Kim Mehmeti

KSHTU ECN NJERIU

Monografi kushtuar akademikut Ali Aliu

BOTIMET TOENA Tiran, 2007

KSHTU ECN NJERIU

Botues: Fatmir Toi Redaktor: Faruk Myrtaj Korrektore letrare: Dorina Talo Prkujdesja grafike: Mereme Nelaj Kopertina: Irena Toi ISBN 978 - 99943 - 1 - 233 - 7 Autori dhe Shtpia Botese Toena BOTIMET TOENA Rr. "Muhamet Gjollesha", K.Postare 1420, Tiran Tel.: (4) 240116; 258893 Tel./Fax: (4) 240117 E-mail: toena@toena.com.al; info@toena.com.al; toena@icc.al.eu.org Http://www.toena.com.al

KIM MEHMETI

BUKURI E BRAKTISUR

Ato dhjetra fshatra t bregut lindor t liqenit t Presps, sot sikur banohen ve prej heshtjes. Titrima e saj i ka pllakosur si nj mbuloj e padukshme, nn t ciln fshihen prplot fate njerzor dhe takim-ndarje q kan mbetur t shnuara n thellsit e s kaluars. Ajo heshtje i ngrthen n vete lott margaritar t nnave t prmalluara pr pjelln e tyre, shtegtuar matan oqeaneve, por edhe gjith britmat gazmore t prindrve dal n oborr tek prqafojn djemt q kthehen nga kurbeti. T bhet se heshtja, e jo gurt, sht ajo q i mban n kmb ato kulla t vjetra dhe shtpit t porsandrtuara buz liqenit t Presps. Kjo heshtje molisse q rri varur mbi fshatrat e ksaj ane t Presps, n t vrtet sht rrfimi i trishtueshm pr t part q banuan kto hapsira, n nj si pushim t shkurtr, q pasardhsit e tyre t niseshin m tej dhe gjaku i tyre t degzohej anemban bots. Andaj edhe kto fshatra ngjajn si vendbanime t shtegtarve t palodhshm, t atyre q kan ardhur ktu vetm prkohsisht dhe sa t bhen gati t vazhdojn krkimin e qetsis m tej; jan ndalur thuajse vetm sa t prtrijn gjakun e fisit q do t duhet pastaj t degzohet npr shtigjet e bots. Ato kulla t vjetra dhe pallate moderne,
KSHTU ECN NJERIU

t porsandrtuara, por t mbetura zbrazt, jan kujtim i largt i atyre q folet familjare i kan atje ku i ka zn muzgu i mbijetess, atje ku i ka uar kali i padgjueshm i ngarkuar me ndrrat pr ardhmri m t mir, duke e ndrlidhur kshtu zinxhirin jetsor, q nga rrnjt e t parve e deri te prespart e vegjl q tani rriten e jetojn matan oqeaneve, n Amerik dhe Australi, zinxhir edhe pr banort e rrall q nuk kan shkuar n kurbet, q kan mbetur si rojtar t mallit pr ata q shkuan, rojtar, t cilt mund ti takoni rrugve t fshatrave t banuar me shqiptar buz liqenit t Presps, q jetojn t dyzuar: trupin e kan ktu, por shpirtin atje ku shkuan t dashurit e tyre. Fillimshekulli njzet e nj n kto hapsira sht m i heshtur se shekujt e mparshm, prplot luftra t prgjakura dhe ideologji, q donin ta shndrronin njeriun n numr, ngjashm me at t t burgosurve t pashpres. Prespart q shkuan dhe u shprnguln npr metropolet e bots, kthehen n kto hapsira si shpend shtegtar q duan t ringjallin kujtesn pr folet e veta, vijn prkohsisht thuajse vetm sa t shijojn freskin e mngjesit, e cila prkdhel kullosn mbi varrezat e t parve t tyre. Dhe ngulazi ndrtojn shtpi t reja n t cilat askush nuk jeton, prpos mallit dhe shpresave t atyre q i kan ndrtuar, e t cilve asnjher nuk u vdes ndrra q t kthehen aty ku kan par s pari her lindjen e diellit dhe rrezatimin e hns. Kto fshatra jan vendbanime t uditshme. Kullat e ktushme ngjajn si nyje ku sht ngatrruar malli i t mbeturve me t atyre q kan shkuar n kurbet; ato jan pika ku prballen ndrrat e t mbeturve me ato t t shkuarve dhe ku shpesh przihen lott e atyre q presin tu kthehen t dashurit dhe t ndrrimtarve q mezi presin t shohin prsri vendlindjen. Si rrallkund 4
KIM MEHMETI

n hapsirat e tjera shqiptare, fshatrat e rrethins s Presps rrfejn fatin e shqiptarve t mbetur jasht kufijve t mmdheut t tkurrur q mban emrin Shqipri, mmdhe, i cili nga t katr ant kufizohet me shqiptart e mbetur jasht kufijve. Hapsira prespare rrfen trishtueshm pr shqiptart q kufizohen me vetveten, pr shqiptart q me dekada kan jetuar t ndar, si ujdhesa t largta mbi t cilat jan prplasur valt e t njjtit det kohor. Kto hapsira rrfejn pr koht kur shqiptart nuk kan mundur t shohin se ndodh n brigjet matan kufirit, ku e ojn kombin anijet ideologjike t Enver Hoxhs, dhe si jan katandisur kta t Jugosllavis s Titos, ku pas Lufts s Dyt Botrore mbetn edhe prespart, thuajse ve sa ta plotsonin at dymilionshin shqiptar t mbetur ktej ars etnike, t ndar sipas vullnetit t atyre q vizatonin hartat e paslufts. Prespart edhe sot shprehin ndjesin se sa vrasse sht pr nj komb afrsia e largt q e ndan nga rrnjt dhe sa e pambrojtur sht bima e rritur nn hijen e drurit t huaj. Andaj edhe sot tek ata vren nj dyshim t heshtur ndaj asaj q ndodh n koht e demokratizimit t shteteve t porsalindura t Ballkanit, si edhe n shpresn q bulzon se kurr m nuk do t rimurohen muret e dikurshm shtetror q ndanin vllan nga motra dhe nusen e ardhur ktej nga familjart e vet t mbetur matan kufirit. Ka dika q ka mbetur e do t mbetet e pashlyer nga vetdija e shqiptarve t Presps, dika q i on t jetojn n mes t dshirs pr t shkuar sa m larg atij liqeni dhe asaj tjetrs, t mbeten aty ku kodrinat matan kufirit bhen t afrta qoft edhe vetm pse pasqyrohen mbi syprinn e lmueshme t gjolit ku lshohet edhe hija e Pelisterit. Ka dika q pr nj koh t gjat nuk do t shlyhet nga
KSHTU ECN NJERIU

vetdija e banorve t ksaj ane, e q u sht vulosur n mbamendje qysh n vitet e socializmit ballkanas, kur edhe pse kishin mundsi ti shihnin brigjet nga ana prball e liqenit, thuajse do mngjes pas do lindje dielli, n mnyr kanosse u bhej e ditur se brigjet prball jan t largta, se ato i ndan thellsi m e madhe se ajo e brigjeve t Australis dhe Ameriks q nuk shiheshin nga maja e Pelisterit, pr ku u davaritn shum t rinj t ktyre anve. Largsia q prespart i ndau nga trungu etnik kishte prmasat e lojrave t pafundme ideologjike t paslufts s Dyt Botrore, t lojrave q ndanin popujt, familjet, shtetet, q ngritn mure thuajse donin edhe shpendve tua kufizonin fluturimin, edhe diellin ta mbulonin me tenda q t mos rrezatonte mbi ata matan gardhit shtetror. Rrethina e Presps t l prshtypjen e nj bukurie t braktisur. E nj bukurie q t pikllon kur e sheh. T rikujton bukuroshen q ska mundur ta mbaj pran vetes t dashurin e vet, pr shkak se i dashuri ska pasur zgjidhje tjetr prpos ta braktis, prball trishtimit t brendshm, q kurr nuk e ka lejuar ta shijoj lirshm bukurin e saj mahnitse. At mbres t ln fshatrat e banuar nga shqiptart, ku pr do vit paksohet numri i banorve. N to, rrall do t takoni ndonj fmij duke lozur, e m rrall akoma do t dgjoni kngn rinore. do gj i sht dorzuar nj heshtjeje, t ciln e plagos vetm kollitja e pleqve q bredhin rrugve, si dhe britmat e tregtarve q vijn n vjesht t blejn mollt e njohura prespane. Mollt e Presps tani kan pushtuar tregjet e qyteteve t Ballkanit. Para rnies s mureve ideologjike shiteshin vetm npr tregjet socialiste t Jugosllavis s Titos, ku bnte pjes edhe Maqedonia. Ky shtet me dy milion banor, tanim i pavarur nga t tjert, por i varur nga 6
KIM MEHMETI

varfria dhe plogshtia ekonomike, t cilat edhe m shum i shtyn t rinjt e ksaj ane t shkojn t krkojn fatin sa m larg hapsirave ku kan ndier ngrohtsin e gjirit t nns. I shtrngon t ikin mospasja e nj ardhmrie t qart, t pranueshme, ardhmri q i ka hije kohs n t ciln jetojn. N kto fshatra, ku ende qndrojn t padmtuara kullat e larta, muruar nga ata q kan qen t bindur se kurr nuk do tu shuhet vatra familjare, jan ndrtuar edhe shtpi t reja moderne, shtpi q prcaktojn jo vetm frymzimin arkitektonik t t zotve, por edhe dyzimin e kurbetinjve q, duke jetuar diku larg, kan prvetsuar mnyrn e t jetuarit t atjeshm. Atje ku jan u mungon gurgullima e prrosks ku kan lindur, flejn atje e ndrrojn ktu ku u kan mbetur rrnjt, ku i thrrasin lojrat fmijrore dhe varret e t parve. E tr krahina e Presps, e veanrisht fshatrat e shqiptarve aty, q moti jan shndrruar n prmendore t ndrrave t atyre q kan shkuar e shpresojn se nj dit do t kthehen, t orvatjeve t gjeneratave t paslufts s Dyt Botrore tek mundoheshin q nprmjet shkollimit t t rinjve, ti jepnin fund tradits s kurbetit, t mbyllnin rrugn e shtegtimit, rrugn q t part e tyre e hapn qysh n fillimshekullin e njzet, n koht kur shqiptart e ktyre hapsirave krkonin shptim nga bejlert turq e m von edhe nga tagrambledhsit e mbretit jugosllav. Fshatrat buz bregut lindor t liqenit t Presps, i ngjajn nj qaforeje t bukur n kraharorin e Pelisterit, i cili lartsohet mbi liqen si lajmtar shekullor. Zrat e atyre q ndodhen rrz tij, ua prcjell lartsive qiellore. Pelisteri i lart duket se vazhdon bisedn e qmotshme q se kan prfunduar dot kurr banort e asaj ane, me ujrat e liqenit dhe mjegullat q mbulojn majn e tij. Prespart nuk
KSHTU ECN NJERIU

arritn ta prfundojn kt bised sepse ndiheshin si t futur n grop, prej nga edhe britmat bhen t padgjueshme, thirrjet i prpijn valt e liqenit dhe errat e forta q rrahin majn e Pelisterit. Andaj krkonin dalje nga ajo grop. Banort e ktyre fshatrave jan ndr t part n kto an q shijuan kurbetin duke marr rrugn pa kthim prtej oqeaneve, n Amerik e Australi. Dhe shkuan aq larg, thuajse donin t arrinin aty ku nuk shkohet m tej, atje nga e ke vshtir t kthehesh edhe sikur t t ngulfat malli dhe t molis dshira q vetm edhe nj her t ndiesh flladin e ardhur nga liqeni, edhe nj her t t prkdhelin errat q ngjiten lartsive t Pelisterit, q prej atje lart vazhdojn rrfimin pr ndodh aty posht n rrz dhe at q shihet nga lartsit. Kjo pjes e Presps sht rrfim polifonik pr fatin e nj pjese t shqiptaris, sht jehon dyzrshe e mallit t mrgimtarit dhe atyre t paktve q mbetn n vendlindje, jo pse nuk donin t shkonin, por vetm sa t kishte kush ti ruaj kujtimet pr t kaluarn e ktyre hapsirave, dhe q t regjistrojn t sotmen kur n Kor mund t shkojn lirshm, si n koht para se t vizatohen hartat e shteteve t porsaformuar t Ballkanit. Ktu mbetn ata q pranuan t bhen miklues t shpresave se e ardhmja do t jet ajo q kishin ndrruar t part e tyre: se do t vij dita kur shqiptart, kudo q jan dhe kudo q shkojn, do t munden lirshm t ndrlidhin trungun etnik, duke filluar nga varrezat e t parve mbetur matan liqenit, e deri te pasardhsit e degzuar anemban bots. Njri nga kto fshatra, mbetur si vendbanim i shtrnguar nga kthetrat e t kaluars dhe paqartsia e t ardhmes, sht edhe Arvati, ku n pjesn e par t shekullit t nntmbdhjet erdhi me familjen e vet Mustafa Aliu. I 8
KIM MEHMETI

ardhuri kishte br rrug prej larg, derisa kishte arritur t prekte tokat buz liqenit q i kishte falur Ali Pash Tepelena. Kishte ln pas vetes fshatin e lindjes dhe t t parve t vet, Luarasin e nahijes s Kolonjs. Mustafai i kishte shkulur rrnjt shekullore nga mhalla e Jaubelive, kullat e s cils qysh ather njiheshin si vatra q kishin rritur njerz t ditur e t shkolluar. Kishte ln Luarasin, q t vinte buz brigjeve t liqenit t Presps, ku duhej t mbillte shpresn pr nj ardhmri m t mir pr familjen. Sigurisht, kurr nuk i kishte shkuar ndr mend se afrsia q e ndante vendbanimin e ri t familjes s tij me fshatin Luaras, pas grindjeve mes ndrtuesve t socializmit n Shqipri dhe Jugosllavi, do t bhej aq e largt sa pasardhsit e tij do t lindnin e vdisnin t joshur nga thirrja e largt e varreve t t parve t tyre. Arvati i sotm ka m shum shtpi sesa banor, jo si fshati i fillimshekullit t njzet, kur kishte pak kulla e shum njerz. Mbase Mustafai i ardhur nga Luarasi ka besuar se pasardhsit do t ndiheshin mir aty ku ai hapi themelet e kulls s re. Pa dyshim ka besuar se pasardhsit kurr nuk do ta braktisnin at liqen q i ngjante burimit t jets, dhe ka qen i vendosur dhe i qet teksa ka prcaktuar vendin e themeleve, i bindur se asgj nuk do ta onte t shtegtonte edhe m tej, larg vendlindjes. Kt besohet se e ka menduar edhe djali i tij, Aliu, i martuar me Meleken, nga fshati Nikolic e Devollit, i cili gjithashtu ndrtoi kulln e vet, q qndron edhe sot si e muruan mjeshtrit e vitit 1929. N vitin 2002, nipi i tij Abaz, kurbetiu i ardhur nga Amerika, vllai m i vogl i Ali Aliut, i mbuloi me suva t freskt muret e kulls dhe gurt e hershm nuk shihen me sy. Secili linte gjurmn e djerss s vet mbi gjurmn e t parve t tij.
KSHTU ECN NJERIU

Por nuk ishte Abazi kurbetiu i par i ksaj familjeje. Rrugn e kurbetit e kishte hapur babai i tij, Feriku, qysh n vitet tridhjet t shekullit t njzet. Por Feriku, nipi i Mustafait, thuajse nuk kishte arritur ti kundrvihej zrit t vendlindjes dhe sht ndr t rrallt q pati shijuar kurbetin dhe qe kthyer n vendlindje q t vazhdonte jetn aty ku kishte dgjuar ninullat e para prej nns. Kurbetiu i viteve kur hartat detare sishin aq t sakta sa ta prcaktonin vijn e sakt lundruese t anijeve q onin pr n Australi, posa u kthye u martua me Sheribanen nga Belocrka e Presps. Nga kjo martes i lindi djali m i madh, Aliu, i cili qysh foshnj do t mbetej pa gjirin e ngroht t nns. Pas vdekjes s gruas s par, Feriku martohet me Mysykon, nj vash matan liqenit, nga Kolonja. Kshtu degt e shtrira ktej liqenit u lidhn me rrnjt, t cilat gjyshi i tij i kishte ln n nahijen e Kolonjs. Martesa me vajzn matan kufirit ndars t mbretris jugosllave me at t Zogut, dshmon se aso kohe, kur kishte filluar ndarja e shqiptarve n shum shtete t Ballkanit, ende u lejohej komunikimi me familjet mbetur n ann tjetr t kufirit. Kjo nuk do t jet e mundur m von, n dekadat kur muret ideologjike mes shteteve do t arrijn q shqiprit e shumta ti bjn aq t largta mes tyre, sa t ndrpritet do lidhje familjare mes atyre q jetonin n Jugosllavi dhe n Shqipri. Vitet tridhjet, si edhe e tr pjesa e par e shekullit t njzet, jan prplot gjurm t luftrave t porsaprfunduara dhe plot mjegullnaj si pararoj e luftrave t mundshme. Kto koh-kufi t betejave t paprfunduara, nisur gjat shkatrrimit t Perandoris Osmane, ln prgjysm prej prfundimit t Lufts s Par Botrore, jan vitet kur t gjith pushtetart e mbretrit 10
KIM MEHMETI

kthyen syt kah kufijt fqinj, duke dashur ti shtyjn sa m tej gurt kufitar, n brendi t shteteve fqinj, apo q murin ta bjn sa m t patejkalueshm pr banort matan kufirit. Thuajse vetm Shqipria dhe shqiptart skishin hallin si t zgjeroheshin, por si t mbronin veten, si t pamundsonin tkurrjen e mtejme t trojeve shqiptare. Aq m shum, u duhej t mposhtnin varfrin e atyre viteve, ti prkushtoheshin betejs s mbijetess, t bnin mos pr t mos u shuar vatra n kulln e tyre, t mos mbetej shtpi pa t qarn e foshnjs s porsalindur. Instinkti i t mbijetuarit i shtynte t mos harronin festn e madhrishme t lindjes s fmijs, dhe kjo mbamendje do tu mundsonte ta ruanin shqiptarin edhe n vitet kur Enver Hoxha, i verbuar nga ideologjia, sa nuk i kishte joshur shqiptart matan kufirit t flasin vetm rusishten e Stalinit, e nga ana tjetr Titoja mundohej tu jepte shqiptarve aq sa t mos thoshin se nuk kan asgj, aq sa t ishin t knaqur e ta donin shtetin e sllavve t jugut. Andaj edhe nuk sht e rnd t paramendohet gzimi i babait Ferik kur, pas vajzs s par, i lind edhe nj djal, t cilit nuk kishte si mos ia vinte emrin e gjyshit Ali. Gzimi familjar i prillit t vitit 1934, me siguri ka mbetur i shnuar n gjurmt e mureve t kulls, e cila ende rrfen pr familjen e dikurshme shumantarshe, t shprndar n t gjitha shqiprit, deri dhe matan oqeaneve. N muret e saj ka mbetur ndonj gjurm edhe nga zri i thekshm gazmor i gjyshes Meleke nga Nikolica e Frashrit, e cila ua ka kumtuar burrave n dhomn e gjer se lindi nipja. Ajo shtpi e madhe do t duhej t rriste dhe t niste npr rrugt e jets edhe nj njeri. Pa dyshim, pos gzimit q shoqron lindjen e fmijs, ai z n vete ka bartur edhe solemnitetin e besimit se ajo vatr
KSHTU ECN NJERIU

11

familjare q moti e kishte msuar urtsin se, baras me madhshtin e lindjes, sht edhe mjeshtria ta edukosh dhe rrissh njeriun, t till q ai t arsyetoj lindjen e ta meritoj vdekjen. Kshtu nisi kalendari jetsor i Ali Aliut, kritikut t madh letrar dhe atdhetarit, q me veprimtarin e vet do ti shnoj edhe datat e rndsishme t historis m t re shqiptare. Kshtu nisi rrugn jetsore gazetari, kritiku, profesori dhe akademiku i ardhshm. Jeta e tij ndrlidh ngjarjet e fundshekullit t njzet, n t gjitha shqiprit; kjo jet sht si nj nyje ku jan lidhur ngjarje, prjetime, orvatje q bjn t mundur t lexohet drejt kalendari i socializmit dhe ai i kohve t reja, t cilat populli me aq vullnet i quajti demokratike, e n t vrtet ishin thuajse njsoj t paqarta sa edhe ato t dikurshmet kur shqiptart n heshtje jetonin disfatn e vet. Jeta e Ali Aliut nuk ka aq shum dit festive nga ato kur ai t bnte kujdes q lumturin e vet ta gzoj t palnduar. Por, kalendari i tij jetsor sht prplot me arritje q kompletojn portretin e tij, t kritikut letrar dhe atdhetarit t prkushtuar; aty mund t gjenden data q prputhen me fatin kombtar dhe si i till, ai kalendar shpreh rrugn jetsore t nj personaliteti q t gjitha ia prkushtoi letrsis dhe popullit t vet. Andaj, ky portret individual sht si i ngjyrosur me (dis)fatin e popullit q i takon. sht portret i vendosur n kornizat e ngushta t nj orvatjeje shekullore pr mbijetesn e nj populli, pr mbrojtjen e nj kulture dhe gjuhe t vjetr aq sa edhe vet shkmbinjt e Ballkanit. N kalendarin jetsor t Ali Aliut, thuajse gjithmon la gjurm viti i lindjes, ditt e largta kur edhe gzimi ka qen i ngulfatur nga turbullirat e kohs, kur vetm pikllimi ka qen i pastr; vetm 12
KIM MEHMETI

dnesjen askush nuk e ka ndaluar. Kshtu q foshnja e athershme do t bhej nj burr, i cili edhe qeshjen e ka t prmbajtur, t ndrojtur, si dika q u sht ln atyre q kan pasur mundsi q lumturin ta shijojn pak m ndryshe se ai. N qndrimin e Ali Aliut dhe n shumka q ka t bj me t, ka ln gjurm edhe muaji i lindjes, i cili, njsoj si luleborat n rrz t Pelisterit, sht i mikluar nga ftohtsia e dimrit q largohet dhe ngrohtsia e pranvers n afrim. Nga qenia e tij gjithmon reflekton nj mburoj e qndrimit serioz q duket sikur nuk nxiton t lr ti afrohesh, por nga ana tjetr sht shtres mbrojtse e nj ngrohtsie t natyrshme njerzore. Ky qndrim i Zotris n shpirt e n qndrim, do t mbetet ajo mburoj q nuk do t lejoj aq leht t zbulohen brengat e brendshme personale, e as pikllimet e shpeshta jetsore, t cilat nuk u ndahen atyre q qenien e vet ia kan dhn dhurat pronarit m t denj popullit, t cilit i takojn. Dhe, nse sht e vrtet thnia se hapsira dhe ambienti jetsor l gjurm t pashlyeshme n portretin e qenies njerzore, ather kuptohet ajo zemrgjersi dhe ajo paraqitje e Ali Aliut si nj Zotri, i cili t cyt ti afrohesh si ngrohtsi-flladit. Porsa t arrish ti qndrosh prball, e kupton se sht i njjti i lartsive t Pelisterit, ai i cili nuk i takon vetm vetvetes, por i tr u sht dhn atyre q udhtojn npr letrat e gjuhs shqipe dhe npr rrafshnaltat e fatit t popullit shqiptar. Ai q ka arritur t njoh pr s afrmi Ali Aliun dhe q ka pasur rast t vizitonte kulln dhe oborrin ku ai ka kaluar fmijrin, nuk e ka pasur vshtir t zbrthej at zemrgjersi dhe at qetsi n sjelljen e tij: kulla ka dhoma t gjera me prplot hapsir pr shtpiart dhe mysafirt
KSHTU ECN NJERIU

13

e ftuar e t paftuar, nga dritaret e dhomave t saj mund t sodissh edhe mjegulln n maj t Pelisterit, edhe liqenin, edhe kopshtet q shtrihen deri n pafundsi. Oborri i kulls sht aq i gjer, sa n t gjithmon ka pasur vend loje pr gjith fmijt e fshatit q jetonin npr shtpi me avlli m t ngusht. Mbase ky ambient i fmijris, kjo hapsir ku ka lozur Aliu fmij, do t lr gjurm t pashlyeshme edhe n Aliun e mvonshm, i cili do ti prkushtohet pafundsis s kopshteve letrare shqiptare, pa i ndar ato sipas kufijve shtetror, gjurm, t cilat do t ndikojn edhe n vendosmrin e tij q gjithmon t jet aty ku ndodhin ngjarjet vendimtare pr shqiptart ktej kufirit shqiptaro-shqiptar. Kjo shpirtgjersi e tij njerzore do ta oj t mendoj m shum pr fatin kolektiv t popullit q i takon, sesa pr vetveten. Andaj, qysh n moshn rinore, Aliu do ta kuptoj se asgj nuk vlen e bukura, e pavler sht dhuntia q ke, nse at nuk e harxhon dhe nuk ua dhuron atyre q i do dhe t duan. Kuptohet, duke mos pritur q e dhuruara t t kthehet me ndonj kundrvler. Q nga koha kur ishte nxns i tetvjeares n Manastir, qysh n Shkolln Normale n Shkup dhe student n Beograd, do t kuptoj se virtytet individuale dshmohen nprmjet mnyrs sesi i harxhon ato. Sepse vjen dita kur ndalesh n majn ku je ngjitur dhe nga atje t drejtosh shikimin drejt rrzave, t matsh gjatsin e rrugs q ke ecur, nj rrugtim ky q nuk matet me kilometra dhe as me vitet q ke jetuar, por vetm me peshn e veprave q ke ln pas vetes. E, Ali Aliu eci dhe sht duke ecur rrugs s rnd t mendimit publik, shkrimeve kritike, publicistike, rrug e rnd sa edhe vet pesha e atyre ngjarjeve shoqrore ku ai nuk ishte shikues 14
KIM MEHMETI

ansor, por njeri q merrte pjes aktive dhe kishte rol vendimtar n to. Nuk ka dyshim se Ali Aliu, qysh n fmijri, e ka vrejtur se me shumka jeta i ngjan ambientit jetsor ku rritej dhe ku ishte vendosur stacioni i par i tij jetsor; lart ngrihej maja e Pelisterit, e posht syprina e kaltr e liqenit ku pasqyroheshin vargmalet q rrethonin vendlindjen e tij. Njsoj si pasqyrohet hija e veprave jetsore mbi rrugn q ke ecur. T rritesh n nj mjedis t till, do t thot qysh n fmijri t kuptosh se lartsit lshojn hije mbi rrz, se sado lart t ngjitesh dhe t arrish, pasqyra ku shihet portreti yt i vrtet mbetet rrza prej ku t shikojn t tjert. T rritesh n nj mjedis t till, do t thot qysh n palimpsestin fmijror ta kesh t qart t vrtetn se n jet mund t zgjedhsh dy gjra; ose t ngjitesh drejt lartsive, ose t notosh n hapsir t mbyllur. Pra, ose t ecsh drejt majave t larta ku do t shohin t gjith ata q jan n rrz, ose t mbetesh posht, me shikim t drejtuar nga lartsit. Andaj edhe vendimi duhej marr qysh n moshn e njom, n vitet kur ngrohtsia e prehrit t gjyshes ishte foleja m e sigurt dhe ndjellja m e kndshme q gjumi t mos vonoj. Pas viteve gazmore t kaluara n katrvjearen e fshatit Kranj t Presps, thuajse ngjitur me Arvatin, Aliu duhej t merrte vendimin: do t ngjitej lartsive t Pelisterit, apo do t mbetej aty pran liqenit? U nis drejt majs s Pelisterit, e kaloi at lartsi, dhe erdhi n Manastir, q t mbaroj katr klasat e larta t fillores. La pas vetes kulln, odn e burrave ku babai u lexonte fmijve vjershn e Abaz Aliut, Qerbelan dhe Lulet e Vers nga ato libra t mbshtjell me letr t trash, ngjyr dylli.
KSHTU ECN NJERIU

15

Ali Aliu qysh n moshn e njom kishte shijuar do t thot t ecsh si kalors i vetmuar. do t thot qysh si fmij t braktissh vendlindjen, t lsh prehrin e sigurt t gjyshes, i cili t mbron nga t gjitha shqetsimet, e bile t shron edhe nga malli pr ngrohtsin e prehrit t nns, q atij i kishte vdekur kur ishte ende foshnj pesmuajshe. Ecjet vetjake i filloi n vitin 1946 kur u regjistrua n klasn e pest n shkolln e Manastirit. Asokohe Manastiri nuk i ngjante ktij t sotmit, e as shqiptart n kt qytet nuk ishin aq t rrall sa sot. Kshtu, dhomn e ngroht familjare e ndrroi me ndrtesn e madhe t gjimnazit dhe t internatit. Asokohe ai mund t jet habitur pse shqiptart e Manastirit flisnin duke pshpritur, pse askush nuk tregonte zshm se internati, n t vrtet ishte godina ku dikur ishte mbajtur Kongresi i Alfabetit t Gjuhs Shqipe. Njjt si nuk ka mundur t vrej se shqiptart e Manastirit t viteve pesdhjet jetonin n plasaritjet q ndante t kaluarn e t tyre t famshme atdhetare dhe t ardhmen tragjike, e cila do t kulmoj n vitet kur Ali Aliu u b emr i respektuar n t gjitha viset shqiptare. Nj mbrmje t vitit 2001, kur ende skishte marr fund konflikti shqiptaro-maqedonas, mendurakt e etnitetit maqedonas ua vun flakn edhe atyre pak shtpive t banuara me shqiptar, q u kishin br ball shtegtimeve n Turqi apo n vendbanimet e tjera shqiptare n Maqedonin Perndimore. Nxnsi i klasave t larta t tetvjeares s athershme t Manastirit, pa dyshim q ska mundur ta paramendonte se do t vinin vitet si ishin ato t nntdhjetat t Maqedonis s pavarur kur maqedonasit etnik t ktij qyteti do ti kundrvihen hapjes s shkolls s mesme n gjuhn shqipe n kt qytet. Dhe kt e bnin duke dashur tia 16
KIM MEHMETI

shlyejn Manastirit t gjitha shenjat e shqiptaris, t trbuar nga e vrteta se n kt qytet shkollat dhe libri shqip ishin m t vjetra se ato t etnis maqedonase, t etnis q pretendonte se do gj n Maqedoni u takonte vetm atyre. T prir nga dshira q t prvetsojn edhe at q nuk u takon, nacionalistt e verbuar maqedonas vun kryqin edhe mbi Sahat-kulln e njohur t Manastirit dhe n vitin 2001 ia vun flakn xhamis aty. Nj flak q nuk do t dmtoj vetm xhamin, por edhe kujtimet e Ali Aliut pr vitet kur erdhi n kt qytet, ku ende ishin t pashlyera gjurmt e s kaluars shqiptare. I ardhur nga nj hapsir mbyllur si nj rreth, ku njerzit n mos m shum, s paku ishin t zhurmshm, dhe t vrtetn e ruanin dhe e kumtonin nprmjet kngs polifonike, nxnsi i viteve pesdhjet ngutshm shnonte n kujtesn e vet kohn prplot paqartsi. Voglushit t ardhur nga ana tjetr e Pelisterit, shum hert i ra n sy se edhe msuesit disi ishin t trembur. Por, at q msuesit trembeshin tia tregonin fmijs s ardhur nga Arvati, atij q rritej duke u ndar dhimbshm nga jehona e kngs polifonike prespane, ai e gjurmonte vet, e ndiente n pshpritjet e ndrojtura t atyre q rrfenin pr t kaluarn e ktij qyteti, djep i shum lvizjeve prparimtare shqiptare. Dhe ia arrinte q, nn shtresat e nj realiteti t vrazhd dhe tragjik pr shqiptart e kohs s fmijris s tij, t zbulonte se ishin vitet e hallit t madh, kur shqiptart e ksaj ane nuk dinin si t dilnin nga ajo ngushtic ku u gjetn pas Lufts s Dyt Botrore. Pr t ardhurin nga ajo an e Pelisterit smund t mbetej pa vn re se Manastiri ngadal po shndrrohej n qytet q kishte prplot shenja t shqiptaris, por mbetej pa shqiptar. Ai e ndiente se n qytetin ku kishte ardhur, tradita dhe kultura
KSHTU ECN NJERIU

17

shqiptare ishin m t thella, nga sa mund t rrmonin ata q donin ta fshihnin kt t vrtet, ata q i mbulonin me suva edhe muret e godins ku ishte mbajtur Kongresi i Alfabetit. Kishte dgjuar se aty ku msonte, dikur kishte studiuar edhe Migjeni dhe se aty n fillim t shekullit t njzet familja Qiriazi shtypte dhe botonte librin shqip. E gjith kjo smund ti shptonte syrit t shkatht q kishte ndjekur fluturimin e shqiponjave mbi majat e Pelisterit, njsoj si nuk mund t mos vrente kolonn e shqiptarve q niseshin pr n Turqi dhe zbraznin Manastirin. Dhe sht e pamundur q ato kolona e rrke lotsh t mos ken ln gjurm t pashlyeshme n palimpsestin jetsor t voglushit q rritej dhe q pr do dit duhej t ndahej nga shokt e klass q shkonin n Anadoll, kinse t shptonin vetveten, por q mbase prgjithmon t zhdukeshin n rrafshnaltat e Azis s Vogl. Fmija i njom q shpejtazi rritej dhe ngutshm ecte prpara, nuk mund t mos e prjetonte pikllueshm pamjen sesi e vogla zvoglohej dhe si shqiptari, duke krkuar rehati, edhe nj her zgjodhi rrugn e braktisjes s trojeve shekullore. Syri i tij dshmoi dramn sesi Qyteti i Alfabetit t Gjuhs Shqipe mbetej pa fjaln shqipe, mbeteshin pa banor shqiptar sokakt npr t cilat kishin ecur t brengosur pr fatin e popullit atdhetart Ferid Bej Ypi, Tefik Panariti, Xhafer Kolonja, Fehim Beu, Petro N. Luarasi, Ali Zahimi, Jonuz Dibra, Bejtulla Beu... Atdhetar kta q n vitin e largt t 1910-s filluan Kongresin e Dyt t Alfabetit, u mblodhn t bisedonin prmbi nevojat kombtare, prmbi diturin, prmbi lulzimin dhe prparimin e gjuhs son dhe prmbi mbrothsin e kombit shqiptar, si kishte thn Dervish Hima n fjaln e vet hyrse n Kongresin e Dyt t Manastirit. E kt 18
KIM MEHMETI

ngjarje historike, shqiptart pr her t par do ta shnojn lirshm n vitin 2005, n vitin kur dokund n kto hapsira u ndie fluturimi i lirshm i shqiponjs dykrenore. Dhe gjat ktij kremtimi, Ali Aliu do t ishte ndr ata q bartn barrn e organizimit dhe mbase do t rikujtoj kohn q mbeti prher e shnuar n kujtesn e tij, si panoram e largt e Manastirit t viteve pesdhjet, e viteve q morn me vete mijra shqiptar si dhe mbuluan gjurmt e shum burimeve q rrfenin pr historin shqiptare. Ashtu si dhe kujtimet pr vitet e socializmit, kur Manastiri bhej gjithnj e m shum Bitolla, kur godina ku ishte mbajtur Kongresi i Alfabetit mbetej edhe pa pllakn prkujtimore sa her q ndonj nacionalisti maqedonas i kujtohej t luante me ndjenjat e shqiptarve t Maqedonis, apo sa her q dikujt i kujtohej t shlyente edhe ato pak gjurm t shqiptaris q ende nuk ishin mbuluar me kryqin ortodoks dhe ciriliken sllave. Manastiri i viteve t rinis s Ali Aliut ngadal, por pa pushim, bhej nj qytet tjetr, varr i qytetit t viteve kur aty botohej e prkohshmja periodike Bashkimi i Kombit, mbules e gjurmve t vendbanimit t fillimshekullit t njzet kur konsujt e huaj regjistronin aktivitetin e shqiptarve t ktushm, veanrisht t klubit Bashkimi q mori prsipr t organizonte Kongresin e Dyt t Alfabetit. Klubi Bashkimi i shqiptarve t Manastirit do ta shprndaj n t gjitha vendbanimet shqiptare Zdhnjen nprmjet t cils Klubi Central merr nder t ftonj t gjith klubet, si edhe ato vise q nuk kan klub t drgojn nga nj delegat nd mbledhje q do bhet ktu m 15 Marsit.... (28 mars sipas kalendarit t ri). Kjo Zdhnje e shprndar npr trojet shqiptare n fund t dimrit t vitit 1910, do ti ftoj atdhetart e
KSHTU ECN NJERIU

19

athershm tia msyjn Manastirit dhe t sjellin vendime q do t prcaktojn shumka pr kulturn dhe t ardhmen shqiptare. Por nuk do t arrijn q kt qytet ta shptojn nga deshqiptarizimi, nga braktisja, t cilin Ali Aliu e shihte do dit gjat shkollimit t vet. Mbase n kujtesn e tij kan mbetur t pashlyera pamjet e kolonave t shqiptarve t prlotur q prgjithmon braktisnin vilajetin e Manastirit, hapsir pr t ciln e prkohshmja periodike serbe Vardar e 13 marsit t vitit 1910 do t shkruante: N Vilajetin e Manastirit bhet lufta m e gjall rreth prdorimit t gjuhs shqipe. Manastiri sht i njohur si qendr politike shqiptare. N t dhe n rrethin (Dibr) jan mbajtur mitingjet m t rndsishme shqiptare. N kt an do t vendoset lufta rreth prdorimit t alfabetit arab ose latin. Ktu ishte m e fort edhe lvizja pr latinishten... N Manastir do t mbahen mitingje t zhurmshme edhe gjat viteve nntdhjet. Por n kto protesta askush nuk do t krkoj t drejta m t mdha: t rinjt e etnis maqedonase do t kundrshtojn hapjen e paraleleve n gjuhn shqipe n gjimnazin e Manastirit. Do t mbahen protesta q nuk i kishte njohur ndonjher bota e civilizuar: kundr shkollimit n gjuhn amtare t bashkqytetarve q i takojn nj kulture dhe nj tradite tjetr. Pra, t ndalohet gjuha, e cila n at qytet flitej, shkruhej e botohej n libra para se t ekzistonte vet Maqedonia dhe libri i botuar n gjuhn letrare t etnis maqedonase. Mall pr gjyshen. Pr kngn n buzmbrmje. Pr ern e kndshme t mollve t porsaelura. Po, ama edhe dshir t vazhdonte ecjen. Gjithmon drejt majave t larta. Tani, pasi kishte mbaruar klasat e larta n tetvjearen 20
KIM MEHMETI

e Manastirit (n vitin 1950), Aliut i mbeteshin dy zgjidhje: t kthehej n Arvatin e lindjes, apo t nisej drejt Sharrit. Shkoi n rrzn e ktij mali dhe u regjistrua n Shkolln Normale t Tetovs. Tetova do t bhet qyteti ku Aliu do t prjetoj gzimet rinore si dhe shqetsimet e moshs, si paradhom e pjekuris burrrore. Ai q dikur u regjistrua n shkolln e mesme n Tetov, do t rikthehet n kt qytet edhe m von, her si letrar, her si aktivist politik duke dashur tu ndihmonte shqiptarve t ktushm q m leht t gjejn rrugn e demokratizimit t vet n vitet nntdhjet. Tetova do t mbetet n udhprshkrimin e tij si qytet i ardhje-shkuarjeve, ku her prballej me dshtimet politike shqiptare q i shkaktonin shqetsime, her me t arritura q e onin t ndiej mburrshm edhe frutat e kontributit t vet t dhn pr realizimin e qllimeve kolektive. Vitet e shkollimit t mesm n Tetov, e cila asokohe ishte prplot me shqiptar, por me pak shqiptari, mbase Ali Aliut do ti kujtohen edhe n vitet e mvonshme kur nga ky qytet do t jehojn britmat e t rinjve q krkojn t drejtn pr shkollim t lart n gjuhn shqipe. Shum dekada pasi n Tetov kishte jetuar vitet e shkollarit t Normales, n qytet do t hapen dy universitete n gjuhn shqipe q nuk do t shprehin vetm ndrrn e kahmome shqiptare, por edhe inatet partiake, t cilat n vend q t prqendronin potencialin kadrovik e t themelonin nj institucion t fort arsimor, bn dy Universitete, n njrin nga t cilt (n Universitetin e Evrops Juglindore) n vitet e dekads s par t shekullit t sotm, do t ligjroj edhe Ali Aliu. Akademiku i viteve kur Tetova u b me dy universitete, nuk mund t kishte harruar qytetin e rinis s vet kur rrugve t ksaj kasabaje rrokullisej
KSHTU ECN NJERIU

21

salltaneti allaturka si dika q e dallonte sheherliun nga katundaria e thjesht q zbriste nga malsia e Sharrit. Ardhacakun, q ruante n shpirt polifonin toske, nuk mund t mos e pengonte ajo shlyerje e tradits hyjnore shqiptare me shiltet e orientit. I riu nga Prespa, asokohe, i zbuloi edhe librat n gjuhn shqipe t biblioteks s madhe t Tetovs, e cila kishte funksionuar gjat kohs s Italis, e t cilat ishin shprndar npr shtpit e tetovarve. Dhe mu ktu, n Tetov, Ali Aliu do ta ndiej se n jet asgj nuk do tia shlyej mallin pr ngrohtsin e prehrit t gjyshes dhe dshirn pr lexim, nevojn t glltis fjaln e bukur t shkruar n gjuhn shqipe. Pasioni pr lexim i mbeti e paprekur, edhe pas shprnguljes s normales nga Tetova n Shkup, lvizje q e ballafaqoi me kt qytet t kapur nga ethet e ikjes s shqiptarve n Turqi. N Shkup takoi studentt shqiptar, u mahnit nga entuziazmi i tyre q t kultivonin kulturn shqiptare n shoqrin Emin Duraku dhe e plagosi rnd lajmi se nj numr i madh i tyre prfundoi n burg. Asokohe u tha kinse paskan qen antar t nj organizate armiqsore. Dhe nse n fillim e tr kjo ngjarje i sht dukur si piktur e trisht q fanitet, por nuk l ta shohsh t trn, dhe nuk mund ta zbrthesh deri n fund, gjat viteve t ardhshme Aliu edhe vet do ta shijoj do t thot t jesh student shqiptar n Jugosllavin e Titos. Do ta ndiej se shqiptari i shkolluar n Jugosllavi mbahej si i rrezikshm pr pushtetin, si nj udhtar q ecte n jet me prangat e burgut n ant. Armik n syrin e rojtarve t pastrtis ideologjike. Shkolln normale e prfundon n Shkup n vitin 1955, vit i paqartsive t mdha, viti kur ngriheshin mure t larta ndrshtetrore, kur Enver Hoxha kishte vendosur 22
KIM MEHMETI

t mbetej besniku m i madh i Stalinit dhe t mos vrej se muri me t cilin mbrohej nga titistt, n t vrtet ishte ndihma m e madhe q ua jepte komunistve jugosllav n betejn e tyre pr t mbajtur nn kontroll shqiptart e ksaj ane t kufirit. Me diplomn e msuesit tashm, Ali Aliu u kthye n fshatin e lindjes ku edhe nj her pa se sa t largta ishin fshatrat e Shqipris q ndodheshin matan liqenit. Pa se bregu i liqenit prball ishte m i paarritshm se brigjet e Ameriks dhe Australis ku kishin shkuar t afrmit e familjes. Dika i thoshte se nuk ishte njeri i kurbetit. Duhej t nisej drejt nj rruge tjetr, ndiente nevoj pr nj pasuri t tjetr lloji, at t dituris, nprmjet librave q i lexonte m ndryshe se t tjert. Qysh ather msoi t lexonte edhe bardhsin mes dy rreshtave, e q m von do ti ndihmoj t bhet lexuesi m i krkuar nga t gjith krijuesit shqiptar, pr veprat e t cilve shkroi aq shum, sa u b udhrrfyes i vlerave letrare shqiptare. U b kritik letrar, pa t cilin krijuesit vshtir se do ta gjenin rrugn drejt veprs s vet letrare.

KSHTU ECN NJERIU

23

DITARI I PAPRFUNDUAR

Trmeti i vitit 1963 i mori Shkupit shum njerz t prgjumur dhe plot objekte q ishin shenj njohse e ktij qyteti. N mngjesin e 26 korrikut qyteti u gdhi n mes t grmadhave, i mbytur nga britmat e qytetarve dhe pikllimi pr viktimat q kurr nuk arritn ti prfundonin ndrrat e veta. Rrezet e hershme t atij mngjesi ndriuan edhe stacionin hekurudhor, pjesrisht t rrnuar t kryeqendrs s Maqedonis. Ajo godin e ndar prgjysm, edhe sot e ksaj dite qndron ashtu si e gdhiu mngjesi i largt veror. Qytetarve t ktushm u rikujton nj dit t largt zie, dhe ashtu gjysm e rrnuar, prball pashikueshmris dhe madhshtis s forcave natyrore, ndaj t cilave njeriu mbetet i pafuqishm. Stacioni i dikurshm hekurudhor i Shkupit - ora e t cilit sht ndalur n pes e shtatmbdhjet minuta - kurr m nuk u riprtri dhe nuk u b si ishte dikur: vend ku trenat lodheshin dhe nga niseshin t mbushur me udhtar, duart e t cilve mbeteshin t zgjatura nga dritaret e vagonve q shkonin, vend ku njerzit ndaheshin apo takoheshin me t shumpriturit e tyre. Ky stacion pr shqiptart sjell rikujtime t dyfishta: trmetin e vitit 1963 dhe kolonat e bashkkombsve t tyre q n vitet pesdhjet mbushnin vagont e trenave dhe niseshin pr 24
KIM MEHMETI

n Turqi. Prderisa pr trmetin ka gjurm t dukshme q t rikujtojn dhe t ringjallin n kujtes mngjesin e largt trishtues, pr eksodin e shqiptarve nga Kosova, Maqedonia, Serbia Jugore dhe Mali i Zi, si dhe at t boshnjakve nga Sanxhaku e Bosnja, q shkuan n Anadoll, nuk ka asnj gjurm. Pr vitet kur nga ky stacion hekurudhor realizohej koncepti i kahmom sllav, q nga kto hapsira t dbohet popullata me prkatsi fetare myslimane, e veanrisht ajo shqiptare, nuk ka as pllak prkujtimore, e as ndonj hapsir muze ku t ruheshin shamit me lott e thar t atyre q lan pas vetes lojrat e paprfunduara fmijrore dhe shumka pa t cilat kurr m nuk mund t jesh ai q ke qen dikur. Pjesa e godins q nuk lshoi p nga dridhjet e toks, sot sht galeri ku artistt e arteve pamore ekspozojn veprat e tyre. N t vrtet, m shum do ti ngjante t ishte muze i lotderdhjeve t atyre q shkuan dhe kurr nuk u kthyen, vend ku t mbeturit do t rikujtonin ditn kur vllai u nda nga motra, prindi nga fmijt nga u realizua eksodi m i madh shqiptar. Qindra mij shqiptar q braktisn trojet e veta dhe u shprnguln n Turqi. Ishte nj degzim n trungun etnik shqiptar, paksim i shqiptarve n trojet ballkanike. Viteve t fundit, n kt galeri ndodh t prezantojn punimet e veta edhe piktort e rinj shqiptar, q mbase nuk e din mir se n ato hapsira dikur jan dgjuar vetm britmat e shqiptarve q shkonin dhe atyre q mbeteshin; q nuk mbajn mend mir se aty jan thar lott e ndarjes dhe jan venitur hamendjet se kush gabonte: shtegtart q braktisnin vendlindjen apo ata q ngulnin kmb t mos ndaheshin nga vatra e t parve. Ndodh shpesh q Ali Aliu t jet ai q i shpall t hapura
KSHTU ECN NJERIU

25

ekspozitat, apo thjesht si dashamirs i artit t ndalet prpara pikturave t piktorve t ktushm shqiptar duke mos mundur t shmang kujtesn pr vitet pesdhjet, ato ndarje t dhembshme q prgjithmon i kan mbetur n kujtes. Ato pamje thuajse biblike, kolona njerzish t ngarkuar me bohe, shikimi i fmijve t trishtuar q kishin lindur ktu e duhej t rriten atje, q kishin qar, qeshur e dgjuar ninulla shqip, e q duhej m tej t kndonin turqisht, fshatar q as dinin ku ndodhej Turqia e nga kalonte hekurudha q lidhte vendlindjen e tyre me vendin e shpresave, ata njerz t gnjyer e t zhgnjyer nga nj makineri e madhe ideologjike q i barazonte klasat, por jo edhe popujt. Smund t mos linin gjurm t pashlyeshme n vetdijen e t riut t athershm q posa kishte kryer Shkolln e Mesme t Normales s Shkupit, dhe bhej gati q me nj nga trenat q niseshin nga stacioni hekurudhor i Shkupit, t shkonte n Beograd pr t studiuar gjuhn dhe letrsin. Ishte viti i kthesave t mdha, kur Ali Aliu edhe nj her braktisi Arvatin e lindjes dhe u nis rrugs s rritjes si njeri i ardhshm i letrave e atdhetaris. Albanologjin n Beograd e regjistroi n vitin 1954. Sigurisht, pa e ditur fare se Enver Hoxhs at vit i kishte ardhur ftesa t shkonte patjetr me pushime n Bashkimin Sovjetik, se atje, sovjetikt ia kishin kurdisur takimin me Svetozar Vukmanoviq-Tempon, t cilit kryekomunisti shqiptar i kishte ngritur shtjen e komisionit t Ohrit, q zvarriste diskutimet, por ky i dyti kishte propozuar q m mir ishte t shihnin liqenin e Shkodrs, ku prfitimet do t jen m t mdha pr t dyja palt. Asnj fjal pr Kosovn, e as pr shqiptart q dboheshin nga trojet e tyre. Kto gjra nuk ka mundur 26
KIM MEHMETI

ti dinte i riu q kishte br gati valixhet pr t shkuar m tej rrugve t dituris. Muri mes Jugosllavis dhe Shqipris ishte shum i lart, aq i lart sa mund ta tejkalonin vetm ndrrat e ktyre nga kjo an, q vuanin pse kishin mbetur jasht kufijve t mmdheut dhe t atyre matan murit q ndrronin t dilnin jasht asaj rrethoje enveriste. Kufiri shqiptaro-jugosllav q moti q shndrruar n mur me gjemba ku prplaseshin ndrrat e shqiptarve matan dhe nga kjo an e kufirit. Ai ishte shenj e urrejtjes s ndrsjell t komunistve t Tirans dhe atyre t Beogradit. N telat me gjemba q kufizonin Shqiprin e ndar n mes, grvishteshin edhe lajmet e rralla q vinin nga matan kufirit. Ashtu t plagosura, t vrtetat pr parajsn e quajtur mmdhe, m shum prbheshin nga iluzionet se dikush atje n Tiran brengosej pr fmijt e mbetur jasht shtetit am. Shum dekada m von, shqiptarve ktej kufirit, ato iluzione do tu prplasen fytyrs si flakaresh e dhembshm, si zgjim i beft e trondits nga shtrati i iluzioneve t kota se Tirana zyrtare kurr si kishte harruar. N vitet nntdhjet, q do t shnojn zhgnjimin mbarkombtar, shqiptart e mbetur nga kjo an e kufirit do t kuptojn se bashkkombsit e tyre matan maleve ishin dergjur npr burgje vetm pse nuk donin ti kndonin Enverit, ndrsa kta kndej kishin mbushur burgjet jugosllave vetm se i kishin thurur poezi Enverit apo mmdheut. Burgosjet pr shkak t Enverit do t mbeten e vetmja lidhje e shqiptarve q jetonin n Jugosllavin e Titos, q ndrronin si e si t dilnin matan kufirit, t shkelnin tokn e shenjt t mmdheut, por edhe e atyre t Shqipris q ndrronin t kalonin ktej murit, t shptonin nga shteti ideologjik, ngritur si burg
KSHTU ECN NJERIU

27

kolektiv pr popullin q jetonte atje. N vitet nntdhjet ata do ta kuptojn sa t drejt kishte pasur Tempoja kur dikur moti i kishte propozuar Enverit t prqendroheshin te liqeni i Shkodrs, i cili mund t dyja palve tu sillte prfitime t mdha: nprmjet ktij liqeni dhe n shum vendkalime t tjera, n vitet nntdhjet, Shqipria e udhhequr nga demokrati Sali Berisha do ta thyej embargon ndrkombtare mbi Serbin dhe do ta furnizoj kt shtet me naft. Kjo do tu sjell prfitime t mdha gjith atyre q ndihmuan t mos mbeten pa naft tanket e Millosheviqit q do t digjnin fshatrat e shqiptarve t Kosovs dhe masakronin myslimant e Bosnjs. Kt shkelje monstruoze t embargos do ta pranoj n vitin 2006 si t vrtet edhe vet Sali Berisha. Mirpo vetm pasi turpi t kishte dal n shesh, prej librit t kryetarit t asokohshm t Malit t Zi, ndihmsit t denj t Millosheviqit, Bullatovi. Ai do ta zbardh bisedn e viteve nntdhjet me Berishn, nga do t shihet qart ajo q qysh moti e pshpritnin shqiptart nga kjo an e kufirit se edhe mmdheu i tyre i shet naft vrassit t kosovarve. Me ka edhe nj her u dshmua se ngado q ta kthesh, Tirans zyrtare prapanica i mbetet e kthyer ose nga Athina ose nga Beogradi. Dhe kurr nuk i skuqet fytyra, sepse q moti ishte msuar t prball inferioritetin e vet politik ndaj fqinjve dhe Evrops. Titoja dhe Enveri do t mbeten armiq t prbetuar, por armiqsia e tyre nuk do t dmtoj asknd aq shum sa shqiptart ktej dhe andej murit. Kjo armiqsi shqiptaro-jugosllave vetm do ti forcoj muskujt ideologjik dhe policor q shtrngonin fort shqiptart ktej dhe andej kufirit, do t mundsoj q Shqipria ti burgoste spiunt e Jugosllavis, e Titoja ti luftonte 28
KIM MEHMETI

prkrahsit e Enverit dhe shqiptart irredentist t ksaj ane. Se, n t vrtet, askush nuk e prkrahu Enverin aq sa Titoja dhe askush nuk e mbrojti Jugosllavin socialiste nga shqiptart e ktushm aq sa Partia e Puns e Shqipris. Jugosllavin e Titos e mbronin nga shqiptart e ktushm edhe emisionet gnjeshtare t Radio Tirans q filluan t emetohen n vitet studentore t Ali Aliut, kur edhe ai, si shumica e t shkolluarve t rinj shqiptar t asaj kohe, me mburrje dgjonte zrin e mbl shqip q informonte pr arritjet e vendit am. Zri q sforconte ndrrn pr parajsn e quajtur Shqipri, nxiste revoltn kundr sllavokomunizmit, por i kndonte ninulla edhe iluzionit t kot se Tirana e kuqe ishte e brengosur pr shqiptart q dergjeshin npr burgjet e Jugosllavis, e cila kujdesshm dhe n mnyr t kontrolluar kishte filluar t ndrtonte nj klas t shkolluar t shqiptarve. Dhe kt nuk e bnte pr t mirn e shqiptarve, por pr tu dukur m e bukur ikebana ideologjike e popujve dhe popullsive t vllazruar t Jugosllavis s Titos. Por, kuptohet, duke mos mundur ta parashikoj se shumica e atyre q Beogradi donte ti ket ushtar t vet ideologjik, ishin rritur n vatra familjare ku qysh fmij i kishin msuar se shumka n jet shitet dhe zhvlersohet, por jo edhe qumshti i nns, se kur prbuz qumshtin amnor, kurr m nuk mund ta meritosh vdekjen. Katr vitet e kaluara n Beograd si student i katedrs s Albanologjis (1955-1959), n formimin e Ali Aliut do t mbeten si katr shtresat e urtsis q prcaktojn shumka pr sa i prket t ardhmes jetsore t ktij kritiku letrar dhe atdhetari t prkushtuar. Kto vite do t ln shenja t pashlyeshme n portretin intelektual dhe
KSHTU ECN NJERIU

29

njerzor t gazetarit, redaktorit, profesorit dhe akademikut t ardhshm. Prcaktimi i tij pr t studiuar gjuhn shqipe dhe letrsin, do ti plotsoj dshirn e kahmome q prgjithmon ti mbetet besnik fjals s shkruar artistike dhe librin ta lexoj me laps n dor. Andaj edhe njerzit e afrm t ktij kritiku letrar do t thon se nuk ka asgj m t mir se t lexosh ndonj libr t huazuar nga Ali Aliu: kjo t mundson t lexosh faqet e shtypura q ka shkruar autori dhe pjest e shkruara me dor n bardhsit ansore t librit ku ka ln shnimet e veta Aliu, e q librin e bjn m t plot dhe m t kuptueshm. Kto shnime t kritikut nuk shprehin vetm knaqsin q i ka ofruar vepra e mirfillt artistike, por shpeshher edhe dshprimin nga t pathnat, apo t thnat keq t autorit. Mbase andaj viteve t fundit ai i merr me ca trishtim librat q i japin autort shtits npr panairet me antat prplot me veprat e veta. E di se ata duan t dgjojn mendimin e tij, se ata jan shum e ai nga t paktt q kurr sthot at q nuk e mendon, ashtu si kurr nuk e ka tradhtuar vlern e mirfillt apo ta shpall si jo t vlefshme, njsoj si nuk e ka lazdruar jovlern me t thna t pavrteta apo ta shpall si dika t vlefshme. Si i till, ishte dhe ka mbetur ndr t rrallt q lumturohen nga veprat e mirfillta letrare t autorve t ri, dhe me prkushtim i lexon autort e dshmuar, t cilve u sht shum e rndsishme certifikata kritike q u jep Ali Aliu. Thjesht, ai kremton lindjen e do vlere t mirfillt letrare shqiptare. Vitet e rinis t kaluara n Beograd do ti ndihmojn Aliut t kuptoj se i takonte nj populli, i cili duhej t ec rrugs s gjat dhe t mundimshme drejt realizimit t ndrrs shekullore pr liri dhe prparim t mirfillt. Ktu do t ndiej do t thot t jesh pjestar i popullit jetim 30
KIM MEHMETI

n kt gadishull, nj nga miliona shqiptart, t cilt e kishin fat q n trojet ku jetonin me shekuj, ta ndiejn veten ngusht, t vetmuar, me shikim nga largsit ku mbase mund t kishte ndonj hapsir ku mund t thurnin qetsisht ardhmrin e tyre. Ndjenj kjo q n vitet e mvonshme do ti oj masivisht t krkojn shptim n shtetet e Evrops, ku jetonin e punonin vetm sa t mbijetonin kohn e socializmit, vitet kur puntoria ideologjike e Beogradit prodhonte edhe elaborate sesi t ngulfatet ndjenja etnike e shqiptarve t Jugosllavis. Mrgimi dhe ikja nga trojet e lindjes u b mnyr e mbijetess pr pjesn shqiptare t mbetur jasht kufijve t shtetit am. Duke shtitur npr lagjet e Beogradit, tek Ali Aliu thuajse u shtresua edhe vendimi jetsor se gjenerats s tij kurr nuk do ti takonte fati ti prkushtohej vetm nj profesioni, kurr nuk do t ndienin krenarin e arritjeve profesionale, por do t duhej t ishin edhe prijs t kolonave popullore, udhrrfyes pr t ardhmen e nj populli, i cili asokohe ishte n prqindje t madhe i pashkolluar dhe pa elit politike, kulturore dhe profesionale. Se shqiptari i atyre gjeneratave mund t bhej mjek, ekonomist, jurist, profesor..., mirpo kjo nuk do ti vlente pa mos iu prkushtuar profesionit t atdhetarit, i cili do t duhej t lexoj saktsisht orn e bardh t nj kohe t ngjyrosur me t zez, dhe kalendarin e viteve ku kishte rrezik q pjesa shqiptare ktej kufirit prgjithmon t ndahet nga trungu etnik dhe t mbetej si deg pa rrnj e pa t kaluarn e vet. Kt Aliu do ta kuptoj n mnyrn m t vrazhd; duke shijuar burgun e Jugosllavis s Titos ende si student. Aliut, Beogradi ia la n trashgimi edhe miqsit jetsore me ata q kishte ndar t gjitha
KSHTU ECN NJERIU

31

shqetsimet dhe astet gazmore t moshs rinore, si pr shembull at me Agim Gjakovn, me t cilin edhe sot e ksaj dite takohen dhe, m shum n heshtje, sesa duke folur, rikujtojn kohn kur ata ishin t rinj teksa konceptet antishqiptare kishin mosh qindravjeare. Sipas disa t dhnave, n vitin 1958, npr qendrat universitare t Jugosllavis socialiste, studionin diku rreth njqind e tridhjet student shqiptar, nga t cilt t ardhurit nga Maqedonia numroheshin me gishtat e dors. Numri i vogl i shqiptarve q asokohe studionin, tregon qart tendencat e qendrave t vendosjes ideologjike q kjo popullat t mbetet n kthetrat e prapambetjes, q t ket nj elit t kontrolluar dhe n numr t mjaftueshm t kompletohej ikebana ideologjike e shtetit, i cili nuk ndrtonte as socializm as kapitalizm, por nj mbretri komuniste me tet pashallqe n t (Federata Socialiste e Jugosllavis kishte gjasht republika dhe dy autonomi). Mosshkollimi i shqiptarve n dekadat e para pas Lufts s Dyt Botrore ishte rezultat edhe i mospasjes s fakulteteve n gjuhn shqipe n Prishtin dhe n vendbanimet e tjera shqiptare. Mosarsimimin e ndihmonte edhe varfria e shqiptarve t Jugosllavis, t cilt duke u marr kryesisht me bujqsi dhe duke i pasur t largta qendrat universitare, as q mund t shpresonin ti shkollonin fmijt e tyre. Ata t paktt q arrinin t vazhdonin shkollimin e lart, ishin ose fmij t lindur pr libr e laps, ose nga familjet si ishte ajo e Ali Aliut, e cila shkollimin e t rinjve e kishte peshuar si pasuri m t madhe qysh n kohn e Osmanllijve. Andaj ishin t gatshm t ndanin edhe bukn e gojs q fmijve tu mundsonin arsimimin. 32
KIM MEHMETI

