ASR-I SAADETTE YAZI VE VAHY KATPLER Dr.

Mustafa el-Azam Birinci Blm MM PEYGAMBER DVANI (ARV) VE KTPLER 1- slamn Balangcnda Arap Yarmadasnda Yaz 2- Reslullah Zamannda Dvanlarn (Sekreteryann) Ortaya k 3- Sekreterya Ve Birimleri 4- Tercme Ksm 5- Mektuplara Verilecek Cevaplarla lgili Baz Prensipler 6- Katiblerin Brosu 7- Msveddelerin Yazlmas 8- Yazlarn Bir Suretinin Muhafaza Edilmesi 9- Mektuplarn Yazl ekli A) Balangc B) Unvan D) Ktibin smi E) Mektubun Mhrlenmesi F) Mektuplara Tarih Konulmas 10-Zarf kinci Blm VAHY VE DEVLET YAZILARININ KATPLER Mushaf Yazmas Sad'in Oullarnn Reslullah (S.A.V.)'n Vefatndan Sonra Vazifelerini Terketmeleri BBLYOGRAFYA

ASR-I SAADETTE YAZI VE VAHY KATPLER Dr. Mustafa el-Azam

MUSTAFA 1932 Ylnda Hindistan'n Uttar Prade eyaletine EL-A'ZAM bal Mau-nath Bhanajan ehrinde dodu, tik, orta ve yksek tahsilini Hindistan'da tamamlad. Yksek lisansm 1955 ylnda Ezher'de, doktorasn 1966 ylnda Cambridge'de bitirdi. 1955-1964 yllar arasnda Katar Milli Ktphanesinde alt. Suudi Arabistan, ingiltere ve ABD'nin deiik niversitelerinde retim yelii grevinde bulundu. Hadis sahasndaki aratrmalaryla tannan yazar 10'u akn eserin sahibidir. [1]

Birinci Blm MM PEYGAMBER DVANI (ARV) VE KTPLER 1- slamn Balangcnda Arap Yarmadasnda Yaz
Araplar chiliyye dneminde bile yaznn deerini ve nemini takdir etmilerdi. nk onlar okuma yazma bilmeyi, insann kmillerden olabilmesi iin itibar ettikleri temel esastan biri saymlard, tbn Sa'd demitir ki: "Araplar, chiliyye dneminde ve islamn balangcnda Arapay yazan, yzclk ve ok atmay iyi bilenlere "el-kmil" derlerdi."[2] Araplar baz ileri yapmak istemiyorlar, onu yapanlar da hakir gryorlard. Buna ramen onlarn bykleri ve eraf chiliyye ve slam dneminde renim iiyle megul olmulardr.[3] Araplar chiliyye dneminde bile yaznn nemini biliyorlard. Fakat yazy kullanma bakmndan chil idiler. Genellikle bunun sebebi de gnlk hayatlarnda buna ihtiya duymamalar idi. Bu sebeple okuma yazma bilenlerin says azd. Hatta denilmitir ki: "slam geldiinde Kurey ierisinde yaz bilen on yedi erkek vard."[4] el-Vkid (.207/822), Medine'de de on bir ahsn yaz bildiini zikreder.[5] Her halkrda, zellikle Mekke'nin coraf, ticar ve dn merkez olmasna baktmzda bu listeyi salam bir istatistik saymamz mmkn deildir. Btn bunlara ramen uras ak bir gerektir ki, o zaman Arap yarmadasnda okuma yazma bilmemek hakimdi. Hatta Allah tel bu toplumu "mm", onlara gnderilen peygamberi de "mm Peygamber" olarak vasflamtr. Yce Allah yle buyuruyor: "mmler ierisinde, kendilerine yetlerini okuyan, onlar artan, onlara kitab ve hikmeti reten bir Peygamber gnderen odur."[6] "Allah'a ve mm olan peygambere inann. Ki o peygamber Allah'a ve szlerine inanmtr."[7] Hz.Peygamber (s.a.v.) de o zaman islam toplumunu: "Biz mm bir topluluuz, yaz ve hesap bilmeyiz."[8] szleriyle tavsif etmitir. Nur ve hidayet kayna olan Kur'n- Kerm mm bir toplum ierisinde olan mm bir peygambere inmitir. Buna ramen Peygamber'e gelen ilk hitap okumakla ilgili olmutur: "Yaratan Rabbinin adyla oku. O, insan bir kan phtsndan yaratt. Oku, kalemle reten ve insana bilmediklerini bildiren Rabbin en byk kerem sahibidir."[9] Mrikler islam davetine kar koydular, btn er kuvvetler bu hususta toplandlar. Nihayet Reslullah (s.a.v.) ashab ile beraber Medine-i Mnevvere'ye hicret etti. Reslullah'n hicreti ile islam tarihinde yeni bir safha balad. nk islam, balangta kk de olsa, Reslullah'n, ilim ve amel bakmndan, islam akde ve eriatm ekebilecei bir yer buldu. Bu durum, Reslullaht(s.a.v.) Medine'ye hicret edip, bir cihetten Mslmanlarla Yahudiler, dier cihetten Muhacirlerle Ensar arasndaki mnasebetleri dzenleyen -baz aratrclarn ifadesiyle yeni devletin anayasasn yazmcaya kadar devam etti.[10] Bylece Mslmanlarn Medine'de bir devleti oldu. Devletin dzeni ve idar organlar olmas gerekir. Aadaki sahifelerde idar dzenle ilgili, yani Reslullah (s.a.v.) zamannda divanlarn veya sekreteryann meydana gelmesi ile ilgili ksa bir fikir vermeye alacaz. Sonra bu grevi kimlerin slendiinden ve bize bu bilginin nasl ulatndan bahsedeceiz. Daha nce zikretmitik ki islam geldii zaman yaz bilenlerin says azd. Fakat Reslullah (s.a.v.)'in retimle ilgili stn siyaseti sayesinde okuma yazma gerekten ksa bir zaman ierisinde yayld. Hatta Reslullah'n Ktipliini yapanlarn says elliye ulat. imdi elimizdeki bol kaynaklara mracaat ettiimiz zaman Reslullah zamanndaki yaz veya idar faaliyetlerle ilgili geni bir plan izebiliriz. [11]

