ringjalljes duke e vendosur Doruntinn nga domeni i prhnjs ambigjene, pr ta vn n domenin e programit politik. Ajo q e v n lvizje Kostantinin, sipas ksaj aleance politike e patriotike, qnka forca sovrane e bess, si specie biologjike e shqiptarit, e barabart me emfazn pagane. Kjo far bese politikopatriotike ka forc m t madhe se lektisja prvluese e nns dhe t bijs! Do t ishte shum m njerzore po edhe shkencore q nga tre
1
Jung, Carl Gustav Njeriu dhe simbolet e tij, fq.95.
faktor, q e vjn n lvizje muzeun organik t Konstantinit brenda Doruntins t ken qen: loti zhurits i nns dhe loti zhurits i Doruntins, se sa forca prher e rrejshme e bess. Doruntina dhe Konstantini kan udhtuar brenda animusit t Konstantinit e t Doruntins - midis gjinis femrore e mashkullore. Nga pozicioni ideokomunist, Ismail Kadare e konteston shtjen Kush e solli Doruntinn, duke krijuar konfliktin midis sedrs s smuar kombtare dhe autoritetit t Kishs. Mesazhi i Kadares sht shum i qart: Kisha godet besn shqiptare, dhe Doruntinn e shpall t dyshimt moralisht, po aq sa ringjalljen e prkohshme t Konstantinit nuk e pranon as n nivelin e ringjalljes s Lazrit. Andaj, Kadareja, n Kush e solli Doruntinn e prononcon me t drejt ideologjike Kishn si antikombtare dhe pr qllime t qarta ideopolitike e bn gabimin e qllimt kohor, sepse udhtimi i Doruntins kishte prfunduar shum shekuj para se t formohej Kisha bizantine. Mund t thuhet mbase se udhtimi i Doruntins kishte prfunduar edhe m par se udhtimi i Shn Palit n Iliri. N seancat e ekspertizave inkvizitore t ortodoksizmit, pr ta br ekzorciusin nga shpirti mkatar dhe trupi e Doruntins, bhen kalkulime kompremetuese gjuhsore brenda sintagmave: e solli dashnori, e solli tregtari, e solli udhtari. N seancat gjyqsore, gjuha e improvizuar e dshmitarit t rrejshm nprmes njsive t dobta sintaktike i ngatrron rrugt e Doruntins. Sipas Kadares, qllimi politik i gjyqit t Kishs pretendon nj gjuh tepr t kodifikuar e cila e dobson shenjuesin e rrejshm - besn e shqiptarve. N konfliktin e Kishs dhe kombtares Doruntinn e mbulon ideja politike. Konfliktin e Kishs dhe patriotizmit naiv t shqiptarve, e shfrytzon ideokomunizmi, me supremaci dialektike mbi t dyja: s pari akuzohet Kisha dhe shpallet armike e popullit, pastaj i vjen radha patriotizmit, si romantizm naiv. Patriotizmit ideologjik t bodrumeve t baladave, m s pakut i intereson gjendja shpirtrore e

s personazhit Doruntins, Ideoestetizimit t Kadares si intereson gjendja e animusit psikologjik t Doruntins. Megjithat, psika sht di m tepr se vetdije ... . Tek kafsha ka pak vetdije por shum rrjedhime e reaksione, t cilat, n nj mnyr tregojn njfar ekzistence t psiks; edhe primitivt bjn shum gjra q sua dim kuptimin 1) Letrsia popullore, me megagjuhn e ritit, Doruntinn nuk e vendos nga veprimi i animusit organik e psikik. Vetm ajo gjuh e ka krijuar Doruntinn e fazs s animizimit veprues. Letrsia ideokomuniste, prej pozicioneve shum dialektike e vshtron konfliktin e patriotizmit shqiptar me kishn ortodokse, t cilt e kundrshtojn njri-tjetrin pr supremaci mbi ringjalljen pohuese dhe mohuese shpirtrore t Konstantinit. Realisht ky konflikt, prve distancave t mdha kohore, dhe demantit t ungjilltarve, smund t ket ekzistuar, sepse Jezu, sipas Bibls mendohet t ket qen nj animizues shum i aft: Jezu nuk i ka prkufizuar veprat e veta t shrimit trupor vetm tek njerzit me besim (Gjoni 5:59,13). Ungjilltart shpjegojn t dy mnyrat e shrimit psiqik: t atyre q besojn por edhe t atyre q nuk kan besuar. Gjuha politike e letrsis totalitare ka synuar shrimin ideologjik t atyre q kan besuar, jobesimtart i ka asgjsuar. Besimtart i ka arritur nprmes t reduktimit t aftsis informative t fjals tradicionale. Vetm shenji arbitrar ka arritur t ndrtoj edhe tekstin arbitrar sipas ksaj trinie fort homogjene: 1. Referentja e porosis faktike (informacioni) 2. Referentja e porosis gjuhsore (mesazhi)
Jung, Carl Gustav, Njeriu dhe simbolet e tij, fq. 95.
3.Referentja e porosive emotive (marrsi, pranuesi). N tekstin arbitrar t letrsis totalitare referentja paraqitet ekuivalente e sakt e trekndshit politikoletrar: informacioni, mesazhi, marrsi. Andaj sipas nomenklaturs arbitrare t balads Kush e solli Doruntinn, t Ismail Kadares, aplikohen dy variantet e denoncimit: 1. Denoncimi i par i legalizuar i bhet Kishs sipas ktyre shenjuesve: informacioni (Kisha), mesazhi (Doruntina), marrsi (lexuesi). 2. Denoncimi diskret i naivitetit patriotik: informacioni (Besa), mesazhi (Doruntina), marrsi (lexuesi). T gjith kta shenjues gjuhsoroprotagonist, lexuesi i letrsis socrealiste duhet ti lexoj me shqis t programuar ideobiologjike. Kjo shqis politike, jo vetm tek lexuesi i letrsis totalitare, duhet t funksionoj sakt edhe tek prkthyesit e romaneve nga gjuht tjera n gjuhn e totalitarizmit. Le ta krahasojm lexuesin frng dhe lexuesin shqiptar; si mund ta lexoj frngu dhe shqiptari romanin Gjenerali i ushtris s vdekur. Lexuesi frng, q n fillim e ka lirin edhe pse jo t plot sintagmatike t leximit t titullit t veprs, jasht konotacioneve t forta politike t informacionit, mesazhit dhe pranuesit. Lexuesi frng mund ta lexoj titullin e veprs n tri variante pa e shprishur imazhin pr trsin e romanit: 1. Gjenerali i ushtris s vdekur 2. Ushtria e vdekur e gjeneralit 3. Vdekja e ushtris s gjeneralit ... Lexuesit shqiptar si lejohet ky permutacion i leximit. Edhe vlera e konceptit nuk perceptohet njsoj sikur tek lexuesi frng. Pra, lexuesi shqiptar sht ngurosur n pozicionin politik t shenjave gjuhsore dhe n klaustrofobin politike t njsive t mbyllura gjuhsore. Sipas ktij procedimi, n letrsin socrealiste, fjala, sintagma, edhe t gjitha njsit logjikogramatikore programohen politikisht n dy rrafshe:

s personazhit a. Caktohet pozicioni i fort politik i fjals brenda sintagms. Kjo quhet sintagm ideogjuhsore e mbyllur hermetikisht. b. Polisemia e fjals shterret pr tiu reshtur do mundsie t interpretimit pak m t lir. Lexuesi frng, apo evroperndimor, Gjeneralin e ushtris s vdekur mund ta lexoj n disa variante sintagmatike, pa e ngarkuar politikisht asnjrin shenjues gjuhsor brenda titullit sintagmatik. N planin tjetr t leximit do t gjendet lexuesi shqiptar, q konceptet: gjeneral, ushtri, vdekje - t zgjedhura pr titullin e veprs, duhet ti lexoj sipas kodit t fort politik; gjithnj ti lexoj n konotacion negativ. N t gjitha traktatet logjikogramatikore, semantike e filozofike, koncepti sht orvatur t paraqitet i barasvlefshm me emrtimin, i prbr prej nj shumsie prbrsish. N rastin konkret koncepti gjeneral sht i mbushur me shum elemente prmbajtsore. Ktu zbulohet ndryshimi gjenetik i lexuesit t socrealizmit shqiptar kundrejt lexuesit evroperndimor. E prdorm fjaln m ekstreme ndryshim gjenetik, sepse Partia e puns nprmes t gjitha lmive, vanrisht nprmes letrsis, synonte t arrij pikrisht inzhinieringun e njeriut socialist. Kur lexuesi shqiptar duhej ta lexonte vetm kodifikimin fort negativ t Gjeneralit, t dhn sipas referencs ushtarake, lexuesi evroperndimor kishte njfar lirie tjetr t leximit gati t primtimit fonologjik. Kjo liri evroperndimore e leximit do t interpretohej sipas elementeve prbrs t konceptit Gjeneral: a=gjeneral; a1=njeri, a2=substanc; a3=gjysh; a4=baba; a5=italian; a6=rac; a7=evropian...e deri tek konkludimi a+a1+a2+a3+a4+a5+a6+a7...=ax. Pra lexuesi evroperndimor mund ta lexoj dhe ta interpretoj: Gjenerali=ax, sepse ky lexues evroperndimor ka njfar tradite t lir t disponoj me shum vlera pozicionale t vetnocionit Gjeneral, pozitive, negative apo vlerat e identitetit.
Pr konkretizim po e paraqesim Gjeneralin e Ismail Kadares pak m matematikisht: Gjenerali=a+a1+a2+a3+a4+...=ax. T supozojm se numerikisht ax=100 elemente prmbajtsore t konceptit Gjeneral. Ather lexuesi shqiptar nga njqind elementet prmbajtsore t konceptit Gjeneral do ta lexoj vetm kodifikimin negativ politik. Mnyra e t lexuarit t shqiptarve del m e strkequra n Evrop. Nntdhjet e nnt her lexuesi shqiptar duhet t lajthitet pr ta lexuar vetm kodifikimin absolut politik q i ka caktuar Partia integritetit t fjals. Nprmes ksaj letrsie socrealiste Partia aplikoi inzhinieringun e degjenerimit gjenetik t lexuesit e t njeriut shqiptar. Disa shembuj t metods t Hegelit shrbejn si shpjegime. Argumentin e logjiks s vet e fillon me shpjegimin se ekziston absolutja e Qenjes s pastr". Ne paramendojm se ajo thjesht ekziston, ndonse nuk i prshkruhet asfar cilsie. Por qenja e pastr, pa far cilsie ssht asgj, dhe nga ktu kemi arritur deri tek antiteza: Absolutja sht Asgj 1) Sipas ksaj tautologjie mbi absoluten, letrsia socrealiste sht frymzuar ta ndrtoj, jo vetm Qenjen absolute, por kryesisht qenjen e gjenetiks s degraduar politike, sipas procedimit t negatives absolute ose t pozitives absolute. Identiteti i qenjes anatemohej plotsisht. Kodifikimi i fjalkoncepteve n letrsin socrealiste e ka detyruar lexuesin shqiptar ta lexoj vetm interpretimin e qenjes absolute politike. I njjti artikull gjuhsor shitet n dy tregje - me vlera t ndryshme: tjetr vler gjuhsore n Evrop e tjetr n Shqipri. N kt rast, lexuesi shqiptar, si do mall tjetr, sht i detyruar ta konsumoj mallin e kontaminuar konceptual, pikrisht t gjuhs s vet amtare. Konceptet: gjeneral, ushtri, prift, ushtar, e m n fund vdekje,
Rusell, Bertrand Rusell History of western philosophy (krahasuar me botimin 1962 n serbokroatisht fq. 703).
1

s personazhit q aq pakursyeshm i prdor Ismail Kadare, qe n fillim, sui generis, denoncohen nga atributi i armiqsis absolute: a. Gjenerali - vdekja fizike e shqiptarve b. Prifti - vdekja shpirtrore e shqiptarve c. Ushtria - mbytja diakronike e shqiptarve d. Ushtari - vrasja sadiste e shqiptarve Ky procedim, n letrsin socrealiste shqiptar, shpie n varfri t plot t fjals n rrafshin logjikosemantik; polisemia e begat e fjalkonceptit shrben vetm kur arrin t shprbhet n kodifikim t ngurosur ideor. Kjo do t na shpie deri tek pyetja se cila sht baza e prcaktimit t filozofis s trsishme. A ka m tepr realitet n trsi apo n pjes? Hegeli pr kt bindshm prgjigjet: "shtja e realitetit sht metafizike, ndrsa shtja e vlers sht etike 1) Nga kjo mund t konstatohet saktsisht: Ska tjetr t vrtet prve t vrtets s trsishme: Ngjashm ksaj, asgj ssht absolute prve trsis, sepse secila pjes kur shkputet nga trsia e ndrron natyrn e vet, nga se sht shkputur dhe m ssht far ishte brenda trsis 2) Sipas mendimit hegelian Pjes-Trsi, q duket prmbajtsor, i qndrueshm, n teorin dhe historin e letrsis shqipe, u shfrytzua n pjesn e gabuar t konceptit logjikogjuhsor. Ristrukturimi dialektik i pjess s konceptit logjikogjuhsor pr interesa politike, me nikoqrllkun e Mefistos u b monosemi politike. Kjo pjes e mangt dialektikisht e kodifikuar u shndrrua n monosemi retrogarde duke e renovuar historin, folklorin e, deri edhe etimologjin e fjals.
1
Rusell, Bertrand Rusell History of western philosophy (krahasuar me botimin 1962 n serbokroatisht fq. 703). 2 Rusell, Bertrand Rusell Historia of western philosophy (krahasuar me botimin 1962 n serbokroatisht fq. 703).
Fjala si do kategori logjike e krkon trsin hegeliane, n mnyr q t funksionoj sipas metodologjis gjenerative. N kt mnyr mbulohet materializmi historik dhe e gjith diakronia e krijimtaris shqiptare. Vemas ktij angazhimi retrogard t materializmit absolut, ekziston problemi i definimit t vlers etike t shpirtit, logjiks, gjuhs, sipas tri specieve gjeografike. Sipas ktyre tri specieve gati antropologjike t shtruara nga Hegeli, jo vetm ne shqiptart por i gjith mendimi socfilozofik evropian se ka t qart se ciln nga kto specie duhet pranuar: Lindja ka njohur, dhe sot e gjith ditn e njeh t lir vetm nj; bota grekoromake e di se disa jan t lir; ndrsa bota gjermane e di se t gjith jan t lir 1) Kur shteti mbron vetm interesat e njrit ose t disave, ather shumica e pambrojtur, q duhet t konstatojm se mund t ekzistoj n kto sisteme, a duhet ta flas gjuhn specifike t njshit ose t disave. Individi fiktivisht mund ta ndjej veten tbarabart n botn gjermane, ku t gjith jan t lir. Duke e shfrytzuar shtjen e realitetit metafizik t Hegelit kreatort e sockomunizmit e zgjodhn rrugn m t sigurt pr veten e tyre: brenda origjins etimologjike t fjals, ose brenda konceptit, e rysen metafiziken e absolutes. Kjo mnyr e shterrimit t funksionit t fjals, q n fillim synonte modelin e Zhak Zhak Rusos pr formimin e gjuhs s prgjithshme e t eliminohet gjuha e t gjithve. N kt ngurosje politike t gjuhs, t gjith: t mbrojturit dhe t pambrojturit, sunduesit dhe t sunduarit, bhen peng t metafiziks gjuhsore, sepse brenda fjals m ska mbetur asfar aftsie logjike pr ta vn n lvizje mendimin. Duke e vrejtur kt rrezik t madh gjuhsorlogjik
Rusell, Bertrand Rusell History of western philosophy (krahasuar me botimin 1962 n serbokroatisht fq. 703).
1