Sado q tingllon absurde, asokohe nuk ka qen ndonj privilegj t jesh student shqiptar. Sepse me vet prcaktimin t vazhdosh studimet, je prcaktuar me t pashmangshmen: t jesh nn syrin e zgjuar t shrbimeve policore jugosllave, t cilat qysh nga dita e themelimit e deri n shkatrrimin e Jugosllavis s Titos, shqiptarin e shkolluar e mbanin pr armik potencial. Aq m shum, pr UDB-n (Unutrashnja Drzhavna Bezbednost Sigurimi i Brendshm i Shtetit) e Jugosllavis nuk ka qen ndonj problem i madh ti mbaj nn mbikqyrje ata student shqiptar t shprndar npr qendrat universitare, larg vendlindjes dhe t vendosur npr konviktet s bashku me ardhacakt e tjer me prkatsi t ndryshme etnike. Kta t rinj jan shkolluar n mes ndrrs t bhen profesionist dhe pishtar t popullit, dhe realitetit q i shtynte t shndrroheshin n shrbtor t oborrit ideologjik, t bhen mash e atyre q e dinin se shqiptari i shkolluar, shqiptari q u del duarsh, sht m i rrezikshm se nj armat e sharrxhinjve shqiptar q asokohe bridhnin rrugve t Beogradit me sharrn n krah pr t nxjerr bukn e gojs. Andaj gjenerata e Ali Aliut, ato t mparshmet, si dhe t gjitha t mvonshmet deri n themelimin e Universitetit t Prishtins n vitin 1971, do t jen gurthemeli i betonuar n rrethana kur ose mbetesh njeri, ose prjet prbaltesh dhe humb vetveten. Pr fat t mir t shqiptarve q jetonin n Jugosllavin e Titos, t pakt ishin ata q, pr shkak t disa t mirave t prkohshme, zgjodhn turpin e prjetshm. Shumica q shkolloheshin n qendrat universitare t Jugosllavis s Titos, e q vinin nga Kosova, Maqedonia, Mali i Zi dhe Serbia Jugore, dshmuan se kan bosht t fort kurrizor,
KSHTU ECN NJERIU

33

njerzor e kombtar. Nga kjo forc e boshtit t tyre vertikal atdhetar e profesional do t varet pr shumka e ardhmja e gjeneratave t reja shqiptare, e pikspari arsimimi i tyre. Veanrisht kur dihet se Tirana e athershme se kishte iden se numri i shqiptarve q festonin ditlindjen e Titos ishte thuajse sa ai i atyre q n Shqipri i prkuleshin Enver Hoxhs. N vitet 50, Beogradin e kishin banuar rreth gjashtdhjet student shqiptar, ardhur me nj valixhe n dor e me plot ndrra rinore. N kryeqendrn e Federats Socialiste t Jugosllavis, Ali Aliu do t takohet me studentt e tjer t ardhur nga Kosova, n mes t t cilve edhe me Ymer Jakn, Zekeria Cann, Bardhyl aushin, Muhamet Krveshin si dhe me ata nga Maqedonia: Nehat Bllqishtn, Hamza Rekn, Mahmut Hysn, Remzi Nesimin, Ditar Qamilin... Nga t gjith kta, takimi me Agim Gjakovn do t shnoj nj miqsi t prjetshme dhe kta dy do t jen ata q do tu prijn aktiviteteve studentore t ksaj gjenerate. Kto aktivitete do t mbeten shenj e prpjekjeve t nj gjenerate, e cila dshironte ti realizoj ndrrat e veta duke br gjum pran gojs s ujkut, si thot Agim Gjakova n kujtimet e tij t botuara nn titullin Kosova edhe e shkrumueme sht e hijshme. Duke rrfyer pr fatin e gjenerats s vet, n kto kujtime n t vrtet shkruan nj pjes t historis s shqiptarve t Jugosllavis. Vitet kur do t lidhet miqsia e prjetshme n mes Ali Aliut dhe Agim Gjakovs ishin prplot me paqartsi, koh kur studentt shqiptar n Beograd nuk kishin asnj shoqat t vetn apo jet t begat studentore. I tr aktiviteti jasht msimoreve ku dgjonin ligjratat, thuajse fillonte e prfundonte me takimet e mbrmjes npr 34
KIM MEHMETI

dhomat e ngushta t konviktit. N ato dhoma t ngushta, t mbushura me mall pr vendlindjen dhe me ndrrimtart e rinj, shpesh ka jehuar edhe knga shqiptare si e ardhur nga largsia e pasmaleve, si lajms q t rikujton kush je dhe nga duhet t ecsh. Por, vall u mjaftonte vetm kaq studentve q jetonin stinn e jets s tyre prplot vrull, q shijonin moshn e iluzioneve rinore? Kuptohet q jo. Prandaj Agim Gjakova nj dit do ti propozoj Aliut t themelonin nj shoqat letrare. Ja thot ai lidhur me kt iniciativ n kujtimet e veta: Intensifikimi i mendimeve dhe i puns pr t br bashkmendimtar ma shkrepi iden pr nj organizim legal, pra t nj grupimi, t cilin do ta ndrtonim si shoqat letrare. M von u shtri ideja pr nj shoqat kulturo-artistike t studentve shqiptar n Beograd. Prve gjallrimit t jets n mjedisin ton, qllimi ishte q t krijohej nj qendr prej nga do t mund t mbanim informacionin pr organizatn e ardhshme t rezistencs. Ky do t ishte organizimi i par shqiptar n Beograd. Themelimin e ksaj shoqate e bisedova s pari me Ali Aliun, duke qortuar pak edhe brezin e mparshm t studentve shqiptar, t cilt (n asnj mnyr nuk mund t mohoj prkatsin dhe disponimin atdhetar t pjess m t madhe t tyre) nuk kishin br aq sa mund t bhej pr shtjen kombtare e pr lirin e Kosovs, shkruan m tej Agim Gjakova. Propozimin e Agim Gjakovs dhe t Ali Aliut, pr themelimin e nj organizate legale studentore, n zemr t Jugosllavis socialiste, e kishin prkrahur thuajse t gjith kolegt e tyre shqiptar. Dhe, nj mbrmje, arrijn t organizojn lexim letrar, ku do t grumbullohen thuajse t gjith shqiptart q asokohe studionin n Beograd. Lidhur me kt Agim Gjakova
KSHTU ECN NJERIU

35

shkruan: N mbrmjen e themelimit fola ashtu si dita pr rndsin e kulturs shqiptare. Isha mjaft i emocionuar prbrenda. Q organizimi i par shqiptar q krijohej n at mjedis, si thuhet, n gojn e ujkut, me intelektual shqiptar. E vura n thonjza fjaln intelektual pr t mos pretenduar n kuptimin e saj, pr t cilin shum studiues japin shpjegime e konotacione t ndryshme, por desha t them se ata ishim, nj brez i Kosovs q po prgatitej n njfar mnyre t merrte barrn e rnd t shkencs, kulturs, letrsis e artit si edhe t drejtimit politik me aq sa do tia lejonin koha e rrethanat. N kryesi t ksaj shoqate do t zgjidhen edhe Ali Aliu, Zekeria Cana, Agim Gjakova. Latif Berisha... Shoqata Prpjekja do t jet e para, por jo edhe e fundit, e iniciuar nga Ali Aliu dhe miqt e tij. Gjat jets s vet ai do t jet nismtar dhe themelues i shoqatave, partive, manifestimeve kulturore. Ai do t jet nj nga themeluesit e Lidhjes Demokratike t Kosovs, nismtare e nxitse e rrjedhave t mvonshme q prcaktojn ardhmrin e Kosovs. Ali Aliu do t bj mos ta regjistrojn Shoqatn e Shkrimtarve Shqiptar t Maqedonis, do ta sjell n Tetov Naimin, duke e bindur Tirann dhe Prishtinn se edhe shqiptarve t Maqedonis u takonte nj manifestim kulturor mbarshqiptar. Leht arriti ti bind miqt e vet n Shqipri dhe Kosov q Tetova t bhej qendr ku do vit do t mbaheshin takimet letrare Ditt e Naimit, por kurr nuk arriti t kuptoj dhe t tejkaloj mendjemdhenjt e kasabs s Tetovs, t cilt kt manifestim e shndrruan n dasm private dhe assesi nuk e kuptonin se ndaj emrit dhe veprs s ktij Rilindsi dhe Atdhetari, nuk duhej t silleshin si ndaj ndonj tregtari 36
KIM MEHMETI

t Pollogut dhe se ky manifestim nuk duhej t njollosej me shpirtngushtsin lokaliste. Ata q m von morn n duar kt manifestim, ndan shum mirnjohje, shprblime, shpalln shum veta antar nderi, por kurr nuk u kujtuan t nderonin themeluesin e Ditve t Naimit, at q fal autoritetit t vet vuri gurthemelin e ktij manifestimi. Aktiviteti studentor i Ali Aliut n Beograd, thuajse do t prcaktoj fatin e ktij intelektuali q gjithmon t jet nismtar i aktiviteteve q kan t bjn me afirmimin politik dhe kulturor t shqiptarve t Maqedonis. Por ky aktivitet i tij pr organizimin e jets kulturore dhe shoqrore t rinis s athershme shqiptare, nuk do t mbetet i pavrejtur nga syt e policis jugosllave. Dhe vetm pritej asti dhe mbules e volitshme kur Ali Aliu dhe shokt e tij do t duhej t paguanin t gjitha gabimet e tyre, pikspari provokimin q ia bn shtetit me themelimin e shoqats Prpjekja. Dhe dnimi nuk do t vononte, sepse dihej q rinia nuk sht vetm e vrullshme dhe e guximshme, por edhe e pakujdesshme! Kshtu Ali Aliu, s bashku me disa koleg t tjer, s shpejti do t prfundoj n burg. Si shkak apo pretekst shrbeu nj takim i rastsishm me Adem Demain n Prishtin, gjat nj turneu letrar t antarve t shoqats Prpjekja nga Beogradi. Ali Aliu do t shkoj n burg vetm pse nuk do t pranoj t tregoj at q e dinte policia jugosllave, at q aq zshm e kishte thn Adem Demai. E tr ngjarja kishte ndodhur n hotelin Nova Jugosllavia (Jugosllavia e Re) n Prishtin. Edhe pr kt ngjarje dshmitari m i besueshm dhe m objektiv sht Agim Gjakova: Turneu letrar npr Kosov qe shum i bukur dhe tejet i suksesshm, por, pr ato q do
KSHTU ECN NJERIU

37

t ndodhnin m von, edhe fatkeq pr ushtrimin e veprimtaris s mtejshme t shoqats dhe t grupit ton n prgjithsi. Me t arritur n Prishtin, grupit t prbr prej Ali Aliut, Agim Gjakovs, Fahredin Gungs, Din Mehmetit, Zekeria Cans, Hysni Hoxhs, Muhamet Krveshit iu bashkngjitn edhe Adem Demai e Adem Gajtani. Pasi kisha motrn me t shoqin, Nazmi Kajtazi n Prishtin, dolm n hotel Nova Jugosllavija pr t ndenjur pak. N t njjtn koh erdhi edhe grupi dhe Adem Demai e hapi shtjen e organizimit pr lirimin e Kosovs e bashkimin e saj me Shqiprin. Edhe mua, q nuk isha fare i specializuar n survejim m ra n sy mnyra sesi qndronin e flisnin. Dukej sheshit se po bisedonin dika t fsheht dhe konspirative, apo po thurnin dika kundrshtare. U ova dhe u nisa pr WC, jo pr nevoj, por ti bja shenj Ali Aliut. N WC i thash se jan br krejt budalla duke biseduar n kt mnyr n mes t lokalit n sy t t gjithve dhe krkova q ta ndrprisnin bisedn. Por si doli m von nuk kishte pranuar Adem Demai. T tjert, edhe nse kishin qen esll, nuk ia kishin prishur. Kshtu q biseda u b deri n fund. Kush, ka kishte thn, n at mbrmje aty n kafenen n qendr t Prishtins nuk mund t them me siguri asgj. Nxits kryesor kishte qen Adem Demai. Kjo bised e fsheht, t ciln e kishin dgjuar t gjith q kishin vesh, u mjaftoi organeve policore jugosllave t fillonin ndjekjen e aktivistve t shoqats Prpjekja, t cilve edhe ashtu u kishte ardhur koha tu tregohej se e kishin gabuar rrugn dhe se shteti nuk priste nga ata t bheshin pishtar t popullit, por frenues q do ti ndihmonin pushtetit komunist t ngadalsonte zgjimin etnik t shqiptarve. U thirrn n biseda informative t 38
KIM MEHMETI

gjith ata q kishin dgjuar fjalt e zjarrta atdhetare t Adem Demait. Mbetet e paqart pse Ali Aliu assesi nuk kishte pranuar t tregonte prmbajtjen e fjals s Adem Demait, e cila thuajse ishte thn publikisht. Ndoshta kshtu ka dashur t mat guximin e vet, apo qysh ather kishte kuptuar urtsin se njeriu i mbron parimet e veta jo pse turprohet nga t tjert, por pse nuk do t tradhtoj vetveten. Ai do ti pranoj t gjitha vetm n astin kur nga nj shok i tij i burgut do t merrte vesh se policia dinte do gj q ishte thn n at takim n Prishtin. Kjo kokfortsi e tij, do ti kushtoj dy muaj t kaluar n Burgun Qendror t Beogradit, ku do ti bashkngjitet miku i tij i dashur Agim Gjakova, i cili lidhur me kto aste t dhembshme rinore shkruan: Adem Demain e arrestuan dhe na erdhi lajmi n Beograd. Na erdhi shum keq pr shokun e shkrimtarin. Pasi kaloi festa e Vitit t Ri 1958-1959, ia behu hetuesi i tij dhe filloi t thrriteshin nj nga nj studentt pr t dshmuar pr krimet e Adem Demait, t tregonin se far bisedash kishin br me t, ku, si, e t tjera t ksaj natyre. E msuam radhn nga shokt q na besonin... M vjen Aliu e m thot se ata t UDB-s i dinin krejt ato ka kemi biseduar at nat dhe kt ia kishin pohuar t tjert q qen thrritur para tij. Natyrisht!, ia prita. Dhe heshtm... Mua dhe Aliun na lan pr n fund, ditn e enjte. Aliut ia caktuan dy or para meje dhe mua dy or m von. Shkova. Ishte nj hetues i ardhur nga Prishtina (pr t m von dgjova nga Hysen Zherka se kishte qen udbash n Drenic) dhe Xhavit Shabani. Ia kishin ngarkuar procesin e hetuesis pr Adem Demain, t paktn lidhur me ne, studentt. Mohova t gjitha tendencat pr t thn se kisha biseduar me Ademin pr dika politike. Pastaj Gjakova
KSHTU ECN NJERIU

39

prshkruan atmosfern e krijuar pas ktyre veprimeve policore q kishin pr qllim gjunjzimin e studentve t rinj shqiptar. N tetor t 1958-s kalova npr Prishtin pr n Beograd. U takova me Adem Demain dhe biseduam gjer e gjat pr nevojn e organizimit dhe pr gjithka u morm vesh, prve pr nj shtje q qem t kundrt n mendime e n qndrime. Ishte fjala pr konspiracionin q duhej t kishim. Ademi mbronte tezn q n rast t arrestimeve ne duhej t shpallnim qllimet e tendencat tona, kurse un krkoja t kundrtn q n raste t tilla duhej t ruanim gjithka t fsheht dhe po qe nevoja edhe me jetn, prndryshe atij q nuk ia mban t mos hynte. Ademi pretendonte se duhej br gjyq publik dhe aty t demaskohej regjimi jugosllav. Un shprehesha kundr nj qndrimi t till, pasi askush nuk mund t bnte nj gj t till, se nuk kishim asnj prkrahs, nuk do t na linin njerzit as t afroheshim te salla e gjyqit, madje mund t mos linin as familjart t merrnin pjes gjat gjykimit, prandaj kujt do ti flitej?! Po ashtu dmtohej lvizja jon dhe ekspozoheshin shokt, dhe UDB-ja jo vetm q do ti izolonte, por edhe do ti burgoste. Gjyqi publik dhe demaskimi mund t bhej vetm kur ne t kishim arritur forcimin e zmadhimin e lvizjes son q t na lejonte nj gj t till dhe kt vetm n rastet e nevojshme dhe pa shtegdalje. Nuk u morm vesh pr kt pik dhe e lam t shiheshim t nesrmen n orn katr pasdite n parkun e Prishtins, pasi un n mbrmje do t udhtoja pr Beograd. Dola n orn katr dhe e prita nj gjysm ore. Ademi nuk erdhi. N mbrmje u nisa me autobus pr Fush-Kosov, i hipa trenit e sosa n Beograd dhe e diskutova shtjen me Aliun, Idrizin e Latifin. M dhan t drejt. 40
KIM MEHMETI

Kur jan n pyetje ngjarjet e ksaj kohe, shumka do t mbetet e paqart, prderisa nuk hapen dosjet policore q ruhen n Beograd. Pastaj nuk duhet harruar se asokohe, si edhe deri n shprbrjen e Jugosllavis, shqiptart kurr nuk kishin ndikim n qendrat e vendimmarrjes policore. Institucionet policore kishin mundsi cilndo ta fusnin n kurth aq sa t krijonin nj ambient irracional dhe donjri t dyshonte n tjetrin se mund t ishte bashkpuntor i UDB-s. Por, e gjitha kjo histori nuk do t prfundoj vetm me biseda t lodhshme me inspektort policor. Nj dit polict do t vijn dhe do t burgosin Ali Aliun. N astet derisa do ti nxjerrin nga konvikti studentor, Aliun dhe prcjellsit e tij do ti shoh njri nga shokt e tij, Nuri Bashota, i cili do t lajmroj Agim Gjakovn q ato dit ndodhej n Gjakov q t mos kthehej n Beograd, sepse nuk do t mund ti shptonte burgut. Ja si e prshkruan kt dit vet Agim Gjakova: Kaluan nja tre-katr dit (nga qndrimi n Gjakov K.M.) dhe nj nat po rrinim n kafe Liria bashk me Dushin, Avniun, Qazim Lleshin dhe Abdurrahman Koshin. Abdurrahmani u ngrit t shkonte n post se i kishte br thirrje telefonike Nuri Bashots n Beograd pr t par nse kishte goma motori (Abdurrahmani kishte bler nj Vespa t prdorur). Kur u kthye, u ul pran meje tejet i heshtur. Pas nj kohe t shkurtr m preku e m tha me z t ult: ohu t shkojm. Ishte aty nga ora nnt dhe mjaft hert pr t shkuar n shtpi. Nuk ia vura veshin, por ai ngulmoi disa her. U ktheva kah ai ti thosha mjaft ma, por n vend t fjalve pash fytyrn e tij q ishte zverdhur dhe ishte mbuluar nga nj hije mrzie shum t madhe. Shka ke?, e pyeta. Sot mbas dite e kan arrestuar Ali Aliun! M tregoi Nuriu.
KSHTU ECN NJERIU

41

Nuk sht e vshtir t prfytyrohen thyerjet e t rinjve t asaj kohe q kishin shkuar n Beograd pr t studiuar dhe q befas e shohin veten n kthetrat e policis. Nuk ka sesi t mos jet e dhembshme pr nj t ri kur prballet me murin ideologjik, i cili ia ndrydh stinn m t bukur t jets. Agim Gjakova do ti bashkngjitet Ali Aliut n Burgun Qendror t Beogradit; smund t pranonte t ikte n Shqipri dhe ta linte t pambrojtur shokun e vet. Ikja e tij gjithsesi do ta ngarkonte edhe m shum Ali Aliun dhe me siguri q nuk do t shptonte vetm me dy muaj burg. Ja edhe nj moment n rrfimet e Agim Gjakovs. M liruan n qershor. Kur dola n korridorin nga shkohej te pisari (shkruesi) pr t mi kthyer ato sende q na kishin marr, pash Aliun para meje. Eca m shpejt dhe iu afrova. Ai ktheu kokn dhe m pa. I ndriti fytyra. Gjeti shokun q t paktn t ndante kujtimin e vuajtjeve bashk. Natyrisht se nuk e dinte se mund t m kishin arrestuar edhe mua. Nuk t la vetm, jo!, i thash dhe morm sendet e dolm jasht. Gjja e par ishte t hanim dika... U futm n nj mbltore t nj shqiptari dhe ndenjm ca pa fol. Heshtja na bnte mir pr gjendjen ton t drrmuar. Kishim shum pr ti thn njri-tjetrit dhe e dinim se do t rrinim n t ardhmen... Po, ata do t rrin bashk edhe m von. Ata ende kan edhe shum pr ti thn njri-tjetrit. Bashkbisedimin ata t dy e vazhdojn edhe sot. Mbase nuk rikujtojn vetm vitet studentore, por edhe vitet 90 t shekullit t kaluar, kur t dy, disa her do t shprngulen her n njrn her n tjetrn shqipri, duke shkuar matan kufirit nga do t kthehen njsoj t dshpruar dhe ngandonjher edhe t heshtur. Edhe sot mund ti takosh bashk n Prishtin, Tiran apo Shkup dhe mbase m nuk rikujtojn vetm t 42
KIM MEHMETI

kaluarn, por zbrthejn trishtimin e t sotmes kur shoqria shqiptare gjithashtu kalon npr detin e valzuar t paqartsive ballkanike. N heshtje prballen me valt e kohs s paslufts n Kosov e Maqedoni, sepse ksaj gjenerate i takoi fati t ndrlidh zinxhirin e ngjarjeve kolektive t popullit shqiptar q nga vitet e para t paslufts s Dyt Botrore e deri te Luftrat Ballkanike t fundshekullit t njzet. Ata u rritn duke ndier ern e barutit, u shkolluan t prndjekur nga policia jugosllave dhe u prballn me astet vendimtare t rrnimit t Jugosllavis. T gjitha kto shtrngata kombtare, Ali Aliu do ti prball ashtu si edhe astet e rnda rinore: duke qndruar n krye t kolonave, mes atyre q e dinin se u kishte rn n hise t jen udhrrfyes dhe boshti kurrizor i popullit. Andaj do t jet me studentt e vet gjat viteve tetdhjet, kur do t jehoj zri i revolts s studentve shqiptar t Kosovs, ai z q shprehte heshtjen qindravjeare t gjeneratave t mparshme, t cilat bn mos t mbijetonin e t mos u shuhej vatra familjare. Aliu do ti prjetoj dhembshm vitet 80, ditt kur burgjet jugosllave do t mbushen me rinin shqiptare, sepse m mir se cilido tjetr i njihte metodat policore q prdorte sistemi komunist i Jugosllavis s athershme. Ali Aliu do ti vuaj dhembshm t gjitha ngjarjet tragjike t popullit shqiptar kudo q sht, duke filluar nga ato vendimtaret n Kosov e deri te konflikti i armatosur i vitit 2001 n Maqedoni. Asnjher nuk do t hesht, asnjher nuk do t qndroj anash, gjithmon do t shpreh mendimin e vet lidhur me ndodhit. Do ti vuaj ngjarjet e 1997-s kur shqiptart vran Shqiprin, shpirtin e tij do e plagos rnd viti 1999 i lufts n Kosov. T gjitha ngritje-rniet shqiptare do ti prjetoj ashtu si
KSHTU ECN NJERIU

43

mund ti prjetoj ai q nj jet t tr ia kishte kushtuar afirmimit kulturor dhe kombtar t shqiptarve. Ashtu si i prjeton t gjitha edhe sot kur i vetm a me ndonj mik shtit rreth Vardarit apo ulur n ndonj kafene lexon shtypin ditor. Viteve t fundit, Aliu thuajse i sht dorzuar zrit t vendlindjes: sht kthyer t jetoj n Maqedoni. Por shumka nga qenia e tij ka mbetur prgjithmon n Prishtin dhe Tiran. Ai i ngjan nj nyje kohore dhe hapsinore ku jan ndrlidhur ngjarjet vendimtare t historis s re t popullit shqiptar. N at nyje ka mbetur i shnuar kalendari i Kosovs, e cila eci rrugs e prgjakur, q nga vitet e paslufts s Dyt Botrore e deri n fillimshekullin njzet e nj. N gjurmt jetsore t Aliut ka mbetur i shnuar edhe diagrami i ngjarjeve shoqrore n Shqipri, pas rnies s diktaturs s Enverit. N ditarin e tij do t mbeten prshkrimet e viteve gjat t cilave ka qndruar n Maqedoni, veanrisht nga nntdhjeta e deri n ditt e sotme. Mbase edhe shum pak vet e din se Ali Aliu ka vite q plotson ditarin e vet. Shnon ngjarjet e dits, takimet me njerzit dhe shqetsimet e veta. Ditarin e tij rrallkush ka mundur ta shfletoj. Faqet e tij jan t strmbushura me brenga pr fatin e popullit, e prplot me dhembje. Asnjher m par nuk e kam ndier kaq fuqishm refuzimin ndaj ekranit televiziv (TVM). M pushton nj si frik dhe neveri kur prputhen akrepat e ors mes 8-s dhe 12-s: pa u shqiptuar fjalia e par, m vjen t shtyp sustn e kuqe. Frik nga kumti tragjik, neveri nga gjith ajo paturpsi n mashtrim dhe helm patologjik plot urrejtje ndaj shqiptarve..., shkruan Aliu me dat 23 mars 2001, i shqetsuar nga krismat e para q jehuan n fshatin 44
KIM MEHMETI

Tanush n afrsi t Shkupit. Ai e njeh mir propagandn antishqiptare, e di se Shkupi ishte dhe mbeti filial politik i Beogradit, vllai m i dgjueshm i Serbis, andaj edhe n ditarin e vet shpreh frikn se shqiptart mund t manipulohen nga qarqet policore serbo-maqedonase. N ditarin e Ali Aliut ka prshkrime t shum ngjarjeve, t cilat do t zn vend n historin m t re t popullit shqiptar. T ofruara nga pena e tij, ato ngjarje duken t mbshtjella nga shqetsimi i njeriut, i cili e harron vetveten kur bhet fjal pr fatin kolektiv. Harrimtar i till i vetvetes, Aliu ishte edhe n vitet e rinis, i till do t mbetet deri n vitet e sotme kur n ditarin e vet i shnon vitet e Maqedonis s pas-Marrveshjes s Ohrit, e cila duhej t shnonte kthes vendimtare pr kt shtet dhe, prfundimisht, shoqrin shqiptare ta barazonte me at t etnitetit maqedonas. Duhej, por thuajse ka ndonj dreq q gjithmon gjrat i kthen mbrapsht! Thuajse vetm sa tua humb qetsin atdhetarve t llojit t Ali Aliut, i cili mund t duroj shumka, por jo edhe veprimet e dmshme pr shqiptart kudo q jan. Dhe kur kjo ndodh, ai nuk hesht. Nuk do t hesht as n vitin 2006, kur pas zgjedhjeve parlamentare n t cilat Bashkimi Demokratik pr Integrim do t fitoj shumicn e votave t shqiptarve, pjes e koalicionit qeveritar t udhhequr nga VMRO-DPMN-ja, do t bhet Partia Demokratike Shqiptare, me katr deputet m pak se BDI-ja. Me ka blloku politik antishqiptar i etnitetit maqedonas, do t arrij t realizoj ndrrn e vet t kahmome: ta largoj nga pushteti partin e udhheqsit t dikurshm t UKs, at t Ali Ahmetit. Me kt akt degradues, shqiptarve t Maqedonis do tu merret e drejta m e shenjt q vet t zgjedhin prfaqsuesit e tyre n institucionet m
KSHTU ECN NJERIU

45

t larta shtetrore. Duke mos mundur t hesht kt t padrejt q u bhet shqiptarve, Ali Aliu do t reagoj si gjithmon n raste t ngjashme. Ashtu reagon individi i prgjegjshm q shumka mund ta duroj, por jo edhe at kur shkelet mbi trupin kolektiv shqiptar. Ai reagon publikisht duke shtruar pyetje konkrete, t cilave askush nuk do tu prgjigjet, por shumkush do t mundohet t njollos dhe t hesht kt atdhetar, i cili kurr nuk e heshti t vrtetn pr veten dhe t tjert. Pyetjeve q shtroi ai dhe disa miq t tij nuk iu prgjigjn as ata, t cilt q moti kishin shpallur tradhtar dhe t shitur t gjith shqiptart e Maqedonis q i kundrviheshin politiks s tyre. Krert e PDSH-s kurr nuk treguan se cili ishte ai qllim m i lart kombtar q i shtyu t shkelnin votn shqiptare, q i oi t bhen pjes e qeveris duke shkelur vullnetin e shumics politike shqiptare. Ata, si dhe gjith qarqet maqedonase q prkrahnin kt t drejt demokratike t mandatarit, n njfar mnyre arritn t rivendosnin mazhorizimin etnik kundr t cilit u derdh gjak gjat vitit 2001. N emr t atij gjaku, nnshkruesit e nj letre t hapur - drejtuar opinionit vendor dhe t huaj - n mesin e t cilve dallohet zri i Ali Aliut, pyesin: Nse partin q do t shpreh vullnetin e tyre n shumic n organet m t larta shtetrore do ta votoj populli maqedonas, prfshir edhe qeverisjen me shtetin, ather pse votojn shqiptart? Cili sht dallimi i qeveris njetnike dhe asaj q nuk prfill vullnetin e popullit shqiptar? Vall nuk do t thot kjo mundsi q etnia maqedonase nprmjet partis s vet fituese t bj rivlersimin dhe korrigjimin e vullnetit politik t shqiptarve? Cilt vall prfaqsojn qeveritart shqiptar t zgjedhur nga mandatart e jo nga shumica e shqiptarve, dhe cili sht 46
KIM MEHMETI

ndryshimi n mes ktij prfaqsimi t shqiptarve dhe atij t kohs s socializmit kur mjaftonin disa shqiptar t ndershm q t prmbushej elsi etnik? Si do t mbrohet vota e lir e shqiptarve nga mazhorizimi etnik, nse mandatarit i mundsohet t prfshij n koalicionin qeveritar cilndo parti shqiptare, pa marr parasysh mbshtetjen q ajo ka te shqiptart? A nuk do t thot kjo mundsi q gjithmon me arsyetim t afrsis ideologjike t partive t anashkalohet subjekti m i fort politik i shqiptarve? Cili do t ishte interesi m i lart qytetar dhe kolektiv, cila do t ishte e drejta m e shenjt pr shqiptart e Maqedonis, prpos q me votn e vet t lir t caktoj prfaqsuesit e vet n organet m t larta shtetrore? N vend q tu prgjigjeshin ktyre pyetjeve, kryesuesit e PDSH-s vazhduan t bnin at q i bnte t pranueshm te qarqet antishqiptare shanin gjith shqiptart q nuk prkrahnin veprimin e tyre politik, veprim q shqiptarve t ktushm ua rikujtonte koht e diferencimit t tyre n t ndershm dhe t rrezikshm pr pushtetin. Ndrkoh, Ali Aliu i mbetej besnik vetvetes. Gjat jets s vet ai kishte shtruar shum pyetje, t cilave nuk u ishte prgjigjur askush. Por pr fat t tij, nuk i ka ln pas vetes t paprgjigjura pyetjet q i jan shtruar atij. Andaj ai lirshm shtit brigjeve t Vardarit. Balllart shikon nga mali q qndron si rojtar i Shkupit, drejt Vodnos ku tani ngrihet nj kryq gjigant dhe t l prshtypje thuajse sht vn mbi ndonj varr masiv. Ku ta dish, ndoshta ai kryq dshmon se n kto hapsira, ende nuk ka prfunduar beteja e dikurshme kundr atyre me prkatsi myslimane dhe kundr simboleve q ortodoksve ua rikujtojn kt fe. E ai kryq u ndrtua n
KSHTU ECN NJERIU

47

kohn kur Maqedonin e qeverisnin VMRO-DPMNEja dhe PDSH-ja. Ndrtimin e ktij kryqi e ndihmoi financiarisht qeveria e athershme, duke prdorur edhe taksat q paguanin myslimant. Edhe at me plqimin e qeveritarve shqiptar t PDSH-s, me plqimin e kryesuesve t ksaj partie, t cilt n vitin 2006 e bojkotojn ardhjen e prmendores s Sknderbeut n Shkup me mospjesmarrjen e vet n manifestimin madhshtor mbarshqiptar. Aliu i sotm q shtit buz Vardarit, nuk sht m ai aktivisti i dikurshm studentor, as gazetari i gazets Flaka e vllazrimit, por udhtari q palodhshm sht ngjitur lartsive jetsore, ai q ka ecur npr jet duke e ditur se vitet e jets rrjedhin njsoj si ujrat e Vardarit. Pa mundur kurr t kalojn dy her mbi t njjtin gur, pa mundur pr s dyti her t prplasen mbi bregun ku njher kan kaluar. Ato vite jete t Aliut mbetur diku thell n t kaluarn, her-her rikthehen zhurmshm e derdhen npr shtratin e kujtimeve. E kujtimeve nuk mund tua rregullosh shtratin ashtu si kan br me at t Vardarit t sotm, nga shtisin t rinj dhe t moshuar, biikletist dhe kmbsor, t vetmuarit dhe ata q skan nevoj pr bezdisjen e t tjerve. Nuk sht e mundur q shtratin ku rrjedhin kujtimet ta shtrosh me pllaka, por vetm me ngjarjet q kan ndodhur. Dhe ai shtrat nuk i ndan pjest e jets n lagje, si ndodh me Vardarin q ndan Shkupin n dy pjes: n pjesn shqiptare dhe at t etnitetit maqedonas. Lumit t kujtimeve nuk i nevojiten as ura, si ato mbi Vardarin, t cilat kan gjithnj e m pak kalimtar. Pa kalimtar ka mbetur edhe Ura e Gurit, simbol i kryeqendrs s Maqedonis, fotografin e t cils e gjeni n t gjitha panoramat e qytetit, dhe n t gjitha kujtimet 48
KIM MEHMETI

e atyre q kan vizituar at. Pas konfliktit t vitit 2001, kur shqiptart e Maqedonis morn armt n duar q t realizojn at pr ka nj dekad t tr i gnjyen partit e tyre, Ura e Gurit ka mbetur edhe pa lypsart e vegjl rom, t cilt dikur krkonin lmosh n shqip e maqedonisht. Pas ktij konflikti ata duhej t prcaktohen: vall duan lmoshn shqiptare apo at t etnitetit maqedonas?! N baz t ktij vendimi, t shtegtojn nga ana veriore apo ajo jugore e Vardarit. Dhe t ndrrojn se nj dit urave t Vardarit do tu kthehen kalimtart nga ana e Shkupit t Vjetr pr t kaluar n pjesn maqedonase t kryeqendrs s Maqedonis, dhe anasjelltas. E derisa t jetsohet kjo ndrr e tyre, edhe Maqedonia do t jet ndrr e mbetur pezull mbi kufirin q e ndan t kaluarn e errt t njmendsis s deridjeshme komuniste, me demokracin e sotme t ndritshme, e cila filloi me pyllzimin e shtetit me kryqe. M t madhin e ngritn mbi Vodno, kryq q natn shfaqet rrept i ndriuar, me qindra llamba elektrike. Mbase q, t gjithve q ngren kokn pr nga Vodnoja, tu bj me dije se Maqedonia edhe m tej mbetet nj truall ku grshetohen shum ndrra etnike, e ku dominojn ato dy kolektivitete m t mdha n numr: e maqedonasve etnik dhe e shqiptarve. Dhe si e till, sajesa shtetrore e nacionalromantikve t vonuar, Maqedonia, her t bhet e afrt, her e largt, njlloj sikur sheh nj piktur mbi t ciln jan grshetuar imazhe q mbulojn njra-tjetrn. Grshetimi i ndrrave etnike pr ardhmrin e Maqedonis, m i dukshm u b pas vitit t konfliktit ushtarak. Te shqiptart u kthye ndjenja e atij q ka marr fatin e vet n duar. Te maqedonasit u shfaq ndjenja e t lnduarit, ajo e zotris s trembur q ka mbajtur n
KSHTU ECN NJERIU

49

pronsi edhe at q nuk i takon. Atij i sht kanosur me forc ai i cili deri dje nuk ka patur zgjidhje tjetr prpos t nnshtrohet e t hesht. Kto dy ndjenja t dmshme pr nj shtet multietnik, do t jen shenja njohse e viteve pas Marrveshjes s Ohrit. Kohrat e paslufts u ngjajn atyre pas prmbytjeve t mdha, kur avullohet uji, por mbetet balta ngjitse, npr t ciln sht e vshtir t ecsh. Paslufta u ngjan pasvrshimeve edhe nga fakti se rrzohen gjith urat dhe duhet koh e prpjekje q t riprtrihet komunikimi i mparshm. Pas vitit 2001, Maqedonia u gjet e zhytur pikrisht n baltn e ktyre postkonflikteve, n lloin e mosbesimit ndretnik, n lymin e ndasive etnike e partiake t t gjitha sferave t jetess, prfshir edhe ato ku politiks s dits i sht ndaluar hyrja, si kultura, arsimi, shndetsia... N Maqedoni, pas Marrveshjes s Ohrit, u prhap duhma e padurueshme e nj shoqrie ku do gj ishte e zhvendosur nga binart e normales, ku kalbeshin normat minimale t moralit shoqror, ku ishte varrosur vetdija se aty ku shteti sht projekt i parcializuar partiak dhe etnik, ai mbetet prgjithmon si mozaik i shmtuar, i pakompletuar me t gjith katrort dhe nuancat q e prbjn at. Maqedonia e viteve t para t shekullit njzet e nj, u prball me rrezikun t shprbhet, sepse shqiptart m n fund e kuptuan se do pushtet njeh vetm forcn, se edhe partit e tyre, t joshura nga grazhdi i shtetit, shpejt harrojn premtimet e dhna. N vitin 2001, t rinjt e armatosur shqiptar u prplasn me institucionet shtetrore, morn pushkt n duar dhe doln maleve t Maqedonis, prej nga drguan betimin se ishin t gatshm t flijonin rinin e vet, pr t mos duruar m manipulimet 50
KIM MEHMETI

politike. Kt porosi ua prcolln edhe partive shqiptare, q deri at vit bashkqeverisnin me ato t etnis maqedonase duke harruar premtimet e dhna ditn e par q uleshin npr kabinetet ministrore. Konfliktin e 2001-shit, Ali Aliu do ta prjetoj si ai q ruan n vetvete thirrjet e shum gjeneratave. N krismat q u dgjuan n fshatin Tanush, n afrsi t Shkupit, ai njohu revoltn shekullore t shqiptarve t ktushm, t cilt ndoshta s pari her n historin e tyre, bnin dika pr vete pa qen t nxitur nga kushdo qoft i jashtm. Pr fat t Maqedonis, dhe t gjithve atyre q jetonin n kt shtet, ky konflikt nuk zgjati shum dhe prfundoi me Marrveshjen e Ohrit. Por, edhe shum vite pas vitit 2001, Maqedonia do t jetoj mes orvatjeve t qarqeve politike t etnitetit maqedonas, q donin do gj ta kthenin aty ku ishte para konfliktit t vitit 2001, dhe atyre q e dinin se ky shtet nuk mund t jet vetm si dshir e etnis maqedonase. Kt konflikt disa do ta vlersojn si gabim, t tjert si e vetmja gj q u mbeti shqiptarve ta bjn pr t realizuar at q ndrronin. Mbase asnj shqiptar i Maqedonis nuk habitej nga qndrimi i till i elitave t etnitetit maqedonas ndaj lufts s 2001-shit dhe pjestarve t UK-s, por t gjith u habitn kur ktyre qndrimeve iu bashkngjitn edhe krert e PDSH-s, t cilt gjat zgjedhjeve parlamentare t 2006-s, thuajse i barazuan qndrimet e veta me ato t bllokut ekstrem maqedonas: udhheqsit e UK-s i quajtn vrass t egr, duke e kompletuar kt pohim me thniet se ata vet kishin dhn para t majme pr ta liruar kalan e Tetovs nga ushtart e UK-s. T tilla jan kohrat e paslufts, prplot rrmuj, t gjith vrapojn t kumtojn dika, t gjith duan t
KSHTU ECN NJERIU

51

tregohen personazhe t rndsishm n ngjarjet vendimtare, t zhvlersojn kundrshtarin e mbivlersojn vetveten, shtyhen mes veti q ti kap objektivi i historis, ku mbetet i shnuar portreti grupor i fituesve. Ali Aliu ishte dhe mbeti nga ata t rrallt q kurr nuk i ka prdorur brrylat. Edhe sot, kur i rikujton kto ngjarje, ai nuk i referohet vetm kujtess, por edhe fletve t ditarit t vet. Duke u sjell rrotull televizorit, mu kujtua poezia e Agim Spahiut: Ku t shkoj n nntmbdhjet, shkruan Ali Aliu n ditarin e tij t dits 23 mars 2001, duke br aluzion n lajmet qendrore prplot me ofendime ndaj shqiptarve. Ditari i tij n t vrtet sht nj nga gjurmt e shumta q mund tu ndihmoj shkruesve t historis, nj nga burimet e shumta q mbushin lumin e t vrtetave pr nj popull e nj hapsir. Si t tilla, kujtimet e tij ofrojn shumka pr ata q n t ardhmen do t merren me historin m t re t Ballkanit dhe Maqedonis. Veanrisht pr historiant q do t shkruajn historin e gjith trojeve shqiptare. N shnimet e Ali Aliut, pasqyrohet edhe nj Maqedoni e uditshme, shtet t cilin maqedonasit etnik thuajse e duan vetm pr inat t shqiptarve, kurse kta t fundit nuk e japin vetm q t plasin maqedonasit. Maqedonia e viteve t paskonfliktit t 2001-shit, dshmon se n Ballkan mund t ekzistojn edhe shtete t ngritur mbi themelet e diletantizmit politik, q bosht kurrizor kan pseudointelektualizmin, dhe forc mbrojtse aviacionin ushtarak me pilot t huazuar nga Ukraina. N kt sajes t uditshme shtetrore, ku shumica e banorve jan t smur kronik nga mbamendja e shkurtr, nuk duhej pritur asgj m shum, sesa at q ndodhi: nga nj luft e vogl, si ishte ajo e 52
KIM MEHMETI

2001-shit, t lind nj histori e dyfisht dhe madhore: historia q do t kremtojn maqedonasit etnik, q me shpenzime t shtetit u ngrejn prmendore mbrojtsve t tyre (lexo: policve dhe ushtarve) dhe historia e shqiptarve, t cilt me ifteli private prmes kngve i madhrojn lirimtart e tyre (lexo: pjestart e UKs). Edhe gjat viteve t ardhshme, 2001-in do ta prcjellin dy t vrteta diametralisht t kundrta. Kshtu q kapitujt e lavdishm t historis bashkkohore t Maqedonis, kan dy botime q nuk prputhen me asgj: at n gjuhn shqipe ku lavdrohet UK-ja, dhe at n gjuhn maqedonase ku lavdrohet trimria e maqedonasve etnik. Diku n mes ktyre t vrtetave, mbetet pezull dhembja e atyre q humbn familjart, pasiguria pr t nesrmen, kriminalizohet shteti me stazhin m t shkurtr t shtetformsis n Ballkan, por me ambicien afatgjat t mbetet n hartn e ktij gadishulli. Pra, shtet ku ekzistojn dy bot dominante paralele: e shqiptarve etnik dhe e maqedonasve etnik. Shtet ku glltitet sasi e madhe e politiks ditore dhe ku partizohen edhe erdhet e fmijve, shkollat, spitalet..., e lre m Akademia Maqedonase e Shkencave dhe Arteve, e cila pas 2001-shit, filloi t krkoj dy-tre akademik shqiptar, q ngutazi t korrigjonte at q nuk ishte br gjat pes dekadave t kaluara: vlera m e rndsishme q hapte dyert e ktij institucioni, u shfaq thjesht prkatsia etnike dhe partiake! Kjo nism e re demokratike u mundsoi akademikve t etnitetit maqedonas t shihnin se shqiptart e Maqedonis kishin dy akademik t tyre, antar t Akademis s Shkencave dhe Arteve t Kosovs: Ali Aliun dhe Eqrem Bashn. Mbase duke u ndier ngusht nga kjo e vrtet, n vitin 2005, ASHAM do ta pranoj Ali Aliun si antar t saj t jashtm.
KSHTU ECN NJERIU

53

Pr shumka, Maqedonia ishte dhe mbeti pasqyr ku shihet fytyra e njmendt e Ballkanit shum-etnik, ku do gj sht larg vetdijes s respektimit t shumngjyrshmris kulturore, gjuhsore dhe religjioze. Q Maqedonia sht shtet me institucione t brishta, i ndar etnikisht dhe larg ndrrs s vet pr stabilitet, m s miri mund t ndihet n kryeqytetin e ktij shteti. N Shkup, ku as Ura e Gurit nuk sht m ajo e rinis s Ali Aliut, sepse disa rinovues ambicioz dshmuan srish at q sht e mundur vetm n Ballkan: nga nj margaritar arkitektonik, i ruajtur me shekuj si emblem e Shkupit, t bnin nj m t vjetr dhe m t bukur. Mirpo arritn jo ur, por nj monstr. N Shkupin e pas konfliktit t vitit 2001, urat mbi Vardar thuajse nuk shrbenin m pr t kaluar lumin: maqedonasit etnik gjithnj e m rrall vizitonin arshin e Vjetr dhe Bit-Pazarin, ku fmijt shqiptar shisnin cigare, dhe ku prindrit e tyre ofronin forcn e vet si puntor krahu. Jo ve n t kaluarn, por edhe sot, fatin e Ballkanit e prcaktojn ata q rrzojn ura, ata q lumenjt i ln pa ura. Andaj edhe n kto hapsira ndodh q edhe urat t mbeten pa kalimtar. Urat e mbetura pa kalimtar, si ajo e Gurit mbi Vardar, mbase e rrfejn t vrtetn e kahmome pr urndrtuesit dhe urrrnuesit. Mund t sillej shembull Ura e Mostarit ndrtuar nga osmanllinjt, ur t ciln ushtart kroat pamshirshm e rrnuan gjat lufts disavjeare n Bosnj. T gjith kto ura, ato q jan rrnuar dhe ato q kan mbetur pa kalimtar, e shkruajn legjendn e njohur q e rrfejn gati t gjith popujt e Ballkanit, e cila flet pr vshtirsit q ndrlidhen me ndrtimin e urave: sht legjenda pr vllezrit, t cilve gjat nats u rrzohej gjithka q e ndrtonin ditn, 54
KIM MEHMETI

derisa flijuan n themelet e urs nusen e bukur t vllait m t vogl. Legjendat ndonjher jan fryt i prpjekjeve t kolektiviteteve etnike t stolisen edhe me tipare t ndrruara, me vlerat q nuk i posedojn, si n rastin konkret: nprmjet ksaj legjende, popujt e Ballkanit, mbase padashur, theksojn at q rrallher e kan dshmuar me vepra - t flijojn m t bukurn n vetvete pr t ndrtuar ura bashkpunimi mes popujve q jetojn n kto hapsira. Ballkani sht truall legjendash, dhe Maqedonia pr shumka mbetet pjes e legjends ballkanase. Nse jo pr dika tjetr, pa dyshim pr shkak t viteve nntdhjet dhe dekads s par t shekullit t njzetenj. Gjithka po shkatrrohej e kalbej n Maqedoni, prve fabriks t quajtur marrdhnie ndretnike, e cila mundsonte profit t lart pr politikn ditore, prodhonte politikan, analist, kolumnist e intelektual, t cilt nuk bnin gj tjetr prpos ngatrronin lmshin multietnik t Maqedonis, bnin analiza t prditshme t marrdhnieve shqiptaro-maqedonase. Ndr ta bnin pjes edhe atdhetart shqiptar q u prkuleshin tempujve t partive shqiptare n Tetov. E kur sht fjala pr partit, ato kurr nuk i kan dashur krijuesit dhe kokat e pavarura. Andaj partit e shqiptarve t Maqedonis, sdo t ken marrdhnie t mira as me Ali Aliun. Posarisht do tu pengoj deklarimi i tij i hapur lidhur me rrjedhat shoqrore n Maqedoni. Jo vetm aktivistt partiak n Maqedoni, por edhe ata n Kosov e Shqipri, e dinin se Ali Aliu ishte dhe mbeti aktivist besnik dhe i denj i letrsis kombtare dhe interesit mbarshqiptar. Prandaj m s paku donin ta ken kundrshtar t vetin. Edhe pse, n t vrtet, ai
KSHTU ECN NJERIU

55

kurr ska qen dhe kurr ska pasur prirje t jet kundrshtar pa arsye. Ai mbeti ithtar i besimit t thell se rruga e ndershmris ndaj vetvetes dhe t tjerve, sht e lodhshme dhe e rnd pr ta prshkruar, por e vetmja q mundson t qndrosh drejt. T jetosh koklart, edhe ather kur shtetet ballkanase me shumka u ngjajn gropave prplot me baltn ngjitse t pashpress dhe ku t rinjt kan vetm nj ndrr: t ikin nga aty, e t shkojn diku, atje ku pr afirmimin profesional, parashenja etnike nuk paraqet penges e as prparsi. Shtetet e shoqrit ku ambicia e vetme e t rinjve sht sesi ta braktisin vendin e vet, rezultojn se nuk shqetsohen pr t ardhshmen e vet. Kto shoqri e shtete nuk kan dot ardhmri. Prandaj n Maqedonin e sotme, dita-dits rritet numri i prindrve q prkrahin regjimin e rrept t vizave t shteteve perndimore ndaj qytetarve t Maqedonis, sepse e din se sikur t mos ekzistonin vizat, Maqedonia pr nj koh t shkurtr do t boshatisej dhe aty do t ngelnin vetm pleqt dhe t pafuqishmit. Do t shndrrohej n nj fshat t braktisur, ku njerzit vijn vetm pr t vdekur, ose pr t varrosur t afrmit e tyre. Do t ktheheshin vetm ata q do ti sillte malli pr vendlindjen, q do t dshironin t shihnin Urn e Gurit, apo liqenin e vendlindjes. Maqedonia gjithnj e m shum duket si nj cop toke ku jan grshetuar shum ndrra etnike, dhe si e till i ngjan nj sajese shtetrore themeluar gabimisht nga disa nacional-romantik t vonuar. Maqedonia mbetet ndrr e largt, e zbeht, dika krejt tjetr nga ajo q gjat tr jets e kishte ndrruar edhe Ali Aliu. E ai e dshironte si shtet ku shqiptart do t arrijn t realizojn ambiciet e tyre kolektive dhe individuale. Mbase Aliu ska mundur t paragjykoj faktin q hapsira ku lindi e mbaroi shkolln 56
KIM MEHMETI

tetvjeare e t mesme, sa i prket mrgimit, do t ishte trualli, t cilin shqiptart pandrprer do ta braktisin. Mrgimi do t rridhte si lum q nuk ka t ndalur. Dikur t shtyr nga varfria dhe konceptet sllave, teksa sot pr shkak t rrjedhave demokratike, fazs s pafund t tranzicionit, kur t riut shqiptar t Maqedonis asgj nuk i vlejn aftsit e dhuntit personale, nse nuk u prkulet tempujve partiak n Tetov, nse sbhet shrbtor i pronarve t partive politike shqiptare, t cilat shesin shum shqiptari, e prodhojn vetm dshprim kolektiv. Ndoshta prandaj edhe Ali Aliu i viteve t fundit, e ndien veten si kalors i vetmuar q nuk gjen prehje as n Prishtin, as n Tiran e as n Shkup. Disi uditshm ndihet edhe n fshatin e lindjes, i cili q moti ka mbetur i heshtur dhe i shkret.

KSHTU ECN NJERIU

57

IZOIPSET E JETS
Trsia jetsore e nj njeriu i ngjan nj harte topografike, n t ciln jan shnuar t gjitha rrugtimet, ngjarjet q kan prcaktuar jetn, fatet e njerzve q i kemi dashur e na kan dashur. Jeta sht si nj hart, relievin e s cils e prbjn astet, ditt, muajt, vitet q kemi ln pas vetes dhe q ndrlidhin izoipset jetsor. N t, si n do hart tjetr, ka prplot maja dhe fushtira, ka lartsi sunduese q ngrihen mbi gjitha pikat e tjera dhe pikrisht sipas tyre vizatohet portreti i individit, prcaktohet emblema prfaqsuese e nj jete. N hart ka shenja, t cilat nuk bien shum n sy, si t neglizhuara n ultsirat e jets, mbetur nn hijen e majave m mbreslnse, kuotave m t larta. Si ato gjurmt mbetur n shpirtin e njeriut. Varsisht nga shkalla e zvoglimit e prdorur pr t shnuar n hart prjetimet e dhembshme a astet gazmore, ato sarrijn dot t rrmbehen nga syri menjher, pr shkak t shenjave t tjera mbizotruese n topografin jetsore. Prandaj dhe ai q merr prsipr t rrfej rrugn jetsore t nj njeriu, me shumka i ngjan nj hartografi. Kujdesshm, ai duhet t veoj pikat m t dukshme, pa t cilat harta do t humbte funksionin e vet. Duhet ti bj t dallueshme lartsit nga ato q skan pesh t veant pr relievin jetsor, q edhe kto 58
KIM MEHMETI

t fundit aty jan, por nuk ndikojn n prcaktimin e fushgropave n shpirt; ato nuk ndryshojn dot rrjedhn e lumenjve e prroskave q derdhen n detin jetsor, nuk prcaktojn me asgj gjarprimin e rrugicave t ngushta npr t cilat ka mbetur edhe ndonj gjurm nga shputat e prgjakura t udhtarit. Hartat jetsore, si ato gjeografiket, mund ti ken t shnuara t gjitha vendkalimet q ndrlidhin stint jetsore, por jo edhe shqetsimet e brendshme, prjetimet q mbeten prgjithmon n palimpsestin shpirtror t individit, n at tis t holl t shpirtit ku ln gjurm t gjitha ato prjetime, q as mund tia rrfesh ndokujt, e as tua prcjellsh t tjerve, por vetm ti marrsh me vete n varr. Kur bhet qndisma e fijeve jetsore, duhet kujdesur n t vrtetn se vegu, q ka ndrthurur at plhur, jo gjithmon ka punuar ashtu si e paramendojm ne nga kjo largsi kohore, e as ashtu si thon hamendjesit tona. Kur shqyrtohet endja e plhurs jetsore t nj njeriu, pikspari duhet t rivihet n tejqyr vegu kohor kur ka ndodhur ngjarja, sepse vetm ashtu sht e mundur t bhet ndarja e asteve m t rndsishme jetsore nga ato q jan thjesht pjes e kalendarit individual. Nuk ka dyshim se sado kujdesshm ta qndissh plhurn jetsore t nj njeriu, prap n t mbeten shenja t padukshme, mbetet n t shumka si prapavij e mbuluar nga ngjarjet q kan qen prcaktuese pr udhtimin npr jet. Vrtet q ska aste t pavler n jetn e njeriut, por jo t gjith tik-taket kohor q i kemi jetuar, mbeten t shnuara n hartn ton. Njsoj si nuk ka pik t parndsishme mbi rruzullin toksor, por jo t gjitha jan t shnuara npr hartat topografike dhe jo t gjitha jan pika prcaktuese t relievit toksor. Disa nga peshat q bart mbi vete, nuk
KSHTU ECN NJERIU

59

jan t shnuara n hart, por i peshojn toks, njsoj si dhe disa nga prjetimet dhe rrethanat q i kan nxitur ato, e q mbeten pron shpirtrore e individit, i cili ato i merr me vete n jetn andej, njsoj si guaska q mban mbyllur margaritarin n t. Jeta e Ali Aliut sht hart prplot me maja, me izoipse t ngjeshura. sht vshtir ta vizatosh n prpjestim t vogl, t mos shnosh rrugtime t begata t kritikut letrar e atdhetarit. Jeta e Ali Aliut me shumka shnon edhe ecjen e shoqrive shqiptare gjat shekullit t njzet dhe n vitet e para t mileniumit t tret. Shkrimet e tij vlersuese pr veprimtarin botuese, librat e shumt t tij me kritika letrare, antologjit dhe zgjedhjet q ka br, jan regjistr i pagabuar i biblioteks shqiptare. Intervistat, analizat, paraqitjet publike q shprehin zrin e qart t intelektualit, i cili nuk l ti kalojn ngjarjet shoqrore pa thn t vrtetn e tij pr to, jan pasqyr ku qart shihet fytyra kolektive e elitave bashkkohore shqiptare. sht mkat q nj reliev aq i pasur jetsor, i cili ndrlidh shum ngjarje nga historia m e re shqiptare n t gjitha trevat ku ata jetojn, t mos prfshij edhe shtegtimet e tij npr shqiprit e shumta, nga edhe mund t shihet qart se bhet fjal pr nj bredhacak, rrugtimi i t cilit prputhet me ngjitjen e popullit t tij drejt majave t ndrruara, drejt lartsive nga ka mundur t shoh qart shenjn e t sotmes e t ardhmes, t tanishmen dhe t nesrmen kolektive t shqiptarve. N kt Ballkan prplot mjegull, n Jugosllavin e Titos e Shqiprin e Enverit, kjo bredhje nuk ka qen e leht, apo pa rreziqe. Deri n rnien e koncepteve komuniste shtetrore, ktej dhe matan kufirit, nuk ka qen e leht t jesh shqiptar as t shqiptarizosh. Pra, nuk ka qen e leht t 60
KIM MEHMETI

rritesh si njeri q nderon t huajn, por q gjithmon mbron veten. Ska qen e leht t ecsh si njeri q vren se n hapsirn ballkanase popujt thuajse ekzistojn pr inat t njri-tjetrit, e jo pr t mirn e vetvetes; si njeri, t cilit i pengon t jetoj i gjunjzuar e i prbuzur dhe t qndroj kryelart prball t gjith t tjerve q mbajn drejt boshtin e vet etnik. I linduri n Arvat t Presps, pasi studioi n Beograd, u kthye t punoj n Shkup. N gazetn Flaka e vllazrimit, Ali Aliu do t punoj q nga viti 1959 deri n vitin 1968. Menjher pas Vitit t Ri t 1969-s, apo disa muaj pas demonstratave t Tetovs, Aliu do t shtegtoj n Prishtin. Do t bhet banor i kryeqendrs s Krahins s athershme Socialiste t Kosovs, t ciln kryeqendr pr her t par e kishte vizituar si student, n vitin 1958. Ardhjen e par n Prishtin ai e kujton si kujtohen ndodhit q t prcaktojn rrjedhn e mtutjeshme t jets. Sepse, pas asaj vizite, Aliu nuk do t arrij kurr m tu ik syve dinak t policis jugosllave. Kryeqendra e Kosovs, qysh n rini Aliut i dhuroi emblemn e njeriut t rrezikshm pr Jugosllavin e Titos, si dhe dy muaj burg. Kshtu mes tij dhe Prishtins, thuajse u lidh nj miqsi q nuk do t ndrpritet kurr. E miqsit e ktilla, jan si t lidhura me pranga: t ojn ose t mallkosh astin kur je njoftuar, ose prjet t bekosh rrethanat q kan mundsuar takimin. Ali Aliu smund t mos e lidhte jetn me Piemontin kulturor t shqiptarve q jetonin n Jugosllavin e Titos, me Prishtinn, qoft edhe thjesht pr shkak se ishte prcaktuar ti prkushtohet letrsis e t mirs s popullit t vet. E ato vite, Prishtina i ftonte ti ktheheshin t gjith fmijt e shkolluar, t gjith ata q m von do t jen
KSHTU ECN NJERIU

61

shtyll bartse e Universitetit t Prishtins, i cili do t themelohet n vitin 1971 dhe do t bhet qendra m e rndsishme arsimore pr shqiptart e Jugosllavis. Ali Aliu do t vij e do t shkoj nga Prishtina, si ai q e di se njeriu mund t ik nga shumka, por jo edhe nga vetvetja. Ai dhe Kosova u bn t pandashm, bn beslidhjen e heshtur se do t ndanin fatin e prbashkt. Pas ksaj, rrugve t Prishtins Aliu do t ec si mats i largsive deri tek ardhmria m e mir q do t mundsonte arsimimin e rinis shqiptare dhe prparimin e popullit. Q pastaj do t mundsonte edhe nj zhvillim t begat kulturor, flatrimin e lirshm t vargut t thurur n gjuhn shqipe, dhe hapsir pr gjeneratn e re krijuese q kishte filluar t pushtoj faqet e gazetave dhe periodikut n gjuhn shqipe. Vendbanimet do ti ndrroj shpesh Aliu, por Prishtina do t mbetet ai stacion jetsor nga nisi udhtimi npr rrugt e degzuara. N vitet e turbullta t shprbrjes s Jugosllavis, do t jetoj her n Shkup e her n Tiran. Jo pse nuk e dinte se m mir e kishte t jetonte pran niprve e t dashurve t vet, por se linte t prehej zri, t cilin e dgjojn vetm t prgjegjshmit ndaj vetvetes, ndaj popullit t vet dhe kalendarit kohor q e jetojn. Jehona e atij zri t brendshm ishte q pandrprer i rikujtonte se gjyshja Meleke e kishte rritur q t ecte si Njeri. Ajo jehon, Aliun e mbante larg nga t gjitha pushtetet, nga ai socialist e deri te t mvonshmit n demokratizimin e shoqrive shqiptare. Prderisa pushtetart ishin m t qet kur e kishin m larg vetes, Aliu ndihej shum mir nga ajo largsi q i mundsonte t jetoj n paqe me bindjet e tij. N mos m shum, t kontribuoj n afirmimin e trsis letrare shqiptare, duke br vlersime e duke 62
KIM MEHMETI

kompletuar antologji q sforconin trungun krijues. Pena e kritikut letrar kurr nuk i prfilli principatat letrare, por gjithmon vlersonte me peshoret q prcaktojn verifikim mbarkombtar. Si i till, Ali Aliu mbeti thuajse i vetmi q vizatoi hartn etnike t vlerave letrare shqiptare, njeriu q dy gjra kurr nuk i tradhtoi: kritikn letrare dhe idealet e veta atdhetare. Gjat veprimtaris krijuese, ai shkroi dhe botoi mbi njzet libra nga fusha e mendimit kritik letrar, prpiloi antologji poezish e tregimesh, me ka mbeti vizatuesi m i muar e m i sakt i harts topografike t letrsis shqiptare. Si i till, pagabueshm shnoi vlerat e mirfillta q jan t pashmangshme kur flitet pr vlerat letrare shqiptare. Si nuk i heshti edhe shkaqet q nxisnin akulturimin e shoqrive shqiptare, moskomunikimin kulturor t shqiptarve, mosqarkullimin e librit, pr muret mentale q shoqrive shqiptare nuk iu ndan, edhe pas rnies s socializmit. Ai vinte e shkonte nga kryeqendrat kulturore shqiptare, e pas tij, njsoj si edhe hija e trupit, e ndiqte njeriu m besnik, bashkudhtari q do gj t vetn e vuri n shrbim t tosks s vet bashkshortja Merza, nj shemblltyr e gruas bujare shqiptare. I ndodhte t harronte veten, por kurr nuk harroi Aliun e saj, i rastiste t harroj t palos n valixhe ndonj tesh t vetn, por kurr nuk i kishte ndodhur q Aliut ti mungoj ndjenja se ka pran burimin e qetsis s vet. Merza nuk ishte vetm nj bashkshorte e devotshme q kujdesej pr familjen, por edhe ekuilibruesja e sakt e kandarit jetsor q ndiente do shqetsim t t shoqit. Se sa Ali Aliu arriti ti shemb muret letrare dhe t mos respektoj tendencat q letrat shqipe t ndahen sipas
KSHTU ECN NJERIU

