Professional Documents
Culture Documents
Het Fysisch Kabinet Van Het Bisschoppelijk College Te Roermond - de Belangrijke Rol Van de HBS
Het Fysisch Kabinet Van Het Bisschoppelijk College Te Roermond - de Belangrijke Rol Van de HBS
Samenvatting
In het begin van de vorige eeuw maakte de Nederlandse natuurwetenschap een grote bloeiperiode
door. Kort achter elkaar kregen Nederlandse natuurwetenschappers als Van t Hoff (1901), Lorentz
(1902), Zeeman (eveneens in 1902), Van der Waals (1910) en Kamerlingh Onnes (1913) een
Nobelprijs uitgereikt. Een belangrijk aandeel in dit succes is geleverd door HBS-ers. De
natuurkundige laboratoria de Hogereburgerscholen (HBS) vormden destijds een belangrijke basis
voor de opleiding van de studenten in technische beroepen en in deze opleidingen hebben de
natuurkundige laboratoria der opleidingen een beslissende rol gespeeld.
Door een toeval vond ik onlangs een afbeelding van het fysisch kabinet van het Bisschoppelijk
College te Roermond, waardoor mij de door mij tijdens mijn studie toegepaste
vonkbrug-paraboolantenne min of meer kon worden gedateerd. Uit de vorm kan ik afleiden, dat
zich de vonkbrug in het brandpunt van een parabool bevindt. Dit concept duidt op een ontwerp,
waarin een stralenbundeling voorop staat. Verdere aanwijzingen omtrent de datering van het
antenneontwerp blijven aanvankelijk een raadsel.
De Hogere Burger School is in 1862 opgericht door minister van Binnenlandse Zaken Johan
Thorbecke. De HBS-laboratoria waren vaak even goed uitgerust als universiteitslaboratoria.
Vanaf 1864 kreeg het Institut Franais van het Bisschoppelijk College de status van Roomskatholieke HBS. Vanaf 1870 had deze HBS meer leerlingen dan de Rijks-HBS. De eerste
afgestudeerde leraren met een diploma voor de katholieke HBS zien we vanaf 1864. Diverse
docenten halen het diploma MO Frans, Nederlands of Sciences Naturelles in de jaren 1864-1869.
In 1886 bouwde Heinrich Hertz een oscillator bestaande uit een batterij gevoede vonkinductor
waaraan twee metalen bollen waren bevestigd met een kleine opening ertussen. Op 13. December
1888 publiceerde hij zijn onderzoeksresultaat in het bericht ber Strahlen elektrischer Kraft.
Rond deze tijd kan men aannemen, dat de vonkbrug-paraboolantenne on basis van de publicaties
van Heinrich Hertz is ontstaan. Aan de hand van de documentatie Elektrische Kraft Hertz kan men
zich voorstellen hoe de experimenten destijds werden uitgevoerd.
Aan de elektroden van de vonkbrug kan men het gebruik van de antenne aflezen. Hertz beschrijft,
welke belangrijke rol de voortdurende reiniging en het polijsten van de elektroden voor een goede
werking speelde. Omdat de elektroden vrij zwaar beschadigd zijn is het denkbaar, dat de vonkbrug
-paraboolantenne op gegeven moment als onbruikbaar voor verdere experimenten kan zijn
beschouwd en aan het radiolaboratorium werd afgestaan.
De HBS
De Hogere Burger School is in 1862 opgericht door minister van Binnenlandse Zaken Johan
Thorbecke. De hbs had in tegenstelling tot het meer theoretisch ingestelde gymnasium goed
geoutilleerde practicumlokalen en ontwikkelde zich in de twintigste eeuw als leverancier van
Nederlands natuurwetenschappelijk talent.
Naast de onderwezen boekenkennis speelden de schoollaboratoria een belangrijke rol. De HBSlaboratoria waren vaak even goed uitgerust als universiteitslaboratoria. De paleontoloog Eugne
Dubois, ontdekker van de Java-mens, zei eens: 'Ik geloof dat als ik op een gymnasium was
gekomen, veel van mijn natuurwetenschappelijke aanleg ware verloren gegaan. 1. Een tweede citaat
van de paleontoloog Dubois2 verduidelijkt daarbij het belang der laboratoria:
De hbs te Roermond [...] is voor mij misschien van meer betekenis geweest dan de universiteit [...].