2- Reslullah Zamannda Dvanlarn (Sekreteryann) Ortaya k

Dvn, ktiplerin oturduu yerin ismidir.[12] Sahfelerin topland yere, askerlerin kendilerine maa verilecek olan kimselerin isimlerinin yazld deftere de dvn denir.[13] Anlaldna gre slamn balangcmda trl divan vard: 1- Dvnl-in', 2- Dvn'1-cey, 3- Beyt'1-mle gelen vergi ve haralarn ve mslmanlara verilecek atiyyelerin tesbit edildii dvn'l-hara veya dvn'l-cibye. ve

Dvanlar tanzim edenin M'minlerin Emri Hz.mer'in olduu yaygn bir ekilde bilinmektedir. Nitekim Eb Hill el-Asker (.395/1005): "Dvn ilk meydana getiren mer'dir." demitir.[14]
a) Dvn'1-in': Kalkaend (.821/1418), islamda ilk meydana getirilen dvnn dvn'1in' olduunu, bunun Reslullah (s.a.v.) zamannda meydana getirildiini sylemitir.14 b) Dvn'1-cey: Kalkaand onun hakknda da: "Bunu ilk ortaya koyan ve dzenleyen, hilafeti dneminde M'minlerin Emri Hz.mer olmutur." der.15 c) Dvn'l-hara'a gelince bu konuda ve dvnl-cey hakknda Hasen ibrahim Hasen yle demitir: "islm fetihleri genileyince mer b. el-el-Hattb Iran snr muhafzlarndan biri ile istiare ettikten sonra dvn dzenini benimsedi." O, baka bir defa da yle demitir: "mer dvn dzenini Farslardan ald. Askerlerin yazlmas iin ordu dvnn (dvn'1-cnd) ina etti. Beyt'1-mle gelen vergi ve haralarn ve mslmanlara verilecek atiyyelerin tesbit edildii dvn'l-hara' da ina etti.[15] Fakat bu sylenenlerin zerinde durulmas gerekir. yle anlalmaktadr ki basit ekliyle dvnlar Reslullah (s.a.v.) zamannda kullanlmtr. Hz.mer'in hilafeti zaman gelip de devletin snrlar genileyince idar dzenin gelitirilmesi zarur oldu. ite bunun zerine Hz.mer ncekinden daha mull olarak dvnn tanzimini emretmitir. Bunun delili, Kalkaend'nin daha nce zikreredilen: "Islamda ilk meydana getirilen dvnn dvn'l-indr. Bu, Reslullah (s.a.v.) zamannda meydana getirildi." szdr. Dva^'l-ceye gelince bu konuda Sahh-i Buhr'de rivayet edildiine gre: Huzeyfe (r.a.) yle demitir: Reslullah (s.a.v.): "Bana mslumanlarm isimlerini yaznz." buyurdu. Biz de ona 1500 kiinin ismini yazdk."[16] Buhr'nin Sahh'indeki aadaki rivayeti de, gazveye gidenlerin isimlerinin yazlmasnn sahblerin adetleri olduunu ifade eder: Ibn Abbas'dan rivayet edilmitir ki, kendisi Reslullah (s.a.v.)'in yle buyurduunu iitmitir: "Bir kimse mahremi olmayan bir kadnla babaa kalmasn. Ve hi bir kadn da yamnda mahremi olmakszn sefere kmasn." buyurdu. Bunun zerine bir adam kalkarak: "Y Reslellah! Ben u ve u gazveye yazldm. Hanmm da hac yapmak zere gitti." dedi.