s personazhit Roland Barti konstaton: Pr nj shoqri ssht di m e rndsishme se klasifikimi i gjuhs. Vanrisht n gjuhn shqipe, por edhe n gjuht e tjera, q mbi pesdhjet vjet i shrbyen totalitarizmit, metafizika u tulit n makrostrukturn dhe mikrostrukturn gjuhsore, edhe pse askush m tepr se ideokomunizmi nuk e shprdoroi emrtimin dialektik. Sintagmat e antagonizmave metafizike u vendosn n shtratin e Prokustit politik si: - Centralizmi demokratik - patriotizmi socialist - diktatura e proletariatit ... Kto sintagma t antagonizmave metafizike, pretendojn krijimin e ans tjetr t gjuhs nprmes asgjasimit t ekuivalencave t shenjave gjuhsore brenda sintagms. Antinomet e shenjuesit dhe t shenjuarit detyrohen t bashkjetojn n dhomat sizmike sintagmatike, t shtrnguar ta kafshojn njri tjetrin si ogulinet e ruxheret n bodrumet e Ferrit.
Evrodemokracia se kuptoi gjuhn e disidencs
Ska dyshim se secila form e qeverisjes formon shkrimin e vet, me t cilin fillon ta krijoj historin. Shkrimi (gjuha) marksist, n t vrtet, s shpejti u b gjuh vlere. Kto shkrime dukeshin q nga Marksi, shkrimi i t cilit, n trsi qe eksplikativ, plotsisht dominoi mbi shkrimin (gjuhn) e Stalinit. Dukurive t qarta, padyshim identike, t cilat fjalori neutral nuk do ti shnonte dyhersh, u jepte vlera t ndryshme edhe secila an e tyre arrin emrtim t veant: kosmopolitizmi bhet negacion i internacionalizmit, definicioni bhet dallim absolut midis t keqes dhe t mirs ... m ska asfar distance kohore midis emrtimit e gjykimit; ndrsa vetmjaftueshmria e gjuhs bhet absolute" 1) Eksperimenti politik i kohs son shmbllen plotsisht i veant n historin e njerzimit: kalimi i par i njerzimit nga diktatura ideokomuniste n demokraci. Kjo u shpalos m tepr si nj vrshim e paprjetuar, jo vetm pr popujt e Lindjes, por kjo shprbrje politike, e prmasave planetore, edhe demokracin hamletiane evroperndimore e gjeti t paprgatitur. Dendsia kohore, intensiteti stihik i eksperimentit politik, mosmundsia e liderve ishkomunist pr t krijuar kundrvler t ideogjuhs diktatoriale, krijoi zonn e prhitur edhe pr dashamirt m t sinqert t demokracis. Emrtimet e partive antikomuniste shqiptare, prkundr sinqeritetit pr lirimin nga ideogjuha, pa dshirn e tyre,
1
Roland Bart Letrsia, Mitologjia, Semiologjia, fq.17-18.
195
skan prvoj gjuhsore ti prdorin si emrtime t sofistikuara demokratike. Partit politike, antikomuniste, t formuara stihikisht, gjenden n hapsirn e panjohur gjuhsore, e cila shpesh, edhe padashje, i denoncon partit demokratike! Aplikimet titullare t partive shqiptare: parti demokratike; socialiste; republikane; sociale; uniteti; unikombi; lidhje; shoqat ... aq shum ishin shterruar nga pushteti monist, sa q smund t prdoreshin m etimologjikisht. Andaj jo vetm q zgjojn asociacione t dyshimta por zhgnjejn, pa fajin e tyre, me zbrastsin e shenjuesit gjuhsor. Smundja ideologjike ishte rysur brenda gjuhs dhe u b vshtir, shum vshtir, pr ta mnjanuar nga trupi i fjals. Antinomet e ktyre emrtimeve titullare t partive, me synime foshnjarake demokratike, e kan t vshtir ta shrojn titullin sofistikues gjuhsor. Nj gjysm shekulli kto emrtime t partive jan shterruar logjikisht, t binarizuara, me nocione ideologjike. Fjala-koncept n gjuhn shqipe e ka humbur aftsin e informacionit t mirfillt, si pr shembull n kto antisintagma: Fjala parti, e ka pasur negacionin e saj politik anarki republik - monarki socializm - eksploatim lidhje - organizim shoqat - thurrje unitet - seperatizm ... Shqiptari i sotm, para se ta filloj rrugn e demokracis politike, bie ndsh problemit metagjuhsor. Ky demokrat foshnjarak, shqiptar, gjendet n pozit gjuhsore shum m t vshtir se Mojsiu i Bibls. Mojsiu i Bibls, pr her t par organikisht bhet zotrues i nj gjuhe t sofistikuar hyjnore t Dhjet urdhresave. N kundrshtim m kt prvoj,predikuesi i demokracis shqiptare, edhe pse pretendon ta z providencn e re politike, sarrin ta z pozicionin e ri logjikogjuhsor t demokracis.
Mikroteksti i koncepteve politike: parti, demokraci, republik, socialiste, lidhje, shoqat, unitet ... tredimensionalisht edhe sot i paraqet vlerat e monizmit politik. Referentja e ktyre nocioneve sipas programit gjuhsor zgjon asociacionin negativ e t rrezikshm deri n agjitacion e propagand, si jan: anarkia, dhuna, monarkia, eksploatimi ... T dy antinomet politike pr t njjtin nocion politik, dydimensionalisht paraqiten me pretendime njmendsie. Sipas ktij zbrthimi gjuha e monizmit paraqet kt struktur:
E n tr o p ia
b c a
K o n c e p ti p a rti
N trekndshin gjuhsor t demokracis negacioni parti, dydimensionalisht tenton ta paraqet regjenerimin gjuhsor:
E n tr o p ia
b c a
Id e ja g ju h s o r e
Midis trekndshit t par ideogjuhsor socrealist dhe trekndshit t dyt demokratik, duhet t ekzistoj hapsira e mundshme e dallimit gjuhsor. Vetm n kt hapsir
197
gjuhsore, midis dy dallimeve, mund t vendoset protagonisti i identitetit, i logjiks jetsore apo figura reale historike. Krijuesit e letrsis shqipe q nga fillimi skan pasur mundsi ta shfrytzojn hapsirn e ndaluar midis trekndshit pozitiv dhe atij negativ. Kjo lloj letrsie e angazhuar edhe n shpjegimet psikanalitike, m tepr korrespondon me dekompozicionin ndrrs se me ndonj prmbajtje t qndrueshme. Pr t mos qndruar n zonn e par, midis trekndshit pozitiv dhe trekndshit negativ, censura sockomuniste e nxjerr jasht funksionit gjuhn e neutralizimit ideologjik sipas ktyre raporteve: 1. Raporti i pjess ndaj trsis 2. Raporti i aluzionit 3. Raporti i konkretizimit fotografik Pikrisht mundsia manipuluese e efekteve gjuhsore bhet aleatja m besnike artistike pr pushtetin monist. N terrenin e gjuhs politike, gjithnj kan banuar nj kategori e specializuar njerzish, t cilt me pak mund intelektualoinkvizitor mund t zbulonin dhe t denonin pr konspiracion ideoartistik. Andaj letrsia, por jo vetm letrsia, si metresa m intime e pushtetit politik, q n fillim, ka zbatuar dhunn e pushtetit ndaj gjuhs poetike dhe sht ngutur ta forcoj politikisht bazamentin e trekndshit letrar, prmes t cilit, pushtetit politik i ka krijuar komoditetin e sundimit mbi tipologjin politike: shkrimtari - protagonisti - lexuesi. Korespondimi tipologjik i ktij trekndshi, gjuhsisht duhet ti reshtet referencs s esteticizmit, q kritika socrealiste e konsideron si konspiracion ose si komplot politik. Kritiku i letrsis socrealiste duhet ta kaprcej esteticizmin e komentimit duke e shprbr gjuhn figurative pr ta vendosur n referencn e qart politike t trekndshit ideoletrar. Kriza e komentimit ideogjuhsor si duket prfundon me dbimin e protagonistit nga terreni neutral, nga terreni i komplotit politik.
N letrsin shqipe, kto pesdhjet vjett e fundit, jan paraqitur dy lloje gjuhsorepoetike, qoft n poezi, e m pak n proz. 1.Gjuha e referencave t pafundme e poezis kosovare arrin deri tek shterrimi i asociacionit. Figura poetike e gjuhs s referencs prdoret vetm pr tiu rreshtur do kompozicioni t rrezikshm tipologjik. Kto tekste t programuara, pr tu ikur sanksioneve politike, por pr t arritur edhe njfar iluzioni t modernizmit, si kan respektuar as m t voglat rregulla sintaktike. Qndrimi themelor nuk bazohet n logjikn tradicionale, i cili supozon se do propozicion e ka subjektin dhe predikatin. Figura e gjuhs s programuar nuk e respekton propozicionin e subjektit dhe t predikatit as korrelacionet tjera logjikosintaktike. N kt mnyr poeti lirohet nga rregulla sintaktikologjike, n t ciln, frymon jeta politike e efektit t njfisht: fiktivisht arrihet jo rrezja e llamps s Psikos por arrihet rrezja e cila krahas shpirtit t vetmuar, fshin kohn dhe hapsirn (Atibo). Nse kritiku letrar e analizon kt lloj figure sipas parimit hegelian: secili fakt qndron n pjesn q ka nj aftsi t sigurt, do t gjendej n pozitn m t palakmueshme se Psiko. (Sipas mitologjis, Psika, nga lektisja e madhe pr tia par fytyrn dashnorit t saj, Kupidonit, e ndezi llampn, por pika e nxeht e vajit i ra Kupidonit n fytyr, ai u zgjua dhe u zhduk). Para ktij rreziku, bile t dyfisht gjendej figura gjuhsore, n kt rast, e poezis kosovare, q prpiqej jo rastsisht t kufizonte me abstrakimin jashtkohor t Godos. Kjo figur e Godos q nuk erdhi rstsisht n Prishtin, do t mbetet e pazbrthyer, mbase edhe krejtsisht e humbur. (Brenda ksaj figure t Godos, sot, secili, mton ta zbuloj disidencn politike). 2. Proza dhe poezia q krijoheshin brenda kufijve politik t Shqipris, fiktivisht lajmronin njfar figure gjuhsore, por kjo figur duhej t ishte monosemike, sa m monopolitike, gjithnj brenda domenit t trekndshit
199
mikrostruktural e makrostruktural. Shkrimtart e Partis vlersoheshin nga kritikt e Partis. Shkrimtari dhe kritiku i Partis e kishin kuptuar se gjuha duhet t animizohet sipas kritereve politike. Andaj sot pr disidenc, n letrsi, n histori, e n lmit tjera formula gjuhsore krkon t drejtn e dyshpirtsis; t dykohsis faustiane. Shpirti gjuhsor i veprs s monizmit, si shpirti i par, sot, n kohn e leximit demokratik, krkon t drejtn t jetoj n t dy kohrat, q me t njjtat mjete gjuhsore prpjeken ta mohojn njra-tjetrn. Fatkeqsisht ky mohim tenton t shndrrohet n njshpirtsi t disidencs. Dyshpirtsin e interpretimit t paqen t veprs shkrimtari e shpall si konspiracion politik, si mashtrim t pushtetit monist, kurse lexuesin dhe gjith kombin i prmon pr t dytn her. Natyrisht kjo mnyr dytsore e leximit dhe interpretimit sht plotsisht e pamundshme, kur dihet se, n kohn kur shkrimtari kontrollonte dhe kontrollohej nga t gjitha ant, lexuesit i ofrohej vetm kodifikimi i fort politik, qoft brenda figurs apo brenda shenjit gjuhsor. Shenjuesi gjuhsor ose figura politike, kishte arritur ti tejkaloj edhe t tri referencat kryesore t bazs filozofike t Marksit: Subjektivisht secilit filozof i bhet se sht angazhuar me hulumtimin e dikahs, e cila plotsisht mund t emrtohet: e vrteta" ... Marksi, si t tjert ka besuar n saktsin e teoris s vet; ai se ka konsideruar se ajo shpreh ndjenjat, t cilat kan qen plotsisht t natyrshme pr nj kryengrits jevre gjerman q i parkiste klass s mesme t shekullit XIX. t thom mbi kt konflikt midis t kuptuarit subjektiv dhe objektiv n filozofi" 1) Shenjuesi dhe i shenjuari sociofilozofik q paraqesin bazn e filozofis marksiste, n trajtesat politike shqiptare, tejakalohen me vulgarizm t socializmit fshataresk:
1
Rusell, Bertrand Rusell History of western philosophy, fq.751.
Marksi e ngriti bazn e filozofis s vet sipas inspirimit t mostrs hegeliane por realisht Marksit i kan interesuar tre faktor fundamental: feudalizmi dhe prfaqsuesi i tij feudali; kapitalizmi dhe prfaqsuesi i tij - pundhnsi industrialist; socializmi - prfaqsuesi i t cilit u b puntori 1) Kto tri koncepte klasore t filozofis marksiste gjuha sockomuniste shqipe i shartoi n disa sintagmat baz: shenjuesi ideologjik - i shenjuari ideologjik - q jan determinuar tautologjikisht nga Partia e Puns s Shqipris. 1. Sintagma e par ideogjuhsore a. shenjuesi = feudalizmi b. i shenjuari = feudali 2. Sintagma e dyt ideogjuhsore: a. shenjuesi = kapitalizmi b. i shenjuari = kapitalisti 3. Sintagma e tret ideogjuhsore: a. shenjuesi = socializmi b. i shenjuari = puntori Sipas ktyre tri sintagmave t mostrs ideogjuhsore sht rysur gradacioni politik brenda shenjuesit dhe t shenjuarit. Aspak larg ktij procedimi t leksemes politike ska qndruar ajo figura poetike idiomatike e letrsis socrealiste. Si shenjuesi dhe i shenjuari idiomatik edhe figura ideoartistike, prpikrisht programohej sipas skematizimit politik: 1. Animizimi politik i shenjit, shenjuesit, figurs 2. Aplikimi rigoroz n t folurit e prditshm t vlers politike t shenjit, shenjuesit, t shenjuarit, figurs apo t gjitha leksemave t gjuhs shqipe. Tipologjizmi i ideve marksiste n letrsin socrealiste shqipare ka arritur ta kodifikoj gjith mendimin letraroartistik n nj fokus prcllues. Sipas ksaj tipologjie, t ideve marksiste, u krijua trekndshi idiomatik, brenda t cilit u vendos e gjith diakronia e shpirtit shqiptar. Filozofia marksiste shpirtin krijues t shqiptarit e mbylli si Kont Ugolinin brenda ktij trekndshi:
1
Rusell, Bertrand Rusell History of western philosophy, fq.751.
201
kndi A = shkrimtari, socializmi, animizimi politik i fjals ... kndi B = personazhi, entropia predikative, aplikimi politik i fjals ... kndi C = lexuesi, puntori, kuptimi politik i fjals ... T gjith krijuesit e letrsis e t lmive t tjera, me t drejtn e t pashpresit, e kuptuan kt trekndsh, jo vetm si model t procedimit, por njherit e konsideruan edhe mbyllje t ders s fundit t historis. T mendohej se ekziston di tjetr prtej ktij trekndshi ishte herezi apokaliptike. Askush m, nuk besonte n ndodhjen e mrekullis. Mrekullia ndodhi pr habin e t gjithve. Ssht e rrugs t konstatojm si ndodhi mrekullia, pse ndodhi, sa ndodhi. Bota pr her t par n historin e saj po veneron me habi miturake eksperimentin e vendosjes s totalitarizmit dhe nisjes s gjysms s bots drejt demokracis s paprjetuar. Njerzimi po dilte nga pushteti i faraonve pr tu nisur drejt liris s premtuar. Por njeriu m s vshtiri e ka t dal nga inzhinieringu gjenetik. Sot bota, ajo q e quan veten demokratike, duhet t kuptoj se Mihail Gorbaovi dshiroi vetm disa reforma t pjesshme; disa renovime n socializm, n mnyrn q ta modernizoj, ta forcoj po at socializn rus q e kishte marr trashgim. Ai nuk e kishte as iden as prvojn, se nj nism t vogl t ktij eksperimenti e kishte br dikur edhe Hrushovi por vet ai u detyrua ta ndaloj kt eksperiment, kur e pa inercionin e ksaj nisme. Pr udin e t gjith atyre q e njohin Gorbaovin uditn me demagogjin e tij. Sot kur m ska shpres pushteti, deklaroi: Socializmi ka qen nj utopi. Sikur kshtu t kishte menduar gjithmon, as teoretikisht as praktikisht sdo t kishte arritur funksione partiake n nj hierarki aq burokratike. Ai don tu prij t gjith disidentve t paqen n totalitarizmin ideokomunist. Disidenti m i njohur i totalitarizmave t lindjes, Aleksandr Solzhenicin, pas njzet vjetsh qndrimi n demokracin perndimore, ka shprehur vullnetin t kthehet n
Rusin e shtypjes s popujve. Atje po kthehet me nj zhgnjim t thell ndaj demokracis perndimore. Pra nse sht liruar nga ideokomunizmi ssht shruar nga misticizmi ortodoks, njsoj si vet Tolstoi. Kjo i prngjet ikjes npr rrugt e ndrrs ku e ke ndjenjen e ikjes por gjithnj mbetesh n t njjtin vend. Provat e para, vetm provat e para, ende pa arritur rezultatet e mirfillta t demokracis, i provokuan leksemat e programuara psikogjuhsore t ideokomunizmit. U b e qart, sipas sprovimeve, se egoizmi i njeriut, si supremaci psiqike tentonte, e do t tentoj edhe m, ta ruaj identitetin e intelektualit ishkomunist. Shkrimtari, historiani, e t tjer intelektual ishkomunist, marramenthi, u dyndn n terrenin e nacionalizmit m primitiv. Vrtet kjo gjenerat e pati m t vshtir, sepse prej saj u krkua mohimi i asaj q e kishte krijuar, pastaj ripohimi i asaj q sishte krijuar e duhej t krijohej. Jeta sht shum e shkurtr pr ti arritur t dyja. Hezitimet e intelektualve midis mohimit total t krijimtaris s tyre ideokomuniste dhe ripohimit, u treguan t vshtira, andaj fatkeqsisht u zgjodh rruga e tret, rruga m e pavrtet, m tinzake, m demagogjike, m fatkeqe: rruga e disidencs! Autosugjestioni i disidencs filloi t rritet tek shkrimtart, historiant e tek t gjith intelektualt, se kundrshtimi politik paska pas ekzistuar edhe n kohn e monizmit, duke spekualuar deklarativisht me antinomet politikogjuhsore. Ky autosugjestion i euforis skizofrenike, sot i jep mundsi ireale, fiktive, secilit t kritikoj, t sfidoj do gj pa kurrfar ndjenje t mass deri tek ironia aq e qlluar e Dostojevskit: Le t buaj vetm nj nat harta astronomike tek fshatari rus, t nesrmen ta sjell t korrigjuar. Tash, sikur fshatari i Dostojevskit, t gjith jemi zgjuar t korrigjojm n mnyr euforike hartn historiko-gjeografike dhe hartn e astronomis politike. Kjo situat e ndrrimeve politike gjithevropiane, orvatet egrsisht t kmbej me shpejtsi
203
marramendse arkitektonikn politike, sa q njeriu shqiptar e ndien pasigurin mbi trollin e rrezikshm sizmik, n prishjen e gravitacionit politik, pa arritur as individi as kolektivi kondicionin e ri psikofizik. Intelektuali, ish-politikani, i burgosuri, qoft edhe ai m ordineri, izolanti, azilanti, puntori i prkohshm n botn e jashtme, refugjati, roja e pyllit, ofiqari i zyrs s fshatit, roja e nats, kuriri i shkolls, npunsi i Sigurimit, e kush mos tjetr, sipas thrmijave q mund t qmtojn n biografit e veta prpliten t paraqiten si disident, si t prndjekur politik. Pas ktij kompensimi psikomoral pason faza e Shptimit t madh patriotik e demokratik. Fillon eksodi i demokracis s madhe kur t gjith nguten t ikin nga trolli aq sizmik i atdheut, q po lkundet nga trmeti antikomunist gjithevropian. Filloi ikja demokratike e patriotike individuale, kolektive, familjare, partiake, masovike; iket e vetm iket nga atdheu! T gjith shqiptart ikin nga historia, nga gjeografia dhe nga t gjitha entitetet kombtare. Iket nprmes toks, nprmes detit, nprmes ajrit, liqejve, lumejve. Kush mundet merr me vete dokumente pr verifikimin e persekutimeve politike, e dikush n vend t ktyre dokumenteve merr me vete kujtimet e t pushkatuarve, kamos tjetr, pr t dshmuar disidencn politike para Evrops plak q i prtypte historit e veta t thinjura. T gjith shqiptart u bn me dy biografi, kombi u b me nnt shtresa lufttarsh t gjall, t gatshm pr pensione kombtare. Kryetari i Partis s Puns, njherit edhe kryetar i shtetit shqiptar me demagogjin e politikanit sadist e dorzoi librezn e Partis s Puns dhe ndodhi mrekullia e nats s shtrigave valpurgjiane; pas pes minutash si shtriga mbi fshes, kryetari i Partis s Puns dhe kryetari i shtetit komunist shqiptar bhet person pa parti, e pas dhjet minutash ky kryetar pretendon t bhet kryedisident n gjith Shqiprin. E gjith Partia e Puns s Shqipris hyn n kongresin e shtrigave valpurgjiane dhe mrekullisht del nga ky kongres e konvertuar n Parti evrosocialiste. Nga dy tre razi
brahima e hysni millosha mbrohet Partia komuniste shqiptare q kinsekomunistve t renovuar do tu shrbente si alibi: ja ku e keni Partin Komuniste, sulmone, vritne, nse jeni t etshm pr linim! Bota i shikonte me vmendje kto skena aq qesharake e aq indinjitoze t popullit shqiptar.
205
Identiteti i historis dhe i historianit
Fatkeqsia e identifikimit t plot psikointelektual, pa hezitimin m t vogl, t intelektualit me gradn shkencore t fituar nga idejshmria, e merr formn m fatale kur ky intelektual, jo vetm q n kohn e mvonshme t demokracis smund ti shmanget emocionalisht krijimtaris ideore, por duke mbrojtur vetveten mbron marrzisht edhe kt krijimtari sikur prindi fmijn e gjymt. T zm, pr shembullin e konkretizimit, historianin socialist, t strvitur ideologjikisht, sipas hireakis partiake q ka arrijtur tek titujt m t lart shkencor, asnj studim shkencor smund ta fillonte pa e cituar n fillim profecin e Partis, t Udhheqsit; pa i prmedur t gjitha kongreset, plenumet, sipas materializmit historikodialektik; pa e cituar n prologun dhe epilogun e veprs historike at sintagmn dygjymtyrshe t Dekalogs mbihistorike: lufta nacionallirimtare. Kjo sintagm e profecis historike sht br aq sovrane, e paprekshme sa as letrsia, as historia, as semantika, skan mundur ta shkrmoqin analitikisht, pr ta studiuar n veanti seciln fjal. N t gjitha prmutacionet: morfematike, semantike, semasiologjike, apo thjesht logjike, fjalt e ksaj sintagme, sipas modelit politik, gjithnj dalin ekuivoke politikisht: 1. luft, nacion, lirim. 2. nacion, lirim, luft. 3. lirim, luft, nacion. 4. lirim, nacion, luft. Para ktij problemi logjikogjuhsor, sot, gjenden shkrimtart, historiant, studiuesit e ndryshm, apo edhe partit politike, cilatdo qofshin ato: ka t mohohet e ka t
pohohet realisht n kt pansintagm. Duhet t pranojm se kjo sintagm kaq hipotetike u b trini e mirfillt antinomesh: luft, nacion, lirim, q shkencrisht duhet t vendoset n funksione homonime: kuaziluft, kuazinacion (anacional) kuazilirim. Historiani, si m kompetent, pr ndriimin shkencor t ngjarjeve t ksaj lufte, t gjitha faturat politike i ka marr n depot e kooperativs s Komitetit t Partis. do historian e kishte t qart skematizmin e datave, t ngjarjeve, t vendeve, pr ta ribr kompozicionin ideologjik t ksaj lufte. Nuk sht edhe aq i largt inicimi i shtruar nga vet historiant pr ta ndriuar masakrn e Tivarit: ngjarje shum provokative pr historin, pr letrsin, pr sociologjin e deri tek regjisort. Me nj ndrojtje politike e profesionale, historiant, gjith ecurin e ksaj tragjedie e ngrthyen n dy skema shum t thjeshta, t padenja pr studim: 1. Akuza kundr shovinizmit sllavoortodoks, qllim i t cilit paska qen ta zhduk fizikisht popullin shqiptar. 2. Heshtja e vullnetshme e historianve shqiptar ndaj krimeve t Partis s Puns s Shqipris. Historiant paskan dashur ta ruajn higjenn shpirtrore t shqiptarve duke e mshehur tragjedin e nj kombi. (Natyrisht akuzn e par, pr sadizmin sllavoortodoks qe para njqind vjetsh, e ka ditur do bari kosovar!) N kohn e demokracis filluan belbzimet e para pr masakrn e mijra djelmoshave kosovar, nga sadizmi sllavoortodoks, n dimrin e vitit 1945. Kta djem kosovar t molepsur e aq t pashpres ecin npr gjoksin e Nns duke shkuar drejt vdekjes kolektive. N rrugn Prizren - Kuks _ Shkodr mbi kta leproz politik kishte rn stina e harress - stina e mallkimit. Toka shqiptare ishte shndrruar n Luginn leproze t skenave biblike, apo ishte shndrruar n tokn e murtajs mesjetare. Nna Shqipri, se dgjonte vigmn e dhmbjes s ktyre djemve q po shkonin drejt vdekjes.
207
Historiant, jo vetm q nuk kan shkruar pr kt masakr, jo vetm q skan guxuar tua shpjegojn nxnsve npr audotiriume por sipas profesionit pedagogjik jan orvatur ta ruajn nderin internacionalist t Enver Hoxhs duke br nj rrenim gjeografik e demografik. Edhe kur filluan belbzimet e para, rruga Prizren - Kuks - Shkodr t duket se nuk sht n Shqipri dhe se buz ksaj rruge ska jetuar njeri i gjall; skishte as njerz, as fshatra, as pushtet shqiptar! N fund t ktij fragmenti tragjik t historis shqiptare, vehet para provs sintagma m titullare: lufta nacionallirimtare, e cila sht prdorur n kodifikimin m t fort politik nga t gjith historiant e ideokomunizmit, ndonse historiant q shkruanin n perndim, lexuesi shqiptar smund ti kishte: 1. Lufta Ishte luft shtyerja e mija njerzve t rinj shqiptar nga Kosova, t paarmatosur n humbtirn e pushkatimit masiv? do historian i demokracis botrore, prve historianve shqiptar, kt do ta quante HOLOKAUST por asesi luft. Ne ballkanasit jemi t fundit n Evrop q ende se kemi msuar se lufta zhvillohet midis dy kundrshtarve t armatosur; ndryshe nse njri sht i armatosur e tjetri jo, smund t ket luft por vetm ploj. N asnj histori botrore nuk flitet pr nj luft t jevrejve kundr Hitlerit, arsyet i dim. Getoja e Varshavs ishte vetm masakr. 2. Nacioni Ishte nacioni, ai komb, (n kt rast kombi shqiptar) q nuk e dgjoi katrahurn e leprozve politike kosovar gjat udhtimit t tyre npr gjoksin e Nns?! Ishte komb ai q smundi ta pengoj kt masakr?! Prgjegja e historianit objektiv ssht dhn ende prkundr hiprtrofive t tashme diletante. 3. lirimi Ishte lirim pushkatimi i gjith ktyre t rinjve pa i dhn llogari askujt? Kjo sintagm kontradiktore rnd do t
peshoj mbi ndrgjegjen e t gjith intelektualve shqiptar, jo pse se kan thn ather, po pse sot, pr ta mbrojtur moralin e historianit e vazhdojn gabimin n kompilacione tematike. N kt rast historiani, m mir se t tjert, duhet t njoh lakmin e ndrsjell pr pozitn e Paps midis Aleksandrit III dhe Viktorit IV. Viktori i IV, i cili ishte antipap, duke arritur ta zhvat velandonin e Paps, idhtart e tij e kshillojn ta zvendsoj me nj velandon t pifur. Viktori IV, nga gutia pr ta veshur sa m par kt velandon t kopjuar, duke mos ditur e n nguti, e vesh mbrapsht. Ngutja e sotme, n kohn e demokracis s brisht e historianve pr ta veshur velandonin e nacionalizmit, t shumt, ka kushtzuar ta veshin mbrapsht velandonin e historis shqiptare. Prmbajtjen politike t materializmit historik, tash, po ata historian lektisin ta kompensojn me nacionalizm, shovinizm, me urrejtje, q n asnj mnyr ssht larg nga tirania komunste. Ekspozicioni dhe retardimi (shpejtimi dhe ngadalsimi) i historis kombtare, sipas krkesave t faturave ideopolitike t Komitetit t Partis, i kan rravizuar t gjitha figurat kombtare, prej Sknderbeut e ktej. Secila figur kombtare, prej atyre q kan guxuar t renovohen ideologjikisht, jan rreshtuar sipas krkesave t Partis pr ekspozicion ose pr retardim politik. Kategoria e tret q ska mundur t rrjeshtohet as pr ekspozicion as pr retardim, sht anatemuar, sht dnuar me harres t prhershme. Historiant dhe intelektualt shqiptar e kan vendosur, zvogluar apo smadhuar, gjith inventarin historikokulturor pr ta promovuar shekullin njzet (XX) si shekullin e ides. T gjitha kto vendosje logjikohistorike, gjuhsore, kohore, vendore, sdo ta rrezikonin metabolizmin intelektual po mos t ekzistonte rreziku i madh i identifikimit vetmashtrues t historianit t ideologjis me shkenctarin e mirfillt. Historiani i Partis se ka guximin e qytetarit ta pranoj se kurr se ka pasur mundsin objektive t jet shkenctar; shkrimtari se pranon se pr shkaqe ideore ska
209
mundur t jet kurr shkrimtar. Pikrisht ktu lugatoset egoizmi i identifikimit t historianit me shkenctarin, i cili figurat e dyshimta i ka zvogluar n permasa t xhuxhit politik para Goliatit marksistleninist. Mnyra e t menduarit, struktura e gjymtuar e fjals, brendia e tekstit, kushtzojn diferencat e mdha t msuara m tepr n arkivat e bodrumeve policore se sa n bibliotekat historike. Fatkeqsisht ky proedim i historianit t Partis edhe sot kur flasim kaq tepr pr demokracin, pretendon t paraqitet i vetmjaftueshm. Inercioni i egoizmit t historianit brenda arkivit ideokomunist, nuk i lejon vendosjen kualitative n favor t demokracis sepse me kt akt, ky historian trimrisht do ta vriste vetveten. Inicimet m t reja, mjaft diletante, t botuara n shtypin periodik, mbase t hipertrofuara kombtarisht, pretendojn zbulimin e asaj pjess m t anatemuar t historis shqiptare. Me vetdije apo spontanisht, n kt marketing historik t shtypit periodik, z fill akuza malicioze nacionaliste kundr historianve t Partis. Objektivisht do t qndrojn larg konstatimit se inicimet e diletantve nacionalist pr tema tabu t historis shqiptare, jan m t nivelizuara shkencrisht se referencat e historianve t Partis. Vetvetiu dualizmi i mendimeve q provokohet nga situatat e sotme politike dhe situatat e djeshme politike, historianin e Partis e nxjerrin m t nnmuar se gazetarin. Prkundr ksaj t vrtete, ky historian, sot e gjith ditn, sarrin m larg se t bj disa riparime n histori; fatkeqsisht me t njjtat mjete t vjetruara gjuhsore e intelektuale. N kohn e monizmit partiak historiani ka qen i shtrnguar t shrbente me shenjues dhe t shenjuar gjuhsor sipas mostrs s caktuar nga arkivat policore. Kto struktura mikrotekstuale e kishin bazn e barazimit t t gjith tekstit dhe figurave historike sipas trekndshit ideologjik:
F ig u r a t h is to r ik e
b c a
H is t o r i a n i i p a r t is
N kndin B, t trekndshit historikopolitik, kan mundur t vendosen vetm figurat e modifikuara politikisht. Shmbulli prfundimtar i t gjitha figurave, t historis shqiptare u b figura e udhheqsit te Partis. Personalitetet e historis shqiptare, shum negative sipas kodit t Partis, jan trajtuar n dy mnyra: ose jan vendosur n kndin B t trekndshit ideohistorik; t kthyer me kok posht ashtu si Ferri i Dantes q ishte nj ide e prmbysur politikisht ose kto personalitete historike u anatemuan dhe u dnuan me harres t prhershme. Sot, n kohn e demokracis s brisht, kur u hoq embargoja e heshtjes dhe e anatems, historiani u gjet para detyrs profesionale: ta plotsoj, ta renovoj, ta rehabilitoj kndin B t trekndshit t materializmit historik. Sipas ktij procedimi t demokracis s tashme u ndodhi historanve q personalitetet e kndit B t trekndshit, n kohn e heqjes s embargos politike, ti vendosin nga pozicionet ideopolicore dhe si kope gjedhes i tremben kah vatht e nacionalizmit. Prkundr ligjeve shkencore, historiani i sotm aplikon tri biografi antishkencore: vetvetes si historian, pavetdishm ia krijon dy biografi; personaliteteve historike po ashtu ua stis nga dy biografi, si dhe lexuesit dy biografi, mu pse kshtu e don autoriteti shkencor i historianit dhe prmimi i dyfisht i kombit shqiptar. Me t dy biografit e tyre, q t tre, historiani i mton t bashkekzistojn n trekndshin suplementar: Kt trekndsh t kontradiksionit t fort mund ta krahasojm me diskursin aq t sinqert e t pietetshm t
211
Shn Toms: Synimi im - thot Shn Toma - sht ta paraqes t vrtetn, t ciln e predikon feja katolike; por un ktu duhet ti rreshtem logjiks natyrore, sepse t patenzott (ateistt) se njohin autoritetin e Shkrimit t Shenjt1) T gjith krijuesit e periudhs socrealiste jan gjetur n pozitn e Shn Toms por se patn guximin e tij pr ta pranuar se e kan mohuar logjikn natyrore pr hir t Shkrimit t Dialektiks partiake.
Gjuha n funksion t dogms
Demokracia e sotme shqiptare q n fillim, e ka vn shkrimtarin n pozit t njjt me historianin pr ta dyfishuar trekndshin letrar. Trekndshi i par i letrsis socrealiste prkundr dshirs s disidentve t stisur nuk mund t eliminohet sepse praktikisht ai ekziston dhe do t ekzistoj deri tek analizat m strukturaliste q do ti bhen n t ardhmen. Shkrimtart socrealist t trekndshit ideoletrar, sot orvaten ta depersonalizojn protagonistin, duke e transformuar socbiologjikisht. Protagonistit, qoft pozitiv ose negativ, tash shkrimtari do tia stis dy biografi: njrn ideologjike e tjetrn disidente, di t ngjashme si n poezit e disidentve artistik freng: N kt, nga thellsia e shpirtit vetm tha jo. Ai e ka pastruar, dematerializuar poezin. (A. Tibode). Disidenc artistike, t ktij lloji, n
Rusel, Bertrand Russel, Historia e filozofis perndimore, fq. 442.
1
letrsin frnge ka provuar Marsel Prusti Duke krkuar kohn e humbur. N varianten frnge liria e figurs kufizon me shajnin, por kurr jo me faktin. Nj fjal, nj fraz ose nj imazh t prdorur me nj domethnie t posame (t konsiderohet se do t thot fjala simbol) jan t gjitha simbole kur si elemente mund t dallohen n analizn kritike. Madje edhe shkronjat me t cilat shkrimtari shnon fjalt e veta, formojn nj pjes t simbolizmit t tij n kt kuptim1) N mitologjin greke, prej Homerit e deri tek tragjediant grek, simbolikisht nocioni i pendimit ka qen shum i zbehur, aq sa gjithmon i sht prshtatur vetm nj strukturimi t trekndshit letrar. Klimtenestra, Agamemnoni, Oresti, Elektra, Akili, i qndrojn besnik krimit t tyre duke e ruajtur prher kodin e fort t kndit B, edhe pse shum analitik n kt letrsi jan orvatur tu krijojn ktyre protagonistve nga dy biografi. Ktij pozicioni t biografis s dyt i ka paraprir arsyetimi i krimit pagan e jo pendimi. Tragjedit kristiane t Shekspirit e kmbejn moralin pagan duke i dhn vendin e par pendimit, ndrgjegjesimit, si akt imitues i Bibls. Ndjenja e vrtetsis sht, pr shembull, shum m e fort n tragjedi se n komedi, ngaq n komedi logjika e ngjarjes lshon pe moralisht para dshirs s audiencs pr mbarim t lumtur2) Tragjedia si akti m i lart i jets, nuk i bn kto lshime as pr audienc as pr providenc, sepse akti i saj i fundit duhet t jet hakmarrs. Tragjediant skenn e kan zgjedhur si inkubacion t tronditjeve, si vend ku tentohej t zbutej spektatori me flijimin e nj viktime, por asnjher skan arritur ta ngopin spektatorin me shijen e gjakut. Andaj komedia n sken luhet ndrsa tragjedia n sken ndodh. Tragjedit paskristiane u zbutn n drama, t cilat duhej ti bindeshin
1
*Norton Frajt Anatomia e kritiks, Prishtin 1990, fq. 102. Norton Frajt, Anatomia e kritiks, Prishtin 1990, fq. 102.
213
autoritetit kishtar, duke e dyfishuar projektin e trekndshit letrar me aktin e krimit pagan dhe t pendimit kristian. Tragjedit, si Makbethi, Jul Cezari, Otello, prve aktit t pastr t krimit pagan, e kan edhe aktin e pendimit kristian. Akti i pendimit kristian n dram u b porosi prfundimtare. Te Makbethi, pr shembull, imazhet e gjakut dhe pagjumsis kan rndsi tematike q sht shum e natyrshme pr nj tragjedi t vrasjes dhe pendimit1) Ky mendim shpreh providencn kristiane q pendimin e barazon me aktin e shptimit. Akti i vrasjes pagane dhe akti i pendimit kristian n projektimet suplementare t trekndshit letrar i binden konstruktit t fjalis predikative. 1. Trekndshi i vrasjes pagane:
V r a s ja p a g a n e
b c a
E s k ili
2. Trekndshi i pendimit kristian:
*Norton Frajt, Anatomia e kritiks, Prishtin 1990, fq. 102.
P e n d im i k r is tia n
b c a
S h e k s p ir i
Krimi pagan dhe pendimi kristian, brenda strukturs s trekndshit t drams, i kundrvehen njri-tjetrit pr dominim. Sipas ktij konfrontimi midis krimit pagan e pendimit kristian u b kompromisi i quajtur dram, me kt struktur suplementare:
K rim i p a g a n P e n d im i k ris tia n
b c a
E s k ili S h e k s p ir i
Sa krime politike jan br q nga kshtjellat mesjetare e deri tek komitetet qendrore t partive komuniste! Zakonisht viktima sht paditur si armik i rrezikshm i popullit, ndrsa kryesi i krimit mbrojts i interesave t popullit, deri tek konsolidimi i sintagms ne emr t popullit. N serin e pafund t krimeve t Stalinit, vrasja e Kirovit, t cilit Stalini i shkoi edhe n funeral, sishte as fillimi as fundi i krimeve t Ivanit t tmerrshm. N kto krime politike, pendimi kristian hiqet nga struktura e trekndshit literal, duke u zvendsuar me renovimet sociale. do shqiptar, me shqisn tepr t zhvilluar politike, e ka lexuar natn makbetiane t vrasjes s Mehmet Shehut. N raportin midis viktims dhe vrassit, sht ditur, se nuk do t shpallet as pendimi i viktims as krimi i vrassit. T dyja
215