63

kufijve shtetror ku jetonin e krijonin shqiptart, m s miri dshmon e vrteta se qysh n vitet e socializmit u b kritik i njohur mbarshqiptar. T till e bri orvatja e tij q librin shqip t botuar n Tiran tia bj t afrt edhe lexuesit nga kjo an e murit kufitar, dhe anasjelltas. E n dekadat e socializmit, librit n gjuhn shqipe i ishte e ndaluar t kaloj nga njra shqipri n tjetrn. Ishin ngritur mure t larta, q nuk linin t shohsh ndodh n Tiran, e hall kan shqiptart e Jugosllavis. Pr fat t keq, ai mur nuk do t rrnohet gjithaq leht as pas rnies s socializmit, e bile as pas lirimit t Kosovs nga robria shekullore serbe. Sepse, edhe pasi filloi komunikimi m i lir shqiptaro-shqiptar, kishte nj mur, t cilin shumica nuk e shihnin, nj mur q kishte mbetur n nnvetdijen e tyre thuajse po aq i lart, i patejkalueshm sa ishte edhe n vitet kur shqiptarve nga kjo an e kufirit dhe atyre t xhaxhit Enver, njohja e ndrsjell e vlerave kombtare, u lejohej n sasi t caktuara nga Komitetet Qendrore kndej e andej kufirit. Njohjen ua lejonin kujdesshm, q t mos e shijonin vetdijen e vlerave t prbashkta, dhe t mos kujtoheshin se i takonin t njjts kultur dhe tradit. Ky mur - i muruar gjat dekadave t socializmit, por i padukshm pas rnies s komunizmit mbeti i lart dhe i pakalueshm n vetdijen shqiptare edhe n vitet e demokratizimit. Si i till nuk u lejonte t shohin se demokracin dhe lidhjet ndrkulturore ua ndrtonin maunokratt partiak, se edhe andej dhe ktej kufirit, n sferat e kulturs, do gj funksiononte si n koht kur nga librat e botuara n Prishtin, n Shqipri arrinin thuajse vetm ato t shkrimtarve q kishin licencn ideologjike. Pr fat t mir, sa i prket librit, kjo situat do t ndryshoj n fillimshekullin e njzetenj. Edhe at fal botuesve t Shqipris, t cilt me koh e kuptuan se edhe 64
KIM MEHMETI

libri sht mall si do mall tjetr, dhe arritn t pushtonin edhe tregun n Kosov, Maqedoni e kudo ku jetonin shqiptart. Kjo mbeti ndrr ende e largt pr botuesit nga kjo an e kufirit, mbase edhe nga shkaku se ishin msuar q programet vjetore t mos i planifikojn sipas shitjes s librit, por varsisht nga ndihma materiale q u jepte shteti. Apo edhe pr shum arsye t tjera, t cilat kurr nuk mungojn t ambalazhojn cilindo arsyetim, por jo edhe t vrtetn se botuesit nga Maqedonia dhe Kosova mbetn brenda mureve mentale t trashguar nga e kaluara. Botuesit e Tirans arritn t bhen mbarshqiptar, sa i prket qarkullimit t librit n t gjitha trojet ku jetonin shqiptart. Megjithat, mbase sht e kuptueshme q ndrlidhja kulturore, informative e shoqrive shqiptare t mos shkoj aq ngutshm. Bhet fjal pr shoqri q me dekada ishin udhhequr nga muratort ideologjik, t cilt as q mundoheshin t fshehin lartsin e murit dhe qllimin pse e kishin ngritur at. Gjat atyre dekadave edhe Ali Aliu e dinte se cilat kanale duheshin prdorur q ti arrinte n duar libri m i ri i Petro Markos, Dritro Agollit, Ismail Kadares, Fatos Arapit, Xhevahir Spahiut... M von, n vitet e tranzicionit, shqiptart srish u ballafaquan me disa murator q muronin ndryshe: ngritn mure me dyer t uditshm npr t cilat m leht mund t kalonte nj maun me cigare pa paguar dogan, sesa nj valixhe me librat e Fatos Kongolit n relacionin Tiran-Shkup, apo ato t Ali Podrimjes n drejtimin Prishtin-Tiran. Dhe pr udi, edhe elitat kulturore shqiptare shtireshin se nuk e shihnin at mur, linin prshtypjen se ishin msuar me mure, se nuk u pengonte q muri t mbetej i till i lart dhe i ngjashm me at t dikurshmin kur, n mos
KSHTU ECN NJERIU

65

m shum, muratort kishin aq guxim sa t vinin mbi t mbishkrimin: Nga ana tjetr nuk ka asgj tuajn!. Duke mos e par kt mur, edhe njerzit e artit dhe kulturs nuk do t reagojn edhe pas fjalve t Ali Aliut t thna npr shtypin shqiptar se barrierat e quajtur kufij shtetror q trhiqen npr trupin, mishin e gjall t hapsirs son etnike, jan fatkeqsia jon m e madhe. Por, kjo fatkeqsi thuajse nuk i prekte interesat e njerzve t kulturs, t cilt vepronin sipas logjiks s politiks ditore. Kshtu q edhe artist e krijues, shkrimtar e aktor, m madhrishm e ndienin veten kur i ftonte pr dark ndonj bajraktar partiak nga kjo apo nga ana tjetr e kufirit, sesa kur duhej t mbronin dinjitetin e lmis, t cils i takonin. Pra, njerzit e artit dhe kulturs, fatin e bashkpunimit t vet, ua lan n duar atyre q jetonin sipas bindjes se interesi kombtar fillon dhe prfundon me marrjen e prqindjes nga maunat q kalonin nga kjo pjes n pjesn tjetr t shqiptaris, nga kjo n ann tjetr t mmdheut, ku njsoj si ktu, edhe atje, zvoglohej numri i artistve, e rritej ai i politikanve, t cilt m von do t bheshin kapitalistt e shoqrive shqiptare, dhe q qysh moti atdhetarin e kishin ngritur n profesionin m fitimprurs q uditrisht mundsonte do knd t bhej e t mbetej pjes e elitave t oborrit. T asaj gjoja elite q di t prsrit sloganin e thn n shekuj: Mbreti vdiq! Rroft mbreti! far bjm ne pr ti hequr barrierat e tilla? Pse nuk konsiderohet si shtje me prparsi qarkullimi i lir i vlerave tona kulturore dhe shpirtrore? - pyet Ali Aliu publikisht n vitin 1996. Kt pyetje nuk ua shtron vetm pushtetarve, por edhe t gjith atyre q prbjn elitn kulturore t nj populli, t cilt n vitet nntdhjet 66
KIM MEHMETI

shtireshin se nuk e shihnin at mur q ndante artin dhe kulturn shqiptare n aq cop sa ishin kufijt shtetror q ndanin n mes veti kt popull. E demokracia e viteve nntdhjet, shqiptart i ndau t jetojn n gjasht shtete: Shqipri, Kosov, Maqedoni, Serbi, Mal t Zi dhe Greqi. N t gjitha kto shtete shqiptart kishin udhheqsit e posam partiak, me gjasa prfaqsuesit e vet, t cilt gjithnj premtonin se do ta onin popullin e vet n Evropn e Bashkuar, se do ta vendosnin popullin shqiptar n vendin e merituar n kt Ballkan shumetnik e shumkulturor. N t vrtet, poshtrsisht talleshin me popullin e vet: premtonin shkuarje n Evropn e prbashkt dhe komunikim normal n Ballkanin e popujve t armiqsuar, ose ndrkoh, popullin e vet, edhe pse i takonte nj kulture, nj gjuhe dhe nj tradite, e mbanin t mbyllur n principatat ku bajraktart vendor dhe elitat kulturore t oborreve, betononin muret e ndasive kulturore. Ali Aliu shpesh pyeste Tirann, Prishtinn dhe Shkupin zyrtar, pse nuk qarkullojn lirshm vlerat kulturore shqiptare andej dhe nga kjo an e kufirit. Pyeste pse shtypi nga Tirana e Prishtina nuk vjen n Shkup si ai i Beogradit dhe Sofjes. Por, prgjigjen e heshtnin muratort q muronin demokraci, q n t vrtet ndrtonin maunizmin interballkanik, i cili mundsonte qarkullim t lirshm e pa dogan pr mallra t ndryshm, prpos pr vlerat kulturore q mbeteshin t komunikojn si n koht kur kishat ideologjike prcaktonin edhe standardet estetike. Kta murator q premtonin se do ta onin popullin atje ku realizoheshin ndrrat, e prbuznin shqiptarin njsoj si ideologt e deridjeshm. Andaj edhe njerzit e kulturs i mbanin pr shrbtor t
KSHTU ECN NJERIU

67

dgjueshm, dhe as q mendonin ti prgjigjen pyetjes: si do ta prfaqsonte vetveten kultura e coptuar shqiptare n Evropn e shteteve pa kufij? Dhe, me far kjo shqiptari do t hynte n at bashksi ekonomish dhe vlerash kulturore. Edhe pas rnies s prmendoreve t Enverit, Leninit e Stalinit n Tiran, edhe pas heqjes s fotografive t Titos nga vendet publike n shtetet e formuara pas zhbrjes s Jugosllavis s dikurshme, n vetdijen e shqiptarve thuajse mbeti hija e murit disadekadash q i ndau dhe i bri t jen t nj gjuhe dhe t nj kulture, por me probleme n komunikim. Mbeti nj mur q ndante vlerat shqiptare kulturore n ato t mirfilltat- t Shqipris, dhe n ato t ksaj ane t kufirit q nuk i prfillte Tirana arrogante. Kt ndarje nuk e bnin vetm maunokratt politik q Shqiprin me det e lan pa peshkim dhe Kosovn me plot qymyr e lan pa rrym elektrike. N betonimin e ktij muri kontribuan edhe ata q smund t krijojn pa qen nn hijen e oborreve partiak dhe q atdhetarin e kishin mall q her e shisnin matan murit, e her ktej varsisht ku e hante tregu. Ndrkoh, askush nuk e vrente se muri i mbetur n vetdijen shqiptare, nuk e largonte popullin vetm nga verifikimi i vlerave mbarkombtare, por e bnte m t largt edhe nga t tjert. Edhe pasi n Tiran u shtuan shtpit private botuese dhe filluan t hapen panaire t librit thuajse n do qytet shqiptar andej e nga kjo an e kufirit, mbeti n vetdijen shqiptare nj mur q ndante kulturn e ktij populli. N kt mur nuk kishte t shkruar asnj parull politike, por n t qndronte portreti i nj vetdijeje provinciale, q kurrsesi nuk e kuptonte se nga ky rruzull toksor ishin 68
KIM MEHMETI

zhdukur popuj e etni, mirpo asnjher pr shkak t mungess s politikanve, por vetm ather kur kishin prbuzur kulturn dhe vlerat e veta. Mbase ky mur do t mbetet i till derisa shqiptart nuk do t kuptojn se nga pikpamja e organizimit politik dhe shtetror, Shqipria mund ta pranoj e ta ndiej Kosovn si shtet tjetr, e shqiptart e Maqedonis si qytetar q t drejtat arrijn ti realizojn n shtetin me t cilin Tirana zyrtare ka marrdhnie t mira fqinjsore, por kjo logjik nuk mund t vlej edhe pr trsin kulturore t popullit shqiptar. Prandaj dhe, baras me mbushjen e gropave npr rrugt q ndrlidhin shqiptart ktej e andej kufirit, duheshin mbushur edhe gropat e mendsis, e cila nuk guxon tu shpreh mosbesim muratorve. Ali Aliu ishte nj nga mbushsit e palodhshm t gropave t ktilla mentale. Ai e dinte se vitet e socializmit ishin vitet e zrave t ngulfatur, ndrsa ato t paskomunizmit, vitet e zhurms marramendse kur do lagje kultivonte vlerat e veta letrare, prandaj bnte mos q t mos ngulfatet zri q rrfente t vrtetn. Ai z, shpeshher i vetmuar, kishte jehonn e brengs se politika ditore sht gllabruese, se ajo prpos q harxhon t ardhmen e popullit bhet edhe varrtare e shum gjeneratave t reja krijuese. Si i till, shtatdhjetvjetorin e lindjes s vet n vitin 2004, do ta pres me dhjetra tituj librash me kritika dhe studime letrare, me mijra njsi bibliografike t botuara npr gazetat dhe periodikun shqiptar. N salln mbushur prplot t Qendrs Teatrore pr Fmij, ku u shnua prvjetori i lindjes s Aliut, qndronte ulur bashkshortja e tij, e cila njsoj sa edhe bashkshorti i saj, i ndiente madhrishm sukseset e tij. N astet kur t tjert flisnin
KSHTU ECN NJERIU

69

pr Aliun mbase mungonte vetm rrfimi i Merzs, rrfimi pr nj rrugtim jetsor prplot me shqetsimet dhe hidhrimet, por gjithmon duke ndjekur drejtimin e nj vatre t ngroht familjare. Merza mbeti njeriu q m s miri e njihte hartn jetsore t Aliut. Ajo kishte ecur npr shtigjet e jets duke i qndruar pran, duke ia dhuruar atij gjithka i duhej. Mbi t gjitha qetsin n gjirin familjar. Gjat socializmit, si edhe n vitet e demokracis, Aliu e dinte se ditt m t ndritshme t artit kan qen dhe do t mbeten ato t kohve kur ahengjet mbretrore nuk jan vlersuar nga madhsia e pjatave t mbushura me haje ekzotike, por sipas numrit t poetve q kan nderuar me pjesmarrje oborret mbretrore. Jo do poet i ka shkuar n dark cilsdo koke t stolisur me kuror, jo do aheng ka merituar t jet i denj pr poett. Pra, ka pasur koh kur poett kan pranuar ftesn e oborrit, t ulen pran tryezave n krye t t cilave jan shtruar kokat e kurorzuara, me ka sht rritur shklqimi i fronit dhe njkohsisht sht madhruar diadema e artit. Kto koh, kur edhe mbretrit joartdashs e kan ditur se perandoria e tyre nuk vlen gj pa mbretrin e artit, kan ln t shnuara edhe ngjarje kur ahengjet e oborrit jan prfolur. Jo pse sunduesi ka br t njohur ndonj nga t dashurat e radhs, por pse poeti nuk sht prkulur t prshndes madhrin mbretrore kur ka kaluar pran tij. E kt poeti nuk e ka br q t prbuz mbretin, por q t dshmoj se artit nuk i shkon pr shtat gjunjzimi. Apo vetm sa t tregoj se ahengjet mbretrore nga ato shpirtrore q ofron arti, nuk dallohen vetm nga prmbajtja dhe mnyra e shtruarjes e stolisjes, por mbi t gjitha i veon e vrteta se mbeturinat e darkave mbretrore i kan ngrn qent e 70
KIM MEHMETI

oborrit, ndrsa mbeturinat e sofrs s artit jan br ushqim shpirtror pr oborrtart e mbretit. Koh nga m t ndryshmet, Aliu i kishte shtjelluar mir n shkrimet e veta, qysh n vitet studentore. Ka pasur koh q mbahen mend nprmjet shenjs stolisse t vulosur n mburojat prej ari t mbretrive, mirpo nuk ka mburoj mbretrore q ska dashur t mbetet e prmendur n vargjet e poetit. Dhe, meqense ka pasur mbretr q nuk kan merituar vargjet e poetit, si dhe poet q nuk e kan merituar diademn e artit, sht krijuar nj baraspesh e natyrshme: mbretr q kan ditur se ahengjet do tu mbeten pa prezencn e poetve t mirfillt, kan hapur portat pr krijuesit, t cilve nuk u ka takuar sofra shpirtrore e artit. Kshtu pra, perandort kan pasur poett e oborrit, ndrsa krijuesve t mirfillt u sht mundsuar t ruajn rendin e duhur pran sofrs s tyre letrare. Apo q mbretit ti mbetet ajo q i takon mbretris, ndrsa krijuesit ajo q i takon letrsis: t parve shklqimi q vuan pr vargjet e poetit, t dytve ndjenja se darkat e mbretit majmin trupin, por dobsojn shpirtin. Ka pasur koh kur ska qen turp pr poetin t shkoj n dark te mbreti, si ka pasur edhe koh t atilla kur oborri e ka ditur se poeti nuk do ta pranoj ftesn pr dark. Jo nj her ka ndodhur q mbreti t mburret me pjesmarrjen e poetve n darkn e tij, por thuajse asnjher nuk ka ndodhur q poett t mburren pse i ka gostitur mbreti. Jo pse poett nuk din t han e t pin, por pr shkak se mbretrit n dark nuk t thirrin as q t ngihesh, as q t dehesh, por vetm sa t ta matin gryksin dhe t t shohin t prkulur. Duke e ditur kt, poett u jan larguar darkave mbretrore dhe kan preferuar t ushqehen n kafenet ku ha e pi populli, aty ku donjri
KSHTU ECN NJERIU

71

shikon pjatn e vet, dhe nginj barkun q ka. Ka pasur koh q portretizuan relacionet mbret-shkrimtar, por edhe ather kur perandort kan sunduar e shkrimtart kan krijuar, njsoj edhe n koht e demokratizmit t shoqrive shqiptare kur demokratt maunokratizonin e shkrimtart onanonin, nuk ka pasur dilema se cila sofr i takon secilit. Ka pasur edhe m par koh t ngjashme me ato t viteve nntdhjet dhe t fillimshekullit t njzetenj, me prplot mbretr q shtrojn darka dhe me shkrimtar t panumrt t uritur. Si ka pasur prplot krijues q me plot bindje i jan vn n shrbim oborrit mbretror duke menduar se perandoris i duhet ndihmuar t ruaj forcn, me ka artit i ndihmohet t ruaj freskin. Mirpo, edhe ather kur shkrimtari vullnetarisht i ka shrbyer oborrit, si edhe me von kur oborri ka pasur poett e vet, asnjher nuk ka ndodhur q perandori t prcaktoj vlerat e mirfillta artistike, e as poeti t ndikoj se si do t rreshtohen kalorsit e mbretit. Sepse, edhe ather, si n t gjitha koht e tjera, sht ditur se kur kan rn mbretrit - ka mbetur arti, e kur sht prbuzur arti kan humbur shklqimin kurorat mbretrore. Me ka sht br beslidhja e madhe mes shkrimtarve dhe perandorve: me mbeturinat e ahengjeve mbretrore t majmen qent e oborrit, e me mbeturinat e krijuesve t kompletohen radht e krijuesve t oborrit. Kshtu mbretrit i jan shmangur rrezikut q ahengjet t kalojn pa prezencn e poetve, ndrsa shkrimtarit t mirfillt i sht mundsuar t mos vij n nj dark t pasur q ti prkulet mbretit. Ka pasur koh kur mbretrit kan ditur si mbahet n kok kurora e sunduesit, e krijuesit, kan ditur si ruhet 72
KIM MEHMETI

nderi i pens. Por, jo gjithnj ka pasur aq maunokrat sa n vitet e demokratizimit t shoqrive shqiptare, n vitet kur u shtua numri i principatave kulturore shqiptare, me plot poet q pretendonin t ndodh e pamundura: t nginjen n darkat mbretrore, e t mbeten edhe zotrues t sofrave shpirtrore t krijimtaris. Duhet thn: ka koh kur pens krijuese i bashkngjitet edhe lapsi i angazhimit n proceset shoqrore, por vetm nse ngjyra e angazhimit politik nuk njollos sofrn shpirtrore t krijimtaris. Pra, nuk sht degraduese pr shkrimtarin angazhimi n rrjedhat shoqrore, por sht prbuzse nse krijimtaria bhet dekor mbulues i intrigave politike. Ajo q ndodhte n vitet nntdhjet me shumicn e krijuesve shqiptar, nuk kishte t bnte me angazhimin dinjitoz t nj elite, e cila si edhe i tr populli prballej me vshtirsit e mbijetimit dhe kthesave t mdha, por ishte pasqyrim i mjerueshm i nj kohe kur krijuesi flinte n shtratin e letrsis, teksa ndrronte t bhet i besueshmi i oborrit. Kuptohet, n ato vite, si asnjher m par, krijuesi ishte i prballur edhe me dilemn se vall duhej t mbetej thjesht regjistrues i ngjarjeve, apo edhe kontribues q do t ndihmoj popullin q sa m shpejt t dilte nga balta e maunizmit, q ndokush e quante demokraci. Kto dilema, Ali Aliu nuk i kishte, prandaj i qndroi besnik sofrs krijuese dhe ods s burrave, ku fjala e thn matej me peshoret e ndershmris krijuese. Si i till, arriti t ruaj pastrtin krijuese n vetvete dhe ndershmrin atdhetare. Si i till, kurr nuk harroi penn e mpreht t kritikut letrar, dhe gjithmon ishte n radht e para kur duhej flijuar shumka pr t mirn kolektive. Ali Aliu e dinte se ka koh kur duhet edhe krijuesit t bhen pjes e lokomotivs q on prpara n prparimin
KSHTU ECN NJERIU

73

e nj rendi t ri shoqror, prandaj edhe nuk do t pranoj rolin e vzhguesit pasiv gjat ngjarjeve t mvonshme kulturore dhe shoqrore q ndodhn n Kosov, Shqipri e Maqedoni. Por, ai e dinte edhe ku duhej vn kufiri q ndan angazhimin politik nga puntoria krijuese. Edhe pse sht rnd q njkohsisht t bartsh peshn e angazhimit konkret politik dhe freskin e puns individuale krijuese, nuk sht e pamundur t mbrosh diademn krijuese nga njollat q nuk shlyhen, nga ato t ndotura nga yndyra e intrigave politike. Por kjo sht e mundur vetm n mjedise ku ka kultur politike dhe ku dihet se kur dgjohet fjala e sharrxhiut dhe kur e pulaxhiut. Meqense n vitet nntdhjet dhe n ato t fillimit t mileniumit t tret, shoqrit shqiptare ishin t trullosur nga zhurma e udhheqsve partiak, zhurm, e cila krijonte iluzionin se edhe demoni edhe bardi, edhe i pafytyri edhe bujari, edhe maunokrati edhe demokrati, jetojn n t njjtn lagje, u b thuajse e pamundur q krijuesi i mirfillt t jepte kontributin e vet qoft edhe n sferat q i njeh dhe q kan t bjn me hapsirn q i takon atij, kulturn. Prandaj dhe ndodhte q ministra t Kulturs t bhen sharrxhinjt, teksa drejtor institucionesh kulturore pulaxhinjt. Askush se dinte ku qndron faji: vall te maunokratt q shpejt kuptuan se njerzit e artit ngandonjher sillen si zonjat aristokrate q edhe duan t gjith ti prkdhelin, por edhe t mos u prishen flokt e krehura mir. Pra, rrijn n kafene, recitojn vargje e shajn maunokratt, t cilt e kishin pr osh t besonin se edhe artistve shqiptar - njsoj si edhe udhheqsve partiak u plqejn ndasit n principata kulturore, ku do Princ kishte krijuesit e oborrit dhe do poet mbretrit q e ftonin n dark. Me ka u dshmua se 74
KIM MEHMETI

krijuesi shqiptar ende nuk e kishte kuptuar se koha pas rnies s komunizmit ishte koh kur pr kulturn vendosin t pakulturuarit dhe pr politikn kapitalistt e nesrm m t mdhenj, pikrisht nga t cilt do t varej afirmimi i vlerave kulturore. Prandaj, ai q kishte kuptuar kt, skishte pse t shtroj pyetjen a duhet apo jo krijuesi t angazhohet n rrjedhat shoqrore shqiptare, por t krkoj nga artistt t mos lejojn q fatin e artit ta prcaktojn ata q, nga vlerat q kishte bota kulturore shqiptare, t monin vetm monedhat e gjelbra vetm pr vete. Pra, angazhimi politik i krijuesve kurr ska qen i dmshm, nse njeriu i artit di t mbaj mbi shpin peshn e kohs s vet ashtu si mban mbreti kurorn. Angazhim politik po, ama vetm nse krijuesi e ndien madhshtin e diadems s artit q bart, sepse kjo ndjenj nuk i lejon tua ken zili kurorn maunokratve q ngutshm mbushnin xhepat, teksa vihej re se thuajse kurr nuk ishin shtruar aq shum darka mbretrore, sa n vitet nntdhjet t shekullit t njzet. Kurr skishte pasur poet t uritur, sa n vitet kur shqiptart hoqn qafe ideologjin komuniste. Edhe n ato vite kishte njerz t artit q ecnin kryelart n jet. Nga ata q arrinin t shihnin kufirin midis angazhimit shoqror dhe aktit krijues. Njri ndr ta ishte edhe Ali Aliu. Jetshkrimi i tij sht prplot me bredhje t begata npr kryeqendrat ku jetojn shqiptart. I pranishm kudo ku njerzit kishin nevoj pr kontributin e tij, kurr nuk harroi se ishte shtetas i letrsis botrore dhe i asaj shqiptare, nga Rilindja e deri n fillimshekullin e njzetenj. Me ardhjen n Prishtin dhe punsimin e tij si redaktor i prozs n Shtpin Botuese Rilindja, prfundimisht
KSHTU ECN NJERIU

75

gjen vendin q m s shumti dshironte: trka tia prkushtoj librit. N vitin 1969, Prishtina nuk ishte kjo q shihet sot kur lshohesh nga agllavica (vendbanim n hyrje t kryeqendrs s Kosovs) pr tiu bashkngjitur lumit t makinave q qarkullojn n qendrn administrative e kulturore t Kosovs. N vitet gjashtdhjet, Prishtina ishte qytez e vogl, me ndrrimtar t mdhenj. Nuk kishte kaq banor sa sot, se kishte Pallatin e Shtypit Rilindja, hyrjen e t cils, pas lufts, e mbuloi kullosa sepse mbeti e zbrazur. Pallatin q dikur ishte fole ku elnin ndrrat krijuese t shqiptarve t Jugosllavis, godin q sht ngritur n afrsi t ndrtess s vogl ku Ali Aliu kishte punuar si redaktor pas braktisjes s Shkupit. Kur vjen njeriu n Prishtinn e paslufts, q me asgj nuk i ngjan asaj t viteve kur riosht letrar t Maqedonis e kishin si nn t kujdesshme q u jepte forc dhe kuraj t mos tradhtojn ndrrat krijuese, smund t mos kujtoj se as atmosfera krijuese, e as vet Kosova, ende nuk sht ajo q shum gjenerata ndrruan t jet. Pallati i dikurshm i shtypit ka vetm katet e njjta, por askush atje nuk pret e prcjell krijuesit e rinj si deri n vitet tetdhjet. Barku i nginjur i Prishtins s paslufts, m shum t rikujton t rinjt shqiptar degdisur kryeqendrave t bots, menurin e atyre q braktisn kto hapsira si t panevojshm dhe t teprt, hijen e pikllimit n fytyrat e tyre teksa presin t shtegtojn sa m larg vendlindjes. Hije kjo e lshuar mbi folet e braktisura rinore, ku kan mbetur ve pendlat e ndrrave dhe vezt e paelura t ambicieve rinore. Prishtina e paslufts, si edhe e tr Kosova, e populluar nga mijra t huaj si ushtrues t protektoratit ndrkombtar, i ngjan nj 76
KIM MEHMETI

internati ku t huajt duan t qndrojn sa m gjat q t mos i humbin pagat e majme mujore, ndrsa t rinjt vendas duan ta braktisin sa m shpejt kt grop ngulfatse q nuk t ofron mundsi t sigurosh bukn e gojs. E zn n kthetrat e varfris thuajse t prgjithshme, e joshur nga jeta e begat e t huajve q ushqehen mir n restorantet e saj, Prishtina e fillimshekullit t njzetenj, i ngjan syprins s valzuar ku pasqyrohen edhe ndrrat e gjenerats s Ali Aliut dhe atyre t paslufts. Edhe vet lagjet e qytetit, duken si nj rrfim, ndrthurur nga e kaluara dhe e sotmja e Kosovs. Vendbanimi Dragodan, ku ka shtpin familjare Ali Aliu, e nga ku Prishtina shihet si n pllmb t dors, sht kuror godinash t bukura t elits kosovare, e cila u shfaq n vitet 70, kur Jugosllavia e Titos thua kishte vendosur t bj disa korrigjime pr t drejtat e popullit shqiptar. Ishte dekada kur Prishtina u b kryeqendr universitare e shqiptarve t Jugosllavis, dekad t ciln disa e quajn si m t dmshmen pr shqiptart nga kjo an e kufirit, duke mbshtetur pohimin e vet n faktin se ky dhjetvjetsh e bri t padukshme rrjetn e merimangs q Serbia thurte rreth Kosovs. Sido q t jet, vitet shtatdhjet, Prishtinn e bn kryeqendr t kulturs shqiptare dhe pr shumka, fole t veprimtaris botuese t trsis letrare shqiptare. Ardhja n Prishtin, shpejt do ta rreshtoj Ali Aliun mes kritikve t njohur letrar. Mbase asokohe ska mundur t parashikoj ecjen e vet t mtutjeshme, as at t Kosovs. Por, vendosmrin ti prkushtohet kritiks letrare do ta shpreh qart n recensionet botuar n t prditshmen Rilindja dhe n periodikun shqiptar. N vitet e ardhshme mendimi i tij kritik do t bhet letrnjoftim i letrave shqiptare. Ndrsa Prishtina e Kosova
KSHTU ECN NJERIU

77

do t bhen hapsir, t ciln gjithnj e m shum do ta braktisin ata q ende nuk i kujton historia, por q e shkruajn at gjeneratat e reja, gj q edhe nj her do t dshmoj se ka nj histori q e shkruajn historiant dhe e lexojn nxnsit, por ka edhe nj histori q ecn pran nesh, e nuk e lexon askush prpos atyre q e prjetojn me jet-vuajtjen e vet. Ka nj histori t ndar n kaptina t sakta, q shkruajn fituesit, por edhe nj histori q mbetet jasht kapitujve, e t ciln e lexojn humbsit. E lexojn t ngjashmit me nj krijues t ri nga Kosova, fjalt e t cilit mbetn t shnuara n fletoren gazetareske: I rnd, m sht malli pr vendlindjen dhe dshprimi pse i varrosa ambiciet krijuese, por m i rnd m sht br gjumi n t cilin kurrsesi nuk mund t deprtojn ndrrat e mia t dikurshme! Fjalt e atij q nuk kishte kujt tia dhuronte fletoren e vet t mbushur prplot vargje, prandaj ia dorzoi t parit bashkkombs q takoi, duke mos dashur q fletorja e tij t bhet fole dhe varr i vargjeve q kishte shkruar. Poeti i ri i kishte treguar gazetarit pse nuk donte ti ruaj ato vargje, dnesje shpirtrore, q rrfenin pr ndrrat e vyshkura rinore: Nuk dua ti ruaj, se m rikujtojn farn e mykur t gjyshit q nuk arriti ta mbjell n pranvern kur digjej Kosova! E n shum vargje t poetve kosovar t fillimshekullit t njzetenj, ishin ngatrruar ndrrat rinore, vetmia, shpresat e davaritura, iluzionet e bra grmadh si edhe nyja e s vrtets se dikush ua kishte harxhuar ardhmrin. Por, n ato vargje askund nuk kishte akuz apo fajsim: kishte vetm hutes dhe nj kumt t rnd sa vet pesha e paperspektivs s rinis shqiptare n t gjitha shqiprit q ndrtonin udhheqsit shqiptar. Vargjet e gjeneratave t reja vizatonin hartat shpirtrore t rinis t pasluftrave n Kosov e 78
KIM MEHMETI

Maqedoni, t gjeneratave t liruar nga t huajt, por jo edhe nga vetvetja, gjeneratave q ishin portret i prindrve, t cilt mbase gabimisht ua kishin shpjeguar lirin: nuk u kishin treguar me koh se rruga q shpie drejt liris dhe demokracis s mirfillt, duhej t kalonte n lagjen e maunokracis dhe akulturimit t shoqrive shqiptare! Ska dyshim se gjenerata e Ali Aliut, si dhe t mvonshmet, nuk kishin br ndonj gabim q ti pengonte t ecnin kryelart npr lagjet e Prishtins. Por duket se nga ngutja q Kosova sa m shpejt t shptoj nga kthetrat serbe, shumkush kishte ngatrruar ndrrat dhe rrugt. Nga tymi i mauneve, shumkush nuk e kishte par me koh se liria dhe demokracia e Kosovs, kishin rn n duart e shkrdhatokratve t cilt e lan rinin kosovare n udhkryqet pa semafor. Pr shkak t llafazanris demokratike, nuk dgjohej zri i t ndrgjegjshmve e t prgjegjshmve prpara vetes dhe historis, si Ali Aliu, i cili dokund ngrinte zrin kundr ndrtimit t shum shqiprive ku vdisnin ndrrat rinore, ndrrat e etura pr fjalt q mund tu besohet, ndrra si t dala nga vargjet e mikut t dashur t Aliut dhe poetit t madh kosovar, Azem Shkrelit, i cili deri n vdekje lotoi vargje pr Kosovn: Mi kthe t pathnat/ Ti mbuloj me plisa me bar/ Mbase do lulojn/ Fjalt q u zihet bes... (A. Shkreli, nga poezia Pas heshtjes K.M.). T gjitha kto lotvargje, para se ti botonte, Shkreli ia jepte ti lexoj mikut t tij t dashur, kritikut meritor, Ali Aliut. Kosova e fillimshekullit t njzetenj, me shumka i ngjante t lodhurit nga pritja. E lodhur nga pritja t bhej shtet i pavarur. Kjo pritje e lodhte edhe Ali Aliun, i cili edhe kur ecte atje diku larg Prishtins, shpirtin e kishte n Kosov, edhe kur bnte gjum matan maleve,
KSHTU ECN NJERIU

79

mkonte ndrrn kosovare. Mbase shpesh do t ket ndrruar edhe oborrin ku kishte lozur fmij, sepse vjen nj mosh kur njeriu, ngado q t shkoj, ecn drejt lumit t kujtimeve fmijrore, bhet trup, t cilit, ngado q t shtit, shpirti i mbetet atje ku ka shijuar gllnjkat e para t ajrit t ksaj jete. Aliun e kishin shkundur gjith gropat e ndodhive tragjike t popullit q i takonte, si edhe rrugt e ngushta t t gjitha shqiprive. Mbase m kot Ali Aliu mundohej tia shpjegonte vetes prse n Kosovn e lir e demokratike t fillimshekullit t njzetenj askush nuk kujdesej pr krijuesit e rinj, pse n shqiprit, t cilat tr jetn ai i ndrroi ndryshe, m me ndikim dhe m mir bashkpunonin mes veti organizatat e gjahtarve shqiptar, sesa ato t krijuesve letrar. N Prishtinn e fillimshekullit njzet e nj, Aliut i mungonin shum njerz t dashur me t cilt dikur kishte pir kafen e mngjesit, kishte ndar ndrrat rinore, ambiciet profesionale dhe atdhetare. Shpesh e kaplonte heshtja dhe ndjenja e vetmis. I mbruhej kjo ndjenj se kryeqendra e protektoratit q br e zhurmshme, ishin shtuar britmat publike q shpjegonin sa shqipri do t mjaftonin q t plotsoheshin dshirat e t gjith kryesuesve t partive politike, t cilt donin t ken secili shtet t vetin ku t bhen kryetar! N at llafazanri mediale, nuk mungonte as zhurma e atyre, t cilt donin aq gjuh letrare dhe identitete kulturore t shqiptarve, sa ishte edhe numri i grupeve t parazitve q prfitonin nga gjendja e mjerueshme materiale e popullit t vet. N nj Prishtin t till, t zhurmshme e shumzrshe, mbyteshin pshpritjet e t rinjve, t cilt mbase dhembshm pajtoheshin me fatin se edhe m tej njsoj si dikur ardhmri mund tu ofronte vetm nna parti: e 80
KIM MEHMETI

vetmja q mund ti furnizonte me certifikatn q hapte dyert e t nesrmes s ndritshme libreza partiake. Gjithnj e m t rrall bheshin muruesit e parajss n kt bot, ata q u shtrinin t rinjve dorn n nevoj. Prishtina e dekads s par t shekullit njzet e nj, si gjith kryeqendrat e tjera shqiptare, i ngjante lulishtes pa rojtar, ku vinin t huajt dhe zgjidhnin pr vete ajkn rinore. Dukej sikur Kosova do t mbetej vetm me ujqit e vjetr, q ngutshm ndrtonin strofullat e veta n malin shumpartiak, si pr t br t dukshm dallimin mes monizmit t egr dhe maunizmit t pashpirt. Me ka, u harruan idealet e gjeneratave q flijuan do gj q brezat e rinj t mos prjetojn burgjet, varfrin, ngushticn e hapsirs ku jetojn. Duke u br nj Unmikistan i uditshm, Kosova e fillimshekullit t njzetenj, mbeti e pazbrthyer deri n fund edhe pr Ali Aliun, i cili mbase m shum dhembje e prjetonte t vrtetn se arti shqiptar humbiste disa gjenerata t reja t krijuesve kosovar; veprat e nj gjenerate do t vyshken n stinn e ashpr t akulturimit t shoqris shqiptare n trsi. Mbase Aliu e dinte se i takonte gjenerats q e ndrronte lirin, ndrsa gjenerata e djalit t tij, Agimit dhe e niprve, e jetojn lirin pa ndrra. N rinin e vet ai e pikturonte lirin e ndrruar, kurse gjeneratat e paslufts s Kosovs ishin venitur n ngjyrn qumshtore t pashpress. Dikush duhej t dilte e tu thoshte hapur t rinjve: mos pandehni se ardhmrin mund tua ndrtojn ata q nuk mund t prballen me t kaluarn e vet, mos pandehni se ndonjher do t kuptoni si duken t lumturit e ksaj bote; mjafton t njihni lumturin tuaj, t dini ti knaqeni asaj q keni, asaj ti besoni e ti prkuleni si robr t prjetshm. Ashtu si iu
KSHTU ECN NJERIU

81

prkul asaj q pati si fat t vetin jetsor Ali Aliu dhe gjenerata e tij. Si iu prkul hises s fatit t vet edhe n vitet gjashtdhjet, kur u punsua n gazetn Flaka e vllazrimit n Shkup n faqet e s cils mbeten prgjithmon gjurmt e shkrimeve t njeriut q e dinte se gazetari i athershm duhej t jet dika m shum se lajmsi i rndomt, duhej t ishte zgjues dhe udhrrfyes i popullit t vet. Vitet q do t kaloj n gazetn Flaka e vllazrimit, jan ato q do t prcaktojn shumka nga e ardhmja jetsore e Ali Aliut. Jo vetm q do ta ojn t shprngulet n Prishtin, por hija e ktyre viteve do ti zgjatet mbi ardhmrin dhe do ta ndjek pas deri n shkatrrimin e Jugosllavis s Titos. Ai erdhi n kt gazet javore n gjuhn shqipe n Shkup dhe qndroi aty jo si kalimtar i rastit, por si kalors q e njeh Jugun dhe Perndimin e udhs s vet atdhetare dhe krijuese. E tr periudha e tij gazetareske dhe redaktoreske e kaluar n gazetn Flaka e vllazrimit, do t mbaj shenjn e viteve kur bashkpunoi me kryeredaktorin e ksaj gazete, Lutfi Rusin. Bashkpunimi me kt njeri t dal nga lufta, t ardhurin prej nj familje arsimdashse nga Dibra, Ali Aliun do ta bj t ndihet i sigurt dhe mbase edhe i mbrojtur nga syri policor. Lutfi Rusi, si askush tjetr, u vu n mbrojtje t atyre pak t rinjve ather t shkolluar n mesin e shqiptarve t Maqedonis. Atij nuk do ti duhen shum t dhna q tek Ali Aliu t dalloj penn e guximshme q do t sillte probleme npr komitete, por t cilin skishte si t mos e merrte n gazetn q drejtonte. Pr mua (mendon pr Lutfi Rusin - K.M) mbetet personi m i kompletuar, jo vetm si drejtues i Redaksis, por n prgjithsi n mes njerzve q kam njohur, shkruan Ali 82
KIM MEHMETI

Aliu n kujtimet e veta pr vitet n Flakn e vllazrimit, dhe shton: N nj rast kur, si t thuash, e hngra n bes, u acarua aq shum, saq ishte n prag t veprimit fizik: Kisha shfrytzuar rastin kur ai ishte n pushim vjetor dhe, un si redaktor krejt i pavarur, botova nj varg artikujsh q pr at koh u quajtn gati skandaloze. Bhet fjal pr shkrimet Tetova e shikuar s afrmi. N kto artikuj, m nga afr dhe m guximshm se kurdoher m par, paraqitej jeta kulturore e shqiptarve t Maqedonis. Por jo vetm aq: n ato shkrime hapur nnvizoheshin padrejtsit q u bheshin shqiptarve t Maqedonis. Ai guxim thuajse i papar dhe i papritur n ato koh, do ta kompletoj portretin intelektual t njeriut q kurr nuk do t prkulet. Ishin shkrimet e para q u kishin dal duarsh komiteteve qendrore, prandaj ishin alarmuar t gjith rojtart e socializmit. Redaktori i ri i Flaks s vllazrimit Ali Aliu, thuajse i kishte zn n gjum. Dhe natyrisht rikujton m tej Ali Aliu kohn e ktyre shkrimeve, - plasi sherri. Presioni mbi Lutfi Rusin q t thot vetm nj fjal - Aliu ka botuar artikujt pa lejen time - nuk dha rezultate. Natyra e Lutfi Rusit smund ta bnte kt, jo pr arsye se isha un n pyetje, por ai kt nuk do ta bnte pr cilindo gazetar q t ishte n pyetje. Pra, Lutfi Rusi do t qndroj mbshtets pas pens s gazetarit t vet, gjat tr atyre viteve, kur Aliu filloi t shkruaj pr tema, t cilat t tjert nuk guxonin t flisnin as npr kafene: t drejtat e shqiptarve n Maqedoni. N vitet gjashtdhjet Flaka e vllazrimit jetonte vitet e veta m t ndritura, fal drejtuesit t saj, Lutfi Rusit si dhe entuziazmit t nj gjenerate gazetareske, e cila dshironte t ndryshoj vetveten dhe botn prreth. Ali
KSHTU ECN NJERIU

83

Aliu u b boshti i guximshm i ksaj gjenerate. N vitin 1967 kur Flaka e vllazrimit, ndr t parat, filloi t prdorte gjuhn e unifikuar letrare shqipe, tekstet e Aliut prktheheshin pr nevojat e komiteteve komuniste ku peshoheshin nga rojtart e sistemit socialist. Aparatura e athershme ideologjike, nuk mund t pajtohej me sabotimin gazetaresk q ia nxirrte n siprfaqe t palarat parajss s popujve dhe popullsive t vllazruara, si bnin shumica e teksteve t Aliut, e veanrisht artikujt me mbititullin: Tetova e shikuar s afrmi. Shkrimet e Aliut zbrtheheshin nga baballart ideologjik, peshoheshin masat q duheshin ndrmarr q t prmirsohej dmi i br, por gazeta ishte nisur rrugs s vet. Ndoshta kto shkrime do t harroheshin, ndoshta rojtart e socializmit do t trhiqeshin, duke e ditur se Lutfi Rusi nuk do t lejonte q dikush nga jasht t przihej n oborrin e tij, por n vitin 1968, n Tetov, do t ndodh dika e papritur dhe tronditse pr ato koh: jehoi zri i revolts shqiptare kundr diskriminimit q u bhej. Drejt Tetovs u nisn kordont policore, njsoj si do t ndodh edhe shum her gjat dekadave t mvonshme, kur n kt qytet buiste fara e revolts shqiptare. Pasi i ngulfatn demonstratat me gjak, ideologt duhej t gjenin fajtort dhe nxitsit e ksaj revolte. Nuk dihet se kush tregoi me gisht drejt gazets Flaka e vllazrimit, cili ishte ai q kishte thn se tekstet e Aliut ishin fitili q kishte ndezur zjarrin e revolts, por dihet se edhe pas ktij sulmi nga qarqet policore, Aliun dhe Flakn e vllazrimit do ti shptoj Lutfi Rusi. Ata artikuj (bhet fjal pr artikujt me mbititull Tetova e shikuar s afrmi K.M.) pas demonstratave t njohura t 68-s n Tetov, u kualifikuan si nxits dhe frymzim kryesor. 84
KIM MEHMETI

Prandaj dhe, n pushimin e nj debati t Komitetit Qendror lidhur me demonstratat e Tetovs, Lutfiut i ishte afruar nj ish-bashklufttar (Nesho Markovski) dhe i thot: Sa sht kontributi yt, Luto, n kt dasm!, rikujton Ali Aliu ditt e largta kur srish rrezikohej t prfundonte n burg. N kto kujtime nuk harron t regjistroj edhe prgjigjen q Lutfi Rusi ia kishte dhn bashklufttarit t vet: Po ta kisha nisur un dasmn nuk do t kalonit kaq leht, se ti e di q un di t luftoj, dhe jo ti! Akuzat se Flaka e vllazrimit kishte nxitur protestat e 1968-s n Tetov, mbshteteshin n tekstet e Ali Aliut, Tetova e shikuar s afrmi. Kto tekste do t mbeten npr sirtart e rojtarve t socializmit jugosllav pr dekada me radh, dhe bhen pjes e dosjes policore t Ali Aliut, t ciln ai do ta shfletoj n vitet nntdhjet, kur u hapn dosjet policore pr qytetart e Maqedonis. Por kurr nuk do t ket forc ta lexoj deri n fund, sepse ajo shpalos t dhna trishtuese, t pabesueshme, on t dyshosh n shumka q ka ndodhur, n shum njerz q ke pasur rreth vetes, q t krijojn nj situat t kesh frik t shikosh topografin jetsore t atyre q t jan shpallur miq. Ajo dosje prplot me kallzime t ndryshme nga m t pabesueshmet, kishte mbititull: Armik i prbetuar i Jugosllavis socialiste dhe si e till mbetet e hapur edhe gjat viteve pas shkatrrimit t Jugosllavis s Titos. N dosje mbetn shnuar edhe ditt e fundit t Aliut n Shkup, ku u b thuajse e pamundur veprimtaria e tij profesionale si gazetar. Pasi u b e ditur se mund ta psoj, Aliu vendosi t shprngulej n Prishtin, ku kishin filluar errat e nj liberalizimi t papritur. Thuajse qendrat ideologjike t Jugosllavis Federative kishin vendosur ti linin shqiptart
KSHTU ECN NJERIU

85

t merrnin pak m lirshm frym. T preheshin pas viteve n t cilt Rankovii mblodhi nga kosovart edhe armt q nuk i kishin, por q duhej ti blinin nse donin ti shptonin burgut edhe mundimeve, me ka pasuroi arsenalin e armve t policis shtetrore. Emri i Ali Aliut, kishte arritur n Prishtin shum vite para se ai t hynte n at ndrtesn e vogl ku ishte vendosur Shtpia Botuese dhe Gazeta Rilindja, Kryeredaktor i s cils ishte Ramiz Kelmendi. Jo vetm pse atje punonin disa nga shokt e tij nga vitet studentore, por edhe nga shkrimet q kishte botuar npr gazetat n gjuhn shqipe. Andaj edhe ardhja e tij n Rilindje i ngjante arritjes s zrit t pritur krijues dhe atdhetar. Pra, ardhja e tij n Prishtin do t mirpritet nga ata q e njihnin mprehtsin e pens s tij gazetareske dhe krijuese si kritik letrar. Punsohet si redaktor i prozs pran Shtpis Botuese Gazetareske Rilindja. Asokohe n Rilindja punonin edhe redaktort Mehmet Gjevori, Sulejman Drini dhe Ali Rexha. M von do t vijn edhe redaktort Rrahman Dedaj, Nazmi Rrahmani dhe Fahredin Gunga. Me ka do t filloj murimi i nj veprimtarie botuese, e cila do ti tejkaloj edhe prmasat e ndrrimtarve m t mdhenj: gjat periudhs s frutshme thuajse dydekadshe t veprimtaris botuese t Rilindjes shohin drit me mijra tituj, ndr t cilt thuajse t gjitha kompletet e rilindsve shqiptar, prfshi ktu edhe veprat e atyre q Enveri i kishte ndaluar t botoheshin n Tiran. Kshtu q ndodhi nj paradoks i papar n bot: shqiptart e ksaj ane t kufirit mbanin boshtin e biblioteks kombtare, n vend q at ta bnte Tirana nga i kishin kthyer syt t gjith shqiptart kudo q jetonin. Ata kishin kthyer shikimin 86
KIM MEHMETI

atje, por muret e larta kufitare nuk u lejonin t shihnin burgun q n form t shtetit, Enveri e kishte ngritur pr shqiptart e atjeshm. Andej mbante t kthyer shikimin do intelektual i ksaj ane t kufirit, prfshi edhe Ali Aliun. Dhe t gjith do t ndrrojn t vizitojn mmdheun. Kjo ndrr Aliut do ti realizohet qysh n vitin 1970. Por as ai, as cilido tjetr nga grupi i shkrimtarve kosovar q vizituan asokohe Shqiprin, nuk do t arrij t shoh at q kujdesshm e mbanin t mbuluar ushtart e partis, ata q kontrollonin kureshtjen e do ardhacaku, q ndiqnin lvizjen e atyre q vinin e duhej t shkonin, dhe q rrezikonin t rrfenin se parajsa q ndrtonte Partia e Puns s Shqipris n t vrtet murohej mbrapsht dhe n vend t gabuar n mes t ferrit. Shkuarja e par e Ali Aliut n Shqipri ndodhi n vitet kur shqiptart e Jugosllavis filluan t marrin frym m lirshm, ndrsa ata t Tirans mezi arrinin t merrnin ndonj lajm se ka ndodhte n botn kulturore t shqiptarve t ktushm. Kurse n Prishtin botoheshin kompletet e Ismail Kadares, Sterjo Spases, Lasgush Poradecit, Petro Markos..., e shum e shum t tjerve, prfshi edhe disa nga ata krijues q nuk e kishin leht ti botonin veprat e veta n Tiran. Kshtu q, i shkuari n Tiran, Ali Aliu kishte lexuar thuajse do gj q kishin shkruar krijuesit e mmdheut. Dhe prpos q kjo vizit e Shqipris ia mundsoi t njoftohej personalisht me krijuesit veprat e t cilve i kishte vlersuar nprmjet syrit kritik, atje do t thur edhe miqsi t prjetshme. Mes shum miqsive q i kultivoi me vite, ishte edhe ajo me t ndjerin Petro Marko, miqsi e cila ka jo pak edhe baz e prmas letrare. Kjo miqsi, do t mbetet n shpirtin e Aliut si shenj e vulosur me hekur t nxeht,
KSHTU ECN NJERIU

87

andaj do t shkruaj nj trsi ku do t shpjegoj lidhshmrin mes dy krijuesve dhe largsin e botve shqiptare, t cilat kurr nuk arritn me lehtsi e pa pengesa t shijojn trsin kulturore t cils i takonin. Prjetimet e regjistruara, q ndrlidhen kryesisht me Petro Markon, shikuar nga kjo distanc dhe intensitet, pr mua, fitojn dimension plus: shkrimtari i madh m shfaqet si nj paradigm e fatit historik shqiptar gjat shekullit t njzet. I lindur n fillim t tij, si nj kalors hero mitologjik dhe tragjik, shfaqet e zhduket pandrprer n t gjitha betejat shqiptare t shekullit. N rastet m t zymta, si nj Don Kishot, her i v gjoksin qerres shqiptare q rrokulliset tatpjet dhe her shtyn at q ta nxjerr nga balta, her fluturon mbi t si engjll mbrojts, shkruan Ali Aliu pr mikun e tij, Petro Markon. Ndihet q shumka te kjo q thuhet n kt copz rrfimi pr miqsin me kt shkrimtar, vlen edhe pr vet autorin Ali Aliu, q e vren te miku i vet. Petro Marko mbeti mik i dashur i Ali Aliut deri n ditt e fundit t jets. Aliu do ta vizitoj edhe n fshatin e lindjes t Markos, Dhrmi. Pr her t par Aliu n Dhrmi do t shkoj n vitin 1973. Vendlindjen e ktij atdhetari dhe krijuesi do ta vizitoj edhe n vitin 1991, kur, duke qndruar i heshtur pran gruas dhe dy fmijve t Petros, pran Fatos Arapit dhe Xhevahir Spahiut, do ti thot lamtumirn e fundit mikut t dashur, i cili e kishte ln me goj: varrimi t bhej n Dhrmi, pa fjalime dhe zhurm, n t t merrnin pjes vetm Ali Aliu, Fatos Arapi dhe Xhevahir Spahiu. Petro Marko, tanim e prej kohsh, ishte br i zhgnjyeri i madh, por q spushoi, deri n grahmat e fundit, ta doj Shqiprin si i marrosur, shkruan Ali Aliu n kujtimet e tij pr Petro Markon. Pastaj 88
KIM MEHMETI

shton: E kishte q me lindje kt dashuri. Brodhi rebelueshm npr Evrop, u gjend n beteja kundr dhuns dhe robris ndrkaq q pikrisht kjo dhun ia mposhti Shqiprin pr afro gjysm shekulli, para s cils ishte i pafuqishm. Pra, fryma e shpirti kryengrits nuk iu shua asnjher... N shkrimin e gjat pr individualitetin e Petro Markos, ka dika q n t vrtet prkon edhe pr vet autorin, Ali Aliun: dashuria e tij ndaj njerzve q kan flijuar shumka pr atdheun, ata q e deshn atdheun pa pyetur nse vall atdheu n hall sa arrinte ti donte ata. Mbase kjo dashuri e Aliut ndaj mikut dhe shkrimtarit Petro Marko, ka t bj me t vrtetn se njeriu shpeshher i adhuron t ngjashmit me veten, ose ata q posedojn dika q ai vet ndrron ta ket. Ksaj radhe bhet fjal pr lidhshmri miqsore t t ngjashmve: Ali Aliu kishte par shumka t vetn n at kolos. Te Petro Marko mund t shihnin pjes t vetvetes t gjith ata q kan flijuar shumka individuale pr popullin q i takojn. Andaj edhe jo rastsisht Aliu do t arrij t lexoj shenjat e heshtura t ktij krijuesi, i cili besonte edhe ather kur shumica e t tjerve ishin kapur n kthetrat e mosbesimit se Shqipria postkomuniste do t arrinte t ngrihej n kmb dhe ti shroj plagt e rnda nga koha enveriane, t cilat gjakonin n fillim t viteve nntdhjet, kur u mbushn ambasadat perndimore me ata q donin t iknin sa m largt mmdheut q ua thartoi qumshtin e nns. Mos u dshpro q e sheh Shqiprin e katandisur kshtu. Do ta marr veten shpejt... Do zbutet edhe syri, shikimi i egrsuar i njerzve n rrug, edhe agresiviteti, edhe dshira pr t shkatrruar dhe pr tu vetndshkuar, edhe trbimi pr t ikur...! - do ti thot Petro Marko i
KSHTU ECN NJERIU

89

shtrir n shtratin e t smurit, mikut t vet Ali Aliut. Do ia thot kto fjal mbase edhe q tia shtoj besimin t qndroj n rrugn e vet t atdhetaris, sepse Petroja asokohe e dinte se Aliu ksaj radhe nuk kishte ardhur n Tiran si kritik letrar, e as si profesor i letrsis, por si prfaqsues i Kosovs dhe me ambicie m t gjera e t mdha se t vlersonte ambientin kulturor n Shqipri: duhet tia kumtonte Tirans t vrtetat politike pr Prishtinn. N fillim t viteve nntdhjet, kritiku letrar Ali Aliu kishte shkuar n Tiran me vetdshir dhe me qllim t vlersonte se vall far ndihme mund ti ofronte mmdheu Kosovs, n rast t ndonj konflikti t armatosur. N vitin 1991, n bashkpunim me oficert e lart t ushtris shqiptare, Aliu arriti t themeloj kampet e para pr strvitjen e ushtarve t ardhshm q do ti sillnin lirin Kosovs.