[17] Bundan, onlarn cihada gitmek isteyenlerin isimlerini yazdklar anlalmaktadr. Buna "dvn'1cey" denilmesi veya "dvn'l-cey'in ekirdei kabul edilmesi mmkndr. Dvn'l-hara veya dvn'l-cibye'ye gelince, biraz sonra greceimiz gibi, Reslullah (s.a.v.)'in ktipleri ierisinde ganimetleri yazanlar vard. O zaman bu, devletin gelirleri idi, kaydedilirdi. Buna "dvn'l-hara" ismini veremesek bile daha sonra "dvn'l-hara" eklini alan eyin balang noktas diyebiliriz. Hz.mer'in dvnlar tanzim etmek iin ran snr muhafz ile istiare ettii meselesine gelince bu, hemen kabul edilebilecel bir durum olarak grlmemektedir. nk daha nce yaz bilin mekte idi. Mslmanlar Reslullah (s.a.v.) zamannda nemi: eyleri yazyorlard. Kitap ve sahifeler de Reslullah (s.a.v. zamannda bilinmekte idi. Dvn da, ierisine askerlerin isimler yazlan bir defterden baka bir ey deildir. Konuya bu bilgilerir altnda baklnca dvn dzeninin ranllardan alnmas meselesi pheli olur. [18]

3- Sekreterya Ve Birimleri
ihtisaslar asndan Reslullah'm ktiplerine baktmzda bir takm kimselerin Kur'n' yazdklarn grrz.[19] Bazj ktiplerin de devlet ileriyle ilgili yazmada ihtisas kazandklarn grrz.[20] ilerinde Zeyd b. Sabit gibi Reslullah'm hkmdarlara gnderdii mektuplar yazan vard. Ali b. Eb Tlib gibi muahedeleri yazan, el-Mure b. u^e gibi ortaya kan ihtiyalarn yazan, Abdullah b. el-Erkam ve dierleri gibi insanlar arasndaki akitler ve borlar yazan, Muaykb b. Eb Ftma ed-Devs gibi Reslullah'm ganimet lerini yazan, Huzeyfe b. el-Yeman gibi Hicaz hurmalarm tahmin edip ya zanlar vard. Reslullah'n ktipleri ierisinde "Hanzala el-ktib" isminde biri vard ki, Reslullah'm dier ktibleri olmad zaman ilerini bu yazard. Bu sebeple "el-ktib" deyince anlalan o idi.[21]

4- Tercme Ksm
Abd b. Humeyd, Sabit b. Ubeyd tarikiyle Zeyd b. Sbit'in yle dediini rivayet etmitir: "Reslullah (s.a.v.) bana: "Ben bir takm kimselere yaz yazdryorum ki onlarn fazla veya noksan yapmalarndan korkuyorum. Srynceyi ren." buyurdu. Ben de on yedi gn ierisinde rendim.[22]...Nihayet Reslullah'm yahudilerle olan yazmalarn yazdm, onlarn Reslullah'a yazdklarm da okudum."[23]