kto akte duhej ti lexonteinstinkti politik i nj populli t tr. E gjith Shqipria e kishte humbur gjumin; nata makbetiane kishte hyr n do shtpi, n do njeri. Si i kishin punt shkrimtart at nat?"Privelegji", n t par unik i injorimit t fakteve, i ka dhn poetit namin e tij tradicional t rrenacakut me diplom dhe kjo sqaron pr arsye aq shum fjal q caktojn strukturn letrare si fabula, fiksioni, miti e t ngjashme, kan t pavrtetn si kuptim dytsor, si fjala norvegjeze DIGTER q thuhet se do t thot rrenacak, njsoj si edhe poet. Por si ka vrejtur sr Filip Sidni poeti kurr nuk vrteton prandaj nuk gnjen1) Mendimi i Sr Filip Sidnit do t qndronte po mos t ishin fabula, fiksioni, miti, t gjitha t karakterit politik n letrsin shqipe. Kta tre faktor, q nga mugtira e zanafills s letrsis shqipe shpjegohen sipas strukturs s trekndshit, moralist, relegjioz, patriotik, e s fundit sipas trekndshit socrealist. Struktura gjuhsore e ktyre interpretimeve synon ta konsumoj pragmatizmin gjenerativ: Strukturalizmi sht orvatje q ta krijoj shkencn linguistike e cila do t bazohet n principin e njjt epistemologjik si shkencat natyrore ... 1. Gjuha sht sistemi dhe si t till duhet ta msojm dhe ta aplikojm n trsi. 2. Gjuha sht fenomen shoqror (pr marrveshje t ndrsjell midis njerzve) dhe duhet ta msojm jo t veuar. T kemi kujdes ndaj korrespondimit t ndrsjell t njsive gjuhsore. 3. Sipas evolucionit gjuhsor sht e palejueshme metodoligjikisht t pleksen kriteret historike me interpretimin e gjuhs aktuale.2)
1
Norton Frajt Anatomia e kritiks, Prishtin 1990
Simeon, Rikard Simeon Enciklopedijski rjenik lingvistikih naziva, Zagreb 1969, fq. 553 (botuar n 8 gjuh).
Kto tri kritere shkencore t gjuhsis pushteti ideopolitik sht orvatur tia prshtat vendosjes s madhe gjuhsore, historike dhe psiqike. vendosja e shenjit dhe e shenjuesit gjuhsor jasht sistemit, vendos n t njjtn koh konceptet, idet, deri tek invariantja pr ndarjen e relevantes nga irelevantja, pr t prfunduar tek metalogjika dhe anakronikja.1) Funksioni iracional i gjuhs n letrsi, jo rastsisht, m tepr u shrben kategorive t caktuara politike pr ta mbuluar t verteten. Me t drejt Norton Frajt e vrteton karakterin politik t veprs, duke konstatuar se gati do vepr arti, pr t mos thn, t gjitha veprat n t kaluarn kan pasur funksion shoqror, nj funksion q e ka vn n rend t dyt funksionin estetik. Forca reprezentuese e shenjit gjuhsor n veprn letrare, qoft me vlern e semantems ose t figurs artistike, do ta kryej shrbimin politik si njsia m e vogl e tekstit. Me kt shenj gjuhsor shkrimtari manipulon sikur se edhe me shnjuesin, me kodin e mesazhin: M e uditshmja sht megjithat kjo q, krahas ksaj smundjeje semantike, Lakoni sht i ndjeshm n shtjen e rregullsis terminologjike. Ai me knaqsi sulmoi prkthimet nga gjermanishtja duke u ankuar se francezt nuk jan m t ndjeshm ndaj saktsis s fjals" (fq. 150). Ai mbrohet nga prdorimi intituiv i dukurive vetanake kundrejt atij prdorimi, i cili mbshtetet n ndjenjn se di kemi kuptuar" (fq. 221)2) M e mundimshmja, sot, i ndodhi shkrimtarit shqiptar, meq u referohej t dy pozicioneve: pozicionit t ngulitur ideogjuhsor t monizmit dhe autosugjestionit t disidencs s paqen. N rastin e par shenji gjuhsor kategorikisht
Simeon, Rikard Simeon Enciklopedijski rjenik lingvistikih naziva, Zagreb 1969, fq. 553 (botuar n 8 gjuh).
1 2
*FBenxhamin Li Vorf Gjuha, mendimi dhe realiteti fq. 150, 221.
217
puthitej me konceptin e trsishm ideopolitik ndrsa n rastin e dyt shenji material gjuhsor realisht mungon si n do autosugjestion. N rastin e dyt shkrimtari shqiptar don ta animizoj shenjin e paqen. Vrtet kjo sht nj gjendje shum e dhmbshme, jo vetm n letrsin shqipe por n t gjitha letrsit e totalitarizmit. Shembullin e till, t ktij , e takojm tek Ismail Kadareja, i cili pr tu shmangur pak nga romani Dasma flet me plot t drejt pr njfar epidemie ideologjike gjithevropiane: Isha thellsisht i brengosur. Asgj smund t m detyronte t ndrroja mendimin. As fakti q romani u botua n Norvegji, Suedi dhe SHBA. Nj gj e till sm bri ndonj prshtypje, sepse ato ishin shtpi botuese majtiste q e plqenin dhe e gjuanin nj letrsi t till. Ajo q m habiti vrtet ishte mbrritja e nj zarfi t trash nga Radiotelevizioni i Londrs (BBC) me tekstin e dramatizimit t romanit tim, madje me emrat e aktorve interpretues si dhe me datn e dhnies. Dramatizimi kishte titullin (tashm sintagmatik, vretja jon) Dasma dhe fantazma". Si duket skematizmi po sulmonte metropolet."1) Radiotelevizionit t Londrs shenjuesi titullar i romanit Dasma, nuk i solli informacionin e vetmjaftueshm egzotik, andaj me nj mosprfillje fyese, q shkrimtari orvatet t msheh, RTL e zgjeroi titullin n nj sintagm pak folklorike, pak egzotike, e pak si nj balad t oroditur komunistekanunore. Pas ktij konstatimi t Ismail Kadares, lexuesi shqiptar do ta lexoj me skepticizm tekstin me konotacion negativ pr Radio-televizionin e Londrs. Prkundr habis s lexuesit, autori i Dasms, pa m t voglin respekt ndaj lexuesit shqiptar shton: Si duket skematizimi po sulmonte metropolet. Lexuesi i mjer shqiptar, realisht se ka t qart, se pr ciln pikllohet autori i Dasms: pr epidemin e skematizimit ideosocialist t metropoleve evropiane apo pr inskenimin e nj romani ku zihen ngusht midis tyre komunizmi
1
Ismail Kadare Ftes n studio fq. 62.
i kohs s gurit dhe kanuni i Lek Dukagjinit. N dramatizimin e BBC-s inskenimi skandaloz arrihet duke i shtuar Dasms socialiste fantazmn baladore t ikur nga Kanuni i Alpeve shqiptare. Komercializmi evropian i hipertrofon kto elemente anakronike pr t realizuar marketing skenik. Ne nuk e dim m larg, se u b me kt dramatizim, me interpretimin, sepse shkrimtari sna jep shpjegime t tjera. Evropa smund t shptoj nga skematizimi tradicional. ka pr kt mund t shrbehemi me komentin e Benxhamin Li Vorfit mbi logjikn evropiane. Ai e komenton veprimin e asaj q e quajm mbajtje sepse formula: substantivi + folja = kryesi i veprimit + veprimi i tij, sht fundamentale n fjalit tona1) Benxhamin Li e paraqet formuln tradicionale sipas kategoris aristoteliane t modifikuar me kombinimet sintaktike evropiane. Ky formulim i modifikuar n trekndshin logjikosintaktik kodifikohet n kt mnyr: M shkurt kjo struktur do t paraqitej kshtu, sipas formuls s Benxhamin Li Vorfit: C+B=A+B. Ky trekndsh logjikosintaktik, tradicional evropian, u referohet shum veprave letrare me elemente t vogla ose t mdha empirike, njsoj sikur dramatizimit Dasma dhe fantazma n Radio-televizionin e Londrs. Sipas ktij trekndshi t logjiks evropiane, skenaristi i Drams s Kadares ka krijuar sintagmn dualiste Dasma dhe fantazma, duke e br substantivimin (trupzimin) e fantazms t barabart me vet lexuesin shqiptar. Kt barazim, Ismail Kadare ose nuk e ka hetuar, ose sht shtir se se ka kuptuar si pragmatizm t sintagms titullare t shtuar nga TVL( Televezioni Londres). Sipas logjiks evropiane, dasma e Kadares, si element i par i sintagms s zgjeruar, mbetet vetm sfond statik, ndrsa funksioni i ekzotiks vepruese bhet fantazma. Andaj n formulimin sintaktik t Benxhamin Li Vorfit fantazma dhe lexuesi i Kadares do t paraqiten: C+B=A+B.
1
Benxhamin Li Vorf Jezik, misao i stvarnost", Beograd, 1979, fq. 196 (Prkthim i prshtatur nga: Selected writing, 1956).
219
N trekndshin prmues evropian lexuesi (njeriu) shqiptar e zbrthehen kshtu:
E n t r o p ia ( v e p r im i)
b c a
S h q ip ta r i fa n ta z m
Pr udin e lexuesit, fort t prmuar shqiptar, Kadareja, orvatet ti mbroj metropolet evropiane nga kapitullimi skematik i romanit Dasma, derisa lexuesi shqiptar por edhe njeriu shqiptar n metropolet evropiane konceptoheshin n kt mnyr: C+B=A+B. Evropiant e kan hetuar paradoksin e letrsis shqipe, ku njeriu shqiptar i dalur nga Kanuni e ndjek lexuesin aksionist shqiptar. N letrsin shqipe sduhet t jemi aq dele t urta, as n letrsin evropiane fantazma egzotike mesjetare, apo insekt q ndrton komunizmin e gurit. Deri kur lexuesi shqiptar do t glltis do gj q i ofrohet si nj deveje t urt? ... Nj koh t gjat kujtova se i lava duart me letrsin. N shpirt kisha nj lloj rrnimi. As vrullet dehse t kohs kur shkruaja Prbindshin", nuk m ngjallnin m, as skematizimi sm avitej dot pran"1) Edhe pas ktij rrnimi shpirtror t shkrimtarit, n ujdhesn Shqipri vazhdojn t lindin prbindsha polifemik. Shkrimtari le ta ket t drejtn e vet profesionale t frymzimit, t motivimit politik ose moral, le ta ket t drejtn e shkrimit prej socrealizmit politik e deri tek verizmi e dadaizmi. Le ta ket kt t drejt t interpretimit edhe kritiku i letrsis. Por le ta ket kt t drejt edhe lexuesi; le ta ket t drejtn
1
*Ismail Kadare, Ftes n studio, Prishtin 1990, fq. 63.
ta lexoj veprn letrare sipas psiqiks individuale dhe prvojs jetsore. Shkrimtari ska t drejt ta terrorizoj lexuesin e gjith kombin duke i mtuar pr shpirt dhe mendje t dyfisht: dje e keni lexuar veprn time letrare n nj mnyr tjetr politike, sot po at vepr, do ta lexoni n mnyr tjetr politike. Ka ndrruar politikisht shkrimtari, po aq duhet t ndrroj vepra, lexuesi dhe i gjith kombi! Dje n kohn e socrealizmit, e keni kuptuar dhe ka qen duhur ta kuptoni vetm ideologjikisht veprn letrare, sot, n kohn e demokracis, po at vepr duhet ta lexosh ndryshe e ta kuptosh ndryshe! Shkrimtari shqiptar me kt dyshpirtsi q krkon nga lexuesi e nga i gjith kombi, lektis pr disidenc retroaktive, duke e dhunuar dy her, asknd tjetr vetm lexuesin e gjith kombin shqiptar. Mbase shkrimtari socrealist, pas veprave t shkruara pa konkurenc mendimi, edhe sot mendon ndrkyeshm se e ka t drejtn e Tomas Xhefersonit t shkruaj ndryshe e t mendoj ndryshe. Tomas Xhefersonit kur e nnshkroi Deklaratn e t drejtave t njeriut dhe i shpalli t gjith njerzit t barabart; intimisht ishte i bindur se gjenetikisht zezakt jan inferior n aspektin intelektual. Edhe lexuesi shqiptar duhet t jet jo vetm inferior gjenetikisht, por duhet t jet shum i hendikepuar mentalisht pr ti besuar disidencs s shkrimtarit. Menari, bashkkohs i Viliem Xhemsit nuk e kupton historin si krkim t njmendsis, vese si burim t saj. E vrteta historike, pr t, nuk sht ajo q ndodhi; e vrteta e till sht ajo q mendojm se ndodhi. Fjalt e fundit shembull dhe msim nga bashkkohsia si vrejtje pr ardhmrin - jan pragmatike n mnyr t paskrupullt- thot Borhesi. Ska shembull m konkret pr lexuesin shqiptar se kumtimi publik, se histori e vrtet pr shkrimtarin socrealist u b ajo q menduam se ndodhi. Sipas ksaj stisjeje parahistorike, u nxuer n letrsi dhe n lmit e tjera sanksionimi ideopolitik q me paskrupulozitet iu imponua gjenetikisht popullit shqiptar.
221
Se histori mund t jet ajo q mendojm se ka ndodhur e konfirmon autosugjestioni poetik q nga Homeri e ktej. Se histori bjm, e kumton m s miri edhe dialogu i Lasgush Poradecit me Ismail Kadaren: Kur e DNUAM me 80 vjet burg Vinens Prenushin, ai ishte 76 vje. M bri prshtypje folja E DNUAM dhe duke kuptuar se e dgjova gabim i thash: Ju that E DNUAM", n mos gaboj? Ather e futni edhe veten n dnimin e tij?" Ai m vshtroi gjat dhe si e kishte zakon n kso rastesh dhe u prgjegj: -"Sigurisht. Poeti prgjigjet pr do gj". Shpeshher n mendjen e tij qeveria, poett, shtabi i ushtris, ministria e jashtme etj. bheshin njsh.1) Natyrisht lexuesi, n kt rast do t bnte pyetjen m t thjesht ekzistenciale: Ku zhvillohet ky dialog, n ciln koh dhe bnte Neni i famshm i agjitacionit dhe propagands; far trajtimi kishte Ismail Kadare si dgjues i ktij dialogu t tmerrshm? A kishte person t tret n kt dialog, a duhej t raportonte dikush n degn e Sigurimit pr kto dialogje t Lasgushit? N qoft se jo, ather lexuesi shqiptar i hendikepuar duhej t besoj n nj toleranc t pushtetit ose n konspiracionin e rrezikshm t Kadares! Si toleranca e pushtetit, si konspiracioni i pamundshm e amnestojn pr interesat e shkrimtarit iden pr ekzistencn e ashpr t pushtetit policor. Por nj mendje pak e shndosh dhe nj prvoj e njeriut q ka jetuar n diktaturn komuniste, e di se asnjra smund t jen t vrteta. Tek Lasgushi nuk mund t shkohej ashtu shkarazi kush t doj, kur t doj. Kadareja edhe ne, e dim se kto biseda ishin t prgjuara. Kush ishte njeri krejt i besueshm n komunizm? Biseda jo vetm prgjohej, por edhe duhej t krahasohej saktsia e kallzimit
1
*Ismail Kadare, Ftes n studio, Prishtin 1990, fq. 63
n Komitetin e Partis. T shkohej tek Lasgushi ishte njsoj si t kalohej kufiri. do lexues e kishte t qart si kalohej kufiri shtetror: me pasaport (e kishte rrall kush), ilegalisht, t shumtn e rasteve vrasja n kufi. Lasgushi sishte ndonj personalitet i rrezikshm pr qeverin, por pushteti komunist e kishte dnuar me harres si nj amfor n fund t detit. Edhe pse e thn nga Lasgushi i matufosur, shprehjen e dnuam, nuk dim ta veojm si ndrgjegje t poetit, si obligim, apo si borxh moraloprofesional. Lasgushi, me shprehejn fort konotative e dnuam, i determinon t gjitha referencat morale e politike t kndit B t trekndshit sintaktik, semantik, psikologjik e linguistik:
D nuam
b c a
N e
Lasgushi, me lucida momenta t poetit apo pr elokuenc kalorsiake t rendit tradicional evropian, e vendosi nga kndi A t trekndshit premrin ata (Partin, Sigurimin shtetror, Komitetin e Partis, Mehmet Shehun, Enver Hoxhn) e n vend t ktij premri e vendosi premrin gjithkombtar ne.. Nga kjo bashkfajsi kolektive nuk shptojn as ata shqiptar q ende sishin lindur kur Vinenc Prenushi e mori dnimin tetdhjetvjear. Secili e ka peshn e vet t fajit: Lasgushi q u orvat t bj nj kompromis politik me ca paavure poetike pr elikun e Partis, Kadareja q ka menduar, e fatkeqsisht mendon ende, se kan mundur t krijohen vepra t mirfillta letrare n at vend ku poeti e frati 76-vjear dnohet me tetdhjet vjet burg, aty ku Gjergj Fishta
223
u pushkatua katr vjet pas vdekjes, e poetve tjer plumbi ua kputi amanetin n goj. Historiani ose si dinte ngjarjet ose sguxonte ta shkruaj t vrtetn ose i besonte t vrtets s Partis; profesori i ltrsis, nga mosdija, nga frika, nga bindja politike, sia ka shpjeguar nxnsit, jo vetm pr Vinenc Prenushin, por asgj n kundrshtim sado asociativ me interpretimet partiake. Prkundr mosdijes, mosguximit, apo t bindjeve partiake, t gjith identifikoheshin me titujt m mashtrues: t shkrimtarit, historianit, intelektualit, profesorit ... Profecia e Lasgush Poradecit e dnuam, e vendosur n pozicionin tepr efektiv, arrin konotacionin e fort duke shpjeguar gjendjen psikopolitike - ndrgjegjen e nj populli. Mbase n delirium t sinqeritetit, apo nga providenca kalorsiake ose nga vrarja e ndrgjegjes pr paavuret poetike, nxitet Lasgushi ti thot ato fjal aq profetike, qoft si mikrotekst apo makrotekst. Lasgushi, me ndrgjegjen e poetit, me kt profeci, e vendos veten dhe gjith kombin shqiptar n stacionin e katrmbdhjet t rrugs s Kryqit: (e) dnuam Jezun. Ktu provokohet e gjith ndrgjegja e njerzimit. Kan kaluar dymij vjet q do t premte t prhitur lozet kjo dram e udhs s kryqit, ku t gjith njerzit e bots jemi aktor, spektator dhe pjesmarrs n aktin e t dnuarit. Prkundr ktij fakti, sot n kohn e demokracis foshnjarake, jo vetm Ismail Kadare por t gjith shqiptart, prej pilo pilatve t Partis, e deri tek roja e nats, ende pa e zbritur Krishtin nga kryqi, dom t mohojm si Shn Pjetri, individualisht e kolektivisht pjesmarrjen e t gjithve n aktin e fjals aq profetike e dnuam. Lexuesi minor, naiv, adoleshent, duhet ti kaprdij aventurat pelegrine t Kadares tek Lasgush Poradeci. Ismail Kadare rropatet ta shptoj veten nga mkati pjesmarrjes n kumtin e profecis lasgushiane e dnuam. Pelegrinazhet artistike, t stisura t Kadares si udhtime deri tek Lasgushi dhe udhtimet e rrezikshme politike deri tek presidenti Alija, paraqiten si flijime pr pranvern demokratike.
Lexuesi shqiptar e dinte ather, e di sot e gjith ditn, se rrugtimet e tilla kan krkuar strvitje t veant: verifikimin e devotshmris politike. Kjo devotshmri politike ndaj Partis nuk fitohej vetm me katr or qndrimi n kishn e Partis, si pretendon t na bind Kadareja, se vetm katr or i ka kaluar n kishn e Nexhmije Hoxhs. Andaj sipas ksaj paraqitjeje trekndshi politik i Ismail Kadares ndryshon esencialisht nga ai i Lasgushit. Lasgushi e ven veten dhe t gjith kombin n kndin A t trekndshitm, ndrsa viktimat e njmendta i ven n kndin C. Prkundr procedimit t matufosur kalorsiak t Lasgush Poradecit, trekndshi i Ismail Kadares paraqitet ne kt mnyr:
dnuam b A ta ( P a r tia /S ig u r im i) a c V in e n c P r e n u s h in ( I s m a il K a d a r e n )
N kt trekndsh Ismail Kadareja tenton t identifikohet me Vinenc Prenushin n aktin e t dnuarit politik, ndrsa Poradeci e identifikon veten me Pilo Pilatin. Se cili ka qen me t drejt do ta vrtetoj koha dhe studimet shkencore. T gjitha teorit e informacionit, prej atyre kibernetike e deri tek pragmatizmi i prceptimit shqisor, krkojn trsin e kodit sipas parimit matematikor: njra gjysm zbulon gjysmn tjetr t t njjts trsi. Kundr ksaj logjike t informacionit, n shkrimet e fundit, Kadareja pretendon ta prmirsoj imazhin politik t veprave t veta sipas antagonizmit: njra gjysm zhduk gjysmn tjetr t t njjts trsi. Alogjikn politike t gjysms s informacionit t shpallur, e dshmojn
225
pelegrinazhet e mshehta tek Lasgushi, tek Presidenti dhe udhtimet jasht atdheut. Kto pelegrinazhe kumtojn vetm njrn gjysm t rrugs, ndrsa rruga e kthimit pr shkaqe t arsyeshme mbetet e pathn. Sipas ktij procedimi politik, n letrsin shqipe, t gjitha atit e legjendave, baladave, si dhe atia e historis, pikojn politikisht duke e dmtuar keqas ikonografin kombtare. N bodrumet e ktyre legjendave e baladave u bn renovime politike pr ta rysur gjuhn politike n diakronin historiografike. N kushtet e ktyre pastrimeve ideoestetike t folklorit, legjendave, baladave, gjuhs, si dhe t historis, n heshtje t thell e t dhembshme, u lind Konstantini i ri shqiptar q se maste kohn me tri as me nnt vite, por me tri apo katr her m shum. Pr kt Konstantin t heshtur nuk shkruante askush. Fillimi i demokracis n Shqipri e lvizi rrasn e varrit. Konstantini i vitit 1991, nj nat pranvere me shi, n moshn 74 vjeare, u ngrit nga varri politik, e kaloi kufirin shqiptaro-shqiptar e zbriti n Kosov pr ta vizituar Doruntinn 70 vjeare. Doruntina ishte mbrthyer n shtratin e vdekjes. Ky Konstantin, n vitin 1948 (njmij e nntqind e dyzet e tet), n muajin qershor, ia kishte dhn besn Doruntins se do ti kalonte nnt kilometra rrug, n vend t nnt maleve, nnt netve e nnt ditve, pr ta marr Doruntinn n t pam. Ky Konstantin dhe kjo Doruntin, t anatemuar nga letrsia socrealiste, ndaheshin vetm nga nj kodr e prgjumur, mbi t ciln kishte rn gjarpri i vitit 1913. Kjo kodr e prgjumur q ssht figur artistike, edhe sot ka mbetur pa gjelbrimin e pranvers. Doruntina ia ka thar gjelbrimin e stins me lott prcllues t mallngjimit. Kodra sot sht thinjur nga mallkimi i Doruntins. Konstantini dhe Doruntina, t anatemuar nga socrealizmi shqiptar dhe nga socializmi sllavoortodoks kan lektisur plot 43 (dyzet e tri) vjet pr nj takim superbaladik. Midis tyre qndronin 9 (nnt) kilometra rrug e 43 (dyzet e tri) vjet pikllim varri deri n pranvern shijanike t vitit 1991.
Konstantini 74-vjear, nn zhuritjen e lotve t motrs, kur Demokracia stinore po zgjohej n Evropn Lindore, nj nat pranvere e lvizi pllakn e varrit; u ngrit e kaprcei prtej gjarprit, e ra te kulla e Doruntins. Me nj z t nndheshm i thirri Doruntins: Motr, kt pranver rrasa e varrit politik mu lehtsua, dhe u bra er pr ta mbajtur fjaln e dhn. Tr natn foli me nj gjuh t nndheshme pr nj rrug baladike. Natn e dyt, n heshtjen e territ i prcjellur nga zri i zogut t nats me mallngjim baladik, Konstantini u prshndet me nipat dhe mbesat. Natn e kishte kaluar kufirin gjarpr e natn po kthehej, do gj bhej n heshtje. Dorn e kishte shum t ftoht kur u prshndetm me t e lotin shum prcllues n sy. Doruntinn nuk mundi ta ngris nga shtrati i vdekjes pr ta marr n t pam. Konstantini nuk kishte kal e Doruntina ishte br gjyshe; asnjeri nuk kishte nn. T gjith mbetem t heshtur, mbeti era e dheut dhe pikllimi, shiu binte mbi baladn. Mbase kto dy net baladike t pranvers t vitit 1991 (njmij e nntqind e nntdhjet e nj) do t hyjn nn atin e letrsis shqipe, duke i denoncuar si thot vet rrugtimet artistikopolitike t Ismail Kadares, i cili nisej e shkonte te Lasgushi, nisej e shkonte tek Presidenti Alija, kalonte kufirin kur donte, prej Francs e deri n Kinn e Marko Pollos, n kohn kur Konstantini smund ti bnte 9 (nnt) kilometra rrug. Nga t gjitha kto kalime kufijsh, t rndomta pr shkrimtarin, lexuesi shqiptar do ti kuptoj se detyrat zyrtare t itinerarit franko-kineze t Kadares e kan konspiracionin shtetror, t cilin shkrimtari ende mendon tia ofroj lexuesit si udhtim vetm t rndomt artistik. T gjitha kto kalime kufinjsh pr Kadaren jan t mundshme, t lejueshme, t dobishme, ndrsa konstantint e kohs son skan mundur pr 43 (dyzet e tri) vjet ti bjn 9 (nnt) kilometra rrug pr ta mbajtur besn e dhn. Por atia e letrsis shqipe gjithmon ka pikuar bashk me ndrgjegjen e shkrimtarve. Tash do t pyesim: Kush e solli Konstantinin?
227
Tautologjia idogjuhsore, metodologjike dhe tipologjike
Pr nj shoqri asgj ssht me qensore se klasifikimi i gjuhs s saj - thot Roland Barti. N kt mnyr distinkcioni midis langue dhe parole ofron principin i cili ka domethnie pr linguistikn. Duke veuar gjuhn (langue) nga fjala (parole), shkruan Sosyri, ndajm n t njjtn koh: 1.at q sht publike nga ajo q sht individuale; 2.at q sht qensore nga ajo q sht ndrtuar pak a shum rastsisht1) Ky mendim i Sosyrit, q n fillim t ktij shekulli, solli, kuptohet n linguistik, e n shkencat e tjera humanitare, at dilemn e madhe t publiks dhe individuales. Kjo dilem bhet e pashmangshme posa t zbulohet natyra gjenerative e gjuhs, ose thn ndryshe, natyra linguistike e simbolit. Deri tek ky zbulim", sot arrihet me veprimin e prbashkt t psikanalizs dhe strukturalizmit. Shoqria borgjeze klasike, nj koh t gjat e ka konsideruar t folurit si mjet apo si zbukurim; sot n t shohim shenjin dhe t vrtetn. Madje do gj q sht e lidhur me gjuhn vehet n mnyr t dukshme n pikpyetje: filozofia, shkencat humanitare, letrsia"2)
Xhonatan Kaler 1980, fq. 35
1 2
Sosir osniva moderne lingvistike, Beograd
Rolan Bart Knjievnost mitologija semiologija, Beograd 1979, fq. 195
sht konstatuar, me t drejt ose pa t drejt, se kemi histori t letrsis por jo shkenc mbi letrsin. Jasht ktij mendimi, historia e letrsis, teoria e letrsis dhe kritika letrare, e prfaqsojn shpjegimin e letrsis. Natyrisht, pas kontradiktave ekziston - sekziston problemi letrar, personazht krejt pozitiv apo krejt negativ, zbret para nesh pyetja: mbi cilat teorema shkencore bazohen teoria e letrsis, historia e letrsis e m pak kritika letrare. Teoria e letrsis, historia e letrsis, kritika letrare ende se kan kuptuar se metodologjia e klasifikimit t gjuhs nuk mund ti prfshij t gjitha permutacionet e fjalve pasive t nj gjuhe (langue) dhe t gjitha fjalit aktive t t folurit (la parole). N veprn letrare mund t analizojm m sakt analitikisht dhe sintetikisht vetm nj numr t kufizuar fjalsh e permutacionesh q i quajm tekst. Kriza e komentimit, n letrsin evropiane, sht prcjell nga nj koh n tjetrn meq asaj letrsie deri n Renesans i mungoi protagonisti, por gjuha e ksaj letrsie ishte kodifikuar n manuale skolastike. Ne, sot, e dim vetm pr nj histori t studimit letrar, derisa n Mesjet funksiononin katr faktor specifik lidhur me librin: Scriptori (i cili vetm prshkruan, pa shtuar asgj); kompilatori (q nuk shton di vetanake, prkundr, shqyrtimit t veprs); komentatori (q intervenon vetm kur duhet sqaruar di n tekstin e shkruar) e n fund autorI i cili shpalos idet vetanake duke u barazuar n autoritete tjera (morale, fetare, patriotike, sht. jon). Ky sistemim, me qllimin e tij t qart bhet libr i pranuar e i respektuar"1) Edhe letrsia shqipe, prej copzimeve t para fetare e deri tek manualet politike ka synuar Librin e respektuar nga publiku e, veanrisht t aprovuar nga autoritetet pushtetare. Scriptori e kompilatori, jo pretendues pr krijime, nuk i kan
1
*Rolan Bart Knjievnost mitologija semiologija, Beograd 1979, fq. 195
229
munguar letrsis shqipe, ndonse komentatori dhe autori, n gjith diakronin e mendimit shqiptar e kan prsosur Librin e respektuar. Letrsia shqipe ende ssht liruar nga kta katr faktor, vant nga dy t fundit, prkundr letrsis evropiane, e cila gjendjes kristianoeremite dhe riterfantastike kaloi tek humanizmi me zbulimin e protagonistit. Periudha e humanizmit shqiptar ende se kishte zbuluar personazhin e ne ua shpjegojm nxnsve si periudh letrare. Historiografia e ksaj periudhe emrtohet si humanizm jo pr konceptimin e personazhit por pr nivelin uniform t disfats historike t shqiptarve. N shumicn e periudhave t letrsis shqipe, edhe pas humanizmit, sipas gjersis tematike, do t gjejm vetm shtrirjen manuale e spekulative t ides kolektive, larg personazhit. N asnj periudh letrare shqipe sdo ta krkojm protagonistin e mirfillt sepse individi ende skishte dalur nga nntoka e ides, e folklorit, e moralit, e fes ... . Atij edhe sot i mungon gjuha e individit. Qenja njerzore nuk jeton vetm n botn objektive ose vetm n botn e aktivitetve shoqrore, si konsiderohet rndomt, por n mas t madhe varet nga gjuha vetanake, e cila sht br medium i hulumtimeve n shoqrin njerzore. sht iluzion q mendimi themelor t prputhet me realitetin pa prdorimin e gjuhs, sepse gjuha sht mjet i rastsishm pr zgjidhjen e problemeve specifike t komuikimit dhe refleksit. sht fakt se bota reale" n lartsi t konsiderueshme t ndrdijes u ndrtua sipas ligjeve t grupit t caktuar... Ne shohim dhe dgjojm edhe n mnyr tjetr, prjetojm, ashtu si e bjm kt prjetim n mas t madhe, mu pse ligjet gjuhsore t shoqris son krijojn predispozicion pr qmtim t ndrdishm t interpretimit."1)
*Selected writings Edvard Sapir in language, culture and personality, Berkeley and Los Ageles, 1949, p.195
1
Natyrisht se mendimi i Sapirit mbi gjuhen vetanake psikogjuhsisht sdo t vlej pr periudhat manuale t letrsis shqipe. Sipas diapazonit hapsinor t ngjarjes, ideogjuhsore metodologjia e ktyre periudhave letrare del tepr e ideologjizuar. Kt moralizim gjuhsor aspak tipologjik e metodologjik t letersis shqipe historia socrealiste e konsumon n dy variante: i zvoglon vlerat tipologjike e metodologjike, edhe ashtu t mangta, t ktyre periudhave letrare, e n rrafshin tjetr orvatet ta krijoj iden e vazhdimsis s gabimit dialektik t letrsis shqipe q nga Zanafilla e saj e errt duke u bazuar n tre faktor t kodifikuar: 1. Elementi i tepruar biblik, vetm i prkthyer nga priftr shqiptar. Figurat e fragmenteve biblik vijn t gatshme n letrsin shqipe, pa individualitet psikogjuhsor. 2. N historiografi, figurat historike paraqiten me prmasa gjiganteske e me nj forc t lart morale, me nj gjuh t prcaktuar moralobiblike. 3. Elementi i theksuar folklorik, i shtrir n tr hapsirn shpirtrore i rrafshon dallimet midis gjuhs kolektive dhe gjuhs s individit. Studiuesit e letrsis socrealiste faktorin biblik e konsumuan me superioritet vetm kinse pr studime historikogjuhsore, e veanrisht fonetike, duke e nnvleftsuar peshn prmbajtsore t ktyre teksteve. Historiografin shqiptare teoria sockomuniste e paraqiti si periudh t nj romantizmi t hipertrofuar folklorik, antidialektik e krejtisht jasht materializmit historik. Elementin folklorik sockomunizmi e shpall paganizm t hordeve t lashta ballkanike, si nj substrat t origjins rituale politeiste. Me qortimin dialektik t ktyre tre faktorve, Historia e letrsis socrealiste krijon iden e ristrukturimit ideologjik
231
duke e rikrijuar brthamn politikogjuhsore n brendin e sintagms s re ideore e deri tek teksti. Kjo vetdije ideogjuhsore sot, po edhe n t ardhmen, do t jet penges pr ta shprehur logjiken e t folurit individual. Njeriu i socializmit, sot, prkundr dshirs s sinqert pr ti takuar demokraci, bn gabime gjuhsore: koncepti, sintagma, pozicioni i fjals, pa fajin e tij, vehen n raporte kundrshtie. Prdoren emertime t strkonsumuara politikisht, t cilt sjan t aft t shprehin m nocionin etimologjik. Andaj, sdo t jet as i uditshm as i pavrtet konstatimi, se sot, gjuha shqipe nuk flitet ekonomiksht. Njeriu shqiptar sht i detyruar t flas nj gjuh e cila n do fjal e ka t tulitur gabimin logjik. Prgjegja e sakt do t jet: hapsira njutonike, koha dhe materja nuk jan intuitive. Ato prfaqsojn idet e formuara sipas impresionit, t cilat dalin nga kultura e gjuhs. Nga kjo, Njutoni (Neton) ka marr iden. Nga kjo merr e jep" midis gjuhs dhe kulturs prfitojm pr shembull: 1. Procese ditore, kontabilitete, logaritme, matematik kontabiliteti. 2. Interesi pr radhitje t caktuara precize, llogaritje datash, kalendar, or, kronologji, grafikone kohore, kohn si e prdor fizika. 3. Anale, histori, qndrime historike, interesimi pr t kalurn, arkeologji, qndrimet e kohs s kaluar, pr shembull klasiizmi, romantizmi etj."1) Nga t gjith kta faktor real, t materializuar deri n prdorimet konkrete kohore, hapsinore, ideore, socrealizmi ka dal jasht ekonomis gjuhsore duke e krijuar tautologjin e zanafills ideologjike: un jam un. Kjo tautologji pr her t par u dgjua nga Mojsiu n malin Sinaj, si tautologji
1
*Benxhamin Li Vorf Gjuha mendimi realiteti, fq. 125.
moniste e Jehovait.sht m e rndsishme se kjo tautologji u paraqit edhe si prvij e par gjuhsore e tautologjis moniste ehje aser ehje (un jam un). (Dalja 3,14) Tautologjia ideologjike e Udhheqsit (Jehovait t komunizmit shqiptar) e mbron at nga do mundsi interpretimi duke e shndrruar n autoritetin prfundimtar t cilin e ka ndrruar raca njerzore q nga tautologjia e par e Jehovait. Tautologjia e par ishte kumtuar shum figurativisht nga Jehovai por edhe ishte interpretuar mjaft zbeht, me prvoj t dobt gjuhsore t Mojsiut. Tautologjia gjuhsore e Udhheqsit t Partis e pamundson hyrjen e tij logjikogjuhsore brenda trekndshit sintaktik, semantik apo letrar. Partia sipas pozits pushtetare mund ti kontrolloj t gjitha referencat e trekndshit ideoletrar, ndrsa at smund ta kontrolloj asfar mekanizmi i trekndshit logjikogjuhsor. Tautologjia e gjuhs s Partis:un jam un, plotson vetm gjysmn e trekndshit, pr ta vrtetuar se ajo (Partia) ssht e lindur prej askujt por ka qen lektisje ideore e njerzimit q nga formacionet e para shoqrore:
Jam b U n U n a c K u n d r in a m u n g o n n tr e k n d s h in im a g jin a r s e p s e k u n d r in a d o t k r ijo n t e n d r h y r je t e le m e n t it t je t r n ta u to lo g jin a u t o r it a r e t P a r tis
N kt trekndsh mungon elementi i tret logjikosintaktik q do ta vente n marrdhenie origjinore Partin me faktorin e tret q ka mundur t ndikoj n krijimin e saj. Kjo tautologji u b prvoj ideogjuhsore e Partis q mohon do provokim t mundshm sintaktik. Struktura e
233
supermacis ideogjuhsore q nga tautologjia monoteiste ehje aser ehje, pretendoi ta ngrthej metodologjin dhe tipologjin e letrsis s Lindjes po edhe t Perndimit.
Prej modeli tipologjikogjuhsor ortodoks e deri tek modeli tipologjikogjuhsor ideokomunist
N fillim ishte Fjala dokush q ka lexuar sadopak letrsin ruse, ka vrejtur se faktort: sllav, ortodoks, moralofoklorik, prher gjenden brenda tautologjis sintaktike e tipologjike. Puritanizmi moraloortodoks, prkundr snobizmit pr imitimin sallonian frng, tek shkrimtart rus ka kushtzuar q, protagonisti, sado i keq t ket qen, sipas skematizmit moralopatriotik e ortodoks, m n fund, sipas tautologjis tradicionale t pendimit, duhet t shptoj moralisht, qoft ai Judushka i Shqedrinit, Obllomovi, Pluishkini, iqikovi, Sobakijeviqi, Bezuhovi apo kalorsi i dashuris akcidentale Andrea Bulba, e deri tek Dimitri Karamazovi. Kt puritanizm, me frakun e psikoanalizs rusoortodoks e shpalos m s qarti Dostojevski n dy veprat e veta: Krimi dhe Dnimi. Roli shptimtar i shkrimtarve rus, ksaj letrsie ia ka mohuar protagonistin e identitetit. (Me nikoqirllkun e blets Vladimir Iliqi e ka shfrytzuar kt dobsi morale, patriotike, fetare ruse, pr ta promovuar iden e vet filozofike, m n fund edhe pr ta realizuar). Dy protagoniste: njera n Rusi e tjetra n Franc, para t njjts situat mekatnore, reagojn n mnyra t ndryshme. Akti i vetvrasjes s Ana Karanins dhe i Ema Bovarit, ndryshon jo vetem teknikisht por edhe moralisht.
235 Prej modeli tipologjikogjuhsor ortodoks deri tek modeli tipologjikogjuhsor ideokomunist
Vetvrasja e Ana Karenins paraqitet si simbioz e krenaris kombtare dhe e pendimit ortodoks ndrsa vetvrasja e Ema Bovarit bhet nga falimentimi material dhe nga prgojimi provincial. Kjo e dyta bn m tepr vetvrasja ekonomike, pr ti shptuar prjetimit t sekuestrimit t pasuris. Identiteti i fort i Ema Bovarit, t ciln shkrimtari e dnon duke ia shkulur shpirtin me shum mundime, nuk e shpton Floberin nga akuza e prokurorit shtetror. Floberi, me instiktin e gjeniut, e kishte hetuar se publiku frng ishte pjekur pak m shum seksualisht pr ta prjetuar personazhin e fuqishm t identitetit. Morali zyrtar i shtetit, si do shtet q mbron higjenn mentale t nnshtetasve, e kishte autorizimin ta ruaj pastrtin shpirtrore t shtetasve nga oroditja erotike e Floberit. Procesin e gjyqit kundr Floberit, intelektualt e paanshm frng e kan konsideruar, m t drejt si disidenc t mirfillt morale. Paradoksi ishte i qart: prokurori publik mbronte moralin aristrokat, moralin e asaj aristrokacie q haptas abuzonte moralin familjar, duke mbajtur publikisht metresa. Pikrisht kjo aristokraci q krenohej me ekstravagancen e metresave krkon nga Floberi ta dnoj zonjn Bovari dhe shkrimtari e dnon Emn, jo me pendimin moralokristian por me sosjen ekonomike t aventurs. Lav Nikolajeviq Tolstoi i Voskresenies ortodokse, Ana Kareninn e strukturon n trekndshin tipologjik sipas puritanizmit t fort ortodoks:
E n tr o p ia e P e n d im it
b
F lijim i p a t r io t ik e o rto d o k s
( M k a ti m o r a l)
Gustav Floberi i logjiks evroperndimore, Ema Bovarin e strukturon n trekndshin tipologjik:

b
V e t v r a s ja e k o n o m ik e
( M k a ti m o r a l)
Studiuesi i letrsis shqipe q i ka lexuar me kujdes kto dy variante do ta ket vshtir ta caktoj pozitn e letrsis s vet midis ktyre dy trekndshave: atij puritan t letrsis ortodokse apo t ktij evroperndimore q logjikisht i afrohet paksa strukturimit shkencor. Sido q t vendos, studiuesit t letrsis shqipe sdo ti ndihmoj vetm dshira pr tia caktuar vendin ksaj letrsie. Edhe Tolstoi pranon se fillimin dhe fundin e vepres i strukturon gjuha, dhe pr gjuhn e librave shkruan: 1. Gjuha duhet t jet e kuptueshme, popullore, pa prishje t qllimta dialektore (krkohet gjuha manuale, e popullit duke ln anash gjuhn salloniane dhe gjuhen e muzhikve, vr. jon). 2. Prmbajtja (syzheu) duhet t jet e pranueshme, reale... Tregoni, pr shembull, historin e Pjetrit t Madh. Ju flisni: Aleksej Mihailoviqi i kishte tre djem - dy t mdhenjt ishin t mir dhe t menur, jo t marr - domethn, ekziston prve ksaj mirsie e menurie edhe tjetr aftsi pr pun t ndryshme; e mu kt shkathtsi ata (dy djemt e mdhenj) se kishin pasur. Nxnsi tregon e thot: Aleksej Mihailoviqi i
kishte tre djem. Dy t mdhenjt nuk ishin t shprdhinjt ndrsa m i vogli ishte i shkatht, dhe kjo fjala e veant: jo t shprdhinjt, paraqiste pr secilin njeri rus personin e Ivan Aleksijeviqit." (Gjuha manuale e prsonazhit). 3. Ne duhet t prpiqemi q gjuha t jet shum e lart por lartsia e gjuhs duhet t mplekset brenda forms interesante.1) (Edhe ktu krkohet gjuha manuale intelektuale). Tolstoi, n kt shembull e rekomandon gjuhn e seleksionimit: ose t pohimit ose t mohimit. T dy tekstet q na i jep Tolstoi n kt rast: at t pohimit dhe t mohimit, i strukturon n trekndsha, qoft gjuhsisht ose tipologjikisht. Tipologjikisht, Tolstoi, sipas tekstit t prmendur paraqet dy variantet e trekndshit: at negativ (t mohimit) dhe trekndshit pozitiv (t pohimit). Varianti i par i trekndshit mohues i tekstit t Tolstoit paraqitet n kt mnyr:
E n tr o p ia e M o h im it
b c a
m o h im i i r e a liz u a r ( J o t s h k a t h t , b ijt p r t a c )
T A l e k s I v a n o v i q it
Varianti i dyt i trekndshit pozitiv (t pohimit):
Lav Nikolajevi Tolstoj O knjievnosti Podgoric, 1963 fq.136
E n tr o p ia e P o h im it
b
P o h im i i r e a liz u a r ( Iv a n A le k s ije v iq it i s h k a th t)
T A le k s Iv a n o v iq it
Sipas ktyre shembujve, e t t gjith shembujve t tjer t letrsis ruse, mungon trekndshi i mesm, trekndshi i tipologjis s identitetit. Po sipas ktij procedimi kaq t ravizuar t Tolstoit, dhe t gjith konceptit rus, Ana Karenina mund t vendoset n t dy trekndshat sepse ajo edhe pas vetvrasjes krenare pretendon q n letrsin ruse ta zvendsoj Faustin e Gjinis femrore, sipas kaprcimit prej entropis s mohimit n entropin e pohimit. Procedimi evroperndimor sht orvatur ta strukturoj protagonistin e identitetit, duke iu shmangur kaprcimeve akcidentale: pohim-mohim. Kjo mnyr e procedimit evroperndimor gjithnj pretendon t rrij sa m afr jets: Romani - kto jan grat; ai sht shkruar prgjithsisht vetm pr to, shpesh mbi jetn e tyre e ndonjher prej tyre. Ato kan paraqitur publikun kryesor t Balzakut. Floberi me Ema Bovarin ka krijuar prototipin e gruas frnge e cila ishte shum e afrt, po ashtu, me lexuesen frnge... Secili njeri, shpeshher n jetn e vet, e takon Zonjn Bovari. Secila grua e bukur e takon Lonin dhe Rudolfin. Kto personazhe shumzohen rreth nesh si ndonj loj pasqyrash... N planin kryesor romani mpleks personazhin e gjall: mendimi i prgjithshm e ka pranuar kt plan tek Zonja Bovari1)
1
Albert Tibode Istoria francuske knjievnosti, Sarajevo 1961, fq. 444-445.
Albert Tibode, studiues fort objektiv i letrsis frnge, duke shpjeguar Zonjn Bovari, aludon n personazhin e identitetit, t cilin mund ta takojm do dit, n do rrug, nse kemi shqis dhe intuit pr ta par. Zonja Bovari, sipas natyrs jetsore, ssht krijuar pr akcidentalizm letrar t pohimit apo mohimit absolut t trekndshit autoritativ. Asnj studiues i letrsis ruse nuk ka pasur guximin t pohoj pr Ana Kareninn at q pohon Albert Tibode pr Ema Bovarin. Ana Karenina, tradicionalisht, sipas moralit ortodoks, strukturohet n trekndshin e gabimit dhe t pendimit, q konsiderohet shablloni m tipik n letrsi q nga tragjedit antike, tek romani, e deri tek tregimet m t shkurtra. Askush tjetr, prve strukturimit ortodoks, i quajtur moral kolektiv i popullit rus, nuk e trimron m shum shkrimtarin Lav Nikollajeviqin t kumtoj pr Gi De Mopasanin: Nga tre faktor: 1. Rregullsia q sht qndrimi moral i shkrimtarit ndaj lnds s shqyrtimit; 2. qartsia e shpalosjes ose bukuria e forms, q sht e njjta gj; 3. sinqeriteti q sht dyfytyrsia ndjesore e dashuris apo e urrejtjes ndaj asaj q prvijos shkrimtari, Mopasani ka pasur vetm dy t fundit dhe ka qen plotsisht i privuar prej t parit. Ai ska pasur qndrim t drejt moral ndaj lnds t ciln e ka prshkruar.1) Rregullsia ose qndrimi moral i Mopasanit pr trajtimin e lnds, pr Tolstoin, konkretisht, sht mungesa tipologjike e dy trekndshave q e vejn n spikam njri tjetrin, duke mohuar dhe duke pohuar skajsmerisht. Tek Mopasani, sipas Tolstoit, mungojn t gjitha referencat e moralit, relegjionit, patriotizmit. Tolstoi nuk don ta kuptoj se evroperndimort po shkonin drejt nj letrsie moderne, kur ky (Tolstoi), me krrabn
1
L. N. Tolstoi Mbi letrsin fq. 211
baritore n dor si patriark biblik po shkonte gjithnj drejt Voskresenies s ortodoksizmit rus. Sipas qndrimit moral, prototipi ortodoks, si n kt rast Ana Karenina, mund t mashtrohet pr nj koh nga djalli i epshit, por Fausti i gjinis femrore ruse duhet t pendohet, edhe t flijohet n njfar altari kombtar. Sipas qndrimit moral, Tolstoi e paraqet Ana Kareninn n dy skema:
E n tr o p ia e m o h im it
b
E pshii m ohuar
Qndrimi moral i Tolstoit, sipas skems ideomorale t t gjith letrsis ortodokse, sguxon ta l lexuesin as protagonistin n gjendje e par. Me ndihmn e skems s dyt, shkrimtart rus, si Bulgakovi me fshesn fluturuese, i shptojn protagonistt nga skema e mohimit t moralit. N skemn e dyt t pendimit flijues, Tolstoi e shpton Ana Kareninn me aktin e lart t pendimit:
b
P e n d im i f liju e s
N skemn e flijimit t Ana Karenins ka di nga flijimet e tragjedive greke, di t flijimit biblik, e di t
patriotizmit rus. Tek shkrimtart e Lindjes do t ngulitet vetem procedimi aksidental i prralls pr ta ruajtur t pastr higjenn shpirtrore t lexuesit. Kt higjen shpirtrore t lexuesit t ruajtur nprmes trekndshit t mohimit e pastaj nprmes trekndshit t pohimit, si n t gjitha veprat e moralit t lart, Aleksej Maksimoviq Pjeshkovi (Gorki) n veanti ia prshtati realizmit socialist Zyrtar t vitit 1936. Gorki ssht shpikes i veprave autoritative, ato gjendeshin kudo n letersin ruse, si tek Bjelinski, ernishevski ... Sholohovi, Leonovi, Aleks Tolstoi, mbase edhe Pasternaku e Solzhenicini jan prodhim i letersis autoritative. Procedimi evroperndimor i sht shmangur paksa letrsis s trekndshave autoritativ t aktit uniform moralopolitik. N kt letrsi procedimi i sintezs, tenton t barazohet tipologjikisht e gjuhsisht n njfar kompozicioni m t estetizuar. Ema Bovari, nj protagoniste q mund ta takojm do dit, barazohet me strukturimet e vogla kompozicionale, gati t barabarta me strukturimet sintaktike t fjalive t Floberit. Trsia e ktyre mikrostrukturave t ngjeshura krijon sintezn kontinuitive t tipologjis s makrotekstit. N veprn e Floberit, pr shembull, lexuesi as studiuesi nuk mund ta prcaktojn kufirin paradoksal midis trekndshit t mohimit dhe t pohimit. Studiuesit e letrsis shqipe e kan t vshtir ta caktojn vendin e letrave shqipe n kt mes, megjithse studiuesit gjuhn shqipe e locojn n grupin e Evrops juglindore me atribute mjaft sizmike me origjin iliro-evropiane apo dakolindore q ende n gjuhsi hamenden n nocionet kentum e satem. Kjo nuk sht pr letrsin shqipe aq vendimtare sa faktort politik, veanrisht t ktyre gjashtqind vjetve t fundit, t lidhur ngusht me ndikimet e dhunshme t Lindjes, m shum sllavobizantine e m pak turke.
N kt rast do t bjm nj pyetje shum t domosdoshme: a flasim, a lexojm dhe a mendojm logjikisht?! Ekonomia gjuhsore e leximit, e mendimit, m s qarti perceptohet sipas shenjuesit dhe t shenjuarit, si elementet themelor t sintagmave, fjalive, e deri tek teksti letrar. Natyrisht, e njjta pyetje, po aq e doemosdoshme do t bhet edhe pr tipologjin e letrsis shqipe. Do t kalojn koh pr tu liruar nga trekendshat sintaktik, latin, bizantin, ortodoks, oriental e deri tek ai i fundit ideologjik.
243
Ku gjendesh ti gjuh dhe tipologji e letrave shqipe?
Ku gjendesh ti gjuh dhe tipologji e shqipe?
letrave
N fillim ishte fjala. Nse kombinatorika e elementeve gjuhsore bie n parole (n t folurit), ather rregullat sintaktike fitojn status t dyfisht. Ta marrim la langue(gjuhn), si sistem forme (kolektive, vr. jon), ndrsa parole si prdorim (individual, vr. jon) t ksaj aftsie, sepse kjo aftsi ngrthen diturin dhe kombinatorikn e elementeve, aplikimin e rregullave t kombinatoriks1) N fund t ktiji konstatimi t linguistiks sosyriane mtohet deklarimi pak m decidiv: ciln nga kto t dyja: parole apo la langue, i preferon si referenca t ndikimit shkrimtari n veprn e vet. Do t dukej pak i uditshm konstatimi, po t pranohet fakti, se shkrimtart e moralit, religjionit, patriotizmit, vanrisht t librit t autoritetshm t socrealizmit, apo si e quajm letrsin e angazhuar, kryesisht e preferojn la langue (gjuhn) m tepr se parolen (t folurit). Ky nocion gjuhsor(la langue) (gjuh e sistemit, e ideologjis kolektive), m i ngurosur, m i skematizuar, u prngjet kshtjellave, monumenteve, tempujve, me nj tautologji shum t lasht e biblike. Sintaksa e saj sht ndrtuar krahas piramidave, me arkitektur t autoritetshme faraonike.
1
*Xhonatan Kaler, Sosyri themelues i lingvistiks moderne, fq.34
parole sht aplikacioni; prditshmria e kombinatoriks gjuhsore - sht pikrisht t folurit q prdoret pr denoncimin moralo-politik t nnshtetasve, sht ajo fjali individuale q mund ta shpie secilin n burg, sht sinkronia e gjall e gjuhs. Bazuar n mendimin e par, la langue sht plotsisht abstrakte dhe sistem formal. Ai (Sosyri) fjalit i trajton si t rastsishme, t cilat locohen n parole, e jo si entitete t la langue-s1) Mendimi i Sosyrit merr rndsi t veant pr letrsin shqipe, e cila, kryesisht, q nga fillimi konsiderohet e angazhuar. la langue sht gjuha zyrtare e pushtetit, t ciln shkrimtari i totalitarizmit e pranon si determinant t mendimit, si formul politike. Gjat leximit t veprs letrare, lexuesi, krahas la langue-s manuale t veprs, do ta krijoj imazhin individual t vendit, t ngjarjes, t personazhit, sipas liris s prodhimit individual t fjalis s Sosyrit. Lexuesi interpretimin e veprs letrare e shpreh m tepr sipas efektit t parole-s ndrsa shkrimtari dhe teoricienti i letrsis sipas la langue-s. T gjith njerzit q e kan lexuar, pr shembull, veprn e njohur t Dostojevskit Krimi dhe dnimi e, q bashk me Raskolnikovin kan hyr n dhomn e Alona Ivanovns, se kan t njjtin prkufizim pr dimensionet e dhoms, pr inventarin, pr konstruktin fizik t plaks, pr t gjitha konstelacionet psikofizike, pr tmerrin n fytyrn e viktims s dyt. la langue manuale ruse, e veprs Krimi dhe dnimi, krijon librin autoritativ duke e nxjerr Raskolnikovin nga dhoma e Alona Ivanovns pas krimit t dyfisht. Publiku i verbr i Dostojevskit ende jeton, flet, ushqehet si njeri i gjall e se ka t qart se ktu kemi dy libra. Libri Krimi sht shkruar sipas prodhimit individual t fjalis s parols, andaj publiku i verbr i Dostojevskit sipas ksaj fjalie, m n fund, doemosdo do ta kuptoj se Raskolnikovi edhe sot e ksaj dite
1
*Xhonatan Kaler, Sosyri themelues i lingvistiks moderne, fq. 34
245
ka mbetur i nemitur n dhomn e plaks me sopatn e prgjakur n dor. Do t kaloj shum koh deri sa analizat shkencore t arrijn ta nxjerrin Raskolnikovin krejtsisht t prgjakur nga dhoma e krimit pr ta drguar jo n gjyq, n internim, n burg, por n spital. N pjesn, apo m mir t thom, n librin e dyt Dnimi, Dostojevski prdor la langue manuale t moralit bizantin pr ta ringjallur Lazrin e letrsis ruse. Si n do vepr evrolindore edhe vepra Krimi e dnimi, me titull t dyfisht, strukturohet n dy skema: 1. Skema e krimit:
E n tr o p ia e k r im it
b
R e a liz im i i k r im it
2. Skema e dnimit (pendimit, ringjalljes shpirtrore):
E n tr o p ia e p e n d im it
b
R in g j a l l j a s h p ir t r o r e e R a s k o ln ik o v it
Pozita e la langue-s s shkrimtarit n letrsin evropiane filloi t ideologjizohet edhe m tepr kur u paraqit njfar lexuesi shum i autorizuar q intervenon n vepr me referencn politike duke rikrijuar, jo vetm iden, por gjith strukturn e veprs. Q n fillim t letrsis, t asaj q e njohim si tragjedi apo komedi t antikitetit, paraqiten ndrhyrjet e regjisorve, skenografve, aktorve ... q smund ti quajm lexues apo kompilator, t aplikacionit politik, me prgjegjsin e lojs n sken. Regjisori sht lexuesi m prepotent, i cili me improvizmin moralopolitik t skens imponon imazhin unik duke apstrahuar intimn krijuese t lexuesit. (Regjisori sht kompilatori i dyt pas shkrimtarit, q krkon disiplinn e lexuesit). Tragjediant grek, pr hir t popullaritetit reklamues, i kan br kompromiset e para, pastaj edhe aranzhmanet me at lexuesin prepotent, q m s pakut e ka respektuar autoritetin e shkrimtarit dhe t drejtn rikrijuese t lexuesit, sepse kurr ssht njsoj sikur t lexohet nj vepr drejtprdrejti nga libri, sikur t rilxohet po ajo vepr nga skena. Mbase n kohn e Eskilit, Euripidit, Sofokliut, skena ka realizuar efekte shum m praktike se n kohrat e mvonshme, meq ather libri ishte tepr i rrall, i pamundshm t gjendej n dorn e secilit. Shkak tjetr, po aq i rndsishm, ishte edhe analfabetizmi i shumics s popullsis. Vnia n sken e tragjedive apo komedive kompensonte vet librin e rrall, mosnjohjen e alfabetit, kompensonte ritualin vizuel t moralit, dhe s fundit animizonte politikn populiste, duke i njjzuar spektatorin dhe lexuesin. Spektatori nuk kishte njohuri paraprake pr librin e Eskilit apo t Euripidit andaj leximin e tragjedis apo komedis e bnte sipas interpretimit n sken, ndrsa lexuesi q kishte krijuar m par imazhin intim pr veprn e lexuar, duhej t konfrontohej me interpretimin skenik. Q nga koha e antikitetit kompilatori politik e dinte se lexuesi dhe spektatori
247
sishin t barabart: spektatori lexonte nga interpretimi skenik kurse lexuesi e delexonte t njjtin tekst nga skena. Ktu thon z fill afarizmi politik dhe afarizmi ekonomik i artit. Afarizm ekonomik t mirfillt ska n letrsin evropiane. Afarizmi politik i mbron interesat e pushtetit, duke e br unitetin skenik t veprave, ndrsa afarizmi ekonomik parodizon bukur lirshm me naivitetin e lexuesit q beson n kt afarizm. T dyja kto interpretime e dmtojn lexuesin e mirfillt, at lexuesin q n do shoqri sht i rrall e i paprfillshm. Akti i regjisorit t afarizmit politik nuk guxon t dalloj nga autoriteti i pushtetit, sepse e legalizon unifikimin vizuel, auditiv, iden, mesazhin, nprmes sistemit t la langue-s. N psikanaliz la langue identifikohet me gjuhn e arketipit kolektiv, ndrsa tek Sosyri shpjegohet si sistem shenjash t kodifikuar arbitrarisht. T dy shembujt sndryshojn esencialisht nga njri-tjetri. Shembull i veuar i dukuris s manualitetit t la langue-s dhe aplikimit t parole-s n sken, do t shrbej angazhimi i regjisorve t Lindjes dhe atyre t Perndimit, q i kan vn n sken sa her veprat e Dostojevskit. N manualitetin moralopolitik t regjisorve t lindjes mbijeton angazhimi i la langue-s morale, religjioze, sllavoortodokse, ndrsa parodizimi i vnies n sken t ktyre veprave, sipas aplikacionit t parole-s, priret kah fjalia individuale aq e rrezikshme n politikn ditore. Prirjes manuale t la langue-s morale, patriotike, folklorike, e m n fund ideopolitike, ska mundur asesi ti shptoj q nga zanafilla e saj as letrsia e vogl shqipe dhe as letrsit tjera, poaq t vogla ballkanike. Procedimi i par i pushtetit totalitar, n Ballkan i prhershm, q nga pushteti i perndive e deri tek pushtetet nacionaleshoviniste e sockomuniste, i ka detyruar prpiluesit e teorive t letris, t historis s letrsis dhe t veprimtarive tjera kulturore ta pranojn iden
unikate n letrsi dhe ngathtsin autoritative t la langue-s n gjuhsi.
249
Gjuha si baz ku krijohet mendimi
Fjalia Neolite dhe fjalia e homo politikusit
N fillimi ishte Fjala - thot Bibla N fillim ishin tre - thot linguistika. Kta t tre ishin: folsi - bashkbiseduesi - objekti, krejtsisht analog me fjalin e fort predikative t sintakss: subjekti - predikati objekti. Qe nga Bibla, vendin e folsit e z rrfimtari, pr tu shndrruar m n fund n shkrimtar. bashkbiseduesi, me zbulimin gjuhsor t entropis s veprimit, u shndrrua n protagonist. objekti u shndrrua n lexues; n shtpin e t cilit prfundonin t gjitha referencat morale, patriotike, politike, ideologjike, e kamos tjetr. Trekndshi linguistikotipologjik strukturalisht barazohet:
B a s h k b is e d u e s i ( P r o t a g o n is t i )
b c a
F o l s i ( S h k rim ta r i)
N kt shembull analizohet, sipas rikonstruktimit fosilor t trekndshit linguistik, korrespondimi fillestar nga folsi - bashkbiseduesi- objekti, vetm kur t tret ishin n afrsi t prhershme fizike. N kt faz t t folurit t
gjymt, gjestikulacioni, si t folur m tepr intuitiv, i zvendsonte nocionet e fjalve pak m abstrakte, si jan foljet. E marrim, pr shembull, n kt faz t gjuhs, bisedn e dy personave. folsi e shpreh fjalin: un ta jap ty gurin. Ksaj fjalie neolite ather, i mungonte kompozicioni autonom, i mungonte pikrisht folja dhn. Mungesa e ksaj foljeje slejonte formimin e kompozicionit t qndrueshm t fjalis, prandaj nga shkaku i ksaj mungese nuk mund t bisedohej pa qen n afrsi fizike t komunikimit: folsi (un); bashkbiseduesi (ti); objekti (guri). Pranin e doemosdoshme fizike t treve, pr ta materializuar kompozicionin e veprimit, do ta quajm faza e fjalis neolite: un ty kt, ku fillojn konturat e para t fjalis. Kjo fjali, bashkbiseduesin dhe objektin, ende si kishte caktuar n kndet e veta funksionale t trekndshit sintaktik. Fjalia neolite, pa elementin foljor, do t rikontruktohej n kt mnyr:
* b U n a c
* ) m u n g o n e n tr o p ia f o ljo r e
T y (a t ) g u rin
Brenda ksaj fjalie smund t shprehej mendimi, nse do t mungonte objekti. Bartja e objektit prej folsit tek bashkbiseduesi, ose anasjelltas, i referohet ksaj fjalie arketipe. M von nj shenjues m konvencional por i artikuluar fonetikisht do ta shnonte veprimin, si jan foljet: dhn, kap, marr, zn ...
251
N kt faz t zbulimit t entropis s veprimit t formimit tingullor t foljes, u formua fjalia predikative e sintakss s antikitetit. Atena doli nga koka e Zeusit e hyri n fjalin predikative t Aristotelit. Pas ksaj fjalie si dshmon paleografia filluan tekstet e shkruara, ku vendin e folsit e z rrfimtari e pastaj shkrimtari; vendin e bashkbiseduesit e z protagonisti; vendin e objektit e z lexuesi. Letrsia i kaprcente shekujt e shkrimtari protagonisti - lexuesi jetuan n korrespondim t referencave morale, patriotike, folklorike, pr tu skllavruar, prfundimisht n trekndshin policor t letrsis socrealiste. N kt trekndsh policor skishte m lexues n kuptimin e mirfillt t fjals por kishte hetues policor, t burgosur dhe t friksuar n burgun psikopolitik. Tek secili, gradualisht, rritej shqisa e ndrojtjes policore dhe krahas ksaj frike rritej gabimi logjikogjuhsor. N fund t ksaj rruge t humbur tipologjikogjuhsore, jo vetm pr shkrimtarin, apo n prgjithsi, pr intelektualin sockomunist, kudo qoft ai, do t vlente thnia: Njerzit q jan dshmitar t ngjarjes s lazrit jan t lemeritur. Po ndodhi q gjysma e bots, dshmitare e ringjalljes s gjysms tjetr t bots nga vdekja politike, lemerin nuk e ka shfaqur pr shkaqe t metabolizmit t shkatrruar. Ather ta plotsojm kt apati me thnien e dyt t Borhesit: ... po ndodhi dy e her e mbinatyrshmja nuk sht m e tmerrshme. E mbinatyrshmja po ndodh po jo dy her. sht hera e par n historin e njerzimit q gjysma e bots po del nga tirania ideokomuniste pr t hyr n botn e demokracis. Kjo dalje sht di e paprovuar m par n planetn ton. Shkimtari, intelektualt, e shum struktura t tjera t skllavruara nga metabolizmi socrealist, t skllavruara deri tek fanepsja politike sa q para mrekullis politike shprehen: Madje edhe jetn t ma merrte do t besoja n t. (Jovi
13:15). Sot po kta njerz orvaten dshprueshm tu reshten veseve sintaktikotipologjike. Shkrimtari duke e shpallur veten t vendosur nga kndi i socrealizmit tenton n mnyrn m t pamshirshme ta kthej lexuesin shqiptar edhe njher n fjalin neolite. Tash shkrimtari ideologjik tenton t vendoset nga kndi i subjektit politik, pr t kaluar n kndin e lexuesit:
P ro ta g o n is ti
b
Lexuesi ( s h k r im ta r i)
* ) D u k e k r k u a r d is id e n c n s h k r im t a r i s o c r e a lis t n k o h n e s t ih i s s d e m o k r a c is k r k o n s h p tim n k n d in e le x u e s it
Shkrimtari socrealist krkon strehim politik n kndin e lexuesit, sepse duke u vendosur n kndin e lexuesit mendon ta fitoj menjher t drejtn e disidencs. Tash lexuesi shqiptar duhet t fajsohet pse ska ditur ta lexoj veprn, dhe detyrohet ta rilexoj po at vepr nn tutelen e shkrimtarit. Por edhe gjith jetn t rilexohet kjo vepr socrealiste sdo t jap tjetr vese rezultatin e par. Gradacioni i leximit ka ekzistuar edhe n tekstet e vjetra filozofike por ky gradacion ka pasur efekte t risive metagjuhsore. Pr kt do t na shrbej ky tekst fort origjinal i komentuar sipas lihtning-uit t Borhesit: the story is well known of the monk who; going out into wood o mediate, was deteined there by song of a bird for three hundred years; which o his consciousness passed as only one hour. (newman:
253
a grammar of asent, note iii). Ky tekst rekomandon tri lloje progresive t leximit: 1.Leximi i tekstit t qart, t cilin murgu e njihte mjaft mir (the story is well known of the monk), tregon gjendjen e par reale t intelektualit t angazhuar n letrsi, filozofi, apo n kt rast n tekstin fetar. 2. Faza e meditimit dekartian t murgut, midis tekstit t njohur (the story) dhe kngs s zogut (song of the bird). Kjo faz e meditimit murgun do ta shpie kah nj prvoj intuitive dhe shum prjetuese. 3.Leximi i reminishencs s figurs, jasht tekstit, (song of bird - knga e zogut), q murgut i mundson mnjanimin e tekstit t angazhuar (the story ...well know) por edhe mnjanimin e gjysmtekstit mediativ (to meditate). Ky murg preferon gjendjen e tret, gjendjen m poetike, i ngopur nga teksti i angazhuar dhe nga oshenaria mediative. Knga (e zogut sht m e mir n qoft se na (e) e ndien zemra sepse sht shprehje dshire e jo prshkrim i ngjarjes (Borhes). N qoft se murgu i tektit t gradacionit, pr vete dhe pr lexuesin, i provon tri gjendjet transformacionale: prej the story, n meditate, pr t sosur n song of bird, duke i dhn vetes dhe lexuesit m n fund lirin e natyrshme t prjetimit, shkrimtari socialist tenton ta mashtroj lexuesin me t njjtin tekst dhe me mjete t vjetruara gjuhsore. Kto tri faza t tekstit q shnuam m lart, i prkasin zhvillimit gjenerativ drejt shklqimit poetik t gjendjes shpirtrore. Kt shkallzim gjenerativ nuk mund ta shfrytzoj shkrimtari socrealist, duke e mtuar lexuesin ta rilexoj t njjtn vepr nn tutelen, me gjuh t kontaminuar politikisht. N kt rilexim shkrimtari socrealist krkon ta bind lexuesin e prmuar doemosdo, se ai shkrimtar paskesh qen brejtsi politik i pushtetit nga brenda, meq Partia pasksh vepruar
me ngathtsi dinosauri. Andaj ky disidenti i letrsis shqipe ia paska nxjerr pushtetit totalitar t vetmin sy polifemik. Po, le t shptoj shkrimtari! Lexuesi prap le t mbetet n klaustrofobin e trekndshit politik t letrsis shqipe! T gjith kta shkrimtar socrealist prpjekjet e tyre artistike orvaten ti vendosin n mnyr diskrete jasht tekstit. Ata don t thon se skan dashur t dalin jasht asociacionit sikur tek muzika, piktura, baleti, pantomima ... vrtet n kto arte shpaloset liria e prjetimit por ktu mungon ideja, koncepti ... q shkrimtarit socrealist i ndalohej. Figura, n thjeshtsin e vet, nuk krkon kurrfar njohurie. Ajo i prket kryesisht ndrdijes. Sipas mnyrs s shprehjes, ajo ende sht e re; sht gjuh e re. Me risit e figurave t veta, poeti sht n burimin e gjuhs. Pr ta caktuar saktsisht s mund t jet fenomenologjia e figurs poetike, pr ta vrtetuar se figura ekzistonte para t t menduarit, duhet thn s poezia m par sht fenomenologji e shpirtit se fenomenologji e mndjes njerzore. Pr kt duhej qmtuar dokumente mbi vetdijen ndrruese1) Ne nuk jemi n gjendje t meditojm n nj lmi e cila ka ekzistuar para gjuhs. Bile, edhe, nse kjo tez n dukje e pamundson thellsin ontologjike, duhet t na lejohet si hipotez, pr shkak t tipit adekuat q studjojm n lmin e imagjinats poetike. Sipas ksaj, figura poetike, paraqitja e logosit, pr ne personalisht, sht novatore2) Disa thon se ekziston liria absolute e prjetimit prpara zanafills s mendimit, kurse t tjert thon se transparenca e gjuhs nuk lejon asnj mendim prpara se t ekzistonte vet ajo (gjuha). T trett jan shkrimtart e
1
Gaston Bashlar Poetika prostora, Beograd 1969, fq. 5 Gaston Bashlar Poetika prostora, Beograd 1969, fq. 10
255
socrealizmit q kan zbuluar veset sintaktike n gjuhsi dhe veset tipologjike n letrsi. Kjo gjendje gjuhsore e sockomunizmit nuk e lviz njeriun as drejt gjendjes s frymzimit t par e t virgjr, as drejt logjiks gjuhsore; ajo e aplikon gjuhn e gjymt politike sipas ktyre kritereve ideopolitike: 1. T reduktohet koncepti (fjala) vetm n dimensionin ideopolitik: a. sipas pozicionit t fjals brenda tekstit b. konsumimi politik i ktij pozicioni deri n rrezikshmrin e fjals. c. vendosja e fjals n tautologjin politike. 2. Sintagma: a. shenjuesi i reduktuar ideologjikisht b. i shenjuari i prshtatur ideologjikisht me shenjuesin. c. tautologjia strukturale e elementve prbrs t sintagms. 3. Fjalia: a. dominimi i subjektit ideopolitik. b. predikati i aksionit politik. c. objekti i psimit t prhershm ideopolitik. 4. Teksti: a. teoria e seleksionimit. b. trsia e gjuhs - sinkronia ideopolitike kolektive. c. fjalia ose bashksia e fjalive q paraqet shqyrtimin e nocioneve politike. 5. Mesazhi: a. sistemimi gjuhsor (fotografia akustikepolitike). b. referenca (porosia e shembullit politik). c. i referuari (objekti mbi t cilin bie porosia politike). 6. Kodi:
a. aftsia e shenjit ta transmetoj impulsin politik. b. sistemi i kodifikimit t shenjave brenda t folurit. c. gjuha manuale. T gjitha kto nyjtime ideopolitike t gjuhs n letrsi, n historin e letrsis shqipe, n t folurit e prditshm, sipas ksaj paraqitjeje e tregojn smundjen transformacionale e gjenerative t gjuhs shqipe, si dhe t gjitha gjuhve t totalitarizmit. Andaj, sht sa e dhembshme, po aq e natyrshme q shtetasi i totalitarizmit t mos mund ta shpreh nj sintagm logjike apo nj koncept t trsishm logjik. Sot, kur gjendemi mu n qendr t mrekullis reformatore, sht e natyrshme, pr t mos thn e domosdoshme, t bhen gabime logjikogjuhsore, qoft n shtypin demokratik, qoft n komentimet politike, n interpretimet historike, sociologjike, e deri tek bisedat m t thjeshta. Smundja logjikogjuhsore ka koh q ishte shndrruar n atavizm organik, aq sa sot, sipas gjuhs e t folurit q i prdorim ne shqiptart nuk dihet ku fillon demokracia e ku prfundon diktatura. Sfidimi moral, religjioz, patriotik e s fundi ideologjik q i sht br sistemit logjikogjuhsor t gjuhs shqipe n diakroni dhe n sinkroni q shum shekuj, e ka vendosur metodologjin e tekstit e t kontekstit, t t menduarit, t t folurit e deri tek caku i fundit i veseve sintaktike e tipologjike. Meq tek shqiptart nuk ekzistonte kohezioni obligator i fjals, sot shtetasi shqiptar orvatet euforikisht, t konvertohet ideologjikisht pa lvizur aspak nga simonia1) politike e fjals. Secili shqiptar, e t gjith, stisim alibin e disidencs, pa e kuptuar se veset sintaktike zbulojn raporte tinzare midis njerzve, zbulojn njeriun, shoqrin e paaft t mendoj e t flas logjikisht. N alibin e disidencs s hit, fjala shqipe zbulon karakterin e kontradikcionit, apo karakter t dyfisht: t mohimit e t pohimit t njkohshm. Mu n midis t ktij
1
Simoni; shitja e vlerave t kishs, shitja e sakramenteve, tregtia mkatare
257
konflikti pohim-mohim t fjals, shqiptart m tepr se t tjert duhet t pyesin, jo vetm lexuesin, por t gjith shkrimtart: pse Kont Ugolini u gjend n Ferrin e Dantes? Kont Ugolini nuk do t kishte shkuar n Ferr sepse skishte br mkate por psikika hakmarrse e detyron ta mohoj parajsn. Ugolinit nuk i mjaftoi dnimi i Hyut q i ka dhn Ruxherit, por me vetdshir e zgjedh burgimin e prjetshm q ti hakmerret personalisht armikut t vet. Kushdo qoft n jet t na z rrugn - q shpesh ndodh n marrdhniet e komplikuara jetsore! - menjher ndrra sht e gatshme ta shkatrroj, edhe sikur t jet ai baba, nna, vllai, motra, bashkshorti, e t ngjashm!1) Pse mu ndrra? Gjuha e ndrrs sht m s shumti e liruar nga koncepti, nga interpretimi i sakt, ashtu si e ka shpronsuar fjaln totalitarizmi politik. Pikrisht ksaj pyetjeje ka tentuar ti qndroj prball kristianizmi ortodoks i Solzhenicinit me vet titullin e veprs N rrethin e par, i cili fillon nga rrethi i Ljubjanks (burgut) t Mosks. Rratht e ktij burgu thellohen andej kah Sibiri. Ferri i Dantes dhe Gullagu sovjetik, sipas Solzhenicinit jan krejtsisht identik. Ktu Solzhenicini e ka br nj gabim, n dukje t par teknik, ndrsa n esenc gabim logjikogjuhsor, prej t cilit m von, shum von, do t lirohen banort e sockomunizmit; gabimi qndron pikrisht n sintagmn titullare t veprs Rrethi i par, n vend se t jet titulluar Rrethi i dyt. Rrethin e par t Ferrit t Dantes e ka urbanizuar, shum koh para Solzhenicinit, pa asfar ideologjie, psikanalitiku Sigmund Frojdi me agresivitetin rrnues t egoizmit t njeriut. Sipas ksaj analize psikanalitike, t thn kaq pamshirshm, far lufte prbindshe do t jet br n shoqrin sockomuniste, ku secili ka luftuar kundr secilit, t gjith kundr t gjithve, pr nj vegjetacion t vyshkur
1
Sigmund Frojd Uvod u psikoanalizu, Novi Sad 1969, fq.189
biologjik. Pra atdheu i shtetasve t socializmit, i tri, ka qen Rrethi i par i Ferrit, ndrsa burgu klasik n kuptimin solzhenician duhet t filloj nga Rrethi i dyt. Duke e lexuar veprn e Solzhenicinit N rrethin e par ose Pavijonin e kancerit, apo m t lemeritshmin Arqipelagun Gullag, me lemeri leximi, do t bjm pyetjen se n cilin rreth t Ferrit politik do t vendoseshin abakumovt, mollotovt, jakonovt apo rusanovt, t cilve su mungonte entuziazmi dhe besimi politik ndaj komunizmit, ndaj Stalinit, por asnj sekond se kishin jetn t sigurt. Pra Rrethin e par t Ferrit t gjith banort e kshtjells sockomuniste e prjetojn, pa asnj prjashtim; t gjith e denoncojn politikisht njri-tjetrin vetm pr nj or jet m shum. N cilin rreth t Ferrit do t gjendej Natalia Pavllovna, edhe pse, sipas Solzhenicinit, ajo ssht e burgosur. Ajo e viziton t shoqin Gerasimovin q ishte i burgosur dhe me dshprim molepss i thot atij: Vetm tri vjet, e ndrpret ajo e fyer, e vetdijshme se i dridhet zri dhe duke ditur se smund t prmbahej, vetm tri? Pr ty - vetm! Pr ty, t lirohesh menjher, do t ishte e padshirueshme. Ti jeton midis shokve. Merresh me punn m t preferuar. St ndjek askush. Ndrsa mua m kan przn nga puna, skam m t jetoj. Askund sm pranojn n pun. Smundem m. Skam fuqi. Smundm m ta mbijetoj nj muaj. Do t kishte qen m mir t vdes. Fqinjt m dbojn aq sa munden. Ma kan hedhur valixhen, ma kan zhgulur raftin nga muri, e din se smund ta them asnj fjal. E din se mund t m przn nga Moska. I kam ndrprer shkuarjet tek motrat, tek teze Zhenji; t gjith m dbojn, t gjith thon se skan par kso t krisure. T gjith m kshillojn t ndahem nga ti e t martohem srish. Kur do t prfundoj kjo? Vetm shiko se ka mbetur nga un. I kam mbushur tridhjet e shtat vjet. Edhe tri vjet do t bhem plak1)
1
Aleksander Solzhenicin U prvom krugu, Rijeka 1969, fq.224
259
Natyrisht se ky ishte realiteti i prjetuar nga vet shkrimtari dhe nga t gjith shtetasit e tjer t BRSS-s. Gerasimovi gjendet n kuptimin hapsinor brenda n burg ndrsa e shoqja, Natalia n liri, - jasht burgut. Andaj pikrisht rrfimi i Natalia Pavllovns konfirmon eksperimentalisht at analizn e pamshirshme t Frojdit pr ndrrn shkatrruese. Natalien e dbon do gj, e dbon gjithkush, por kjo sjellje n sockomunizm ishte dbim biologjik, denoncim patologjik e politik vetm q t jetohej. N fund t rrfimit t Natalie Pavllovns, prap pason pyetja: n cilin rreth t Ferrit gjendet Natalia Pavllovna si qytetare e lir e BRSS, e n cilin rreth t ferrit gjendet Gerasimovi i burgosur? Natalia Pavllovna, me t gjith banuesit e socializmit, t quajtur sipas pushtetit t Stalinit qytetar t lir, banojn n Rrethin e par t Ferrit komunist. Prej Gerasimovit t Ljubjankes (burgut) t Mosks, e deri tek Luciferi politik, mbesin edhe shtat rrath pr banort e kateve t nndheshme t burgut. Pikrisht pr kt fakt, duhet renovuar arkitekturn e veprs Rrethi i par t Solzhenicinit duke e urbanizuar rrethin e par me t gjith shtetasit e BRSS-s. Pra Gerasimovi i burgosur sipas urbanizimit dantesk duhet t gjendet n rrethin e dyt t ferrit politik ndrsa Natalia Pavllovna, si qytetare e lir duhet t banoj n rrethin e par. Ata trekndshat e rrokullis hyjnore t Dantes: Ferri, Purgatori, Parajsa, nj pjes t t cilve Solzhenicini i konsumon sipas analogjis s procedimit policor t totalitarizmit, anulohen si t paqn, si antidialektik. Do t kemi shpjeguar edhe m par se sockomunizmi, si diktatur m e prsosur n historin e njerzimit vetm nga prmbajtja e ferrit politik e krijoi trekndshin m t tmerrshm policor, qoft n letrsi, n histori, n sociologji, e deri tek raportet m t thjeshta jetsore:
T b u rg o s u r it p o litik
b
Q y te ta r t e li r
P u s h te tm b a jt s it
N trekndshin policor, kndi A dhe kndi C jan minierat e vetme, e t sigurta pr ta furnizuar kndin B. Nga t gjitha strukturat e pushtetmbajtsve, q me veprimet e tyre t pamshirshme politike lektisin pr ta ruajtur kndin e tyre policor, marramenthi, brenda nats, mund t kalojn prej kndit A n kndin B; prej funksionarit t bhet i burgosur. Banort e kndit C, po aq tentojn ta ruajn pozitn e tyre t qytetarit lojal, por me t njjtn shpejtsi mund t shkputen nga kndi C pr tu vendosur n kndin B. Edhe t burgosurit e kndit B lektisin pr pozita m t favorshme n rratht sa m t eprm t ferrit. Secili prej ktyre personazheve t trekndshit metabolik duhet t denoncojn e vetm t denoncoj politikisht. Ndryshe nuk mund t jetohet. Pushtetmbajtsit duhet ta denoncojn njri - tjetrin pr t shprehur besnikrin ndaj Prisit t Partis. Qytetart e lir e denoncojn njri - tjetrin deri n armiqsi t thell pr ta ruajtur pozitn e qytetarit revolucionar e besnik ndaj Partis e Prisit. Bhet pyetja: pr far pozite, pr far privilegje, bn denoncime, spiunime, i burgosuri, kur ai tashm ve gjendet n burg? Prgjegjen e ksaj pyetjeje m s miri, nga prvoja e vet, na e jep Aleksandr Solzhenicini n veprn Rrethi i par, q ne do ta quajm Rrethi i dyt. Nj i burgosur politik q ka ardh nga Sibiri n Lubjankn e Mosks, me kto fjal i drejtohet nj t burgosuri t mparshm t burgut t Ljubjanks: Kuptoni, Lev Grigori, i fliste Rubinit nj i posaardhur, koka m sillet vrdall nga kto ndryshime t
261
befasishme. I kam mbushur pesdhjet e dy vjet, kam prjetuar smundje vdekjepruese, kam qen i martuar me gra t bukura, kam pasur djem, kam pasur shprblime akademike, por kurr, asnjher, skam qen kaq i lumtur deri n paskajshmri sikur sot! Si e kam arritur kt? Nesr askush sdo t m nxjerr jasht n ujin e akullt! Katrdhjet dekagram gjalp! Buk t zez - N tavolin! Librat sjan t ndaluar! guxon t rruhesh! Gardiant si rrahin t burgosurit. far dite madhshtore? far lartsie llamburitse? Mbase kam vdekur? Mbase kjo sht ndr? Mbase gjendem n qiell? Jo zotri i dashur, i tha Rubini, ju jeni n ferr, ashtu si kemi qen edhe m par. Por keni hipur tek m i miri dhe m i larti rreth - deri tek rrethi i par. Pyetni se sht Ljubjanka? Do t thoshim se nocionin e sharashks (lloj burgu n kohn e Stalinit vr. jona) e ka stisur Dante. Ju kujtohet se Dante shum koh e ka ar kokn ta shpik nj vend pr dijetart antik. Ishte detyr kristiane q pagant t hidheshin ne ferr...1) Solzhenicini sharashkn e Mosks e identifikkon me vendin e dijetarve antik ne Ferrin e Dantes. Kozmogonia e Komedis hyjnore ishte shum m i gjer se ferri politik i Solzhenicinit. Tri katet e ngrehins s Dante Aligerit ishin te urbanizuara sipas strukturs s autoritetit t Bibls. Parajsa biblike prher ka qen e banuar me protagonist t devotshm - krejtsisht pozitiv. Sipas Prugatorit t Dantes bhen prpjekjet e para e t prkohshme t pranohet njfar protagonisti i identitetit. Purgatori sht nj inkubator q prkohsisht i mban personazhet, deri sa tu dalin kraht pr t fluturuar drejt ferrit apo drejt parajss. Pra n komedin hyjnore do gj sht e determinuar, sepse do gj ndodh pas vegjetacionit t vdekjes.
1
Po aty. fq. 13 - 14
Vdekja politike n ferrin sockomunist sht nj vdekje e plot. Tri kategorit e t vdekurve politik: (A) lakejet, pushtetbajts; (B) t burgosurit ; (C) qytetart e lir, e zhvatin si bishat njri - tjetrin, pr ta prmirsuar sadopak pozitn e vet. Dialogu i Lev Grigoriit me nj t burgosur t Sibirit, i cili sapo sht kthyer n sharashkn (burgun) e Mosks, tregon pr gzimin m t madh t jets s tij. Por lexuesi, ai q ka jetuar n tiranin sockomuniste, pr asnj moment sduhet t mashtrohet se ky i burgosur mund t ket ardhur rastsisht n rrethin e par t burgut. Se ka sht duhur t sakrifikoj, t denoncoj, t spiunoj, t zhvat, n rratht m t thell t ferrit, n dem t t burgosurve t tjer, do t mbetet n varrin e ndrgjegjes s njeriut parahistorik. Njeriu sht krijes, e flashkt q e ka kufirin e durimit t torturs psikofizike; prtej ktij kufiri, m njeriu nuk e posedon vetveten. 1. E keqja historike nuk rrjedh vetm nga dobsia njerzore; historia nuk varet nga prirja individuale, nga prirja e secilit prej nesh. Si natyr dhe si jet ajo determinohet nga forcat q na mbisundojn; dhe ajo i takon sfers s fatit. Njeriu mund t tulitet n at mnyr q arsyeja ta mbisundoj hostorin, por arsyeja vetm pjesrisht mund ta prcaktoj historin sepse kobi sht i lidhur me njeriun si hija e tij.1) 2. Kur Tolstoi ua ndau tokn fshatarve t vet dhe kur vdes duke ofruar shembullin e varfanjakut e t vetmis; kjo nuk konsiderohet pun mendurake. t shkruash sht arti? ... Njeriu nuk mund ta harroj njeriun. Por ajo q varet nga secili prej nesh sht vetm di e ngjashme me lutjen. Mshira e zemrs dhe jeta brenda rrethit sht e secilit prej nesh. kjo sht historia2)
1
*Gaetan Pikon Pisac i njegova senka, Beograd 1965, fq.236 *Gaetan Pikon Pisac i njegova senka, Beograd 1965, fq.236
263
Rastin e par do ta quajm histori e rastin e dyt do ta quajm letrsi. Se cili rast e terrorizon m shum lexuesin nuk mund ta prcaktojm. Disonanca e piktimit midis historis dhe letrsis qndron tek tipologjia, prfytyrimi (imazhi), arketipizimi i frymzimit, si favore m tepr t letrsis. Ndrsa n histori edhe figurat m pikante, m t verifikuara n aspektin ekzistencial, gjithnj mbeten t mbshtjellura me lvozhgn e veprimit kolektiv. N t dy rastet vlern kryesore t informacionit e bart gjuha e prdorur nga historiani ose nga shkrimtari; n rastin e par si nivel i shkencs e n rastin e dyt si nivel t ndrgjegjes. Q t dy rastet, m tepr jan supozime; jan kryesisht bindje individuale, vanrisht t mentalitetit evroperndimor, ndonse shembulli sht marr nga antihistoria ortodokse. Rasti m i qart i nj gjuhe unike biologjike sht dhn nga dshmia e Solzhenicinit , ku tri kategorit tipologjike t trekndshit policor e prdorin metagjuhn e ekzistencs: pushtetmbajtsit prdorin gjuhn e akuzs s prhershme politike, qytetart lojal prdorin gjuhn e mbrojtjes s pozicionit dhe t burgosurit gjuhn pr kmbimin e pozits brenda burgut. Te fundi, t gjith e prdorin t njjtn gjuh politike, ku secili akuzon secilin pr ta mbrojtur ose pr ta prmirsuar pozitn e vet politike. Pikrisht ktu konceptohet synimi i sockomunizmit pr ta krijuar megagjuhen e akuzs s ndrsjell kolektive. Por kt procedim psikogjuhsor sockomunizmi nuk e ka shpikur krejtsisht vetm. Ai i ka prsosur metagjuhn e promovuar n t gjith letersit evropiane. Shkrimtart si Homeri, Virgjili, m shum Dante e Miltoni, ndrtuan arkitekturn e Ferrit sipas prvojs s ndrtimit t kalave, e bodrumeve t ksaj arktekture. Shkrimtart evropian pak si vullnetarisht i merrnin detyrat e prokurorit, t gjykatsit, edhe t gardianit. N kt arkitektur t Ferrit, shkrimtart i kan vendosur armiqt e shtetit sipas kritereve politike. Kt prirje historike t shkrimtarve
evropian prfundimisht e konsolidoi gjuha politike e letrsis sockomuniste. Ndrgjegja e pakt njerzore, por megjithat ekzistuese, duke e par urbanizmin e ktij ferri t konstruktuar nga njerzit e letrsis, e shtyri lexuesin evroperndimor t klith me deshprim kt diskurs, sa t drejt aq edhe emocional: Kush je ti Pabllo Pikaso dhe ku je? ka nuk gjejm n pikturat tuaja? Mos ju mungon vetm edhe Oqeani? Ti je vet muzeu i imagjinuar, i realizuar. E, kujt smund ti drejtohemi me kto fjal: poetve, filozofve, romansierve, historianve? apo t gjith atyre q arkitektonik kryesore e kan kinse metaligjerimin. Kt klithm dshpruese, pr metaligjrimet politike, lexuesi shqiptar kurr smund tia drejtoj shkrimtarit t letrsis shqipe; urbanizmi i ngrehinave t romansierve sockomunist shqiptar ishte shndrruar n dosje t mirfillt policore. N kto romane policore secili lexues, qoft ai qytetari lojal, pushtetmbajtsi, apo i burgosuri, e ndjejn rrezikun e identifikimit me personazhin negativ. Ktu edhe vet romansieri, q mendon se heret e bart kryqin e shptimit politik, ssht i sigurt se sdo ta arrij lugati i gabimit ideologjik. Nga ky rrezik as poetin smund ta shptoj ajo reminishenca e figurs thatanike, ajo reminishenc q poetit kinse ia mundsonte shumsin e interpretimeve deri n zeron e ligjrimit... Njeriu sht animal simbolicum, thon q nga moti filozofi dhe antropologu edhe psikologu edhe linguisti. Ideja racionaliste e Dekartit mbi gjuhn u gjallrua nga Linguistika e kohs son... sepse duhet t nyjtohet kuptimisht dallimi ekzistues midis njeriut dhe shtazs. sht vendimtare fakti se nuk ekziston njeri aq i retarduar biologjikisht sa t mos bj prpjekje pr lidhjen e fjalve, ndonse nuk ekziston fardo
265
shtaze, sadoqoft e prsosur ose e lindur me fat, q do t sillet sado pak ngjashm me njeriun.1) Kto dallime biologjke midis njeriut m t retarduar dhe shtazs m fatlume, n mnyr solemne e mjaft t dhembshme, do ti shpalosim edhe pr lexuesin shqiptar, pr protagonistin shqiptar, dhe pr shkrimtarin shqiptar; pr t gjith intelektualt shqiptar q nuk patn fatin gjuhsor e moral ta mbrojn dinjitetin e vet, t kombit, as ti shmangen asesi destinacionit ideor t fjals. Gjuha e diktatures sado fatlume t ket qen ska mundur ti afrohet gjuhs s lart t pikturave t Pikasos. Pas diskursit t dshmis s Solzhenicinit n Rrethin e par, n faqen e dhjet t librit, ku njeriu pas pesdhjet e dy vjetsh, pafundsisht e ndjen veten t lumtur pse ka kaluar prej rrathve t thell t burgut n rrethin e par, a thua sa sht dallimi midis animal politikusit dhe homo sapiensit? Politika totalitariste e ndal evolucionin njerzor pr ta ber njeriun homo politikues. Pas ktij konstatimi kaq dshprues mund t ngushllohemi me thnien aq shpresdhnese t biologut bashkkohor t Ludvig fon Bertalonfit: Simbolizmi sht shklqim hyjnor i cili e dallon shtazn e prshtatjes m t prsosur nga prfaqsuesi m i ult i llojit njerzor. Ai sht differentia homo sapiensa, t cilin mund ta definojm n baz t morfologjis...2) Letrsia shqipe e socrealizmit, lexuesin dhe protagonistin, po edhe vet shkrimtarin, si homo sapiense i ka privuar trsisht nga ekosistemi i fjals shqipe, duke i zbritur n provokimin m t ult biologjik. Shkrimtari i bindjes s thell t homo politikuesit, si interpretues i ideve t Partis s Puns, ishte apo sishte i vetdijshm se n letrsin