90

KIM MEHMETI

HESHTJA E DJESHME DHE ZHURMA E SOTME

M 4 maj t vitit 1980 vdiq Josip Broz Tito, kryetari i prhershm i Republiks Socialiste Federative t Jugosllavis. Shumkush, vdekjen e Titos e mori si shenj se duhej br vlersimi pr shndetin e shtetit, t cilin udhhoqi. Ata q shtronin pyetjen se ka do t ndodhte me Jugosllavin socialiste pas Titos, n t vrtet e dinin se kjo federat e popujve dhe popullsive t vllazruar ishte m e smur se kryetari i saj. Nse Titoja vuante nga gangrena e kmbs, t ciln ia imputuan n Klinikn e Lubjans, shteti t cilin udhhiqte lngonte nga gangrena historike e nacionalizmave t heshtur. Jugosllavia ishte shteti n t cilin q arritur nj baraspesh n armiqsit historike mes popujve, shpallur vllezr ideologjik, por q n t vrtet ishin armiq t prbetuar, me shum llogari t papastruara nga e kaluara. Si ishte armiqsia serbokroate dhe ajo serbo-shqiptare. Andaj edhe varrimin madhshtor t Titos, shtypi botror e prcolli me dilemn se vall edhe sa koh do t mbetej gjall krijesa shtetrore n t ciln vetm populli serb kishte realizuar ndrrn e vet t jetoj n nj shtet si i privilegjuar. Pra, do t mbetej nga Jugosllavia e Titos n vitet kur do t mungonte ai, q mjeshtrisht arrinte t gjith ti shprblej apo dnoj, q
KSHTU ECN NJERIU

91

t kuptonin se ishte mbreti i nj perandorie socialiste. Tito mbase e dinte se armiqsit e heshtura mes popujve q prbnin Jugosllavin q udhhiqte, ishin si prush i padukshm i mbuluar me hirin e harmonis s rrejshme ndretnike, prush q nuk lshon as tym t ngroht, por posa tia afrosh kashtn, e djeg tr shtpin. Vdekjen e Titos e shnuan edhe botimet speciale t gazetave npr t gjitha qendrat e Federats, me tekste t ngjashme dhe thuajse me t njjtn fotografi n faqen e par: gjysmprofili i kryetarit, me tri dekoratat e heroit t popullit. Vetm e prditshmja kosovare Rilindja kishte botuar nj fotografi krejt ndryshe nga ajo n t prditshmet e tjera jugosllave: nn mbititullin Vdiq shoku Tito - Jeton vepra qndronte nj portret i rrall i Titos, i viteve t fundit t jets s tij, me syze t errta q slejonin t shihej nga e kishte drejtuar shikimin. Gazetat vendase botuan edhe hartn e globit toksor nga mund t shihej se vetm pak shtete nuk kishin drguar prfaqsuesit e vet n varrimin e Titos. Ndr ato pak shtete ishte edhe Shqipria. Ajo Shqipri, e cila pr shum dekada mbeti ndrr dhe shpres e vetme pr shqiptart ktej kufirit, e cila n t vrtet emrin e Kosovs e kishte fshir edhe nga librat shkollor, e lre m nga kalendari i saj politik. Prderisa shtypi botror shtronte dilemat ka do t ndodhte me Jugosllavin pas vdekjes s Titos, gazetat vendase qysh n kryetitujt theksonin se vendi do t ec rrugs s ides titiste, dhe se ideja e udhheqsit t vdekur do ta mbaj gjall federatn e kredhur n dhembje nga humbja e prijsit, q mbase ishte komunist, por jetoi si mbret i vrtet. Prishtina e atyre ditve nuk u ngjante kryeqendrave t tjera t federats Jugosllave: m shum se dhembja, 92
KIM MEHMETI

kosovart i kishte kapluar hutesa: si do t bhej m tej? Shqiptart q moti kishin zbritur npr nnt shkallt e mbijetess n rrethana nga m t pamundurat. Tanim ishin lshuar n rrafshin ku duhej t dilej nga ndrrat, duhej t prballeshin me realitetin e vrazhd t mbetur pa mjeshtrin e baraspeshs pa Titon, mes aspirats shqiptare q Kosova t jet subjekt i barabart me republikat e tjera t Federats dhe orvatjet serbe q ajo t mbetej protektorat i saj. Shqiptart duhej t prballnin vuajtjet me ambiciet, t matnin sa jan t gatshm pr nj fillim t ri, teksa t rinjt e ktij populli duhej t rikujtojn llulln e gjyshit prej nga tymonte nj e kaluar shekullore e jetuar n sundimin serb, dhe niprit e shkolluar t masnin sakt boshtin kurrizor me guximin pr t br realitet ndrrn e gjyshit pr nj Kosov q do tu takonte kosovarve. Ishte e pamundur q kosovart e ditve kur Jugosllavia mbante zi pr kryetarin e saj, t mos e ndienin se tani do t vinte koha kur qart do t bhej e dukshme se jetonin n nj autonomi nga e cila ishin t paknaqur, edhe ata, edhe serbt. Pr shqiptart ajo ishte e pamjaftueshme, ndrsa pr serbt Kosova ishte djepi q mbante gjall mitin se Serbia shtrihet deri atje ku ka arritur granata e ushtrive pushtuese serbe dhe, nse mbeteshin pa Kosovn, duhej t dalin nga shtrati i ngroht i mitologjis, q i vetgnjente se jan popull hyjnor, i cili q moti i kishte ndrprer lidhjet komunikuese me realitetin ku shqiptart kishin harxhuar kohn e ndrrave t kota. Duke e ditur se tani do t duhej t dshmonin se jan popull me vetdije t qart kombtare, se nuk jan m ata t dikurshmit, fatin e t cilve duhej ta prcaktojn komitetet qendrore t Tirans dhe Beogradit, kosovart e vitit 1980 rikujtonin vizitn e fundit t Titos n Prishtin,
KSHTU ECN NJERIU

93

ku ai kishte akuzuar udhheqsit e Autonomis Socialiste se nuk jan mjaft syelt n mbrojtjen e Federats s popujve t vllazruar nga nacionalizmi shqiptar. Titoja, si askush tjetr, e dinte se Kosova ishte hap i mbetur n ajr, nj ndr pamundsit e tij q njkohsisht t knaqte edhe krkesat e shqiptarve edhe t neutralizonte ambiciet serbe q Kosova t mbetej syri mitik i ktij populli. Ska qen larg t pamundurs q Titoja t kishte dgjuar edhe pr at q flitej hapur npr ajtoret ku shqiptart informoheshin pr at q nuk e botonin gazetat: gjat rrugtimit t Stafets s fundit npr Kosov - me t ciln do vit n mnyr solemne, rinia jugosllave i uronte ditlindjen kryetarit t shtetit, duke e bartur at dor m dor, duke e shtitur npr gjith qendrat e Jugosllavis, q m 25 maj t arrinte n Beograd - t rinjt kosovar e kishin hedhur n disa ara t mbjella me misr. Kjo mund t mos ishte e vrtet, por edhe si trill, shpjegonte disponimin e sakt t rinis shqiptare t Kosovs, gj t ciln do ta vrtetoj pranvera e vitit 1981. Mars-prilli i vitit 1981 mbajn shenjn e demonstratave, t cilat i filloi rinia kosovare, por q shpejt morn prmasat e revolts gjithpopullore. Ky vit do t bart jehonn e zrit t ngulfatur me shekuj t nj populli, zrin e kosovarve, t cilt q moti ishin zgjuar dhe e kishin kuptuar padrejtsin historike q u ishte br. Por mbase u duhej koh q ti hapnin t nnt rrugt q u mundsonin t komunikojn me vetveten dhe me botn. Jo rastsisht, ai z jehoi bindshm pas shum dekadave heshtjeje, dhe jo rastsisht u dgjua n koh kur Prishtina ishte br qendr universitare dhe Piemont kulturor e arsimor pr shqiptart e Jugosllavis. Ai z jehoi kur ishte sforcuar boshti kurrizor intelektual i shqiptarve nga kjo 94
KIM MEHMETI

an e kufirit. Dhe gjithnj jo rastsisht, revolta studentore shprtheu n hapsirat e Universitetit t Prishtins, pr t prfshir thuaj gjith shtresat e popullats kosovare. Sepse aty, n at universitet, gatuhej brumi atdhetar q do t mund t bartte mbi shpin barrn e ardhmris s popullit t vet. E at brum e ngjishnin intelektual q e dinin se n Jugosllavin e Titos, shqiptart ndiheshin si fmij bonjak, q dhunshm i kishin ndar nga prindrit, fmij t cilit t tjert donin tia prcaktonin edhe lojn edhe hapsirn ku mund t lozte. Edhe shtrngimet, mosdhnien e liris, ia shpjegonin si kujdes bamirs i vllait t madh, i cili kinse ndihmonte rritjen e tij, q a thua kishte pr qllim prgjithmon t mbetej adoleshent. N mesin e atyre q prgatisnin gjeneratat e reja pr kohn e re, t atyre q forcuan boshtin atdhetar t gjeneratave q do t korrigjonin gabimet e vjetra, ishte edhe prof. Ali Aliu. N universitetin e Prishtins ai erdhi t ligjroj Teorin e Letrsis. N Katedrn e Albanologjis, si edhe shumica e profesorve t athershm shqiptar n Prishtin, u msonin t rinjve edhe alfabetin e atdhetaris. Rinis shqiptare ia shpjegonin shenjat e torturs shekullore serbe dhe t kolonizimin serbo-malazez t Kosovs. Ska dyshim se demonstratat e vitit 1981 ishin t papritura pr t gjith. Ato filluan me 11 mars dhe s shpejti prfshin t gjitha shtresat e popullit shqiptar. Atyre nuk iu bashkngjitn vetm elitat politike dhe ato intelektuale. Nga 11 deri n 26 marsi, kur shprthyen demonstratat e dyta t studentve, t gjith kishin koh t dalin nga hutesa, por edhe ksaj radhe elitat intelektuale nuk iu bashkngjitn revolts gjithpopullore. Prderisa
KSHTU ECN NJERIU

95

intelektualt shqiptar n heshtje prcillnin ngjarjet dhe shihnin sesi m 1 prill u gjakos rinia shqiptare, Beogradi e kishte kuptuar se kto protesta ishin mundsi e mir q njher e prgjithmon ti spastronin llogarit me shqiptart. Revolta gjithpopullore ishte shenj edhe pr karrieristt shqiptar q t pastronin llogarit dhe ta largonin nga skena politike lobin e kuq gjakovar q gjat dekadave t kaluara kishte thurur rrjetn e vet burokratike npr organet m t larta t Autonomis, si dhe n ato republikane dhe federative. Ky klan nuk vendoste vetm pr rirreshtimin e elitave politike, por edhe pr strukturimin e tr burokracis institucionale dhe elitave krijuese. E ku, ku ishin intelektualt, ku ishin profesort e universitetit gjat protestave t marsit dhe prillit t vitit 1981? Mos vall n kto protesta doln vetm ata q skishin t humbnin? Kur shpjegon mospjesmarrjen e inteligjencis shqiptare n kto demonstrata, n librin e tij Vite t humbura, Mehmet Kraja shkruan: Duke qen nj inteligjenci autonomiste dhe e institucionalizuar, ajo ishte formuar dhe ende mbahej fort nn kontrollin e ashpr t pushtetit. Njsoj si burokracia politike, mbas s cils mbahej, ajo me koh ishte distancuar nga populli dhe kishte krijuar klane t vogla e t mbyllura, q prfshiheshin n klanin e madh t nj elite superstrukturore... Nga ana tjetr, ajo ishte e shnjuar saktsisht nga pushteti, dhe veprimi i saj i fsheht ishte krejt i pamundur, njsoj si ishte e pamundur przierja me turmn e diferencuar qart nga niveli social. Se ku qndronte Ali Aliu n kt vit, nuk sht e vshtir t qartsohet: ishte i zn nga kthetrat e dosjes s vet t pasur policore, ku ishte e shnuar do lvizje e tij, ku nga dita 96
KIM MEHMETI

n dit shtoheshin t dhnat pr veprimtarin e tij armiqsore. Nga pozita e nj armiku t verifikuar si i till qysh n vitet studentore, Ali Aliu edhe nuk mund t bnte asgj m shum prpos rrmujn e popullit q mbushte rrugt e Prishtins ta ndiqte nga dritarja e kabinetit t tij. Mbase edhe duke e ditur m mir se dokush tjetr se kjo ishte gjenerata q jetsonte ndrrn e gjenerats s tij, plotsisht i vetdijshm se kjo ishte dika q medoemos nj dit do t ndodhte, se kjo protest gjithpopullore ishte vetm fundi i zbritjes npr nnt shkallt e durimit dhe nj ngjitje e re drejt nj rruge, t ciln asokohe askush nuk e dinte se ku do e onte Kosovn. Ai shum shpejt e kuptoi domethnie kishin ato protesta, gj q do ta dshmojn ngjarjet e mvonshme, t cilat nuk do t prcaktojn vetm fatin e Kosovs, por edhe at t Federats Jugosllave. Prderisa elita politike dhe intelektuale kosovare dukej se mbeti jasht kolonave gjithpopullore, qarqet politike dhe intelektuale t Beogradit shpejt e morn veten dhe e dinin se ku ishte vatra q ndezi zjarrin e revolts rinore shqiptare. Andaj edhe ngutazi goditn Universitetin e Prishtins, institucionet kulturore dhe shkencore t Kosovs, duke i shpallur si fole t irredentizmit dhe nacionalizmit shqiptar. Me kt treguan hapur se cilt i mbanin si armiq m t mdhenj, se pikrisht intelektualt shqiptar q asokohe nuk ishin mes demonstrantve, pikrisht ata kishin ngjeshur brumin q i printe revolts popullore. Beogradi e lexoi qart orn politike q trokiti n kalendarin e Jugosllavis dhe ngutshm u angazhua t kompletonte aleancn antishqiptare me qendrat e tjera jugosllave. Kuptohet, duke u kujdesur q kolonat antishqiptare t ken sa m shum politikan shqiptar,
KSHTU ECN NJERIU

97

me ka do t mund t mbulohej qllimi kryesor: njher e prgjithmon shqiptarve tu thyhej boshti kurrizor, e Kosova t bhej provinc plotsisht e kontrolluar nga serbt. T bhej ajo q ishte para shpalljes s kushtetuts s vitit 1974. Andaj edhe mobilizuan mediat, institucionet shtetrore, shkencore e kulturore, u rirreshtuan t gjith q mund t ndihmonin q lufta t fitohej me sa m pak beteja. Q Kosova t gjunjzohej sa m shpejt, pa e kuptuar askush se ka kishte ndodhur n at Krahin Socialiste. Mbase kjo ngutje dhe ky vetbesim se fitoren e kishin t garantuar, i verboi sa t mos shihnin se shpalosn urrejtjen shekullore ndaj tr nj populli, sa t mos vrejn se urrejtja e paprmbajtur e tyre, e ngulfatur me vite, n t vrtet e harxhoi edhe at pak besim tek optimistt m t mdhenj shqiptar se mund t kishin ardhmri n Jugosllavin e mbetur pa Titon. Qarqet serbe e dinin se arma m e fort e shqiptarve ishte arsimimi, se kjo arm pamundsonte realizimin e elaborateve t ngjashm me ato t ubrilloviqit pr shfarosjen e shqiptarve nga trojet jugosllave, prandaj edhe sulmuan institucionet arsimore dhe kulturore. E dinin se beteja antishqiptare nuk do t ishte e frytshme, nse nuk arrinin t njollosnin institucionet arsimore, shkencore dhe kulturore t shqiptarve n trsi dhe veanrisht shtresat intelektuale t ktij populli. Madje kt, jo vetm nga kjo an e kufirit, por n trsi. Kshtu q filloi beteja mediatike pr shtypjen q kinse shqiptart u bnin serbve, dhe pr intelektualt shqiptar q gjumin e bnin n shtratin politik t Jugosllavis, por shihnin ndrra me Tiran. Prandaj, vitet tetdhjet mund t emrohen si dekada e nj torture psikike mbi popullatn shqiptare, e cila mori prmasat e nj mendurie kolektive t qarqeve politike 98
KIM MEHMETI

dhe kulturore t Beogradit. Deri ku shkonte kjo menduri antishqiptare, m s miri dshmon rasti nga i cili do t ndihej i prbuzur do popull, por jo edhe serbt ai i Martinoviit. Bhet fjal pr nj homoseksual, t cilit i thyhet shishja n anus gjat masturbimit. Tr kt ngjarje, mediat serbe e ngritn n rrafshin e tragjedis kombtare, duke i shpallur shqiptart si dhunues. Edhe pse mjekt dhan shpjegime se bhet fjal pr nj t smur, intelektualt serb e ngritn Martrinoviin n rrafshin e heroit kombtar. Pr t shkruajtn libra e incizuan filma dokumentar. Me ka u dshmua se prapanica e Martinoviit n t vrtet ishte fytyra e vrtet e elitave intelektuale t Beogradit q, t verbuara nga urrejtja kundr shqiptarve, nuk vrenin se masturbimi q bnin, do t prfundonte me nj njoll t pashlyeshme mbi fytyrn e popullin serb. Do t onte kjo drejt nj ekstaze kolektive, e cila serbt do ti katandis drejt nj vetshkatrrimi t papar gjat historikut t Ballkanit. Revolta shqiptare e vitit 1981 do t shnoj fillimin e shkatrrimit t Jugosllavis s Titos dhe njkohsisht edhe rrnimin e nj ideologjie me prmasa globale - asaj komuniste. Demonstratat e vitit 1981 ishin ajo furtun e papritur q do ta ngrej hirin mbi prushin e urrejtjeve historike mes popujve q prbnin federatn Jugosllave, dhe do t hap portn pr grindjen disadekadshe mes popujve jugosllav, grindje q do t prfundoj me disa luftra dhe me shprbrjen e shtetit t Titos. Kjo shprbrje, q do t filloj me shkputjen e Sllovenis, me luftn n Kroaci dhe Bosnj, do t marr fund vetm me luftn e vitit 1999 n Kosov. Por, para se malet e Kosovs t mbushen me t rinjt e armatosur shqiptar, Prishtina duhej ti fitoj betejat q ia kishin borxh
KSHTU ECN NJERIU

99

intelektualt. Kshtu q n vitet tetdhjet, kosovart do t duhet t jepnin provimin se sa t fort e kishin boshtin kurrizor intelektualt, t cilve u ra n hise ti kundrviheshin nj makinerie antishqiptare serbe t udhhequr nga Akademia e Shkencave dhe Arteve t Serbis dhe e prkrahur nga i tr potenciali medial dhe kulturor. Kshtu, politiks serbe i prinin puntorit e gnjeshtrave, q ai popull i kishte ndrtuar me shekuj dhe i prdorte si arm t forta q t hesht t vrtetn pr pozitn e shqiptarve n Jugosllavin e Titos. Fushatat q Kosovs ti merreshin edhe ato pak t drejta q iu dhan me kushtetutn e 1974-s, n njfar mnyre, shnojn periudhn m t ndrlikuar t historis s Kosovs. Vitet e fundit t dekads s tetdhjet t shekullit t njzet, do t jen ato vendimtaret q do t prcaktojn rrugn e mtutjeshme t shqiptarve t Jugosllavis, sepse jan vitet kur jehoi zri i intelektualve shqiptar. Pr qarqet e Beogradit, ai z ishte njsoj trondits sa edhe britmat e demonstruesve t vitit 1981, sepse ata nuk ishin msuar q dikush tu kundrvihej. Kur Serbia bri hapin prfundimtar, pr t shpartalluar Autonomin e Kosovs, u dgjua zri i koordinuar, i pritur gjat, i intelektualve shqiptar: me 21 shkurt t vitit 1989, u publikua apeli i ashtuquajtur Apel 215 t cilin e kishin nnshkruar 215 intelektual kosovar, q e tronditi tr Jugosllavin e athershme. Nnshkruesit e ktij apeli viheshin n mbrojtje t Autonomis s Kosovs. Kt apel ata ia drejtonin opinionit vendas dhe atij ndrkombtar, por si duket do gj kishte marr fund: skishte mbetur kok e kthjellt q mund t dgjonte zrin e arsyes. At z nuk e dgjuan as viktimat e mvonshme t Millosheviqit, si pr shembull, kroatt dhe boshnjakt. Mbase ata kishin 100
KIM MEHMETI

harruar rrfimin pr frikacakun q dgjonte trokamat e fashistve n dyert e fqinjve dhe nuk ndrmori asgj, gjer nj dit kur t njjtit trokitn edhe n dern e tij, por tashm nuk kishte kush ta dgjonte, e lre m ti ndihmonte. Shpejt, n Kosov u shpall gjendja e jashtzakonshme, e institucionet serbe kremtuan ndryshimet e kushtetuts republikane dhe ato t Kosovs, sipas t cilave ndryshime Serbia i bashkoi tri pjest e saj, bashkim q do ta oj drejt rrugs q e shpuri aty ku ndodhet sot e mbetur jo vetm pa Kosovn, e cila edhe kurr nuk i ka takuar, por edhe pa syrin e dyt n kok, Malin e Zi. Ata q nnshkruan Apelin 215, n t vrtet kishin nnshkruar fatin e vet si armiq t prbetuar t Jugosllavis. Kishin vn edhe shenjat e para se nga do t onte rruga e mtutjeshme e ardhmris. Ata q shprndanin prmbajtjen e Apelit, duke krkuar prkrahs q do t ngrinin zrin kundr menduris shoviniste serbe, e dinin se asokohe, nj veprimtari e till, mund ti kushtonte m s paku disa vite burg. Puna e mtutjeshme rreth shprndarjes s Apelit shkoi sipas ndarjes e kryerjes s zellshme t detyrave: Ramiz Kelmendi n Shkolln e Lart Pedagogjike dhe ku tia dilte, Ali Aliu dhe Masar Stavilevci n Fakultetin Filozofik, Zenun elaj n Rilindje - dshmon nj ndr nnshkruesit dhe shprndarsit e Apelit, Zekerija Cana n librin e tij Apeli 215 i intelektualve shqiptar. Duke mos harruar t shnoj edhe astin e vnies s nnshkrimeve, edhe at, sipas ksaj radhe: Ali Aliu, Ramiz Kelmendi, un (Zekerija Cana n kllapa imja), Gazmend Zajmi dhe Rexhep Qosja. Me ka, Ali Aliu vazhdon t qndroj n krye t kolonave q prcaktojn fatin e popullit, dhe do t
KSHTU ECN NJERIU

101

ec rrugs s cils ishte nisur qysh si student n Beogradit. Ai do t vazhdoj tu qndroj besnik bindjeve t veta se asgj nuk vlen, as dhuntit krijuese, as ato njerzore, nse n astin e duhur t gjitha ato q i posedon, nuk i flijon n tempullin e atdhetaris, gj q e kishte dshmuar qysh me shkrimet e guximshme n Shkup, si dhe me paraqitjet e tjera publike. Gj t ciln e kishte dshmuar edhe gjat takimit t shkrimtarve serb me ata shqiptar, n Beograd. N bisedat serbo-shqiptare, t inicuar nga Shoqata e Shkrimtarve t Serbis, mbajtur n vitin 1988 n Beograd, foli edhe Millan Komneniqi, i cili fjaln e vet e filloi me nj t vrtet, t ciln t gjith e dinin, por nuk e thonin hapur: Zotrinj, jemi n luft! Kur e dim kt, ather pse e fshehim? U shpall ose nuk u shpall lufta, kjo sht vetm pun forme. Shkrimtart shqiptar q merrnin pjes n kt takim, e t cilt duhej t flisnin pr Serbt dhe shqiptart n Jugosllavin sot, mund edhe mos ta ken pritur q dikush ta thot kaq zshm t vrtetn q ata e dinin qmoti, por qndrimi i tyre n kt takim u bri t ditur qarqeve t Beogradit se lufta q kishte filluar para shum shekujve, ksaj radhe do t ishte e ashpr, se shqiptart nuk ishin m ata t kohs s Esad Pashs. Kto do tua dshmojn t gjith t ardhurit nga Prishtina. Mjetet e informimit n Beograd me pish i krkojn ata intelektual shqiptar, t cilt, duke sulmuar t ashtuquajturin botkuptim albanologjik, n t vrtet prpiqen t diskreditojn studimet albanologjike dhe, nprmjet tyre, krijuesit m t merituar shqiptar. E pse? Me qllim q brenda studimeve shqiptare dhe inteligjencis shqiptare, nn maskn e vetdijes kritike, pa t ciln ato kurr skan qen, t nxitet fryma policore, e cila edhe ashtu i ka sjell mjaft dm albanologjis dhe 102
KIM MEHMETI

mjaft vuajtje inteligjencies shqiptare., do t theksoj Rexhep Qosja n kt takim. Ndrkaq Ibrahim Rugova do t bj me dije se fatin e Kosovs duhet ta marrin n dor popujt q jetojn aty, n mnyr q autonomia t pasurohet edhe m shum, q t lirohet potenciali njerzor, i cili sht i bllokuar plot shtat vite, q t lirohen njerzit e dnuar e q praktika gjyqsore t harmonizohet me at Jugosllave dhe t garantohet e drejta e puns dhe e shkollimit. Historia nuk sht vetm e kaluar, vetm ajo q ka ndodhur. Histori sht edhe e tanishmja, edhe e ardhmja. Ajo q po ndodh dhe ajo q mund t ndodh. Dhe ajo nuk ndodh vet, ajo nuk mund t ndodh pa ne. E kaluara nuk ka ndodhur vetm q t mos harrohet, por edhe q t mos prsritet. do t thot Azem Shkreli n kt takim serbo-shqiptar. Por pala serbe njihte dhe pranonte vetm historin e vet, e cila m shum ishte e lagur nga mjegulla e mitologjis, sesa nga e vrteta. Pala serbe n kt takim do t dgjoj edhe fjalt e Ali Aliut. Ai do tu tregoj kolegve serb se shqiptart q moti e kishin kuptuar qllimin dhe trukun serb, dhe do t thot: Sartri ka diktuar trukun dhelparak t Stalinit: ai nxirrte ligje me pretendime jasht do mundsie reale n mnyr q m pastaj, duke qen i sigurt n mosrespektimin e tyre, i ka ln vetes gjithmon mundsin e hapur pr ndshkimin e kundrshtarve. Pozicioni i shqiptarve n Jugosllavi sht i ngjashm me pozicionin e kundrshtarve t menduar ksisoj. Meq ata jan deklaruar t rrezikshm, sikurse edhe historia e tyre, vlerat kulturore e shpirtrore, letrsia, folklori, melodit, etj. dhe meq sht ngritur Muri kinez midis shqiptarve n Jugosllavi dhe atyre n vendin am, a nuk sht vall i pamundur dnimi i do shqiptari q do t lexoj ose dshiron t dgjoj melodin burimore?.
KSHTU ECN NJERIU

103

Nse Komneniqi tha hapur se lufta serbo-shqiptare kishte filluar, Ali Aliu pa prdorur dorashka, n mes t Beogradit, u kumtoi serbve se q moti e kishte t qart se nuk bhej fjal pr fillimin e ndonj lufte, por pr vazhdimin e lufts shekullore t serbve kundr do gjje q ka parashtesn shqiptare. Dhe, duke e ditur se boshti kurrizor i shqiptarve q jetonin jasht mmdheut do t mbrohej apo do t thyhej n Kosov, ai nuk harron edhe at q ndodhte me shqiptart n trojet e tjera shqiptare. Andaj, n fjaln e vet do t sjell shembullin e situats mjeruese n sfern e arsimit t shqiptarve t Maqedonis, duke thn: Nga 400 nxns q jan regjistruar dhe prjashtuar nga shkollat e mesme t Kumanovs, 250 sosh jan regjistruar n Kosov, kurse pr t tjert nuk dihet se ku jan tretur. Kolegve serb Ali Aliu do tu dshmoj se shqiptart tashm e kishin kuptuar ku donte t onte puntoria serbe e gnjeshtrave dhe, duke dashur tua dshmoj keqprdorimin e monopolit informativ q mbante n duar dhe e kontrollonte Beogradi, Ali Aliu do tua rikujtoj kolegve t vet serb rastin e Martinoviqit. T marrim tashti rastin e Martinoviqit. Nuk bri pun kurrfar raporti profesional pr shkakun e lndimit t tij dhe t gjith ksaj ngjarjeje. E vrteta sht se edhe smundja duhej t prfshihej n kt fushat antishqiptare. Prandaj at e ngritn n shkalln e shenjtit, q duke e degraduar n kt rast deri n fund, hyri n libra, fotografi dhe akademi, kurse kto dit edhe n film!. N t vrtet, rasti i Martinoviqit ishte vendosur aty ku e kishte vendin: n ballinn e nj politike perverse dhe homoseksuale, t cils i prinin edhe elitat kulturore t Serbis, elita t cilat i irritonte do e arrir shqiptare. Kshtu q ishin t gatshme t prkrahnin edhe veprime 104
KIM MEHMETI

q i takonin shekullit t nntmbdhjet: ti privojn shqiptart nga do vler e tyre duke i hequr nga bibliotekat e shkollave edhe librat e shkrimtarve t shquar, si ato t Ismail Kadares, Dritro Agollit..., brjen e listave t kngve t ndaluara. Kjo betej n Maqedoni kishte marr prmasa monstruoze me t ashtuquajturat paralele etnikisht t prziera npr shkollat e mesme, me ka thuajse u mbylln gjith shkollat n gjuhn amtare. Prderisa Kosova vlonte, shqiptart e Maqedonis jetonin pjesn e tmerrit t vet. Aq m keq, q moti kishin mbetur pa elitat kulturore, t cilat pas vitit 1974 kishin shtegtuar n Kosov, ku mundnin t frymonin m lirshm. N vitet tetdhjet shqiptart e Maqedonis vuanin burgje edhe thjesht me shkakun se fmijn donin ta quanin Ilir, apo pse dgjonin kng patriotike popullore. Ata bheshin viktima t keqtrajtimeve policore vetm pse nuk prkrahnin aksionin komunist pr prishjen e mureve rreth shtpive t tyre. N t vrtet, te shqiptart e Maqedonis, politika serbe provonte at q dshironte ta zbatoj n Kosov. Shkupi, si filial i dgjueshm politik i Serbis, printe n luftn kundr nacionalizmit dhe irredentizmit shqiptar. Komunistt maqedonas u bn m serb se serbt. Nuk ngurronin q edhe varrimet e dasmat e shqiptarve ti prdornin pr diferencimin e tyre n t ndershm dhe armiq. T gjetur n nj situat t till, shqiptart e Maqedonis e mbanin shikimin kah Prishtina, e cila si nn e mir, kurr nuk i harroi. Zrat q vinin nga Prishtina, e q shprehnin revoltn pr at q ndodhte edhe me shqiptart e Maqedonis, edhe m shum i trbonte komunistt maqedonas. Ali Aliu ishte nj nga ata q kurr nuk harroi nga e kishte nisur rrugn dhe ecjen e vet jetsore. Ai e
KSHTU ECN NJERIU

105

dinte se kishin ardhur koh kur shqiptart duhej t vepronin si nj, t mos lejonin ti pranin. I till do t mbetet edhe pas betejave gjat viteve tetdhjet dhe nntdhjet, t cilave edhe u printe. I till do t mbetet edhe pas shprbrjes s Jugosllavis, nga e cila do t shkputet edhe Maqedonia ku ai kishte familjart e vet, ku kishte ln lojrat fmijrore, mbase tia ruante freskia e liqenit t Presps. Do t shkputej Maqedonia e fmijris s tij, ajo q shrbeu si der kalimtare pr shqiptart q shprnguleshin n Turqi, Maqedonia e rinis s tij kur shqiptart nuk kishin ku t shkolloheshin n gjuhn amtare, Maqedonia e viteve t pjekuris intelektuale, e cila nuk ishte e gatshme t dgjoj t vrtetat q ai i shpaloste lidhur me pozitn e shqiptarve. Ajo Maqedoni, q kurr nuk e duroi Aliun dhe e detyroi t shprngulej n Prishtin. Edhe Maqedonia e mvonshme, ajo e viteve t dekads s par t shekullit t njzetenj, do t jet nj kreatur e uditshme shtetrore, e cila nuk do t dshiroj t dgjoj zrin e Ali Aliut, i cili hapur thoshte se ky shtet nuk mund t ndrtohet vetm sipas dshirs s etnitetit maqedonas. Zrin e tij publik nuk do t duan ta dgjojn as disa kryesues t partive shqiptare, t cilt pr hir t prfitimeve personale, harruan popullin. Dhe t cilve aspak nuk u pengonte se Maqedonia tani e pavarur, m shum se cilado republik tjetr, kishte trashguar kodin gjenetik t politiks serbe antishqiptare dhe t mms Jugosllavi nga e cila lindi. Si e till, Maqedonia e shpalli pavarsin duke mos respektuar vullnetin politik t shqiptarve, dhe i vuri vetes vetm emblemn e etnitetit maqedonas. Si e till, Maqedonia mbeti nj shoqri ku m s miri shihej sa t shtrenjta jan improvizimet politike, zgjidhjet gjysmake 106
KIM MEHMETI

t problemeve ndretnike dhe sa vshtir sht t ndrtosh shtet t vogl n koht e vrapit marramends t ors botrore. Si e till, Maqedonia do t mbetej e shnuar n hartat botrore si nj pik e zez dhe e vogl, e cila mbulonte vizionet e mdha e t kundrta t shqiptarve dhe t maqedonasve etnik. Vizione, q kishin t bjn pr t njjtin shtet, e q her pas here, prplaseshin ndrmjet veti. Ato prplasje u rikujtonin faktorve politik vendor e t huaj t gjitha improvizimet nga e kaluara, t gjitha zgjidhjet sezonale q kishin pr qllime t prkohshme, sa t kalohej lumi i derdhur ndretnik, e pastaj t ndrtohej ura. Ali Aliu e dinte se kur bhej fjal pr vizionet politike, ato ose rrshqasin mbi tok dhe ngadal bhen realitet, ose fluturojn e bhen er dhe mjegull. do gj varet nga iluzionistt: nga ajo nse ata qndrojn me kmb n tok, apo flatrojn n qiellin e andrallave t kota. Andaj edhe ky shtet - si edhe shum shtete t tjera n hapsirat e Ballkanit jetonte me iluzionin se nj dit do t bhet pjes e Evrops s bashkuar, dhe ngushllohej me bindjen se kto do tia mundsonte pozita e rndsishme gjeostrategjike. Apo, thn ndryshe, se do t mbijetonte fal asaj se i ngjante nj are mbi t cilt kishin pretendime shum pronar, por t cilt nuk posedonin tapi pr t dshmuar pronsin. Ndrkoh, thuajse t gjith harronin se, kqyrur nga kndi i lojrave globale, pesha gjeostrategjike e Maqedonis ishte m e leht se ajo e tubacionit t naftsjellsit AMBO, i cili mbase ndonjher edhe do t ndrtohet n kt pjes t Ballkanit. Maqedonia e pavarur i ngjante nj shoqrie pa fizionomi t qart shtetrore. Ajo n t vrtet shprehte vizionet e mjegullta t etnitetit maqedonas, t cilat
KSHTU ECN NJERIU

107

mbshteteshin mbi bindjen se nuk sht e leht t ndrtosh shtet t prbashkt me shqiptart, t cilt nuk i ngin asgj, dhe se prtej ndrrs s mjegullt t shqiptarve, do t vij dita kur t gjitha shqiprit do ti bashkoj Brukseli. Mbase konceptet politike t Maqedonis s viteve nntdhjet dhe t dekads s par t mileniumit t tret, m s miri i shprehte paprcaktueshmria e veprimit politik t disa udhheqsve partiak shqiptar, t cilt her rrisnin namin e vet me nacionalizmin e ashpr dhe atdhetarin e prmasave rilindse, e her me multietnicizm t prafrt me kozmopolitizmin q do e plqente cilido neokomunist i bots, e lre m demokratt e etnitetit maqedonas. Portreti shtetror i Maqedonis, mbeti i mbuluar edhe nga mjegulla e paqartsive t etnitetit maqedonas nse jan vllezr t sllavve t jugut, apo niprit e Aleksandrit, si filloi t propagandohet pas zhbrjes s Jugosllavis. Ky portret mbeti i paqart edhe fal ambicieve politike t shqiptarve, t cilat ishin t menaxhuara nga prijsit partiak, t cilt derisa ishin n opozit, i prkuleshin vetm shqiponjs dykrenore dhe flisnin vetm shqip, e kur vinin n pushtet, puthnin cilindo flamur t partis maqedonase q i bnte pjes t koalicionit qeveritar, dhe prdornin aforizma serbe pr t shpjeguar qllimet partiake. N nj Maqedoni t till, do gj mbetej e pathn deri n fund. E till do t mbetej edhe Marrveshja e Ohrit, e cila duhej t jet gurthemel m i fort i harmonis ndretnike. Gurthemel, i cili mbase u humb gjat prkthimit t ksaj marrveshje t shkruar anglisht, t ciln njsoj duhej ta kuptonin edhe maqedonasit etnik, edhe shqiptart, por e prkthyer me alfabetin cirilik dhe latin, ajo nuk kishte t njjtn domethnie. Mbase edhe 108
KIM MEHMETI

pr shkak t prkthimit t dyfisht, Marrveshja e Ohrit u shfaq gurthemel i dobt pr t mbajtur mbi vete vizionet e etnitetit maqedonas, t cilt edhe m tej do t ndrrojn t mbeten pronar t vetm t shtpis, me shqiptart qiraxhinj t zhurmshm n t. Pra, ende pa kaluar pes vite nga nnshkrimi i saj, Marrveshja e Ohrit u tregua si korniz jo e prshtatshme, jo sa duhet e gjer dhe e gjat, q t mbaj pran njri-tjetrit portretet e dy etnive numerikisht m t mdha t Maqedonis at t etnitetit maqedonas dhe at t shqiptarve t ktushm. Se Marrveshja e Ohrit ishte e gozhduar me ambicie t mdha, por pa ia prcaktuar madhsin e duhur, u dshmua gjat mosmarrveshjeve t vitit 2006, n procesin e formimit t koalicionit qeveritar, kur mandatari nuk prfilli vullnetin politik t shumics shqiptare q kishin votuar pr Bashkim Demokratik pr Integrim, t Ali Ahmetit dhe, duke prdorur metodn demokratike, t ciln nuk ia pengonte as kushtetuta e as ligji, mandatari i qeveris, kryetari i partis VMRO-DPMNE-s, prfshiu n kabinetin e vet vllezrit e gjakut t PDSH-s. Me ka edhe nxori n siprfaqe nj mangsi t madhe t Marrveshjes s Ohrit: ajo nuk ka prcaktuar m qensoren pr shqiptart e ktushm si t mbrohet vullneti shumic politike i tyre nga mazhorizimi etnik. Kjo e detyroi Ali Ahmetin q edhe nj her t prvesh mngt dhe t filloj betejn kundr asaj q nuk i pengonte Arbr Xhaferit: t bind opinionin vendor dhe ndrkombtar se Marrveshja e Ohrit nuk vlen gj nse shqiptarve u merret e drejta q vota e tyre e lir t prcaktonte se cilt do t jen prfaqsuesit e tyre n organet m t larta shtetrore, dhe t dshmoj se lojrat me vullnetin e shumics politike t shqiptarve t
KSHTU ECN NJERIU

109

ktushm bile edhe kur jan t ndihmuara nga nj parti shqiptare kt shtet mund ta ojn vetm drejt nj marrveshje t re t Ohrit. Me ka, mbase do t pasurohej historia bashkkohore e ktij shteti, mirpo do t kalbej nga brenda edhe ajo pak forc lidhse n mes t qytetarve me prkatsi t ndryshme etnike. Kt gj, at vit zshm e shprehte edhe Ali Aliu, duke shtruar edhe pyetje direkte, drejtuar kryesuesve t Partis Demokratike Shqiptare: Cili ishte ai interes m i lart kombtar, q i shtyu t bhen pjes e qeveris s VMRO-DPMNE-s (Vnatreshna Makedonska Revolucionerna Organizacija Demokratska Partija za Makedonsko Nacionalno Edinstvo, Organizata e Brendshme Nacionale Maqedonase Partia Demokratike pr Bashkim Nacional Maqedonas), dhe t shkelnin mbi vullnetin politik t popullit q prezantonin. Por, n vend t prgjigjeve, mori ofendime nga kalemxhinjt e pafytyr, q mbase edhe harronin se i drejtoheshin njeriut, i cili tr jetn ia kishte kushtuar t ardhmes s ndritshme shqiptare. Ata nuk e kuptonin se Ali Aliu, m shum se kushdo qoft tjetr, kishte arsye t jet i paknaqur me marrveshjen e Ohrit, ngaq ai e dinte se ora e bardh historike nuk mundsonte realizim t ndrrs kombtare pr bashkim. Andaj edhe i dukej e pakuptimt q marrveshjen m shpresdhnse pr nj shtet t prbashkt, ta shkelte (edhe) nj parti shqiptare; i dukej e pabesueshme q at ta zhbnin prijsit partiak q do gj e kishin arritur duke rrahur gjoksin pr shqiptari, e duke qndruar nn flladin e flamurit me shqiponjn dykrershe. Ali Aliu e dinte se Marrveshja e Ohrit nuk shprehte vetm mosguximin politik t partive n Maqedoni q t shkojn deri n fund n gozhdimin e kornizs q do t 110
KIM MEHMETI

prcaktonte marrdhniet ndretnike shqiptaromaqedonase, por edhe hamendjen e institucioneve euroatlantike sesi t shkohet m tutje me kt shtet eksperimental, i cili duhet t arsyetonte investimin ndrkombtar se Ballkani sishte tok jopjellore pr konceptet multietnike. Sikur mos ishte kshtu, as partit politike t Maqedonis, e as institucionet ndrkombtare, nuk do t nnshkruanin marrveshje ku mungonin zgjidhjet, marrveshje, t cilat vetm naivt mund ti besonin se herdo - kurdo nuk do tu vij radha t shtrohen n tavolinn e bisedimeve. Mbase t prir nga dshira q sa m shpejt t merrte fund konflikti i 2001-shit, nnshkruesit e Marrveshjes s Ohrit nuk kishin mundur ti kushtonin rndsi edhe asaj shtjeje pa t ciln nuk mund t qndronte ndrtesa multietnike e Maqedonis zgjidhjen kushtetuese t koalicionit dyetnik qeveritar, mundsin q funksionet m t larta shtetrore t mos u takojn, gjithmon dhe t gjitha, vetm maqedonasve etnik, por t bhet e mundur n kto poste t zgjidhen edhe shqiptart. Sido q t jet, mbetet e vrteta se, njsoj si Maqedonia, edhe partit shqiptare t viteve nntdhjet e t dekads s par t shekullit njzet e nj, kurr nuk arritn t profilizohen si subjekte me koncepte t qarta politike. Mbetn duke u lvarur mes vizioneve demagogjike atdhetare t kryesuesve partiak - prderisa ishin n opozit - dhe ambicieve multietnike, kur vinin n qeveri. T till mbeten edhe votuesit shqiptar: t hutuar nga pamundsia t prcaktojn nse partit e tyre mbshteten n koncepte t qarta politike, apo veprojn si kompani private q u sjellin prfitime vetm rretheve t ngushta partiake. Dhe smund t mos vrejn se nuk ishin vetm
KSHTU ECN NJERIU

111

qarqet politike t etnitetit maqedonas ato q ndrronin dhe q kishin nostalgji pr Maqedonin para Marrveshjes s Ohrit, por kishte edhe udhheqs partiak shqiptar q me ndje kujtonin vitet kur n arn politike t Tetovs mbillnin patriotizm e atdhetari, teksa n sofrn e pushtetit n Shkup ushqeheshin me frutat q ua sillte maunokracia. Kshtu, shqiptart e Maqedonis von do e kuptojn se partia t bn shrbtor t pavler, nse nuk e din pse i beson. Shqiptart e Maqedonis, edhe pas Marrveshjes s Ohrit q shnoi fundin e konfliktit t 2001-shit, nuk ishin shum m larg se prpara nnshkrimit t ksaj marrveshjeje: ndodheshin n paradhomn e zhurmshme ku shumica e etnitetit maqedonas, e prkrahur nga analist e strateg shqiptar, zbrthente at q mund t shpjegohet, por smund t arsyetohej: mandatari ka t drejt t zgjedh cilndo parti shqiptare si pjes t koalicionit t vet qeveritar. Maqedonia mbeti e ngrthyer n kthetrat e mosmarrveshjes historike mes shqiptarve t ktushm e maqedonasve etnik. Mbase mund t ndodh q ky shtet t mbetet vetm si kreatur e vizioneve t kundrta etnike, nj shoqri t ciln nuk mund ta prcaktosh as si shtet njetnik, as si multietnik, por thjesht si shtet, i cili qndron mbi themelet e koncepteve t pathn deri n fund. Dhe si i till, ky shtet i ngjante dhe i ngjan nj sajese t uditshme t ambicieve t paqarta etnike, nj pushimoreje t prkohshme ku edhe etniteti maqedonas edhe ai shqiptar prehen dhe fshijn djerst. Thuajse bhen gati t vazhdojn grryerjen e mirfillt t themeleve mbi t cilat do t ndrtojn ardhmrin e prbashkt. Mbase edhe hamenden sesi ti pastrojn llogarit e ln anash 112
KIM MEHMETI

pas konfliktit t 2001-shit, apo ndoshta jan n pritje q dikush tu ndihmoj t kuptojn se shteti nuk ndrtohet nga inatet partiake dhe etnike, dhe se jan t mbyllur t gjitha mundsit pr konflikte ndretnike, e q kan mbetur hapur vetm dyert pr Marrveshjen numr dy t Ohrit, e cila ndoshta do t prcaktoj kufijt e kantoneve t Maqedonis. Kt mundsi duhej tua shpjegonte dikush edhe bashkpuntorve t Ali Ahmetit, t cilt t kuptonin se viti 2006 ishte nj mundsi historike pr t prcaktuar deri n fund disa zgjidhje pa t cilat kurr sdo t ket harmonizim t marrdhnieve ndretnike n Maqedoni. Duhej dikush tua shpjegonte udhheqsve partiak t BDI-s se ndodheshin para nj beteje politike, t ciln duhej ta zhvillonin duke ln anash popullin, para nj lufte, t ciln duhej ta bartin mbi supe prefektt e komunave t ksaj partie dhe kabineti i qeveris s Gruveskit. Luft mes institucioneve vendore q i kontrollonte BDI-ja dhe qeveris, e cila nuk do t shkaktonte ndasi t mtutjeshme brendashqiptare, por do tia rikujtonte Gruevskit dhe t tijve t klubit Nostalgjikt e Maqedonis s para 2001-shit, ku bnte pjes edhe Arbr Xhaferi, se shteti mund edhe t kthehej atje ku ishte para Marrveshjes s Ohrit, por vetm nse t gjith shqiptart e Maqedonis bheshin antar t PDSH-s dhe pranonin t votonin pr kandidatt e VMRODPMNE-s, ashtu si bn disa tetovar gjat zgjedhjeve parlamentare t vitit 2006, kur nj kandidat i BDI-s i humbi zgjedhjet si shkak se disa shqiptar t atjeshm mbshtetn kandidatin e VMRO-DPMNE-s. Me ka, mbase pr her t par, u promovua veprimi politik shumetnik. Ky veprim, edhe si i till, nuk shprehte aspak zhvillimin e konceptit multietnik n shtet, por dshmonte
KSHTU ECN NJERIU

113

mjerimin politik t udhheqsve partiak, t cilt kurr nuk paguajn vet kur ulen t drekojn n restorant, dhe ku ka m shum rndsi ti kushtojn vmendje madhsis s pjats apo kamerieres s bukur. N t vrtet, partit shqiptare n Maqedoni nuk e shihnin at q Ali Aliu publikisht e kishte thn qysh n vitin 1995: Qarqet politike t etnitetit maqedonas gjithmon do t duan t ndrtojn mekanizma t pushtetit q do t mbajn nn mbikqyrje dhe nn kontroll t gjitha partit politike, shoqatat kulturore, humanitare, arsimtare, t gjitha institucionet e arsimit dhe kulturs, gazetat dhe kanalet radiotelevizive t shqiptarve t Maqedonis. Dhe kt do ta arrijn me ndihmn e specialistve t rinj e t vjetr t shtjes shqiptare, si edhe me ndihmn e atdhetarve t mdhenj shqiptar q atdhetarin e kan si tull pr tu ngjitur n lartsit e pushtetit ku realizojn prfitime t mdha personale!. Vall, kt q Ali Aliu e kishte vrejtur qysh n vitet nntdhjet, nuk e shihnin prijsit partiak t Maqedonis s paskonfliktit t 2001shit? Prgjigjen e ksaj pyetje do t mund ta japin ata q do t ken mundsi t hapin dosjen komplete me mbititullin Maqedonia pas shprbrjes s Jugosllavis ku do t mund t gjejn dshmi pr saktsin e pohimeve t thna publikisht npr mediat maqedonase se shum parti t ktij shteti ndr t cilat edhe Partia Demokratike Shqiptare ishin ngjizur n kabinetet e errta policore, vetm e vetm sa t dmtonin brthamn politike t shqiptarve t Maqedonis. Kto pohime, dhe shum hamendsi t pambshtetura n fakte, do t mund ti zbardhin gjenerata, t cilat nuk do t ken ngarkesa dhe hipoteka partiake, q e din se e sotmja e do populli sht ar ku mbillet fara e ardhmris dhe se e ardhmja sht 114
KIM MEHMETI

pem prplot frute nga e cila ushqehen t gjith q jetojn t sotmen. E, fara q hidhnin partit shqiptare t Maqedonis n fillimshekullin e njzetenj, ishte far e grindjeve ndrpartiake, nj luft e pakuptimt, q dmtonte interesat e popullit. Nuk ishte nga ajo fara e mbar q do ti ndihmonte Kosovs, e cila padurueshm priste pavarsin e vet, priste kurorzimin e gjakut t derdhur rinor nga 1981-shi e deri n 1999, kur Jugosllavin e Millosheviqit e bombardonin trupat e NATO-s, duke e par se klika e tij nuk ishte nginjur me gjakun e derdhur n Kroaci e Bosnj: dshironte edhe at t rinis kosovare. Fara e mbrapsht q dmtonte popullin shqiptar ishte hedhur edhe n arn politike t Shqipris, ku prijsit partiak grindeshin si armiq t prbetuar. Edhe n Tirann e dekads s par t mileniumit t tret, vinte n shprehje politika grindavece dhe Shqipria mbetej peng e Berishs dhe Nanos, si edhe e nj elite q nuk kishte forc t pastroj arn politike nga kullosa e egr e grindjeve t pakuptimta ndrpartiake. Tirana e vitit 2005 mbase as q e dinte se Shtpia Botuese Sermebe e Shkupit, kishte botuar veprat e zgjedhura n katr vllime t Ali Aliut, sepse ajo jetonte kohn e arrogancs s vet kulturore kur mendonte se matan kufirit ka shum pak krijimtari t vlefshme, q duhet muar. E n kto libra, n t vrtet ishte prmbledhur pasuria e biblioteks kombtare, apo si do t thot prof. Alfred Ui gjat prurimit t veprs katrvllimshe n Shkup: Veprat e zgjedhura n katr vllime t Akademikut Ali Aliu, po t shprehemi prmbledhtazi, do ti quanim nj enciklopedi e plot e letrave shqiptare, nj tekst historie i letrsis shqiptare pr universitete, nj manual i teoris bashkkohore t kritiks letrare.
KSHTU ECN NJERIU

115

Dhe tingllon mir q ky prurim u b n Shkup, ashtu si veprat e zgjedhura n katr vllime t Ali Aliut q u botuan n kryeqendrn e Maqedonis. Shkupi ia kishte borxh njeriut, i cili kudo q shtegtoi, nuk harroi t drejtoj shikimin nga qyteti, t cilit thuajse ia kishin shlyer do emblem shqiptare. Qytetit q dikur, gjat shekujsh, kishte qen qendr e rezistencs dhe kulturs shqiptare. Prandaj prurimi i veprimtaris krijuese t Ali Aliut, kishte domethnien e nj vetdije t re q paralajmronte Shkupin e fillimshekullit t njzetenj, q tani kishte edhe nj komun shqiptare, udhhequr nga nj i ri, i cili kishte kuptuar ka i kishin borxh gjeneratat e reja Shkupit. Prandaj dhe ky kryetar i shkupjanve shqiptar, i quajtur Izet Mexhiti, do t jet nj ndr ata q kan m shum merita pr ardhjen e Sknderbeut n Shkup dhe ringjalljen kulturore t shqiptarve aty. Shkupi i dekads s par t shekullit t njzetenj, me asgj nuk i ngjante atij ku Aliu kishte qen nxns i shkolls s mesme, atij t viteve pesdhjet, kur npr tregjet e qytetit dominonin plisat dhe thuajse t gjitha dyqanet e artarve dhe ortarve ishin pron e shqiptarve katolik. Shkupin e athershm, kur npr lagjet shqiptare mundje gjat dimrit t blesh kungull t pjekur e t mbl si mjalti, e morn me vete kolonat e shqiptarve mysliman q u shprnguln n Anadolli ku u bn turq dhe vagont e mbushur me shqiptar katolik, q shtegtuan n Kroaci ku u shkrin dhe u bn kroat. Shkupi i rinis s Ali Aliut ishte tretur n trishtimin e atyre q shtegtonin n humbtir, por edhe n hidhrimin e shqiptarve t tjer q mbetn n vendlindje duke u mdyshur tr jetn nse kryqi a gjysmhna glltiti m shum shqiptar nga kto troje. Kryeqendra e Maqedonis 116
KIM MEHMETI

nuk kishte asnj ngjashmri me qytetin e viteve kur Ali Aliu punonte si gazetar n Flakn e vllazrimit, me at t viteve gjashtdhjet, kur paralagjet ishin prplot me kopshte q ushqenin me frute gjith shkupjant. At kryeqendr e glltiti trmeti i vers s vitit 1963, dhe e mbuloi industrializimi socialist, i cili ndrtoi fabrikat dhe hekurann e madhe, q edhe sot qndron aty pirg si nj elefant i ngordhur, t cilin ske si e nxjerr nga kafazi. Kopshtet e dikurshme t Shkupit t paratrmetit, u zhdukn nn themelet e katrorve shumkatsh ku do t strehoheshin iluzionet e proletarve t barabart. Shkupi i viteve t Maqedonis kinse demokratike, nuk ishte m as ai i viteve shtatdhjet kur pr nga numri i banorve kryeqendra e Maqedonis socialiste ishte kryeqyteti i shqiptarve (me afr 300 mij banor shqiptar), jo thjesht pse u paksua numri i tyre, por pr shkak se Tirana theksoi joshjen t bhej qytet bregdetar duke arritur deri n Durrs, ndrsa Prishtina e liruar nga thundra serbe, thuajse u bashkua n jug me Ferizajn. Shkupi i dekads s par t mileniumit t tret, nuk ishte as ai i viteve tetdhjet, kur jehonin britmat e t rinjve shqiptar q mbushnin stacionin e autobusve, teksa shkonin n Prishtin ku nna Kosov u mundsonte t studionin dhe edukoheshin shqip, pasi q Maqedonia nuk duronte alfabet tjetr prpos atij cirilik. Britmat e rinis shqiptare t Shkupit t viteve tetdhjet i heshti beteja e ashpr kundr nacionalizmit dhe irredentizmit shqiptar, kur u mbylln t gjitha institucionet arsimore n Kosov. Shkupi i kohs s grindjeve ndrpartiake shqiptare t vitit 2006 nuk i ngjante as atij t viteve nntdhjet, kur s pari her pas shum dekadave, npr kt kryeqendr fluturoi lirshm shqiponja dykrershe e shqiptarve,
KSHTU ECN NJERIU

117

njsoj si n koht kur npr lagjet e tij shtisnin kryengritsit shqiptar t Reks s Eprme (regjion n afrsi t Dibrs) q disa her me radh n kohn e Perandoris Osmane liruan Shkupin, q prap tua linin t tjerve. Shkupi i vitit 2006 ishte nj qytet pa fizionomi q vshtir ta kujtonte t kaluarn. Si edhe banort e tij, qyteti kishte stint e jets s vet, t cilat nuk prfundonin kur mbyllej nj kalendar kohor dhe fillonte shfletimi i tjetrit, por vetm at dit kur nuk kishte kush ta kujtonte. Mbase ngjashmria mes njerzve dhe qyteteve nuk prfundon ktu: njeriu q jeton n m shum vendbanime, mbetet pa tipare dalluese t grupit nga vjen, ndrsa qytetet ku shpesh ndryshon prbrja e banorve, mbetet pa fizionomi. Si kishte mbetur Shkupi i vitit 2006, kur Akademiku i par i shqiptarve t Maqedonis, Ali Aliu (antar i rregullt i Akademis s Arteve dhe Shkencave e Kosovs q nga viti 2000), u b antar i jashtm i Akademis s Arteve dhe Shkencave t Maqedonis, shtetit kryeqendra e t cilit dhe Ura e Gurit, emblem shekullore e tij, ishin ndryshuar. Kishin br, t mos i ngjante asaj t dikurshmes, disa urndrtues t rinj, n rrekje pr ta br m t bukur e m t vjetr nga ajo q e kishin ndrtuar dhe ln pas vetes Osmanllinjt. Tashm ajo i ngjante nj plaku me feste n kok, por t veshur me pantallona t arnuara sllave. Urs s Gurit q ishte kronik e sakt e kohs, ndrtuesit maqedonas t kohve t reja ia zhveshn ferexhen orientale q t jet sa m evropiane, e till si mundohej t bhet Maqedonia e pavarur, e q n fundshekullin e njzet kishte m shum se katrqind mij t papun, shtet nga ku do dit niseshin autobus me t rinj q braktisin vendlindjen. Ashtu si 118
KIM MEHMETI

mbeti shtet q n t vrtet nuk vlen hi m shum se ka dhe ofron kryeqendra e tij, ku nga provinca kan ardhur t jetojn thuajse t gjith t prkatsis etnike maqedonase, prpos atyre q jan larg jets e afr vdekjes - pleqt. Shkupi i sotm, ka shum bulevarde prplot gropa, sht qytet ku thuajse askush nuk prfill ngjyrat q ndizen dhe fiken npr semafor. Udhkryqet e ksaj kryeqendre shpesh jan gdhir t bllokuar nga protestuesit e ngjyrave t ndryshme etnike dhe partiake. N ato udhkryqe shpesh prplasen e kaluara dhe e sotmja e ktij qyteti, si dy t huaj q jetojn n t njjtin qytet, por nuk kan asgj t prbashkt mes veti. Shkupi i viteve kur Ali Aliu bn shtitjet e prditshme buz Vardarit, nuk ka asgj t prbashkt me at t dekadave t dikurshme q ka mbetur vetm npr panoramat e vjetra. Mbase vetm lumi Vardar sht ai q ndrlidh t kaluarn dhe t sotmen e ktij qyteti. Valt e lumit q buron n Vrutok (n afrsi t Gostivarit) dhe derdhet n detin Egje, jan ato q detit ia rrfejn t gjitha q kan par, q nga burimi e deri n vendin ku uji i mbl i dorzohet pushtetit t njelmsis detare. Valt e ktij lumi, te burimi i prkdhel jehona e zrit t myezinve, q vjen nga minaret e larta t Gostivarit, ndrsa para se t derdhen n det fillojn t matin kohn sipas rnies s kambanave t kishave ortodokse. Por edhe si i till, Vardari arrin t mbetet shtrat i prjetshm pr peshqit e vet. M n fund, ku sht par q lumi tia dorzoj banort e vet ujor detit! Ku sht par q peshqit e lumit t durojn ujin e njelmt t detit. Kalimthi, lumi bn edhe nj pun t veten, prej shekujsh kshtu: e ndan Shkupin n dy pjes thuajse t barabarta - n pjesn jugore q shtrihet deri n rrz t malit Vodno dhe n pjesn veriore, e cila ngadal
KSHTU ECN NJERIU

119

i afrohet kufirit me Kosovn. Apo n pjesn moderne ku jetojn banort me prkatsi etnike maqedonase dhe at me lagje pa infrastruktur urbane, ku dgjohen britmat e fmijve shqiptar, t cilt mbushin rrugt e ngushta, duke mos patur hapsir ku t shfryjn lazdranin fmijrore. Aty sht duke u ndrtuar godina e re e gjimnazit n gjuhn shqipe Zef Lush Marku, e cila me vite mbeti vetm ndrr e shqiptarve t ktushm, edhe pse lidershipt e partive shqiptare, sa her q jan mbajtur zgjedhjet lokale apo parlamentare, kishin pruruar fillimin e ndrtimit t saj me vnien solemne t gurthemelit. Mbase ndrtimi i gjimnazit shqiptar n Shkup vonohej edhe pr shkak se ndrkoh duhej t ndrtohej kryqi gjigant n maj t malit Vodno, pr t cilin u harxhuan edhe para nga taksapaguesit shqiptar dhe i cili sot shihet ngado q t hysh n Shkup. Kryq, i cili, ndoshta nuk shpreh gjithaq adhurimin ortodoks ndaj simbolit t tyre religjioz, sa bindjen e atyre q mendojn se n Maqedoni edhe malet, njsoj si edhe qielli dhe hna n t, jan me origjin ortodokse fetare. Kryq q do t shnoj kohn kur fashitet gara dekadshe mes dy prbindshave kapitalizmit dhe marksizmit, por edhe kohn kur fillon rivaliteti midis religjioneve. N historin e Shkupit do t mbeten t shnuara shum data t lavdishme dhe tragjike nga e kaluara. Sa i prket historis s Shkupit, shqiptart q jetojn n kt qytet do ti rikujtojn datat kur paraardhsit e tyre mbronin dhe lironin nj ndr kryeqendrat e kulturs dhe identitetit t tyre. Shqiptart do t rikujtojn n t ardhmen edhe dy eksodet e mdha kur ktij qyteti iu shlye shumka shqiptare dhe bindshm filloi t dominoj shenja njohse e etnitetit maqedonas: at t viteve 120
KIM MEHMETI

pesdhjet t shekullit t njzet kur u nisn kolonat pr n Anadoll e Kroaci, dhe ato t viteve nntdhjet t po ktij shekulli kur Shkupit iu zhveshn t gjitha shenjat e shqiptaris. Prderisa eksodi i par ishte i dhunshm, i nxitur nga t tjert, deshqiptarizimin e Shkupit t viteve nntdhjet e bn vet shqiptart, t cilt rrnuan edhe ato pak institucione shqiptare n kryeqendrn e Maqedonis dhe i shprnguln n Tetov. Duke qen t prir nga instinkti provincial dhe mendjemadhsia e lidershipve partiak, t cilt mbase kishin ambicie gjithpopullore e kapacitet mhallesk, t gjitha partit shqiptare zgjodhn q selit e veta ti ken n Tetov. Kshtu arritn t realizonin ndrrn sllave q Shkupi t ket sa m pak veshmbathje t kulturs dhe civilizimit shqiptar, q n kryeqendrn e Maqedonis t dominoj vetm alfabeti cirilik dhe kryqi gjigant n maj t malit Vodno. Shkupjant e dekads s par t mileniumit t tret, kan shpres se gjenerata e perfektit t komuns s airit, ajo e Izet Mexhitit, do t arrij t korrigjoj gabimet e bra n t kaluarn dhe do tia arrij t ringjall arshin e Vjetr, rrugicat e t cils vite me radh jan shkretuar. Mbase prmendorja e Sknderbeut, i cili qndron mburrshm n vijn kufitare q ndan Shkupin e shqiptarve nga i maqedonasve, do t arrij tu mundsoj shkupjanve t rinj t mos mbajn kokn kthyer nga Tetova, ku jan dy universitetet n gjuhn shqipe. Mburrshm t kalojn Urn e Gurit, t ciln gjithnj e m rrall e shkelin ata t etnitetit maqedonas. Kt ur e braktisn edhe lypsart e vegjl rom. Edhe ata e lan t shkret urn shumshekullore. Disa prej tyre u uln prpara kishave ortodokse n pjesn e Shkupit maqedonas, e t tjert para xhamive n pjesn shqiptare.
KSHTU ECN NJERIU

121

Lypsart q ende i besojn konceptit multietnik, tani jan npr udhkryqet e Shkupit ku u shtrijn dorn vozitsve n pritje tu ndizet drita e gjelbr n semafor, atyre vozitsit q thuajse nguten t arrijn aty ku jan - askund. Kryeqendra e Maqedonis e dekads s par t shekullit njzet e nj, sht m e urbanizuar se Prishtina dhe Tirana. Sepse Shkupi prfitoi nga trmeti i viteve gjashtdhjet dhe nga dekadat socialiste kur personalisht Titoja dha urdhr q ky qytet t shprehte solidaritetin jugosllav dhe botror. Rrugt e Shkupit jan m t gjera dhe me m pak gropa se ato t Tirans. Ajo q bulevardet e ktij qyteti i bn t ngjashme me tollovin e kryeqendrave fqinje, jan vozitsit nevrik, t cilt posa ulen pran drejtuesit t makinave, fillojn t shajn cilndo q u del prpara. Edhe n Shkup, si n Tiran, gjob pr gabimet gjat vozitjes paguajn ve ata q nuk kan asnj daj deputet apo figur t njohur publike. Dhe sa her q kalojn kolonat e veturave qeveritarve, pezullohet lvizja n ndonj lagje, apo bulevard. Burrshtetasit e Maqedonis e din se banort e shtetit q drejtojn nuk kan pse t nguten, se prej moti kan arritur aty nga nuk shkohet m tej n stacionin e pashpress. Vozitsit aty e din se ska pse respektohen shenjat e semaforve, por duhet tua lshosh rrugn veturave t biznesmenve, qeveritarve, parlamentarve dhe maunokratve, t cilt kan imunitet dhe mund t t shkelin e t kalojn mbi ty si mbi ndonj mace rruge q ska as Zot, as pronar: atyre skan u bjn gjyqtart e pavarur q vrtet mbajn n dor peshoret ligjore, por dnojn sipas kandarit partiak. Shkupi modern e demokratik sht letrnjoftimi i vetm i Maqedonis. N t jetojn edhe m shum se dyqind mij shqiptar. Shqiptart m t dukshm t 122
KIM MEHMETI

Shkupit jan shitsit e vegjl t cigareve n Bit-Pazar dhe katundart e vendbanimeve q rrethojn kryeqendrn e Maqedonis si nj unaz bashkshortore, e cila simbolizon pandashmrin deri n vdekje mes t fejuarve. Unaza e formuar nga fshatrat e banuar me shqiptar, ka mbetur pa gishtin e vet, se brenda qytetit ka shum shqiptar, por pak shqiptari. Shqiptaria sht mbyllur n ajtoret e tymosura ku vshtir mund t dallohen fytyrat e atyre q zhurmshm diskutojn se vall PDSH-ja, apo BDI-ja e Ali Ahmetit ka br m shum q kryeqendra e Maqedonis t jet Shkup i shqiptarve po aq sa Skopje e etnitetit Maqedonas. Kur i lodh tymi i cigareve e ngrihet tensioni nga aji i rnd turk, adhuruesit e PDSH-s, njsoj si t BDI-s, bien dakord se Vardari q ndan Shkupin n dy pjes, prej moti i ngjan lumit q ka ura, por jo kalimtar q lvizin nga bregu jugor n at verior. Shkupi i vitit 2006 nuk sht as ai i fmijris, as ai rinis s hershme t Ali Aliut. Nuk i ngjan as pjekuris s Akademikut t par t shqiptarve t Maqedonis, sepse prderisa Ali Aliu ka fizionomi t qart krijuese dhe atdhetare, Shkupi ka mbetur me hapin n ajr, pezull mbi plasaritjen q ndan t kaluarn dhe t ardhmen e ktij qyteti. Shkupi i viteve nntdhjet ishte pron e mafies ndrtimore, t cils nuk i interesonte as e kaluara, as e ardhmja e kryeqendrs s Maqedonis, por vetm fitimi nga pallatet e larta, t cilat mbinin jo vetm aty ku ishte e parapar sipas projekteve, por dokund ku themelet i grryen paraja dhe forca partiake. Andaj edhe Shkupi i atyre viteve sishte vetm letrnjoftim i Maqedonis, por edhe portreti pa fizionomi i nj kohe kur do gj luhatej mes s djeshmes s errt t njmendsis komuniste, dhe t sotmes tymosur me menduri demokratike.
KSHTU ECN NJERIU

123

RRNOJAT E ILUZIONEVE

Asnj vendbanim tjetr nuk e shpaloste aq bindshm, si Tetova, realitetin e shoqris s shqiptarve t Maqedonis n dekadn e par t shekullit njzet e nj. At realitet q qndronte pezull mes t mundshmes dhe t dshiruars, mes humbjeve nga e kaluara q skompensoheshin dot me asgj, dhe prditshmris s tyre q thuajse qndronte mes udhkryqit me semafor t prishur. Kt realitet, sa e ngjyrosnin t rinjt e ndodhur prpara ardhmris si kopsht me ndrra t venitura, po aq edhe gjeneratat e vjetra me hove t thyer, me njrn kmb n ideologjin socialiste, e tjetrn n kaosin demokratik. Askund si n Tetov, nuk mund t lexoheshin porosit domethnse t rinis shqiptare n Maqedonin e fillimshekullit t njzetenj, q shkruheshin sa nga shikimi i syve lozonjar t ndonj vashe t mbuluar me shami, aq edhe nga buzagazi lazdran i ndonj goce me barkun cullak e dy t tretat e gjinjve t zbuluar. Tetova u b vendbanimi q kishte domethnien e letrnjoftimit si grup t shqiptarve t Maqedonis, jo vetm pse kishte dy universitete e m shum shtpi publike sesa biblioteka, por edhe se aty ishte m i dukshm akulturimi dhe kriminalizimi i shoqris shqiptare, aty ashiqare shihej procesi i rrugarimit t partive shqiptare, t cilat thuajse 124
KIM MEHMETI

tr aktivitetin e vet e mbshtesnin n muskujt e fort partiak dhe grindjet e veta i derdhnin mbi popullin e hutuar. Aty mund t shihej qart se shtresa e pakt intelektuale e ktij populli, ishte vetmargjinalizuar e kishte mbetur n margjina t rrjedhave shoqrore; kjo shtres ishte br thjesht spektatore pasive e ngjarjeve q shtonin grindjet brendashqiptare, grindje q arritn kulmin n vitin 2006, kur m nuk dihej se vall shqiptart e Maqedonis jan n mosmarrveshje me vetveten, apo me t tjer q jetonin n kt shtet. Kt vit, n qytet ndodhn vrasje q i onin tetovart t ecnin kokulur, ngarkuar me peshn e hamendjes se vall e vrtet do t jet thnia se kur shqiptarit i mungojn armiqt, ai armiqsohet me vetveten? N kt vit Tetova varrosi edhe trimin e vet, Isa Likn (Komandant Ilirin e UKS-s), i cili arriti tu shptoj vrassve maqedonas gjat konfliktit t 2001-shit, por jo edhe atyre q e sulmuan prpara pragut t shtpis s vet. Kjo i shtynte jo vetm tetovart, por t gjith shqiptart e Maqedonis, t mendonin se ndoshta konflikti i 2001-shit ende nuk kishte marr fund, se ai tashti vetm kishte shtegtuar mes shqiptarve, se hakun q disa qarqe maqedonase donin ta shpaguajn nga bashkluftart e Ali Ahmetit, tani e merrnin shqiptart q u kishin shitur edhe shpirtin qarqeve t etnitetit maqedonas, qarqeve q edhe m tej donin ti sundojn shqiptart sipas parimit: praj e sundo, sipas rregullit, futi grindjen, dhe le tia han kokn njri-tjetrit. Tetova e dekads s par t mileniumit t tret, nuk dinte si t dilte prej spirales s partive q e kishin shndrruar n seli t mosmarrveshjeve brendashqiptare, sdinte si shptohej nga kafenet e panumrta ku ushtonte turbofolku turko-serb. Tetova e atyre viteve nuk dinte edhe si
KSHTU ECN NJERIU