5- Mektuplara Verilecek Cevaplarla lgili Baz Prensipler

Biz Cehiyr (.331/943) zikretmitir ki Hz.Peygamber (s.a.v.) Ktib Hanzala b. er-Rab' b. elMurakka'a kendisinden ayrlmamasn ve her eyi kendisine nc gnnde zikretmesini emretti. Bunun manas,.Reslullah.(s.a.v.) gelen yazlara gn ierisinde cevap verilmesini emretti, olmaz m? Herhalkarda bu mana uzak deildir. Bu, ifade etmektedir ki, Hz.Peygamber (s.a.v.) her eyi unutmadan zamannda yapmas iin Hanzala'dan, bunlar kendisine hatrlatmasn istemitir. Bu da Reslullah'm meguliyyetinin okluunu ve hi bir eyi gnden fazla geciktirmeden yapmak istediini ifade ediyor. [24]

6- Katiblerin Brosu
O zaman katiblerin oturup yazmalar iin zel bir yer var m idi? Buna msbet ya da menfi kesin olarak cevap vermek kolay deildir. Fakat genellikle Kur'n- Kerm'in yazlmas iin zel bir yer vard. Devletle ilgili yazmalar iin de durum byle idi. Nitekim Ibn Abbas'dan yle rivayet edilmitir: "Mushaflar satlmazd. Bir mushafa sahip olmak isteyen kimse bir kat ile Reslullah'm yanna gelir, yaz bilen bir kimse kalkar hasb olarak yazmaya balar, sonra dieri kalkar, bu, mushaf bitinceye kadar byle devam ederdi."[25] Bundan, Reslullah'n meclisinde mushaf yazlmas iin zel bir yerin olduu anlalmaktadr. Mektuplar da burada yazlm olabilir. [26]

7- Msveddelerin Yazlmas
Ibn'l-Ksim'in imam MliVten rivayet ettiine gre Mlik demitir ki: Bana ulatna gre Reslullah'a bir mektup gelince: "- Benim adma buna kim cevap verecek?" buyurdu. Abdullah b. el-Erkam: "- Ben." dedi ve ona cevap yazd. Bu, Reslullah'a getirildi, houna gitti, gnderilmesini emretti. [27] Bu rivayetin nda: Ktipler nce yazyorlard, sonra Reslullah'a arzedip muvafakatim alyorlard, diyebiliriz. Gayet aktr ki Reslullah (s.a.v.) onu deitirebilir, veya yerine bakasn yazdrabilir ya da ona muvafakat edebilir. Yaz son eklini ancak Reslullah'm muvafakatndan sonra alabilirdi. Bu ie,, msveddelerin hazrlanmas diyebiliriz. Tabi, bu bizzat Reslullah (s.a.v.) yazdrmad zaman olurdu. [28]

8- Yazlarn Bir Suretinin Muhafaza Edilmesi

Ktiplerin btn yazdklar yazy istinsah ederek bir nshasn sakladklaryle ilgili ak bir delil bulamadm. Ancak hepsini deilse de baz yazmalarn istinsah edildii sylenebilir. yle ki:

1- Nesh kelimesi cahiliyye dneminde Araplarca bilinmekte idi. Nitekim Allah tel: "Biz sizin yaptklarnz yazyorduk."[29] buyurmutur. "Lisan'1-Arab" da en-nesh: "Bir yaznn tpksn harf be harf yazmaktr." denir.[30] Hudeybiye Sulhu iki nsha olarak yazlmt. Bir nshasn Reslullah (s.a.v.), dierini de Sheyl b. Beyd' almt. el-Vkd (.207/822) demitir ki: "Hudeybiye Sulhu yazlnca Sheyl: "Benim yanmda olacak", dedi. Reslullah de: "Hayr bende kalacak", demiti. Bunun zerine bir nsha daha yazld. Reslullah (s.a.v.) ilk yazlan ald, Sheyl de istinsah edileni ald."[31] Abdullah b. Amr b. el-As demitir ki: "Elimle yazdm ilk yaz Hz.Peygamber (s.a.v.)'in Mekke halkna yazdrm olduu yazdr."[32] Aktr ki bu, Reslullah (s.a.v.)'in yazdrd yaznn bir nshasdr. nk Abdullah b. Amr b. el-As Hudeybiye Sulhu'nda muahedeyi yazan deildi. yle ise o, Reslullah'da bulunan asl nshadan istinsah etmitir, ya da sahabelerden birinin yannda muhafaza edilen muahedenin suretinden yazmtr. Btn bunlardan resm vesikalarn muhafaza edildii anlalmaktadr. Hz.Peygamber (s.a.v.) tarafndan muhtelif cihetlere gnderilen yazlar baz sahblerin yannda mevcut olduu gibi, Ibn Ab-bas'm,[33] Eb Bekir b. Hazm'in [34] ve Urve b. ez-Zbeyr'in yannda da mevcuttu. Bu bilgilerin nda diyebiliriz ki, sahbler, Reslullah (s.a.v.)'in muhtelif cihetlere gnderilen mektuplarnn suretini alyorlard. Bu yazlar ve suretler genel idarede muhafaza ediliyordu. Sahblerin yannda bu suretler muhafaza edilmi olmasayd, hi bir kimsenin Reslullah'm bu yazlarm bir araya getirmesi mmkn olmazd. Eb Bekir es-Sddk'in yannda Hz.Peygamber'in zekatla (sadakat) ilgili yazs vard.[35] mer b. el-Hattb, baz ahslardan alnan btn muahede ve vesikalar muhafaza ediyordu. [36] Hz.Peygamber (s.a.v.)'in vefatndan sonra eyrek asr gememiti ki balangta okuma yazma bilmeyenlerin ehri olan Medine'de Hz.Osman'm evine bitiik "Beyt'l-karts" yani eitli evraklarn muhafaza edildii ariv olumutu.[37] Buna slam Devletinin Sekreteryas diyebiliriz. [38]