Ivan Ivi Animal Simbolicum, Beograd fq. 1 (Cit. Dekarti , 1952, fq. 209)
1 2
*Po aty. fq. 2
shqipe po krijonte hibridin animal politikusin? Ky shkrimtar, as t tjert intelektual, ende sjan t vetdijshm s ktij populli i duhet nj metaligjrim i historis pr tu liruar vetm pak nga inercioni gjuhsor i animal politikusit. Edhe n kohn e zbuless s demokracis npr trojet fort sizmike ballkanike, por edhe n t gjitha shtetet diktatoriale t Lindjes bizantine, mbijetojn specia animal politicusa, si dinosaur politik q edhe n t ashtuquajturen postdiktatur e udhheqin politiken ballkanike. Ssht e rastit, q m n fund, Evropa e ngatht e kuptoi sipas zbulimit t le mondit t qershorit t vitit 1993 se n qytetin e Beogradit ekziston specia m e ruajtur e animal politikuesit, por edhe n vendet tjera t tiranis sockomuniste. Evropa mund ta studioj kt specie, mund ta kuptoj evoluimin epokal t saj, por smund ta kuptoj gjuhn e saj, kurr smund t koordinoj dialog me t. Edhe shum koh Evropa do ta shqyrtoj me ngathtsi senile morfopsikologjin gjuhsore t animal politikusit, n mnyr q ta kuptoj alogjikn gjenetike t ksaj specie, pa arritur t kuptoj se sa e rrezikshme do t jet gjithmon specia e animal politikuesit n planetn ton.
267
N tekstet letrare, historike, sociofilozofike, filologjike, e m gjer, sistemi i GJUHS dhe i T FOLURIT sht retarduar brenda gzhojave t zbrazta gjuhsore deri tek orientimi etimologjik i fjals vetm pr favorin e referencave politike. Natyrisht se nuk dihet se sa koh e gjat dhe durim shkencor do t duhet q t arrihet t nyjtohen logjikisht, strukturalisht, e etimologjikisht, t gjitha njsit gjuhsore. Sado gjat t ndodh ky proces i shrimit t njsive gjuhsore doemosdo duhet t kaloj npr tri etapa: 1. T nxjerren t gjitha njsit gjuhsore nga inercioni i retardimit politik, duke i dhn secils njsi gjuhsore vlern sadopak t ngjashme q e kan sot njesit gjuhsore n demokracit evropiane. 2. T studiohen sistematikisht njsit gjuhsore brenda kompozicionit t dobt historikogjuhsor, bile morfemat, dhe fjalit e verifikuara t kohs s Buzukut, Budit, Bogdanit, Bardhit, si glosematika jasht ndikimit bizantinoislamik. Tek pengesa bizantinoislamike ora e fjals shqipe ka filluar ta ngadalsoj ritmin, derisa n shekullin ton u ndal krejtsisht. Deshm ne apo jo, jemi t detyruar ta zem fillin e kputur t natyrshmris logjikogramatikore. 3.Pozicionit t fjals, elementeve prbrs t konceptit, gjymtyrve t fjalis predikative, si baz e tekstit, tu kthehet gravitacioni strukturalohistorik parabizantin
Vetm arritja e kurimit t logjiks s gjuhs, veanrisht, do t krijoj mundsin e nj shpjegimi pak m shkencor t tiranis sockomuniste, por edhe gabimet gjuhsore t kuazidemokracis postkomuniste. Ssht as i sakt as i parrezikshm sfidimi q po i bhet sockomunizmit me sistemin, ose thn m qart, me teknologji alkimiste t fjals, me metodologjin tipologjikogjuhsore shum t vjetruar. Andaj sot, i rrall sht, pr t mos thn i pamundshm, ai shqiptar q mund t krijoj nj sintagm vetm dyelementeshe, t shndosh logjikogjuhsisht. Difekti historikogjuhsor sht locuar brenda strukturs s fjals, q pr shqipfolsit n t njejtn koh sht br i ndrdishm dh i doemosdoshm, meq prdorimi i plot i konceptit n gjuhn shqipe ka filluar t dmtohet q n kohn bizantine pr t prfunduar n kohn e sockomunizmit. Shqipfolsi, apo prgjithsisht shtetasi shqiptar i sockominizmit, sot, prplitet n mnyr m t mjer t konvertohet n demokrat t mirfillt duke e prsritur n mnyr sufienciale gabimin logjikogjuhsor. Secili, sot n Shqipri, por edhe n vendet tjera evropiane, individualisht, gruprisht, partiakisht, prpiqet ta krijoj alibin e disidencs. Po e prsrisim, se kt alibi disidenc e gjejm kudo, tek t folurit e varfr t rojs s nats, tek kuriri i shkolls, e deri tek ligjrimet akademike t prmasave gjithkombtare. Kta njerz q para nj ore i prkisnin verbrisht sockomunizmit m fanatik, padashje, e denoncojn vetveten duke mos mundur ta konfirmojn kurr disidencn me mjete t reja gjuhsore. Kjo prplitje kaq e ngutshme pr ta shpall veten t konvertuar politikisht, paraqet rrezikun konkret t deklamimit solemn: UN ISHA DISIDENT N KOHN E MONIZMIT. UN ISHA LUFTTAR PR TUA SJELL DEMOKRACIN. SOT JAM HERO, SEPSE UA SOLLA UJIN E DEMOKRACIS. JU, DELET E KOMBIT, PINI UJ N KRONIN E LIRIS! M skishte popull!
269
Pas ktij antiteksti vjen teksti tjetr, me intonacion pak m pyets e pak udits: pun tjetr paska pas br ai pushteti i tmerrshm sockomuist, kur n oborrin e tij politik i paska pas vegjetuar aq lirisht flora dhe fauna disidente?! Sipas gjuhs s disidentve politik t t gjithve, sockominizmi pasksh pas qen pushtet idiotsh, imbicilsh, me ngathtsi dinosauri. Pikrisht ktu inaugurohet vetmashtrimi malicioz i nocionit abstrakt disidenc, pastaj vetmashtrimi se ne e sollm demokracin, se ne shqiptart e mposhtm monizmin. Ishim ne shqiptart ata q nj gjysm shekulli, n librat tan, n skenat tona, n filmat tan, kemi propaganduar histerikisht se si LN-ja na solli dritn e komunizmit. Duhet t jemi shum, se paku shum m t sinqert, e ta pranojm se asnjra sjan t vrteta: ne shqiptart as nuk e sollm komunizmin n Shqipri por, as pr nj sekond, sguxojm t mashtrohemi se jemi ata q e dbuam. Pikrisht ky gabim historik i ka krijuar veset sintaktike e tipologjike, jo vetm n letrsi por n gjith kulturn. Ja teksti i vrtet, q me pak vmendje t leximit, sdo t na lejonte neve shqiptarve t gabojm aq paskrupull as pr importin as eksportin e ideokomunizmit: 1. Dhe kshtu, njeriu prej eliku, (Stalini) si e quante veten... u ballafaqua me kt kufom (t Alilujevit); nj dit u ngrit n Politbiro e tha" se kishte vendosur t jap dorheqje... 2....N POLITBIRO SKISHTE ANTAR T KRAHUT T DJATHT:"1) Nga mujshia totale e t majtve, gjuha e t cilve ishte retarduar politikisht deri n skajshmri, nuk mund t dgjohej ky diskurs dinjitoz: PO SHOKU I VJETR, KE T DREJT. TI BSH, E KTILL SHT JETA. TI VRTET DUHET
1
Isak Deutscher Stalin, Zagreb 1977, fq. 291
T SHKOSH. PR TY KJO DO T ISHTE M E MENURA GJ.1) 3. Dhe n fund Mollotovi tha": MOS FLISNI ASHTU SHOKU STALIN... PARTIA JU BESON. INCIDENTI KSHTU PRFUNDON DHE U HOQ NGA RENDI I DITS."2) 1a. Teksti i par i Stalinit ishte provokativ, ishte antitekst q, donte t provokoj mos ka mbetur ndonj mbeturin e reagimit gjestikulativ. Stalini e kishte t qart se n tr BRSS-n nuk ekzistonte m teksti i logjiks antikomuniste. 2a. Teksti i dyt, i imagjinuar nga autori i librit Stalini ISAK DEUTSCHERI, ishte zhdukur nga gjith territori i BRSSs bashk me t djathtt politik. Ai tekst skishte mundsi t interpretimit meq n POLITBIRO T BRSS-s SKISHTE ANTAR T DJATHT. 3a. Aplikimi i tekstit t ristrukturuar politikisht, n kt rast, sipas pozits n Politbiro, i rezervohet Mollotovit. Derisa Evropa, qoft ajo pjesa evroperndimore e njfar demokracie, apo ajo pjesa evrolindore q e ka prjetuar fizikisht dhunn sockomuniste, t mos arrij ta kuptoj se disidenca politike n totalitarizem ka qen vetm nocion imagjinar, di q ska mundur t ekzistoj, t ciln ne sot, me mendje trashanike, e rikonstruktojm me lakmin e nj biologu q rikonstrukton skeletet e dinosaurve, gabimi logjikogjuhsor do ta sundoj ndrgjegjn thatanike t njerzimit. Koha glaciale e socrealizmit, makroklimatikisht, e kishte zhdukur racn e disidentve politik. Andaj sht e dhembshme por e kot, alogjike, t krijohet muzeu biologjikopolitik nga eshtrat e gjymtyrve, apo nga kafkat e t burgosurve q sockomunizmi i kishte zhdukur sipas elaboratit
1
Isak Deutscher Stalin, Zagreb 1977, fq. 291 Po aty.
271
t NVKD-s. N burg ka mund t bjer dokush, pr kado; ashtu si plani i vdekjes ishte i determinuar edhe plani i shtetit: sa do ti burgoste brenda nj jave, nj muaji apo nj viti. Andaj intelektuali i sotm sguxon t shkalloj sipas seleksionimit ka qen n burg - ska qen n burg, si tekst behaviorist (dysje) t disidencs. Pushteti sockomunist i ka ndrtuar burgun dhe kampin, pr t krijuar iluzionin e dallimit midis burgut, kampit dhe liris qytetare, kur t tria kto kategori, secila n mnyr t vet i takonin ferrit, nj rrethi t caktuar politik. Cili individ, nse mund t prdoret pr kt rast ky nocion, n kohn e diktaturs sockoministe, past qen ushtarak, sekretar partie, ambasador, operativist i Sigurimit, shkrimtar entuziast, denoncues profesionist e deri tek Mehmet Shehu, e ka pasur t sigurt se do ta kaloj edhe nj nat t gjat deri tek mngjesi biologjik? far provash revolucionare sht duhur t nxjerrin kto kategori banorsh t sockomunizmit pr ta fituar besimin njditor t Partis? Denoncimi i ndrsjell i njerzve, njzet e katr or pa nderprer, si prova m e fort partiake, fillon t shndrrohet n metabolizm t njeriut, e m n fund u b vegjetacion, vetm pr nj dit jet m tepr. DEBATIKASIT e sotm politik q euforikisht e quajn veten demokrat e q sjan t pakt, bhen kinse uditn kur dikush nga jasht mendon se n shtetin sockomunist ka qen i pamundshm, i paarritshm, organizmi antishtetror e antikomunist. Kto organizata, gjoja t formuara ilegalisht e fort t dyshimta, kan qen t zbuluara q n ort e para, pr t mos thn m konkretisht se kan qen t organizuara nga Sigurimi dhe UDB-ja. Gjat leximit t Referatit t msheht t Hrushovit mbi krimet e Stalinit, nj deputet, dor m dor, ia drgon disi deri tek foltorja Hrushovit nj letr t zhubravitur me kt tekst lakonik:"SHOKU HRUSHOV, KU ISHIT JU KUR STALINI I BNTE GJITH ATO KRIME?"
Nga foltorja, Hrushovi, pa ditur cili deputet ia kishte br kt pyetje provokative, iu prgjigj n mnyr ironike:"UN ATHER ISHA ATY KU JE TI SOT". Prgjegja e Hrushovit drejtuar deputetit anonim rrinte mbi dy shpjegime t barabarta tekstuale: 1. Hrushovi n mnyr lakonike e drakonike, ia shpjegon deputetit provokues dhe t gjith t pranishmve n sall, t gjith atyre q e kan lexuar kt Referat, pamundsin totale t disidencs, jo vetm n kohn e Stalinit por edhe n kohn e liberalizimit revizionist t Hrushovit. Ai deputeti anonim kt e dinte po edhe pyetja e tij provokative sishte kundr Stalinit. Ky deputet anonim skishte tjetr tekst pr ta pyetur publikisht Hrushovin. 2. Mendimi i dyt ideologjikisht e konfirmon prakticitetin e mendimit t par: Hrushovi, si udhheqes partie, e ka njohur vetm tekstin e referencs absolute t sockomunizmit. Andaj Hrushovi n Referatin sekret akuzon vetm Stalinin si keqprdorues t pushtetit, por jo sistemin sockomunist. Jo vetm Hrushovi, por do ideokomunist, kushdo qoft ai: ushtarak, sekretar partie, shkrimtar socrealist, operativist i sigurimit, npuns i zyrs lokale, roje nate, kurir shkolle... e tjer t ktij soji, krahas friks s prhershme t gabimit politik, identifikohen biogjuhsisht me ideopozitn dhe kurr m, n fardo demokracie, smund ti shmangen tekstit, gjuhs, e n fund, t folurit ideopolitik, sado q sot lektisin dshprueshm t evidentohen n ann e demokracis. Udhheqsit e partive komuniste: Imre Nagji, Aleksandr Dubeku, Nikita Hrushovi, Mihal Gorbaovi apo Boris Nikollajeviqi i fundit, (Jelcini), asnjher skan menduar rrnjosjen e ideologis komuniste por kan menduar t bjn reforma brenda sockomunizmit, ta riparojn pak ideokomunizmin. Bile kt mendim mund ta kemi edhe pr t ashtuquajturit disident t mdhej t lindjes si Haveli, Kundera ose Leh Valensa.
273
Sistemi i shprlarjes s trurit, t gjuhs, t t folurit, ka krijuar hibridin ideopolitik deri n pashpres t shptimit: 1. Asgj q vrtet prek dhe trondit zemrn njerzore sgjendet n kto libra. Sikur t mos kishte ardhur lufta, ktyre shkrimtarve sdo tu kishte mbetur tjetr vetm t bheshin lavdrues profesionist (t ideokomunizmit). Lufta ua kishte hapur rrugn drejt ndjenjave t njtrajtshme njerzore. Ktu kishin stisur dhe i kishin ngritur deri n lartsi hamletiane t gjitha konfliktet fantastike e t pamundshme - si shembll, rasti i atij komsomolistit, i cili i kishte ngritur n ajr dhjetra trena t armikut plot municion, po meq nuk ishte antar i asnj organizate partie, nat e dit e brente dyshimi se a mund t bhej antar i mir i Komsomolit nse ende se paguan antarsin. 2. N dollapin e nats sht edhe nj libr - TREGIME AMERIKANE nga shkrimtar prparimtar. Horobrovi nuk mund tu besonte ktyre tregimeve duke i krahasuar me jetn reale, ndonse seleksionimi ishte jasht do logjike. N secilin tregim detyrimisht tregohej ndonj tmerr n Amerik. Seleksionimi aq i kujdeshm krijonte aso tablloje t errt, saq njeriu vetm uditej q amerikant nuk iknin nga vendi i tyre ose pse nuk e varrin veten. SKISHE KA TE LEXOJE.1) T dy kto tekste thon: TI Q JE KTU N SOCKOMUNIZM BJERRE MENDIMIN. KJO SHT LUMTURIA DHE SHPTIMI I NJERZIMIT. HYN N KOMSOMOL SE BOTA TJETR PO VDES! M NUK ISHTE FJALA!
*Aleksandr Solzhenicin N rrethin e par, fq. 167
Deklarata pr t drejtat e njeriut, neni 4
Etimologu, semantologu, sociologu, tek studimet e lingvistiks kibernetike, me kujdesin e thell shkencor duhet studiuar t gjitha konceptet gjuhsore pr ti veuar paksa nga referencat politike: 1. Trekndshi semantikogramatikor e logjik, shkencrisht duhet t lirohet nga: a) referuesi politik; b) referenca politike; c) i referuari politik, t cilt e brejn nga brenda njsin leksikore, sintaktike e tekstuale. Fjala, si shenjues vetem politik, sht privuar nga aftsia e interpretimit logjik dhe nga funksioni pozicional n PAROLE (n t folur). Njsit logjikogjuhsore, paksa t veuara nga referencat politike, do ta arrinin transformimin dhe aftsin gjenerative prej ERGONIT politik n ENERGEA t funksionit biogjuhsor. 2. N trekndshin psikoideologjik duhet t lirohemi gjuhsisht nga Ergoni i motivuesit politik; nga Ergoni i t motivuarit politik dhe nga Ergoni i prjetimit politik. 3. N trekndshin tipologjik krkohet veimi nga referencat psikopolitike e gjuhsore t shkrimtarit, protagonistit dhe lexuesit. Energea etimologjike, logjike, psikologjike, sintaktike, tipologjike, e nocioneve: ATDHE, LIRI, DEMOKRACI, SHTET, PARLAMENT, JURISPODENC... n Evropn perendimore, mund t thuhet se e ka ruajtur vlern etimologjike t ktyre nocioneve, dhe megjithse me ngathtsi, vazhdimisht e ka plotsuar me elemente sa m kualitativ. Shenji gjuhsor i ksaj energjie evolutive vazhdimisht edhe sot e ksaj dite n
275
Evropn perndimore konsolidohet n strukturat e LA LANGUES dhe t PAROLES. sht provuar saktsisht se shenjuesit gjuhsor t sockomunizmit m n fund e kan humbur do vler obligative prve dimenzionit politik. Aty ku denohen dhe digjen librat m von denohen dhe digjen njerzit. Prkundr disa tendencave shterpe t disa shkrimtarve socrealist sht vrtetuar se n kohn dhe n vendin ku dnohen librat nuk mund t krijohet vepra e madhe artistike. Te fundi, ska tjetr logjik totalitarizmi. Kur socrealizmi shqiptar paralajmronte programin e vet kundr librave dhe shkrimtarve, prsonazhet pak t dyshimt bashk me shkrimtart, smund t bnin tjetr vese t merrnin rrugn jasht atdheut. Ata q u gjendn jasht atdheut para s ta marrin pushtetin sockomunistt sguxuan t kthehen m n shtpi. Sot, pasi na sht dhn e drejta euforike e shprehjes s lir, do t ulurinim duke pyetur: Cila do t jet ajo vepr, me pak vler q mund t jet krijuar n at vend ku shkrimtarit si sh realizuar as e drejta pr tu varrosur n atdhe!? Tash von, shum von, lexuesi shqiptar e ka marr vesh se kufoma e Faik Konics paska pas pritur aq vite n dollapin e ngrir pr ta marr lejen e kthimit tek Nna. Kt leje trupi i tij i vdekur se mori per pesdhjet vjet. Shpirti i tij mbeti pezull, fort i trishtuar, as n Amerik as n Shqipri. Edhe pse mendohet se Konica ish nj vizionar, nj diplomat i zoti, testamenti i tij vrteton se sishte i aft ta parasheh pr atdheun e vet at q e parapan Frojdi, Tomas Mani etj. pr Gjermanin naciste. Po, Theofan Stilian Noli q aq ironikisht e shante dyftyrsin e Feridit, se dinte se pas marrjes s pushtetit nga ata q, ai vet u thurr panigjeri si lirimtar t Shqipris, do t varroset Poeti i Lahuts s malsis. Gjergji i epiks shqiptare u detyrua tok me zanat e frymzimit t fluturoj mbi Adria, drejt Italis. Po, Noli nuk e dinte se Anton Harapi me bashkmendimtart e vet e kishte sosur Rrugn e kryqit, se
Vinenc Prenushi n moshn 76 vjeare ishte dnuar me 80 vjet burgim. Mbase Noli nuk e dinte se po ndodhte n Shqiprin e tij pas arrdhjes s lirimtarve dhe bnte mir q nuk e dinte. Kt mosdije t Nolit, m s miri e vrteton letra plot shpres e lutje drejtuar Lame Kodrs (Lames s vogl Sejfullah Malshovs) q ta prdor influencn e vet tek pushteti demokratik pr ta sjell n Shqipri Amanetin e Faik Konics, t cilit pas aq vjetsh pritjeje kishte filluar ti prishej kufoma. Prve ksaj lutjeje, Theofan Stilian Noli, babaxhan, e prgjronte Lame Kodrn pr t hapur nj Institut t letrsis, n t ciln pun do ta ndihmonte edhe vet Noli duke ardhur nga SHBA-t n Shqiprin socialiste. Prkundr mallit e dshirs pr ta ndihmuar atdheun, Noli, mbase edhe pas burgosjes s Lame Kodrs (Sejfullah Malshovs) se kuptoi dhunn mbi fjaln shqipe. Si mund ta kuptonte Noli dhunn socrealiste n Shqiprin e vet t prmallshme, pr t ciln cfilitej, kur skishte arritur ti kuptonte vetvrasjet epidemike t poetve n Bashkimin Sovjetik, pikrisht n kohn e Stalinit. ishte e natyrshme q delegacioni t mos ket par asgj t dyshimt politikisht n BRSS n vitin 1927. Po, Noli te fundi ishte njeri e m s shumti poet. Shum shqiptar e kan kaluar jetn larg atdheut me lektisje t madhe pr tu kthyer. Kt mrgim t shqiptarve ose do ta quajm bioritm historik e gjeografik ose do ta identifikojm me prekjen e tret t animizimit t shqiptarit ikanik. Shkrimtari, protagonisti dhe lexuesi shqiptar, prej kohrave m t lashta, q nga Marin Barleti, mbase edhe m hert, ishin t detyruar t ikin nga atdheu sa her q binin nett e gjata t pushtimit. sht vrtetuar n ato shnime ekzistuese, se para se t fillonin kto egzoduese kolektive t shqiptarve, Ergoni gjuhsor prmbyste Energen gjuhsore. N fillimin e ktyre netve t gjata politike prher dobsohej vlera obligative psikomorale e fjals. Nga t gjitha egzilet e shqiptarve, q i dim dhe q nuk i dim, dy egzilet e fundit, dallohen si m t dhembshmit,
277
m t strkequrit, m t pashprest sepse iksit dhe ndjeksit ishin t nj gjaku. Si t tjert, edhe shkrimtart u ndan n ikanik dhe ndjeks. Ikanikt me nofkn e tradhtarve, si Ernest Koliqi, Nexhat Peshkopia, Krist Maloku, Arshi Pipa, u detyruan t emigrojn pr t mos prjetuar fatin e Vinenc Prenushit, Anton Harapit, apo pushkatimin e dyfisht t Gjergj Fishts. N kohn kur Fishta e la t zbrazet Lahuten dhe bashk me zanat fluturoi prtej Adrias, Migjeni u detyrua tu prij shkrimtarve ndjeks. N deklaratn e t drejtave t njeriut shkruan: N rast persekutimi do njeri ka t drejt ta krkoj nj vend tjetr pr strehim (Deklarata pr t drejtat e njeriut, neni 4). N baz t ksaj Deklarate, populli gjerman si shpalli tradhtar: Frojdin e Cvajgun, Ajnshtajnin e Tomas Manin, t cilt ikn nga Gjermania para se t konsolidohej nacizmi. Kta njerz t mdhenj, t ktij shekulli, patn fatin e trisht ti shohin librat e tyre duke u linuar si shtrigat e mesjets npr sheshet e qyteteve gjermane. Me syrin e mendjes dhe veshin e zemrs i shihnin e i dgjonin britmat lemeritse t personazheve q digjeshin brenda librave t dnuar. Skrkohej ndonj fakt m i qart se, aty ku digjen librat, digjen edhe vet shkrimtart. Dallimi sht shum evident: gjermant, n fund t nazizmit, e n fillim t demokracis, nuk e braktisn atdheun, si po bjn, pr shembull, sot shqiptart. Lidhur me kt dukuri psikosociale jan dhn shum shpjegime, bile edhe kto dy shpjegime praktike: a. Gjermant ndjenin fajin kolektiv ndaj kombeve t tjera dhe n do vend evropian do t ishin t urrejtur!? b. T vetdijshm se lufta se nxori askund Gjermanin vendosn po me at fanatizm ti kthehen ekonomis. Por nuk ndodhi e njjta gj pr t dy Gjermanit. N Gjermanin perndimore shptoi fjala obligative kurse n Gjermanin e Lindjes fjala u shterrua konceptualisht duke mbetur vetm ogur politik.
279
Ndalohet libri i pashkruar!
Popull fatkeq, ai popull, nga FJALA e t cilit sht shprngul Zoti, Feja, morali, logjika, dhe n fund OBLIGIMI ndaj FJALS. Shkrimtart shqiptar, n mnyr t veant u detyruan ta prdorin si mjet informacioni dhe frymzimi, e n fund si mjet ndikimi, pikrisht kt FJAL t zhveshur nga t gjitha vlerat obligative. Shkrimtart, si Sterio Spasse, Shefqet Musaraj, Esat Mekuli, Ali Abdihoxha, Jakov Xoxa, Dhimitr Shuteriqi, fatkeqsisht edhe shum t tjer, q detyrohen ta mohojn biografin e vet dhe t protagonistve, asnjher nuk u liruan nga pesha e mkatit ideopolitik, sepse ishin t lindur para se Partia e Puns ta kishte pagzuar popullin shqiptar. Protagonistt e romanit shqiptar si Zef Mojsiu, Afrdita, Stavri Lara, Vita Shpiragaj, Adil Tafilaj... kishin ide t mjaftueshme gorkiane (si Pavll Vllasovi) t konvertohen n DEBATIKAS t mirfillt. Nj kategori tjetr protagonistsh, si Gjon Zaveri me bashkmendimtart e vet pesimist, krijonte protagonistin m antirevolucionar q binte ndesh me letrsin e realizmit socialist. N Shqipri rasti i Gjon Zaverit u dnua me harresn kolektive, ndonse n Kosov, kritika letrare seriozisht e sinqerisht orvatet ta shptoj revolucionaritetin e rebeluar jeseninjan t Gjon Zaverit, si aktin m qyqar t njeriut. Vet krijuesi i ktij Vrteri shqiptar, u detyrua t ngrihet kundr krijess s vet me forma t pamfletve, ose duke krijuar m von personazhe t tjer kundr pesimizmit t Gjon Zaverit. Megjithat, n fund, Sterio Spasse vdes, jo si Fausti, sepse Mefistoja i tij (Gjon Zaveri), asnjher siu resht hakmarrjes politike n letrsin socrealiste.
Gjenerata e re e shkrimtarve socrealist, t shkolluar n Institutin e Gorkit, skishin nevoj pr konvertim politik, sepse kta shkrimtar kishin vetm nj biografi. Kjo gjenerat synonte Zanafilln e letrsis duke br renovime n rrnojat mitike: EUTERPEN e bjn dashnore t urt; Helenn e nxjerrin nga shterpsia historike; duke e br grua t plleshme, nikoqire t kujdesshme; Kalin e Trojs e tredhin, duke ia shkurtuar kmbt sipas determinants socialiste - t llucs s dshtimit prfundimtar historik. Kta socshkrimtar shqiptar bjn vrasjen avetike iliroshqiptare t Dhimitr Farit - Juds iliroshqiptar (AKAMANTIT); hapin procedura inkvizitore kundr ATIJ q solli Doruntinn: ishte Konstantini, ishte dashnori apo ndonj spiun i ndonj shteti tjetr. Ideja Kombtare dhe ideja bizantine e shtyjn konfliktin prtej Homerit pr ta ironizuar injorancn e Mbretris s par e t fundit shqiptare. Iliumi i Homerit zbrazet: personazhet e Iliads me qllime shum t ndryshme, e kan msyar Shqiprin socialiste, kush si refugjat e kush si diversant. Njsoj si tek Iliumi, fillojn dezinfektimet ideopsikologjike e gjuhsore t bodrumeve t legjendave e t baladave shqiptare. Shkrimtart e entuziazmit socrealist, tok me oficert e Sigurimit shqiptar, i thyejn dyert epikolirike t Lahuts s malsis pr ti burgosur t gjitha zanat, ort, shtozovallet, dragojt, flokat. Po kto figura, aq frymzuese jo vetm pr Gjergj Fishtn, shum m par e kishin ndjer rrezikun ideopolitik, andaj truma-truma, flauri, kaluan mbi Adria pr tu strehuar n ribotimin e Lahuts ... s Ernest Koliqit. Shkrimtart ideokomunist e stisn ZANAFILLN e letrsis mu aty ku burgosej FJALA shqipe, mu aty ku pushkatohej FJALA shqipe. Fjalt q i shptuan anatems ideokomuniste, burgimit, pushkatimit, u volen pr nevojat e kooperativave letrare duke u vendosur npr qendrat e rehabilitimit ideologjik, n fjalort ideologjik, duke u mufatur me ideologji sikur imkat me gjak t fmijve. Shkrimtart,
281
historiant, teoricientt e letrsis, e t gjith studiuesit e tjer sockomunist strukturonin at FJALN E ZBULESS IDEOLOGJIKE. Kjo fjal e ideologjizuar n t gjitha pozicionet: semantike, sintaktike, idiomatike, t kodifikuar ... krijon unifikimin edhe t strukturs tipologjike n letrsi; iden socpolitike n histori, filozofi, sociologji, e kudo tjetr. Sot, kur demokracia stinore shpjegohet npr Evrop si prognoz meteorologjike, n Shqipri epidemia e konvertimit kolektiv na shpie deri tek ky diskurs sa i vrtet aq edhe fatkeq: Nga t gjitha librat q kam botuar m keq jan pritur Prbindshi", Dimri i madh, Npunsi i pallatit t ndrrave dhe Nata me hn. MEQENSE CENSURA TE NE PR FAT T MIR SKA QEN VENDOSUR ASNJHER, t gjitha kto vepra jan kritikuar rnd, ose jan ndaluar pr pak ose pr shum koh vetm pas botimit. M rrept dhe n form fushate ka qen sulmuar Dimri i madh. Nj artikull rrnues ka mjaftuar pr TA NXJERR nga letrsia shqipe, Prbindshin. Kurse pr Natn me hn, ka mjaftuar nj shnim disa rreshtash nga nj gjimnaziste n gazetn e rinis"1) FJALKONCEPTET: CENSUR, NE, VENDOSUR, ASNJHER, qoft n sistemin pasiv t LA LANGUES (gjuhs) qoft n pozicionet funksionale t PAROLE-s (t t folurit), pr lexuesin shqiptar n t njjtn koh duhet t kumtojn nocione t njjta 1. do lexues mesatar e di se CENSURA sht fjal latine: CENSURA - vlersim, hulumtim rigoroz; sot: kontrollimi i shtypit dhe lejimi i asaj q mund t publikohet; Censura E MENDIMIT DHE CENSURA E EFEKTIT - n psikologji (psikoanaliz) ngulitja e mendimeve vetanake, q shpie deri tek eufemizmi. Kjo sht ideja e censurs.
1
*Ismail Kadare Ftes n studio, fq. 179
Substantivimi i CENSURS sht CENSORI (lat.). N Romn e vjetr - npunsi q i kontrollonte letrat, librat, revistat, krejt shtypin. Se ka kuptohet me fjaln censur, mbase do t kaloj shum koh e lexuesi shqiptar sdo ta dij. 2. NE (premr vetor, veta e par numr shums); grup njerzish, n t cilin grup gjendet edhe folsi. N kt premr, folsi, flet pr t gjith shqiptart; nprmes premrit NE, duke e mohuar VENDOSJEN E CENSURS n Shqiprin sockomuniste. Kuptimi i fjals VENDOSJE del i dyshimt dhe fort i pasakt. 3. VENDOSUR (folje); nga nocioni VEND, ku di mund t vendoset fizikisht. N kt rast fjala VENDOSUR sht ekuivalent me kompozitn: VEND+ZN; pozit reale e nj gjje. 4. ASNJHER (ndajfolje); koh pa fillim e pa mbarim; n kt rast n funksion mohues. Me fjalin: MEQENSE CENSURA TEK NE PR FAT T MIR SKA QEN VENDOSUR ASNJHER, krijohet qllimisht binarizm i dobt e shum i dyshimt i mendimit, ku dshirohet mundsia e botimit t veprs, por meq CENSURA SISHTE VENDOSUR, problemet politike rreth veprave lindnin pas botimit. Mbase, ne VENDOSJEN E CENSURS naivisht do ta kemi menduar m konkrete: redaktort, ndihmsredaktort, kryeredaktort, recenzentt, po edhe vet shkrimtart, duhet t vendoseshin npr t gjitha sheshet si shtatoret e Enver Hoxhs, me mbishkrimin: NE JEMI CENSORT E MENDIMIT! Ndryshe, si mund t mohohej CENSURA n shtetin m t censuruar, ku secili shkrimtar n t njjtn koh ishte i censuruar dhe vetcensor. E gjith fjalia jons pr VENDOSJEN E CENSURS n Shqipri, prbhet jo vetm nga fjalt e prmbysura kuptimisht por edhe sintagmat q jan vendosur sipas ktij funksioni:
283
s 'k a q e n v e n d o s u r
b c a
a s n j h e r (te k n e ) C e n s u ra ( t m ir )
(p r fa t)
N strukturn e ksaj fjalie CENSURA sht prdorur n variantn e zbutur dykuptimore, pak n funksion t subjektit e pak n funksion t objektit. Qllimisht mendimi i reshtet fjalis s fort predikative pr ta reduktuar korrelacionin politik me CENSORIN. Prkundr ksaj fjalie hezituese, lidhur me VENDOSJEN E CENSURS, vjen pyetja: paskan qen tjetr qindra kilometra parulla, t vendosura npr mure, rrug, shkolla," fabrika", fusha, male, e deri n korridoret e elive m t errta t burgut!? A sishte kjo censura m e VENDOSUR politike!? Po NENI i famshm, sipas t cilit ishte CENSURUAR e gjith SHQIPRIA: NENI I AGJITACIONIT E PROPAGANDS, a sishte CENSUR E VENDOSUR? Cili shqiptar ka mundur ti shmanget ktij neni t famshm? Natyrisht, lexuesit, as t tjert, se kan par askund t shkruar decidivisht n Kushtetutn e Republiks Popullore Socialiste t Shqipris, as n zyrat e kooperativave letrare; n zyrat e kryeredaktorve, redaktorve, zvendsredaktorve... NDALOHET BOTIMI I LIBRIT T PASHKRUAR! Ishte censur apo di tjetr AJO q i ndaloi librat e Fishts, Prenushit, Koliqit e shum t tjerve? Mbase lexuesi do ta shpik ndonj emrtim vetanak pr t mos pranuar CENSURN. Nga prvoja, do shqiptar ka msuar me
dhembje t thell se shkrimtari socrealist po edhe lexuesi kan qen t detyruar t bjn CENSURA dhe AUTOCENSURA. Shkrimtari smund ta botonte as nj artikull, as lexuesi smund ta lexonte pa e kuptuar thellsisht se ka ishte e ndaluar e ka ishte e lejuar n Shqiprin sockomuniste. Shkrimtari e redaktori, lexuesi apo sekretari i partis, si kishin veshur rrobat solemne t censorit pr ti dnuar publikisht librat e pabotuar, si silleshin inkvizitort mesjetar ndaj shtrigave t paverifikuara. Meq spaska pas ekzistuar VENDOSJA E CENSURS n Shqiprin socialiste, ne do ta bindim lexuesin shqiptar se kur botohej, libri bhej fakt i kryer, t cilin m smund ta eliminonte as pushteti, edhe pse shum her e kishte kt dshir. Me kt fantazmorgan t shkrettirs sockomuniste, ne bhemi sfidues t autoritetit t pushtetit totalitar, e, nganjher edhe m t fuqishm; si tregon ajo prralla arushake e fmijve rus: Rusia i kishte dy perandor: njri ishte CARI e tjetri Tolstoi. Se nj prrall e till mund t ket ndodhur edhe n demokracit evroperendimore del tepr mtuese. Ne shqiptart, sot, deklamojm me t gjitha mjetet e informimit se DEMOKRACIA e liroi fjaln nga burgu i censurs dhe askush ska t drejt t dyshoj n kt t vrtet. Po ciln fjal e liroi demokracia, n far gjendje e gjeti, pas sa kohe e liroi? Fatkeqsia psikogjuhsore sprfundon n kt fakt: FJALA e gjuhs shqipe doli nga burgu, por doli e dmtuar rnd strukturalisht. Lirimi i fjals nga burgu sht vetm pun mekanike, ndrsa shrimi i sistemit gjuhsor ose i pozicionit efektiv t fjals krkon koh t gjat. Realizimi i efektit sintaktik, semantik, sociolinguistik, suplementarisht krkon shrimin e tekstit, ligjrimit, kodit, mesazhit, por edhe t krejt veprs. N kt mnyr asesi smund t shkputet tipologjia apo e gjith struktura e veprs nga struktura gjuhsore, vanrisht nga efektet pozicionale t PAROLES (fjals) sosyriane. Sot secili e t gjith shqiptart, me nj t folur (PAROLE) t katandisur strukturalisht, orvatemi t
285
identifikohemi me Sibilat q e kan profetizuar saktsisht stinn e demokracis. (udi q nj komb t ket kaq shum profeci politike!). Me kt t folur t katandisur, e t prdorur me kaq paprgjegjsi pr ta konfirmuar fodullkun e profecis s shqiptarve, gjuha e dhunuesit ose e t dhunuarit njjzohen plotsisht: dhunuesi arsyeton gjuhsisht se e ka mbrojtur viktimn nga keqtrajtimi, ndrsa viktima tenton t identifikohet si specia politika. T gjitha kto Sibila shqiptare t profecis politike, ose si u plqen ta quajn veten disident politik, q sot pretendojn zjarrin patriotik t FJALS, nuk qen n gjendje (sa duhet mtuar) ta pengojn egzilin m t dhmbshm e m t uditshm t kohs son: ikjen e shqiptarve nga vetvetja. Fjala ATDHE m skishte asfar konotacioni obligativ; t gjitha FJALT ishin zbrazur, duke mbetur si amfora t thyera t nj anijeje t mbytyr nga fortuna politike. T gjith flasim, predikojm, irremi, vetpromovohemi si lirimtar, heronj t demokracis, por n fillim t ksaj demokracie t shqiptarve m NUK ISHTE FJALA. PO, e dim nga njfar historie, se muzgu i nats pesqindvjeare, i rn prfundimisht n trollin shqiptar n vitin 1479, krijoi radhn e gjat t njerzve t zhiguar nga zjarri i lufts s gjat. E dim se nga portat e qytetit t Shkodrs e derisa humbiste n mjergulln e Adrias, radha e refugjatve lente pas vetes kujn dhe vigmn fatkobe, uturima e t cils dgjohet edhe sot, vetm nse e puthisim veshin e ndrgjegjes n tokn shqiptare. Ju q mbett n atdhe veni veshin e dgjoni kujn e atij egzili: ajo vie nga thellsia e shekujve si uturim e legjends s shpirtrave rravgues. N muzgun e vitit 1479, shqiptart po hynin n Arkn e Nojs, jo pr pesdhjet e nj dit apo pesdhjet e nj vjet, por po hynin pr pesqind vjet, e nj pjes e refugjatve shqiptar pr shekujt e shekujve - pr gjithmon. Edhe pas mbylljes s shqiptarve n Arkn e Nojs, ne do t kumtojm se ende, ishte FJALA. Shkrimtart e profesionit t lart, ata q
ende i besonin FJALS, qndruan n Shqipri pr ta ruajtur at pak grigje t mbetur e t daktisur npr malet e piklluara. Kta shkrimtar t profesionit katekizmor, t cfilitur, qndronin para dyerve t kishave t vetmuara pr ta ndaluar kafshimin e fushs e t malit, q donin t hynin n oborrin e braktisur t kishs. Ata shkrimtar patn fatin t shihnin egzodin fizik dhe egzodin shpirtror: shqiptart truma-truma iknin nga atdheu, iknin truma-truma nga feja e t parve. Cili njeri i kohs son, prve atij q fortas e ka puthisur veshine ndrgjegjes pr gjoksin e nns, mund ta peshoj pikllimin e dyfisht t Buzukut, Budit, Bogdanit, q me aq pietet mbronin oborret e kishave nga kafshimi i barit t harress? Cili njeri i kohs son mund ta dgjoj me veshin e zemrs kumtin e prmotshm t kmbanave t kishave q binin pr ta przn djallin nga shpirtrat e atyre shqiptarve q kishin msyer konvertimin drejt Islamit aziatik. vetm veni veshin e zemrs e dgjoni vigmn e pikllimit t ktyre shkrimtarve! ata qndronin n altarin e atdheut si mojsiu n malin e sinajit dhe shikonin tokn e premtuar prej t cils iknin shqiptart: u dgjua kumti qiellor i hyut: pes shekuj toka e premtuar shqiptare do t jet larg jush! shkrimtart e altarit i besuan fjals s hyut dhe vrtet ende ishte fjala ... Gjon Buzuku pr ta ruajtur fuqin e FJALS, nga goja e Jezus e shkputi at tregimin pr Djalin shkaprdar. Kt tregim Jezu ua rrfen nxnsve t vet meq edhe brenda Darks s fundit kishte deprtuar egzodi i moralit judaik. Buzuku flet si Jezu se sinqerisht besonte: ENDE SHT FJALA. Besonte se kjo FJAL do ta bashkoj grigjn e katandisur se do ta kthente srish n Shqiprin e Hyut Shkaprdarin e fes; Shkaprdarin e familjes ta kthej n gjakun e vet; Shkaprdarin e atdheut ta kthej n Tokn e premtuar.
287
Sikur Mojsiu q i besoi FJALS s Jehovait pr ta nxjerr popullin e vet nga dhuna faraone, po ashtu Pjetr Bogdani i beson FJALS: Kush mund ti bjer moh se m i vobekt qe Vui Pasha, i cili pr t mbledhur nj ushtri prej 12 mij vetash nuk i mjaftuan shum milion ari sepse kelmendasit tan, t cilt me nj z: EJA KUSH SHT TRIM, tubuan afro 500 veta, vran Vua Pashn n vitin 1639 pas Krishtit. E n nevoj msuan pr t ngrn levoren e arrit posi t begatt majen e miellit dhe atyre ajo gjell u ka m tepr shije se pashallarvet e sanxhakvet mishi i qengjave e i viave t njom pa pasur kurr t ngir, duke ngrn or e ast e duke vajtur rreth npr rajat e tyre, pasi THA profeti: Do t vijin rreth qytetit DO T PSOJN URI sikur qent dhe gjithnj e m tepr DO T DSHIROJN1) Fjalt aproksimative t Pjetr Bogdanit: EJA KUSH dhe KUSH SHT TRIM, qofshin n funksion sintagmatik ose n funksion singular t fjals, jan po aq efektive sa fjalt e Mojsiut: EJANI N TOKN E PREMTUAR. Duhet t besojm se n kohn e Bogdanit, prkundr egzilit fizik e konfesional, ende ekzistonte FJALA obligative, q mund ti vente n lvizje, jo vetm pesqind por shum pesqindsha njerzish. FJALA ende e kishte forcn e Sags shqiptare. Gjat historis son mjaft t zhuritur, e aq pamshirshm t falsifikuar nga historiant e moralit t lart, u b fakt i pashmangshm se populli shqiptar shum her qe i detyruar ta prsrit ikjen nga atdheu. U b e pranueshme, pr t mos thn e detyrueshme, pr shqiptart, ta braktisin atdheun sa her q binin muzgjet fatkobe si ishin: ai i vitit 1479 nga Shqipria e veriut, ai i vitit 1878 nga Toplica; 1945 nga amria; 1956 nga Kosova; 1981 e dhjet vite t vazhdueshme poashtu nga Kosova. Nga t gjitha kto egzode m i pikllueshmi, m i pashpresi, m i uditshmi, sht
1
Pjetr Bogdani eta e profetve, Shkalla I, ligjerata VI
egzodi i korrikut t vitit 1990 sepse u b n agun e demokracis shqiptare, dhe pikrisht shqiptart iknin nga vetvetja, iknin nga do gj shqiptare. Ne q e pam Adrian t nxir nga shqiptar t gjall e t vdekur, n njrn an do ti arsyetojm kta disident ikanik, por njherit do t meditojm edhe pr metabolizmin kombtar t shqiptarve q u ishte prshtatur ikjeve t prhershme. Tirania sockomuniste metabolizmin e ikjes s shqiptarve e kishte shlyer me mbylljen n Arkn ideopolitike t Nojs: O TI Q HYN KTU BJERRE DO SHPRES! Shqiptart hyn n tiranin m t ashpr sockomuniste, ku m skishte shkrimtar pr fen si t athershmit: Budi, Buzuku, Bogdani, Bardhi e pikllimtar t tjer t ktij soji, pr ta ruajtur grigjen e rrezikuar, pr t mbrojtur atdheun nga kafshimi i vetmis e harress, pr ti tundur kmbanat e kushtrimit: EJA KUSH SHT TRIM! Ort, zanat, T mirat, shtozovallet, kishin dalur nga Lahuta e thyer dhe si grethat nga zguri i lisit flauri kishte kaprcyer detin. Nj Sknderbe qyqar, i hipur mbi Rosiantin e tij politik, si xhuxh rrinte prball sfings faraonike t Musteqoshit t elikt t stepes ruse dhe Mefistos shqiptar. Historia do dit e m tepr hollohej nga vet historiant sockomunist; shtpia e letrsis shqipe renovohej idejshmrisht duke i przn protagonistt e dikurshm t letrsis shqipe pr ti zvendsuar me entuziast politik. FJALA e letrsis shqipe rektonte nn pastrimin nga reaksioni dhe nga inzhenieringu gjenetik i protagonistit revolucionar dhe internacionalist.
289
Skeletet udhtojn pa pasaporta
Se dim a do t qndroj deklarata e Dhimitr Xhuvanit se m mir sht t thuhet di e censuruar se t heshtet plotsisht. Populli shqiptar, si edhe popujt t tjer, ska qen i aft ta bj nj grev pesdhjetvjeare-t mos shkruaj asnj libr, asnj gazet, asnj revist, asnj pamflet. Greva, protestat, bhen n afate t caktuara, burgjet me vite t tra, ndrsa greva e prgjithshme kombtare si protest ndaj totalitarizmit u pa se ishte di e pamundshme. M i varfri sht ai q krkon shum- thot Pjetr Bogdani, i cili e kishte ndjenjn e mass. N nj fjalim t mbajtur nprmjet Radio Uashingtonit, me 31 mars 1933, Faik Konica thot: ... Dhe mbasi fola pr shkrimtart, do tju them nj gj: kam vn re se librat e lutjeve fetare, ndrsa kan lutje pr do shkoll e zanat, skan ndonj lutje t veanta pr shkrimtart. Un nuk jam fetar, por nga ndonjher m kaplon zjarri pr ndonj besim t shkurtr. Jam tani n nj gjendje t till dhe kam gatuar nj lutje t shkurtr, t ciln, ju krkoj leje ta kndoj. Ska t bj me asnj fe t veant dhe njerz t do feje mund ta pranojn: ATI YN Q JE N QIELL, JEPNA FUQIN T MBAJM GOJN T MBYLLUR KUR SKEMI GJ PR T THN! FALNA DURIMIN T THELLOJM NJ PUN PRPARA SE T SHKRUAJM PR T! FRYMZONA ME NJ NDJENJ T MBREHT T DREJTSIS, Q T FLASIM JO VETM ME PAANSI, POR EDHE T SILLEMI ASHTU! SHPTONA NGA GRACKAT E GRAMATIKS, NGA SHTREMBRIMET E GJUHS DHE NGA LAJTHIMET E SHTYPIT. ASHTU QOFT!"
290
Mendojm se pr letrsin shqipe do t kishte qen fat i madh sikur Ismail Kadare t mos ishte br kurr gjeneral, prift, pasha, inkvizitor, redaktor, front demokratik, por t kishte mbetur i vogl, si n poemn ANKET dhe n KRONIK N GUR - t kishte mbetur si Oskari i Daulls s llamarint. Sikur t kishte ndodhur kjo gj n letrsin shqipe, Kadareja do t kishte ngelur peng fort i muar si Magjistar nga Ozi n letrsin botrore. Vetm n kt poem dhe n kt roman shkrimtari njejzohet me animn fmijrore, mu n midis t librave, bashk me protagonistin, dhe kur personazhet ikin nga librat e biblioteks e dalin npr rrugicat e qytetit me gravitacion gazmor, arrihet ai konotacioni i gjuhs s lart st ajzbergut fmijror. N librin Kronik n gur flet guri, druri, strra, flasin t gjith me at gjuhn e animizimit t lart t ciln mund ta dgjoj vetm fmija. Sdo t ishte humbje q Kadareja t kishte mbetur aq miturak n letrsin shqipe, prher i ri si ort e bjeshks, si fjalt aq mbresore t Markesit, me rastin e pranimit t mimit Nobel: veprat e mia skan mosh m t madhe se tetvjeare. T gjitha jan t lidhura me rrfimet e gjyshes sime, kur un ende si kisha tet vjet. Fjalt (shenjat gjuhsor), sintagmat, kodifikimet, n veprn Kronik n gur ndryshojn nga sinjifikativat politik. N kt vepr fjalt animizohen bashk me objektet t tjera. Ato dalin nepr rrugt gazmore t Gjirokastrs duke qndruar t pavarura nga referencat politike. Ato i afrohen plotsisht paganizmit t vetmuar t Jungut. Gjuha e ksaj vepre si LANGUE dhe si t folur funksional (LA PAROLE), lrkon nj studim t veant semiologjik, semantik, psikologjik, jasht tetuls politike. N kt vepr, vetm n kt vepr, t projektuar neprmes thjerzave t fantazis fmijrore binarizohet gjuha arketipore dhe metagjuha, fjala dhe figura; aty do gj flet me gjuhn e ndrrs. Fjalt dalin t liruara nga ekuilibri dhe gravitacioni i tekstit ideor, ku busolla e ndikimit nuk tregon asnj an t horizontit politik. Do t
291
konfirmohet n studimet e ardhme, si rast i veant, gati akcidental, vepra Kronik n gur ku protagonistt pr her t par nuk ngurosen n kndin e destinacionit moral, fetar, patriotik apo ideopolitik. Kronik n gur sht nj frak i vjetr evrogjirokastrit: nga librat e biblioteks s qytetit t gjith protagonistt kan ikur pr t bashkjetuar njsh me banort e qytetit. N kt przierje m nuk dihej cili sht njeriu fizik e cili sht protagonisti i librit. N tragjedit e Shekspirit hynin fqinjt e shkrimtarit jo vetm pr t lozur ndonj rol episodik por ata brenda ketyre tragjedive arrinin deri n vrasjet e mirfillta. Skenografia e ktyre tragjedive u prshtatej rrugve gurore dhe dyerve gjirokastrite; midis skens Shekspiriane dhe realitetit sekzistonte kufiri i ndarjes. Kta protagonist m nuk ndryshojn biologjikisht, meq n libr e kan arritur at moshn ku nuk rriten m, nuk plaken m, apo nuk vdesin. Do t kishte qen m fatlumi ai shkrimtar q do ti lejohej t jetonte n ambijent kaq markezian, midis personazheve t ikur nga librat, t cilve u lejohet t rravgojn pr shtat pal qejfe rrugve t qytetit pa referenca politike.Megjith kt ambijent kaq arkadian, n aspektin e letrsis, protagonist nga letrsia botrore me dofar pasaportash t dyshimta vinin tek hani i vjetr dhe tek rruga e shkrimtarit. Po, Ismail Kadare i mitur, se dinte se kta mysafir q e vizitonin Hanin e tij t vjetr n breg t rrugs, tek poema Anket, nuk e kishin aspak t leht t kalonin kufirin shqiptar, sepse q n dogan selekcionoheshin n protagonist prparimtar dhe n reaksionar. Protagonistt prparimtar iknin nga Evropa dekadente; buanin disa net n"Hanin" e Kadares e pastaj shkonin e vendoseshin n kooperativat bibiotekare. Kto personazhe vazhdonin t vinin edhe kur skeletet e dofar ushtarve italian ngriheshin nga toka shqiptare pr t shkuar n shtpit e tyre. N kt valpurgji skeletesh u ngritn, prve italianve e gjermanve, edhe skeletet e ushtarve turq, por gjeneralt turq skishin ardh tua sigurojn kthimin n atdhe.
292
Te fundi ushtart turq mund t jen vrar gjat shum shekujve, q nga koha e atij Gjegjit t Madh, por se kishin pasur fatin t vriten nga partizant pr ta br at udhtimin e privilegjuar politik. T drejtn e ktij udhtimi politik e kishin vetm skeletet e ushtarve gjerman e italian, t rrjeshtuar n njsite, eta e batalione. Kjo ushtri e vendosur n thas najloni, synonte, asgj m tepr, se sa ta konfirmoj eprsin e ushtris ngadhnjimtare partizane kur ushtria e blinduar e Enver Hoxhs bnte paradn e fests s lirimit. Natn e tret t valpurgjis s skeleteve, po e shohim sot, n arkivole t gozhduara: nga varret po ngrihen skeletet e viktimave shqiptare - t disidentve t socializmit. Kto skelet nuk krkojn azil, egzil, apo t ikin si refugjat jasht atdheut; ato skelete disidentsh vetm krkojn rrugn e shtpis dhe rivarrosjen dinjitoze me nj mbishkrim t uditshm: ISHIN VIKTIMA SE U RRESHQITI KMBA N MIDIS T ATDHEUT. SKELETET E TYRE LE T UDHTOJN NGA T GJITHA ANT E ATDHEUT N DO ARKIVOLE T ZVOGLUAR! T GJITH LE T HYJN N LIBRIN E VIKTIMOLOGJIS! Qoft libri i viktimologjis, qoft Prememorja e ndrgjegjes kombtare, e krkojn FJALN, GJUHN, KOMBIN, MESAZHIN, e deri tek teksti, q sot i mungon letrsis shqipe, historis, mendimit teorik... Gjeneralt, priftrinjt, Lumenjt e vdekur, Epopet e ballit kombtar, Debatikasit, Agimet ideologjike, Mrgatat e qyqeve, shtpit n preri... e kan trand letrsin, nga do vler obligative. T gjitha skeletet q nga fillimi e deri n kohn ton po ikin nga letrsia shqipe drejt rivarrosjes, t gjallt po ikin ikin drejt egzodit, azilit, deri sa ti kthehet shpirti obligativ FJALS s gjuhs shqipe.
293
Jezu dhe Franc Kafka n mes t udhs