125

tia dal n krye me nevojn pr objekte kulturore dhe sportive, ku do t harxhonin kohn t rinjt shqiptar q ia msynin ktij qyteti si haxhinj t devotshm q duan ti prkulen altarit t dituris. M qart se cilido vendbanim tjetr, Tetova zbulonte t vrtetn se shoqria shqiptare n Maqedoni binte n gjum duke e dgjuar tik-takun e ors provinciale, e zgjohej me cingrimn e ors s iluzionit se sht br metropol i rndsishm mbarshqiptar. Tetova kishte objekte me nam dhe nishan, pr shembull Xhamin e Larme, Teqen e bukur, Kalan, Kodrn e diellit me hotele dhe hapsira pr ski... Por, pr t shnuar sakt kalendarin e shqiptarve t Maqedonis, duhet thn se objekti m i njohur i tyre ishte kafeneja Dora, t ciln kryesuesit e PDSH-s q moti e kishin promovuar seli alternative t saj. Kjo shpjegonte se politika e shqiptarve t Maqedonis ngjishej dhe piqej npr kafene, se mund t ndodhte q shqiptari i ktushm t mos e dij n lagje jan bibliotekat dhe shkollat, por kurrsesi smund t ndodhte t mos e dinte adresn e sakt t Tempujve partiak ku bhej bekimi politik i t vlefshmes dhe anatemohej e pavlefshmja. Mund t ndodhte q shqiptari i Maqedonis t mos e dinte ku ndodhej drejtoria e Takimeve t Naimit, e cila prej moti nuk ftonte n kto manifestime themeluesin e tyre Ali Aliun, por saktsisht t dij ku jan selit alternative t partive shqiptare, t cilat mbase shrbenin edhe si bordele politike, ku kryesuesit partiak kmbenin mallin kombtar pr prfitime personale. N Tetovn e dhjetvjearit t par t ktij shekulli, m leht mund t gjeje selit e partis, sesa dekanatin e Universitetit Shtetror t Tetovs. Mbase edhe shkak se ai q i dinte adresat e selive partiake, nuk kishte pse interesohej pr institucionet arsimore, sepse 126
KIM MEHMETI

certifikata partiake ishin br els pr dyert e punsimit aty ku nuk vlenin doktoraturat shkencore. Apo edhe ngaq e dinte se kt Universitet njra parti e ndrton, e tjetra e rrnon, si ndodhi n vitin 2006 kur ministri i Arsimit t Maqedonis shqiptar i PDSH-s, i diplomuar n kryeqytetin e shtetit am si regjisor ndrroi rektorin e ktij institucioni arsimor, si tu dshmonte qarqeve politike maqedonase se aty shiteshin diploma. Me ka bri dika q se kan br as mbretrit: atyre q e pyesnin pr autonomin e ktij universiteti, u shpjegonte pr qindra diploma t falsifikuara; atyre q i arsyetoheshin se, edhe sikur t ishte ashtu si thoshte ai, prap mbetet pa prgjigje pyetja se a vlejn edhe pr shqiptart ligjet q ka ky shtet pr autonomit e universiteteve, apo institucionet shqiptare u jan ln n duar pashallarve t vet demokratik. Jo se ai nuk e dinte kt, jo se ai nuk e kishte t qart se po t vepronte n Univesitetin Shn Kirili dhe Metodi, ashtu si me t shqiptarve, do t harronte edhe si e kishte emrin, e jo m t mbetej ministr, pra jo se nuk e dinte se me veprimin e vet njolloste fytyrn arsimuese t shqiptarve t Maqedonis, por mbase kishte qllim m t lart atdhetar: t dshmoj prpara shqiptarve t Maqedonis se vepra epokale e BDIs legalizimi i Universitetit Shtetror t Tetovs asgj nuk vlen dhe se t trin do t duhet ta rindrtoj nga e para PDSH-ja. Ai dshmoi at q e pohonin qarqet politike t etnitetit maqedonas: se partit politike shqiptare ende nuk kan arritur pjekurin politike t vazhdojn murimin e kalas aty ku e ka ln tjetra, por t udhhequra nga inatet primitive, do gj e rifillojn nga themeli. Mbase pr kt shkak, shqiptart e Maqedonis gjithmon mbeteshin n fillim: aty ku ishin n vitet e demokratizimit. Me dallimin se tani m qart mund ta shihnin se jo do e keqe u vinte nga t huajt.
KSHTU ECN NJERIU

127

Me shumka Tetova e fillimshekullit i ngjante lumit t vrullshm mbi syprinn e t cilit thyhej realiteti i shoqris s shqiptarve t Maqedonis. Por, kjo fare nuk do t thoshte se banort e ksaj hapsire nuk kishin tiparet e veta dalluese, q portretin e tyre e bnin m t ndryshm nga ai i shqiptarve t krahinave t tjera. Edhe sikur t mos kishin ndonj veori q i bnte t ken portret t vetin, ato do tua trillonin t tjert, si ndodh dokund n kt Ballkan ku popujt jetojn t humbur n mjegulln e sajesave t trilluara pr veten e t tjert, nga e cila mjegull nuk arrijn t shohin realitetin n t cilin jetojn. Ndokush mundej tu mohoj tetovarve shum aftsi, apo edhe tua shtoj tiparet q nuk i kan, por assesi nuk mundej t mos e pranoj se ishin tregtar t lindur, t cilt sikur ti lsh edhe n mes t shkrettirs, t nesrmen do t hapin dyqane ku t gjithve do tu shesin rr. Bile edhe duke i bindur blersit se rra n thast e tyre ka veti q si gjen dot as te rra, t ciln e ka dhn Zoti. Si t till, ata ishin tregtart m t njohur n Jugosllavin e dikurshme. I gjeje n t gjith tregjet, duke filluar nga Sllovenia e deri n qytetet m jugor t federats s dikurshme. Pa dyshim q banort e Pollogut ishin ndr t part q eln dyert e rnda t kurbetit. Ia msyn bots pr t siguruar ekzistencn, qysh n vitet kur pr shqiptart nga kjo an e kufirit, preferohej vetm punsimi si druprersit sezonal. Si rrallkush tjetr nga kto hapsira, tetovart e din se prpos me djers, monedhat e shteteve perndimore duheshin lagur edhe me lott e prmallimit pr familjart e ln n vendlindje. Si askush tjetr e njihnin shijen e dhndris s ngutshme, q ende pa u ngrohur mir n shtratin bashkshortor, ti bnte gati valixhet e kurbetit ku me djers e lot duhej siguruar 128
KIM MEHMETI

mbijetesa e familjes. Si pak t tjera, grat tetovare e kishin glltitur helmin e takim-ndarjeve, e njihnin kuptimin e jetess q qndronte vetm mbi boshtin se ke pran pjelln, e cila rritej duke par fotografin e varur n mur, prej nga i shikonte babai q ndodhej larg, n kurbet. Mbase edhe nuk ishte e rastit q, ata q kishin kaluar edhe nn gurin e mullirit, pra tetovart, t part t lexonin kalendarin e kohs s re t kapitalizmit dhe ndr t part themeluan partin shqiptare. U bn gati pr sistemin shumpartiak qysh n ditt kur hapsirave t ktushme ende u vinte er socializmi, n koh kur shqiptart e tjer t Maqedonis ende mbanin njrn kmb n rrugn ideologjike, e tjetrn n bulevardet joshse t demokracis. Tetovart t part themeluan Partin pr Prosperitet Demokratik, me kryetarin shqiptar dhe sekretarin e prgjithshm prej etnitetit maqedonas; ashtu si munden ve ata q slejojn asgj ti befasoj, dhe qndrojn me nj kmb ktu e me tjetrn t gatshme t lshohet aty ku do ta krkoj nevoja; ashtu si munden dhe din ve ata t cilt prvoja jetsore i kishte msuar sesi t mbijetonin edhe n ditt kur sishte e qart se prmbajtje do t kishte e nesrmja. Shum shpejt gjrat morn rrjedhn, e cila tani leht mund t shpjegohet: brenda nj dekade, Tetova u b kryeqendr e iluzioneve t shqiptarve t Maqedonis. Kryeqendr ku lindnin dhe rriteshin ambiciet kolektive t shqiptarve t ktushm, u b djep ku bnin gjum t gjith ambiciet e joshura nga rendi i ri shoqror. Kshtu, ata q kishin ambicie politike, duhej t drejtoheshin kah Meka e pashmangshme ku ndaheshin certifikatat e atdhetaris Tetova. Pra, Tetova me dekada e heshtur dhe me rinin e shprndar npr tr rruzullin toksor, prnjher u
KSHTU ECN NJERIU

129

b zhurmmadhe. Zhurma e saj zgjoi edhe shqiptart e tjer t Maqedonis, veanrisht ata t Shkupit, t cilt edhe sot prsrisin at q e kan menduar gjithmon pr bashkkombsit e tyre tetovar: at q ka pjell Tetova, duhet ta rrit Shkupi. Ndoshta kt e thon ngaq ua kan zili tetovarve, apo ngaq sepse edhe sot e ksaj dite ata jetojn me bindjen se Tetova prodhon shqiptari, por shkupjant duhet t shqiptarojn. Historia e Tetovs sht e shkruar mbar e mbrapsht, varsisht nga shkruesit dhe nga prirjet q kan pasur. Por, sido q ta prpilosh at, nuk mund t mos e theksosh se nga fushata socialiste kundr irredentizmit dhe nacionalizmit shqiptar e viteve tetdhjet, psoi shum pjesa e arsimuar e popullats tetovare. Shumica e t distancuarve t athershm (t prjashtuarve nga puna), nuk u gjunjzuan, nuk e epn, si ata t cilve posa ua ngatrron hapin, e humbin dshirn pr udhtim t mtejm. Me ka edhe njher dshmuan thnien se do e keqe q nuk t gjunjzon aq sa t mos mund t ngrihesh srish n kmb, ta sjell nj t mir. Thnie q vlen vetm pr ata q nuk dorzohen, q e kan kuptuar se jeta nuk sht vrapim i ngutshm npr livadhe t lulzuara, por ecje e lodhshme drejt lartsive nga shpesh edhe mund t rrokullisesh. Kshtu q tetovart qysh n vitet e socializmit, bnin trajnime kapitaliste duke marr n duar thuajse gjith tregjet e perimeve t ish-Jugosllavis. Kuptohet, edhe duke qen pronar t mbltoreve m t njohura n bregdetin e Adriatikut. Dhe, ndrkoh ndrtonin pallate t bukura familjare n vendlindje, ndrtonin shtpi, t cilat ua vrisnin syt komisarve komunist q shpresonin se me diferencimin ideologjik, kishin asgjsuar pjesn e shkolluar t shqiptarve t ktushm. 130
KIM MEHMETI

Nuk ka dyshim se kohn e re demokratike, tetovart e pritn m t gatshm se cilido mjedis tjetr i shqiptarve t Maqedonis. Demokracin e pritn me dyqane dhe mbltore t vogla, por edhe me prvoj t madhe se do t thot t mbshtetesh vetm mbi djersn e derdhur. Jo rastsisht, ata ndr t part realizuan bashkimin mbarshqiptar duke e uar groshn tetovare n Tiran, posa atje ra prmendorja e Enver Hoxhs. Shqiptarve t mmdheut, u ofruan edhe shijen e akullores, e cila i lagte buzt e fmijve t atjeshm, por i thante xhepat e cekt t prindrve t tyre t varfr. Tetovart ndr t part e kuptuan se e prkthyer n gjuhn praktike, koha e tranzicionit ka domethnien e viteve kur politikanve t sotm u mundsohet t bhen kapitalist t s nesrmes. Pra, ata ndr t part e kuptuan se ai i cili do t arrij t sotmen ta jetoj si politikan, e ka t siguruar t nesrmen si kapitalist i pasur. Dhe prderisa shqiptart e tjer t Maqedonis pyesnin se ka ndodh n Tetov, dhe prisnin nga andej tu arrinin projektet pr t ardhmen e tyre, pra prderisa shqiptart e tjer t ksaj ane ishin t hutuar nga atdhetari-tregtia e politikanve tetovar, rrz malit t Sharrit u themeluan edhe shum parti tjera politike. Parti, t cilat ngutshm e kishin kuptuar veprimin m t frytshm politik: t shessh atdhetari n Tetov, e tatimin e shqiptaris ta mbledhsh n institucionet shtetrore t Shkupit. Lidershipt shqiptar nga Tetova e shprndan ndrrn e tyre metropolitane pr Tetovn me pesh mbarkombtare, e cila ishte rritur n djepin e ngroht t provincializmit e lokalizmit. Pra, elitat partiake nga Tetova bn at q nuk e priste askush: hoqn dor nga Shkupi si qendr shekullore e shqiptaris dhe shpalln Tetovn si pik t
KSHTU ECN NJERIU

131

rndsishme t trekndshit t qendrave kulturore dhe administrative shqiptare. Ashtu realizuan deri n prpikri konceptin sllav q Shkupit ti zhvishen tirqet dhe plisi i bardh shqiptar dhe, shenj njohse e tij t mbetet vetm kryqi mbi malin Vodno dhe alfabeti cirilik. Sot, shumkush pyet si ndodhi q krkesa e shqiptarve pr nj universitet t prfundoj me dy institucione t larta arsimore, dhe t dy universitetet t ndodhen n Tetov. Shumkush pyet edhe pse partit shqiptare m mir ndihen kur i kan selit alternative npr kafenet e Tetovs, sesa n kryeqendrn administrative t Maqedonis n Shkup. Ata q shtrojn kto pyetje vetm dshmojn se nuk e kan dgjuar barsoletn pr drejtuesin e nj ndrmarrjeje ndrtimore nga Tetova, i cili kishte konkurruar pr ndrtimin e nj tuneli n nj shtet perndimor, dhe kishte ofruar mim m t lart se gjith t tjert. Kur e kishin pyetur pr mimin, ai u kishte dhn prgjigje t shkurtr, por domethnse: me at mim do t fitoni dy tunele! Tetovari i barsolets nuk e kishte pasur vshtir t shpjegoj si dhe pse puntort e tij shqiptar q do t fillonin grryerjen e tunelit nga ant e kundrta t malit, do e shponin kodrinn pa u takuar askund n mes t saj me njri-tjetrin! Ashtu si nuk u takuan askund inatet e partive q kishin pr detyrim t realizonin krkesn e shqiptarve pr nj universitet. Themeluan universitetin privat t Evrops Juglindore, me emrin alternativ Universiteti i PDSH-s dhe Universitetin shtetror t Tetovs, t cilin shqiptart e ktushm e prjetojn si vepr madhore t partis s Ali Ahmetit. Emrtimi alternativ i universiteteve shqiptare me seli n Tetov mund t jet nxitur edhe nga qllimkqijt, por sido q sht domethns pr ta kuptuar realitetin e tyre 132
KIM MEHMETI

n Maqedonin e dekads s par t shekullit t njzetenj. Pr t kuptuar prditshmrin e ksaj pjese t popullit shqiptar, zhytur n baltn ngjitse t politiks s dits, e cila i mban n kthetrat e veta edhe institucioneve mbi dyert e t cilve duhej t gjeje mbishkrimin sht e ndaluar hyrja pr partit politike. Realiteti i ktill ndikonte q as zhurma studentore t mos arrij ti hesht pshpritjet se n dy universitetet e Tetovs ligjrojn shum aktivist t dikurshm partiak, t cilt u bn instant doktor shkencash duke marr diploma n Qaf t Thans, apo n vendkalimin kufitar bullgaromaqedonas. Ky realitet mundsonte q as zhurma e shkaktuar n grindjen ndrpartiake t mos arrij t hesht t vrtetn se askund si n Tetov mund t shihej realiteti i plot i shoqris s shqiptarve t Maqedonis n fazn tranzitore t ktij shteti. Kjo shoqri luhatej n kolovajzn ku skishte vend pr urtsin se nga kpuct e ngushta vuan derisa ato t shkoqen, ndrsa nga iluzionet e kota vuan tr jetn. Mbase Ali Aliu, nuk e njihte sa duhet Tetovn e kohve demokratike t viteve nntdhjet, kur n vitin 1994 u rikthye t jetoj n Maqedoni, duke mos mundur t kthehet n Prishtin ku e prisnin miqt, por edhe policia serbe. Pa dyshim, asokohe nuk e njihte mir edhe ambientin politik n Maqedoni, sepse me vite kishte jetuar jasht ktyre trojeve. Deri para nj viti e ca, gjendjen n Maqedoni nuk e njihja s afrmi. Para ksaj isha i prirur t besoja se gjendja duhet t jet ndryshuar edhe n t mir t shqiptarve. M mbante shpresa se ata intelektual shqiptar ku bja pjes edhe un, e q dikur jo me shum dshir u larguan nga Maqedonia, nga presioni pr qndrimet e tyre t drejta n mbrojtje t interesave
KSHTU ECN NJERIU

133

kombtare, tani nuk do t konsideroheshin edhe m tej si t padshirueshm! shkruan Ali Aliu n ditarin e vet, mbase i ngulfatur nga pyetjet q tani nuk duhej t mbuloheshin me tekste prplot metafora, por u duhej shtruar atyre q morm n duar fatin e shqiptarve t Maqedonis, t cilt thuajse nuk e shihnin se edhe n vitet nntdhjet Aliu ishte i padshiruar n Maqedoni, njsoj si n t tetdhjetat, kur ishte autor i ndaluar, veprat e t cilit ndodheshin n indeks, ishin trhequr nga bibliotekat, si edhe t shum autorve t tjer shqiptar. Ali Aliu shpejt do t vrej se qndrimi armiqsor i dikurshm ndaj intelektualve shqiptar nuk kishte ndryshuar as n Maqedonin demokratike t viteve nntdhjet. T pranishme ishin forma t ndryshme pr tua vshtirsuar qndrimin n Maqedoni intelektualve t rrezikshm q ktheheshin asokohe nga Prishtina. Faktori shqiptar i atyre viteve ishte margjinalizuar deri n pakuptimsi. Partia e vetme dominante q mori pjes ne qeverin e par t Maqedonis si shtet t pavarur, Partia pr Prosperitet Demokratik, thuajse ishte vetm ikeban politike, sa pr tua mundsuar pushtetarve maqedonas t lavdroheshin prpara bots se e realizonin barazin e t gjithve q jetonin n Maqedoni. Me pjesmarrjen e ksaj partie n pushtet u institucionalizua nj bashkim vllazrim i elitave partiake dhe lnia e popullit thuajse aty ku ishte edhe gjat komunizmit, gj q do t funksionoj i till deri n konfliktin e vitit 2001. I posakthyer n Maqedoni, Ali Aliu menjher e kuptoi se epokn e demokratizimit shqiptart e ktushm e kishin filluar mbrapsht, edhe pse e kishin pritur me kal t bardh, t cilin npr rrugt e Tetovs e shtitin prijsit e athershm t partis s vetme shqiptare, Partis pr 134
KIM MEHMETI

Prosperitet Demokratik. T magjepsur nga freskia e puhizs shumpartiake, pakkush n fillim t viteve nntdhjet kishte vn re se ngjyra e bardh e kalit ishte e prlyer me t jashtqiturat e veta, dhe aspak nuk i ngjante kalit pr marshime festive. Ather as q ishin t rndsishme detajet, por vetm pamja e prgjithshme. Ishte i rndsishm portreti grupor i forcs politike t shqiptarve t Maqedonis dhe askush nuk merrej me vlersimin e tipareve individuale t atyre q doln n krye t kolons partiake, q m von do t bhen deputet republikan dhe ministra. N kt dhjetvjear, filluar me mitingje euforike, shqiptart e Maqedonis do ta pasurojn historin e vet me shum protesta, me prplot ballafaqime me kordont e policis, e cila deri n konfliktin e 2001-shit, kishte n radht e veta vetm pjestar t etnitetit maqedonas. N zgjedhjet e para parlamentare t vitit 1990, shqiptart e Maqedonis votuan demokratikisht pr partin e jo pr kandidatt - pra pr inat t maqedonasve etnik, e jo pr vete. Dhe posa harxhuan euforin fillestare, posa u nginjn me mashtrimet partiake t stolisura me mlmesa t larme patriotike parazgjedhore, nisn t ndiejn etje pr m shum parti. Me ka filluan prplasjet e para brenda PPD-s, e cila m shum i ngjante nj lvizjeje gjithpopullore, sesa nj subjekti t mirfillt partiak. Dhe kto grindje, prfunduan me prarjen e ksaj partie. N artikullin e tij me titull Kush ndikoi n prarjen e PPD-s, t botuar n gazetn Flaka m 7 prill 1995, Ali Aliu do t shkruaj: Kallauzt e vet pr detronizimin e PPD-s nga brenda, pushteti (policia) maqedonas (i) ka pasur q n formimin e tij. Ata q e njihnin me koh kt
KSHTU ECN NJERIU

135

mjeshtri pr punn e tyre dekada me radh (si sht rasti edhe me autorin e ktij teksti) ishin t vetdijshm pr rrezikun permanent q i krcnohej nga brenda ksaj partie. Por, mbase nuk ishin vetm kallauzt ata q ndihmuan q t hapet dera e prarjes s ksaj partie. Kallauzt nuk do t arrinin qllimin e tyre pa prkrahjen e mmdheut dhe qarqeve politike t Kosovs. Mkatet e veta pr prarjet n PPD, kishin edhe Prishtina e Tirana. Por, ndrhyrja e Tirans dhe Prishtins nuk kishte motive t njjta. Ajo q i bashkonte kto motive ishte vetm bindja se ishin pjekur rrethanat t bheshin ndryshime n kreun e PPD-s. Edhe at me qllim q shqiptart e Maqedonis t bashkoheshin rreth nj elite t merituar partiake. Por, n vend q t arrihet kjo, u b e kundrta. Dhe ndrsa kryetari i LDK-s, Ibrahim Rugova, ndikoi n prarjen e PPD-s duke mos vepruar, duke mbajtur qndrim mosprfills ndaj situats s krijuar n kt parti edhe pse e dinte se pr shqiptart e Maqedonis zri i Kosovs ishte si i perndis - mkati i Tirans kishte prmasa perverse. Grindjes brendashqiptare, Shqipria zyrtare i dha prmasa monstruoze: n kulm t znkave brendapartiake, ATSH-ja doli me nj koment monstruoz t stilit stalinian, n t cilin nj pjes e kryesuesve partiak t PPD-s, do t shpallen kuisling e tradhtar t popullit. Ky koment, i br n koh kur shqiptart e Maqedonis i konsideronin si vlersime t shenjta ato q thoshte Tirana, prfundimisht prcaktoi fatin e ksaj partie: ndarjen e saj. U b e qart se Sali Berisha mbante krahun e atyre q kishin pr detyr ta dobsonin kt parti at t Arbr Xhaferit. Pikrisht disa nga t akuzuarit n komentin e ATSH-s si tradhtar t popullit shqiptar, disa muaj m von do t dnohen me disa vite burg nga shteti 136
KIM MEHMETI

Maqedonas, si shovinist shqiptar q kan armatosur shqiptart dhe popullin e kan br gati pr luft. Me ka mjegulla e hutess te shqiptart e Maqedonis u b aq e dendur, sa nuk e shihnin se dikush qllimisht ua ngatrroi tradhtart dhe heronjt, dhe u jepte goditjen m t rnd nga e cila do t lngojn vite me radh. Politika e athershme prarse e Tirans zyrtare do t sjell dy dme: do t dobsoj subjektin politik shqiptar n Maqedoni dhe njher e prgjithmon Shqipris do ti marr primatin e pals njanse. Do ti prball shqiptart e Maqedonis me iluzionin e tyre se Tirana zyrtare nuk mbante ann e asnj partie, por qndronte mbrapa interesit mbarkombtar. Fara e mosbesimit ndaj Tirans zyrtare, t cilin e mbolli Sali Berisha nprmjet komisarve t tij q ndihmuan shpartallimin e PPDs, do t mbij n vitet m von dhe do t jet frytdhnse sa u prket grindjeve ndrpartiake n t ardhmen politike t shqiptarve t Maqedonis. Kur ksaj ti shtohet e vrteta se shqiptart e Maqedonis kishin br mos t ndihmonin partin e Sali Berishs, se PPD-ja kishte ndihmuar edhe financiarisht PD-n e Saliut, mbetet i pakuptimt interesi i kryesuesve t Tirans q t shpartallonin PPD-n. Mbetet i pakuptimt nse nuk ka ndonj kuptim tjetr pr t cilin Ali Aliu flet n artikujt e shumt t botuar asokohe n shtypin shqiptar, ku nuk prjashton mundsin se t gjith ata q mbolln grindjen brendashqiptare n Maqedoni, mbase ishin t udhhequr nga interesa q nuk kishin asgj t prbashkt me t mirn gjithshqiptare. Nuk ka dyshim se Ali Aliu asokohe ishte ndr t rrallt q i njihte rrjedhat politike mbarshqiptare. Prandaj zri q shpaloste shum t vrteta, njsoj u pengonte edhe
KSHTU ECN NJERIU

137

qarqeve politike n Tetov, edhe atyre n Tiran e Prishtin. Me ka edhe njher, por ksaj radhe nga disa qarqe politike shqiptare, ai ishte personi q duhej heshtur. Heshtjen e tij e dshironin ata q e dinin se ishte kthyer n Maqedoni, pasi kishte br rrugn e gjat nga formimi i Lidhjes Demokratike t Kosovs, deri te shefi i par i Zyrs s Prfaqsis s Kosovs n Tiran, n vitet 19911992. Ai kishte qen pjesmarrs aktiv n shkruarjen e historis s re t shqiptarve ktej dhe andej kufirit, dhe ishte kalendar i sakt i tr kishte ndodhur n Kosov e Shqipri n vitet e para t themelimit t partive shqiptare. Duke qen dshmitar i sakt i rrjedhave politike t dekads s nntdhjet, mbase do t mbetej edhe ndrrimtari m i dshpruar lidhur me grindjen ndrpartiake n Tetov, Kosov e Shqipri. Ai kishte shnuar n mbmendjen e vet vitet e paqartsis s plot t funddekads s tetdhjet n Kosov, t kohs kur n pjest e tjera t Jugosllavis bhej rirreshtimi i forcave nacionale. Vitet kur iu bashkngjit ides q edhe Kosova t kishte nj subjekt politik q do ti artikulonte krkesat e shqiptarve. Kur ndr t part e kishte kuptuar se m nuk mjaftonin vetm paraqitjet publike npr mediat jugosllave q t kumtoheshin pretendimet shqiptare, por duheshin bashkuar forcat intelektuale dhe politike n nj subjekt politik, i cili do t merrte prgjegjsin pr rrjedhat e ardhshme dhe pr fatin e Kosovs. Dhe duhej vepruar shpejt, sepse shtrngata politike q kishte prfshir Jugosllavin paralajmronte vrshime t mdha, nga t cilat do ta psonin ata q nuk ishin br gati t mbrojn arn e vet. Pra, u kishte ardhur radha intelektualve t Kosovs t dshmonin se nuk do e linin popullin e vet t pakok n vitet kur t 138
KIM MEHMETI

gjith etnitet e tjera bnin rirreshtimin e forcave t veta. Andaj edhe kishte lindur ideja pr themelimin e nj force t re politike, ideja pr themelimin e LDK-s. Ali Aliu pa hamendje do t prkrah iden e vitit 1989 pr themelimin e LDK-s, q shum shpejt do t marr prmasat e nj lvizjeje gjithpopullore. Kuvendi themelues i LDK-s kishte propozuar kt list t antarve t kryesis: Ibrahim Rugova kryetar, Jusuf Buxhovi sekretar, Fehmi Agani, Nekibe Kelmendi, Ali Aliu, Bujar Bukoshi dhe Mehmet Kraja antar. Q duhej vepruar ngutshm, m s miri dshmon e dhna se edhe gjysm ore para fillimit t Kuvendit, themeluesit e LDKs nuk e dinin se cili do t ishte kryetar i saj. Ja sesi e prshkruan ditn e mbajtjes s Kuvendit Themelues n librin e tij Vite t humbura, nj ndr themeluesit e LDKs, Mehmet Kraja: Gjysm ore para se t fillonte mbledhja e kshillit nismtar, ne realisht nuk dinim se k do t bnim kryetar... Gjat rrugs pr n lokalet e Shoqats s Shkrimtarve, ku do t mbahej edhe mbledhja e kshillit nismtar dhe pastaj edhe Kuvendit Themelues, ua thash Ali Aliut dhe Xhemajl Mustafs: do t kmbngul q Rugova t pranoj postin e kryetarit, ndrsa besoj se ju do t m prkrahni. Ata ishin dakord. Dhe kshtu, kritiku e profesori i letrsis, u zhyt n ujrat politike. Notin e till as e njihte, as e kishte t afrt, por e ndihmonte instinkti tanim i mprehur i atdhetarit. Ai instinkt q e printe q nga vitet e rinis, e q njkohsisht e ndihmonte t mos bj gabime, t mos njolloset nga lojrat politike, instinkt q n t ardhmen do ti tregoj astin se kur duhej t trhiqej, q do tia bj t ditur astin kur ishin humbur idealet fillestare t aksioneve ku kishte qen nismtar.
KSHTU ECN NJERIU

139

Si aktivist i palodhshm i LDK-s, Ali Aliu do t bj rrugn e nj idealisti t zjarrt, deri te deluzioni dshprues, q do e oj t mat gabimet e gjenerats q i takonte. Do t ngjitej shkallve t lodhshme npr ngjarjet vendimtare pr ardhmrin e shqiptarve t ishJugosllavis, si ai q e lexon mir orn historike, e cila do t prcaktonte edhe fatet e popujve t Ballkanit. Dhe do t arrij n majat nga ku qart do t shoh se portreti i politikave shqiptare n kt gadishull her ishte i njollosur nga naiviteti dhe her nga mendjemadhsia. M s shpeshti at realitet e baltoste grindja brenda partive politike shqiptare, si arroganca e Tirans dhe mendjemadhsia e Prishtins. Proceset e politikave shqiptare linin prshtypje se do udhheqs partiak dshironte t jet kryetar i shqipris s vet. Kishte shum pretendent pr kryetar shteti e baballar gjithshqiptar, e pak shqipri. Ali Aliu, si shumica e shqiptarve q jetonin n Jugosllavin e athershme, kurr nuk do ti harroj vitet kur shumica e popullit nga kjo an e kufirit, fuqishm i dha krah Partis Demokratike t Shqipris. Jo vetm se e shihnin si rrnuese t ideologjis poshtruese pr shqiptart, komunizmit enverist, por edhe pse besonin se duke u demokratizuar, Shqipria do t bhej faktor q do t ndihmonte lirimin e Kosovs dhe shtjen shqiptare n prgjithsi. Por, nuk kaloi shum koh e ndodhi zhgnjimi i madh: Berisha e shpalosi ndrrn e vet t bhet president i Shqipris dhe, nga zjarri i madh q tu hakmerrej gjith atyre q nuk mendonin si ai, thuajse harroi Kosovn. Harroi shqiptart q jetonin n Jugosllavi, t cilve u ishin thar syt pr mmn Shqipri, u ishte shterur zri duke e thirrur at t tregohej m e kujdesshme 140
KIM MEHMETI

ndaj tyre n koht kur skishin si t deprtonin n institucionet ndrkombtare pr t rrfyer pozitn e tyre t mjer politike dhe ekonomike n t ciln ndodheshin. N dimrin e viteve 1991-1992, n diasporn shqiptare (kryesisht n Zvicr e Gjermani), kishin filluar prgatitjet e para pr rekrutimin e t rinjve nga Kosova q do t prgatiteshin ushtarakisht n Shqipri. Dy nga bartsit kryesor t ktij projekti ishin Hafiz Gagica, kryetar i Degve t LDK-s pr diasporn dhe Ymer Berisha q jetonte n Zvicr. Planin e tyre pr strvitjen e lufttarve pr lirimin e Kosovs, Gagica dhe Berisha do tia besojn Ali Aliut. Ata, njsoj si edhe Aliu, ishin t bindur se si rridhnin ngjarjet, nj dit do t ndodhte patjetr edhe lufta. Nj projekt t till, m than, mund ta realizonin vetm n Shqipri, pr gj nuk ishin t sigurt nse do t hasnin n mirkuptim nga shteti shqiptar... Pikrisht ky plan i tyre, t cilin ma besuan, m motivoi q n Kryesi, t insistoj pr hapjen sa m par t prfaqsis son n Tiran... shkruan Ali Aliu n ditarin e tij. Dhe, pasi do e bind kryesin, ai do t shprngulet n Tiran ku do t bhet prfaqsuesi i par i Kosovs n Shqipri. Pakkush e dinte qllimin e mirfillt t shkuarjes s tij n Tiran. Por, si duket, ndr ata t paktt ishte edhe shrbimi sekret serb, q dshmohet nga fakti se ato vite Aliu ishte n shnjestr t shtypit serb, ku emri i tij nnvizohej si nj nga m t rrezikshmit. Q policia serbe e mbante Aliun si nga m t rrezikshmit pr rrnimin e pushtetit t athershm jugosllav, do t dshmojn shum ngjarje t mvonshme, si edhe e lajmi, t cilin m 12 gusht t vitit 1994 do e botoj Qendra pr Informimin e Kosovs, e ku bhet e ditur se m 10 gusht rreth ors 17.00, tre polic dhe disa puntor serb, rrnuan uikendKSHTU ECN NJERIU

141

shtpizn e dr. Ali Aliut, pushimoren n Shtrpc t Brezovics.... Pushteti serb po i hakmerrej atij q ndr t part e kuptoi se shqiptart duhej t bhen gati pr rrnimin e robris shekullore serbe. I hakmerreshin atij q ndr t part bri mos pr strvitjen ushtarake t rinis, s cils i kishte rn n hise t bnte realitet ndrrn e gjyshrve t vet. Pa dyshim, ndr m kontribuesit pr realizimin e planit q me koh t strviten ushtarakisht t rinjt e Kosovs, sht edhe Ali Aliu. Si dhe Perikli Teta, asokohe ministr i Mbrojtjes n qeverin e koalicionit mes Partis Socialiste dhe Partis Demokratike. Perikli Teta e lejoi planin, caktoi nj oficer pr t organizuar dhe udhhequr projektin, caktoi lokalitetin diku n periferi t Tirans, oficert pr strvitje dhe krejt infrastrukturn e nevojshme, thot Ali Aliu, duke rikujtuar qndrimin e tij n Tiran dhe duke theksuar gjithashtu se asnjher nuk e kishte vizituar kt kamp nga frika q mos zbulohet, i prir nga vetdija se spiunt e Beogradit asokohe bridhnin kryq e trthor npr Shqipri. T rinjt pr strvitje, prmes nj fshehtsie absolute, rekrutoheshin kryesisht nga Kosova, nn kujdes t Ymer Berishs dhe Hafiz Gagics. Prmes linjave ajrore, ata silleshin n Tiran. Jan mbajtur shnime t plota pr secilin t ri q asokohe kishte kaluar npr kt kamp pr strvitje, me emr dhe mbiemr dhe pseudonim, dhe do t ishte mir q nj dit t bhej publike lista e ktyre trimave t ardhur para kohe, t atyre t cilt bheshin gati t lironin Kosovn, q e dinin se nj dit mbase do t duhet t flijojn jetn e vet pr ardhmrin. Duhet nj dit t zbardhet lista e atyre q e kishin t qart se Kosova do t prballet me luft, t atyre q i pan mjegullat e 142
KIM MEHMETI

lufts mbi Kosov qysh n vitet kur nuk ishin t pakt shqiptart q mendonin si duhej shptuar Jugosllavia e Titos. Pr sa i prket viteve nntdhjet t shekullit t kaluar, ai sht nj qndism e begat ngjarjesh dhe ndodhish n qendr t t cilave qndronte edhe Ali Aliu. Dhe kushdo q do t shkruaj historin e re t popullit shqiptar, nuk do t mund ta kompletoj at pa ndjekur rrugtimin e angazhimit politik dhe atdhetar t Ali Aliut. Mbase vetm pr kt dhjetvjear do t duhej t shkruhej nj libr i veant ku hollsisht do t zinin vend edhe prjetimet e Aliut, q zbrthejn iluzionet e realitetin shqiptar t asaj dekade, dhe q zbardhin trimrin dhe hutesn e disa gjeneratave. Atje do t zr vend edhe nj dit e pranvers s vitit 1992, kur ishte n prfundim e sipr strvitja ushtarake e grupit t dyt t t rinjve kosovar, dita kur Aliun do e marr n telefon Perikli Teta q ta lajmroj se kishte lindur nj problem me djemt e ardhur nga Kosova. Pas nj kohe, n zyrn e Aliut do t vij oficeri prgjegjs pr strvitjen, bashk me dy-tre t rinj nga Kosova, t cilt Aliu nuk i njihte. N t vrtet, t rinjt kosovar kishin krkuar t mos ktheheshin nga kishin ardhur, si tjert, me aeroplan prmes Evrops, po ta kalonin kufirin me Kosovn n kmb. T gjith ne q kemi vendosur t kthehemi n kmb, kemi ndr mend q secili t marrim nga katr ose pes kallashnikov! i kishte thn Aliut njri nga t rinjt kosovar. E pash se vendimi i tyre ishte i arsyeshm dhe i guximshm. Gjithsesi edhe me rreziqe. Prandaj, kt shtje nuk kishte dashur ta pres ministri. U mendova pak dhe iu drejtova oficerit pr lidhje: Dakord, le t bhet si kan vendosur djemt, por me kusht q kalimi n kufi t sigurohet qindprqind!
KSHTU ECN NJERIU

143

shkruan Ali Aliu lidhur me kt ngjarje. Ai q kishte folur deri ather n emr t grupit, pas nj krkese t ktill t Ali Aliut pr sigurin e kalimit t kufirit, kishte thn: Profesor, ai q n kto pun krkon siguri t plot, m mir e ka t rrij n shtpi! Dhe profesorin e kishte ln pa fjal. Personi q kishte shqiptuar ato fjal, prkatsisht msimin q ia bri profesorit, ishte Sali eku, m von miku dhe bashkpuntori i dashur i Aliut. Sa her q m von Aliu do t shkoj n Shtutgart t Gjermanis, ku ishte larguar eku nga Kosova pasi policia serbe i kishte rn n gjurm, Aliun e priste ky trim kosovar. Trimi fjalpak dhe puntor i palodhshm, q kurr m n t ardhmen sdo t ket qejf ta rikujtoj bisedn e dikurshme t zhvilluar mes tij dhe profesorit, n zyrn n Tiran. Pr her t fundit, Aliu me ekun do t takohet n Tiran, n gusht t vitit 1998. Ato dit Aliu ishte n Presp. Zri i ekut i erdhi nprmjet telefonit nga Tirana. E lajmronte mikun e vet se kishte nevoj urgjente q t shiheshin. Asokohe eku u ishte bashkuar radhve t UK-s. Aliu e dinte se karakteri i tij nuk i lejonte kurr t ankohej, t alarmohej, t dramatizonte situatn, apo t krkonte takim urgjent pa pasur ndonj nevoj t pashmangshme. Pasi ishin takuar n Tiran, eku i kishte rrfyer Aliut pr vshtirsit q t hynte n kontakt me pushtetart e ktushm q ta ndihmojn. Dy dit ishte munduar, por askush n Tiran nuk ia kishte hapur dern, teksa ai kishte shprthyer rrethimin dhe m kmb kishte kaluar kufirin. Sepse gjendja atje nga ku ai vinte ishte tragjike. Edhe ksaj radhe do tu vij n ndihm miku i Aliut, Perikli Teta, i cili do ti mundsoj ekut t marr nj pjes t pajisjes s armatosur nga e cila varej fati i shokve t tij q u bnin ball forcave serbe n Kosov. 144
KIM MEHMETI

Bisedn e fundit, me telefon celular, me Sali ekun, e bra nga Shkupi, gjat lufts, n pranvern e vitit 1999, vetm disa dit para se t vritej. Ishte optimist, i bindur plotsisht n fitore: ajo tani nuk sht larg, me dit, tha, duke i dshiruar shndet njri-tjetrit!- rrfen me dhembje Aliu, duke rikujtuar mikun dhe lufttarin q ndiente afrsin e liris. Liria nuk vonoi shum, erdhi, por pr ekun mbeti e pashijuar, e largt sa vet prjetsia, sa vet kujtimi pr ata q sarritn t plaken. Ngjarjet e vitit 1992, jan nga m ngasset. N dimrin e atij viti, Sali Berisha do t prish koalicionin qeveritar mes PS-s dhe PD-s, t Ylli Bufit si kryeministr dhe Gramos Pashkos zvendskryeministr. Kjo qeveri nuk arriti t mbush as vitin edhe pse dukshm ndikoi n qetsimin e mass s acaruar. U b fare e qart se Sali Berishs nuk i pritej: si dukej, postin e presidentit t Shqipris, e dshironte me pasion patologjik. Pas prishjes s koalicionit qeveritar, u b e qart se, pr postin e kryetarit t shtetit, Berisha ishte i gatshm t ndrmerrte do mas e t ndjek fardo rruge qoft. Situata e re politike n Shqipri me t drejt i kishte shqetsuar bartsit e projektit pr strvitjen e t rinjve nga Kosova, me n krye Ali Aliun. Kjo zhvendosje e forcave politike n Tiran, mund t rregullonte bashkpunimin mes Zyrs s Kosovs dhe pushtetmbajtsve. Zgjedhjet e mvonshme parlamentare n Shqipri, do ti fitoj PD-ja, e cila do t caktonte edhe mandatarin pr themelimin e qeveris. N emr t Kryetarit t LDK-s, Ibrahim Rugova, i cili tani ishte informuar pr strvitjen e t rinjve t Kosovs n Shqipri, si edhe n emr t Bujar Bukoshit, kryeministr i Kosovs n ekzil, dhe n emr t vet personal, Ali Aliu do t lut Sali Berishn q
KSHTU ECN NJERIU

145

n prbrjen e re t qeveris t rizgjidhej ministr i Mbrojtjes Perikli Teta dhe ministr pr Pun t Jashtme Muhamet Kapllani. Kapllani ishte i rndsishm pr LDKn sepse kishte marr prsipr t ndihmonte politikn e jashtme kosovare edhe nprmjet afrsive miqsore q kishte, si bie fjala me Gensherin dhe Bekerin. Prgjigjja e Berishs lidhur me kt krkes t LDK-s ishte se pr Perikli Tetn pajtohej, ndrsa pr Kapllanin nuk donte t dgjonte. Kryetari i PD-s, dhe njkohsisht Presidenti i Shqipris, nuk do ta mbaj fjaln as pr Perikli Tetn. Deri n mbrmjen e dits s fundit, para shpalljes s kabinetit t ri qeveritar, pr ministr t Mbrojtjes kishte figuruar emri i Perikli Tets, i ktij personaliteti t shquar, me moral t lart, me prkushtim e dashuri pr Shqiprin e Kosovn, oficer i lart e i shkolluar. Por, n mngjes t dits s ardhshme, si ministr i Mbrojtjes figuronte emri i Safet Zhulalit, msues matematike nga Peshkopi, pa fijen e prvojs n kt resor. Mbase as edhe sot e ksaj dite, Ali Aliu nuk e ka t qart pse u b kjo loj. Ardhmria do e bj gjithnj e m t qart at q Ali Aliu shkruan n ditarin e vet: Sali Berishn m nuk kisha vullnet ta pyes pr asgj. Pr mua ai tani ishte nj dinak q tr energjin e kishte vn n funksion t hakmarrjes me ata q nuk mendonin si ai, nj person q nuk zgjidhte mjete pr t eliminuar t gjith ata pr t cilt kishte krijuar bindjen se i ka kundrshtar. Fillova t dgjoj prreth se po i vinte fshesn t gjith atyre q se kishin me kta kosovart e Aliut.... Duhet thn se gjat qndrimit t Ali Aliut n Tiran, LDK-n, e cila asokohe ishte lvizje, n nj mnyr e prkrahnin t gjith shqiptart e ish-Jugosllavis. Nga ana tjetr, PD-ja e Sali Berishs kishte prkrahjen e plot t 146
KIM MEHMETI

LDK-s. PD-s iu dhan ndihma t shumta materiale nga degt e LDK-s npr Evrop, Amerik dhe Australi. Me porosin e Ali Aliut, prpara zgjedhjeve t pranvers s vitit 1992, PD-s i erdhn n ndihm nja tridhjet vetura t prdorura si dhe ndihm n financa dhe n ushqim. Aliu dhe gjith shqiptart e ish-Jugosllavis, besonin se shtja e Kosovs do t jet shqetsim dhe angazhim i t gjithve n Shqipri, e jo vetm i PD-s. Dhe prandaj ai kujdesej q t mos merrte pjes n mitingjet parazgjedhore t asnj partie. Kjo sjellje e Ali Aliut, pr Sali Berishn do t jet skandaloze. Berisha nuk mund ta kuptonte se shqiptart e ish-Jugosllavis kishin nevoj pr prkrahjen e mmdheut, e jo vetm t nj partie t Shqipris, cilado q t ishte ajo. Ai nuk mund ta kuptonte se Aliu nuk mund t hiqte dor as nga miqsit e vjetra me Dritro Agollin, Alfred Uin, Xhevahir Spahiun, Fatos Arapin, Petro Markon e shum t tjer, disa nga t cilt Berisha i mbante pr komunist t flliqur. Mbase kontaktet me kta krijues t mdhenj shqiptar, ishin nj ndr mkatet e pafalshme t Aliut, q Berisha nuk ia harroi kurr prfaqsuesit t Kosovs n Tiran. Aq m shum, kur n shtypin e athershm t Tirans, vlonin shkrimet me sulme, e me shpifje, me fyerje nga m brutalet dhe nga m t egrat e mundshme, kundr disave nga ata me t cilt Ali Aliu vazhdonte t rrinte npr kafene dhe n vende publike. Asokohe tem e dits ishte Dritro Agolli. Pikrisht shkaku i ktyre mkateve, n vern e vitit 1992, Sali Berisha, do t filloj nj fushat tinzare kundr Ali Aliut. Dhe do t krkoj q ai t largohet nga Zyra e Kosovs, me akuzn se Aliu sht prkrahs i komunistve. Porosit e tij, raportet n Kryesin e LDKs pr kalimin e Ali Aliut n ann e komunistve, kishin
KSHTU ECN NJERIU

147

krijuar opinion edhe te nj pjes e aktivistve partiak n Prishtin. Kshtu Berisha hapi rrugn tinzare pr ta larguar Aliun nga Tirana. Ather edhe vet Ali Aliu e kishte t qart se qndrimi i tij i mtejm n Shqipri do ti acaronte marrdhniet mes LDK-s dhe PD-s, dhe n vjeshtn e vitit 1992 vendos t kthehet n Prishtin. Ashtu si e do radha, para largimit nga Tirana, Aliu do ti bj vizitn e fundit Sali Berishs, tani President i Shqipris. Dhe ky malsor q rrihte gjoks pr burrri, pr sinqeritet, n pyetjen e Aliut nse ka pasur vrejtje pr punn e tij, do t prgjigjet: Jo nuk kam asnj vrejtje pr qndrimin tnd n Shqipri. Pr nj moment shkruan Ali Aliu lidhur me kt prgjigje t Berishs, mendova se ato q si akuza n adresn time i kisha dgjuar, mund t mos ishin aspak t vrteta: Sala, thash me vete, ka gjith ato cene, ama burrrin pr t ta thn mendimin tro e ka t lindur, mendova pr nj ast. N t vrtet, ai nuk e ka as kt tipar burrrie: shum m pas, nga goja e nj kshilltari t tij, e dgjova ankesn e Sals: na ka dmtuar shum (Aliu) q nuk distancohej publikisht nga komunistt, q nuk prfshihej n manifestimet tona.... Ali Aliu ka mundur asokohe t mos e njoh mir Saliun, mbase edhe si shkak se ende nuk e kishte dgjuar anekdotn q rrfenin njohsit e mir t kryetarit t Shqipris: n moshn e djalris, n vendlindje, nj mbrmje, Sala n shtpi qenksh kthyer me nj dele mangt nga tufa. Kur e konstaton kt, kthehet prap n pyll pr ta krkuar... Dalin edhe familjart e tjer ta krkojn, e gjejn dhe bashk me delen kthehen n shtpi. I bjn z Saliut se u gjet delja e humbur, por Saliu ua kthen: jo, do ta gjej un, sguxon ta gjej tjetrkush! I ati, 148
KIM MEHMETI

q e ka njohur mir t birin, jep urdhr q ta afrojn delen diku afr tij, ta gjej ai vet se nuk kthehet pr tr natn n shtpi... Iluzioni i shqiptarve t ish-Jugosllavis se Tirana zyrtare do t bhej mbshtetse e fort pr zgjidhjen e problemit t Kosovs, tretej po aq shpejt sa nguteshin grindjet e Sali Berishs me t gjith q mendonin ndryshe nga ai. Kt m s miri e ndiente Ali Aliu, t cilit pr shkak t detyrs s vet i duhej t kontaktoj shpesh me presidentin e Shqipris. Gjat ktyre takimeve, nuk e kishte rnd t zbuloj karakterin grindavec t Berishs, si dhe t vrtetn q dikur moti e kishte thn Haveli: m i neveritshm se komunisti, sht antikomunisti me urrejtje patologjike. Apo edhe ata q bhen kundrshtar t verbr t asaj q kan qen dikur. Gjat shum takimeve, Aliu do t prballet me kt karakter t Berishs. Kjo do t ndodh edhe n vitin 1992, para zgjedhjeve t marsit, gjat qeverisjes s prbashkt mes PS-s dhe PD-s, pr nj udhtim t Rugovs nga Gjermania n Tiran, kur Aliu duhet ti siguroj vendosje n kryeqendrn e Shqipris. Sali Berisha, q kishte paralajmruar se do t dal t pres Rugovn n aeroportin e Rinasit, pasi kishte marr vesh se n aeroport do t dilte edhe ministri i Jashtm, merr n telefon i alarmuar Ali Aliun dhe i thot: Kush e ka informuar at komunist pr ardhjen e Ibrahim Rugovs? Pasi Aliu i sqaron shtjen, ai prgjigjet se nuk do t dal n aeroport bashk me ministrin komunist, duke fajsuar pr kt Ali Aliun. N kt rast ministri dilte n emr t qeveris shqiptare, pr ta zyrtarizuar vizitn e kryetarit t LDK-s, kurse Sali Berisha do t dilte n emr t PD-s, kryetar i cils ishte. Mbase Berisha e kishte vshtir t kuptonte se Ali Aliu udhhiqej nga
KSHTU ECN NJERIU

149

parimi se Kosovs i duhet mbshtetja e tr Shqipris, e t gjith spektrit politik, e jo vetm i nj partie. Pas biseds telefonike me Aliun, Berisha i telefonon edhe ministrit t Jashtm t asaj kohe, Ilir Bokajt, t cilit i thot se Rugova sht mysafir i tij dhe se ministri ska krkon ne aeroport. Ata t ministris i drejtohen Aliut pr sqarim, nse krkesa q n aeroport t mos dal ministri sht krkes e tij, apo mos vall kjo ishte krkes e Ibrahim Rugovs. Aliu u sqaron se kjo nuk ishte krkes e askujt nga pala kosovare dhe se ministri mund t veproj ashtu si e vlerson ai vet. Nj ngatrres e till, e vogl, por me domethnie t mdha sa i prket shpjegimit t situats s athershme politike n Tiran, ia kishte prishur lezetin asaj pritjeje n aeroport. Mbase kjo kishte ndodhur edhe si shkak se Sali Berisha qysh ather kishte bindur veten se Shqipria n t vrtet sht ai vet dhe partia e tij. Ngatrresat mes Ali Aliut dhe Sali Berishs filluan t bhen t shpeshta. Ndoshta Aliut, nga natyra i qet dhe plot respekt ndaj bashkbiseduesit, i ka penguar zri i lart i Berishs dhe prirja e presidentit t Shqipris t mos prfill mendimin e tjetrit. Por ska dyshim se ajo q Aliun prfundimisht do e shtyj t largohej nga presidenti i athershm i PD-s, mbi t gjitha ishte tendenca e Berishs q mmdheun e ndrruar, shqiptarve t ishJugosllavis, tua sillte vetm me ngjyrat e partis s vet. Andaj edhe deluzioni i madh, me t cilin u prballn shqiptart jasht mmdheut, do t ket prmasa dshpruese. Qndrimi partiak, e jo shtetror, i Sali Berishs ndaj shtjes Kosovare, ndikoi q ngadal edhe zyra e Kosovs n Tiran ti ngjaj nj ujdhese mbi t ciln prplaseshin, dhe pamshirshm e grryenin, grindjet ndrpartiake n Tiran dhe instruksionet e 150
KIM MEHMETI

turbullta nga Prishtina. Thn m thjesht, partit e Tirans krkonin nga Ali Aliu t pamundurn: t bashkpunoj vetm me at q qeveriste Shqiprin, e jo me t gjitha. Ndrsa Prishtina shpeshher u besonte t pavrtetave partiake lidhur me aktivitetet e Zyrs s Kosovs, e q Tirana i prcillte n kryesin e LDK-s. Kjo e vshtirsonte pozitn e Aliut, i cili dinte at q nuk e kuptonin demokratt e porsalindur t Tirans dhe patriott e Prishtins: shqiptart e ish-Jugosllavis donin Shqiprin, se ata prisnin mbshtetjen e Tirans zyrtare, pa marr parasysh ngjyrat e partis q qeveriste mmdheun. Ali Aliu, si prfaqsues i Kosovs n Tiran, nuk prballej vetm me shpirtngushtsin partiake t Sali Berishs, por edhe me qndrimet kundrthnse dhe mosbesues ndaj veprimit politik t LDK-s s shqiptarve t ish-Jugosllavis. E veanrisht t atyre t diaspors evropiane, gj t ciln m s miri e shpjegon nj ngjarje e vers s vitit 1992, kur prpara hyrjes kryesore t Muzeut Historik t Shqipris, ku ishte vendosur prfaqsia e Kosovs, Aliut do ti drejtohet nj njeri i panjohur dhe dukshm i revoltuar. sht kjo ktu zyra e Kosovs, apo e Beogradit? e pyet i panjohuri Aliun, pa kurrfar hyrjeje apo prshndetje. Shihej haptazi se kishte qen i acaruar tej mase dhe se ishte mosprfills ndaj prfaqsis nga tregonte me kok, e t ciln her e emronte si zyra e LDK-s, e her si prfaqsi t Kosovs. Natyrisht q zyra sht prfaqsi e Kosovs, por un nuk ju njoh kush jeni dhe ka doni! i prgjigjet Aliu i habitur nga sjellja e t panjohurit. Nuk ka nevoj ta dini cili jam. Un e di cili jeni ju. Por, mua m intereson ta di nse keni far bashkpunimi, ndonjfar marrveshje me kta ktu, me kt shtet, dhe nse keni far ndikimi, a sht ai n
KSHTU ECN NJERIU

151

shrbim t Kosovs, apo t Beogradit!- ia pret Aliut, bashkbiseduesi i panjohur. Edhe bashkpunim, edhe besim, edhe ndikim kemi n pushtetin e ktushm shqiptar dhe at e shfrytzojm n t mir t Kosovs, po m thoni hall keni, meq nuk doni t prezantoheni! i thot t panjohurit Aliu me qetsin e vet, e cila mbase sht vetm mbules q fsheh shqetsimet e shumta t brendshme. Policia e Shqipris, n aeroportin e Rinasit, mi ka sekuestruar nja tridhjet kmisha antiplumb. Krkoj t protestoni rrept dhe t kmbngulni q t mi kthejn menjher, nse, si thoni, punuakeni n t mir t Kosovs! ia kthen kosovari. Po a e ke lajmruar rastin n Ministrin e Rendit, a ke qen atje pr tu sqaruar? e pyet Aliu. Po, isha personalisht te ministri (Bashkim Kopliku) dhe ai m tha, shko merru vesh me Ali Aliun. Pr mua, m tha ministri, Kosova sht n Tiran shpjegon i panjohuri me ironi. Kuptohet, pas ndrhyrjes s Ali Aliut, kmisht antiplumb i ishin kthyer t riut kosovar, t cilin Aliu nuk e kishte pyetur pr emrin edhe kur ishin ndar. Dit m von, Aliu do e merrte vesh se kishte biseduar me Adem Jasharin, i cili kishte qen pjesmarrs n turnin e dyt t strvitjeve ushtarake n kampin n afrsi t Tirans. Nuk ishte hera e par q Aliu prballej me reagime t tilla, sidomos t rretheve t caktuara nga diaspora evropiane, rrethe dhe individ q nuk kishin fare besim n qndrimin politik t LDK-s, n kursin gjoja paqsor t saj, n deklaratat gandiste dhe jo rrallher, qesharake t Ibrahim Rugovs. Aliu, prafrsisht i njihte rrethet dhe individt me mendim t till, me t cilt ndeshej sa her q vizitonte ndonj deg t LDK-s n diaspor, deg t cilat, me shum mundim, ai vet i kishte themeluar. Disa 152
KIM MEHMETI

nga ata individ, ishin t vendosur, kategorik, dhe mbshteteshin n argumente t fuqishme pr drejtimin e vet politik. Por, nga ana tjetr, pa pasur mbulesn e LDKs, e kishin t vshtir t ajn rrug, t realizojn idet e veta, t fitojn sa m shum mbshtetje, sidomos t shtetit shqiptar. T part q e kuptuan kt, ishin disa nga bashkpuntort m t afrt t Jusuf Grvalls, si Hafiz Gagica dhe Ymer Berisha, t cilt pr t realizuar projektin e tyre pr strvitje ushtarake t t rinjve kosovar, e q e kishin filluar para se LDK-ja t themelonte degt e veta n Evrop, u bashkuan, hyn n gjirin e ksaj lvizjeje. Nuk ka dyshim se pa mbshtetjen e prfaqsis s Kosovs n Tiran, zor se do t mund t realizohej projekti i tyre, pavarsisht se, kryetarin e LDK-s ata e njoftuan pr kt aktivitet vetm pasi kishte prfunduar qndrimi i grupit t par n poligonin ushtarak pr strvitje. Qeveria e Stabilitetit, e prbashkt e PS-s dhe PD-s, ishte e bindur se kosovart kishin pajtueshmri t plot, t gjith palt, rreth nj projekti apo veprimi me pesh pr Kosovn edhe pse jo doher ishte ashtu. Grupet ekstremiste, si emroheshin asokohe, vetm kur nuk gjenin rrug tjetr pr t realizuar ndonj qllim t vetin, e shfrytzonin infrastrukturn e ngritur nga degt dhe nndegt e LDKs, s cils as nuk i besonin, dhe aq m pak e prkrahnin. Pa dyshim se qysh para ardhjes n Tiran, Ali Aliu e kishte kuptuar se mmdheu nuk do t mund t mbshteste Kosovn aq sa ndrronin shqiptart e ishJugosllavis. Me deluzionet e veta ai i ishte prballur m hert se shqiptart e tjer q mmdheun e njohn shum vite m von. Q Shqipria nuk ishte e gatshme t mbshtet Kosovn n rast t ndonj konflikti t armatosur, Aliu e kishte kuptuar edhe gjat takimeve t shumta me
KSHTU ECN NJERIU

153

zyrtart e Tirans para ardhjes n Tiran. Ishte takimi i vitit 1990, kur LDK-ja mbushte vitin e par t themelimit, dhe n vlim t aktivitetit t vet n diaspor. N vjeshtn e von t atij viti, nga nj lidhje e LDK-s n Bon, aktivistve t ksaj lvizjeje, u vjen informata se ambasada e Shqipris n Gjermani propozon nj takim t lart mes Tirans dhe LDKs. Kt lajm-propozim, Bujar Bukoshit ia kishte prcjell Jonuz Hyseni, i lindur n fshatin Poipov t Vuiterns, inxhinier me firm t vetn t regjistruar n Bon. Vite m par ai kishte realizuar lidhje t afrta me Ambasadn Shqiptare, dhe ndikonte, aq sa kishte hapsir, pr t mirn e Kosovs e shtjen shqiptare. Si do ti rrfej dhjet vite m von Ali Aliut, ai kishte mbajtur lidhje, nprmjet telefonit, edhe me Ramiz Alin dhe Sali Berishn, ende pa u themeluar PD-ja. Jonuzi do tia zbuloj Aliut edhe nj detaj t panjohur dhe tepr interesant: Ramiz Alia kishte qen tepr i interesuar q t themelohej nj parti demokratike, duke e nxitur iden q nj ndr dy kandidatt e mundshm t saj, t ishte edhe Sali Berisha. Pr ofertn e ardhur nga Boni, Bukoshi i tregon Aliut. Pas disa ditsh, Bukoshi lajmron Ali Aliun se duhet t udhtojn urgjentisht pr n Bon. Takimin e par do e ken me Jonuzin, n zyrat e firms s tij. Pas nj kafeje, duke vozitur npr rrug ansore, pr t mos rn n sy, ndrmjetsi do ti shpjer Bukoshin dhe Aliun tek Ambasada Shqiptare, ku i priste ambasadori dhe nj person tjetr. Aty do ti lajmrojn se pr t nesrmen ishte caktuar nj takim, n nj vend turistik t Vjens. Takimi me numrin dy t Shqipris u b n nj nga restorantet e lidhura varg njri pas tjetrit dhe prplot mysafir, diku jasht Vjens. Kshilltari i par i Ramiz Alis, Sofo Lazri, ishte ai q priti delegacionin e LDK-s 154
KIM MEHMETI

n kt takim. Pasi ua prcolli prshndetjet e Ramiz Alis, Sofo Lazri paksa do ti qortoj kosovart pse edhe pas nj viti t themelimit t LDK-s, nuk kishin krkuar takim me Tirann zyrtare. N kt takim Sofo Lazri nuk kishte ln anash as shpjegimet pr sukseset kolosale t Shqipris n t gjitha fushat, e vemas pr suksesin e madh n tufzimin e bagtis, e q dihet se ishte njri nga dshtimet m t mdha t reformave shqiptare. Prderisa Sofo Lazri ishte i prirur t lavdroj sukseset e Shqipris komuniste, pa dyshim se Ali Aliu dhe Bukoshi me padurim kishin pritur t dgjonin se sa Tirana zyrtare ishte e informuar pr lvizjet, rrjedhat, gjendjen dhe shpresat pr t ardhmen e Kosovs. Ata t dy donin t dgjonin nga Lazri se ka ishte i gatshm t bnte mmdheu pr Kosovn, meq shumica e shqiptarve anemban Jugosllavis s athershme, besonin se shqetsimi i par dhe m i madhi i Shqipris, n ato vite, ishte plaga gjithshqiptare, Kosova. Shqiptart besonin se Kosova ishte n krye t rendit t dits n diplomacin e politikn e mmdheut, por Bukoshi dhe Ali Aliu nuk dgjuan asnj fjal nse kosovart kishin br mir apo keq q kishin formuar partin e tyre, e lre m ndonj sugjerim, udhzim a porosi konkrete pr aktivitetet q rridhnin dhe q duhej tu prinin aktivistt e LDK-s. Jo me shum takt, si njeri i letrave prplot emocione, e jo si diplomat me dorashkat e gjakftohtsis, Ali Aliu ia pret fjalimin prfaqsuesit nga Tirana duke ia rikujtuar at q duhej t dij kshilltari i par i presidentit t mmdheut: i shpjegon duke i thn se gjitha parashenjat, sipas vlersimeve tona, jan se Beogradi do ta ashprsoj gradualisht drejtimin politik n Kosov dhe ndaj Kosovs, se terrori nga dita n dit shkallzohet, se ekziston frika
KSHTU ECN NJERIU