Ik geloof, dat als ik op een gymnasium was gekomen, veel van mijn natuurwetenschappelijke
aanleg ware verloren gegaan [...]. De hbs te Roermond is voor mij een kleine universiteit geweest
[...]. [Zij was] voorzien van voortreffelijke leraren en ingericht wel zoo goed als de universiteiten
van dien tijd, uitmuntend chemisch laboratorium, grote zologische, mineralogische en
petrografische verzameling, en mooie plantentuin.
Het behoort tot de weinige wonderen, die vrijwel onbekend gebleven zijn, dat de Nederlandse HBS
enkele tientallen jaren lang over buitengewoon hoogstaande laboratoria hebben beschikt. De HBSleraren hadden met name rond 1850 over een uitgesproken professionele opleiding gevolgd en
vormden de kern van een generatie van succesvolle onderzoekers wetenschappers. Er waren goede
leerboeken voor de exacte vakken, zoals het natuurkundeleerboek van Bosscha uit 18653.
De latere Nobelprijswinnaar4 H.A. Lorentz wilde 1877 voor zijn benoeming tot hoogleraar
oorspronkelijk solliciteren naar een functie als leraar aan het HBS in Roermond5. Dit is alleen
denkbaar in een omgeving, waarin de laboratoria aan de minimale kwaliteitseisen van de
toenmalige vakkennis ruimschoots heeft voldaan.
1
2
3
4
9 Reflector Antennas Revisited Revisiting the Three-Polarizer Paradox Maxwell's Legacy - Another View of
Maxwell's Equations
De Radioclub
15 oktober 1960 zaterdag
Directeur Coenen opent het Veenhuis, het nieuwe recreatie-centrum van het internaat. Twee
knutselaars, Eric Bots en ikzelf, krijgen op aanvraag in de kelder samen een kleine
kolenkelder voor experimenten op het gebied der elektronica en ander knutselwerk
toegewezen10.
In deze wit geverfde kolenkelder met een gewelf staat een kleine werkbank en een open kast met
wat planken. Er is elektrisch licht en een stopcontact, maar geen daglicht en ook geen verwarming.
In een terugblik kan ik mij een aantal chemische experimenten, o.a. ook met zwavelzuur herinneren,
maar erg veel konden wij met deze ruimte in het eerste jaar ook niet beginnen.
Op de eerste verdieping wordt enkele jaren later voor de radioclub een riante ruimte met uitzicht op
een rustige binnenplaats met een volire vrij11. In deze radioclub slopen wij allerlei oude
radiotoestellen en bouwen daaruit nieuwe apparatuur. Het knutselen was niet geheel ongevaarlijk.
Veel van deze apparatuur was direct op het lichtnet aangesloten.
In een van de kamers met uitzicht op dezelfde binnenplaats pleegde een leraar der Franse
taal Tielens (Tijl) steevast een middagdutje te doen. Wellicht had een kip daarom in het
trappenhuis een mini-studio geluiddicht gemaakt door het met eierdozen te beplakken. Wij
hadden echter een bandrecorder, een oude buizenversterker en een hele grote
hoornluidspreker. De versterker had een eindtrap met 2 buizen, maar n van de buizen was
bij het transport achterop de fiets naar een weekendfeestje gesneuveld en nu draaide de
versterker maar op n buis. In de middagpauze werd in het zonnetje op het maximale
volume bij open raam rockmuziek gespeeld, vermoedelijk de LP Route 66 van de Rolling
Stones, totdat Tijl met een zeer vertoornde stem boven het geluid van de muziek uitstak en
ons tot rust maande12.
Diverse ouders en leraren schenken ons allerlei oude, uitgediende apparaten, waaronder een
bandrecorder, een platenspeler met wat ouderwetse 78-toeren platen (De Radetzky-mars),
zelfgebouwde en afgeschreven radio's, een oude versterker met 2xEL34 en een EEP1, antieke
luidsprekers en een vonkbrug -paraboolantenne. Tot de literatuurgeschenken behoren oude Radio
Bulletins, waarvan de oudste exemplaren tot de vooroorlogse jaren teruggaan 13. Waar deze
apparaten en literatuur vandaag gekomen zijn, is voor de knutselaars onbelangrijk.
Ook worden er schakelingen nieuw ontworpen en getest. Geliefd zijn de verboden zendertjes met
een DCC90 en 67,5 Volt batterij voor de radiografische afstandsbesturing. Ik herinner mij de bouw
van diverse Philips bouwdozen Pionier en de schakelingen uit Radio Bulletin, de diverse versterkers
op basis van Amroh / Muiderkring-ontwerpen en de jampot- en zeepdoosontvangers uit Radio Blan.