Eksperimentet teorikoletrare t Evrops demokratike me antitautologjin tipologjike, e vejn n sprov studiuesin e letrsis shqipe n veanti, dhe letrsin e Lindjes n prgjithsi. Ktu do t flitet pr identitetin e protagonistit por edhe pr identitetin e njeriut n kuptimin e mirfillt. Le ta pranojm t vrtet mendimin e Erih Fromit se njeriu evroperndimor mjaft von, diku n mesjetn e von, e ka zbuluar identitetin individual, pikrisht kur filloi paksa t lirohet prej entiteteve plymsore t folklorit, moralit fanatik, religjionit, apo prej t gjitha nyjtimeve t forta t kohezionit sockolektiv. Do t dukej pak iritues konstatimi, fatkeqsisht i vrtet, se njeriu evrolindor, nn trysnin e nyjtimeve t forta sockolektive, si ortodoksizmi, morali fanatik, patriotizmi, ideologjia, edhe sot e gjith ditn, ka mbetur pa e zbuluar identitetin e vet. Lexuesi e protagonisti evrolindor kan pasur fatin t destinohen nga shkrimtari i tyre n burgun e artit shtetror. Duke u nisur nga shkrimtar t njohur rus, si Dostojevski, Tolstoi, Shqedrini, Lermontovi, Gogoli, e pr t sosur tek Pasternaku e Solezhenicini, do t vijm tek konstatimi se asnjeri sosh ska arritur ta identifikoj individin, rusin, muzhikun, npunsin, ifligarin, n midisin e plymsis sllavoortodokse. Evropa perndimore sishte e vetdijshme pr paidentitetin e njeriut t Lindjes dhe strukturimin e gjymt t ksaj letrsie. Shpeshher Evropa perndimore duke rn n senilitetin politik t gjyshes, ndan disa mime Nobel pr letrsit lindore, duke prfshir ktu edhe Andriqin e
294
Jugosllavis s nanurisur. Tridhjet vjet m von, protagonistt e tij u rrebeluan dhe e rivarrosin vet Ivo Andriqin mu pran Urs... - n valt e rrmbyeshme t Drins. Ssht rast krejt i vetmuar q protagonistt ta denoncojn vet shkrimtarin. Ky sht dnimi m meritor q mund ti ndahet shkrimtarit. Shkollat letrare evroperndimore, t cilat Haldor Llaksnesi i mohon aq kategorisht, tentojn q nga tautologjia abstrakte estetike t krijojn procedim t ndikess letrare. Nj koh vet Sartri e pranoi shkolln e tautologjis filozofikoletrare, pr tu shmangur m n fund nga ky shabllon pak si aksidentalisht. Franc Kafka, me t drejt n fillim ishte i bindur se do t mbetej jasht do shkolle letrare, se protagonistt e tij sjan vendosur sipas strukturs s moralit n trekndshin literal, as sipas autoritetit t Bibls, as sipas autoriteteve moralopolitike e patriotike. Sipas kredos s vet Kafks, ai, m shum bnte shnime eksperimentale, larg asaj ides s mjeshtris letrare. Protagonisti i Kafkes n nism se kishte aftsin e kumtimit t mesazhit moral, religjioz, patriotik. Kompleksi i ortodoksizmit moral, veanrisht utilitarizmi korrespondues midis shkrimtarit dhe lexuesit, e shpie Franc Kafkn deri tek mohimi jo edhe aq fatal, duke ia ln amanet Maks Brondit q ti djeg t gjitha kto: SHNIME EKSPERIMENTALE. Mbase asnjher sdo t thuhet preraz se Franc Kafka, edhe pse e aplikon n procedimin letrar, a do ta ket pranuar vetdijshm parimin ajsbergian t identitetit t prhitur psiqik, apo protagonisti i tij kalon tinzisht n apokrifi n moralin biblik ose politik. Pikrisht me reminishencat e fobis s prndjekjes s amshueshme, Kafka, shkrimtarin, protagonistin dhe lexuesin, i vendos nga metodologjia e mjeshtris s t shkruarit. Mu ktu mendoi Kafka se shnimet e tij skishin m nevoj pr jetn rutinore artistike, morale apo fetare. Shkalln kaq t vetdijshme t lirimit nga
295
metodologjia e artit, rrall, shum rrall, e gjejm n letrsin e prbotshme. Protagonistt e shnimeve t Franc Kafks, Uliksi i Xhojsit antihomerian, mohimi i kohs nga Marsel Prusti, apo ekzistencializmi i befasis t Albert Kamys, jan prpjekje pr tu liruar nga metodologjia e trekndshit tradicional n letrsi. Kt lirim nga nyjtimet kompozicionale t trekndshit letrar, do ta quajm me t drejt, DISIDENC n metodologjin e shkrimit evroperndimor edhe n rrafshin psikosocial. moral, fetar, patriotik... Kt lloj disidence t vetdijshme se gjejm e, sigurisht do t kaloj shum koh, pr tu paraqitur n letrat e ortodoksizmit lindor. Ktu, n kt mohim t artit shtetror, do t mbijetoj historia, sociologjia, psikologjia, pr t mos thn edhe fatumi gjeografik: Fantazimi gati metabolik i lindjes e krijoi religjionin, i cili n fillim sishte i vetmjaftueshm pr trekndshin apokrif: ATI - BIRI - SHPIRTI I SHENJT. Beslidhja e Vjetr dhe Beslidhja e Re sdo t kishin arritur forcn e metodologjis aplikative po mos t ishin modifikuar nprmes pragmatizmit evropian. Profecia e Jehovait mbi Tokn e premtuar u realizua pr Izraelin jo drejtprdrejt nga rruga e daljes nga Egjipti por trthorazi, pas shum shekujsh prvoje t hebrejve npr Evrop. Rruga e realizimit ishte profetizuar n relacioninn: Evrop - Izrael e asesi relacionin Egjipt - Izrael. Njmij e pesdhjet e katr vjet pas lindjes s Jezus, nprmes shpirtit t skizms ballkanike, gjysma e kristianizmit, gjeografikisht, iu rikthye rrugs s vjetr pr t mbetur n gjysm t saj. Ky pikqndrim i segregats skizmatike kristiane m sishte as n Betlehemin e lindjes s Jezus as n Romn institucionale t kristianizmit. Area segregata greke, rivale antike e areas romake, shfrytzoi rrugn e Shn Palit pr ta stisur arean segregata konfecionale, t quajtur dogma ortodokse me seli n
296
Konstantinopolis. Bizantizmi prej zanafills s vet ka qndruar n periferi t Evrops duke e sfiduar kristianizmin papnor. Rruga bizantine n t dy ant prfundonte disfavorshm: n njrn an e dbonte hebraishtja biblike e ZANAFILLS, ndrsa n ann tjetr latinishtja superiore institucionale. Ather ortodoksizmi dogmatik mbeti brenda area segregats ballkanike dhe areas antropologica sllave - pa identitet. Edhe sot, nj ngastr gjeografike, e emrtuar konotativisht Ballkan, vazhdon t zvoglohet politikisht, gjuhsisht e gjeografikisht. N kt ngastr ballkanike, prve etnive t shumta, sht duhur t koekzistojn: Zeusi, Bindi, Neptuni, Jupiteri, dy Jezut - ai i katolicizmit evropian dhe Jezu bizantin, pr t ardhur m von edhe Profet i shkrettirs islamike. Prkundr zvoglimit t lehs ballkanike, relegjionet, pushtetet, iluzionet politike, skan arritur t lirohen nga kompleksi i gjeografis odesiane, t lirohen nga kompleksi se Ballkani sht qendr historiko - gjeografike e bots me at pusin e tyre t emrtuar, jo rastsisht, MEDI - TERRA.
297
Unte paghezonte perementin Atit et Birit et Spertit Senit
(Deri tek fjalia dinosaure politike)
N shum vende si shpjegim i par deprton qndrimi se ndryshimet strukturale midis dy gjuhve jan ndryshime vetm t natyrs linguistike. Nga kto ndryshime smund t prfundonte asgj n rrafshin e vizionit t bots", t cilin e formojn kto gjuh" - thot Benxhamin Li Vorfi. Kt shpjegim t paprfunduar, linguistt tjer e kan binarizuar n relacionet gjuh - gjuh edhe n relacionin gjuh - t folur. N rastin e par krahasohen aftsit vetanake t nj gjuhe pr ta shprehur vizionin e bots kundrejt aftsive t nj gjuhe tjetr. Ktu paraqiten dy area specifica linguistica. N rastin e dyt, n raportin gjuh - t folur, paraqitet vizioni i bots brenda nj area specifica linguistica, (brenda nj gjuhe t vetme). N Evropn juglindore, Babilonia gjuhsore dhe dendsia gjuhsore e vizionit t bots, kushtzojn studim t dyfisht. Natyrisht se edhe Kristian Sandeldi, n librin e tij mbi Babilonin gjuhsore, e ka pranuar se n Ballkan areat gjuhsore nuk specifikohen gjeografikisht, leksikografikisht e deri diku as psikogjuhsisht. Ktu shtrohet problemi i vizionit t bots pr seciln gjuh ballkanike, t cilat premtojn me fodullk vizionin siperior.
298
N gjuht ballkanike, me vizionin e bots t dmtuar nn trysnit ideoreligjioze e ideopolitike, gjendet edhe gjuha shqipe. Deshm ne, ose jo, pr hir t patriotizmit, t nacionalizmit, apo pr hir t vet gjuhs, do ta pranojm dmtimin e madh t vizionit... t gjuhs shqipe vizavi gjuhve tjera ballkanike. Gjuhn greke pareshtur e ka mbajtur nn trysni t superioritetit hyjnor vizioni helenoortodoks, gjuht sllave kan jetuar nn trysnin e vizionit sllavoortodoks, rumanishtja gjllon edhe sot nn vizionin m t veant latinoortodoks, turqishtja nn trysnin e vizionit ugroislamik; bullgarishtja si nj przierje bullgaro-sllave, t gjitha t grumbulluara si delet nn mrizin e ngusht t Siujdhess ilirike. Nga t gjitha kto gjuh, m e rrezikuara, gjat gjith diakronis ekzistenciale ka qen gjuha shqipe, sepse t gjitha kto, vizione psikogjuhsore t gjuhve ballkanike, t paprcaktuara territorialisht, edhe n kt kohn ton bnin presion mbi strukturn e shqipes. Gjuht ballkanike me vizionet e veta, si greqishtja me vizionin helenoortodoks, gjuht sllave me vizionin sllavoortodoks, turqishtja me vizionin islamik, me kalimin e kohs e kan grryer njratjetrn, duke dalur m pak t dmtuara ngase ato kishin nga nj entitet gjllues m tepr se, si ishin feja e ideologjia. Vanrisht nn sundimin ideosllavist, ideokomunist, internacionalist, gjuha shqipe u ballafaqua me rrudhjen e entiteteve familjare, patriotike, fetare, morale. Pr do ideologji, cilado t ket qen ajo, sht br prpjekje pr t arritur shkalln m t prshtatshme t solepcizmit gjuhsor, si mjeti m i sofistikuar pr ndikim. Gjithnj, njerzit gjuhn e kan menduar si mjet t komunikimit t ndrsjellt. Paralelisht me kt mendim, gjuhsisht, n mnyr empirike, t formuluara mjaft dobt, jan zhvilluar utopit e komunikimit: Njeriu gjithnj ka ndrruar di m t lart pr komunikim - di mbi gjuhn. Kshtu teologjit kan shpikur sisteme optimale komunikimi t
299
privuara nga organi i fonacionit dhe i dgjimit: fjala si lloj absolut i telepatis - komunikim direkt i t menduarit bhet interpretim i vetdijs pa ndrmjetsim. Pr shembull, Dante dhe Petrarka e kan shfrytzuar kt lloj komunikimi imagjinar, q poetikisht ta informojn tjetrin. Komunikimin ose ndrveprimin q e ndrvejn midis dy qenieve t dashuruara (ktu trupi sht i padukshm), n kt rast e transmetojn shikimin zhurits t syve dhe t gjestikulimit. Fantastika e sotme vazhdon ta mkoj kt utopi komunikimi duke e menduar m t prsosur se gjuhn1) Sipas ktij mendimi, ssht hera e par q ideologjia sockomuniste, prve prmutacioneve sintaktike, semiotike ... deri tek prmutacionet tipologjike, sht rropatur ta arrij gjuhn utopike t komunikimit me ndrmjetsimin e friks. Megjithat sockomunizmi demagogjikisht i shmangej gjuhes reale sepse binte n kundrshtim me materializmin-historik. Heshtja kuptimore dhe logjika e komunikimit pr sistemin sockomunist u bn njsoj t dyshimta: T gjith ata q din t heshtin, thot ai, bhen bij t Zotit, sepse nprmes heshtjes lind vetdija mbi prejardhjen ton hyjnore - thot Zhorzh Muneni. Pr t mos arritur tek ajo vetdije e lart e njeriut, sockomunizmi, prkundr lakmis pr gjuhn utopike t friksimit, n fund u orientua kah prmutacionet e forta politike t fjals dhe t tipologjis: 1. Renditja korelative fonematike u b zona m ndikuese e bashktinglloreve dhe zanoreve, kryesisht n prdorimet fonologjike. Fjala fonologji sht sinonim i fonetiks shnon prdorimin funksional brenda shenjave, pr shembull opozicioni i konsonants s zshme ndaj
Georges Mounin Lingvistique universitaires de France, 1975, fq. 239
1
et
philosophie
Presses
300
konsonants s shurdhr1) . Ky opozicion n gjuhn politike sht konsomuar m tepr pr theksimin e elementit t pozicionit t fort fonematik. 2. Radhitja deskriptive e fjals poetike bhet sipas kohs, hapsirs dhe abecedes s rndsis politike. Fraza e gjuhs s folur sht konstituim i FJALVE q mund t shpreh aksion, sensacion, sentiment, ide ose raporte t zgjedhura2) 3. Renditja e gjymtyrve t fjalis politike sipas sintakss aristoteliane: Bashksia e subjektit; bashksia e predikatit; bashksia e objektit u b gjuh e dhuns. Sintaksa sht nj ansambl rregullash q koordinojn konstrukionin pozicional. Nj sintagm sht nj grup fjalsh, nj unitet brenda frazs"3)Gjuha politike duke u prpjekur ti shfrytzoj strukturat e vjetra gramatikore pr sistemin sockomunist, jo vetm n kt rast, sipas Grevisses, por n t gjitha rastet, sipas interesave t veta prdor prmutacionet fonematike, morfematike e sintaktike. Dy prmutacionet e para politike duken t pa venerueshme, por strukturohen pozicionalisht n fonologji e morfologji. Nse e marrim nj fjali baz, do t shohim n do prmutacion pozicionet politike, n trekndshat sintaktik, smund ta mohojm pozicionin fonetik e morfologjik. Sipas
1
Georges Mounin Lingvistique et philosophie Presses universitaires de Frace, 1975, fq.239 2 Maurice Grevisse, Le bon usage, Dixieme edition revue, J.Duculot,S.A.Gembloux (Belgique) 1975, fq. 24, 25>. Maurice Grevisse, Le bon usage, Dixieme edition revue, J.Duculot,S.A.Gembloux (Belgique) 1975, fq. 24, 25>.
3
301
prmutacioneve t trekndshave sintaktik: 123; 231; 321 ... fjala e par, morfologjikisht, fonologjikisht e sintaktikisht e ka prparsin ndaj fjalve q e ndjekin, edhe pse kuptimi kompozicional nuk ndryshon. Le ta vejm n kto prmutacione fjalin e fuqishme politike: PARTIA E DO POPULLIN (1,2,3); (PARTIA-1); (do-2); (e, popullin-3) a. Trekndshi i par: 1-2-3
(d o )
2 3 1
( p o p u llin , e )
P a r tia
Kjo fjali mund t prdoret n gjasht prmutacione politike, fonematike, sintaktike e deri tek prdorimi tipologjik: b) 1-3-2; c) 2-1-3; d) 2-3-1; e) 3-2-1; f) 3-1-2. Liria e vendosjes s fjals prej nj sintagme n tjetrn ssht vetm formalitet pozicional, loj fjalsh, e nj gjuhe apo vetm licentia poetica. N kto prmutacione duket se trekndshi politik vetm bn rrotullime vizuele, del ndryshe: ashtu fjalt pozicionohen sipas primatit m t theksuar politik. do fjal e ksaj fjalie, sipas pozicionit, merr primatin politik duke filluar nga fonema, morfema e deri tek pozicionet sintagmatike n fjali. Pozicionalisht tingujt e secils fjal sia ndryshojn krejtsisht kuptimin leksikor fjals, por e ndryshojn tretmanin e pozicionit politik. Nse i krahasojm trekndshin e par (1-2-3) me trekndshin e tret (2-1-3), tingulli P, i fjals Parti, bashk me gjith fjaln, krijon opozicionin fonematik t rndsis politike. N trekndshin
302
e par PARTIA sht n pozit nistore t fjalis 1 (2-3), n rastin e dyt kjo fjal sht n mes t fjalis 2 (1-3). Kjo duket e padukshme,e parndsishme por shpreh vizionin e rastit t volitshm politik aq sa mund t jet n matematik ndryshimi midis numrave 2 dhe 1". N kt shembull u analizua vetm fjalia trielementshe, por nse ksaj fjalie ia shtojm elementin e katrt, ather fjalia politike e ndien menjher diversionin politik. Kt fjali, ta zm, e zgjerojm n katr elemente: 1234; PARTIA UA DHA FABRIKAT PUNTORVE: Vizueliteti i trekndshit sintaktik do t paraqitej n kt mnyr:
4 (p u n to r v e ,u a )
(D h a ) 2
B C A
( F a b rik a t) 1
3 ( P a r tia )
Edhe prmutacionet e fjalis katrelementshe pasi ta heqin diverzionin politik mund t paraqiten n shum prmutacione: 1-2-3-4; 1-2-4-3; 1-3-2-4; 1-3-4-2; 1-4-2-3... sipas krkess s vizionit politik, duke e br prshtatjen ideologjike nprmes pozicionit t fjals. N gjuhn shqipe, vetm teorikisht fjalia mund t zgjerohet n shtat elemente, ndonse praktikisht, kjo fjali dinosaure sht treguar e paprdorshme praktikisht. Duke u nisur nga fjalia e par legjitime, q e njohim n letrsin shqipe me emrtim emblematik si Formula e pagzimit e deri n veprat m kuantitative t prozs shqipe nuk e gjejm fjalin teorike: 1-2-
303
3-4-5-6-7. Praktikisht n kt fjali dinosaure mund t krijohen gropa t rrezikshme tek fjalt me pozicion m t dobt, sepse kompozicioni i ksaj fjalie praktikisht do t dobsohej gjat historis. UNTE PAGHESNT PEREMENIT ATIT ET BIRIT ET SPERTIT SENIT Kjo fjali e par e letrsis shqipe q kishte pretendim ta thoshte krejt Ungjillin, megjithat sshkoi m larg se kjo renditje elementesh: 1-2-3-7-7-7-7-6. sipas ktij trekndshi shum teorik:
7 (s p e r tit) 7 (b ir it) 7 ( A tit)
6 (s e n it)
2 (P a g h e z o n t) b (U n ) 1 a c 3 (te )
7 (P e re m e n it)
Kjo fjali, karakteristik pr gjuhn shqipe, prbhet prej dy pjessh t nj kompozicioni ungjillor; pjesa e par toksore praktike: 123 dhe pjesa qiellore: 77776. Mediumi i toksores dhe qiellores, n Bibl, ishte Jezusi, kurse n formuln e gjuhs shqipe na del Pal Engjlli. Ende ssht thn n gjuhsin shqiptare pse Formula e pagzimit t mos jet paraqitur n form t periudhs. Formula e pagzimit del fjalia m e par, e njohur n gjuhn shqipe por edhe fjalia m karakteristike; vendet m t dobta sintaktikisht brenda ksaj fjalie i bn t qndrueshme prmbajtja e fryms ungjillore - ndryshe kjo formul sdo t arrinte deri n kohn ton.
304
Po ta studiojm me kujdes historik fjalin n letrsin shqipe, prej veriut n jug dhe anasjelltas, nuk do ta takojm gjkundi fjalin dinosaure: 1-2-3-4-6-7:
2 b 1 a c 3 4 5 6
Po ti veojm veprat me shum vargje, si Historin e Sknderbeut ose 15630 vargje t Lahuts s malsis, apo prozn m t stilizuar t Lumit t vdekur, sdo t gjejm fjalin 1234567. Pra mosmundsia e aplikimit t ksaj fjalie e ka kushtzuar prdorimin e periudhs. Prkundr ktij ligji logjikosintaktik, ata q kan jetuar pr shembull n Shqiprin sockomuniste; kan par parulla dinosaure t vendosura n male, fusha, fabrika, mure, n shkolla, rrug e ku mos tjetr gati t ktij lloji gllabrues: AJO, PARTIA E PUNS UA SOLLI SHQIPTARVE LIRIN E SHUMPRITUR N SHEKUJ. Me gjith gjatsin maratonike t ksaj fjalie ideologjike shumgjymtyrshe, nuk realizohet renditja suksesive sintaktike. Elementet e ksaj fjalie, ngathtsisht, i humbin efektet konceptuale pr t fituar efekte politike. Vizuelisht kjo fjali i referohet ktij prmutacioni t dobt:
305