155

se nj dit situata do t bhet shprthyese dhe kosovart detyrimisht do t gjenden prball armats jugosllave, do t futemi n luft. Q n fund tia shtroj pyetjen e drejtprdrejt se sht n gjendje t ndrmarr Shqipria n nj situat t till, sa sht e gatshme ta ndihmoj Kosovn prball nj rreziku t till? N nj situat t till, do t na ngushtonit shum! prgjigjet pa u hamendur prfaqsuesi i Ramiz Alis. Nuk ka dyshim se nga ky takim, Ali Aliu dhe Bukoshi kishin dal si t qullur. Kishin humbur vullnetin t vazhdonin m tej bisedn. Ata u ngjanin njerzve te t cilt ngutshm ishte rrnuar kshtjella e iluzioneve se Tirana zyrtare e ndiqte situatn e shqiptarve t ishJugosllavis, se sadopak mmdheu bhej gati t ndante me Kosovn t keqen, me t ciln nuk kishte si t mos prballej n t ardhmen kjo pjes e shqiptaris. Takimi i dyt i Ali Aliut dhe Bukoshit me Sofo Lazrin do t ndodh pas disa muajve, gjithashtu n organizim t Ambasads Shqiptare n Bon. N takimin e muajit shkurt t vitit 1991, do t jet prezent edhe Ibrahim Rugova. Delegacioni kosovar do t arrij n Bon pasdite von. Aty, n Ambasadn Shqiptare, do t dgjojn kujn e grave nga dhembja q n Tiran ishte rrzuar shoku Enver. N t vrtet, at dit kur Aliu, Bukoshi dhe Rugova do t arrijn n rezidencn e ambasadorit t Shqipris n Bon, demonstruesit n Tiran do t shnojn fundin e nj epoke t egr komuniste, duke e prplasur pr toke prmendoren e stalinistit m t devotshm n kt bot at t Enver Hoxhs. Delegacioni i LDK-s t nesrmen do t fluturoj pr n Tiran. Aliu vinte n Shqipri pas plot dhjet viteve. 156
KIM MEHMETI

Ishte koha kur Tirann e kishin kapluar tronditje historike, n dit kur nuk dihej se ka do t sjell e nesrmja. Ishte udhtimi i par i Aliut pr n Tiran me aeroplan. Kuptohet, udhtonin pa viza (leje) nga policia Jugosllave, leje q ishte e domosdoshme pr shqiptart vetm kur vizitonin Shqiprin. N aeroportin e Rinasit, prfaqsuesit e LDK-s, do ti pres delegacioni shtetror me n krye Sofo Lazrin dhe prfaqsuesit e Partis Demokratike me n krye Sali Berishn. Prpos me Gramos Pashkon, i cili kishte qen n delegacionin e PDs, Ali Aliu ishte takuar her pas here edhe me Sali Berishn. Nga delegacioni shtetror, Aliu njihej vetm me Sofo Lazrin, me t cilin ishin takuar edhe nj her m par n afrsi t Vjens. Delegacionit kosovar kjo pritje mund ti jet dukur paksa e uditshme. N mos pr higj tjetr, ather shkaku se mmdheu i priste i ndar n dy delegacione. Prfaqsuesit e LDK-s ishin kureshtar t dinin se cilt ishin themeluesit dhe drejtuesit e partis s par demokratike n Shqipri, por nga ana tjetr, nismtar dhe realizues i vizits s tyre ishte qeveria shqiptare. Ali Aliu, Rugova dhe Bukoshi, ishin mysafir t shtetit shqiptar. Delegacioni kosovar nuk e kishte t vshtir t vrente atmosfern e acaruar n mes prfaqsuesve shtetror dhe atyre t PD-s. Duke vrejtur kt atmosfer t tendosur, Ibrahim Rugova do ti prshndes nikoqirt duke theksuar se i gzohet t qenit t tyre bashk, se m shpresdhnse pr Kosovn sht kur at e presin demokratt dhe komunistt e bashkuar. N kt drejtim kishin folur edhe Aliu dhe Bukoshi, mbase duke dashur n at mnyr t mbanin gjall iluzionin e vet se kur bhej fjal pr Kosovn, mmdheu nuk ndahej n parti politike,
KSHTU ECN NJERIU

157

se pr hir t s mirs mbarkombtare, partit n Tiran nuk do t shalronin kalin e marrosur t konfrontimeve q do t prajn popullin, se nuk do t bnin gara cili sht atdhetar m i madh, e q m n fund t shihej se shqiptaria ishte n rrezik t kishte aq shqipri sa edhe parti politike. T ardhurit nga Kosova, e dinin se vetm nj Shqipri e bashkuar rreth shtjes s Kosovs, vetm nj Shqipri e dlirur nga antagonizmat ndrpartiake, do t mund ti bhej krah i fort Kosovs, ndrrs s kosovarve pr tu liruar nga robria shekullore serbe. Dshira e till e kosovarve, thuajse ishte m e kapshme pr pushtetart e athershm komunist - t cilt natyrisht q e ndienin fundin e vet - sesa pr kryesuesit e PD-s, t cilt nga larg e ndienin shijen e lezetshme e t qenit n pushtet dhe besonin se s shpejti do t merrnin n dor fatin e Shqipris. Por, ajo q kishte ndodhur vetm nj dit m par (rrnimi i prmendores s Enverit), e kishte ndehur mbi Tiran tendosjen deri n kufi t konfliktit dhe dhuns. Nga Rinasi pr n Tiran, treshi kosovar udhtoi i ndar n tri vetura t veanta. Asaj dite kur ata u futn n kryeqytetin e mmdheut, rrugt ishin t shkreta. N sheshin para presidencs, para hyrjes s saj, ishte vendosur nj tank dhe plot ushtar t armatosur. Qyteti dukej si n or policore, apo shtetrrethim. Kolona e veturave, i oi kosovart n nj vil n kodrin. N at vil, si u than nikoqirt, kishte punuar dhe pushuar shoku Enver. Ishte e ruajtur dhoma n t ciln ai kishte shkruar serin e vllimeve t veprave t tij t njohura. Por, vendosja n at vil shum komode, e qet dhe e vendosur n mes t pyllit treshit nga Prishtina nuk u plqeu: kishin kureshtje t madhe t dilnin sa m shpejt rrugve t Tirans, pr t 158
KIM MEHMETI

cilat i kishte marr malli dhe ku do t mund t takonin miqt dhe t njohurit e shumt. Sidomos shkrimtart dhe intelektualt e Shqipris me t cilt edhe Aliu edhe Rugova kishin miqsi shumvjeare. Nga kjo vil ata mund t dilnin vetm me vetur. Pastaj mund t ken pasur edhe ndjenjn se me qllim i kishin izoluar. Dshirn e tyre pr t qen n qytet, ata do tua thon nikoqirve dhe po at mbrmje do t vendosen n nj vil tjetr n Tiran. Po at nat, pas takimit me miqt dhe t njohurit e tyre, treshi i LDK-s do t jet i ftuar nga Sali Berisha. Mysafirt nga Prishtina do t vizitojn n apartamentin e tij, n pallatin diku pas hotelit Arbria. N nj si dhom dhe kuzhin bashk, n banesn e Saliut, pos tre kosovarve, do t jen t pranishm edhe katr-pes veta nga kryesia e PD-s. Ishte fare e natyrshme q n kt ambient dhe mjedis t dominoj tema pr gjendjen dhe rrjedhat politike n Shqipri dhe Kosov. Atmosfern e tendosur, t ngarkuar me rnien e Enverit, e mbingarkonin edhe informacionet q ato dit qarkullonin dhe e vrshonin kryeqytetin pr komunistt e jugut t Shqipris, t cilt kinse paskshin organizuar marshim drejt Tirans pr ta rikthyer Enverin. Andaj rekomandohej t mos dilej n qytet, se konfliktet mes grupeve radikale antienveriste dhe atyre n mbrojtje t Enverit, parashikoheshin gati si t sigurta. Aty kah mesnata, n banesn e Berishs ishte futur nj i panjohur pr treshin kosovar. I porsaardhuri, pa prshndetur dhe thuajse pa i vrejtur fare mysafirt, do t ulet n nj karrige n fund t sallonit, si t ishte i familjes. Ja si e prshkruan Ali Aliu, kt takim t par t vetin me Azem Hajdarin: Gjja e par q bri pasi u ul
KSHTU ECN NJERIU

159

krkoi buk. Duke ngrn filloi t rrfej pr ndodhit, peripecit, prshtypjet, bmat q i kishin ngjar gjat udhtimit. Me nj vetur t vjetr, e shoferin pran, pasksh qen gjat tr dits n jug t Shqipris, sa pr t kontaktuar me simpatizantt e PD-s, sa pr t par reagimet e popullats n disa qytete t jugut, ku kishte ndejshm prkrahs t Enverit. Nuk e morm vesh nse n nj mision t till, i panjohuri pr ne, ishte nisur kok m vete apo i drguar nga PD-ja. M von, morm vesh se i sapoardhuri ishte Azem Hajdari. Natyrisht q ia kisha dgjuar emrin, meq krahas atij t Sali Berishs, n shtypin e jashtm, prmendej edhe ai i Azemit, si prijs i studentve, nga lindi n fillim lvizja demokratike shqiptare. Fliste pr ndeshjet me policin, pr grupet e organizuara komuniste, pr kundrgrupet, etj. Dikur, duke folur e duke prtypur, tregoi edhe nj detaj n kuadr t kundrmasave nga ana e simpatizantve demokrat ndaj mbshtetsve komunist: U thash tua ndalin ujin, shkrdhatave! Kosovart nuk kishin thn gj deri n fjalt e fundit t Azem Hajdarit. Azem Hajdari kishte folur pa i br prshtypje se aty ishin edhe tre persona t panjohur pr t. Mbase ka menduar se jan simpatizant t rinj t PDs, q asokohe ofroheshin dhe rekrutoheshin me t madhe. Ku ta dish, pr ta br me dije prezencn e tyre, apo i ngacmuar nga qndrimi mosprfills i Azem Hajdarit ndaj tyre, Ali Aliu do t bj nj ndrhyrje aspak t pritur dhe diplomatike: Atyre shkrdhatave komunist, nuk u vjen mendja duke ua ndaluar ujin, e me masa t ngjajshme. Q t shptosh nga ata, m mir falua Greqis!. Pas ktyre fjalve, Hajdari kishte ngritur kokn dhe ishte dukur sikur pr her t par kishte vrejtur pranin e t panjohurve. 160
KIM MEHMETI

Kishte shikuar Ali Aliun, pa komentuar ndrhyrjen e tij. Bukoshi kishte shkelur kmbn e Aliut, duke e lutur n kt mnyr q t mos vazhdoj tutje me kt ton t biseds. Boll Azem, ha buk! i kishte thn Berisha, Azem Hajdarit. Dhe diku mes bisedave t paprfunduara dhe prplot paqartsish, kishte mbaruar edhe nata e par e delegacionit t LDK-s n Tiran, n dimrin e vitit 1991. Pr t nesrmen ishte caktuar takimi i tyre zyrtar me Ramiz Alin. Prfaqsuesit e Kosovs, n presidenc, do ti pres Ramiz Alia, Sofo Lazri dhe Xhelil Gjoni. Przemrsia ishte e prmbajtur dhe pritja do t zhvillohet sipas protokollit zyrtar, t parapar pr vizita t delegacioneve t huaja: n fillim incizimi i kamerave t televizionit shtetror, pastaj fjala e rastit e Ramiz Alis pr rrjedhat aktuale politike n Shqipri. Delegacionit kosovar do ti bj prshtypje se sa i informuar ishte Ramiz Alia pr at q ndodhte n botn komuniste. Nuk do t prmend n asnj rast se perandoria komuniste ndodhej para rrnimit t plot, por nga informatat q shtronte gjat fjals, dukej se edhe ai, me keqardhje, e kishte t qart se ato ishin ditt e fundit t nj rendi shoqror. Ishte e qart se prqendrimi kryesor i asokohshm i Ramiz Alis ishte si t shmangeshin konfliktet brendashqiptare, si t mos provokohej gjakderdhje. Ai asokohe nuk e kishte fshehur nga delegacioni i LDK-s se sht ithtar i fillimit t nj pluralizmi t kontrolluar. Natyrisht, Ramiz Alia kishte folur me gjuhn q dshmonte se e kishte parasysh Sali Berishn dhe demokratt e tjer, me vetdijen e njeriut se Rugova, Aliu dhe Bukoshi, gjat qndrimit n Tiran, kishin kontaktuar me shum miq t tyre, si edhe me themeluesit e PD-s.
KSHTU ECN NJERIU

161

Ai me siguri e dinte se treshi kosovar, natn e mparshme e kishte kaluar n apartamentin e Sali Berishs, se PD-ja n t ardhmen do t jet pala me t ciln do t bashkpunonte m ngusht dhe m lirshm LDK-s. Treshi nga Prishtina shum shpejt e kuptoi se Ramiz Alia i kishte ftuar n Tiran q t ndikonin te Berisha t mos ngutej sa m shpejt t merrte pushtetin n duar, t kujdesej t mos vij deri te gjakderdhja, meq partia dhe shteti shqiptar, ishin t gatshme t mbrojn rendin nga rebelimi n rrug, nga shkatrrimi i vendit. Natyrisht q ky vizion nuk ishte n kundrshti me at t prfaqsuesve t LDKs. N t vrtet, ajo ishte rruga e vetme q do ti mundsonte Shqipris t kndellej m shpejt, t siguronte prkrahje dhe miqsi nga shtetet e rndsishme t bots, e me ka do t arrinte t bhej krah i fort pr Kosovn, ta vinte shtjen e shqiptarve t Jugosllavis s athershme si t parn n rendin e dits s politiks dhe aktivitetit diplomatik. Por treshi kosovar, e kishte t qart se as preokupimi i Tirans zyrtare, e as ai i udhheqsve t PD-s pr Kosovn, nuk ishte as s afrmi n shkalln q e mendonin ata. Vizitn e tyre, Tirana e athershme komuniste e kishte iniciuar q t krkoj ndihm e jo t ndihmoj. Edhe at, duke e ditur se Kosova dshironte rrjedha shumpartiake t qeta n Shqipri, se t gjith shqiptart jasht shtetit am donin q mmdheu t dal me sa m pak plag nga periudha komuniste, se vetm pa konflikte t brendshme partiake Shqipria do t mundej ti ndihmonte shtjes shqiptare. Dhe Ramiz Alia donte q delegacioni kosovar t ushtronte ndikim q demokratt e rinj t kishin kujdes, t mos i dehte s teprmi etja pr pushtet dhe ashtu t dehur t mos shihnin se cilat rreziqe i kanoseshin asokohe Shqipris. 162
KIM MEHMETI

Ngjarjet, rrjedhat politike n Kosov, ardhmrin e saj, kosovart e shihnin t lidhur, t kushtzuar ngusht me rrjedhat dhe perspektivn e Shqipris. Pala kosovare i shihte aq ngusht kushtzuar nga njra-tjetra, sa nuk mund ta kuptonte masn e pandjeshmris s Tirans ndaj rrjedhave q do t pasonin. E kt pandjeshmri e vrenin thuajse n t gjitha takimet q asokohe patn me pushtetart dhe kryesuesit e PD-s s Sali Berishs. Treshja kosovare e ndiente se n ato bisedime prania e shtjes s Kosovs ishte thuajse sa pr t shplar gojn dhe sa pr t mos i ln pa ushqim iluzionet kosovare. Ato iluzione q te kosovart kishin filluar nga pak t zbehen. Megjithat, kosovart ende i mbante shpresa se sa ta marr veten nga kriza kaluese, Shqipria do ti rikthehet shtjes s shqiptarve matan kufirit, ashtu si ia ka hije shtetit am, shtetit t cilit ia kan marr dhunshm gjysmn e trollit, gjysmn e shtpis, m shum se gjysmn e popullit t vet. Mbase edhe nuk mund t ishte ndryshe pr nj shtet e pr nj popull politikisht t pjekur, pr nj elit politike, e cila dinte t dgjoj e t kuptoj qart tik-takun e ors s bardh t rrjedhave n Ballkan dhe n bot. Se nuk do t ndodhte ashtu, Ali Aliu dhe gjith iluzionistt e tjer shqiptar, do t binden disa vite m von. Kt bindje Aliu do e prforcoj edhe gjat grindjeve brendapartiake t viteve t fillimshekullit njzet e nj, kur thuajse do mbledhje e parlamentit shqiptar n Tiran do t prfundonte me kacafytje mes deputetve t Sali Berishs dhe atyre socialist. Kacafytje edhe fizike, nga m primitivet, e q shqiptart e ksaj ane t kufirit i onte t pyesin veten: Nse neve na penguan sllavt q t
KSHTU ECN NJERIU

163

bashkpunojm dhe shijojm veprimin e prbashkt, nse neve kndej politikisht na prajn forcat e huaja policore q nuk e duan veprimin e njsuar tonin pr shtjet madhore kombtare, ather sht ajo q bashkkombsit tan n Shqipri i on tia han kokn njri-tjetrit, q i shtyn t sillen mes veti si t ishin armiq t prbetuar, e jo si kundrshtar t vetdijshm politik? Edhe shum pyetje t tjera logjike shtronin shqiptart jasht kufijve t Shqipris, prderisa Sali Berisha n Shqipri prodhonte armiq dhe Edi Rama ngadal i bashkngjitej politiks grindavece shqiptare, si t dshmonte kodin gjenetik t prindrve partiak q e lindn dhe nxorn n skenn politike. Dhe thuajse t dy njsoj, nuk e shihnin se shqiptart atje dhe kudo q jetonin, i kalonin nett pa patur rrym elektrike dhe pa mundur t pastrohen e t ngihen me uj t pijshm. Kjo drit-terr, n fillim t mileniumit t tret, n t cilin jetonin shoqrit shqiptare n Shqipri e Kosov, thuajse fare nuk u pengonte politikanve n Tiran e Prishtin, ku ushtonin rrymprodhuesit me naft. Politikant e till nuk mundn t peshonin se sa e dmtonin shtjen mbarshqiptare grindjet e tyre absurde ndrpartiake, t cilat n thelb nuk kishin shkak konceptet politike, por prfitimet personale q ua sillte elitave partiake t qenit afr grazhdit pushtetar. Politikant e till as q e dinin prmasa kan grindjet e tyre pr atdhetart si Ali Aliu, t cilt dhembshm prjetonin do prplasje politike mes parive n Tiran e Prishtin. Mbase ata kurr nuk do t dinin sesi e ndiente veten Ali Aliu kur udhtonte nga njra shqipri n tjetrn, q n rini i kishte ndrruar si m t begata dhe t prkushtuara pr t mirn e popullit. 164
KIM MEHMETI

sht e pamundur q gjat udhtimeve t nats npr arbrit, Ali Aliu t mos e ket ndier veten si shumica e atyre q nuk i kishte dehur epshi pr pushtet: thuajse udhton npr vende q jetojn jasht kohs, q nuk kan asgj t prbashkt me vendbanimet q i ke par ditn. Ti jet dukur sikur voziste npr nj bot irreale, e cila ekziston mes territ e drits, ku njerzit her i shoqron e her i braktis hija e tyre dhe shtisin pa t. Sepse qytetet dhe fshatrat e shqiptaris n fillim t mileniumit t tret jetonin dritterrin e vet politik dhe at t vrtetin, pr shkak t mospasjes rrym elektrike sa duhet. Edhe n vendbanimet ku natn skishte drita, t rinjt shtisnin rrugve njsoj si edhe ata ku lagjet ishin t ndriuara. Mbase terri i mbyllur mes katr mureve u bhej m i padurueshm se ai i hapsirs s paskajshme ku nata, njsoj e shtron mbulesn e vet si mbi hallexhinjt ashtu edhe mbi t lumturit e ksaj bote. Ka mundur shpeshher ti ndodh edhe Ali Aliut t jet hamendur mos vall shtitsit e rinj dilnin rrugve natn, q ashtu grupe-grupe dhe s bashku, m leht ti prballin ort kur shteti dhunshm i onte t kursenin rrymn elektrike. Mund edhe Aliut, si edhe shum t tjerve, ti ket ndodhur t mendoj se shtitja e tyre npr terr ka qllim tjetr: t shohin hijen e zgjatur t vetvetes q shtrihet para apo pas tyre, sa her q rrugs kalonte ndonj vetur me drita t ndezura - t binden se nuk jan trup pa hije, se politikant e tyre nuk ua kishin grabitur edhe t fundmen pron q kishte trupi i tyre. Ali Aliut ka mundur ti ndodh ajo q u kishte ndodhur edhe shum t tjerve q asokohe nuk e kuptonin sesi Shqipria me aq shum uj dhe Kosova me gjith at qymyr, t mos ken energji t mjaftueshme elektrike: gjat udhtimeve t nats npr arbri, gjat
KSHTU ECN NJERIU

165

vozitjeve npr vendbanimet ku mbisundonte terri, t dshiroj t ndal veturn, t shoh nga afr ato fytyra t t rinjve q mbushnin kafenet, apo qndronin qosheve t rrugve duke pritur t shfaq dritat, q pastaj t kthehen npr shtpit e veta. Me siguri, nuk ka patur forc ta bj kt. E ka penguar trishtimi posa ka par ata shikime t pashpresa, ata t rinj t cilt qysh n vitet e njoma t rinis kishin zbrthyer fshehtsin e madhe, t ciln e shkruanin mbi plhurn e nats q i mbulonte: Jeta sht aq e shkurtr, dhe terri i paskajshm. Kishin zbuluar se dikush ua shkurtonte jetn, e cila sht drit, ua shtonte terrin q u takon lakuriqve t nats dhe njerzve q duan t veprojn e t mos u shihet fytyra. Q t nesrmen, kur lakuriqt t varen npr shpella apo n trart e shtpive t braktisura, ata t shtisin pran kalimtarve t tjer, me buzqeshjen e pafajsis lvarur n cep t buzve. Gjat viteve nntdhjet dhe n dekadn e par t shekullit t njzetenj, shqiptart i jetonin mbrmjet npr restorante q mbinin n do qoshe t rrugicave dhe shesheve t qyteteve. Sepse kafenet dhe hotelet, e jo bibliotekat dhe spitalet, ishin gjithmon t ndriuara dhe kishin gjithmon drita. Aty shqiptart e kursenin veten nga ort kur ndalej rryma elektrike, kur npr shtpit e tyre ndizeshin qirinjt, drita e t cilve i zgjaste hijet e shtpiarve npr muret e dhoms si n teatr hijesh dhe, fillonte shpjegimi i heshtur pr jetn e harxhuar n kohn kur shqiptart ishin br hije q shihnin n ndrr vetveten. Asokohe, shtpiart ndiheshin ngusht kur u vinte mysafir ndonj mik i dashur, sepse e dinin se askush nuk e do terrin dhe vshtir se ndonjrin e z gjumi n dhom ku nuk ka ngrohje. Andaj edhe mysafirit nuk i mbetej gj tjetr prpos t aktroj se do gj ishte n 166
KIM MEHMETI

rregull. Sepse e dinte se bujarin shqiptare e kishin dmtuar politikant q nuk merreshin me sigurimin e energjis elektrike dhe ngritjen e standardit jetsor, por fajsonin njri-tjetrin se cili sht vjedhs m i madh, se cili grupacion politik ishte m i korruptuar se tjetri. Ata politikan, t cilt nuk shihnin se n shqiprit ku pretendonin t bheshin deputet, ministra apo kryetar, kishte filluar t rrnohej edhe familja shqiptare, kishte filluar t harxhohet shpirti bujar i shqiptaris, q mund t prodhonte energji ngrohse dhe elektrike pr tr arbrit e dika t mbetej pr tua shitur fqinjve. Kur asokohe njeriu udhtonte natn npr Shqipri, ose rrugve t Kosovs, i bhej se her sht duke dal, e her duke hyr n tunele. Thuajse sht duke udhtuar npr hapsir kafkiane. Ndrroheshin vendbanimet e ndriuara me ato n terr, njerzit q ecnin s bashku me hijet e veta dhe ata q rrinin rrugve duke pritur t vijn dritat q t shohin njri-tjetrin. Dritterri i netve shqiptare, ishte i uditshm, i mrzitshm, ngrthente n vete dy skajshmrit q nuk i bashkonte asgj prpos pritjes s lodhshme: disa prisnin t fiken dritat e t jetonin pjesn e territ q e kishin hise, t tjert ishin n pritje tu vinin dritat. Dhe askush nuk e dinte cila pritje ishte m e mrzitshme: ajo e atyre q prisnin se kur do tu vijn radha ti jetojn ort e territ, apo e atyre q prisnin terri t zvendsoj dritn e prkohshme. Askush nuk e dinte prralla u tregonte gjyshja niprve, bnte nj i ri n ato or kur ndizeshin qirinjt dhe zgjateshin hijet e shtpiarve npr muret e dhomave. Mos vall u strzgjatej pikllimi, apo ngulfateshin nga mendimet q luhateshin njsoj si flaka e zbeht e qiririt. Ku ta dish, ndoshta aty diku, n ndonj lagje ku prnjher fikeshin
KSHTU ECN NJERIU

167

dritat, kishte edhe t atill q ndiheshin mir, q terrin, e jo dritn, e kishim ambient m t prshtatshm jetsor. Shoqria shqiptare e Kosovs kishte rritur gjeneratn e lotqeshjeve fmijrore, lindur n fillimet e viteve tetdhjet, q u shkollua npr bodrume, q u burrrua n mes t lufts, q u nis rrugve t jets kur vendlindja e tyre u b unmik-stan, kur atdheu u mbush me kurbetinj t ardhur nga e gjith bota. Shqipria rriste fmijt q kishin shijuar qumshtin e trisht t kooperativave bujqsore, ata q qysh n rinin e hershme e pan si rrzohet shtatorja e lart e Enverit, q arritn moshn madhore mes krismave shqiptaro-shqiptare t 1997-s kur shqiptart vran Shqiprin, fmij q u nisn rrugve t jets duke shikuar muret rrethues me gjemba t ambasadave perndimore, e q shijonin jetn me shikim t drejtuar matan Adriatikut. Shqiptaria e asokohshme ishte duke rritur gjeneratn e dritterrit, fmijt q edhe gjumin e bnin copa-copa, njsoj si gjyshrit e tyre para qindra vitesh, edhe ninullat e nnave i dgjonin nn dridhmn e flaks s qirinjve q shkriheshin nga zri i trembur i prindrve q t mos u ftohen trashgimtart. Bota shqiptare e dy dekadave n demokraci, rriste fmijt, t cilt mund gabimisht t mendonin se kafenet, e jo bibliotekat, jan vende ku kurr nuk duhet t fiken dritat. Fmijt q rriste bota shqiptare mund gabimisht t mendonin se edhe jeta zhvillohet para dhe pas perdes s territ: ajo q duhet ta shohin t gjith dhe ajo q duhet mbajtur fshehur. Se terri, e jo drita sht e vlefshme, se e fshehura e jo ajo q shihet, prcakton fatin e njeriut. Mund t mendonin se terri e jo drita sht aleat i jets. Sepse kur dilnin t shtisnin n ort e vona t netve pa drita, edhe n terr dgjonin britmat e narkomanve, ofertat e 168
KIM MEHMETI

dilerve t lmive t ndryshme, ftesat e vendorve dhe t huajve t gjinis s tret, t cilt ngutazi lidhn bes mes veti dhe e ndihmonin shoqrin shqiptare t prmbush standardet q t bhet Evrop. Ku ta dish, ndoshta dritterri n t cilin jetonte bota shqiptare, nj dit do ti frymzoj krijuesit e vonuar shqiptar - t cilve thuajse gjithmon u sht nevojitur thellsi kohore - q t japin shpjegime pr at q u ka ndodhur vite m par. Nj dit, kur t gjith shqiptart do t ken drita dhe uj t mjaftueshm, ndoshta shkrimtart shqiptar do t frymzohen nga koha e shkuar e viteve t tranzicionit dhe, t lehtsuar nga frika se do t mund t hidhrojn krert e ndonj partie, do t prballen me bardhsin e letrs e do t shkruajn pr dekadat kur politikant shqiptar e tranzitonin popullin e vet nga terri n drit, duke mos dhn llogari se ia dmtonin bebzat e jets. Do t vij dita kur shkrimtart shqiptar t atill si jan, disident t vonuar nj dit do t shpjegojn pr veprat q ua ka glltitur terri i asokohshm (njsoj si bnin n vitet nntdhjet dhe n fillim t mileniumit t tret, kur t vonuar ua shpjegonin monizmin e egr atyre q e kishin jetuar) dhe do e zbrthejn at q do e shohin t gjith: dritterri demokratik i ditve t kohs s tranzicionit, ishte m i pjellshm ve pr kultivuesit e kpurdhave, q duan terr e lagshti, si edhe pr partit grindavece politike shqiptare, q ar pjellore kishin paqartsit, e pr dilert, trafikantt, t pafytyrt, narkomant..., t cilt i paraplqejn rrugt pa drita, e jo t ndriuara. Shpjegimet pr at q ndodhte n vitet e tranzicionit t shoqrive shqiptare, mbase do t arrijn kur t mos ket nevoj pr kursim t rryms elektrike, kur t gjith shqiptart do e shohin se edhe terrin dikush e kishte
KSHTU ECN NJERIU

169

prdorur mir asokohe. Ato shpjegime do t jen m t qarta kur shqiptart do t bjn numrimin e sakt t t rinjve q i glltiti koha kur shqiprit kursenin rrymn elektrike. Por, n pritje t kohve t tilla, t ngjashmit me Ali Aliun donin ta shpallnin publikisht se, sa her q udhtonin natn npr arbrit e tyre, u bhej se ishin duke e jetuar tregimin e vet m t trisht q mund t pillte imagjinata, por t cilin nuk donin ta shkruanin kurr. Sepse gjat udhtimeve t tilla, atyre u fanitej se nga t gjitha ant ndrionin minaret e xhamive, dgjohej zri i myezinve dhe rnia e kmborve n kishat shqiptare, se shqiptaria shumreligjioze e luste Zotin pastr e shqip: tani q kishin aq t huaj t t gjitha ngjyrave mes tyre, u ndodhte t trajtoheshin si popull shumracor. Kt nuk e donin, jo pse ishin racist, jo pse nuk e dinin se dashuria nuk njihte raca, se t gjith njerzit jan t zgjedhurit e Zotit, po q t ruanin gjakun e gjyshrve t tyre. Gjakun q mbrojti moralin e pastrtin, edhe nn dritn e llambave t vajgurit, pa e ditur se nj dit, socializmi do t lavdrohet me elektrifikimin e gjith fshatrave, e demokracia e mvonshme me ditt kur nuk do t kishte ndrprerje t rryms elektrike. Gjyshrit, t cilt qysh n vitet kur jetonin sipas kodeve t Kanunit t Leks, e kishin kuptuar se ka disa vlera pa t cilat humbet vetvetja. E kur humbet vetvetja, humbet edhe besimi n njerzoren. Kur zhduken ato vlera, njeriu harron se besimi n vetvete, e jo drita, sht m i shpejt se zri. N vitet e demokracis, Ali Aliut shpesh i ndodhte t udhtoj natn npr rrugt e arbris. Ka mundsi q asokohe t ket dgjuar edhe rrfimet e disa t huajve, t cilt me dhembje shpjegonin se shtetet e Ballkanit n tranzicion t asaj kohe, m leht e kishin t gjenin 170
KIM MEHMETI

donator pr t prkrahur financiarisht ndonj shoqat t lezbijkave, sesa pr t riparuar ndonj termoelektran me pajisje t ndryshkura. Mbase, thoshin ata, kjo vjen se donjri ndihmon gjinin e vet, se disa nga ata q vinin nga t gjith meridiant e bots - q t ndihmojn arbrin q sa m par t prmbush standardet demokratike donin ti dinin adresat e sakta t vllazris s tyre, donin ti ken grumbull, n nj vend, q ta bnin m leht zgjedhjen e kuadrove liberal. Miqt e shqiptaris nga perndimi, hapur rrfenin edhe pr raste kur t rinjt shqiptar, t prballur nga varfria, ishin t gatshm tu jepnin shrbime nga m t ndryshmet disa t huajve n banesat e t cilve mbase gjithmon kishte drita dhe m leht mund t prballeshin ort e errta t nats me ka siguronin pag pr t jetuar ditt rinore. Me siguri ato ishin raste t rralla, ishin rrfime q i stolisnin trullant shqiptar, ata q mendonin se t huajt prfitojn nse mjerimin tnd e bn edhe m t thell se sht, por do t mjaftonin t alarmonin politikant e paprgjegjshm shqiptar q nuk e shihnin se rinia u ikte nga duart. Nga rrfimet e tilla terri bhej m i dendur, aq sa ngjallte kokfortsin shqiptare nga do lindte klithja: Jo se nuk ka shqiptar q jan edhe shits t vetvetes, jo se n ato koh prplot varfri nuk ndodhnin edhe ngjarje t paparashikuara, por shqiptari edhe kur e ka pasur jetn ndrr, e ka ditur se jeta dhe vdekja jan flet t t njjtit libr, se jeta sht certifikat pr ta merituar vdekjen, se vdekja nuk i ndan njerzit n t pasur e t varfr, por n ata q kan pranuar prbuzjen dhe ata q e kan ruajtur yllin e nderit e bujaris njerzore n ball. Shqiptart e dinin se pa ndihmn e t huajve, Kosova m vshtir do ta kishte t lirohej nga prangat sllave, por
KSHTU ECN NJERIU

171

populli e kishte kuptuar se, si doher m par, nuk do ta shptonte vetm prmbushja e standardeve pr tu br Evrop, por do t mbijetonte pse ka ditur ti mbroj vlerat vetjake, kulturn dhe traditn e vet, rendin familjar. Shqiptari ka ruajtur t panjollosur moralin, i cili e ka mbajtur gjall edhe kur e ardhmja e ndritur pr t ka qen vetm ndrr e largt. sht e pamundur udhtarin e asokohshm t nats npr shqiprit t mos e ket kapluar dshprimi i ngjashm me at t prindit q nuk di tu jap shpjegim fmijve pse korporatat elektrike n Kosov e Shqipri, merreshin me shprndarjen e drejt t territ, e jo t drits. Dshprimi i prindrve, t cilt nuk i shqetsonte gjithaq mimi i lart i rryms elektrike, t ciln e paguanin edhe pse nuk e kishin, por e vrteta sht se sa her q shuheshin dritat, fmijt e tyre shtisnin rrugve pa hijen e vet. E fmijve shqiptar ajo u ndodhte mbase se prindrve t tyre nuk u kujtohet t dalin gjat dits rrugve, e tu thon qeveritarve: O idiot, aty ku kursehet edhe rryma elektrike, askush nuk mund ta shoh n drejtim shkojn dhe me knd shtisin fmijt natn. Aty ku dominon terri, t rinjt e kan vshtir t shohin se gabimet rinore jan m t shtrenjtt, se ato gabime i paguan gjat tr jets, t ndjekin sa t jesh gjall, t bhen t pandashm si hija e trupit, i ke bashkudhtar q t pengojn t ecsh drejt ardhmris. N shtetet ku korporatat elektrike bjn orarin sesi t shprndajn terrin, banort e kan vshtir t kuptojn se njeriu dshmon vetveten edhe nprmjet kushteve n t cilat jeton. E kushtet jetsore ndikojn n shprehit e njerzve. Si ndikonte asokohe dritterri shqiptar n udhtart e nats, q ato udhtime i prjetonin dhembshm dhe me ankth. 172
KIM MEHMETI

Jo vetm pse nuk i shihnin gropat e thella e t gjera npr rrugt e ngushta, por pr shkak se ata q shtisin rrugve n pritje t vijn dritat, u ngjanin njerzve, t cilt kan shtpi, por jo edhe shtet. E si njeri q ka shtpi, por jo edhe shtet, Ali Aliu do t ndihet edhe pas qndrimit treditor t vitit 1991 n Shqipri, kur me Rugovn e Bukoshin do t ktheheshin n Prishtin. N aeroportin e Shkupit i priste Mehmet Kraja. Pa humbur koh, meq ishte thuajse gjysma e nats, do t nisen pr n Prishtin. N Han t Elezit do ti ndal nj patrull policore dhe do ti detyroj t nxjerrin nga valixhet e antat do gj q kishin, dhe ti radhisin n asfalt, nn dritat e rrugs s qytezs. Pas fyerjeve dhe t sharave (dy net m par televizioni i Beogradit kishte dhn pamje nga takimi i delegacionit t LDK-s me Ramiz Alin), duke aluduar n vizitn e tyre t br n Tiran, do ti lejojn t vazhdojn rrugn drejt Prishtins. Por, disa kilometra m larg, tek udhkryqi q kthen pr n Brezovic, diku n mes t rrugs Shkup-Prishtin, do ti pres nj patrull m e madhe policore. N t vrtet, policia serbe kishte bllokuar rrugn me disa automjete dhe xhipa. Kordont policore kishin rrethuar veturat me t cilat udhtonin kryesuesit e LDK-s. I kishin urdhruar t dalin jasht. Ishte e qart se do lvizje jasht urdhrit policor dnohej me plumb. T radhitur njri pran tjetrit, kryesuesit e LDK-s ishin t vetdijshm se mund t prfundonin nn breshrin e plumbave, si edhe shum shqiptar t tjer q psuan asokohe nga egrsia serbe. Pasi kishte marr fund kontrolli, policia serbe urdhroi kryesuesit e LDK-s t vozisnin pas automobilave t tyre, pr ti uar n Ferizaj. Aty i priste nj shef, i cili mbase duhej t ishte prgjegjs i shrbimeve policore. Pse nuk
KSHTU ECN NJERIU

173

jeni ndalur n sinjalin e patrulls n Han t Elezit, i kishte pyetur kryeshefi i policis. N t vrtet, kjo pyetje shpjegonte tr skenarin q asokohe shpesh e prdorte policia serbe pr likuidimin e shqiptarve, me arsyetim se nuk ishin ndalur pas urdhrit t patrulls policore. Pas sqarimeve t hollsishme se jo vetm q ishin ndalur, por patrulla n Han t Elezit i kishte kontrolluar detajisht, komandanti i Ferizajt me vones e kishte kuptuar porosin q ia kishin prcjell kolegt e tij nga qyteza n afrsi t kufirit t Kosovs me Maqedonin, nuk kishte kuptuar se kolegt e Hanit t Elezit donin ti thonin: nj band e armatosur e Ibrahim Rugovs sht nisur drejt jush, andaj pritni me rafal! Ali Aliu, si edhe shum shqiptar t tjer, do t ndihet si ai q ka shtpi, por jo edhe shtet edhe gjat viteve t fillimshekullit t njzetenj, kur jetonte e vepronte n Shkup. N mos tjetr, pr shkak t zhurms s madhe t partive shqiptare, t cilat luftonin mes veti, se cila do t bhej pjes e pushtetit, e nuk kishin kurrnjfar pushteti n duar. Ngaq kishte filluar tu plqej t jen ndihms t pushtetarve t etnitetit maqedonas, prandaj prijsit shqiptar m mir ndiheshin kur komunikonin me kolegt e etnitetit maqedonas se sa n mes veti. Kshtu, pr shembull, dihej se knd PDSH-ja ka vlla ideologjik n bllokun politik maqedonas, por kurr nuk u mor vesh pse i konsideronte armiq thuajse t gjith udhheqsit e partive shqiptare dhe ata q nuk e prkrahnin aktivitetin e kryesuesve t ksaj partie; dhe, pse kjo parti nuk i duronte njerzit q kishin kok t vetn. Mbase kryesuesit e ksaj partie kishin harruar se pr donjrin, vjen nj koh kur nuk ka si ti mbuloj gjurmt q l pas vetes, kur t tjert do t vlersojn e do t rrfejn pr bmat e pararendsve. 174
KIM MEHMETI

Njsoj si shum prej atyre q jetonin n shtetet q u mvetsuan pas shprbrjes s Jugosllavis s Titos, u bn rrfyesit e s kaluars socialiste dhe u shpjegonin pasardhsve Luftrat Ballkanike t viteve nntdhjet, si dhe pr formimin e shteteve t reja n Ballkan, pr kohn kur u zhb ndrra e sllavve t jugut, t cilt donin t jetonin mes veti vllazrisht, duke mos mbajtur llogari se aty jetonin edhe popuj, t cilt nuk ishin as kushrinj t tyre, e lre m t nj gjaku, si m shum se tre milion shqiptart. N rrfimin pr Ballkanin e fundshekullit t njzet, kaptina m interesante do t jet ajo ku do t prshkruhet shprbrja e Jugosllavis. Ajo kaptin do t ket plot nntituj absurd, si dhe fusnota ku duhet dhn shpjegime plotsuese, si pr shembull se nga kush serbt donin ta mbronin Sllovenin kur ajo u takonte sllovenve, nga kush donin ta lironin Kroacin kur ajo me shekuj ishte pron e popullit q atje jetonte, knd donin ta dbonin nga Bosnja, kur ajo u takonte boshnjakve dhe si mund Kosova t ishte djep i ortodoksis dhe kulturs serbe, kur me shekuj foshnjat shqiptare n kto treva smund t bnin gjum t rehatshm nga krismat e kolonizatorve serb q pushtonin tokat shqiptare. Rrfimi pr koht e shkuara q i kishte prjetuar gjenerata e Ali Aliut dhe pr t cilat ai u rrfente ngandonjher niprve t vet si pr dika t largt dhe mos u ktheft kurr, do e ngrthej n vete edhe pjesn m absurde, at t mvetsimit t Serbis. Dhe kt pjes t rrfimit mbase do e prcjellin pyetjet: nga kush u pavarsua Serbia, kush e pengonte t ndahet nga ata q nuk e donin Beogradin si kryeqendr t prbashkt. Gjyshrit do ta ken vshtir tu shpjegojn pasardhsve se populli q i fundit shpalli pavarsin e vet
KSHTU ECN NJERIU

175

pas shprbrjes s Jugosllavis s Titos, n t vrtet ishte rob i vetvetes, ishte i ngulfatur nga kthetrat e s kaluars, i pushtuar nga magjia e nacional-romantizmit, ishte nn sundimin e politikanve t ardhur nga shekulli i nntmbdhjet, i magjepsur nga akademikt e historiant gnjeshtar, t cilt arritn ta vn popullin serb n gjum, n shtratin e but t mitologjis, duke i premtuar se do ta zgjonin n livadhin parajsian ku jetojn vetm popujt qiellor (kshtu serbt e quanin asokohe vetveten). Pa dyshim q kaptina m interesante e rrfimit pr proceset dezintegruese t viteve nntdhjet n Ballkan do t prfshij edhe parashikimet e sakta t atyre, t cilt qysh n fillim t viteve tetdhjet u bnin me dije akademikve dhe udhheqsve serb se, nse nuk heqin dor nga megalomania nacionaliste, do t prfundonin me nj Serbi jo m t madhe se mbante pashallku i Beogradit. Por, politikant dhe akademikt serb asokohe ishin t bindur se Serbi quhet toka ku ka edhe nj varr t vetm serb, e lre m ndonj kish apo manastir. Dhe filluan luftrat kundr t tjerve, q t arrijn ktu ku jan sot: t masin se vall jan liruar plotsisht nga nacional-shovinizmi vetjak. Kuptohet, ndrkoh do t vijoj ndonj pavarsi e radhs, paraprgatitje pr pavarsin e mirfillt, t ciln do e shpallin pasi Kosova edhe ndrkombtarisht t pranohet si shtet i pavarur. Me ka populli serb prfundimisht do t arrij t dal nga djepi i mitologjis s vet, q t ec rrugs s ardhmris pa andrralla nacional-romantike. Mbase n mesin e deputetve q n vitin 2006 shpalln edhe nj pavarsi t radhs t Serbis, ka pasur edhe ndonj nga ata t cilt n vitet 90 kremtonin marrjen e t drejtave t shqiptarve, q aprovonin projektet 176
KIM MEHMETI

millosheviqiane t prpiluar n Akademin e Shkencave t Serbis. Dhe mbase ka mundur t rikujtoj n vetvete t vrtetn se gnjeshtrat shprndahen me shpejtsin e drits, por sjellin vetm terr. Pra, ka mundur prnjher t rikujtoj tunelin e errt drejt t cilit u nis lokomotiva e nacionalizmit serb, duke i zvarritur pas vetes t gjith vagont e popujve t tjer t Jugosllavis s Titos. Gjat shpalljes s pavarsis s vitit 2006, nga institucionet shtetrore u hoqn t gjitha simbolet e prbashkta t Federats Serbi Mali i Zi, gj q n mos m shum, mund ti rikujtoj Koshtunics lartsin e murit t ngritur me gjak, muruar q n vitet kur ai fotografohej me kallashnikov n duar; apo ta oj ministrin e Punve t Jashtme t Serbis, Drashkovi, t rikujtoj moshn e vet kur lavdrohej se turqit (boshnjakt) e Bosnjs do ti nis pr n Anadoll, ndrsa shqiptarve do tua pres dy gishtrinjt e dors q i onin lart gjat demonstratave rrugve t Prishtins. Shumica midis udhheqsve t Serbis q n vitin 2006 shpalln pavarsin e shtetit t vet, pasi nga ajo u nda edhe Mali i Zi, ishin ata t dikurshmit, t cilt n mos m shum, duartrokisnin Millosheviqin n mitingjet ku ai shpaloste epopen m t lavdishme t serbve. Si t till, pritej t ishin ndr t part q duhej t mbyllnin nj kaptin t prgjakur t Ballkanit dhe t fillonin t shkruajn t ren: proceseve integruese t shteteve t popujve q jetojn n kto hapsira. Duhej t rindrtonin urat e rrnuara t komunikimit normal mes popujve t nj hapsire, ku si duket, ende skishte prfunduar procesi i ndasive dhe stina e referendumeve pr pavarsi e vetvendosje. Proces, i cili do t prfundoj vetm pasi Kosova t shpallet e pavarur.
KSHTU ECN NJERIU

177

Ksaj pjese t Ballkanit i duheshin m shum se njzet vite t kuptonte at q t tjert e shihnin sa mbyll e hap syt: n fillimshekullin e njzetenj nuk hyhet me koncepte t shekullit t nntmbdhjet. Shum akademikve e politikanve t ktushm u nevojiteshin gjak dhe varreza q t kuptonin se as t mendurit e as trimat, nuk mund ti shmangen asaj q doemos do t ndodh: ajo q u sht marr t tjerve me dhun e padrejtsi, herdo-kurdo duhet ti kthehet atij q i takon. Duke mos e kuptuar kt t vrtet, elitat intelektuale e politike serbe t viteve 90, shaluan kalin e miteve dhe vetgnjimit, i cili vrapon shpejt, por nuk t on m larg se n kthjellje t vonuar dhe t rrzon n mes t rrugs. Pra, duke mos pasur ku t mbshtesin ambiciet nacionaliste, elitat serbe u zhytn n mjegulln e miteve dhe t ardhmen e popullit t vet e flijuan n altarin e t kaluars. N rrfimin pr t kaluarn e ksaj pjese t Ballkanit, do t zr vend edhe shpallja e zhurmshme dhe plot gzim e pavarsis s Malit t Zi, n vitin 2006 si dhe heshtja e deputetve t parlamentit serb gjat shpalljes s pavarsis s Serbis. Sepse populli dhe deputett malazez jetsonin ndrrn e tyre t drejt, ndrsa kta t dytt prballeshin me rrnojn e andrrallave gnjeshtare t mitologjis s vet. Diku mes t zhurms gazmore q derdhej rrugve t Podgorics gjat shpalljes s pavarsis s shtetit m t vogl n Ballkan, dhe heshtjes mortore n Beograd gjat shpalljes s pavarsis s Serbis, fshihej e vrteta se fillimshekulli i njzetenj do t mbetej si nj rrudh m shum n fytyrn e t ardhmes. Sepse, kaptina m e begat e historis ka qen e do t mbetet ajo e gabimeve q bjn popujt. Pra, nuk rezulton aq i sakt pohimi se njeriu 178
KIM MEHMETI

mson nga gabimet e bra: sikur t ishte ashtu, t gjith do t duhej t bnim sa m shum gabime q do t na onin n burg, e q pastaj t dinim ta monim lirin. Pra, sikur t ishte ashtu, popujt e Ballkanit, t cilt q moti i kishin harxhuar t gjitha gabimet, do t duhej qysh dje, e jo sot, ta kuptonin se m t begat jan popujt q kan m pak histori luftrash. Njsoj si jan m t ndershme grat q nuk kan t kaluar shum t prfolur. Rrfimi pr Ballkanin e fundshekullit t njzet do t prmbaj edhe kopertinn e shqiptarve t ndar n m shum shtete t ktij gadishulli. Si t till ata mbetn t stolisur me dallueshmri krahinore, fetare, t shkalls s arsimimit, t rrethanave kulturore ku ishin zhvilluar. Por, edhe me dika q i dshmonte se jan i t njjtit fis dhe gjak: armiqsin ndrpartiake kudo q ishin, mosdurueshmria mes faraonve kulturor dhe prirja t jen t skajshm q, qysh n koh t komunizmit, bri t jen m komunist se Stalini e n koht e katolicizmit t bhen m katolik se Papa. Gj e cila dshmonte vetdijen e shrbtorit, i cili gjithmon vuan q t jet i plqyer nga pronari. Prandaj dhe, duke par pandrprer drejt padronit, harron t shoh veten. Andaj dhe ajo q mund t shihej edhe pa syzat e ekspertit, ajo q mund t vlersohej edhe pa qen ndonj njohs i mir i rrjedhave shoqrore, ishte e vrteta se sikur t kishte mundsi, do parti e shqiptarve do t shpallte nj Shqipri t vetn dhe do elit krahinore, me faraonin n krye, do t shpaloste flamurin e identitetit t vet kulturor dhe gjuhsor. Edhe n fillim t mileniumit t tret partit grindeshin pr t mirn e popullit, duke mos par se dokund ku jetonin shqiptar kishte reduktim t rryms elektrike dhe gropa npr rrugt q lidhnin vendbanimet.
KSHTU ECN NJERIU

179

Elitat kulturore nuk shkuan ndr mend kurrqysh t zbulonin shkaktarin e akulturimit t shoqrive shqiptare dhe assesi t shihnin gropat e thella n vetdijen bajraktareske. Andaj edhe mund t thuhet se shoqrit shqiptare nuk ndiqnin rrjedhn e lumenjve t globalizimit botror, as bheshin gati tu bashkngjiten popujve t bashkuar t Evrops, por ende qndronin prpara pasqyrs s vetnjohjes, ku shihnin trishtuar fytyrn e tyre t vrtet dhe vrenin se jan duke u prplitur n shtratin e ngusht t koncepteve t paqarta pr ardhmrin, q kishte shtroj t kaluarn e prbashkt t ndritshme, prdorur pr t mbuluar t sotmen e leckosur dhe t paqart. N koht e paqartsive shqiptare t fillimshekullit t njzetenj, nuk dihej se kush e kishte m rnd: lidert partiak, q politikn e kishin kuptuar si veprimtari, e cila t sjell prfitime personale dhe privilegje, por nuk bart prgjegjsi, apo elitat kulturore, t cilat nuk e vrenin se ashtu t ndara, donjra nn flamurin e vet krahinor, ishin br shrbtore t politiks s dits. Por dihej kush vuante: i tr populli dhe veanrisht gjeneratat e reja, t cilat motiv t vetm jetsor kishin braktisjen e vendlindjes. Prderisa politikant, dehur nga mendsia q sa m shpejt t bhen kapitalist, kishin leverdi konkrete edhe nga grindjet e ndrsjella, mbeti i pakuptimt mosdurimi mes elitave shqiptare kulturore, q mbase do t duhej t kishin qllim parsor mbrojtjen e Makondos s tyre krijuese, murimin e kalas kulturore, e cila gjithmon ka qen m e forta dhe m e dukshmja, ajo q ka legjitimuar prpara vetes dhe bots popullin e vogl shqiptar n kt Ballkan ku jetojn etnitete me ambicie t mdha shtetformuese. Tingllon e vrazhdt, por nuk sht edhe aq larg nga e vrteta, ajo q shqiptart asokohe jetonin nn trysnin q 180
KIM MEHMETI

t gjith t mbeteshin me shenjn partiake, krahinore dhe religjioze t shnuar n lkur. Mbeteshin kshtu t damkosur me hekurin e nxeht t mosdurimeve t ndrsjella bajraktareske. Andaj, n koh t tilla, nuk ishin gjithaq trishtuese ort e territ kur ndalej rryma elektrike, as gropat npr rrugt q shkatrronin veturat; m e tmerrshmja fshihej pas t vrtets se merrnin hov orvatjet q donin t dshmojn se baras me t qenit shqiptar, e rndsishme ishte edhe t dihet se prpara cilit altar partiak, krahinor dhe religjioz gjunjzohesh. Kjo, e jo dika tjetr, prcaktonte ardhmrin e popullit shqiptar. Ndrkoh, thuajse t gjith harronin se nga asti kur njeriu pranon t jet i shnuar, n t vrtet, ai bhet shprndars i mjegulls s lagsht t paqartsive e prarjeve. Nga dita n dit, n shoqrit shqiptare t kohs egrsohej lufta ndrpartiake, q m shum i ngjante betejs mes dy ushtrive armiqsore, sesa garuesve q mbshteten n konceptet politike. N shoqrit shqiptare, grindeshin edhe faraont e artit e kulturs dhe, prderisa pikrisht ata prcaktonin tiparet krahinore t shqiptarve dhe shthurnin kurorn e bukur t religjioneve ku besonin shqiptart, vazhdonte akulturimi. Askush nuk merrej me daljen n rrug t femrave shqiptare, t cilat zbritn mimin n bursn e prostitucionit, apo me rinin q i ngjante lulishtes pa kopshtar dhe drogn q u b mastraf i shum familjeve shqiptare. Shum ndrtues t Makondos krijuese, n vend t angazhoheshin n murimin e kalas s vlerave t mirfillta, i rrmbeu mendsia e politiks s dits. Andaj dhe, n fillimshekullin e njzetenj, si asnjher m par, u strmadhuan kryqet q t rinjt mbanin n qaf, nga dita n dit zmadhohej numri i atyre q mendonin se veshja arabe t bn mysliman
KSHTU ECN NJERIU

181

m t devotshm. Emra e mbiemra t artit shqiptar - duke dashur t mbeten feud t paprekshm t mendimit harruan se qielli dhe toka nuk kan as prkatsi etnike e as religjioze. Me kt rast u dshmua e vrteta se aty ku krijuesit bjn politik dhe politikant prcaktojn fatin e krijimtaris, aty ku njerzit e artit pastrojn oborret religjioze dhe hoxhallart e priftrinjt bjn bekimin e artistve, pra n shoqrit ku tretet kufiri q ndan profesionet e prcakton standardet vlersuese, bie mjegulla e hutess, e cila nuk l t shohsh se do gj sht vn n shrbim t prfitimeve personale. Shum nga mosdurimet e ndrsjella, t gjitha rirreshtimet n tabor, ishin t nxitura nga Faraont q ndrronin t ken shtpi m luksoze diku n bregdet, q donin sa m shpejt t mbulojn ndrrat e mbrapshta nga e kaluara e tyre komuniste. Pasi n Makondot krijuese marshuan hordhit q bartnin tr llumin e politiks ditore, dshtimi i elitave kulturore shqiptare nuk kishte t bj vetm me boshtin e tyre t dobt kurrizor, por edhe me turpin q kto elita sditn t mbrojn m t vlefshmen e ktij populli. Edhe elitat kulturore kishin harruar se posa t kaloj ajo mjegull e shkaktuar nga grindjet, do t vinte dita t prballeshin me gjykatsit Koh, do t vinte asti kur nuk do t kishin mundsi t fshihnin t vrtetn, se jo rrallher ato koh t turbullta, shumkush i kishte prdorur pr t fshehur portretin e vet t vrtet. Apo, se shoqrit shqiptare thuajse nuk mundeshin t ajn rrug prpara pa mos u armiqsuar, pa mos u ushqyer nga inatet e ndrsjella. Nse sht i vrtet vlersimi se ishin koh t turbullta, ska dyshim se ditt q vinin do t ishin t vulosura me turpin e mbjell n t djeshmen; e nesrmja do t kishte shenj njohse edhe portretin e atyre q prdorn lapsin 182
KIM MEHMETI

t thellojn hendekun mes shqiptarve. Pr fat t keq, numri i atyre q pas brengs pr t ardhmen e shoqris shqiptare, fshihnin ambiciet pr t mbetur faraon t paprekshm t s vrtetave, nga dita n dit zmadhohej. Mbeti e paqart se vall shqiptart ishin popull i vogl q ka shum individ t mdhenj, q do t mjaftonin pr nj kontinent t tr, apo ndodhit rridhnin aq shpejt sa do gj mbetej e padukshme nga pluhuri i ngutjes. Apo ndoshta e tra ishte vetm nj lum vrshues mendimesh, lum i cili bnte pastrimin e vonuar t truallit t urtsis kolektive, pr t cilin mbase kot thoshin se e kishin dlir si duhet rilindsit shqiptar. Sido t jet, nuk ishte e udhs t bheshin vlersime t ngutshme, si asokohe i bn ata, dhe q pr vlersimet e tyre t gabuara, m von arsyetoheshin se i kishin br nga shkaku se kishin qen gabimisht t informuar. U pa qart se ata vuajn nga prirja q prgjithmon t mbeten t vetmit q kan t drejt t gjykojn e t shpallin t vrtetat. Ajo q mund t thuhej qysh ather, pa pasur as dyshimin m t vogl se do t bhej ndonj gabim, ishte e vrteta q secili nga ata q kishte prirje t gjykoj publikisht, vet e shkruante biografin dhe se vet jepte dshmi pr at koh t pakoh kur t pakt ishin ata t cilt nuk lejuan q Makondoja e tyre t mos bhet vendbanim i kalkulimeve ditore. E sa i prket mosbesimit dhe friks ndaj ditve q do t vinin, mjaftonte q njeriu t mos u dorzohej euforive t astit. Duke kuptuar se ditt rrjedhin, rrjedhin, rrjedhin..., si nj lum q bart me vete edhe marrzin edhe urtsin njerzore. Dihej, ai lum derdhej n detin pa brigje, me nj zhurm kumbuese, t cils asokohe iu bashkngjitn edhe ata q donin t ngacmonin nervin e ndjeshm mbarshqiptar,
KSHTU ECN NJERIU

183

at religjioz. Zhurma i joshte njerzit t legjitimoheshin si prkats t ktij apo atij religjioni. Ali Aliu qysh n rini e kishte kuptuar se vjen nj koh kur, nga e tra q ka dhe posedon njeriu, mbeten vetm gjurmt q ka ln pas vetes. Gjurmt dhe fushgropat e jets n t cilat ai ka ecur, me ballin lart, apo duke u zvarritur. Njeriu i mbshtetur n kt vetdije, hartn e vet jetsore e vizaton asisoj q ti ket t shnuara dshprimet, t mbaj n vetvete edhe astet kur rrnohen iluzionet, por mbi t gjitha at hart ta karakterizoj shenja e bindjes se vlen t jetosh vetm nse arrin deri n fund t mbash drejt boshtin kurrizor. Njeriu i till ecn me shqetsimet e veta n gji dhe kur ato nuk ka me knd ti ndaj, i l t shnuara n ditarin e vet. N ditarin e Ali Aliut ka nj fjali q prdoret m s shpeshti: Tr kjo m shqetson shum... ka dshmon se shqetsimet i ka pasur shok m t afrt thuajse gjat tr jetn. Ditari i tij sht prplot shqetsime nga m t ndryshmet, ndrsa natari prplot shtitje npr veprat krijuese, q mbase edhe e kan ndihmuar t prball shtrngatat e shqetsimit lidhur me ngjarjet e bujshme politike t viteve 90, kur shqiptaria msonte ort e para t demokracis, or nga t cilat doli si nxns q kishte msuar vetm grindjet ndrpartiake n parimin se ai q ssht me mua, sht armiku im.

