Hoang Dieu - cuoc i va s nghiep

Hoang Dieu (1829-1882) que lang Xuan ai, huyen Tien Phc, tnh Quang Nam, o pho bang nam 25 tuoi. La mot nha khoa bang cng trc, yeu nc, thng dan, ong lam quan au cung c quy men. Nam 1880, ong nhan chc tong oc Ha Noi, chuan b chien au chong thc dan Phap. Sau nhng ngay chien au quyet liet, thanh Ha Noi that thu, Hoang Dieu a tuan tiet tai vo mieu. S nghiep va tnh cach cua ong c ngi i ngng mo Gia the - Gia phong Hoang Dieu ten ch la Kim Tch, t Quang Vien, hieu Tnh Trai, sinh ngay 10-2 nam Ky Su (tc ngay 5-3-1829) tai lang Xuan ai, nay thuoc xa ien Quang, vung Go Noi, ien Ban. Ong la mot trong cac nha khoa bang yeu nc que hng at Quang. Theo gia pha ho Hoang, lang Xuan ai von goc lang Hue Tru (nay trong xa Loc Tru, huyen Nam Sach, tnh Hai Dng). Ong to i th nhat di c vao Quang Nam, thi gian au lang ong Ban, sau mot tran lut ln a gia nh nh c lang Xuan ai. Qua trnh ay en the he Hoang Dieu a trai qua 7 i. Hien nay, tai nha th ho Hoang Xuan ai con gi cau oi: Hai ao Hue Tru chi hng, ban can tham co Nam chau Xuan ai th a, dch diep hi long. Li dien nom cua Hoang Dieu: Hue Tru x von la coi Bac, do to tien coi goc vng ben

Xuan ai chau nay thuoc truyen con giong dong hng thnh.

mien

Nam, chau

Gia nh xuat than nha nong va theo nho hoc. Ong than sinh la Hoang Van C lam hng chc, qua i nam 54 tuoi. Ba than mau Pham Th Khue tho 88 tuoi, tan tao lam ruong va chan tam, nuoi day con cai. Gia nh co 11 ngi con, 8 trai, 3 gai. Ln len va c hoc hanh, 6 ngi o at: mot pho bang, 3 c nhan va 2 tu tai. Khoa thi hng tai Tha Thien nam 1848, Hoang Kim Giam, 23 tuoi va Hoang Kim Tch, tc Hoang Dieu, 20 tuoi cung o c nhan (1). Bay gi, chanh chu khao - Tham tri bo binh Hoang T My va pho chu khao - bien l bo le Phan Huy Thc thay trong van bai cua hai anh em co nhng iem giong nhau nen ng vc. c tau trnh, T c cho to chc phuc hach rieng hai anh em, moi ngi ngoi mot phong ta vu va hu vu ien Can Chanh... Sau khi xet duyet, T c ng phe(dch): S hanh van la viec chung, cot e chon chan tai, anh em o ong khoa la viec tot ep. Hoang Kim Giam khong ra lam quan, qua i nam 34 tuoi. Hoang Dieu, 25 tuoi thi nh (1853) o pho bang. Mot nhan cach cao ep Gan xa trong tnh, anh em Hoang Dieu noi tieng hieu hoc va hoc gioi. Tren cac bc ng lam quan, theo ai Nam chnh bien liet truyen, Hoang Dieu "tnh tnh cng trc, thanh liem, lam s quyet oan, co phong o bac ai than". Ve phan mnh, trong khi bon ba vi cong viec, Hoang Dieu luon gi nep nha. Theo tuc thi ay,

va nhan chc han lam vien kiem thao (giup viec trng bien tap, bien duyet sach co quan he en trieu ai", Hoang Dieu xin ve chu tang cha (1854) cho en man tang. Cuoi nam 1879, trc khi i tran nhiem tong oc Ha Ninh, Hoang Dieu c ve tham me gia a 80 tuoi. Vao dp ay, T c ban thng sam, que, lua va bac, Hoang Dieu dang bieu ta n, co cau: "Than ban viec nc nen cha dam lo viec nha. Xin het long lam viec co li cho nc..." (dch ngha). Hoang Dieu am nhan cac trong trach, cha me va v chanh that c vinh phong cac tc hieu, nhng gia nh lang song rat dan da. Khi tin Hoang Dieu tuan tiet c bao ve lang, ba v ang lam ngoai ong a ngat xu ben b ruong. Sau thi han man tang cha, Hoang Dieu c bo lam tri phu Tuy Phc, Bnh nh. Do nha lai lam lan an , ong b giang chc lam tri huyen Hng Tra, Tha Thien. Nam 1864, xay ra vu noi day cua Hong Tap, con hoang than Mien ao, em chu bac cua Hong Nham tc vua T c, cung vi mot so ngi khac. Bai lo, Hong Tap va Nguyen Van Vien b an chem. Hoang Dieu en nham chc tri huyen Hng Tra thay Ton That Thanh b oi i ni khac, bay gi co mat trong luc hanh quyet a nghe Hong Tap noi: "V tc gian ve hoa ngh ma b toi, xin ch ghep vao toi phan nghch". Sau o cac quan Phan Huy Kiem, Tran Gia Hue va Bien Vnh tau len T c, e ngh nha vua nen theo gng Han Minh e, tham tra lai vu an. T c phan la vu an a c nh than tham xet ky, nay nghe Phan Huy Kiem noi Hoang Dieu a ke lai li tran troi cua Hong Tap, ben quyet nh giang chc Phan Huy Kiem, Tran Gia Hue, Bien Vnh va Hoang Dieu (theo ai Nam thc luc chnh bien, NXB Khoa hoc xa hoi, Ha Noi, 1974). Thang 9 nam Giap T (1864), ang Huy Tr ang la