( s h q ip ta r v e ) ( e s h u m p r itu r ) ( n s h e k u j) 7 ( lirin ) 3
c a
4
b
2 ( s o l li ) 5 ( p a r tia e p u n s ) 1 ( a jo )
Kjo mnyr e strukturimit teorik t fjalive politike t socrealizmit pretendonte ta arrij sa m trsisht psikolinguistikn nprmes parrullave t vendosura npr gjith trupin e molisur t Shqipris. Njeriu duke qen n do moment n kontakt me kto fjali t shkruara me material t fort, njjzohej me to si me dukurit stinore q i pranon aq t natyrshme. Pikrisht ky kontakt indirekt e direkt i konsumimit t psikolinguistiks u shqyrtua shkencrisht n Kongresin e Bloomingtonit. Sipas periodikut PSYCHOLINGUISTICS gjeturia gjuhsore e individit dhe kolektivit bhet objekt studimi i psikologve dhe linguistve. Psikolinguistika studion kushtzimet psikofiziologjike t njeriut n procesin e komunikimit; raportin emocionalointelektual ndaj informats s dhn apo t pranuar; mnyrn e integrimit t njsive gjuhsore n korrelacionet fonologjike, morfologjike,semantike, sintaktike, e deri tek kodifikimet, mesazhet dhe trsia e tekstit. N letrsin sockomuniste kjo gjeturi gjuhsore ose vesi psikopolitikogjuhsor u bn natyr psikointerpretative e shkrimtarit, e protagonistit dhe e intelektualit n prgjithsi, duke u br gjuh komunikimi edhe n t folurit e prditshm. Andaj, sot, njeriu i prvojs sockomuniste, prkundr dshirs pr tu konvertuar n demokrat, inercioni i prvojs diktatoriale psikogjuhsore se lejon ti bj as dy centimetra rrug sintagmatike, pa rn n gabimin politikogjuhsor.
306
Ksaj smundjeje gjuhsore i prket edhe komutacioni politik n t gjitha tekstet letrare, historike, kulturore etj. Metoda e komutacionit sockomunist sht kmbimi i njsis gjuhsore me tjetrn njsi gjuhsore, pa e kmbyer kuptimin politik. Komutacioni ideor paraqitet n dy variante t prafrta: 1.Zvendsimi, kmbimi i njsive gjuhsore, sipas prvojs politike - substitucioni. 2.Metoda e prjashtimit t njsive gjuhsore, pa e krijuar prshtypjen tek folsi i gjuhs shqipe se sht kmbyer edhe konotacioni gjuhsor. Derisa prmutacioni politik e dobson konceptin sipas renditjes ose sipas pozicionit brenda kompozicionit sintaktik, komutacioni e shterron konceptin sipas rregulls matematikore t kmbimit numerik: A+B=B+A; ab=ba q do t thot: A+B - njsia gjuhsore tradicionale detyrimisht sht e barabart me B+A - njsin ideologjike. Ndryshimi funksional midis prmutacionit dhe komutacionit qndron n rrafshin faktik: prmutacioni socrealist e dobson konceptin sipas prparsis pozicionale n fjali, ndrsa komutacioni e shterron konceptin duke e rimbushur me konotacion tjetr politik. Stilistt dhe linguistt e bots demokratike, gjuhn e letrsis e kategorizojn sipas ksaj renditjeje: 1.Prdorimi i t gjitha fakteve gjuhsore n veprn letrare. 2.Gjuha e veprs duhet t jet e liruar nga do mbyllje stilistike. 3.Gjuha e veprs letrare mund ti prfaqsoj t gjitha stilet letrare.4.Stili i caktuar duhet ta ngrthej realitetin n veprn e caktuar.5.Gjuha e nj vepreje letrare nuk mund t jet unikat i t gjitha stileve letrare, nga fakti sesecili shkrimtar duhet t jet stil n vete. Nocioni STIL sht mjaft i prgjithsuar; i definuar n mnyra t ndryshme q nga shekulli i kaluar. N kt rast shqyrtimi, do ti veojm dy stile: 1.Stili i kodifikuar gjuhsisht sipas prmutacionit politik dhe komutacionit politik q Karl Poperi do ti quante stile t shoqrive t mbyllura. 2.Stili i dekodifikuar n aspektin e do ideologjie q pjesrisht prdoret n shoqrit e hapura.
307
N letrsin shqipe, si dhe n t gjitha letrsit e ngjashme, q n fillim, ka mbijetuar stili i kodifikuar moral, fetar, patriotik e n fund ai ideopolitik. Sipas stilit t kodifikuar, q duhet ta emrtojm si stil t mbyllur, do t sheshohet vetvetiurruga e nxituar e konceptit t kodifikuar. N baz t komutacionit (t kmbimit) t sintagmave gjuhsore dhe tshnimit numerik A+B=B+A; ab=ba sht prdorur metoda e shterrimit t prmbajtjes s fjals n t gjitha shoqrit e mbyllura ku sipas K. Poperit kan mbisunduar mendimet filozofike t Platonit, Hegelit dhe Marksit. E marrim nj sintagm arketipe t mbyllur q gjat rrugs s saj historike, nuk ka psuar ndryshim drejt shoqris s hapur. Sipas komutacionit diakronik ndalemi n katr stacionet kryesore t sintagms s mbyllur arketipe: n sintagmn e moralit familjar, n sintagmn e moralit fetar, n sintagmn e moralit patriotik, dhe n sintagmn e moralit sockomunist. 1. Komutacioni i sintagms s moralit familjar: A+B=B+A; ab=ba:A(grupi) + B(familja) = B(familja) + A(grupi); AB(grupi familjar) = BA(familja e grupuar). 2. Komutacioni i sintagms s moralit fetar: A(grupi)+B(feja) = B(feja)+A(grupi); AB(grupi fetar)=BA(feja e bashkuar). 3. Komutacioni i sintagms s moralit patriotik: A(grupi)+B(atdheu) = B(atdheu)+A(grupi); AB(grupi i atdheut) = BA(atdheu i bashkuar). 4. Komutacioni i sintagms s moralit sockomunist: A(grupi) + B(ideologjia) = B(ideologjia) + A(grupi); AB(grupi ideologjik) = BA(ideologjia e grupit). N t gjitha fazat kryesore t komutacioneve t historis shqiptare sht ngulitur A(grupi) pr t mos e ndryshuar asnjher prmbajtjen konceptuale, n
308
korrespondim me elementin tjetr t sintagms si sht morali, feja, familja, atdheu dhe ideokomunizmi. Shkenca evrodemokratike kto ngurtsime sintagmatike i ka zbutur me njfar evoluimi t argumenteve ndrkohore, duke krijuar kontinuitetin e zhvillimit pak m t natyrshm t konceptit. Ky evoluim i diakronis s mendimit evroperndimor pa e detyruar njeriun t qndroj fanatikisht n heroizmin familjar, n heroizmin fetar apo n heroizmin patriotik, individin dhe kolektivin i shpall pjesrisht t lir n filozofi, sociologji ... N nj mas censura dhe autocensura u dobsuan deri n minimumin e mundshm. Evrolindort duke qen gjenetikisht n plymsin kolektive, larg logjiks dhe liris s individit, kan mbetur n arketipet kolektive t heroizmave patriotike, familjare, ortodokse, ideokomuniste .... Ideokomunizmi ska qen i rastsishm as i panjohur pr evrolindort, sepse kta popuj smund t jetonin jasht plymsis gjenetike.
309
Perndit kishin etje
Perndit kishin etje
Socrealizmi arriti ta kontaminoj ideologjikisht do fjal; vanrisht synonte kontaminimin e sintagmave t forta: t moralit familjar, t moralit fetar, t moralit patriotik, t moralit folklorik. N kto sintagma t gjitha kombet i kishin vendosur faktort m idiomatik t psikomoralit. Ky qmtim i teptisshm i transponimit t koncepteve logjikopsiqike n koncepte ideopolitike, sot na shpie tek dyshimi i shpirtit t gjuhs kombtare, a e flasim lirshm gjuhn shqipe dhe a kemi identitet n rrafshin psikogjuhsor?! Fjala shqipe fiktivisht u lirua nga burgu sockomunist, por kjo sdo t thot se u shrua. Edhe sot, po edhe nesr, duhet t shrbehemi me at material gjuhsor t kontaminuar politikisht, qoft n aspektin konceptual qoft n aspektin kompozicional; prej njsive m t vogla gjuhsore e deri tek teksti. Tipologjia dhe gjuha shqipe, gjat gjith historis e, n veanti gjat gjith kohs s monizmit, duhej t qndronin brenda strukturimit t krcnimit ideopolitik. Formula e pagzimit, duke i takuar fragmentaritetit t vetmuar ungjillor, qndron disi turpshm n fillim t letrsis shqipe. Ajo Formul vazhdimisht kishrohej nga studiuesit gjuhsor duke e prcaktuar brenda saj vetm vlern gjuhsore; sikur fajsohej para studiusve artistik t letrsis socrealiste. Buzuku edhe sot qndron pas njfar pasigurie kishtare, patriotike, vendore e kohore pr shkaqe thjesht t
310
studimit vetm gjuhsor t Mesharit. Pas dshtimit historik t shqiptarve n planin konfesional, prkundr dshprimit, Buzuku se humbi prkornin tua kujtoj ktyre shqiptarve ditn e par t shkolls kristiane me Djalin shkaprdar. Me gjith kto anonimitete, t qena e t paqena, edhe vlera e Mesharit mbeti vetm nocion historik i gjuhs. Mbase Buzuku, Budi, Bogdani, Bardhi ... nuk mund t besonin se premtimet e dikurshme t Barletit e Beikemit ... sdo ti realizonin as niprit e niprve; nuk besonin se premtimi i Barletit do t mbetej pr jet t jets prtej detit bashk me pikllimin e tij t madh. do gj shqiptare n kohn e patriarkve shqiptar si ishin: Buzuku, Budi, Bogdani... shkonte aksidentalisht drejt muzgut t historis. N pragun e ktij muzgu aziatik patriarkt e fes shqiptare u prpoqn ta gjlbrojn stinn e vdekur shqiptare t gjuhs, historis, fes, e deri tek familja e atdheu. Pas gjith fatkeqsive biblike t shqiptarve, erdhi m n fund sockomunizmi, i cili, me Dialektikn e vet famoze e zgjidhi gjith historin e ndrkyer shqiptare, duke e ndar n dy pjes: 1."Dhjata e vjetr": prej Adamit shqiptar e deri tek ideologjia sockomuniste. 2."Dhjata e re" prej sockomunizmit e deri n fund t historis. T gjith profett e Beslidhjes s vjetr shqiptare, prej Buzukut e deri tek Gjon Pagzori (Migjeni) i letrsis shqipe, mbeten profet t dyshimt. Migjenit iu caktua detyra e pagzuesit t shkrimtarve t rinj t letrsis shqipe. Shkrimtart, si Jakov Xoxa, Shefqet Musaraj, Ali Abdihoxha... e kuptuan metodologjin letrare t ksaj ndarjeje. Lumi i vdekur, sipas ktij klasifikimi, ka arritur njfar skematizimi biblik t Beslidhjes s vjetr si sht dyndja drejt Myzeqes, apo prmbytja, q ta kujton kohn e Nojs. Juga e bardh, strukturalisht i prket krejtsisht Beslidhjes s re ideologjike, sepse ktu institucionalizohet ideologjia.
311
Perndit kishin etje
Theofan Stilian Noli q e njeh do kthin t Beslidhjes s vjetr sikur oborrin e shtpis, dhe Naimi q e ndjen ditn prclluese t Qerbelas nuk mund t zn vend n asnj rreth t Parajss ideologjike. De Rada, gjysmkalors e gjysmkristian, vrtet gjendet midis romantizmit evroshqiptar po kurr ssht gjetur n parajsen ideologjike. Nga t gjith kta shkrimtar m s shumti sht prgojuar Migjeni, duke u shndrruar n inkuizitor dhe n doganier t letrsis shqipe. Ai ishte poet, dhe m shum se asnj tjetr, aksidentalisht gjendej afr Zotit dhe Kishs. Gjuha e sockomunizmit u prpoq dhe arriti t bj at vendosjen prmbytse n tipologjin e letrsis shqipe, duke i zhdukur dallimet vizuele, kuptimore, gjuhsore, midis furgonit dhe Kalit t Trojs, midis Homerit dhe diversantit, midis fjals s prditshme dhe agjitacionit. Konstantini i lasht i folklorit shqiptar u b moralisht e politikisht shum i dyshimt, ndrsa Konstantini i sockomunizmit nuk e lvizi rrasn e varrit m tepr se dyzet vjet. T gjith personazhet e Iliadess Homerit, me kuaj, me makina, n kmb, ikn nga Greqia pr t ardhur, me synime t ndryshme, n Shqipri. Doruntina npr rrugn e letrsis socrealiste u rikthye pr t dytn her n shtpin e lindjes, e paaft ta mbroj moralin e vet. Euterpa bhet dashnore e poetit t ri gjirokastrit; Helena mbetet shtatzn nga nj student shqiptar pr her t par n histori; Kali i Trojs tredhet pr t mos ln trashgimtar. Skeletet e dy ushtrive t mundura nga partizan shqiptar udhtojn pa pasaporta drejt Italis e Gjermanis bashk me skeletat e ballistve e t ujqve. Koalicioni evroamerikan kalbet n llucn e fushs indiferente t sockomunizmit duke e pritur strkeqjen shpirtrore t shqiptarve. Ana Kurti vritet me nj arm trimijvjeqare... Halucinacioni politik e thyen konceptin koh dhe vend; ngjarja mund t filloj n kohn e kaluar e t prfundoj n kohn e ardhme ose anasjelltas. vendosen ngjarjet nga Iliada pr tu vendosur n Shqiperin sockoministe. Ngjarjet
312
mund t ken prfunduar n t ardhmen, dhe mund t jen ende t paprfunduar n t kaluarn. Logjikogramatikisht nocioni koh thehet pr hir t etjes s perndive ideologjik, duke filluar nga Udhheqsi i Partis shqiptare, pr t cilin Shqipria u b shum e vogl. Ndrsa pr udhheqsin shqiptar Jugosllavia edhe Rusia e Stalinit apo Kina e Mao Ce Dunit u strkeqen ideologjikisht. Kto perndi ideologjike edhe pse n konflikt me njera - tjetren e zvoglonin planetn, kohn, mendimin, gjuhn e deri tek integriteti i njerzimit. N studimet psikogjuhsore, q do t bhen n t ardhmen, do t krahasohet energea konceptale e fjals s konsumuar n sockominizm me sinonimin leksikor q sht prdorur n vende demokratike. Ktu do t konstatohet, me t drejtn shkencore, se vepra e prkthyer nga gjuha e sockominizmit n ndonj gjuh t vendeve demokratike, do t jet vetm prkthim mekanik e asesi prkthim i kuptimit ligjik t konceptit. Gjuht ballkanike nn trysnit ideore, deshn apo nuk deshn, do ta pranojn nj substrat t prbashkt, q mundson prkthimin e ndrsjell, plotsisht adeukat.Shum fjal t ktyre gjuhve, jo vetm q kan form t ngjashme leksikore, por e njjta fjal ka t njjtn vler psikogjuhsore. Formimi i modeleve terminologjike, filologjia romane, filologjia gjermanike, nismojn grupimin e gjuhve si objekt t nj studimi grupor. Por nse i vshtrojm gjuht e nj prbashksie nisma konseguente, del krejt e njjt tek gjuht ballkanike: greqishtja, shqipja, bullgarishtja, serbishtja, rumanishtja dhe turqishtja1) q do t thot se ajo, prbashksi e konceptuar nga Sandfeldi mundson prkthimin e llojit t prbashkt brenda grupit ballkanik me t gjitha veset sintaktike, tipologjike e deri folklorike. Kur Kristian Sandfeldi e jep kt mendim pr gjuht ballkanike, n Siujdhes ende skishte arritur sockominizmi. Mendimin e tij
Kristian Sandfeld Lingvistique resultates noveau tirage 1968, p. 3
1
balkanique,
problemes
313
Perndit kishin etje
pr kt grupim me njfar prbashksie e vrteton pikrisht gjuha greke, e cila, edhe pse prkundr vullnetit t saj, fiktivisht mbeti jasht sockominizmit, aspak su dallua nga simotrat e saj ballkanike q i prfshiu sockominizmi. Edhe pse angloamerikant se lejuan Greqin t hyj n sistemin sockomunist veset gjuhsore t greqishtes nuk lvizn aspak nga dogma e ortodoksizmit. N kt mes, m s shumti sht dmtuar gjuha shqipe, sepse ajo, nuk e kishte dogmn e ortodoksizmit, islamizmit, sllavizmit, apo t plymsive t tjera t Lindjes. Kt fakt gjuhsor e kan konfirmuar gjuhtart m serioz q jan mbshtetur n teorin ilire-shqiptare. Prap ti kthehemi mendimit t fillimit: a mund t prkthehet trsisht veprat letrare e nj gjuhe ballkanike n anglisht apo gjermanisht? N kt pik do t mungoj rezultati, qoft n identitetin e fjals, t sintagms, t kohs foljore, e deri tek trsia e tekstit. Ktu duhet ta masim me metoda shkencore energean konceptale t fjals shqipe me fjaln sinonime t demokracive evropiane. Aty do t caktohet sasia e energeas s fjals shqipe, mbase edhe njfar terapie, q duhet t filloj nga shkarkesa psikoideologjike e vesit logjikogramatikor t fjals, pr ta ekuilibruar fjaln n rrjedhn e etimologjis. N planin e dyt FOLJA duhet t gravitoj n kompozicionin kohor; mendimi t mos filloj n kohn e ardhme pr t prfunduar n kohn e shkuar. Le ti marrim tre shembuj: 1.Amerikant e mendur, - THA Elena, - prse nuk HEQIN dor nga Vietnami? NUK e KUPTOJN q nuk i DUAN?.1) 2.TI JE si ajo bukuroshja e fjetur q ZGJOHET pas dymij vjetsh, n nj epok tjetr2)
1
Ismail Kadare Prbindshi, fq. 24, 25 Ismail Kadare Prbindshi, fq. 24, 25
314
3.Un SHPETOVA nga bota e tyre e vjetr, e errt, e keqe. Un IKA larg prej tyre, me ty dhe ERDHA te ky qytet i bukur...3) N kompozicionin kohor kta tre shembuj do t sistemoheshin sipas ksaj thyerje kohore:
IK A SH P TO VA TH A ER D H A
K U PTO JN JE H E Q IN D U AN
6) 5) 4) 3) 2)
7) 8) E R D H A TH A S H PTO VA IK A
K U P TO JN JE H E Q IN D U AN 1 3 5 7 ) ) ) ) K K K K o o o o h h h h a a a a e e m e ta s h m e , k r y e r e th je s h t s e e k r y e r, a rd h m e , 2) , 4) 6) 7) Koha Koha Koha Koha e e e e
p a k rye r k ry e r k r y e r e te js h k u a r a rd h m e e p rp a rm e
1. Foljet e shembullit t par: (THA), HEQIN, KUPTOJN, DUAN, i takojn kohs s tashme, prve foljes THA. N kt rast prezenti ngarkohet me tri folje psikopatike, ndrsa aoristi me nj.
3
Ismail Kadare Prbindshi, fq. 24, 25
315
Perndit kishin etje
2. Foljet e shembullit t dyt: JE, ZGJOHET i prkasin t tashms abstrakte, jashtkohore. 3. Foljet e shembullit t tret: SHPTOVA, IKA, ERDHA i prkasin kohs s kryer t thjesht. N kt rast, gramatikisht korrespondojn prezenti jashtkohor dhe aoristi, ndonse psikopolitikisht Elena dhe Genthi gjenden jasht ktyre dy kohve; gjenden n nj prezent imagjinar q korrespondon me kohn e ardhme. Kt pozicionin e dyt foljor t ndaless s kohs e lakmojn perndit e sockomunizmit, pikrisht se ato perendi e din se koha lviz horizontalisht n dy drejtime dhe vertikalisht n dy drejtimet. Andaj largsia prej nj kohe n tjetrn nuk mund t matet me sekonda, or, jav, vite apo shekuj. T gjitha kto dimensione kohore, sikur n Komedin hyjnore, sht orvatur ti konsumoj ideologjia, cilado qoft ajo. Pikrisht pr kt difekt idologjik prkthimi i veprs sht jo vetm i vshtir por edhe i pamundshm. Evropa beson se e ka prkthyer veprn ideologjike, t shkruar n vendet e Lindjes, mbase edhe ia ka ndar mimin Nobel, po ssht e vetdijshme se veprn se ka prkthyer kurr por vetm e ka transliteruar sipas standarteve t prshtatjes. Edhe nj kng folklorike mund t transkriptohet, t transliterohet por jo t prkthehet. Pikrisht pr kt Sandfeldi konstaton konkordancat e shkalls m t lart t prkthimit brenda nj grupi gjuhsh, ose AREA ISOGLOSA, sepse ktu prkimi ndrgjuhsor sht shum i arritshm. Jo vetm kaq, por n prkim me area isoglosa t ktij grupi gjuhsh krijohet edhe area metagjuha, di si psikogjuh e prbashkt. Kto prkime n historin e gjuhs quhen huazime, ndikime, origjina t prbashkta, shpesh t vrtetuara e shpesh t supozuara. N kt mjedis gjuhsh, prkthimi sht m i plot sepse koncepti, sintagma, apo i tr teksti, konsumohet n mnyr t ndrsjell midis grupeve t afrta psikogjuhsisht, edhe pse n kt grup ekziston prirja pr dominim apo asimilim. N kto studime, nse dalin jasht konceptimit grup gjuhsor, do t
316
zvetnohej krahasimisht energea, ta zm, e fjals shqipe me energean e fjals sinonime t gjuhs angleze. Jo vetm fjalt, sintagmat, fjalit, por as sinonimet e ndrsjella nuk mund t prkthehen plotsisht. N vend t nocionit prkthim do t ishte m mir t prdoret nocioni prshtatje, ashtu si e ka aplikuar Theofan Stilian Noli. Prkundr areave gjeopolitke e historike t gjuhs shqipe kundrejt gjuhve ballkanike, gjuhtart, qofshin shumica t huaj apo shqiptar, shqipen e nxjerrin n bijri me ilirishten; fakt q edhe sot e ksaj dite ssht liruar nga tendenca politike. Teoria thrakase e origjins shqipe, apo teorit mikste, prve redingots shkencore, n vete prmbajn elementin tinzar t vendosjes s shqipes sa m n lindje t Siujdhess ilire. Faktet shkencore, natyrisht jan m t forta se dshira jon, dhe ne , ato duhet ti pranojm si argumente t vrtetuara me metoda analitike dhe historike. Sido q t dal, gjuha shqipe, n veanti prej gjuhve t tjera ballkanike, sht dmtuar m s teprmi meq nuk i takoi grupit t sllavishtes as greqishtes, e aq m m tepr ishte aq larg turqishtes. Gjuhs shqipe, si dhe t gjith shqiptarve iu desht ti rezistoj gravitacionit asimilues t ktyre gjuhve q kishin perndit dhe profett e vet: greqishtja kishte Zeusin dhe Jezun ortodoks; sllavishtja Neptunin dhe Jezun e vonuar ortodoks; turqishtja Allahun dhe Profetin e shkrettirs. Sipas t gjitha perndive pagane evroperndimore edhe Bindi ilir pasi ishte zen me Jupiterin ia lshoi vendin Jezus, atij Jezus s institucionalizuar n Rom me aq sakrifica. (Me far prgjrate u verifikuan katolikt e par sipas flijimit t Jezus). Edhe Iliria hyri n area konfesionis t katolicizmit pas nj lufte 150 vjeare iliroromake. Dhe mir do t ishte gjetur n katolicizmin papnor, po mos t kishte ndodhur njmij e pesdhjet e katr vjet pas lindjes s Jezus, ndarja e kishave dhe e Jezuve; Jezus iu ndryshua data e lindjes, e kryqzimit, e ringjalljes: u stis Jezu i dyt -
317
Perndit kishin etje
Krishti bizantin. Arbria q n kt koh supozohet t ket qen si entitet teritorial e gjuhsor, i fatit gjeopolitik t t dy kishave. Mbase kjo ndarje sdo t ket qen fort e dhembshme, apo ne skemi shnime pr pikllimin e meshtarve katolik t Arbris, kur grigja e tyre prgjysmohej nga kisha bizantine. Mbase, po ta vejm veshin n gjoksin e Nns, do ta ndjejm n largsin e shekujve uturimn e pikllimit kolektiv t ndarjes - t ekzilit skizmatik. Shpirtrisht, shum nga shtetasit e Arbris, u kthyen n gjysm t rrugs s Jezus - n Konstantinopol. N studimet historikogjuhsore t shqipes pranohen ndikimet, huazimet e konsiderueshme t helenizimit nprmes kishs ortodokse, jo vetm n leksik por edhe n alfabet procese t cilat vazhduan ta sfidojn autoktonin shqipe por edhe ndikimin e mparshme t kishs katolike. Ktu fillon muzgu i dyfisht aziatik i shqiptarve, pr ta arritur errsimin m t madh kur sllavt u bn pronar t kishave bizantine arbrore veant pas rnjes s Konstantinopolit nn sundimin turk. Pastaj gjuha shqipe u rropat t shptoj nga vrshima e nj kulture tjetr aziatikeislamike - t mbrohet nga gjuha turke, q sishte as indoevropiane. N vitin 1479 nata e gjat atiatikeislamike e mbuloi prfundimisht ditn e zvetnuar shqiptare. Pas gjith ktyre sulmeve t gjithanshme q i bhen gjuhs shqipe, si ndikime, huazime, u b edhe errsimi i areave gjuhsore. Pr kt frkim ndikues t gjuhve t Siudhess, Kristian Sandfeldi e prdori nocionin gjuhsor Linguistique balkanique, bile asociativisht, si njfar trsie, si konstaton ai vet: ... Formuar sipas modelit t termave filologji romane", filologji gjermane etj Dominimi filologji ballkanike indicon nj grup gjuhsh si objekt i nj studimi special". Kjo ssht thn rastsisht, as joshkencrisht. Gjatsia e kohs, prplasja gjuhsore n nj teritor tepr t ngusht krijoi t prbashktn gjuhsore ballkanike pr studime sociolinguistike e psikolinguistike.
318
319
Perndit prap kishin etje
Perndit e tu t shumt t ngopshin fam, t ngopshin gjak! (Borhes) Shekujt mizor e shtypnin njri-tjetrin sipas ciklit kohor t shqiptarve deri n pragun e feksimit t njfar drite agimtare, q ne, me t drejt apo jo, e quajm Rilindje kombtare gjithshqiptare. Para se ta quajm Rilindje, do t ishte m e prshtatshme ta quajm uturima e lasht e rektimit. Lvizjet patriotike evropiane shqiptarin e humbur n pyllin ballkanik e shtyn t mendoj pr njfar identiteti. Me veshin e ndrgjegjes s zgjuar, gati rrmbimthi, shqiptari filloi ti dgjoj rektimat e shekujve t lasht; t atyre q u detyruan t ndahen nga Nna pr tu shndrruar n nj far t humbur q ne sot me konotacion mjaft t gabuar po i quajm DIASPOR. Shqiptari i diaspors dhe ai i Shqipris s katandisur filluan ti dgjojn kmbanat e barinjve t ndrgjegjes kombtare, ato kmbanat e pikllimit e t kushtrimit t meshtarve shqiptar q u binin pr Tokn e premtuar. Me t drejt ose pa t drejt, kt z t lashtsis e kemi quajtur RILINDJE kombtare t cils q n fillim i mungonte FJALA. Ky romantizm frymzues i Shqiptarit t Madh i shronte plagt duke filluar nga plagt pellazge t shpikura nga rilindasit shqiptar e deri tek pavarsia. Megjithse shkenca filologjike, me emrtime t gjymta politike, u implikua n kt mes, edhe m tej kjo periudh u quajt dykuptimisht krejtsisht romantike, q m von u keqprdor aq pamshirshm nga sockomunizmi.
320
Rilindasit pretendonin, pr hir t bashkimit gjithkombtar, ti rrafshonin t gjitha dallimet, sado t vogla t ken qen: dallimet fetare, dialektore, alfabetin ... . Natyrisht se rilindasit t gjitha kto dallime prpiqeshin ti mnjanonin, kund me durim e kund me pa durim, pr ta bashkuar atdheun, gjuhn, alfabetin dhe t gjitha entitetet tjera q e prbjn nj komb. Ishte e natyrshme q n kto dallime t vrehej njfar shtresimi i ndasive midis shqiptarve, i cili me disa vshtirsi filloi t tejkalohet q n Kongresin e Manastirit. do gj do t zhvillohej pak m normalisht n historin e shqiptarve sikur perndit komuniste t mos e venin historin, gjuhn, letrsin e gjith kulturn shqiptare n shtratin e Prokrustit sockomunist. Historia, gjuha, letrsia, e t gjitha entitetet kombtare, vanrisht FJALA, nuk u prshtateshin prmasave t Prokrustit sockomunist. Fjals s gjuhs shqipe q lngonte historikisht ia vrante kmbn kpuca komuniste. Pr ti qndruar besnik internacionalizmit proletar, komunistt shqiptar e nxorn n ankand Shqiprin e katandisur jasht gjuhs. Kandidat kryesor pr ta bler shum lir, isht Jugosllavia. Perndit tjer, si Stalini apo Mao Ce Duni kishin pretendime kontinentale e planetore. Andaj Shqipria mbeti si nj ngastr e vogl midis tigrave prokomunist t cilve Stalini u tha: glltiteni!. N historin e shqiptarve mungon FJALA e shpjegimit shkencor t konfliktit politikoideologjik t vitit 1948 midis Shqipris e Jugosllavis. Ky shpjegim sdo ti mjaftoj kurr historis s vrtet shqiptare! N historin e shqiptarve mundon FJALA poashtu e shpjegimit shkencor pr konfliktin ideologjik midis Shqipris dhe BRSS-s n vitin 1960. N shkencn e paqen t historis shqiptare, sikur pr t gjitha rastet e tjera, su gjet argumenti i quajtur FJAL, q ta shpjegoj konfliktin ideologjik kinezoshqiptar t vitit 1975, apo pse sockomunizmi shqiptar e kaprcei Murin kinez pr t gjetur mikun n xhunglat e Vietnamit. Mungojn argumentet
321
shkencore pse udhheqsi i Partis s Puns s Shqipris m n fund vendosi t bhet vet perndi n ball t Partis, n alenc me disa mbeturina t humbura npr botn e prgjumur t quajtura parti marksisteleniniste t renovuara, me nga tre ose pes antar. N kt vetmi t thell politike t Shqipris u sheshua politikisht ajo SINTAGMA-AMBLEM e shqiptarve: me forcat tona. Shkrimtart shqiptar si priatar ideologjik i shumzonin prbindshat politik rreth ujdhess Shqipri, qofshin ata komunist, imperialist, revizionist ... . Sockomunizmi shqiptar pasi i anatemoi t gjitha perndit e internacionalizmit t shndrruar n revizionist u kthye ta krkoj ndihmn e rilindasve, duke e shprdorur iden e tyre, se do gj q e rrethon Shqiprin sht armike e shqiptarve. U realizua ideja e ktyre rilindasve: n emr t socpatriotizmit Shqipria u b shteti i vetm ateist n bot sipas atij pamfletit: Feja e shqiptarit sht shqiptaria. Klaustrofobia politike e sockomunizmit shqiptar, Shqiprin e mbuloi me betonarme; jasht ktij betoni ekzistonte vetm bota e keqe. Shkrimtart priatar t sockomunizmit t vetmuar shkruanin: -jo, Elena. Kjo sht e keqja e prgjithshme q na vjen rrotull dhe prpiqet t futet brenda nesh: bota e vjetr, me t gjitha elementet e saj: DIVERSIONIN, PRONN, PARAGJYKIMET, HAKMARRJEN, PABESIN, TRADHTIN. Ndrgjegja e keqe e kohs son1) Kush do ta shptonte Shqiprin nga gjith kto ogure q i krcnoheshin nga jasht prve sockomunizmit, letrsis, historis prparimtare, ideologjis s mendimit dhe betonarmes? Andaj kt letrsi do ta quajm, metodologjikisht, letrsi t izolimit politik psiqik, metabolik. Pse jo; t gjith shqiptart e mbetur jasht kufijve politik t Shqipris u bn t dyshimt e tradhtar. Ata q mbetn brenda kufinjve politik t Shqipris asesi smund ta lviznin rrasn e rnd t varrit politik.
1
Ismail Kadare Prbindshi, fq. 40>.
322
Krahas betonimit t Shqipris, betonohej politikisht letrsia, historia, e vanrisht gjuha e katandisur. Me gjuhn ndodhi edhe kurorzimi i veant politik: shqiptart menduan ta unifikojn gjuhn mbi dy dialektet ashtu si kishin br dikur me alfabetin. M n fund, pas disa vrejtjeve e mospajtimeve demagogjike, unifikimi i gjuhs letrare shqipe u b. Prkundr dshirs s sinqert t gjuhtarve shqiptar pr nj gjuh mbidialektore t shqiptarve, procesi ndodhi n nj koh fort t lig politike. Ndodhi n kohn kur Partia i kishte shterruar konceptualisht dhe pozicionalisht fjalt e gjuhs shqipe. Krahasuar shqiptart, brenda kufirit politik, dhe shqiptarve jasht ktij kufiri, entuziazmi pr unifikimin e gjuhs u sheshua shum m tepr tek shqiptart jasht kufirit. Arsyeja ishte m shum se e qart: shqiptart q jetonin jasht kufinjve politik t Shqipris unifikimi i gjuhs, psiqikisht i bri me atdhe; i bri t barabart gjuhsisht me shqiptart brenda kufijve politik. Ngazllimi emocionalogjuhsor, qoft n rrafshin LA LANGUE, qoft n rrafshin PAROLES, ishte m i dobt tek shqiptart brenda kufijve politik krahasuar me emocionet gjuhsore t shqiptarve t jasht kufijve politik. Kta t dytt, me nj nostalgji puritane e trajtonin fjaln shqipe, ndrsa shqiptart, ta zm t Tirans, pr shkaqe t shpjegueshme prdornin dhe prdorin m shum terma t gjuhve t tjera, edhe pse ato fjal ekzistojn edhe n gjuhn shqipe. Pikrisht ajo fjala e huaj dukej m konceptuale dhe politikisht m pak krcnuese. Pak me ndrojtje mund t konstatojm pr nj averzion politikogjuhsor t shqiptarve t sotm pr fjaln e katandisur t gjuhs shqipe. do t thot pr shqipfolsin t mos arrij kurr konstruktimin e nj segmenti sintagmatik, ku shenjuesi dhe i shenjuari ta realizojn at q e shpallin botrisht. Ndodhte ather e, ndodh edhe sot, q shenjuesi dhe i shenjuari, si dy elemente brenda nj sintagme, t pajtohen me antagonizmat
323
gjuhsor; demokracia e sotme promovohet me leksema t konsumuara politikisht deri n shterrim t plot konceptual. Gjuhtarit shqiptar, me tepstisjen e tij puritane gjuhsore, i duket si i tepruar prdorimi i fjalve italiane, frnge, angleze, n shtypin shqiptar, n televizion, apo n vet Parlamentin shqiptar, si pr shembull: MAZHORANC; KRIPTOKOMUNISTE, EMOCION, MOCION, PLURAL, SINGULARE, MONIZM ... . Prdoruesit e ktyre fjalve mendojn se fraku evropianopolitik i fjalve do t jet m ekonomik konceptualisht. Tash do t gjendemi para dilems: ti lejojm t hyjn, ashtu pa kritere, fjalt e gjuhve t jera edhe n rastet kur ekziston fjala e njjt n gjuhn shqipe, apo sistematikisht t herren kto fjal nga leksiku shqiptar? Fjaln e huaj mund ta mnjanojm por si do t shrojm fjaln shqipe deri tek aftsia e konceptit ekuivalent me fjaln angleze, gjermane ... . (Shrimi i fjals shqipe duhet t filloj nga opozicioni fonematik, pozicioni sintaktik e deri tek koncepti koh). Pr ta vrtetuar lngatn e doemosdoshme t fjals shqipe, do t na duket mjaft binds shembulli i nj nate makbethiane t Shqipris, n dhjetor t vitit 1981. N ekranin e televizorit spikeri i zbehur lexon kt tekst valpurgjian; makbetian e nemits pr t gjith: N NJ KRIZ SHPIRTRORE, MEHMET SHEHU BRI VETVRASJE. At nat, veant netve t tjera, Shqipria e humbi edhe at pak gjum q i kishte mbetur. Secili shtetas shqiptar, n vetmin e vet t thell, prplitej ta pikaste fjaln e par t dits s nesrme: MIRMNGJES, SI U GDHIVE, A BRE GJUM!? T gjitha fjalt, n at mngjes q pritej t vinte do t ishin tmerrsisht t dyshimta politikisht. Po a thua bnin at nat orveliane shkrimtart shqiptar, historiant, intelektualt, po edhe pushtetart? Nats i vinte er gjaku, e dita pritej fort e kuqe nga plagt. T gjith shtetasit shqiptar, m tepr se asnj nat tjetr, zhuriteshin pr nj fjal krejtsisht t harruar. Njerzit luteshin t liroheshin nga do gj, prve, jo nga
324
HARRESA. T gjith shtetasit shqiptar lektisnin, at nat, t harrojn edhe at pak gjuh llahtare q u kishte mbetur: Po ti kisha njqind gjuh, njqind goj dhe z t hekurt, t marrt e t gjitha llojeve do ti numroja lajthitshm por sjam i aft t gjitha marrit tua numroj me emr!1) Njqind gjuh, njqind goj, njqind zra, po ti kishte shkrimtari shqiptar, at nat dhjetori t vitit 1981 do t kishte lektisur pr ti bjerr. Nga t gjitha prfitimet e gjuhs e dshironte vetm nj: t shptoj" brenda harress. O JU Q I FRIKSOHENI DITS S PRGJAKUR T DHJETORIT HYNI N REPUBLIKN KANIBALE! Tek ta ska shkenc, ska art, ska zyrtar, ska pushtet, ska shrbtor, ska t pasur, ska t varfr, ska kontrata, ska trashgimi, ska ndarje, ska asfar zejesh, as aso q bhen nga kotsia ... u jan t panjohura bile edhe FJALT, t cilat shenjojn rrenn, pabesin, dyfytyrsin, intrign. Prsosmria e tyre sht ideale, mbase edhe m shum se Republika e Platonit2) T GJITH E NDJENIN SE NATA E ATIJ DHJETORI T VITIT 1981 ISHTE ERGJAKE; E DININ SE EDHE DITA DO T JET FORT E KUQE NGA GJAKU. T GJITH E NDJENIN SE PERNDIA E SHQIPRIS SOCIALISTE KISHTE ETJE T MADHE pr gjak. T GJITH LAKMONIN TI HARRONIN FJALT E ASAJ PAK GJUHE. Republika e socializmit kanibal, ironikisht aq arkadiane, shqiptarve u ofronte trajtimin elementar t kanibalizmit - denoncimin e ndrsjell politik: burgun, internimin, punn prmirsuese, e deri tek dnimet e shumta me vdekje. Dhe del ndonj mendurak e thot, po edhe mendon, se n Republikn kanibale t socializmit shqiptar ka pasur gjuh, letrsi, histori, mendim! Kto supozime, me vetdije apo pa t, i thot ai q i
1
FILOZOFSKA HRESTOMATIJA, Zagreb, 1956, fq. 147 FILOZOFSKA HRESTOMATIJA, Zagreb, 1956, fq. 147
325
gzohet ides s Kvejnit: Kvejni e kishte zakon t thoshte se lexuesit jan nj lloj njerzish, q sapo ishin zhdukur. Nuk ka Evropas (mendonte), q nuk mund t bhet shkrimtar, apo q nuk sht shkrimtar. Sipas ktij mendimi t qlluar t Kvejnit, shkrimtart e Republiks kanibale, po edhe shkrimtart e Evrops pak m demokratike, mund t shkruanin lirisht pr SPECIEN e zhdukur - pr at lloj njerzish t quajtur lexues q ishin zhdukur n gjith Evropn. Shkrimtart gjithevropian mund t gjenin prehje intelektuale vetm n muzeumet zoologjike t atij llojit njerzor q sapo ishte zhdukur. Le t matet koha e ekzistencs s lexuesit me largsin kohore t dinosaurve: le t quhet lexuesi: kromanion, pitekantrop, sinantrop, si t doj shkrimtari, por do t bhet me folsin shqiptar i cili ska mundsi tjetr shprehjeje prve fjals s dmtuar, prve asaj fjale q i rrinte si litar rreth qafe. Kjo fjal, shqiptart e t dy anve t kufirit i shpiente n burgje me kohzgjatje maratonike: ata shqiptar q jetonin brenda kufijve politik, FJALA i shpiente n burg kur bhej agjitacion e propagand, kurse shqiptart jasht kufirit, n Kosov, vetm pse e prdornin fjaln shqipe si koncept edhe si pozicion t ciln pushteti sllavomonist e kishte nxjerr jasht ligjit si gjuh e pakics kombtare e biologjike. Sot, n kohn e ZBULESS politike, q po e quajm demokraci, s pakut t ndrgjegjsohemi, q mos tua lm brezave t ardhshm barrn e zbulimin, se n republikat e kanibalizmit sockomunist: DI MUND T KET NDODHUR RASTSISHT. T ndrgjegjsohemi se FJALA e gjuhs shqipe e ka arritur stacionin e katrmbdhjet t rrugs s kryqit. T gjith kemi qen spektator, pjesmarrs t kryqzimit, dshmitar, por ende pa e zbritur FJALN nga kryqi e mohojm. FJALA shqipe se ka m forcn obligative. FJALA - ATDHE, se ka m at vlern detyruese: shqiptart sot ikin prej atdheut t vet pa m t voglin hezitim. Sot po
326
bhet ekzodi m metabolik i shqiptarve. Kt her shqiptart, po ikin nga vetja e tyre. Demokracia e sotme shqiptare, edhe pse e pavetdishme, se edhe pr nj koh t gjat do t shrbehet me ato fjal t gjuhs shqipe, aq shum t shterruara kuptimisht, sht e obliguar, m shum se askush tjetr, ta zbres FJALN e gjuhs shqipe nga kryqi i kalvarit politik. Ta zbres nga kryqi ku e kishin vn rabint e sockomunizmit - t quajtur politikaj, historian, apo n mnyr m kaprthyese t quajtur intelektual.
327
Prmbajtja
Mesazhi i shpress s madhe
Nagim t dits s par t javs, njaty kah t lemt e diellit mrrijtn te vorri. Shkojshin tuj than me vedi: Kush ka pr t na e largue rrasn e vorrit? (Ungilli sipas Markut, 16,17). Ti, Gjon Buzuku, pr fat t mir, ende n librat shkollore msohesh si anonimus fizik. N fillim t asaj letrsie q e njohim ne, ti na jep shpresn dhe iden e nj letrsie shqipe shum m t vjetr se Meshari i gjuhs e i tipologjis. Nga ather ti pyetje, si Marija Magdalen e Marija, nna e Jakobit, e Salome, para egzodit fizik e konfesional t shqiptarve q vazhdoi t jetoj deri n kohn ton: Kush ka pr t na e largue rrasn e vorrit? Dhe mir sht br q n librat tan sje zbuluar si individ, sepse individi sdo t mund ta mbante mbi supe gjith pikllimin e thell t nj epoke. Ata q mund t bisedojn me ty, le t ta shpjegojn se rrasa e varrit m n fund lvizi n Shqipri por Djali yt shkaprdar tash udhton me tren, me anije, me aeroplan, pr ta ikur sa m larg Nns. Ai, tash, sht br personazh i vrtet, me nj trajtim tjetr politik - quhet azilant, refugjat, disident, i persekutuar, i burgosur e shkamos tjetr. Ti n kohn tnde kt ikanak metabolik e quajte me nj emr fort konotativ vetm si SHKAPRDAR dhe merita e fillit tipologjik t mbetet ty - Gjon Buzuku. Ti je i pari q i besove vlers obligative t FJALS dhe TIPOLOGJIS. Sipas ktyre dy kategorive kryesore t intelektit t shqiptarve, u detyrove q srish, pas shum vitesh t kulturs arbrore, kur filloi nata e gjat aziatike, ta shpiesh lexuesin tnd n ditn e par, t klass s
328
par t shkolls; pas katandisjes fizike e shpirtrore t shqiptarve. Kan kaluar shum shekuj nga koha jote. Pas shum katrahurave n historin shqiptare, ne sot, jemi t detyruar t veprojm ngjashm me ditn tnde t shkolls, si n tipologji si n autoritetin e fjals. N kohn tnde gjllonte autoriteti i tipologjis biblike dhe autoritetit i FJALS shqipe, ndrsa n kohn ton kto kategori sekzistojn m. Censura ka ekzistuar edhe tek Meshari i Buzukut, q ishte moshatare me censurn evrokristiane. sht m shum se e besueshme, se jo vetm gjuha dhe tipologjia shqiptare, do t ishin zhvilluar m natyrshm vizavi gjuhs dhe tipologjis evropiane, i gjith mendimi filozofik e sochistorik sikur t ishte liruar paksa m gradualisht nga censurat. Evropa perndimore e quajtur demokratike, kalkulon gabimisht se e ka tejkaluar censurn mesjetare dhe se e ka zbuluar trsisht individin. A thua n Ferr ssht dhn plotnia e njeriut si INDIVIDUM me trsin e pasioneve t veta, ndonse kjo paraqitje se mohon at koncepcionin e vjetr mesjetar t homosapiensit. Dante edhe pse i njihte mkatet njerzore sipas qndrimit t moralit kristian, megjithat n prshkrimin poetik shpreh mendimin pr at q sht e natyrshme, pr at q gjendet n natyrn njerzore dhe sipas s cils ai i prket ksaj natyre, bile edhe mkatari i veant. Sipas ksaj paraqitjeje sheshohet individualizmi dhe kjo sht ideja pr natyrn e njeriut, pr NATYRALIZMIN e ri t Shekullit t ri1) N kt fakt kalkulues qndron edhe Erih Fromi kur e mbron zbulimin e individit me t gjitha konturat e rravizimit, deri tek ai natyralizmi i t gjitha entiteteve, si gjuha, letrsia, filozofia ... . Jo instiktivisht, shkrimtart shqiptar, si Buzuku, Budi, Bogdani, Bardhi e t tjer, t t njjts mostr mendimi, t
1
Filozofska hrestomatija II, 1956, fq. 21.
329
Prmbajtja
vetdijshm pr censurn gjithevropiane, e kishin kapur n astin m t volitshm lejimin e kishs pr ta prdorur n mesh gjuhn shqipe. Ata e uan prpara mundsin ekzistuese t individualitetit gjuhsor, letrar e filozofik t shqiptarve. Dhe vrtet ky individualitet do t kishte ecur paksa prpara tek shqiptart, po mos t kishin katandisur nn shum censura t tjera t mvonshme si: bizantine, sllavoortodokse, islamike dhe m n fund nn ata censurn e tmerrshme sockomuniste. Secila sosh, zhvatte di nga origjinaliteti i dobsuar i gjuhs shqiptare: prej fonems, prej opozicionit fonematik, huazimit t morfemave, prishjes s ekuilibrit sintagmatik e deri tek retardimi plymsor i tipologjis... . Pas gjith ksaj katandie shekullore, vanrisht pas censurs sockomuniste, detyrohemi t veprojm di ngjashm me ditn e par t shkolls s Buzukut, n sistemin gjuhsor, tipologjik, filozofik... Kjo dit e par e shkolls do t duket si aksidentale, mohuese, jo e pavarur, por n korrespondim me nivelin ton kulturor, do ta prsritim ditn e par t demokracis s mirfillt prej fonems e deri tek tipologjia: a) Si kishte punuar fort i nderti Eqrem abej pr ta"zbuluar" entropin e hershme etimologjike t fjals, qoft brendaprbrenda shqipes, qoft nga fondi indoevropian, ose n huazimet gjuhsore. Prkundr rrezikut t gabimit metodologjik e politik, edhe pse ishte i shtrnguar t bj lshime politike, Partia e ka konsideruar aristokratin e gjuhs shqipe, pr t mos thn edhe njeri me biografi t dyshimt. At pun t filluar nga Eqrem abej n kohn e demokracis duhet vazhduar n sinkroni dhe diakroni, q fjalve tu rikthehet entropia konceptuale etimologjike; fjala shqipe t plotohet konceptualisht: a=a1+a2+a3+. a=fjala; a1+a2+a3... jan elemente t strukturs s fjals. Natyrisht pr tu arritur entropia etimologjike e fjals, t ciln abej nuk pretendon rastsisht ta gjej tek Buzuku, tek toponimet, antroponimet, hidronimet, krkohen dy faktor
330
praktik: 1)Konsolidimi i entropis etimologjike t fjals. Fjalt sipas etimologjis e kan forcn emetuese t informacionit. 2)Aplikimi i ksaj fjale jasht spekulimeve ideopolitike. Pr gjuhn sht e pakuptimt, bile edhe pyetja: kuptim mund t ket tingulli jasht fjals? Po megjithat kjo pyetje n poetik merr kuptim1) . Po aq kuptim merr edhe n fonologji opozicioni fonematik si tingull (en+trepomai) me forc entropike. Pra, qoft n fonologji, n morfologji, n poetik, gradualisht duhet t shrohemi nga mesazhi i vetmuar ideopolitik i ktyre lmive. b)sht e natyrshme se sockomunizmi e kishte monopolizuar iden e precedimit: N sistemin tipologjik, entropia rritet, i afrohet maksimumit n kufirin e ndrsjell t tipeve, po edhe t rnies shpesh deri n zero - t tipeve... N tekstin konvencional ose artistik entropia e tipologjis sht m e madhe se entropia e fjals2) Shkrimtart e veriut, si i quajm n letrsin shqipe, me animin kah konceptimi evroperndimor, jan rrekur ti shmangen tipit zero n gjuh e n tipologji edhe pse qndronin brenda Bibls. Po edhe gjuhtart e shkolluar n perndim, si abeji, jan prirur ta ruajn sa m t pastr entropin etimologjike t fjals. Kta gjuhtar vetdishm jan prpjekur q gjuha shqipe t mos bie n tipin zero. Sa koh do t kaloj deri tek ristrukturimi i elementeve gjuhsor e tipologjik n gjuhn dhe letrsin shqipe, smund ta prognozoj askush, por e rndsishme sht q nj dit ato t arrihen. Sot, ndr shqiptart, ashtu si tek popujt e tjer t eksperimentit sockomunist, ekzistojn kategori njerzish: a)ata q jan njjzuar me gjuhn, mendimin dhe tipologjin komuniste, si format m t larta t idealit , apo si interesa t
1
V.A.Zarecki Estetika i teoria informacije, fq. 216 V.A.Zarecki Estetika e teoria informacije, fq. 216
331
Prmbajtja
tyre politike; b) ata q dshirojn ti shqiten demokracis por u mungon trsia e fjals, ideja; pikrisht u mungon entropia logjike e psiqike e t lvizurit politik. Tek kjo kategori njerzish vepron inercioni i propagands ideopolitike; c)ata q m agun e demokracis e mohuan Fjaln shqipe duke ikur nga atdheu. Ata ikn nga Shqipria por me vete morn kontaminimin sockomunist t fjals. Kjo kategori njerzish asesi sarriti ta z entropin e konceptit evroperndimor, edhe pse i vrshei rrugt e Evrops si azilant, refugjat, disident... . Ne shqiptart, m shum se anjher n histori, do t zhuritemi pr ta zbuluar identitetin e fjals n gjuhsi, t konceptit n logjik, t tipit n letrsi, t figurs historike n histori, pr t cilat krkohet koh, vullnet, e m s teprmi stin demokratike. Historikisht e, vanrisht n kto pesdhjet vjet t shprlarjes ideologjike t trurit, jemi gjetur jasht t gjitha entiteteve: morale, familjare, kombtare e fetare. N kt gjendje, kaq t retarduar, bhen prplitje demagogjike pr konvertime pozicionale me antinome politike e kombtare si: disident, azilant, refugjat, t prndjekur politik... . Ata q skan arritur ti kapin kto atribute pr s gjalli udhtojn npr katr cepet e atdheut n disa arkivole t zvgoluar n prmasa tragjikomike. T rivarrosurit bhen skelete m me fat, se skan nevoj pr konvertim verbal - deklarativ. Atyre m su shrben, pr asgja, fjala. T gjallt e kan pisk punn me at konvertimin politik. Ktyre t gjallve duhet tu shrbejn: antinomi, antifjala, antimendimi, antiheroi... . Prandaj Shn Pali me t drejt pohon: N kje se Krishti sasht ngjall, feja e jon asht e kot(I Corint. XV, 17). Ne, me guximin e Shn Palit do t deklarojm: N qoft se FJALA sdo t ngjallet DEMOKRACIA n Shqipri do t jet e kot. P. N mos je edhe ti nji i dishepujve t tij? K. Ai e mohoi dhe tha: P. Nuk jam.
332
K. I tha prap njani prej shrbtorve t kryepriftit... P. Thue st kam pa me sy t mij n kopsht me t? K. Pjetri rishtas e MOHOI, e menjiher kndoi gjeli(Mateu 26, 36 - 75; 27, 1 - 54. Leximi i par os. 6, 1 - 6). Mohimi i fjals shqipe historikisht ishte i gjat, sa q njeriu sockomunist u inkuadrua me krejt metabolizmin n gravitacionin e mohimit. Populli shqiptar rishtas mohoi e, Gjeli i demokracis kndoi m n fund. Para se t kndoj gjeli, ti ke pr t m mohue tri her. E mbasi duel jasht, kjau me lot pr faqe. (Sipas Mateut 26, 36 - 75; 27, 1 - 54). Para se t kndonte gjeli i demokracis shqiptare, secili i kishte mkatet e veta, por ata q u penduan me lot pr faqe, pas kngs s gjelit, mund ta arrijn shenjtrin politike, pa pasur nevoj t konvertohen n disident, sepse Jezu ende ska zbritur nga Kryqi i vendit t Rrashtave: n vendet e sockomunizmit, prkundr reformave demokratike, ekziston rreziku real i rikthimit t ideologjis sockomuniste, pak m e moderuar, por prher e rrezikshme pr demokracin. P. Cilin prej ktyre t dyve doni q tua liroj? K. Ata i prgjigjn: P. BARABN". K. U tha atyne Pilati: P. E shka t baj, ather, me Jezus q quhet Krisht?" K. Tan nji zani i than: P. T kryqzohet." K. ... tuj pas marr do uj, lau duert para popullit tuj than: P. un jam i pafaj pr gjakun e ktij t drejtit: mendoni ju vet." K. Mbar populli prgjegji e tha: P. Gjaku i tij raft mbi ne e nbi fmij tan." ashtu u b.
333
Prmbajtja
N kt kronik ka di t ngjashme me fatumin e popullit t Trojs, q e shpuri brenda qytetit Kalin, si dhurat t perndive, kundrejt judejve q e kryqzuan Jezun, si dbim i dhurats s Hyut. N kt krahasim t largt, kohor e ambiental, midis ktyre dy popujve, Karl Gustav Jungu do ta gjente shpjegimin pjesrisht me terminin e antropologve: MIZONIZMI1) Po le t ndalemi, n kt rast, vetm tek judenjt: m shum mizomizm kishin ndaj FJALS predikuese t Jezus, apo FJALS pr rebelimin gjakrash t Barabs. Natyrisht mizonizimi judej e dnoi Krishtin, pse se kuptonte FJALN e tij, kurse gjuhn e dhuns s Barabs e kuptonte. Sigmund Frojdi termin antropologjik Mizonizm e shpjegon me shprehjen mbeturina arkaike, si elemente psiqike, q gjllojn n shpirtin njerzor. Do t ishte fatale t mendohet n mizonizmin - n mbeturinat arkaike t psiqiks s nj populli t tr apo t shum popujve. Nj mendim i till duket joshkencor, kur kemi t bjm me popujt, por mjaft i besueshm kur e shpjegojm psiqikn e individit. Do t pyesim jo pa habi, pse gjermant, anglezt, francezt... se pranuan komunizmin, ndrsa at e pranuan popujt shum m t prapambetur t Lindjes? do t kishte ndodhur po ta kishin pranuar judenjt fen kristiane dhe ta kishin institucionalizuar? Po ta kishin pranuar judejt fen kristiane ajo fe do t ishte ber tepr agresive. Kristianizmit judaik dhe ideologjis gjermane sdo tu kishte mjaftuar fermentimi vetm n vendlindjet e veta. Kjo do t mbetet nj hipotez sepse nuk mund ta qartsojm se cili m tepr nga kta popuj ishte mizonist, e cili do ti pranonte risit deri tek insitucionalizmi. Ku gjendet populli shqiptar n kto mediume t mdha? Ishte populli shqiptar ai q i pranoi t gjitha
Mizonizmi: frika e thell ndaj risive, ndaj mendimeve e veprimeve t reja.
1
334
fatkeqsit, apo q iu imponuan t gjitha fatkeqsit historike. N fillim e pranoi kristianizmin evropian; hyri n skolastikn evropiane, pr t ecur drejt shkencs, gjuhs dhe letrsis. Njmij e pesdhjet e katr vjet m von e kafshoi bizantizmi, pr ta kthyer n gjysm t rrugs s Shn Palit, duke e vendosur nga logjika gjuhsore, letrare, filozofike... . Katr shekuj m von Shqiprin e kafshoi islamizmi, po ashtu, fort, duke e vendosur nga gjuha, letrsia, filozofia... . N midis t ktyre fatkeqsive, u paraqit pr ta mbrojtur gjuhn dhe tipologjin shqiptare Gjon Buzuku, i cili aludon n nj pararendje mjaft t vjetr e ngushlluese t gjuhs dhe t letrsis shqipe. Pastaj Bogdani, Bardhi, Budi... me nj kultur evropiane e sfidojn at klithjen e dhuns histerike: Gjaku i tij raft mbi ne e mbi fmij tan. Shekujt e prgjumur e prcillnin njri-tjetrin e fjala dhe tipologjia shqiptare dobsoheshin. Fjala dobsohej fonologjikisht, morfologjikisht e pozicionalisht, ndrsa tipologjia zbriti deri tek tipi zero si ishin: Erveheja, Jusufi e Zelihaja e Hadikaja... . Censura islamike e shkrettirs i kishte zhuritur t gjitha stint e letrsis s mparme shqiptare. Fjalt turkoarabe, bashk me alfabetin e tyre, sjellin n gjuhn shqipe, n fillim t panjohurn, e pastaj tjetrsimin vizuel, auditiv, e psiqik. Fjala turkoarabe do t hyj n gjuhn shqipe me t gjitha elementet prbrse t areas s vet, jo vetm pr ta shuar nj fjal ekuivalente t gjuhs shqipe por edhe pr ta ndryshuar arean e fjals tjetr korresponduese t t njejts sintagm. Ktu sqndron vetm shterrimi konceptal i shenjit gjuhsor por bhet edhe zvendsimi material, bashk me ndryshimin kuptimor t fjalve prcjellse. Po mos t kishte rn n kt zero tipologjia dhe gjuha shqipe sdo t kishte ardhur aq e dobt fjala rilindje (kombtare) Rilindasit e patn, mbase, m t zorshme t ringjalln, pr t vajtur n klasn e par t shkolls s Gjon Buzukut, n at shkoll shqipe q i ftonte t gjith shqiptart e daktisur
335
Prmbajtja
familjarisht, kombtarisht, fetarisht e atdhetarisht: kthehuni n shtpi, kthehuni n shpirtin e fjals shqipe! Hyu e gzon dhe e bekon at q pendohet. shptoni pa thn: gjaku i atdheut ton raft mbi ne e mbi fmij tan!" dhe ashtu u bft! N ciln dit t shkolls duhet t kthehemi ne sot, pas pesdhjet vjetsh t censurs m t ashpr, jo vetm n historin ton, por mbase edhe n historin botrore. Dikush prej shqiptarve pati deklaruar me njfar pezmi teptiss se ora e mendimit shqiptar ndaloi n t premten e zez t muajit prill t vitit 1939, pr t filluar srish t punoj nj dit t marsit 1992. Por si do ta quajm Demokracin ton: Ringjallje, Rilindje... dhe cils dit shkollore duhet ti kfhehemi? Le t mbetet shtja e hapur pr studime shkencore. Delegacionet e ndryshme evropiane q organizojn seminare pr t na ndihmuar n fushat e ndryshme, si juridike, arsimore, artistike e deri tek ato tregtare e turistike, e kan t vshtir ta nivelizojn fjaln e katandisur shqipe me trsin e fjals angleze. Kjo gjason n nj gar t pabarabart. Gjuha shqipe e ideologjizuar u ka shrbyer njerzve t hendikepuar intelektualisht. Ish - gjykatsi mendon se ka qen gjykats, kur t burgosurit i kan shkuar me dnime t prera nga Sigurimi; avokati mendon se ka qen avokat, kur e ka akuzuar klientin e vet m shum se prokuratori; profesori mendon se ka qen profesor kur para nxnsve ska guxuar ta thot asnj fjal m tepr se panegjerikt pr Partin; shkrimtari, q edhe sot mendon se ka qen shkrimtar, n mendjen e tij i ka qndruar galuc ajo fjalia e mendimtarit frng: Ma jep nj fjali nga libri i tij ta gjykoj me dnim pr vdekje. Shum, tepr shum, prej ktyre shqiptarve t hendikepuar gjuhsisht, e kan vshtir t shrohen nga kompleksi i t qenurit intelektual edhe n kohen e Partis, duke i zgjedhur rrugt m t paqena t disidentve, t t persekutuarve, kur veprat e tyre, n pik t dits, flasin kundr disidencs s stisur.
336
Cils fjal i kan besuar kta njerz ather, e cils fjal mund ti besojn sot? Edhe njher le t na ndihmoj guximi i Shn Palit: N kje se Krishti sasht ngjall, feja e jon asht e kot. Nse Fjala shqipe sdo t ngjallet - nse Tipologjia e letrsis shqipe sdo t ngjallet, demokracia e shqiptarve do t jet krejtsisht e kot. A do t ngjallen ata q besuan n sockomunizm: Torturat jan t tmerrshme: si sht e mundur nj gj e till? Po ather ku sht e vrteta. Ku sht Partia? (A. London Pranimi). Pas aq torturash t prjetuara n burg, besimi metabolik n komunizm, Artur Londonin e shpie deri tek pyetja rezignuese pr keqprdoruesit, por jo pr udhheqsin e Partis: Por ju, si komunist, e dini fort mir se gnjeshtrat smund t jen baz mbi t ciln mund t ndrtohet shoqria. Prkundr ksaj, komunizmi do t thot ndershmri, vrtetsi, sinqeritet. Humaniteti socialist ska asgj t prbashkt me at q ndodh ktu! (A. London Pranimi). Ky njeri kishte ber dhjetra vite n burgjet e komunizmit por ende beson se ky ka qen vetem nj gabim akcidental. Kjo tregon deri ku mund t shkoj lajthimi i njeriut: Racionalisti Henry, synon arritjen e ndihms s t doemosdoshms, sepse ky prvetsim krkon sacrificum intellectus - flijim ose mohim t mnyrs s t t menduarit. Viktima e till sht e pashmangshme... Cila fjal e gjuhs shqipe dhe cili protagonist i letrsis shqipe do ti shrbenin ksaj viktime, ksaj anime q qndron n tekstin e ndrrs. I vdekuri nuk flet - atij si duhet m fjala. Ai smund ta ndryshoj fjaln. Disidenti i komunizmit sht binds aq sa edhe lugati...! Le ta mbyllim me diskursin aq t guximshm t Shn Palit: n kje se krishti sasht ngjall, feja jon asht e kot. Nse fjala shqipe nuk ngjallet, demokracia shqiptare do t jet krejtsisht e kot.
337
Prmbajtja
Prmbajtja
II................................................................................................8 Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane..34 Fjalia teatrale ballkanike.....................................................47 Ideogjuha e letrsive t verbra.......................................64 Hyrje pr skicim..................................................................74 Ekzorciusi politik................................................................76 Zanafilla hipotetike e cenzurs........................................81 Fillet e studimeve ideologjike......................................87 Arkitekti dhe krijuesi................................................91 vendosja e par ideoarkitektonike e personazhit..............95 Mbrojtja brenda rilindjes kombtare.................................101 Retardimi i shenjs gjuhsore........................................106 Prej modelit sintaktik deri tek censura sockomuniste.......109 Aplikimi policor i trekndshit ideologjik........................118 Arka e Nojs......................................................................131 Dogana e letrsis shqipe..................................................137 Simbolika kondensuese dhe simbolika e referencs.........153 Fobia politike e shkrimtarit...............................................162 Barazimi i metafiziks gjuhsore dhe metafiziks s personazhit.........................................................................177 Evrodemokracia se kuptoi gjuhn e disidencs............194 Identiteti i historis dhe i historianit..................................205 Gjuha n funksion t dogms............................................211 Tautologjia idogjuhsore, metodologjike dhe tipologjike. 227 Prej modeli tipologjikogjuhsor ortodoks e deri tek modeli tipologjikogjuhsor ideokomunist........................234 Ku gjendesh ti gjuh dhe tipologji e letrave shqipe?.....243 Fjalia Neolite dhe fjalia e homo politikusit.......................249
339
Prmbajtja
Gjuha si baz ku krijohet mendimi....................................267 Deklarata pr t drejtat e njeriut, neni 4............................274 Ndalohet libri i pashkruar!................................................279 Skeletet udhtojn pa pasaporta........................................289 Jezu dhe Franc Kafka n mes t udhs..............................293 Unte paghezonte perementin Atit et Birit et Spertit Senit. 297 Perndit kishin etje..........................................................309 Perndit prap kishin etje................................................319 Mesazhi i shpress s madhe.............................................327