9- Mektuplarn Yazl ekli A) Balangc

Hz.Peygamber (s.a.v.)'in mektuplar "Bismillhi'r-rahmni'r-rahm" sz ile balard. a'b (.l03/721 )'den zikredildiine gre mektuplarn banda "bismillah..." in yazlmas muhtelif merhalelerden gemitir. bn Sa'd (.230/845) demitir ki: Bize el-Hey-sem b. Adiy et-T haber verdi, o dedi ki bize Mclid b. Sad ve Zekeriyy b. Eb Zaide a'b'nin yle dediini haber verdiler: "Reslullah (s.a.v.) balangta Kurey'in yazd gibi "bismi-ke'llhmme" eklinde yazyordu. "Gemiye binin, onun yrmesi ve durmas Allah'n ismiyledir."[39] anlamndaki yet inince "bismillah" eklinde yazd. Daha sonra "Deki: Gerek Allah deyin, gerek Rahman deyin....."[40] anlamndaki yet inince "Bismi'llhi'rrahman" yazd. Daha sonra "phesiz ki o, Sleyman'dandr ve o, hakkaten rahman ve rahn olan Allah'n adiyle."[41] anlamndaki yeti inince "Bismillhi'r-rahmni'r-rahm" eklinde yazd. [42] Bu rivayet zayf olup sabit deildir. el-Heysem b. Adiy et-T yalancdr,[43] onun iin bu rivayet kabul edilmez[44].

B) Unvan
Reslullah (s.a.v.)'in mektuplarnda nce kendi ismi, sonra kendisine mektup gnderilenin ismi yazlrd.[45] Bu, eski adetlerdendi. Ancak ndir olarak byk ve erefli kimsenin ismi ile baland da olurdu. Bu sebeple sahbler Hz.Peygamber'e yazdklar zaman nce onun isimim yazarak "Allah'n elisi Muhammed'e" diye balarlard.[46] Buhr'nin , Ravh b. Abdlm'min, Eb sme ve Hiam b. Urve tarikiyle rivayetine gre Hiam demitir Ki; "Reslullah'm mektuplarndan birini grdm. Her fkra bitince "emm ba'd'diyordu."[47]

D) Ktibin smi
Mektubun sonunda oukez ktip ismini zikrederdi. Zaman zaman ahitlerin ismini yazd da olurdu.[48]

E) Mektubun Mhrlenmesi
Zamanmzda resm yazlarn resmiyet ifade etmesi iin imzalanmas adettir. yle anlalyor ki eskiden imza yerine mhrle iktifa ediliyordu, imza yerine mhrn kullanlmas Japonya ve in'de Hz.Is'dan bir ka asr ncesine kadar ular. Batda da krallann veya hkmdarlarn imzas yerine mhr kullanlagelmitir.[49] ite bu sebeple Reslullah (s.a.v.) yabanc hkmdarlara mektup yazp onlar Islama davet etmek istedii zaman, kendisine: "Bunlar mhrsz yazy okumaz." denilmi, bunun zerine Reslullah (s.a.v.) mhr olarak kullanlmak zere gmten bir yzk yaptrmt. Kanda "Muhammedn Reslullah" yazs vard.[50] Bu yaz islam Devletinin sembol olmutu. Onun iin Reslullah (s.a.v.) bakasnn yznn kanda bu ibarenin olmasn yasaklamt. Reslullah (s.a.v.), mhr bulunmad zaman isminin altna parmak bast da olurdu.[51]