184

KIM MEHMETI

DON KISHOTI I SHQIPTARVE T MAQEDONIS

sht nj shqetsim i brendshm, nj shpirt n shpirt, sht nj ndrr n ndrr, nj njeri n njeriun, i cili asnjher nuk i shkputet krijuesit, pa t cilin ai nuk do t ishte i plot, do t ndihej i cunguar, si me nj munges pa t ciln do t ishte gjysmak, prher n krkim t pjess s vet t parealizuar. Ai shqetsim, ai shpirt n shpirtin krijues, ajo ndrr n ndrrat e tij, ai njeriu tjetr n t, shpeshher veprojn jasht vullnetit t zotit t vet, bhet sundues i imagjinats, e shtyn shkrimtarin t notoj npr detin pa brigje t artit. Pa pasur frik mos vall ai mund t mbytet, apo do t jet notues i shkatht n krkim t ujdhess s vet, ku do t marr prsipr ti bj ball jets s vetmitarit, gjat s cils askush nuk mund ti ndihmoj; ka me vete ve yjsin e imagjinats s vet dhe bardhsin e letrs. Aty, si nj vertikale q zbret qiellin e imagjinats n bardhsin e letrs, thjesht n dukje i vetmuar, n shoqri t shpallur me veten, i bindur se sht kalors pr t cilin nuk vlen fjala e urt trimi i mir, me shok shum, nj qenie q nuk llogarit as ndihmn e t afrmve, e lre m miqve e shokve, pra ai q mbetet i ndrydhur mes galaktiks s vet krijuese dhe bardhsis s letrs, nuk ka zgjidhje tjetr prpos asaj q shqetsimet krijuese
KSHTU ECN NJERIU

185

ti prqafoj si fmij t vetm q ka, t prkdhel shpirtin krijues q banon n shpirtin e tij, t shpalos ndrrn e vet artistike, e cila ka br fole n ndrrn e tij jetsore, t ftoj at njeriun tjetr n vetvete dhe ta urdhroj q t filloj e t mos e ndrpres m kurr punn e rnd t krijimit: t prziej shqetsimin me lotin e shpirtit, dhe me at lnd t nis ndrtimin e Makondos s vet, t nj vendbanimi paralel n t cilin do t jetoj ai uni tjetr i tij, ai njeriu i dyt n t, ai i cili nuk ka thuajse asgj t prbashkt me at q jeton n botn reale. Ndrtuesi i Makondos krijuese, ai muratori q si i vetmuar muron dhe prish perandorin e vet krijuese, n t vrtet vetm se shtit n prditshmri: vendbanimi i tij i vrtet sht atje ku ai ndihet sundues, ku nuk mund ti ndrhyj askush. Ndrtuesin e Makondos krijuese, e shohim ktu, por m shpesh ai banon atje ku ndihet m i vetes i paprekshm nga dora e ksaj bote, n njfar mnyre jeton n ekzil t prhershm, n ikje t pafundme nga bota reale n at ku e shoqrojn vetm shqetsimet, frymzimet, lagjet e nj vendbanimi, t cilin sa dshiron tua shpalos t tjerve, po aq edhe druan, dyshon se vall do t jet udhrrfyes i mir, vall do t arrij at bot t vetn ta paraqes ashtu si e prjeton dhe ndien n vetvete. Prderisa krijuesi jeton n mes t shqetsimeve t veta, prderisa n dhomn e puns ndrton botn nprmjet t cils lexuesit duhet ti ofroj dika m tej asaj q do dit ai e sheh apo prjeton, mirpo jo ashtu si e prjeton dhe e sheh artisti, ather ku e gjen kritiku letrar frymzimin q t bj tekstin e vet mbi at q ka shkruar krijuesi? Mos vall shkrimi i kritikut letrar dshmon se frymzimi krijues, vlen vetm ather kur te lexuesi ngjall shqetsim apo frymzim t ri? 186
KIM MEHMETI

Gjithsesi arti, veanrisht vepra letrare, vlen aq sa ka nga ajo lnda e veant q i ofron lexuesit prjetime dhe pamje q e mahnitin, apo e joshin t provoj ndjenjn se po prjeton dika t re, t paprjetuar e t papar, qoft edhe kur vepra sjell vetm nj shikim ndryshe nga ai q njeriu do dit e prdor pr t vrejtur ndonj dukuri, ngjarje. Vepra letrare vlen kur sht prplot me ndjesi t prjetuar, si nuk i ka shkuar asnjher ndr mend lexuesit se mund t prjetohen, prshkruhen apo ndihen. Mbase arti sht vetm nj realitet i zhvendosur, q ka kaluar npr puntorin e imagjinats, vetm nj reflektim i yjsis imagjinative, ndjesi q suksesshm sht qndisur me vegun e imagjinats, plhur n t ciln fijet e thurura japin nj trsi q e fton lexuesin t ndiej Festn e Leximit. Kshtu mbase arrihet ajo plotsia e komunikimit t bots krijuese me at t lexuesit, plotsi pa t ciln arti do t mbetej qllim i vetvetes. Nse shkrimtari ka qllim q vepra e tij t jet rrezatim sa m besnik i bots s tij krijuese, ather lexuesi tenton t ngrihet n prjetuesin m t shkatht t kumtit letrar. Por, thuajse asnjher, vepra letrare nuk arrin barazimin e asaj q prjeton krijuesi duke e shkruar, dhe prjetimit q ngjall te lexuesi duke e lexuar at. Apo, thn ndryshe, ajo q ka ndier krijuesi duke shkruar veprn, at q ka prjetuar ai duke qndisur prjetimet dhe ngjarjet n vegun e imagjinats s vet, kurr nuk mund t jet plotsisht e njjt me prjetimin q vepra ngjall te lexuesi. Andaj edhe mbetet e prhershme orvatja e autorit t arrij sa m bindshm ti prcjell lexuesit at q ndien dhe prjeton gjat shkrimit t veprs, si mbetet e prhershme edhe orvatja e lexuesit, t arrij t lexoj jo vetm ka shkruar krijuesi n vepr, por edhe at q e ka nxitur t shpalos botn e vet krijuese.
KSHTU ECN NJERIU

187

Shikuar nga ky knd, kritiku i mirfillt letrar nuk sht asgj m shum prpos lexuesi i rrall q veprn e nj krijuesi arrin ta lexoj t plot. Kritiku i vrtet sht mjeshtri q leximin e ngre n art, duke br veprimin e kundrt t krijuesit: duke e shthurur arafin krijues fijefije, duke e kaluar mbrapsht npr vegun e imagjinats s vet, duke e shndrruar n lnd t par, n thelbin nismtar. N njfar mnyre, kritiku letrar sht mjeshtri q e muron veprn, q Makondon krijuese e ndan n pjest e veta ndrtuese, me ka tenton t arrij n zanafilln e saj. E m pastaj, tia dshmoj lexuesit ku jan elementet e mueshme t veprs, ku duhet krkuar tharmi estetik i saj, pa t ciln do vepr mbetet ve nj bukurshkrim shkollaresk q ka pushtuar letrn, por jo edhe urtsin e bardhsis s saj, objekt i brisht q duron do shkrim, por nuk i dorzohet do shkarravitjeje. Dhe prpos lnds s par ndrtuese t veprs, kritiku tenton t zbuloj mjeshtrin e ndrtimit, kndin nga autori ka ngritur vizionin e vet letrar, mjetet ndrtuese, ndikimet q e kan joshur t shkoj t banoj n nj bot t till. Nse krijimtarin letrare e bjn krijuesit e mirfillt, epigont dhe mediokrit, ather edhe kritikt mund t ndahen n disa kategori: kritik-lexues voajer t smur, q knaqen t shohin ve shpirtin cullak t krijuesit dhe, si t till dshirojn vepra ku do gj thuhet qart e shqip; Kritik-lexues shtegtar, por besnik t artit, q shtisin npr botn e tij me qllim t shohin sa m shum bukuri t papara e t prjetojn dika t paprjetuar, duke dashur ta plotsojn ditn e vet sa m kndshm n kt jet monotone, dhe n kritik letrar, t cilt leximin e ushtrojn si nevoj shpirtrore, si smundje t 188
KIM MEHMETI

pashrueshme, q i ka infektuar po aq sa edhe t shkruarit krijuesin, duke u shndrruar n mjeshtri. Mbase kjo ndasi mund t vazhdohet edhe m tej dhe kritikt letrar t grupohen n krijues t parealizuar, t cilt pr shkak t ktij mosrealizimi t vet krkojn veprn q do e kishin shkruar ata, duke u prirur t shpartallojn cilndo vepr t huaj, individ t shndrruar n ushunjza, t cilat pin gjakun e krijuesit, prir nga mendjemadhsia se ve ata e din si sht dashur t shkruhet vepra e botuar dhe, n kritik dashamirs t artit, t cilt mjeshtrin e vet, njohurit pr artin, diturit pr aftsin e shkrimit, e prdorin pr t kremtuar Festn Vetjake t Leximit dhe pr tu br pjestar n dhnien shpirt veprs. Ali Aliu bie n grupin e mjeshtrve t kritiks letrare, sepse gjat puns disadekadshe si studiues dhe kritik letrar, ai dshmoi se as veprat letrare, e as shkrimtart, nuk i shikon me zili, por me dashamirsi, si vllezr t nj gjaku, si banor q jetojn n t njjtin vendbanim, n botn e artit. Me dallimin se Aliu ka shtpin n lagjen ku me vetdshir kthehen krijuesit me veprn e vet n sqetull, vijn aty duke e ditur se n at shtpi kan mikun e librit t vet, se Aliu gjithmon i mban t gatshme t gjitha peshoret pr t matur tharmin estetik t nj vepre. Pra, nuk ka dyshim se Ali Aliu nuk sht kritik q zbrthen veprat me pezmin e zilis, me inatin e atij q krkon librin q do e shkruante ai vet, por me knaqsin e mjeshtrit q e ka kuptuar se vepra pa lexues sht e paqen, se shkrimi q smatet n peshoret estetike sht si fmij i lindur pa aftsit q i mundsojn t shijoj m tej kt bot, se mjeshtria e t lexuarit nuk qndron shum mbrapa asaj t t shkruarit, se leximi sht art po aq sa edhe t shkruarit, por vetm ather kur krijuesi dhe
KSHTU ECN NJERIU

189

kritiku ndjekin rrugn e sinqeritetit krijues, ather kur n vendbanimin artistik njri ecn si ndrtues i saj, e tjetri si banor q shpreh mahnitjen apo keqardhjen pr lshimet gjat ndrtimit. I till, i sinqert, dashamirs, i pakompromis, me njohuri teorike pr rrjedhat krijuese, i informuar pr burimet dhe rrjedhn e mtejme t lumenjve t letrsis klasike dhe bashkkohore, me nj filozofi t heshtur n vetvete pr artin dhe jetn n prgjithsi, Ali Aliu do t ket fatin e studiuesit dhe kritikut q u nnshtrohet vetm standardeve krijuese, q peshoret vlersuese gjithmon i mirmban dhe nuk lejon t shtresohen lnd q do e bnin t pabesueshme saktsin e tyre, q do t rrisnin apo lehtsonin vlerat e veprs. Si i till, do t mbetet i adhuruar nga krijuesit e mirfillt dhe i padshiruar nga epigont dhe mediokrt e letrave shqiptare. Pra, do ti ndodh ajo m e bukura q e dshiron cilido njeri q i takon dhe i sht prkushtuar artit: t mos e mojn dhe t mos e duan ata t kallaballkut artistik, dhe ta vlersojn lart dhe ta mojn krijuesit e vrtet. Mbase kjo sht dshmia m e madhe pr dhuntit, virtytet kritike dhe studiuese t m t madhit t kritiks letrare n letrat shqiptare t dekadave t kaluara, Ali Aliut. Thuajse ska krijues me emr e mbiemr n letrat shqiptare, q ashtu si ka dshir q vepra e tij t dal n drit, t mos dshiroj t dgjoj edhe vlersimin kritik t Ali Aliut. T arrish kt si kritik dhe studiues letrar, do t thot t dshmosh se je nga ata dashamirs, nga ata vlersues t krijimit letrar, pa zrin e t cilit vepra ndihet si e cunguar, si e palexuar, pa fjaln e t cilit rritet dyshimi nse vall autori ka arritur qllimin artistik apo jo. T arrish kt si kritik dhe studiues letrar, do t thot se gjat 190
KIM MEHMETI

tr nj jete je dshmuar si vlersues q ka peshore q nuk kan matur gabimisht. M n fund, t arrish kt si kritik dhe studiues letrar, do t thot t kesh guxim t vsh n peshoret estetike veprn dhe autorin e porsaardhur, njsoj si dhe ata q jan peshuar dhe vlersuar nga t tjert. Pra, t matsh ata q jan n piknisjen e rrugtimit t tyre krijues, ku ka shum mundsi t mos ia qllosh, dhe t vlersosh ata q kan kaluar npr duart e shum studiuesve dhe vlersuesve, me ka ke mundsi q peshoret vetjake, prball atyre t t tjerve, ti dshmosh si t pasakta. Duke qen i pari dhe i pagabueshm q ka thn fjaln e vet pr t porsaardhurit n letrat shqiptare, Ali Aliu thuajse sht lartuar si nj institucion letrar shqiptar q pagabueshm nnshkruan certifikatat letrare. Duke qen se te shum letrar t tradits shqiptare ka shpalosur vlera t pazbardhura m par, ai u ngrit n riradhitsin e pamohueshm t biblioteks kombtare shqiptare q nga rilindsit e ktej. Por, t vlersosh veprn e krijuesit t ri, sht guxim i barabart me at q t rivlersosh veprn pr t ciln jan shkruar shum studime dhe kritika, si pr shembull, pr veprimtarin letrare t Naim Frashrit. T vlersosh zrin fillestar t nj krijuesi t ri, do t thot t prballesh me rrezikun e dyfisht: tia prcaktosh deri diku fatin krijues t nj t porsaardhuri q as vet nuk e di nga sht nisur e ku do t arrij dhe, njkohsisht, t dshmosh edhe pr saktsin e peshoreve kritike. T rivlersosh veprat dhe krijuesit pr t cilt shum emra dhe mbiemra t kritiks letrare kan shkruar tema t doktoraturs, gjithashtu do t thot t prballesh me rrezikun q dikush t zbuloj se sa t pasakta i ke peshoret q masin ajkn artistike t krijuesit dhe veprs. Do t thot,
KSHTU ECN NJERIU

191

pra se kto rreziqe mund ti ndrmarr vetm kritiku letrar q nuk dyshon n mjeshtrin e vet vlersuese dhe q nuk ka ndr mend t fsheh peshoret e veta matse. Kto rreziqe mund ti ndrmarr nj si Ali Aliu, kritik dhe studiues q u mbeti besnik letrave shqiptare me t njjtin asketizm sa edhe atdhetaris e fatit t popullit t vet. Si i till, ai u ngrit si nj institucion i dyfisht shqiptar: edhe n kalendarin e rrjedhave shoqrore t popullit shqiptar edhe n at t zhvillimit t letrave shqipe. Pra, i sht dashur t mbetet e t digjet mes dy zjarreve, ku zjarri i artit do t jet gjithmon si nj mnyr pr t ikur nga shqetsimet e prditshmris, si nj Fest ku krijuesi dhe kritiku kremtojn bashkrisht ditn e lindjes s nj vlere artistike; dit festive kur kritiku jo vetm ngrohet pran zjarrit krijues q ofron vepra letrare, por shkon edhe m tej: do t zbuloj at prushin e nxeht q ka arritur t mbetet nga zjarri krijues, prej t cilit ka lindur vepra letrare. Andaj, nse vepra letrare sht prushi i nxeht i mbetur nga zjarri q ka djegur krijuesin gjat shkrimit t saj, ather kritika letrare sht ajo era e leht q largon pluhurin nga prushi dhe ia mundson lexuesit q me t ta rindez m leht zjarrin e zanafills s veprs. Apo, nse vepra letrare sht syprin e lmuar liqeni, dhe nn t fshihen plot bukuri t tjera, nse lexuesi i rndomt sht ai shtitsi i ulur n bark, t cilin e knaqin valt e bukurit q krijuesi ofron n horizontin rreth tij, ather kritiku letrar sht ai zhytsi i guximshm q e di se n vlerat e mirfillta letrare, bukurit duhet krkuar edhe nn syprinn e saj. Ndaj dhe i do zhytjet e guximshme n thellsit e veprs, t rindez zjarrin frymzues q ka djegur krijuesin gjat shkrimit t veprs dhe q sht mbase, shkaku i ktij guximi. Kritik m t mir letrar 192
KIM MEHMETI

jan ata q arrijn t rijetojn festn e krijimit t veprs, ata q nga prushi krijues - vepra - mund t rindezin zjarrin e prafrt me at q ka prvluar autorin e librit n astet kur autori ka qen i vetm n oxhakun prej nga jan zgjatur gjuht e nxehta t atij zjarri. Prderisa krijuesi ecn npr vepr i udhhequr nga ndjesit, botkuptimet, prjetimet..., kritiku duhet t shkoj gjurmve t tij, t zbuloj se nxitje e kan shtyr autorin t ec pikrisht n ato shtigje dhe arsye e kan detyruar t shpalos prpara lexuesit botn e vet krijuese. Q m n fund, t vlersoj se vall ai prjetim, ajo shfryrje shpirtrore, ajo ngjarje e thn nprmjet fjals s shkruar, sht vler artistike, peshon dika n kandarin estetik, sht qndism fjalsh q mund t quhet vepr artistike, apo vetm nj bukurshkrim, i cili nuk vuan nga t metat gramatikore, por ka munges t syprins s gjer q ofron bukuri t tjetr lloji, thellsi t pafundme ku lexuesi mund t zhytet varsisht nga aftsit e veta pr t zbuluar at q ia ofron krijuesi. Nse krijuesi e fton lexuesin t hyj n botn q ofron vepra e tij, nse shkrimtari i ofron lexuesit vatan e sofr artistike, nse shkrimtari sht ai q ngjiz veprn, e lexuesi ai q asaj ia ndien shpirtin, nse pr autorin lexuesi sht ai mysafiri i pritur gjat, pa t cilin higj nuk i vlen konaku krijues q ka shtruar e gatitur, kritiku letrar sht ai q hap dern e shtpiarit, i shtrin dorn lexuesit dhe i jep guxim t haproj e shtit npr botn e krijuesit. Me ka, n njfar mnyre, kritiku letrar bhet bashknikoqir, e lidh fatin e vet me veprn e krijuesit, bhet nj nga elementt e trekndshit: autor, vepr letrare, lexues. Trekndshin ku kritiku lidh elementin e rndsishm q i ndihmon ndrrs s autorit t bhet jet, frymzimi
KSHTU ECN NJERIU

193

krijues t shndrrohet n frymzim pr ta lexuar veprn letrare. Nse vepra letrare sht nn pretendimet e autorit nga zjarri i t cilit ka mbetur vetm prushi i ngroht ather vepra letrare sht nn at q dshiron dhe pret lexuesi apo kritiku letrar. Apo, nse autori gjithmon jeton me bindjen se vepra e tij i ofron lexuesit m shum se far ai ka arritur t marr prej saj, se lexuesi sht i paaft t moj dhuratn artistike q i sht dhn, ather kritiku letrar dhe lexuesi, jan si ata fmijt, t cilt jetojn me bindjen se gjithmon u sht dhuruar m pak nga kan pritur nga sjellsi i dhurats. Kshtu q krijuesi gjithmon sht i rrezikuar t dshprohet nga vepra e vet, si ai q nuk sht i vetdijshm si do ta prjetoj dhe sa do ta prjetoj nikoqiri kritiku dhuratn artistike q i ka br, ndrsa kritiku letrar gjithmon sht i kanosur nga rreziku q duke vlersuar t tjert, t harroj t vlersoj vetveten si lexues i mvetshm. Ndaj dhe krijues m t mir jan ata q e njohin veprn e vet dhe ambiciet i kan n proporcion me aftsit e veta krijuese, ndrsa kritikt m mjeshtror jan ata q e din se duke matur t tjert, n t vrtet shpalosin mjeshtrin e vet vlersuese dhe peshoret q prdorin gjat matjes s ajks estetike t veprave letrare. Nuk ka dyshim se gjat kontributit prej afr pes dekadash si studiues dhe kritik letrar, Ali Aliu u dshmua si mats shum i sakt i vlerave letrare shqiptare. Ai mbeti thuajse i vetmi asket q nuk tradhtoi peshoret e veta, t cilat matin tharmin estetik t letrsis shqiptare dhe asaj botrore. Si i till, u b udhrrfyes i pagabueshm i t gjitha lagjeve t krijimtaris letrare shqiptare. N librat e tij Krkime (Rilindja, Prishtin 1971), Shqyrtime 194
KIM MEHMETI

(Rilindja, Prishtin 1974), Rrjedhave t letrsis (Rilindje, Prishtin 1977), Katr romane t Petro Markos (Rilindja, Prishtin 1979), Kritika (Rilindja, Prishtin 1980), Ese letrare (Rilindja, Prishtin 1983), Don Kishoti te shqiptart (Flaka, Shkup 1996), Magjia e fjals (Dukagjini, Prishtin 2003) si edhe n dhjetra t tjer, Ali Aliu ecn rrjedhave t letrsis shqiptare duke nisur nga Naim Frashri e deri te Lindita Ahmeti. Pra, q nga Rilindja e deri te vlerat letrare t fillimshekullit t njzetenj. Dhe si i till, ai nuk sht vetm vlersuesi m i denj i biblioteks kombtare shqiptare, por mbetet edhe orientuesi m i besueshm pr ata q duan ta bjn sa m drejt renditjen e librave t autorve shqiptar n biblioteka. Si i till, Ali Aliu mbetet ndrmjetsi m i sinqert dhe m kompetent, mes veprs s autorit dhe lexuesit, sht ai t cilin e dshiron do vepr e do autor, mbi t gjitha pr shkak se kritikn letrare ai nuk e kupton as si vlersim nprmjet t cilit kritiku ngrihet mbi autorin, as si gjurmues t dobsive t veprs, por si nj ndrmjets nprmjet tekstit t vet dashamirs n shrbim t veprs letrare dhe lexuesit. Por, edhe si i till ai nuk bhet as shrbtor i veprs letrare, as i lexuesit: ai dshmohet vetm si zotrues i mjeshtris s vet, mjeshtri q kritikn letrare e ngre n rrafshin e nj krijimtarie t ngjizur nga frymzimi q nxit leximi i nj vepre. sht plotsisht e qart se lexuesi sht ai q mund ta shkatrroj dhe brej veprn letrare, duke mos e marr n dor, ndrsa kritiku letrar mund ta dmtoj vetm duke e vlersuar gabimisht, pa marr parasysh nse gabimi i tij do t shfaqet si kritik afirmuese apo mohuese. Ka ndodhur q lexuesit e nj vepre t ken lindur m von se koha kur ajo sht shkruar dhe botuar, si ka ndodhur
KSHTU ECN NJERIU

195

edhe ajo q kritiku letrar t ket zhvlersuar apo mbivlersuar ndonj krijim letrar, por Ali Aliut kurr nuk i ka ndodhur q letrn e bardh ta mbush i prir nga dshira pr t dmtuar veprn e cilitdo autor. Ndoshta prandaj mbeti kritiku m i preferuar t cilin e mojn ata q e din sht letrsi e vrtet dhe e nnvlersojn ata q mendojn se do shkarravin n letr, do libr q ka qindra faqe, duhet doemos t bhet pjes e biblioteks kombtare. Piknisje e do kritike letrare t Ali Aliut sht krkimi i thelbit estetik n veprn q trajton, gj t ciln e bn duke prdorur teorit moderne letrare, t grshetuara me njohuri filozofike e estetike, pa t cilat peshoret vlersuese ndryshken shpejt e bhen t paprdorshme. Ai e vrojton veprn duke dashur t zbuloj t vlefshmen e saj; nse kjo sht m e rnd se mangsit, ather vlen t shpallet si vler. Veprn ai e vlerson duke pasur parasysh parimin sipas t cilit duhet matur donjra: sipas anve t tyre t mira. Sepse, sikur njeriun, apo veprn, ta vlersosh vetm sipas dobsive q ka, ather do t konstatosh se nuk ka njeri t prsosur, se do njeri sht mkatar, se nuk sht shkruar ende libri ku i vihet pik krijimtaris letrare dhe nuk ka libr pa mangsi. Dhe, do njeri bart me vete mkatet dhe t mirat q ka, q e bjn t ndryshm nga t tjert, do vepr letrare ka bukurit e mangsit e veta, q e bjn t jet e veant nga t tjerat. Apo, se freskia, e jo dika tjetr, ngandonjher e prcakton vlern e veprs. Sepse sot, kur jan shkruar gjith librat, origjinaliteti duhet krkuar n mnyrn si shpaloset vepra letrare dhe si ajo i ndrthur elementet prmbajtjesor t saj. Si njohs i shklqyer i ecjeve t mendimit teorik e kritik, t doktrinave letrare q thyhen n valt e lumit t historis s artit, ku ka aq mendime pr letrsin sa edhe 196
KIM MEHMETI

krijues dhe kritik letrar, dhe ku mbeten vetm ata q i rezistojn peshores s kohs, Ali Aliu do t mbetet nj ndr zbrthyesit m t mir t poezis shqiptare nga Rilindja e ktej. Andaj edhe dosja komplete e poezis shqiptare, ndodhet n librat me studime dhe kritika letrare t Ali Aliut. E, ato libra do t mbeten pasuri e biblioteks kombtare shqiptare, sepse studimet dhe kritikat letrare t Ali Aliut jan br pjes e veprave pr t cilat jan shkruar. Studimet e prof. Ali Aliut, shkruan prof. Alfred Ui, do tu vlejn jo vetm poetve e lexuesve q u drejtohet sot libri i tij, por edhe gjith atyre q interesohen pr fatet e letrsis dhe t kulturs shpirtrore t kombit ton. Ato do t mbeten nj enciklopedi e letrave shqipe, nj kontribut i shquar n studimin e historis s tyre, nj manual i ngjeshur me idet bashkkohore t teoris e kritiks letrare, q ka arritur nivel t lart mjeshtror. Ky sht nj vlersim q duhet theksuar dhe nnvizuar, q duhet pranuar pa hamendje, sepse sht i thn nga nj njohs gjithashtu i shklqyer i letrave shqiptare dhe njkohsisht peshues i mir i vlerave botrore. Si rrallkush tjetr, Alfred Ui e di sesi kritiku i afrohet veprs letrare, si ai i el dyert e poezis, sesi kritiku Ali Aliu gjurmon npr vargjet e poetit, prandaj edhe thot: Ali Aliu i afrohet poezis duke krkuar dhe gjurmuar n t asgj m shum ve thelbit estetik t saj, q e ka br kriterium m t lart t vlersimit t poezis dhe t patosit t frymzimeve, q e afrojn dhe ia shtojn dashurin pr t, q ia mundson t zbuloj n t forma prmbajtjesore dhe prmbajtje t formsuara estetikisht, dhe bukuri klasike e moderne. Me kt qasje bhet e mundur q kritiku e poeti t mbeten t vetmjaftueshm, si dy binjak t lidhur nga thelbi estetik i poezis, pa e cenuar
KSHTU ECN NJERIU

197

funksionin e pavarur estetik e artistik t dy profesioneve t ndryshm t tyre. Nse dy binjakt q prmend prof. Alfred Ui poeti dhe kritiku krthiz t prbashkt kan thelbin estetik t poezis, ather gjithsesi q poezia pa thelbin estetik sht si far q nuk mbin, si nj bukurshkrim q nuk ka pas konsiderata ndaj bardhsis s letrs, bardhsi e cila n vete ngrthen vargjet e pashkruara, t gjitha veprat letrare q i ndrron kritiku letrar dhe lexuesi. E ndrra e kritikut letrar i ngjan asaj t arkeologut, i cili gjithmon shpreson se do t gjej ndonj vler t fshehur nn shtresat e toks. Edhe kritiku, njsoj si arkeologu, ka detektort e vet, t cilt marrin sinjale t ardhura thell nga nntoka, nga thellsit e nntekstit. Andaj edhe vlejn vetm krijimet letrare nga thellsit e t cilve arrijn shenja se ka dika q e on lexuesin t grryej sa m thell, t krkoj shtresa t reja nn vargun q mbulon xehen e muar - vlern estetike - pa t ciln asnj krijim nuk mund t quhet vepr e mirfillt letrare. Andaj edhe mund t thuhet se poeti sht ai q ngjiz thelbin estetik, ndrsa kritiku letrar sht ai q duhet ta shpalos at thelb, ti shnoj vuln e sakt t vlers, pa t cilin lexuesi mbase edhe nuk do ta bnte pjes t rafteve t biblioteks s vet. Dihet se ska vepr letrare t vrtet, t ciln e kan br apo shkatrruar kritikt letrar, njsoj si sht e ditur se nuk ka vepr letrare, e cila ka mundur t prish peshoret vlersuese t kritikut t vrtet. Ka vepra letrare q gabimisht i ka matur peshorja e kritikut, por nuk ka kritik letrar t mirfillt q mat me peshoret e ndryshkura t mosprfilljes veprn letrare. N librat me studime dhe kritika letrare t Ali Aliut, qart pasqyrohet prirja e tij q vlersimi t mos ket gjykimin prfundimtar, por t jet 198
KIM MEHMETI

element nga m t rndsishmit q do t ndihmoj t caktohet pesha e sakt e veprs letrare. Si e till, veprimtaria e tij studiuese dhe kritike, sht ngritur n rrafshin e mendimit prcaktues t s vlefshmes n letrsin shqiptare. Kuptohet, duke mos prcaktuar vetm portretet krijuese dhe vlerat e veprave t tyre, por edhe duke prcaktuar drejtimet letrare, rrjedhat nga vjen dhe nga shkon nj drejtim krijues. Lidhur me kt, Nehas Sopaj thot: Pena e tij kritike (e ka fjaln pr Ali Aliun K.M.) shum rrall (pr t mos thn aspak) sharroi t regjistroj pothuaj do lvizje brendaletrare; ai pastaj atyre proceseve ua ka gjetur emrtuesin adekuat i ka lavdruar pr prparsit q kan, ndrkaq mangsit jo rrall i ka ln t kalojn t paprfillur, kshtu q pothuaj tr krijuesit q i merr n goj sot jan emra me vlera eminente letrare, ndaj me fare pak heqje dhe marrje (ma merr mendja mua), e tr galeria e letrarve bashkkohor shqiptar q i avancon ai, jan eminenca e letrsis son bashkkohore. Krijuesit q merr n goj Ali Aliu jan ata t cilve vlen tu dgjohet zri letrar. Krijuesit e prfolur nga kritiku Ali Aliu, mund t besojn se nuk e kan dhunuar bardhsin e letrs. N mos pr higj tjetr, pr shkakun se kritiku Ali Aliu sikur ka parimin q paraprakisht prcakton ata q shkruajn kritika afirmuese pr veprat q trajton: lexon vetm libra t vlefshm. Nuk sht nga ata q e inspirojn dobsit, por mjeshtrit krijuese. Prandaj edhe veprimtaria e tij kritike sht n njfar mnyre adresar i sakt i emrave dhe veprave q prbjn pasurin letrare t popullit shqiptar. Dhe, prderisa krijuesve bashkkohor, Aliu u prcakton vendin q u takon dhe u hap rrugn drejt lexuesit, n veprat e krijuesve
KSHTU ECN NJERIU

199

t tradits letrare shqiptare ai zbulon vlera t reja, zbardh cilsi t tyre, t cilat askush para tij nuk ka arritur ti zbuloj. Apo edhe t bj korrigjimin e t plotsoj studimet letrare q kan t bjn me veprimtarin krijuese t Naim Frashrit, De Rads, etj. Pra, derisa veprat letrare t Ali Podrimes, Azem Shkrelit, Fatos Arapit, Ismail Kadares, Xhevahir Spahiut, Eqrem Bashs, Visar Zhitin, Mihail Hanxharin, Luljeta Lleshanakun, Lindita Ahmetin, Faruk Myrtajn, Lazer Stanin, etj., ai kujdesshm i vendos n vendet e caktuara npr raftet e biblioteks kombtare, pa dashur t bj renditje t gabuar dhe tollovi, ato q m par ndodhen t radhitura n raftet e biblioteks, i rirendit duke br zbulime t reja q qartsojn veprn dhe e bjn m t qndrueshme n bibliotekn kombtare, ku do ta krkoj lexuesi i sotm dhe ai i ardhshmi. Ndoshta n asnj libr t Ali Aliut nuk shihet aq qart aparatura e tij kritike si n t titulluarin Si t lexojm poezin, libr ku shihet qart sesi Ali Aliu e lexon poezin dhe ku kritika letrare nuk sht asgj tjetr prpos se shqetsim krijues, t cilin e ngjall poeti te kritiku. Andaj, nse n poezit e veta Azem Shkreli derdh shpirtin e etur pr liri, nse vargjet e ktij poeti jan gjurm t prjetshme shpirtrore t plagve q gjakojn dhe jan thar, ather zbrthimi i ksaj poezie nga kritiku Ali Aliu sht nj riprjetim i dhembjeve t ktyre plagve i tjetr lloji, nj riplagosje e kritikut, i cili mundson q ai shpirt krijues, ato gjurm plagsh t mbetura n shpirt, t shpalosen asisoj q bhen t qarta nprmjet shumkuptimsis s tyre. Ujqit n kmb do t jen,/Kosova n kmb/Nat q smori/Pushk, as st mori pushka/, jan vargje nga poezia Sogje e Azem Shkrelit, vargje q i thur poeti e m tej i shthur kritiku, Ali Aliu, duke shpalosur at q 200
KIM MEHMETI

ngrthejn n vete vargjet: Por ssht vetm Kosova zgjuar zgjuar jan edhe ujqit: e gatshme Kosova, t gatshm edhe ujqit... Vizioni dhe vizionariteti i poetit n kt poezi, n kt nat mbi t ciln bn roj, vjen si parandjenj e t qenit t Kosovs ball pr ball me ujqit, prballje q kishte filluar t prgatitet e q ndodhi rreth nj vit m pas (marr nga libri i Ali Aliut Si t lexojm poezin). Nse shqetsimi poetik e ka nxitur Ali Podrimen t thur vargjet: Na bn pikpes shqiprit/Nuk dim ku e bjm vdekjen/vaji na sht kng/, ather shqetsimi kritik e ka uar Ali Aliun t niset vargjeve t poetit dhe, duke ecur npr to, t prcaktoj sakt se poeti sht prplasur n mallkimfatin kolektiv, n t vrtetn se shqiptarin e pran bajraktart e fantaksur q shtisin npr Ballkan me nga nj cop shqipri nn sqetull, duke e ln poetin (mbase edhe kritikun letrar) si somnambul, i cili sdi as ku i ka varret, sdi ta dalloj kngn nga vaji, dhe t dytn nga e para, n shumshqiprit. Ali Aliu i takon gjenerats krijuese q mblodhi dituri nga ara shumgjuhsore e Jugosllavis s dikurshme federative. Prandaj dhe nuk i ishin t panjohura drejtimet dhe arritjet letrare t popujve t tjer q jetonin n ishJugosllavi. Dhe jo vetm aq. Qendrat prkthyese t asokohshme si Prishtina, Beogradi, Zagrebi, Sarajeva, Novi Sadi, etj. i mundsonin kritikut letrar shqiptar nga kjo an e kufirit t ndjek edhe rrjedhat bashkkohore letrare botrore. Shum m mir se n kryeqendrn administrative e kulturore t mmdheut, sepse n Tiran mund t prktheheshin vetm veprat q nuk dmtonin shtylln vertebrare t burgut komunist t Enver Hoxhs. Pra, sa i prket letrsis botrore dhe librave t teoris letrare, edhe biblioteka e Ali Aliut ishte prplot me libra
KSHTU ECN NJERIU

201

n gjuhn e nns s tyre n gjuht e sllavve t jugut. E, bibliotekat e dikurshme t krijuesve dhe kritikve shqiptar nga kjo an e kufirit, nuk bartnin n raftet e veta vetm artin letrar dhe urtsin botrore, por shpjegojn n heshtje pr vitet kur librin n gjuhn shqipe, shqiptart e jasht mmdheut duhej ta fshihnin nn sqetull, q t mos ua shihnin rojtart e bashkimvllazrimit t ish-Jugosllavis. Veanrisht librat e ardhur nga matan kufirit, andej ku planet pesvjeare i bnte partia e xhaxhit Enver, q preferonte t lexosh rusishten n shqip dhe kishte harruar se nga kjo an e kufirit, komunistt e Jugosllavis i shtynin shqiptart q gjuhn e tyre shqipe ta lexonin n sllavishtet e shumta. Sepse, edhe partit e athershme komuniste nga kjo an dhe nga ana e kundrt e kufirit shqiptaro-shqiptar, kishin gjuhn e nns s tyre, gjuhn ideologjike, e cila Shqiprin me det e la pa peshkatar. Aty, vetm t dashurit e partis shijonin peshkun e mund t lexonin veprat q qen t ndaluara pr lexuesin e gjer. Asokohe, edhe nxnsit shqiptar n tetvjearet e ish-Jugosllavis e dinin cilat libra mund ti ruanin n ant, e cilat duheshin fshehur nn sqetull, t ngjitura pr lkure nga thithnin etjen pr t lexuar dhe hutesn se vall lkura e djersitur i ngrohte kopertinat e librit, apo trupin e tyre e nxehte frika q librin e ardhur nga matan kufirit t mos ua zbulonin rojtart e pastrtis ideologjike. Mbase pr shkak t fshehjes s librave nn sqetull, shum letrar t atyre kohve ende e mbajn m shtrnguar nnkrahun e djatht se at t majtin. Si pr t dshmuar se krijuesit shqiptar t gjenerats s Ali Aliut, edhe pr nj periudh t gjat kohe, t kaluarn do ta bartin si djers kundrmuese t lodhjes s ardhur nga bota e s djeshmes. 202
KIM MEHMETI

Si vizitues i Shqipris edhe n kohn e socializmit, Ali Aliu kishte lidhur miqsi me poett e njohur t atjeshm. Me koh kishte kompletuar bibliotekn e vet me librat e Ismail Kadares, Petro Markos, Dritro Agollit, Xhevahir Spahiut, Fatos Arapit... Qysh moti e njihte peshn e librit t fshehur nga syt e policve kufitar. Vitet e shembjes s murit shqiptaro-shqiptar, si shum bashkmoshatarve t tij, do ti rikujtojn koht e Enverit e Titos, kur kontrabandistt e librave ishin m t rrezikuar sesa trafikantt e mvonshm t kohve t demokracis, t cilt drogn e armt do ti bartin nga njri n tjetrin shtet t Ballkanit, por tash si nnsqetull kishin maunet. Do ti kujtojn koht kur kontrabanduesit e zbuluar t athershm t librave, merrnin m shum vite burg se ata t kohs s demokracis, q n kufijt shqiptaro-shqiptar kalonin t pakontrolluar, me maunat mbushur prplot me udhtar pa pasaporta, q anin ferrn duke u nisur drejt metropoleve t Perndimit. Biblioteka e Ali Aliut edhe sot ka nj veori q nuk e kan ato t lexuesve t tjer: raftin me prplot libra t autorve q shtisin npr panairet e shumt t librit shqiptar, ku i zbrazin antat me botimet e tyre m t reja. Mund ti ket ndodhur edhe atij t ndiej nj knaqsidhembje nga shkaku se shoqrit shqiptare t viteve nntdhjet kishin m shum panaire librarish sesa librari. Mund ti ket ndodhur edhe Ali Aliut, q raftet me libra t botuar n kohn e demokracis, ti ken ngjar si nj anije q lundron npr detin kaotik t letrsis shqiptare t ndar n principata. Anije, e cila kufirin shqiptaroshqiptar e kalonte m rnd sesa maunat prplot me alkool dhe cigare t padoganuara. Mbase ktu qndronte shkaku pse autort shqiptar, kufijt e shqiprive i kalonin me
KSHTU ECN NJERIU

203

antat prlot me libra t sapobotuar: nuk kishte m t interesuar q do ta kontrabandonin librin nga Prishtina n Tiran. Ndrkoh, mbetej e vrteta se pushtetart e demokracis nuk ishin si ata t dikurshmit t komunizmit, q donin ti mbanin nn kontroll krijuesit: udhheqsit e maunokracis donin t din si ti kaprcejn kufijt me maunat, e jo me librin, librin n shqip, q edhe n fillimshekullin e njzetenj vshtir kalonte doganat e Ballkanit. Pastaj edhe krijuesit kishin ndryshuar: nuk i thurnin poezi lidershipit demokratik, si dikur Enverit e Titos, q pastaj prijsit partiak t interesoheshin q libri i tyre t shprndahej n gjith hapsirn shqiptare. Shum biblioteka t krijuesve t gjenerats s Ali Aliut, do t mbeten t paprdorshme pr pasardhsit e tyre, t cilt as q do t ken nevoj t ln anash anglishten apo ndonj gjuh tjetr botrore, pr t msuar ndonj gjuh t sllavve t jugut. Pasardhsit e shum krijuesve q vepronin n kohn e socializmit, n t vrtet e zbrthyen sakt bajraktarokracin e viteve nntdhjet dhe nuk e kishin vshtir t bjn krahasim n mes ardhmris s zymt t shtpive q kishin biblioteka, me t nesrmen e ndritshme t pallateve me bodrume t mdha ku natn ngarkoheshin e shkarkoheshin maunat. Librat e renditur n raftet e bibliotekave socialiste rrfenin pr nj t kaluar dhe pasqyronin t vrtetn pr kohn e ndritshme t fmijve t maunokratve q lexonin knaqsit e jets dhe harxhonin t nesrmen e fmijve t rritur mes bibliotekave. Me ka bhej e ditur se elita e ardhshme shqiptare nuk do t dilte nga shtpit me biblioteka, por nga pallatet prpara t cilve parkoheshin maunat q kalonin kufijt ather kur doganierve u jepej urdhr t binin n gjum. 204
KIM MEHMETI

Bibliotekat shumgjuhshe t socializmit jugosllav do t mbeten rrfim i nj t kaluare dhe shpjegues sesi ndodhi q bibliotekat e ardhmris t zhvendosen npr pallatet e maunokratve e lidershipve partiak, fmijt e t cilve nuk kishin nevoj t lexojn as shqip, as n gjuht sllave; mjaftonte t kishin durim t kalonin disa vite npr kolegjet perndimore, nga do t ktheheshin si zotrinj, thuajse ve t dshmonin t vrtetn po aq t vjetr sa gjinia njerzore: kur ndodhin thyerje t mdha t rendeve shoqrore, e psojn ata q jan edukuar t mbrojn njerzoren. Prandaj dhe n koht e zhvendosjeve t mdha, m t prvuajtur jan t rinjt e edukuar npr shtpi me biblioteka, sepse askush nuk u kishte treguar se ka koh kur asgj nuk vlejn aftsit dhe vlerat njerzore. T rinjt t cilt, t hutuar, i jetonin ort kur fikeshin dritat n shqiprit, ku kishte pak rrym elektrike, por terr t mjaftueshm sa t mos shihen ngarkuesit e maunave q trafikonin mjerimin e shoqrive shqiptare. Fmijt e ktill t viteve nntdhjet, jetonin ardhmrin e ndritshme q ua ndrtuan prindrit e tyre gjat dekadave t socializmit, qndronin t prballur me varrin ku ishin groposur kufomat e njerzores dhe aftsit individuale, a mbi ato varre ku mburshm ngrihej obelisku i destruktives. Bibliotekat e shqiptarve t ish-Jugosllavis filluan t riprtrihen n vitet nntdhjet kur sadopak filloi qarkullimi shqiptaro-shqiptar. Me ka, shqiptart nga kjo an e kufirit donin t gjenin raft t veant biblioteke pr ndrrat e bots s tyre t djeshme, etazherin pr mmdheun. N at raft ata duhej t vendosnin t sotmen dhe t ardhmen e fmijve t tyre. N ato rafte prgjithmon do t mbeteshin titujt kufij, librat themel
KSHTU ECN NJERIU

205

t bibliotekave t tyre n gjuhn amtare, titujt e ardhur nga Shqipria n vitet kur kufirin shqiptaro-shqiptar e ruanin partizant ideologjik. Kur n t vrtet, titujt e librave t shkrimtarve t mmdheut e kritikve letrar nga kjo an e kufirit, si Ali Aliu, i shtrngonin nn sqetull me frikn q t mos u binin diku, e pastaj ta psonte ai q ua kishte sjell. Mbase edhe tani i kaplon djersa ata q dikur kontrabandonin librin n gjuhn shqipe nga ajo an, n kt an t kufirit shqiptaro-jugosllav. I kaplon djersa e ftoht e dikurshme, e cila kush e di pr t satn her u rikujton ndrrat e bots s djeshme: t kishin biblioteka t pasura n gjuhn amtare. I ballafaqon edhe me t sotmen e pasardhsve t tyre, t cilit n vend t librit shfletojn faqet e internetit ku krkojn bashkbisedues nga bota perndimore, krkojn ndonjrin q do tu siguroj nj viz, q do tu mundsoj t braktisin kto hapsira ku, nga Tirana n Shkup, m leht mund t kalosh me nj maun prplot me cigare t padoganuara, sesa me nj valixhe me libra. E n vitet nntdhjet kur edhe shqiptart zbuluan internetin, nga ana tjetr e ekraneve t kompjuterve ishin ulur gjuetart e rinis shqiptare, t cilt shtireshin se ofrojn realizim t ndrrave rinore, a n t vrtet ishin t etur vetm pr freskin trupore t fmijve, t cilt prindrit e tyre i kishin rritur mes bibliotekave, pa e ditur se nga raftet ku kishin vendosur peshn e bots s vet, dikush e kishte vjedhur titullin e kohs s re. Andaj prindrit shqiptar t fillimshekullit t njzetenj gjithnj e m pak i shqetsonte e vrteta se bibliotekat e tyre do t mbeteshin si dshmi e heshtur e nj kohe t largt, e gjithnj e m shum trembeshin nga internet-kafenet ku fmijt e tyre komunikonin me blersit e rinis shqiptare, ku bnin trafikimin e vetvetes, 206
KIM MEHMETI

kontaktonin me ata t cilt e dinin se t riun shqiptar mund ta kalosh npr kufi si t ardhur nga askund, si libr t bartur nn sqetull, e t cilin pastaj askush nuk e krkon, prpos era e djerss s prindrve q e kishin rritur. Nga e gjith djersa e derdhur shqiptare, ajo e krijuesve letrar do t mbetet m frutdhnsja. Qysh gjat dekadave t mureve t larta mes kufijve t shteteve t Ballkanit fal gjurmuesve t vlerave letrare shqiptare, t ngjashm me Ali Aliun - Prishtina e viteve shtatdhjet, kishte arritur sadopak t kompletoj bibliotekn kombtare edhe me krijuesit bashkkohor shqiptar. Kshtu q Rilindja kishte botuar veprat e Ismail Kadares, poezit e Lasgushit, romanin Hasta La Vista t Petro Markos. Rilindja thuajse kishte kompletuar edhe raftin e biblioteks kombtare me veprat e rilindsve shqiptar, t cilat u mungonin bibliotekave t Tirans. Kshtu q u krijua nj lidhshmri letrare e nj populli t ndar me mure t larta ndrkufitare. Kt ndrlidhje, veanrisht e ndihmonte Ali Aliu, i cili kurr nuk lejoi q letrsin kombtare ta trajtoj t pjesrishme, t ndar sipas kufijve t shteteve ku jetonin shqiptart. Ai do tu prkushtohet edhe veprave t shkrimtarve, t cilt Tirana zyrtare e asaj kohe i shihte si dekadent. Aliu, shkruan Alfred Ui, nuk u drojt ti moj edhe veprat e disa shkrimtarve q cilsoheshin nga autoritetet e asaj kohe, q ishin prndjekur, dhe n mjaft raste ndikoi pozitivisht edhe n rehabilitimin e tyre, si ishte rasti me veprn e shquar letrare t Petro Markos. Dhe kt nuk e bri duke prdorur ndonj lloj pragmatizmi politikoideologjik, q nato koh pat qen mod n disa rrethe kritiksh, por duke argumentuar bindshm vlerat e mirfillta estetike t tyre.
KSHTU ECN NJERIU

207

Te veprimtaria kritike dhe studiuese e Ali Aliut, ka dika q shum mir e definon Ui, e q ka t bj me boshtin kurrizor t njeriut q u ngrit n enciklopedi t letrsis shqiptare: Ai nuk ka qen kurr nga ata q nxitojn t ecin n rrug t pasigurta izmash estetikisht t dyshimta: gjith patosin e frymzimeve t tij kritiko-letrare e pat ushqyer me kuptimin e thelbit estetik t letrsis, t artit. Pra, gjat veprimtaris si kritik letrar, ai ndoqi t njjtn rrug n t ciln eci gjat veprimtaris s vet atdhetare e shoqrore: duke u ikur t gjitha furtunave t politiks s dits q sillnin fam t prkohshme, por mjegull afatgjat. Apo, thn ndryshe, punoi pr popullin, pa pasur ambicie t bhej i pazvendsueshm. Edhe kur doli n krye t kolonave, e bri vetm sa t ndihmoj q ato t renditeshin si duhet. Mbase shkaku qndronte n at se ai e dinte se jetonte dhe vepronte n kohn kur shum jenier kishin pretendime t bheshin Sknderbe. M n fund, ishte e pamundur q nj dijetar si Ali Aliu t mos e kishte kuptuar se jeta e njeriut sht nj trsi, n t ciln lindja mban mbi vete gjith stint e ardhshme. E vdekja mbetet si kulm, i cili jo vetm q nuk bart asgj mbi vete, por edhe gjith m posht vetes i shlyen. Ali Aliu i takonte gjenerats s krijuesve dhe aktivistve atdhetar q kishin jetuar n hutes stint m t vlefshme t jets s vet: ato t lazdranis fmijrore dhe t rinis. Por, ai e dinte se gjithmon ia vlen t jetosh, posarisht nse lexon mir kalendarin q t takon dhe nse arrin q t lsh aty sa m shum gjurm vetjake dhe sa m shum dit festive. Mbase edhe fmijria, si edhe rinia e varfr, n mos m shum, bartin n vete bukurin e freskin e asaj moshe, sinqeritetin e bindjes se i takon vetm vetes dhe atyre q t duan dhe i do pa hile. Sikur 208
KIM MEHMETI

mos ishte ashtu, njeriu kurr nuk do t arrinte ti prball ditt prplot dhembje, prplot hutes, si ishin ato t fmijve t dekadave t socializmit jugosllav, t cilt jo rrall shkollimin duhej ta kryenin n gjuhn joamtare. Ata fmij kurr nuk harruan ditt kur u ishte dridhur dora q ua shtrngonte prindi, i cili e onte fmijn t shtegtoj n nj bot tjetr, n nj gjuh t huaj, n nj kultur dhe tradit t largt nga ajo q kishte thithur s bashku me qumshtin e nns. Prindrit e asaj kohe e dinin se fmijt e tyre nuk mbshteteshin mbi vullnetin pr t msuar prmendsh poezi n gjuht sllave, por mbi besimin e prindrve se do t vinte dita kur pasardhsit e tyre lirshm do t recitonin vargjet e Naimit. Nuk ka dyshim se do t vijn koht kur ndonj krijues do t frymzohet nga jeta e t rinjve shqiptar q jetonin n ish-Jugosllavi, nga ecja e tyre n jet prmes shtigjeve t nj jenierizmi socialist kur shumica e voglushve shqiptar duhej t vazhdonin shkollimin n gjuht sllave. Edhe at n mosh kur ende nuk e kishin prvetsuar sa duhet gjuhn e unifikuar letrare shqipe. Do t shkruaj dikush pr gjeneratat shqiptare t ish-Jugosllavis, t cilat, duke mos pasur rrug tjetr si t realizonin ndrrat e veta dhe t prindrve q t mos mbeteshin druvar, bheshin pjes e nj kulture dhe tradite q skishte asgj t prbashkt me at t qumshtit t nns. Pr gjeneratat e t rinjve shqiptar t bots s djeshme komuniste, t cilt duhej t bindeshin se gjuht e sllavve t jugut, e jo ajo amtarja, ishin ato q ti hapnin apo mbyllnin rrugt e mbijetess. E ato gjenerata i kishin shijuar deri n dhembje talljet e shokve, pr shkak se nuk e njihnin gjuhn e vllezrve me t cilt ndrtonin shoqrin ku puna e bnte njeriun, e njeriu zhbnte vetveten. Qysh n ditt e
KSHTU ECN NJERIU

209

para t shkollimit t tyre, fmijt shqiptar mbase fillonin ta urrenin shkronjn h t fort t gjuhve sllave, e cila u dilte nga goja gjithmon si ajo h-ja e mekur e gjuhs s nns, njsoj e but dhe mikluese sa edhe pshertimat tek Oh, moj nn.... Pra, njlloj si pshertimat q u gufonin nga kraharori sa her q u duhej t shuajn t skuqurit n fytyr. Por mbase edhe kjo pshertim, u ndihmonte shkollarve shqiptar t asaj kohe q ngutshm t prvetsonin gjuhn serbe apo at maqedonase, dhe Ohrin kurr m t mos e quajn Orid, sepse Oh-t dilnin nga thellsit e kraharorve rinor, nga botshikimi, i cili n at mosh nuk mundej ta dinte se jeta sht si ndrtes, e cila krkon mjeshtri q ta murosh, se shpeshher ka konstrukt, t cilin nuk e prcakton ti, por rrethanat jetsore. Asokohe as q mundeshin gjeneratat e reja t shoqris shqiptare nga kjo an dhe matan kufirit, t paramendonin se do t prballeshin me murator q nuk dinin as gjrat m elementare n mjeshtrin e murimit t kalas kulturore kombtare; nuk dinin se kulla e vlerave kombtare duhet t ndrlidhet si nj trsi, n t ciln do pjes bart t ardhshmen, vetm themelet nuk i bart asgj edhe e tra qndron mbi ta, dhe se majat nuk bartin asgj prpos q jan t krcnuara nga furtunat dhe rrufeja. Dekadat e socializmit jugosllav jan lnd e mir pr krijuesit letrar. Posarisht kaptina q do t zbrthej jenierizmin e shum gjeneratave t rinis shqiptare n Jugosllavin e Titos, gjenerata q n t vrtet bartn barr t rnd mbi shpatullat e veta, n mos m shum pr shkak se duhej t prballonin beteja t shumta pr t mbrojtur traditn dhe kulturn, ndar nga trungu kombtar. Ata jenier, shpeshher nuk ishin vetm larg atdheut 210
KIM MEHMETI

gjuhsor, por edhe larg vendlindjes. Shkollat profesionale dhe universitetet, shum von nisn t ndrtohen n vendbanimet shqiptare. Kshtu q i riu shqiptar i dekadave t pesdhjeta dhe gjashtdhjeta, duhej ngutshm t msonte gjuhn q asokohe kishte vetm nj emr serbokroatishten, e cila m von u ngatrrua n ngjashmrin kulturore dhe gjuhsore t katr popujve, dhe mori po aq emrtime bosane, malaziase, kroate dhe serbe. Ndrkaq, me po t njjtn ngutje kohore, bhej e fjetur gjuha e qumshtit - ajo e nns. Shum nga kta t rinj shqiptar q shkolloheshin n gjuht jo-amtare, kishin filluar t shkruanin dhe t botonin n gjuht e sllavve t jugut. Duke mos pasur mundsi t msojn gramatikn e gjuhs amtare, mbase edhe vetgnjeheshin se gramatika u duhet vetm atyre q nuk dinin si ti shprehnin mendimet e veta. Pra, n dekadat e para t socializmit jugosllav, kishte filluar jenierizmi kulturor, i cili krkonte nga krijuesi shqiptar s pari t dshmohet n oborrin mbretror, e pastaj, nse gjer ather nuk e ke harruar ermimin e qumshtit t nns, ti kthehet vetvetes. Do t jen interesante pr krijuesit e ardhshm edhe letrat n t cilat fjalt shqip ishin shkruar me shkronja cirilike, e q prindrit e athershm ua drgonin fmijve t vet npr qendrat jugosllave ku ata arsimoheshin. Ishte nj alfabet i panjohur dhe i pastudiuar, por i prdorur pas Lufts s Dyt Botrore. Ishte alfabeti i nj disfate shqiptare, i ardhur shum dekada pasi ishte kodifikuar alfabeti i gjuhs shqipe n Manastir, por prpara se shqiptart e proletariatit socialist jugosllav t kuptonin se edhe ata q prdornin shkronjat shqipe, n t vrtet q moti fjalt shqip i radhisnin sipas pentagramit sintaksor
KSHTU ECN NJERIU

211

sllav. Kshtu, letrat e prindrve me plot fjal t nj shqipeje arkaike e t shkruara me shkronja cirilike, dhe ato t fmijve t tyre t shkruara me shkronja dhe fjal t pastra shqip, por t radhitura n mnyr sllavishte, n t vrtet ndrthurnin vazhdimsin e jenierizmit shqiptar q vazhdonte edhe n shekullin e njzet. Letrat q drgoheshin nga prindrit ishin prplot me ndrrn q pasardhsit e tyre ti shptonin sharrs e t bheshin njerz t lapsit. Ku e dinin ata t gjort se atje ku kishin shkuar fmijt e tyre nuk msonin vetm gjuht q elnin dyert e ardhmris socialiste, por msonin t bartnin n duar edhe flamurin e jenierizmit kulturor... Ajo q pasoi m von, pas viteve tetdhjet mbetet pjes e nj historie tjetr! Materie pr letrart e ardhshm q do t frymzohen nga bmat e paraardhsve t tyre, brum q sot ngjeshet nga jeniert e dikurshm, t cilt n vitet nntdhjet ngutazi u bn demokrat. Ata q kurr nuk do t mundin realisht ta pasqyrojn t kaluarn e vet, pr shkak t ambicies vetgnjyese se jan sknderbet e demokratizimit. T shtyr nga ato ambicie, shumica e tyre ngutshm doli n krye t partive, mori n duar institucionet kulturore e shtetrore, mbylli rrethin e klaneve t veta dhe pruroi nj koncept t ri t mbijetess s vet, si list emrash, koncept t cilin duhet ta mbaj mend ky popull: fjala kufomngrns, q nnkuptonte tia hash kokn kundrshtarit politik, dhe t pranosh vetm meritat e t vdekurve. Jenierizmi shqiptar i kohve socialiste solli me vete edhe gjeneratn, e cila fjalit e thna pastr, shqip, i kishte t kompozuara n pentagramin sintaksor sllav. E msuar me kt melodi, m von do t ngjall n disa qarqe edhe dshirn e promovimit t identitetit t veant gjuhsor 212
KIM MEHMETI

dhe kulturor. Ku ta dish, ndoshta shoqria shqiptare e fillimshekullit t njzetenj, ende jetonte fazn kur duhet t paguaj mimin e jenierizmit t dikurshm, mim t cilin e caktonin ata q nuk e kishin kuptuar dot se nuk mundej do jenier t bhej sknderbe. Pra, ata q se kishin kuptuar se mjafton ti kthehesh qumshtit t nns, pr t njohur vetveten dhe t kuptosh se jenierizmi ssht i turpshm, se askush nuk do ta kishte zgjedhur me vetdshir, por at ta prcakton fati jetsor. Bile, n rrethana t caktuara, ai ka ndihmuar t mbijetoj shqiptaria e shkputur nga trungu kombtar. Shum t rinj shqiptar q shkolloheshin npr qendrat universitare t ish-Jugosllavis n vitet pesdhjet dhe gjashtdhjet, von e kishin kuptuar se jenierizmi skishte prfunduar me shkatrrimin e perandoris turke. Nga ta dinin se pr shqiptart ai do t vazhdonte deri n fundshekullin e njzet. N trojet shqiptare t asaj kohe nga kjo an e kufirit, edhe valt e Radio Tirans nuk mundeshin t kapen si tani. T rinjt e athershm q fshehurazi dgjonin emisionet e Radio Tirans, mahniteshin me suksesin e bashkmoshatarve t vet matan kufirit, pr t cilt zri mburrs i spikerit lajmronte se kishin mbushur thast me kokrra gruri t mbledhura npr arat pasi kishin mbaruar korrje-fshirjet. Dhe as q u shkonte ndr mend se mbledhsit e kokrrave t grurit npr ara, n t vrtet bnin mkat: ua merrnin hisen zogjve, i linin pa ushqim shpendt kngtar pa t cilt poetve kurr nuk do tu kujtohej metafora e fluturimit. T rinjt shqiptar t dekadave pas Lufts s Dyt Botrore, nuk kishin hallin se si t qartsonin drejt propagandn ideologjike t Enverit, por si t sforconin
KSHTU ECN NJERIU

213

h-n e sllavve t Titos, q t mos i tallnin mikeshat e tyre joshqiptare, t cilat bheshin edhe robresha t shtratit t tyre t ngroht. Ather, as q u shkonte ndr mend se do t vinte koha kur do ta varrosnin parajsn socialiste dhe do t bheshin ndrtues t shoqrive t hapura shqiptare, n t cilat t gjith s bashku, jenier dhe kurbetinj t dikurshm, atdhetar t vonuar dhe demokrat t porsaemruar, do t duhej ngutshm t msonin gjuhn e vetme me t ciln do t mund t komunikonin me ata q mbanin rend n protektoratet shqiptare anglishten! Jo t gjith shqiptart, shkolluar n dekadat e para t paslufts n qendrat e ish-Jugosllavis, e kishin kuptuar at q dinte Ali Aliu: nj popull mbetet pa atdhe, ather kur e humb gjuhn dhe kulturn e vet. Duke e ditur kt, Ali Aliu i mbeti gjithmon besnik toskrishtes s vet, kngs polifonike prespare, artit e kulturs shqiptare. Kt besnikri e thuri n studimet dhe kritikat letrare, n shkrimet e viteve nntdhjet ku shprehte brengn pr akulturimin e shoqrive shqiptare, ku pasqyronte nj realitet t uditshm letrar kur, pr botimin e nj libri, ishin vendimtare parat e autorit, e jo vlera q kishte ai. Pa dyshim se Ali Aliu do t mbetet ndr t rrallt q arritn t mos lejojn q kultura krijimtaria letrare t coptohet n po aq pjes sa ishin shtetet ku jetonin shqiptart. Aliu kt e arriti duke sjell fshehurazi libra nga Tirana, por edhe ngaq e dinte se mimi i jenierizmit q duhej t paguanin shqiptart n ish-Jugosllavi do t ishte shum m i lart e m tragjik pr qenien kombtare, po qe se lejohej koncepti i qarqeve antishqiptare sllave q kishin qllim q kulturn dhe identitetin shqiptar ta ndanin n dy pjes n albanksa dhe shqiptarska. 214
KIM MEHMETI

Andaj edhe veprimtaria e viteve gjashtdhjet dhe shtatdhjet e Ali Aliut, i ngjan nj donkishotizmi t guximshm pr t mbrojtur identitetin kulturor t shqiptarve nga kjo an e kufirit. Pasi kishte shijuar donkishotizmin n lkur t vet, Ali Aliu nuk do ta ket rnd t zbrthej edhe donkishotizmin e krijuesve shqiptar. Kt portretim t Don Kishotve krijues do ta rrumbullaksoj n librin Don Kishoti te shqiptart, libr i cili sht i veant pr nga mnyra e trajtimit t veprimtaris krijuese t Jeronim de Rads, Naim Frashrit, Fan Nolit, Faik Konics, Lasgush Poradecit, Fatos Arapit, Ismail Kadares, Azem Shkrelit, etj. N kt libr, Aliu nuk do t vr n peshore vlersuese vetm tharmin estetik t veprave letrare t autorve, por do t ndrlidh zinxhirin historik t krijimtaris letrare shqiptare, do t kompletoj mozaikun e letrave shqiptare, ku do t dal i qart portreti i krijuesit shqiptar n t kaluarn dhe n t sotmen: mbrojts t atdheut gjuhsor dhe kulturor t popullit. Rilindsit e hapsirs ballkanike, sidomos shqiptart, shkruan Ali Aliu, kishin qndrim n shkall t kultit dhe mitit, qndrim q kufizonte me entuziazmin donkishotesk. Ky entuziazm dhe ky qndrim ndoshta buronte nga bindja e tyre se vepronin n koh dhe rrethana kur gjuha dhe kultura u kishin mbetur atdhe i vetm. Se, krahas buks dhe ujit, kultura dhe gjuha ishin ushqimi i vetm q do t mundsonte t mbijetoj populli shqiptar, si i veant dhe i pa lidhje farefisnore me ballkanasit e tjer. Nse vitet studentore n Beograd do t paralajmrojn ardhjen e nj Don Kishoti n kulturn shqiptare, pa dyshim se vitet gjashtdhjet dhe shtatdhjet do t jen ato kur Ali Aliu me dorn e vet do ta nnshkruaj fatin e
KSHTU ECN NJERIU