De onderdelen zoals een hoogfrequente germanium transistor OC44 en de nieuwe tijdschriften
worden voor het schaarse zakgeld gekocht bij een locale, Roermondse radiozaak Radio Hees,
destijds gevestigd op het adres Steenweg 2.
10
11
12
13
Dagboekfragmenten (Roermond)
Foto's bevinden zich in mijn archief (Picasa album: Internaat Bisschoppelijk College)
HansRichter - Internaat Bisschoppelijk College Roermond
Het eerste tijdschrift Amroh Bulletin (met redactie en abonnementen) dateert van oktober 1932. En met 1932 als
eerste publicatiedatum verschijnt RB als het oudste Elektronica vakblad in Nederland op het toneel.
De vonkbrug -paraboolantenne
De toepassing en werking van de vonkbrug -paraboolantenne vormde een onopgelost raadsel. De
antenne bestaat uit een vonkbrug en een zinken reflector. De afmetingen van de reflector zijn 38 cm
breedte, 28 cm hoogte en 15 cm diepte.
Heinrich Hertz14
De vonkbrug -paraboolantenne leek wel wat op de antenne, waarmee Heinrich Hertz op 11
november1886 de elektromagnetische straling had aangetoond:
In 1886 bouwde Hertz een oscillator bestaande uit een batterij gevoede vonkinductor
waaraan twee metalen bollen waren bevestigd met een kleine opening ertussen. Een
elektrische stroom zorgde ervoor dat op geregelde tijdstippen een vonk oversprong van de
ene op de andere bol. Onmiddellijk dacht hij aan de elektromagnetische vergelijkingen van
Maxwell waarmee hij vertrouwd was. Deze gaven aan dat een oscillerende lading
elektromagnetische straling moest uitzenden. Was het mogelijk, zo vroeg hij zich af, dat zich
onzichtbare stralingsgolven door zijn laboratorium bewogen als er een vonk heen en weer
sprong?
Om de aanwezigheid van deze straling aan te tonen maakte hij een eenvoudige ronde
draadboog met bovenin een kleine opening. Op het moment dat een elektromagnetische golf
de draadboog bereikte werd door inductie een elektrische stroom opgewekt die zichtbaar
was als een kleine vonk over de draadopening. Door de boog naar verschillende plaatsen in
zijn laboratorium te bewegen kon Hertz deze straling opsporen. Bovendien kon hij de
golflengte van de straling bepalen door te kijken hoe de sterkte en vorm van de vonk
veranderde met de positie. Deze bedroeg bijna 61 meter, een miljoen maal groter dan de
golflengte van zichtbaar licht.
Op 13. December 1888 publiceerde hij zijn onderzoeksresultaat in het bericht ber Strahlen
elektrischer Kraft.
Zoals zoveel wetenschappers uit die tijd zag ook Hertz (1857-1897) geen praktische toepassing
voor zijn ontdekking. Zo zei hij eens:
"Het is van geen enkel nut... Het is slechts een experiment wat bewijst dat Maestro
Maxwell gelijk had. We hebben slechts deze mysterieuze elektromagnetische golven die
we met het blote oog niet kunnen zien, maar ze zijn er wel."
Er toen een van zijn studenten hem vroeg: "Wat nu?" antwoordde hij: "Niets, denk ik."
Men kan zich afvragen, waarom Hertz in zijn experimentele fase geen toekomst in de golven heeft
gezien. Ongetwijfeld gold hem het enorme ontwikkelingspotentiaal op het gebied van de destijds
nog volledig onbekende detectoren en filtertechnieken als onvoorstelbaar.
Hertz was echter een buitengewoon goed experimentator. Zijn werk heeft zich als baanbrekend voor
de telecommunicatie ontplooid. Dit kan aan een aantal voorbeelden met betrekking tot de
paraboolantenne worden toegelicht.
14 Heinrich Hertz
Hertz registreert diverse golflengten in zijn experimenten. Voor een van de metingen van 1887 15
wordt een golflengte van 2,8m vermeld. In andere experimenten bedraagt de golflengte enkele
meters16 - in een van de meetopstellingen bijvoorbeeld 4m17.