Bo chanh Quang Nam, trong mot ban s tien c ngi hien tai trnh len T c a viet: "...Ong Nguyen Quynh, nguyen Bo chanh Khanh Hoa, ngi trong hat cua than, ong Hoang Dieu, nguyen chi phu Hng Tra va ong Phan Thanh Nha, ca ba ngi nay eu c nhan, pho bang xuat than, eu la ngi cng trc, man can tng kinh qua a phng, phu, huyen cai tr khong nhieu dan, tuy mac loi lam cha khoi phuc, nhng khi a phng hoac phu huyen eu c s dan tin yeu, khi ra i moi ngi eu nh. Nhng ngi nh vay khong co nhieu. Neu ho c nha vua bo qua loi lam ma em dung th mot huyen, ho la tri huyen hien tai, phu co the la tri phu tot, tnh co the gi chc quan trong, ngh rang khong nen v mot chi tiet ma e mot so ngi suot i mai mot. Huong chi luc nay, nc nha ang gap nhieu viec, lai ngi khong co viec th that la uong ph, trieu nh a mat nhieu nam ao tao, day bao mi c nhng ngi nh the. Trong so nay, ong Nguyen Quynh co the am nhan c chc bo chanh, an sat mot tnh ln. Cac ong Hoang Dieu, Phan Thanh Nha co the am ng chc tri huyen, tri phu mot ni quan yeu con khuyet...". Ngay 20 cung thang, Bo Lai nhan li chau phe: "... Nguyen Quynh lanh ngay chc chi phu, Hoang Dieu va Phan Thanh Nha c phuc ngay chc tri huyen". Qua duyen tri ngo nay, nam 1871, Hoang Dieu vi chc trach kham phai quan vu, a cung ang Huy Tr i dep ph bien gii (trch ang Huy Tr, con ngi va tac pham do ang Huy Con chu bien, nhom Tra Lnh xuat ban nam 1990). Nam 1874, trong khi gi chc tham tri Bo Lai, kiem quan o sat vien va sung c mat ai than, Hoang Dieu lai b giang hai cap. Nam 1878, Quang Nam xay ra nan lut rat ln

goi la "nan lut bat qua" v dan chung cho la "bat qua nc tran en san la cung", t e phong... Nhng roi nc tran ve rat manh, cuon troi nhieu nha ca thoc lua va suc vat, mot so ngi chet troi, ong ruong nhieu ni ngap ung, h hai. Tiep o, nhieu phu huyen lam vao canh benh tat, chet oi, trom cp, dan chung phai an cu chuoi tr ba. Tiep c bieu chng cua quan a phng, T c quyet nh xuat tien gao cong quy e chan t va tm ngi giao pho trach nhiem. Theo e ngh cua Hoang Dieu, va biet ong la ngi chnh trc, am hieu dan tnh, phong tuc at Quang, T c trao cho ong chc kham sai ai than cam c tiet va quyen "tien nghi hanh s", lo viec chan tu an dan, dep tr trom cp. i sat tm hieu dan tnh, s dung quyen hanh than trong, Hoang Dieu sm hoan thanh trong trach, on nh lai tnh hnh. Hoi ay lang Giao ai co mot cng hao ten la Hng Phi, li dung tnh hnh nhieu nhng, to chc mot bon tay chan chuyen i cp boc dan lanh. B khong che, ba con trong vung s bao thu, khong dam to giac vi ca quan. Hoang Dieu c tin lien m cuoc ieu tra, nam bat cac bang chng xac thc, roi ban vi quan tnh goi Hng Phi en xet hoi. Theo chu trng cua Hoang Dieu, nhieu nan nhan gi n ti tnh ng to cao toi ac cua ten gian te. Hoang Dieu cho niem yet toi trang cua Hng Phi va len an tram quyet. Dan chung yen tam, tin tng, va bon cp khong dam hoanh hanh na. Cung trong thi gian ay, Hoang Dieu phat giac tai cac a phng trong tnh co mot ngi o c nhan khoa Bnh T (1876) v a nh ngi khac lam bai, va hai ngi mang danh "tu tai" nhng khong