215

vet donkishotesk. Veprimtaria e tij n Flak, si gazetar dhe redaktor i rubriks s kulturs, artikujt e tij t llojllojshm, por thuajse gjithmon me t njjtn ngjyr at t zymtn, tek shprehte brengn pr arsimimin dhe t drejtat e popullit shqiptar - do ti vizatojn tiparet bartse t portretit t tij, portret i cili gjat viteve t mvonshme vetm se do t bhet m i dukshm pr letrsin dhe atdhetarin shqiptare. Pa dyshim q do t bhet m i dukshm dhe m trheqs edhe pr organet policore q kompletonin dosjet e atyre q mbaheshin si t rrezikshm pr sistemin e athershm. Ndrsa policia e athershme jugosllave ngutej t kompletonte dosjen e Aliut, ai shpejtonte t ngjitet majave t veta duke e ditur se atje mund t arrij vetm nse i mbetet e padmtuar emblema njerzore, nse i mbetet besnik besimit se po aq e rnd sa ngjitja drejt majave pr ku je nisur, sht edhe t qndrosh ndershm n to. Sepse, duke ecur drejt tyre e sheh edhe cilt i ke miq edhe cilt t jan keqdashsit, e kur arrin lart, t shoqron vetm vetmia dhe shikimi i atyre q jan atje posht, n rrz, e t cilt ti nuk mund ti dish as ti dallosh se cilt jan. Aq m shum, nuk e di nse bhet fjal pr shikim admirues apo ziliqar, pr shikim miqsor apo smirtar. Se Ali Aliu shum shpejt u ngjit n majat, prej nga shikonte m larg se shum t tjer, dhe asnjher nuk ngurronte t thoshte at ka shihte nga ato lartsi, me pak fjal dhe me dashamirsi e shpjegon Fejzi Bojku: Ne t redaksis s Flaks s vllazrimit t viteve gjashtdhjet, Aliun e kishim si burim dhe nxits t guximit intelektual dhe krijues, e ndienim si bosht t redaksis, ishte ai q sillte tronditje, q i lvizte gjrat, q kishte guxim tu kundrvihej, e bile edhe ti prqesh ata q ishin n 216
KIM MEHMETI

piramidat partiake. Ai ishte njeriu, i cili qysh ather i thoshte publikisht gjrat, t cilat shumica nuk guxonin as ti mendonin. Kto vlersime t Fejzi Bojkut (shkrimtar i njohur pr fmij dhe ish-kryeredaktor i Flaks s vllazrimit) m s miri e mbshtesin tekstet e Ali Aliut t botuara n Flakn e vllazrimit t viteve gjashtdhjet, si pr shembull artikulli i dats 20 korrik 1967, me titull Sukseset dhe mossukseset n kandar, t cilin kur e lexon, t bhet se sht shkruar n vitet nntdhjet, n dekadn kur partit shqiptare n Maqedonin demokratike, luftonin pasuksesshm pr prfshirjen e drejt t shqiptarve npr institucionet shtetrore. N kt artikull, Ali Aliu shkruan: Tetova relativisht sht komun e zhvilluar n R.S t Maqedonis, ka afr dhjet objekte ekonomike t rndsishme, sikurse ka edhe nj mori asish m t vogla. Ka rreth 100 ndrmarrje, objekte ekonomike, dyqane dhe qendra prfaqsuese ekonomike. Gjithashtu ka edhe 60 ente dhe organizata t ndryshme t ngjashme. S bashku, t gjitha kto absorbojn nj fuqi pune prej 11.500 puntorsh. Ky numr, pr nj komun, ashtu sikurse sht Tetova, nuk sht gjithaq pr tu nnmuar. Ndrkaq profili i ksaj fuqie pune t inkuadruar, sipas prbrjes s kombsive, nuk knaq aspak. Gjegjsisht, prej krejt ktij numri, vetm 3.000 puntor jan popullsia shqiptare nj disproporcion absurd. T theksosh disproporcionin absurd mes t punsuarve shqiptar dhe atyre t etnitetit maqedonas n vitet gjashtdhjet, ather kur lulzonte bashkimvllazrimi dhe proletariati jetonte ditt e veta m t lavdishme, do t thoshte me dorn tnde t nnshkruash dosjen si kundrshtar i sistemit. Mbase kt nnshkrim,
KSHTU ECN NJERIU

217

Ali Aliu e kishte vn n dosjen e vet qysh m par, me tekstet e prmendura, Tetova shikuar s afrmi, vetm se e vulos fatin e vet. Por, pr udi, edhe pas demonstratave t Tetovs, kur hapur u shpall si nxits i tyre, nuk do t prfundoj n burg. Gj e cila shumicn e oi t habitej dhe t pyesnin veten sesi ndodhi q t tjert - edhe pse jo aq t apostrofuar e t prmendur si armiq morn disa vite burg, kurse Ali Aliu shptoi vetm me shtegtimin e ngutshm n Prishtin. Kt t gjith e shpjegonin ashtu si u vinte pr mbar. Mosburgosjen e Aliut, shumica do ta ndrlidh me vllan e gruas s tij, Meti Krliun, asokohe funksionar i lart n piramidn partiake. Pra, shptimin pa pasoja do tia adresojn ombrells mbrojtse familjare, e cila do t mbetet e till edhe gjat qndrimit n Prishtin. Nuk ka dyshim se sht jonjerzore t pressh q kunati t mos e ndihmoj dhndrin e vet, burrin e motrs, babain e niprve t vet, kur ai sht i rrezikuar me burg. sht jonjerzore t pressh q njeriu, t cilit i kanoset rrezik i till, t mos u drejtohet t afrmve ta ndihmojn. Njsoj si sht shum jonjerzore q rastsit e fatit jetsor t jesh familjar me ndonj q asokohe ka qen n pushtet ndonjrit tia prshkruash si mangsi, vetm pse ai nuk ka prfunduar n burg. E ndrkoh t mos e vlersosh drejt bile edhe kt lidhje familjare, e cila, mbase m shum se do gj tjetr, e dshmon Ali Aliun si njeri t parimeve t veta, si individ me bosht t fort kurrizor dhe si njeri q t afrmit i do dhe i respekton, por nuk i prdor pr ngjitje-uljet karrieriste. Sepse sikur t ishte ndryshe, ai nuk do t krijonte situata q kunati ta shptonte nga burgu, por kt ombrell familjare do ta prdorte pr tu ngjitur drejt majave t mirqenies dhe lartsive t 218
KIM MEHMETI

piramids karrieriste. Me aftsit q kishte, dhe sikur ta ulte pak kokn e t bhej m i dgjueshm, ai me siguri do t arrinte m larg e m lart se shum t tjer, t cilt ishin ngjitur duke u prkulur dhe gjunjzuar. Sikur mos ishte Don Kishot i kulturs dhe atdhetaris shqiptare, vitet e socializmit do ti shijonte shum m mir dhe m lezetshm se ata t paaftt q dinin vetm t denonconin dhe t shkelnin mbi trupin e popullit t vet. E ai kt nuk e bri kurr. Pr fat t tij, por edhe t letrsis shqiptare, n vitet gjashtdhjet i shptoi edhe burgut. Por nuk u shptoi prfoljeve, edhe pse t gjith e dinin se kan t bjn me njeriun, i cili i donte t gjith t familjes s vet, mbase ngaq t gjith e admironin pr punn q bnte. E admironin bile edhe ather kur familjarve t tjer u sillte telashe nga m t ndryshmet. M n fund, aq sa pr Aliun ishte bisht t qenit dhndr i nj familjeje revolucionarsh t dshmuar, po aq edhe Aliu pr ata ishte dele e zez q u sillte telashe nga m t ndryshmet. Pra aq sa eventualisht Aliun e mbronin familjart e tij funksionar t asokohshm n Maqedoni, po aq Aliu i dmtonte me qndrimet e veta mbrojtsit vllezrit e gruas t cilt do t ishte e panatyrshme ta flijonin dhndrin pr shkak t karriers s tyre. E tra kjo shpalos edhe nj t vrtet tjetr t pamohueshme: komunizmi titist, kurr nuk mori prmasat e atij enverian, i cili pr hir t qndrimeve t nj antari t familjes, bnte ta psonte thuajse i tr fisi. Q Don Kishoti tek Ali Aliu asnjher nuk u dorzua dhe nuk e la at pa shqetsime - edhe pse e dinte se gjithnj e m shum e vuloste fatin si armik i Jugosllavis s Titos - dshmon edhe nj tekst i tij i botuar m 9 shkurt 1967, n gazetn Flaka e vllazrimit, me titull
KSHTU ECN NJERIU

219

Tendenca pr zgjedhje formale t parimit dygjuhsor, ku n mes t tjerave shkruan: Nse prvetsimi i t dy gjuhve, apo tri, t popullsive e kombsive n nj qytet nuk ndihet si nevoj e domosdoshme komunikimi n prditshmrin, nse ajo nuk trajtohet dhe nuk vihet n pozita t tilla q do t ishte pjes organike e qytetarit, q si praktik do t imponohej me domosdoshmrin reale shoqrore dhe ekonomike, edhe pas njzet e dy vite lirimi ne do t vazhdojm t deklarojm, t prmendim dhe t prkrahim intencat e Kushtetuts, t statuteve, por n realitet dhe praktikisht t mos ndrmarrim asgj... Dihet edhe ajo se n Tetov disa komunist kan deklaruar se a priori zbatimi i prdorimit t dy gjuhve n jetn e prbashkt dhe t prditshme n terren sht e pamundur? Aliu n kt tekst thekson problemin e pazgjidhur t dygjuhsis, edhe pas njzet e dy viteve t lirimit dhe me siguri q asokohe nuk i ka shkuar mendja se tekste me prmbajtje t ngjashme do t shkruante edhe n vitet 90, kur n Maqedoni srish do t rihapet tema e dygjuhsis, kur do t problematizohej prdorimi zyrtar i gjuhs shqipe, kur edhe n Tetov, me tetdhjet prqind banor shqiptar, nuk do t ket asnj shenj rrugsore n gjuhn shqipe. N shum tekste t veta gazetareske t viteve gjashtdhjet, Aliu do t theksoj padrejtsit q iu bheshin shqiptarve, do t aktualizoj probleme q do t mbeten t pazgjidhura deri n vitin 2001, kur n Maqedoni plasi konflikti i armatosur dhe, si pasoj e tij, u nnshkrua Marrveshja e Ohrit. Tr ato artikuj, gjith ato qndrime t guximshme t thn publikisht, e jo npr kafene e ajtore, vetm se e kompletojn portretin e nj 220
KIM MEHMETI

Don Kishoti kulturor dhe shoqror t shqiptarve t Maqedonis, karakter q tr jetn mbeti i nnshtruari besnik i bindjeve dhe parimeve t veta. Dhe normalisht, si i till, gjithmon i gjunjzuar prpara altarit t njerzores n vetvete, parimor, prbuzs ndaj atyre q fatin e popullit e keqprdornin pr prfitime personale, ai ishte i sulmuar nga servilt dhe pakurrizort e t gjitha kohve. M n fund, n mes t mbrojtjes s njerzores n vetvete dhe t knaqsive t prkohshme t paguara me nnshtrim, me prbuzje t vetvetes e popullit q i takon, Ali Aliu kishte zgjedhur t mbetej Don Kishot i prhershm, duke e ditur se donkishotizmi t grabit edhe qetsin familjare. Se cilat dhe sa t mdha ishin shqetsimet e tij dhe t familjes, m s miri do t flisnin rrfimet e bashkudhtares s tij jetsore, Merza Aliut, e cila n flokun e thinjur kishte t regjistruara nett pa gjum pr shkak t bastisjeve policore. N ato thinja, kishte mbetur edhe malli pr niprit e saj, t cilt n vitet nntdhjet rriteshin n gjitha shqiprit, pa pasur shtpi t vetn n asnj nga ato. N heshtjen e asaj gruaje fisnike q edukoi shum t rinj shqiptar n Shkup e Prishtin, mbeti e ngulfatur edhe dhembja pr shtpin e rrnuar n Brezovic nga ana e policis serbe. N do lvizje t Merzs lexohej nj shqetsim i heshtur, t cilin nxitonte ta merrte nga burri i saj, me qllimin q ai ta kishte m leht. Ky shqetsim i Merzs, i dyfishuar, e shoqroi deri n ditt e fundme t jets s saj, deri n astet kur edhe ather, dukej se m shum ishte e shqetsuar sesi Aliu do ta prballte ndarjen e prjetshme, sesa vet ajo do t ndahej nga kjo bot. Si askush tjetr ajo e dinte se Aliu i saj, i cili nuk e ulte kokn para askujt, n t vrtet kishte shpirt t brisht dhe ishte shum i ndjeshm ndaj atyre q i donte. M mir se askush, Merza
KSHTU ECN NJERIU

221

e dinte se sa ndershm burri i saj mbante shtizn e Don Kishotit, sepse ajo shtiz shpeshher ia rndonte supet edhe asaj. Dibrania e rritur n nj familje bujare, bij e hoxhs, dinte ta lexoj toskn e saj po aq mjeshtrisht sa Aliu veprat letrare q i trajtonte n kritikat e studimet e veta. Nse Ali Aliu ishte dhe mbeti njohsi m i mir i letrsis shqiptare, gruaja e tij, Merza, deri n ditn e vdekjes mbeti mbshtetsja m besnike dhe njohsja e vetme, m e mira e Don Kishotit t shqiptarve t Maqedonis, Ali Aliut.

222

KIM MEHMETI

KSHTU LIND E ECN NJERIU

sht vjeshta e vitit 2006. Kosova sht duke pritur pavarsin e vet, Shqipria mbetet e ngulfatur nga kthetrat e znkave partiake, shqiptart e Maqedonis jan kapur n pezhishkn e inateve ndrpartiake, dhe prej aty brenda nuk shohin sa vuajn nga ajo q u shkaktohet prej t tjerve dhe po aq, e ndoshta edhe m shum, nga bmat e ulta partiake q kurdiseshin nga strategt e tyre kombtar, ve t jen pjes e pushtetit edhe ather kur nuk kan mbshtetjen e popullit. Shqiptart e Maqedonis mbetn peng i ambicieve t strategve partiak, t cilt n Prishtin e Tiran shisnin koncepte mbarkombtare, teksa n Tetov e Shkup bnin lojra politike nga m t errtat. Shqiptaria jetonte n pezhishkn e politikave t paafta t lexojn kalendarin e kohs dhe t kuptojn se veprimi i sotm ka vuln e s kaluars, andaj dhe sot, njsoj si n shekullin e kaluar, politikat shqiptare vuanin nga inferioriteti i dyfisht. Ky inferioritet i bnte politikant shqiptar t jen shum t kujdesshm ndaj kolegve t tyre fqinj dhe evropian, por fare t pasjellshm ndrmjet veti dhe ndaj popullit t vet. Megjithat, nuk ishte do gj aq e errt dhe dshpruese n botn shqiptare. Kishte nj bim, e cila rritej edhe ather kur shoqrit shqiptare ishin ara
KSHTU ECN NJERIU

223

pjellore ku mbillej dhe rritej grindja ndrpartiake, ku bimzonte urrejtja e paprmbajtur ndaj njri-tjetrit. Kjo bim ishte dhe mbeti arti shqiptar n prgjithsi, e veanrisht krijimtaria letrare. Pra, edhe n rrethana kur mediat vlonin nga polemikat e shpikura, nga nxitja e ndasive partiake, klanore, krahinore..., njerzit e artit i mbeten besnik dhoms s vet t puns, letrart vazhdonin t prballen me letrn e bardh, kshtu q n Tiran e Prishtin botoheshin vepra t reja letrare. Ndrtuesit e letrsis shqiptare, Kadareja, Agolli, Arapi, Spahiu, Kongoli, Zhiti, Podrimja, Kraja, Myrtaj, Stani..., pr fat t mir, nuk i ngulfati zhurma politike. Ata e ruajtn dhe mirmbajtn atdheun e tyre m t sigurt krijimtarin, e cila jo njher i ka mundsuar popullit shqiptar ti mbijetoj t gjitha shtrngatat e Ballkanit. Pra, nprmjet veprave t tyre ata arritn t mirmbajn dhe ta bjn edhe m t pjellshme ujdhesn ku sht strehuar shqiptaria sa her q pushtetart e tyre kan humbur rrugn - ujdhesn q quhet gjuh, kultur dhe tradit shqiptare, e vjetr sa edhe kullosa e Ballkanit. T gjith librat e botuar n Prishtin, Tiran apo Shkup, m s shumti gzojn enciklopedin e letrave shqiptare Ali Aliun, i cili ngado q t kthehej, n shtpi arrinte me antn prplot botime t reja. Kuptohet, mosha nuk ia lejonte leximin e ngutshm si dikur, as mundsin q pagjumsin ta ndaj me librin, por librat q e gzonin e q dalloheshin edhe nga ato q do t zn vend n bibliotekn e tij, ia gjeje ende duke i bartur n ant. Librat q ti sillnin gzim ato dit t bezdisshme, do t ken fatin q jo vetm ti lexoj, por edhe ti mbush me shnime dhe mendime t veta n hapsirn e bardh anash faqeve. Andaj edhe biblioteka e tij personale, sht si nj 224
KIM MEHMETI

rrfimtore e madhrishme ku dgjohen mrmritjet e kritikut, dhe ku kan mbetur t shnuara prsiatjet q kan lindur gjat leximit t veprs. N mijra titujt n raftet e biblioteks s Aliut, jo t gjitha mund t ken shnime n bardhsit ansore t fletve; i gjen tek ndahen n librat q kritiku i ka kompletuar me kaptinn e fundme t tyre tekstin e tij kritik, dhe n ato t cilat kritiku nuk ka mundur ti shkoj leximit n mnyrn e vet deri n fund. Mbase pr shkak se qysh n fillim ka hetuar se n at ar krijuese nuk sht mbjell mir fara e artit. Viti 2006 sht ai q duhet t sjell kthesa t mdha n Ballkan, e veanrisht n shoqrit shqiptare. Mbase si i till, ai shton mosdurimin, nxit nervozizmin q ka kapluar thuajse t gjitha shtresat e popullit, i on ato t grinden mes veti edhe pr gjrat q shqiptaria i kishte pastruar qysh n kohn e rilindsve. Dhe, jo se mes krijuesve nuk kishte grindje dhe padurim, jo se mes tyre ishte futur engjlli i pajtimit dhe harmonis, por kishte dika q e shptonte shpirtin e tyre edhe kur grindeshin: vlerat q i linin gjuhs s tyre dhe lexuesit. Pra, jo se skishte t atill q nuk ecnin n elementet e trekndshit kulturor Prishtin-Tiran-Shkup me antat prplot me letra nga m t ndryshmet pr t njollosur shokt e vet t pens, por arti kto gjra i glltit m leht se politika: mediokrt e artit jan stimulues dhe ia shtojn imunitetin vlers s vrtet. Ata, me asgj nuk dmtojn vlerat e mirfillta, madje shrbejn q lexuesi t bj m leht dallim mes veprs me vlera estetike dhe asaj q keqprdor bardhsin e pambrojtur t letrs, dhe t veoj krijuesin nga shkruesi i rndomt. Ndrsa mediokriteti politik merr n qaf njerz, dhe mund t jet fatal pr nj popull.
KSHTU ECN NJERIU

225

sht vjeshta e von e vitit 2006. Fundi i stins kur bien gjethet, kur ngadal i afrohet fundit edhe ktij rrfimi mbase jo t plot pr jetn e Ali Aliut dhe pr peizazhin shoqror e kulturor n t cilin jetoi. Mbase Ali Aliu kurr nuk do ta shqyrtoj kt libr, a ndoshta vlersimin do ta ruaj thell n vete prkundrejt trishtimit pr t pathnat a vlersimet e pasakta. sht vit i kthesave t mdha n shoqrit shqiptare. Edhe pse qysh tani sht e qart se shqiptart, edhe pr nj koh t gjat, do t bjn gjum n shtretr t ndar n shtetet e Ballkanit duke ndrruar Evropn e bashkuar. Do tu nevojitet koh t kuptojn se nj shoqri - njsoj si edhe individi - kur smund t arrij at q dshiron, duhet t msohet t doj, t vlersoj dhe t prdor drejt at q ka. Pa kt urtsi, shoqrit shqiptare vshtir t kuptojn se e vetmja shtyll e fort, mbi t ciln mbshtetet identiteti i tyre, sht trashgimia dhe e sotmja e tyre kulturore; vshtir t pranojn se portreti i identitetit t tyre ndrlidh veorit krahinore, dialektore t nj populli shumreligjioz, t cilin e ka prshkuar edhe puhiza e qet e lindjes edhe freskia e kndshme e kulturs oksidentale. Nj puhiz e flladshme, q duhet kt popull ta mbaj t kthjellt sa t mos harroj se identitetin e tij nuk mund ta dmtoj asgj, aq sa moskomunikimi i shoqrive shqiptare, t cilat zhvillohen n pes shtete t Ballkanit. Ky moskomunikim, gjer edhe t menurve t ktij populli, ua mjegullon shikimin deri n at shkall sa t mos vrejn se nse Ballkani sht fui baroti, ather Evropa sht depo e mbushur prplot me mbeturina eksploduese politike; nse Ballkani sht nj grop e madhe prplot me ndotsira historike, t mbledhura n tavolinat mbi t cilat t mdhenjt arnojn hartat e 226
KIM MEHMETI

popujve t vegjl t ktyre hapsirave, ather Evropa sht vetm nj bibliotek e madhe prplot me memoare t rrejshme ku flitet pr barazi mes popujve, thjesht sa pr t fshehur standardet e dyfishta q prdoren edhe sot; nse Ballkani sht nj karroc e thyer, e cila mezi mban peshn e miteve t shumt, ather Evropa sht tren me shum drejtues, por pa lokomotiv; nse Ballkani sht nj nxns q kurr nuk arrin ti msoj leksionet nga e kaluara, ather Evropa sht nj msuese e plakur harrimtare, e cila jo vetm q nuk rikujton rinin e saj, por as nuk sht gati t pranoj se nga historia askush nuk ka msuar. Dhe, m n fund, individt prfaqsues t shqiptarve duhet t kuptojn se nse Ballkani sht hapsir ku jetojn popuj t pafuqishm t prcaktojn rrugn e ardhmris s vet ngaq jan t detyruar q nga padrejtsit e trashguara t murojn besimin se fatit nuk mund ti iket ather, pjesa tjetr e Evrops sht vendbanim i atyre, t cilt nuk jan t gatshm t prballen me t vrtetn se Ballkani nuk sht asgj tjetr prpos pasqyr n t ciln shihet fytyra e pazbukuruar e ktij kontinenti. N fytyrn e vrazhdt t ksaj pjese t Evrops, gjithsesi bjn pjes edhe shoqrit shqiptare, pa marr parasysh n cilat njsi shtetrore jan prfshir. Kto shoqri, pr m shum se nj dekad t shekullit t njzet, mbetn t ngulfatura n maunokracin, si faz kalimtare drejt kapitalizmit t mirfillt. Pra, edhe shoqrit shqiptare mbetn n duart e pashallarve demokratik, n kthetrat e partive politike q funksionojn si shoqri private me prfitime personale vetm t atyre, t cilt populli gabimisht i quan lider partiak. A thua sikur shumica kan bindur veten se nn e veprimit politik sht
KSHTU ECN NJERIU

227

gnjeshtra dhe bab i suksesit partiak sht pafytyrsia. Mundsuan kshtu q imazhi i sotm i shoqrive shqiptare t ket vul njohse nj rini t orientuar, me prindr t ngulfatur nga kthetrat e politiks s dits. Kjo dshmon se shqiptaria ishte dhe mbeti e kapur ndr kthetrat e parullave pa prmbajtje konkrete, e ngulfatur nga llafazanria e grindjet ndrpartiake, q edhe ardhmrin e ndrton t fragmentuar. Ndihen t frikur t dalin prpara pasqyrs ku do t shohin se shumica e shqiptarve - demokratve t sotm e disidentve t vonuar t s djeshmes, q braktisn grazhdin ideologjik kur n t nuk mbeti asgj - jan br shpjegues t identitetit vetm pse nuk din ti tregojn ktij populli si t mbijetoj dhe ciln rrug t ndjek q sa m shpejt t dal nga ky tunel i pashpress. Apo, edhe pse nuk duan t pranojn se ora e zhvillimit t shoqrive shqiptare ende tregon kohn e Konics e t Nolit, ngushllohen mjerisht duke pretenduar se sot nuk ka as Konic as Nol q t dalin n krye t kolonave intelektuale. Pra, nuk kan guxim t pranojn se penges e zhvillimit t shoqrive shqiptare nuk jan vetm politikant e ardhur nga e djeshmja, por edhe Faraont intelektual, t cilt japin msime q t tanishmen shqiptart ta jetojn njsoj si ndrrimtart e djeshm: duke mos e kuptuar botn si ylber shumngjyrsh, por si prbrje bardhezi, si nj trsi ku jetojn t mir dhe t kqij. Duke mos par se identitetin shqiptar nuk e dmtojn dhe as e kan dmtuar as kryqi e as gjysmhna, por politika bajraktareske, akulturimi, arat e mbjella me bim narkotike, shkatrrimi i familjes shqiptare, gjeneratat e reja t orientuara dhe t pashpresa... Si dje, edhe sot, shqiptaria thuajse mbetet me hapin n ajr, luhatet mes kryqit dhe gjysmhns, jo pse at e ka kolovajz t vetme, por pse ka t atill q edhe 228
KIM MEHMETI

identitetin etnik, ktij populli ia shpalosin si t ishte shtje sezonale, i cili varet nga disponimi i atyre q kan ambicie t bhen Kish e vetme e urtsis kombtare. Duket se ata nuk kan kuptuar se ska uj q t shplan nga e kaluara, por ka lumenj ku mund t lahesh n t ardhmen. Pra, nuk ka uj q dy her kalon mbi t njjtt gur, ashtu si nuk ka njeri, i cili mund ta riprshkoj t kaluarn e vet. Ata duan ta ushqejn popullin vetm me gnjeshtrat e politiks ditore, ofruar n sofrn e premtimeve se shqiptaria shkon drejt rrugs s Evrops s bashkuar. Q pastaj, i ngir nga ai aheng gnjeshtar, populli t harroj q prijsve politik dhe Faraonve intelektual tu shtroj pyetjen m t rndsishme: si mendojn ta bashkojn shqiptarin me pjesn tjetr t Evrops, kur ajo mbetet kmbzbathur dhe e uritur? Mbase shqiptaria ngutet t bashkohet me pjesn tjetr t Evrops ve t shptoj nga copzimi vendor ku e ojn prijsit lokal, duke shpresuar se Brukseli do ti msoj politikant e saj sesi t jetojn pa shpikur armiq. Ndoshta pjesa tjetr e Evrops nj dit do ta prqafoj edhe Ballkanin si pjes t saj, ve sa ta largoj nga pamja pasqyrn ku shihet fytyra e saj e pastolisur. Sido t jet, mbetet e vrteta se edhe sikur shoqrit shqiptare qysh nesr t bheshin pjes e Evrops pa kufij, t rinjt e tyre njsoj do t ndrronin q sa m par ti braktisin kto hapsira me rrug prplot me gropa, ku vetm mafia ballkanike kishte arritur t realizoj konceptin multietnik duke bashkpunuar mes veti pa ngarkesa e paragjykime nacionaliste. Mbase t gjith ata q jetojn n kto hapsira se kan nevoj gjithaq t dshmojn identitetin e tyre evropian, sesa at ballkanik, pra t dshmojn se din sesi t shpjegojn ndrrn gnjeshtare, se n Evropn e
KSHTU ECN NJERIU

229

bashkuar mund t hyhet me mafiozt dhe kontrabandistt e bashkuar, t cilt q moti i kishin rrnuan kufijt e Ballkanit dhe i kishin tejkaluar t gjitha mosmarrveshjet religjioze dhe etnike. ndrra e zhurmshme e shqiptarve pr tiu bashkngjitur pjess tjetr t Evrops, prej moti ishte br vetm mbules fitimprurse pr ata q duan t shpallen Faraon t s sotmes. Dhe ajo zhurm jo se nuk dgjohet edhe n dhomn e puns s Ali Aliut, jo se ajo nuk e onte t reagoj publikisht pr dukurit negative, por sa her q ndiente lodhje nga ajo britm mediatike dhe politike, ai shtegton n botn letrare ku ishte dhe mbeti perandor i saj. Pikrisht aty ishte dhe mbeti i mbrojtur nga grindjet mes Faraonve kulturor q ndrronin t mbeten t prjetshm duke u varrosur n piramidat shtetrore. Ndrkoh, nuk e shihnin se edhe Evropa e fillimshekullit t njzetenj nuk ishte gjithaq e evropianizuar sa e lavdronin ballkanasit. Njsoj si dikur, edhe sot, posa u thua evropianve se turqit jan nisur drejt Brukselit, ata prjetojn frikn e viteve kur osmanllijt kishin rrethuar Vjenn. Kur dgjojn se drejt kryeqendrave t tyre sht nisur treni ballkanas, ata parafytyrojn vagont e mbushur prplot me kriminel dhe t papun. N t vrtet, Evropa e vitit 2006 ende nuk ishte liruar trsisht nga stereotipat e ndrtuar me vite pr kulturn lindore dhe pr ballkanasit. ndrra e larmishme e shqiptarve, nganjher nuk u lejon atyre t shohin se edhe Evropa e bashkuar ende nuk kishte shptuar nga mdyshjet nse kishte pr qllim t bhej nj klub katolik, apo nj shumsi shtetesh t qytetarve t barabart. E mbetur n mes hamendjeve t ktilla, Unioni Evropian nuk shkoi m larg sesa t pranoj 230
KIM MEHMETI

n gjirin e vet vetm kryqin ortodoks. M sakt, t pranoj n radht e veta Greqin e sotme, e cila kurr nuk arriti t pranoj realitetin e vet t deridjeshm asimilues dhe dbues demokratik, ather kur bri q ta psonin dhe t braktisen vatrat e veta shekullore mijra familje nga amria. Evropa, pra, pranoi n radht e veta Greqin, e cila sht mbase e vetmja antare e Unionit Evropian q nuk pranon se ka pakica n shtetin e vet. Kjo Greqi, e cila shqiptarve t ngrat, q kan shkuar n at shtet q t nxjerrin kafshatn e gojs, u ofron shtetsi, por vetm nse ndrrojn fen, kombsin dhe nse shpallen grek. Duke e br kt prpara syve t Evrops demokratike, prpara hunds s politikanve shqiptar q heshtin, sepse edhe sot, njsoj si dikur, fati i tyre politik mban vuln e Athins apo t Beogradit. Kjo varsi i bn t verbr, t mos shohin se Evropa mbeti peng i standardeve t veta t dyfishta, i luhatjeve nse i duhej t shkoj m tutje dhe kryqit n Bruksel ti bashkngjit edhe gjysmhnn. Ndrkoh, shqiptart, t prir nga abdallt e tyre politik dhe Faraont ziliqar, intelektual q pretendonin t bhen Tempuj t Urtsis Kolektive, mbetn peng i inferioritetit, i cili i onte tu nnshtroheshin koncepteve sezonale. T luftojn kundr t kaluars, duke dashur t bhen t plqyer nga ata q prcaktojn t ardhmen e popujve t Ballkanit. Dhe si t till, t mos shohin se as kulturat q kan shenj gjysmhnn, as ato q i stolis kryqi, nuk ushqejn amoralin, shthurjen njerzore, nuk nxisin urrejtjen, nuk prkrahin qndrimet prbuzse ndaj cilitdo populli apo kulture. Pra, t mos shohin se me kto shoqri shqiptare, t cilat mbshteten n bajraktarizmin primitiv, shqiptart nuk mund t bjn asgj m shum, sesa t trillojn armiq brenda vetvetes, me t cilt do ti
KSHTU ECN NJERIU

231

arsyetojn dshtimet. Sikur mos ishin t ktill, shqiptart q moti do t shihnin se Evropa e fillimshekullit t njzetenj, i ngjante nj zonje plak, t cils posa tia heqsh kapeln e stolisur me pupla, dhe posa tia marrsh bastunin e stolisur me gur t muar, do t njohsh n t prostitutn e dikurshme politike q ende ska arritur ti shroj t gjitha traumat dhe varret nga rinia e saj e hershme. Ende sht vjeshta e von e vitit 2006. Shpjeguesit e numrave, do t thoshin: ky mund t jet viti i fars s mbar pr shqiptart. Do t vazhdonin arsyetimin duke shpjeguar se numri dy i ktij viti simbolizon dualizmin mbi t ciln qndron e tr dialektika, se dyshi simbolizon dy pamjet dhe t kundrtat q mund ti vrejm te ne dhe ti shohim rreth nesh, dyshi sht shpjegues i gjitha ligjeve hapsinore, ai paraqet terrin dhe dritn si dy forma n t ciln ndodhemi dhe ndodhet kjo bot, dyshi rikujton harrimtart se edhe bott jan dy kjo dhe ajo e matanbotshmja, si dy vendqndrime, t cilat njsoj jan sa ndjellse po aq shqetsuese, dyshi na e rikujton se kjo bot sht dydyershe nj hyrse e nj dalse, ai numr shpreh edhe shkurtsin e ksaj jete q zgjat sa dy dit at t lindjes dhe t vdekjes. E dy zerot n t, do t pyesnin kureshtart, far domethnie kan ato? Zeroja simbolizon asgjsin, por gjithashtu edhe njeriun, t cilit forca i vjen nga askund, pra q dhuntit i ka t lindura, q as mund tia marrsh, as tia shtosh. Gjashta, si numr i fundit i vitit 2006, sht emblem e saktsis matematikore, i pjestueshm me nj numr ift (dyshin) e me nj tek (treshin), i vendosur si prball imagjinats krijuese dhe poezis. Shuma e gjith ktyre numrave sht teta, numri, i cili simbolizon baraspeshn hapsinore, q 232
KIM MEHMETI

shnon t gjitha ant kryesore dhe ato t mesanshme t bots, prcakton numrin e engjjve q bartin qiellin, i cili pasqyr t vetn ka detet dhe liqenet. Mbase nj nga ato pasqyra m t vogla ku qielli sheh nj pjes t fytyrs s vet, sht edhe liqeni i Presps buz t cilit shtiste Ali Aliu gjat vjeshts prplot me diell t vitit 2006. Pr liqenet n t vrtet thuhet jan sy t toks me t cilt t vdekurit e shohin kt bot. Mbase jo nj her, Aliun mund ta ket kapluar dhembja pse liqeni nuk sht m ai i fmijris s tij edhe sa i prket madhsis: uji sht trhequr nga bregu i dikurshm thuajse po aq metra sa ka Aliu vite. Nga t gjitha ant sht mbuluar me kullosa dhe kallame. Ka filluar ti ngjaj nj knete. E pr knetat thon se jan simbol i syrit q ka derdhur shum lot. I tr regjioni i Presps sht sy q ka derdhur shum lot. Sikur ato lot t mos ishin thar, sikur t kishte mundsi q ato t mblidheshin, lott e derdhur nga takim-ndarjet e prvjetshme mes kurbetinjve q shkojn dhe atyre q mbeten, do ta mbushnin liqenin dhe ky sdo t kishte nevoj t trhiqet aq shum nga brigjet e fmijris s Aliut. Sikur aty t kishte fmij si n vitet kur fmijronte Ali Aliu, brigjet e liqenit t Presps nuk do t ishin t mbuluar me kullosa dhe kallama, por do t mbanin shenjat e shputave q dikur kishin vrapuar buz brigjeve t tij. Ende do t shiheshin shtigjet nga dikur kishin ecur peshkatart dhe nga gjyshja kan shtitur niprit. Nuk sht e mundur q at dit vjeshte t vitit 2006, Aliut t mos i ket br prshtypje titrima shurdhuese e heshtjes. Heshtje, e cila mbase i ngrthen n vetvete t gjitha zrat q nuk mund ti dgjojm m, ato q jan vulosur diku n imagjinat dhe mund ti riprtrijm jo
KSHTU ECN NJERIU

233

si jehon q ledhaton syprinn e liqenit, por si thirrje e ardhur n imagjinat nga thellsit e s kaluars. Mundet q ai asaj dite t ket dgjuar edhe thirrjet e veta gazmore t ardhura nga larg, nga koha e fmijris, pastaj britmat lazdrane t niprve t tij q vinin ktu kur ishin m t vegjl, t qeshurit e fmijve t vet kur i shtiste ktej pari q tua lehtsonte rritjen, si dhe pshpritjet e qeta t Merzs. Ka mundur asaj dite Aliu t ringjall n kujtes edhe ndonj britm t vetn, t zbrazur buz liqenit, nj nga ato britmat q shprehin t pathnat n njeriun, apo edhe at q as ne nuk e dim se domethnie do t ket pasur. kado q t ket ndier at dit vjeshte me diell, kado q ti jet sjell npr imagjinat duke shikuar syprinn e lmuar t liqenit, Aliu nuk ka mundur t mos ndiej nj ngjashmri n mes natyrs s vet si njeri dhe liqenit: nn qetsin e ktij njeriu, i cili thuajse asnjher nuk e msoi mjeshtrin e prbuzjes, t nnshtrimit..., fshihet nj vorbull i madhe ku prplasen shum paknaqsi me at q ndodh rreth tij dhe at pr ka kishte kontribuar dhe ndrruar me vite. Nn syprinn e njeriut t qet q sht i gatshm t dgjoj, por jo edhe t flas marrzira, fshihet nj vrull i papar, i cili i ngjan nj shtrngate, kur prballet me t padrejtat q u bhen njerzve dhe popullit t tij. Nn qetsin e Ali Aliut mbetet e shtresuar kujtesa e shum dekadave prplot me shpres se do t realizohen ndrrat e gjenerats s tij, q populli shqiptar ta lr pas t kaluarn e hidhur. N kujtesn e tij kan mbetur t gjalla ndodhi nga m t ndryshmet, njerz dhe shtegtime. Ai nuk ka si ti harroj stint e jets s vet, e as vitet kur filluan luftrat n shtetet e ish-Jugosllavis dhe kur shum t rinj shqiptar nga radht e armats s ksaj federate kishin mbetur si qengja pa bari. N kujtesn e tij 234
KIM MEHMETI

gjithmon do t mbeten t gjalla tentimet e viteve nntdhjet q t rinjt q dezertonin nga armata jugosllave, t strehoheshin diku, pr ka edhe u hap kampi i Labinotit, ku u strehuan m shum se pesdhjet t rinj nga kjo an e kufirit. Ai nuk mund t harroj kurr edhe sjelljen e disa t rinjve n kt kamp, posarisht t atyre q nj mngjes ishin veshur me uniforma ushtarake shqiptare dhe ishin fotografuar pran nj fotoje t madhe t Enver Hoxhs. Nuk kishin lejuar as oficerin prgjegjs t ndrhynte, e madje as t prekte fotografin e Enver Hoxhs. Kur do ti takoj Ali Aliu, q t sqarohet shtja, t rinjt do ti shpjegojn profesorit se nuk kishte asgj t keqe pse kishin br nj foto kujtim nga qndrimi i tyre n Labinot t Shqipris!. E vite m von, shtypi i Serbis, duke nxitur urrejtje ndaj shqiptarve edhe prmes rasteve t trilluara, diku n faqet e gazetave beogradase, do t botoj edhe foton pr kujtim nga Labinoti, si dshmi e sigurt e prgatitjeve ushtarake terroriste t kosovarve enverist. Aliu mbase kurr nuk do t sqaroj se cilt ishin ata q u fotografuan dhe sesi ajo foto kishte arritur deri n Beograd. Por n vjeshtn e vitit 1999, menjher pas lirimit t Kosovs, rrugve t Prishtins do t takoj t riun q dikur moti, n Labinot, i kishte shpjeguar se nuk kishte asgj t keqe pse ishin fotografuar pran fotos s Enverit. Ai i riu i dikurshm, biondi i kampit t Labinotit, t cilin Aliu do ta takoj rrugve t Prishtins, tanim ishte pjestar i sigurimit t njrs pal shqiptare n Kosov. Dhe ishte i veshur me shum shije. Sepse ndrkoh, n Kosov, e dokund ku jetonin shqiptart, t gjith kishin veshur katllqe t reja dhe ishte e vshtir t dalloje t dikurshmit e lre m rolin e tyre n t kaluarn. M n
KSHTU ECN NJERIU

235

fund, kujt i duhej kjo? Kur t gjith njsoj prisnin pavarsin e Kosovs, kur thuajse t gjith thoshin se do gj q kishin br gjat jets s tyre, kishte qen flijim n altarin e lirimit t popullit. Nga t gjitha vetit e Ali Aliut, m e madhrishmja dhe mbase edhe m e uditshmja sht se kurr nuk i rikujton dhe nuk do t flas pr veprat e dobta letrare dhe pr njerzit e dyshimt e t pavler. Shpjegimi i ksaj vetie t tij nuk sht aq i rnd pr at q e njeh kt njeri: librat e kqij ai nuk i lexon, ndrsa ndaj njerzve pa vler sillet si ndaj do gjje t pavlefshme i shlyen nga kujtesa posa tua zbrthej qllimet dhe intrigat. Andaj albumi i kujtess s tij sht prplot me fytyra q bartin portretin e njerzores. Mes tyre sht dhe do t mbetet, edhe Zymer Berisha, vllai i Ymer Berishs, njrit nga m t afrmit e Jusuf Grvalls dhe Hafiz Gagics. Familja e tij n Prishtin, ishte dhn e tra n shrbim t lvizjes shqiptare pr rezistenc q nga vitet tetdhjet. Banesa e vllait t madh, Ymer Berishs, n Zyrih ishte konaku m i vizituar n mos edhe i vetmi pr antart e kryesis s LDK-s, n vitet nntdhjet. Ali Aliu, si edhe disa t tjer, kishin edhe elsin e ksaj banese dhe sa her shkonte n Zvicr, pa marr parasysh nse kishte n shtpi ndonj nga familjart Berisha, strehohej n banesn e tyre dydhomshe. Aliu ishte njeri q nuk e harronte kt t mir, e aq m pak t zhvlersonte kontributin e nj familje q gjithka ia kishte prkushtuar Kosovs dhe popullit t vet. Pikrisht pr kt arsye, Zymerin, vllain e Ymerit, po ashtu t arratisur n Zvicr, Aliu do e marr me pun n zyrn e Kosovs n Tiran. Zymeri ishte nga ata pr t cilt thuhet ka goj, po nuk flet, din do gj ka ndodh, por bn vetm punn e vet. Ai ishte nga ata q i monte 236
KIM MEHMETI

Aliu, q e din se ka disa momente kur lodhje sht puna e palodhshme. Zymeri kishte ndihmuar n vendosjen e t rinjve kosovar q vinin n Tiran pr t kryer strvitjet ushtarake. Ai aq mir e kishte shpalosur karakterin e Aliut, sa gjithmon dhe saktsisht e dinte se far duhej e far sduhej t dinte pundhnsi i tij. E mbante t hapur prfaqsin e Kosovs thuajse njzet e katr or t dits. Ai dhe Aliu ishin personeli i vetm i ksaj prfaqsie, e cila asokohe, mbase edhe sot, prmendej npr shkrime t ndryshme. Duke filluar nga roli i saj i athershm, e deri te harxhimet e bra. Sa i prket rolit t prfaqsis s Kosovs n Tiran gjat viteve nntdhjet, mbetet e vrtet se ajo bri t mundshmen q mund t bhej asokohe. E, sa u prket harxhimeve, t gjitha shpenzimet nga fondet e LDK-s pr Ali Aliun e Zymer Berishn nuk kalonin shumn e dhjet mij markave gjermane pr nj vit. Me kto shpenzime mbulohej qiraja e dy banesave, me nga dy krevate, sjell nga kazermat ushtarake, dhe ushqimin q e shoqja e Aliut, Merza e blinte npr pazaret e varfra t athershme t Tirans. Prfaqsuesit e Kosovs n Tiran filluan t paguhen me rroga mujore vetm pas largimit t Aliut nga kjo prfaqsi. E asokohe nuk ishin t pakt ata q n Prishtin flisnin pr jetn luksoze t Aliut n Tiran, pr banimin e familjes s tij n vila luksoze. E flisnin kt edhe disa nga ata q i kishin par dy krevatet ushtarak n banesn e prfaqsuesit t Kosovs dhe kishin par bashkshorten e tij, Merzn, sesi shtiste rrugve t Tirans pr t gjetur dika pr t gatuar drek apo dark. Kt e flisnin edhe disa nga ata q m mir se dokush e dinin se asokohe luksi i Tirans nuk ishte as i prafrt me cilndo shtpi t Prishtins n Dragodan dhe kur restorant
KSHTU ECN NJERIU

237

m luksoz n Shqipri ende ishte ai i hotelit Dajti, e q nuk ishte shum m lart se disa kafene t fshatrave t Kosovs. Pikrisht njeriun m t besuar t prfaqsis s Kosovs, Zymer Berishn, pas largimit t Aliut nga Tirana, do e burgos SHIK-u i athershm i Shqipris. Kt do ta bj publikisht, duke demonstruar ligjshmrin e athershme: nj mngjes, i kishte shkuar policia n banes, e kishte bastisur dhomn e vetme q kishte, i kishte gjetur nj revole dhe e kishte marr me vete. Gjat atyre ditve t dimrit 92-93, Aliu ishte n nj udhtim n Norvegji (ishte rasti i disa mijra kosovarve, ngujuar n kishat e Norvegjis, menjher pas vendimit t asaj qeverie pr largimin e tyre, me rast opozita politike e Norvegjis ishte vn n prkrahje t tyre dhe kishte iniciuar nj tribun publike n t ciln ishin ftuar edhe prfaqsues t qeveris pr t ballafaquar argumentet, dhe n kt kontekst donin t dgjonin edhe mendimin e Kosovs). Gjat kthimit nga ky udhtim, Aliu do t shkoj n Tiran q t qartsoj burgosjen e Zymerit, si edhe shtjen tronditse pr subjektin politik shqiptar n Maqedoni, prarjen e partis s Prosperitetit Demokratik. Por, Zymer Berisha, i burgosur dhe i liruar pas pes ditve me kusht q ta braktis Shqiprin, ndrkoh kishte udhtuar pr n Zvicr. T nesrmen pas arritjes n Tiran, Aliu do t krkoj n telefon Bashkim Gazideden, dhe do t takohen n zyrn e numrit nj t SHIK-ut shqiptar, ku ishin takuar edhe disa her m par. Aliu e dinte se Gazidede ishte vetm dora e Sali Berishs dhe jo m ai i mparshmi i takimeve t dikurshme, ai pr t cilin Aliu kishte krijuar bindjen se bhej fjal pr nj idealist dhe njeri t pastr. Pas biseds s zakonshme, Aliu do ta 238
KIM MEHMETI

pyes Bashkimin se cilat ishin arsyet e burgosjes s Zymer Berishs. Jo profesor!- do t prgjigjet Bashkim Gazidede Kush tha q e burgosa! Zymeri qndroi disa dit n nj vil n Durrs, sa pr t sqaruar disa shtje, pra e kishim n nj bised q zgjati disa dit... Aliu e kuptonte se ai mund t ishte i shtrnguar t mos ia thoshte t vrtetn. Por prse ather e bastisi policia banesn e tij, pse e morn me vete dhe nuk e thirrn t paraqitej vet n polici?! do ta pyes Aliu, Gazideden. Kryetari i SHIK-ut t athershm, do t bj se nuk dinte asgj, do t pohoj se askush nuk e ka przn nga Shqipria, por vetm i sht krkuar t mos merrej me aktivitet politik. Ishte e qart se Gazidede vetm kishte zbatuar nj urdhr t marr nga lart. Vite m von, kur Ali Aliu do t takohet me mikun e vet Zymerin, ai do ti shpjegoj se n t vrtet ishte viktim e atyre q nuk donin Ali Aliun dhe do ti thot: Profesor, un e prisja nj gj t till, posa u larguat ju nga Tirana... Gjat qndrimit n arrest (far vile e far bisede miqsore) un kuptova dy gjra: me shpirt e dshironin q t gjejn dika gjat puns suaj n prfaqsin e Kosovs. Dhe e dyta: nuk e donin n Tiran pranin e syve t mi q dinin do gj... ama pikrisht do gj. Kjo ishte e tra profesor dhe mos u mundoni, mos vrisni mendjen m rreth ksaj shtjeje! Vall ishte e mundur njeriu q kishte flijuar shumka t vetn t mos e vriste mendjen me kto lojra t ndyra q zhvilloheshin n vitet kur Kosova jetonte terrin e vet m t rnd. Gjithsesi jo. Por, gjat biseds s athershme me Gazideden, Aliu duhej t pastroj edhe dika tjetr tronditse e tragjike pr shqiptart ktej kufirit: pse Tirana zyrtare ndihmoi shpartallimin e partis m t madhe t
KSHTU ECN NJERIU

239

shqiptarve t Maqedonis at t Prosperitetit Demokratik? Pra, pse ato komente t ATSH-s, pse n vend q t kontribuoj n bashkimin e shqiptarve, Tirana zyrtare futi prarjen mes tyre. Prgjigjet e marra ishin gnjeshtare, t njjta me ato q i dha lidhur me burgosjen e Zymer Berishs. Me ka Aliu edhe nj her ndjeu sesi tek ai prplasen iluzionet me deziluzionin; dgjonte jehonn e ksaj prplasjeje dhe ndiente sesi nga ajo lind nj vetgnjim i madh, te t gjith shqiptart e ishJugosllavis q besonin dhe shpresonin se Tirana zyrtare ka vetm nj qllim t ndihmoj lirimin e Kosovs, e jo t pengoj at. Por kush ua kishte fajin shqiptarve t Maqedonis dhe t Kosovs q aq ngadal dilnin nga iluzionet e veta, q edhe pas shum ngjarjeve q shpalosnin veprimin e gabuar politik t Tirans zyrtare t viteve 90, ardhmrin e vet e shihnin t lidhur ngusht me rrjedhat dhe perspektivat e Shqipris, udhhequr nga Sali Berisha? Kush ua kishte fajin pse ata nuk gjenin shpjegim pr masn e pakuptimt t mosndjeshmris s Tirans zyrtare ndaj asaj q ndodhte mes shqiptarve t Maqedonis dhe kosovarve? Prania e shtjes s Kosovs n Tiran prej moti ishte sa pr t shplar gojn dhe sa pr t ushqyer iluzionet e kosovarve. Por iluzionet q moti kishin filluar t zbehen. Posarisht pas viteve kur veprimi politik i Sali Berishs njihte vetm nj koncept: t prkrah vetm t dgjueshmit e vet nga kjo an e kufirit. Duke e arritur kt me prarje partiake brenda dhe jasht Shqipris, ai mbase u bri edhe dmin m t madh shqiptarve t Maqedonis, nga i cili vuajn edhe sot. Mbase ky veprim politik ndikoi q Shqipria t arrij n vitin 1997, kur shqiptart e vran mmdheun e shqiptarve t ktej 240
KIM MEHMETI

kufirit. Vitin 97, kur shqiptart q jetonin jasht Shqipris nuk arrinin t kuptonin sesi ishte e mundur q shqiptari t ngrinte dor mbi mmdheun q ushqente iluzionet e tyre. Dhe pyesnin veten: nse neve ktej na prajn dhe manipulojn t huajt, kush jan ata q i pengojn politikant shqiptar n Tiran t merren vesh mes veti. Pr shumka nuk e pyetn njri-tjetrin shqiptart e asaj kohe, edhe duke mos ditur se prgjigjet e disa pyetjeve do t vijn pasi t mos jen fizikisht gjeneratat q e kan ngulfatur t vrtetn. Andaj dhe shumka lidhur me veprimin politik t Tirans s viteve nntdhjet dhe t aktivistve kosovar t asokohe, do t zbardhen kur do t hapen jo vetm dosjet e Tirans, por edhe ato t Beogradit. Dhe n kto dosje fshihet nj rrezik i madh: ato t Beogradit mund t jen ashtu t fabrikuara sa t nxijn t vlefshmin, e t rrisin kontributin atdhetar t spiunve t dikurshm. Por, edhe si t atilla, kurr nuk do t arrijn plotsisht t fshehin disa t vrteta q jan t mbyllura n vetdijen dhe n kujtesn e njerzve q vepruan n nj koh t hutesave e paqartsive t mdha. Nuk ka dyshim se ajo q ka mbetur e vulosur n vetdijen e Ali Aliut sht si syprina e liqenit t Presps, n thellsit e t cils fshihen shum t vrteta q ndoshta edhe ai vet do ti thot nj dit, jo q t akuzoj t tjert e t zmadhoj kontributin e vet t atdhetarit e kritikut letrar, por q pasardhsit ta ken m leht t vizatojn portretin e paraardhsve t tyre. Pa dyshim se do t ishte mir q nj dit ai vet t shkruante kritikn m t vshtir: jetshkrimin e vet. Aty ku do t rrfente pr shqetsimet krijuese dhe ato atdhetare. Me kt do t vinte nj plhur shum t rndsishme t nj pjese t historis
KSHTU ECN NJERIU

241

s popullit shqiptar, n t ciln roli i tij kurr nuk do t mund t anashkalohet. Edhe at jo pr shkak se i ra n hise ti takonte nj gjenerate q do t jetoj n ndrrn ku shihej fluturimi i shqiponjs nga Vlora n Prishtin, por pse ishte i lindur t jetoj si Don Kishot i vetmuar, q dha do gj q kishte pr shqiprit e ndara n shum shtete t Ballkanit. E si shprblim mori shqetsimet, t mbuluara nn paraqitjen e njeriut q n shikim t par duket i qet. Ky njeri ndrroi vendbanime, shkoi e erdhi nga Tirana, Prishtina e Shkupi, por kurr nuk harroi Arvatin e vet, liqenin e Presps. Mbase ngaq aty m s miri ndiente jehonn e t kaluars s vet dhe zhurmn e t sotmes. N Arvatin e sotm ende qndron kulla e ndrtuar n vitin 1929, ku ka lindur Ali Aliu. Posa del nga porta e saj, prballesh me nj udhkryq: nj rrug q t on prpjet, drejt majave t Pelisterit, dhe at q lshohet teposht, drejt liqenit. Udhkryq ky q t rikujton t vrtetn se edhe jeta ka ngjitje dhe zbritje. N muret e kulls s lart jan shtresuar e kaluara e largt dhe e sotmja prespare, n ardakun e saj thuajse jan ulur burrat e fshatit q tia thon kngs s mallngjyeshme polifonike, n jehonn e t cils mbetn plot dshira, ndrra dhe shpresa t shum gjeneratave, jehon e t cils kng flet pr nj degzim t uditshm t popullats nga kjo hapsir. Nj popullat q trungun e ka ktu, por degt dokund npr bot, me njerz q shtitin diku matan oqeaneve, por ndrrat u vijn nga brigjet e liqenit t Presps. Edhe sot, kullat e Arvatit, prfshi ktu edhe at t Ali Aliut, vazhdojn t numrojn ardhjet dhe shkuarjet e njerzve q lindn ktu, kujtojn t shkuarit q nuk do t kthehen kurr m, si edhe ata q mbetn n fshat thuaj vetm sa t ruajn kujtimin e nj t kaluare kur u mbyll kufiri me Shqiprin 242
KIM MEHMETI

dhe shqiptart e mbetur nga kjo an e liqenit ndiheshin si t mbetur n fund t bots, ngaq smundeshin t mbajn lidhjen e natyrshme me qendrat arsimore dhe tregtare matan kufirit. Kjo pamundsi i oi t shtegtojn nga kto hapsira. Kulla e Ali Aliut ende ruan pastrtin dhe rendin e duarve t kujdesshme t Merzs, e cila shum vera t nxehta e dimra t ftoht i kaloi ktu duke i qndruar pran bashkudhtarit t saj jetsor, Aliut. Mbase ajo kull do t ruaj edhe pshpritjet e tyre pran zjarrit, apo n oborrin e mbuluar me bar, pr t kaluarn e tyre t prbashkt dhe pr t ardhmen q kishin shpresuar se do t vij. Ajo kull do t ruaj kujtimin e shtpiakes s kujdesshme, e cila s fundmi her e braktisi Arvatin n vitin 1995. Dhe nuk u kthye kurr m, me ka asaj kulle thuajse prgjithmon i mungonte shumka q e bnte aq t dashur pr Ali Aliun. N Arvatin e Presps, gjithnj e m shum, paksohet numri i banorve, por shtohet ai i shtpive t reja, t cilat i ndrtojn ndrrimtart kurbetinj q kurr nuk humbin shpresn se nj dit rishtas do t kthehen n vendlindje. N mos pr shumgj tjetr, s paku q dern e fundme t jets s tyre ta mbyllin aty ku dikur hapn portn dhe lan pas vetes syt e prlotur t t afrmve t vet. N at fshat qndron edhe sot kulla, e cila kujton zrin e thekshm dhe gazmor t gjyshes Meleke nga Nikolica e Frashrit, zrin e mbetur n vitin e largt t 1934-s, kur ua kumtoi burrave lajmin se kishte lindur nipja, se ajo shtpi do t duhej t rriste dhe t bj gati pr udhtimet npr jet edhe t nj pasardhsi t tyre. Mbase ai z gazmor i dal nga lumturia se vatra familjare ishte shtuar, n vetvete ka bartur edhe bindjen se banort e asaj kulle e
KSHTU ECN NJERIU

243

dinin se po aq e bekuar me madhshtin e lindjes, sht edhe mjeshtria t rrissh njeriun, se jeta sht dydyershe, at mund ta prshkosh npr shum udh e shtigje, por dshmi se ke mbetur njeri sht ajo kur t gjitha ato rrug dhe shtigjet e kaluara t mund ti rikujtosh pa e ulur kokn. Pa dyshim se jetshkrimi i Ali Aliut sht ai i udhtarit q ndershm ka ndrlidhur n vetvete nyjat e jets dhe ka thurur nj trsi pr t ciln edhe m tej do t shkruhet. Jeta e tij ndrlidh koht e largta, kur gzimi i lindjes sht ngulfatur nga brengat se ka do t sjell e nesrmja, q kan ngulfatur edhe dnesjen e foshnjs shqiptare. Jeta e tij ndrlidh kohn kur shqiptart e ksaj ane e dinin se lindin q t qndrojn prball shtrngats, me kohn e sotme, q krkojn prher t jesh i gatshm t vsh n sprov shtylln kurrizore. Jetshkrimi i tij sht dashur t jet nj qndism e sakt q rrfen pr Aliun, i cili qysh n vegjli kishte vrejtur se me shumka jeta e njeriut i ngjan ambientit t fmijris s tij: lart mbi fshat maja e Pelisterit, e teposht syprina e kaltr e liqenit. E mbi kt syprin, si mbi nj pasqyr gjigante t lmuar, pasqyrimi i qiellit t kaltr, i reve q lundrojn npr hapsirat e paskajshme, thuajse krkojn atdheun e humbur. Ai qysh fmij sht prballur me t vrtetn se udhtimi npr jet sht njsoj sikur edhe ndrrat fmijrore: nxisin t shkosh matan vargmaleve q rrethonin vendlindjen. E pastaj, kur t arrish sa m larg dhe sa m lart, prap t mos harrosh nga je nisur dhe cili ka qen qllimi i udhtimit, srish t t thrres ngrohtsia e vatrs familjare. Nuk ka dyshim se Aliu, qysh fmij e kishte kuptuar se n jet mund t zgjedhsh dy gjra; t ngjitesh drejt lartsive apo t notosh n hapsir t mbyllur. Mbase vendimin e kishte marr ende duke qen n prehrin e 244
KIM MEHMETI

ngroht t gjyshes, ende duke qen n at fole t sigurt ku sforcohej kolona vertebrale n prballje t vshtirsive t shumta jetsore. sht dit vjeshte e vitit 2006. Mallit t dikurshm fmijror pr gjyshen, tani i jan bashkngjitur shum t tjer. Ai mall sht br si nj ndrthurje q mban t shtrnguar shpirtin, si rrjet peshkatari ku mbetet e kapur nj jet e tr. N t mbeten edhe vitet e kaluara n tetvjearen e Manastirit, ato t normales n Tetov e Shkup, vitet kur Aliu filloi miqsin e prjetshme me librin. Miqsit rinore mbeten t paharrueshme. E kan hijen e gjat, po aq sa edhe vet jeta e njeriut. Andaj edhe leximi do t mbetet shoqrues i Aliut edhe pas shprnguljeve nga nj qytet n tjetrin. Edhe sot e ksaj dite, n Arvat qndron kulla e vjetr ku ka lindur Ali Aliu. N jug t saj shtrihen kopshtet q arrijn deri buz liqenit. Prpara kulls sht oborri me pusin n mes dhe prplot bar. Duket se ai oborr vuan pr ecjen apleht t Merzs, e cila kurr m nuk do t vij q ta rregulloj kulln. Kulls dhe oborrit i mungojn edhe qeshjet e fmijs q rritej gjat viteve kur ra Italia, kur brenda nats ndryshonin kufijt dhe arvatlinjt nuk e dinin a jan nga kjo an apo nga ajo an e kufirit, a do t mbeten ktu apo do t shkonin n Shqipri. Ai fmija i dikurshm, sht Ali Aliu i sotm, q edhe n vjeshtn 2006 shtit npr kopshtet rreth kulls s lindjes dhe mbase bn plane se n ciln nga Shqiprit e shumta ta kaloj dimrin: n Kosov ku ka fmijt dhe nipat, n Tiran ku i mbetn miqt e dashur, apo n Shkup ku kaloi rinin. Thuajse njsoj si n vitet kur rritej, Ali Aliu shikon kulln e lart dhe ndoshta rikujton ata q dikur jetonin mes atyre mureve. Kjo e shtyn dhe e josh t ulet pran
KSHTU ECN NJERIU

245

pusit, pr t lexuar librin e posamarr nga miku. E pastaj srish t ohet e t ec m tej. Hapat e tij jan t lehta, sikur bjn kujdes t mos lndojn barin e njom. Ashtu ecin njerzit: n kujdes t mos lndojn t tjert, duke mos i numruar varret e veta...

246

KIM MEHMETI

TRYEZA E LNDS Bukuri e braktisur ............................................................ 3 Ditari i paprfunduar ..................................................... 24 Izoipset e jets ................................................................. 58 Heshtja e djeshme dhe zhurma e sotme ....................... 91 Rrnojat e iluzioneve ................................................... 124 Don Kishoti i shqiptarve t Maqedonis .................. 185 Kshtu lind e ecn njeriu ............................................. 223

KSHTU ECN NJERIU

247

KIM MEHMETI KSHTU ECN NJERIU Formati: 13x20 cm Shtypur n Shtypshkronjn TOENA Tel: (4) 240116 Tiran, 2007

248

KIM MEHMETI