Hertz beschrijft zijn apparatuur in een experiment met twee resonerende vonkbruggen (A
respectievelijk B) als volgt18:
15
16
17
18
19
een Ruhmkorff inductor a met een lengte van 52cm en 20cm diameter, in totaal 6 grote
Bunsenelementen (b) en een speciale kwikzilver-onderbreker. Dit systeem was in staat 3cm
lange vonken op te wekken tussen 2 kogelvormige elektroden. In de regel bedroeg de
vonklengte voor A 1 cm.19
een tweede inductor (e) met een veel kleinere, secundaire vonklengte B van ongeveer 1
mm20
Demonteerbare elektroden24
Deze specificaties komen in enkele details goed overeen met de opbouw van de vonkbrugparaboolantenne.
Paraboolspiegels
Hertz heeft ook met paraboolspiegels gewerkt, maar vermeldt, dat de frequenties ca. 10 x hoger
moeten worden gekozen25. Hertz beschrijft een cilindrische messingleiding met 3 cm diameter en 26
cm lengte, die in het midden wordt onderbroken door een vonkbrug met kogelvormige elektroden
van 2 cm diameter.26 De lengte van de leiding bedraagt ongeveer een halve golflengte.
Hertz wijst erop, dat de elektroden voor een goede oscillatie zeer vaak moeten worden gepolijst. In
de primaire vonkbrug bedroeg de vonklengte maximaal 1-2 cm. Voor metingen werd 3 mm
gekozen. Er werd een speciale detector geconstrueerd, die op pag. Elektrische Kraft Hertz:185
gedetailleerd wordt beschreven.
Om interferentie te voorkomen mag de de brandpuntsafstand niet veel kleiner dan een kwart
golflengte bedragen27. In zijn experiment luiden de gespecificeerde parameters:
reflector: zinkplaat mm dik (dit komt overeen met de materiaalsterkte in het Roermondse
model)
De dimensies zijn dus in het Roermondse ontwerp ongeveer 4 tot 5 x kleiner gekozen, wat de
golflengte lineair in het ontwerp vermindert.
Met een tweetal paraboolantennes bouwde Hertz een korte verbindingsketen28. De navolgende
bouwtekeningen beschrijven de twee antennes, die vrij goed overeenkomen met het Roermondse
ontwerp. Voor de vele details zoals de betekenis van het scherm (in de tekening s) moet men de
beschrijving op Elektrische Kraft Hertz:197 raadplegen.
Hertz past voor zijn experimenten (in enkele gevallen?) een vrij grote paraboolantenne toe 29. De
vonkbrug in Hertz' meetopstelling bevat dezelfde elektroden die wij in de
vonkbrug-paraboolantenne identificeren.
De benodigde vonkenergie was aanzienlijk en het is duidelijk, dat de beschikbare energie in mijn
eigen experimenten met vonkbrug-paraboolantenne te gering moet zijn geweest. De door Hertz
waargenomen blauwe wasem rond de door Guttapercha gesoleerde toevoerdraden is in mijn
bedrading nooit waargenomen.
Hertz specificeert een grote Ruhmkorff inductor met 52 cm lengte en 6 grote Bunsen-elementen in
een van zijn experimenten30, zodat de inductief opgewekte energietoevoer aanzienlijk moet zijn
geweest. 31
Conclusie
Alhoewel Hertz talloze experimentele meetopstellingen en ontwerpen heeft gedocumenteerd,
behoort de vonkbrug -paraboolantenne op basis van de overeenkomsten van een groot aantal
details vrijwel zeker tot de nagebouwde versies, waarmee talloze natuurkundigen rond 1890 de
experimenten hebben getest.
Omdat de elektroden vrij zwaar beschadigd zijn is het denkbaar, dat de
vonkbrug
-paraboolantenne op gegeven moment als onbruikbaar voor verdere experimenten kan zijn
beschouwd en aan het radiolaboratorium werd afgestaan.
Inhoud
Samenvatting........................................................................................................................................1
De HBS.................................................................................................................................................3
Het Bisschoppelijk College te Roermond............................................................................................3
De lessen der jaren 1960-1966.............................................................................................................6
De Radioclub........................................................................................................................................7
15 oktober 1960 zaterdag.........................................................................................................7
De vonkbrug -paraboolantenne.........................................................................................................9
De vonkbruggen van Heinrich Hertz..................................................................................................10
Heinrich Hertz................................................................................................................................10
Paraboolspiegels........................................................................................................................12
Analyse der Elektroden......................................................................................................................17
Conclusie............................................................................................................................................19
Appendix Tabel met de technische gegevens..................................................................................19