co thc hoc. Ca ba eu b truat bang va phat toi (theo Thc luc cua Cao Xuan Duc, NXB Khoa hoc xa hoi, Ha Noi, 1976). Them na, hai "ong tu tai", nhan nan oi, chuyen mua re ban at, v vet e lam giau nen dan chung cang oan ghet. Hoang Dieu tm hieu chu ao, trc tiep gap ho nh nhng nhan s trong vung, qua e tham tra hoc van. c tau trnh, vua T c cho to chc sat hach rieng nhng ngi ay e co quyet nh x ly mot cach danh chnh ngon thuan. Mot nam lu lai lam viec tnh nha, Hoang Dieu noi tieng la mot ngi tai tr va quang minh chnh trc. S nghiep tren at bac Phuc chc sau vu "tay oan" Hong Tap, Hoang Dieu lan au ra bac nam 1868, lam tri phu a Phuc, roi tri phu Lang Giang (Bac Giang), am sat Nam nh, bo chanh Bac Ninh. Trong chon nam ay, ong lap nhieu quan cong, dep trom cp va an dan. au ong cung c s dan qu men. Quang Nam ra Hue, nam 1878, Hoang Dieu nhan chc tong oc An Tnh (Nghe An - Ha Tnh), nhng v nguyen tong oc Nguyen Chnh van lu nhiem nen ong lai Hue, lam tham tri Bo Lai (Thc luc cua Cao Xuan Duc). Nam 1879, ong c c lam pho s, cung vi chanh s la thng th Bo Le o e hoi ban vi s than Tay Ban Nha ve mot hiep c giao thng. Tiep o, ong c thang thng th Bo Binh. au nam 1880, Hoang Dieu nhan chc tong oc Ha Ninh (1) kiem trong coi cong viec thng chanh. Biet ro da tam xam lc cua thc dan Phap luc bay gi, Hoang Dieu bat tay ngay vao viec chuan

b chien au, bien phong. Nh ai Nam chnh bien liet truyen neu, tong oc Ha Ninh a "cung vi tong oc tnh Sn Tay Nguyen Hu o dang s noi ve viec bo phong, lai cung vi Nguyen nh Nhuan mat tau ve chc phong ve san". Vua (T c) khen. "Nhng sau o - nh trong di bieu neu - vua lai trach c lui binh... v s giac"... "che ng khong ung cach" (?) Mot mat khac, Hoang Dieu quan tam on nh i song cua dan chung trong cong bang va trat t. Ngay nay, O Quan Chng, au pho Hang Chieu, con ap mat tng cong ra vao mot phan tam bia Lenh cam tri te (Than cam khu te), niem yet nam 1881, cua tong oc Ha Ninh Hoang Dieu va tuan phu Ha Noi Hoang Hu Xng, nham ngan chan cac te nhng nhieu oi vi nhan dan trong cac dp ma chay, ci xin cung nh nan voi tien, cp boc tren song va cac ch, kem theo cac quy nh cu the can thi hanh en ni en chon. Mot di tch qui hiem noi len tam long u ai cua ngi cong boc mai mai con gia tr cua no. Hoang Dieu song va lam viec Ha Noi non ba nam; ben mnh hang ngay ch co hai ngi tuy tung. Mot ngi con trai ra tham cha, ong bao con tr ve sm. Sau nhng ngay chien au quyet liet, gian lao, thanh mat vao tay quan giac va Hoang Dieu tuan tiet tai Vo Mieu ngay 25-4-1882 (tc ngay 8 thang 3 nam Nham Ngo). Ngi Ha Noi vo cung au n. Ngay hom sau, nhieu ngi hop lai, sam sa nem t te, rc quan tai cua Hoang Dieu t trong thanh ra, to chc kham liem va mai tang tai khu vn Dinh oc hoc (nay la a iem khach san Royal Star ng Tran Qu Cap canh ch Ngo S Lien, sau ga Ha Noi). Hn mot thang sau hai ngi con trai ong ra Ha Noi lo lieu a thi hai than sinh ve an tang que quan

vao mua thu nam ay. Khu lang mo Hoang Dieu, theo quyet nh ngay 251-1994 cua Bo Van hoa Thong tin, c cong nhan la mot di tch lch s - van hoa cua nc nha. Sau lan trung tu th nhat nam 1982, ngay 3 thang 4 nam 1998, cong cuoc trung tu lan th hai khu lang mo a hoan thanh. Khang trang va khiem ton gia mot vung ong que van vat, tren dien tch khuon vien khoang 1.600 met vuong, cong trnh nay mai mai ton tai trong long dan at Quang va ca nc, phu hp vi phong cach Hoang Dieu va thoa long ngng mo, c mong cua moi ngi.