Skicim Për Zanafillen e Fjalisë Biodemokratike Amerikane

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Skicim Për Zanafillen e Fjalisë Biodemokratike Amerikane

Uploaded by

Copyright:

1

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

Arti shtetror i letrsive t verbra

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

Arti shtetror i letrsive t verbra

F ja lia a u to r ita r e e v r o p ia n e c K . e shkuar

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

C. 1. 2. 3. 4. Objekti Shtetasi Adami Lexuesi

Arti shtetror i letrsive t verbra

F ja lia a u to r ita r e e v r o p ia n e c Koha e shkuar

F ja lia b io d e m o k r a tik e a m e r ik a n e c Koha e a rd h m e

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

Edhe n fjalin teatrale ballkanike i lexojm: a. Shteti

Arti shtetror i letrsive t verbra

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

Arti shtetror i letrsive t verbra

F ja lia a u to r ita r e e v r o p ia n e c Koha e shkuar

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

Arti shtetror i letrsive t verbra

F ja lia a u to r ita r e e v r o p ia n e c Koha e shkuar

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

F ja lia a u to r ita r e e v r o p ia n e c Koha e shkuar

Arti shtetror i letrsive t verbra

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

Arti shtetror i letrsive t verbra

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

Koha e ta s h m e In te r p r e t im i p r K a fk e n F ja lia a u to r ita r e e v r o p ia n e c Koha e shkuar b a b a In te r p r e t im i p r K a fk e n F ja lia b io d e m o k r a tik e a m e r ik a n e c Koha e a rd h m e

Arti shtetror i letrsive t verbra

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

Arti shtetror i letrsive t verbra

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

Arti shtetror i letrsive t verbra

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

Arti shtetror i letrsive t verbra

F ja lia a u to r ita r e e v r o p ia n e c K . e shkuar

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

a. Shteti Beket b. Pushteti Godo c. Shtetasi spektator

Arti shtetror i letrsive t verbra

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

F ja lia a u to r ita r e e v r o p ia n e c K . e shkuar

Arti shtetror i letrsive t verbra

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

Arti shtetror i letrsive t verbra

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

Arti shtetror i letrsive t verbra

F ja lia a u to r ita r e e v r o p ia n e c K . e shkuar

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

Arti shtetror i letrsive t verbra

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

Arti shtetror i letrsive t verbra

F ja lia a u to r ita r e e v r o p ia n e c Koha e shkuar

F ja lia b io d e m o k r a tik e a m e r ik a n e c Koha e a rd h m e

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

Arti shtetror i letrsive t verbra

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

Arti shtetror i letrsive t verbra

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

F ja lia a u to r ita r e e v r o p ia n e o Koha e shkuar

Arti shtetror i letrsive t verbra

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

F ja lia b io d e m o k r a tik e a m e r ik a n e c Koha e a rd h m e

a. Shteti b. Pushteti c. Shtetasi

Arti shtetror i letrsive t verbra

Skicim pr zanafillen e fjalis biodemokratike amerikane

F ja lia d ik t a to r ia le b c Koha e shkuar c a a b a b c Koha e a rd h m e