F) Mektuplara Tarih Konulmas

Reslullah'n yazdklar mektuplara tarih konuluyor muydu, yoksa konulmuyor muydu? Veya baka bir ifade ile Reslullah (s.a.v.) Mektuplarnda tarih kullanm mdr, yoksa kullanmam mdr? phe yokki genel olarak Reslullah'n mektuplar tarihsiz idi. Ancak baz vesikalarda senenin zikredildii grlmektedir. Muhammed Hamidullah'm "el-Vesiku's-siysiyye (s.33)" de zikrettiine gre Reslullah'n Mikna halk ile yapt muahedeyi hicretin dokuzuncu senesinde Ali b. Eb Tlib yazmtr. Ibn Fadlullah el-Umer, Reslullah'n Temm ed-Dr'ye hicretin dokuzuncu senesinde yazlan mektubunu grmtr."[52] es-Syt (.911/1505) demitir ki: "Ibn'1-Imd (0.1089/ 1679)'m bir mecmuasnda kendi hattyla Ibn's-Salh'n (0.643/ 1245) yle dediini grdm: "stat Eb Thir Muhammed b. Muhammed ez-Ziyd'nin bir kitabnda Reslullah (s.a.v.)'in Necrn Hristiyanlarna yazdrd bir mektubunda hicreti tarih olarak kullandn grdm. Reslullah Hz.Ali'ye "hicretin beinci yl" diye yazmasn emretmitir. Buna gre hicreti tarih balangc olarak kullanan Hz.Peygamber (s.a.v.) olmu, daha sonra Hz.mer de ona tabi olmutur."[53] Ibn Askir (.571/1176), Ibn ihb'dan yle nakletmitir: "Hz.Peygamber (s.a.v.) Rebu'lEvvel aynda Medine'ye gelince bunun tarih yazlmasn emretti."[54] Ibn Hacer (.852/1447) demitir ki: "el-Hkim "el-Ikl" isimli eserinde tbn Greye ve Eb Seleme, tarikiyle Ibn ihb ez-Zhr'den yle rivayet etmitir: Hz.Peygamber (s.a.v.) Medine'ye gelince tarihinin yazlmasn emretti, Rebulevvel ay yazld. Bunun anlalmas gtr, ileride gelecei gibi mehur olan, hicretin tarih balangc olarak kabul edilmesi Hz.mer'in hilafeti zamannda olmutur."[55] Kalkaand (.821A418) de demitir ki: "Eb Ca'fer en-Nehhs "Smat'l-kitb" isimli eserinde Muhammed b. Cerr tarikiyle bn ihb'dan rivayet etmitir ki Hz.Peygamber (s.a.v.) Medine'ye geldii zaman, -ki Rebulevvel aynda gelmiti-, trihinin yazlmasn emretti. Buna gre tarih balangc hicret ylnda olmutur."[56] Bilginler yannda yaygn olan hicretin tarih balangc olarak kabul edilmesi Hz.mer'in hilafeti dneminde idri bir iten dolay olmutur. e-a'b'den yle dedii rivayet edilmitir: "Eb Ms el-E'ar, Hz.mer'e: "Bize yazlar geliyor, bunlarn tarihini bilemiyoruz." diye yazd. Bunun zerine Hz.mer sahblerle istiare ettikten sonra Hz.Peygamber (s.a.v.)'in hicretinin tarih balangc olarak yazlmasn emretti. [57] Eb Hill el-Asker (.395/1005)"el-Ev" isimli eserinde zikrettiine gre Eb Ms el-E'ar, mer b. el-el-Hattb'a: "Bize M'minlerin Emri tarafndan yazlar geliyor, bunlarn hangisini uygulayacamz bilemiyoruz. Yazlarn zerinde aban ay zikredilmektedir. Fakat hangi aban, geen aban m, gelecek aban m, bilemiyoruz?" diye yazd. Bunun zerine Hz.mer hicreti tarih balangc kabul etti.[58] Kalkaand de baka bir ey rivayet etmitir ki onun da muhtevas udur: Sahabe tarih problemi

ile kar karya gelince, bunu iranllardan renmemiz gerekir, dediler. Bunun zerine Hz.mer, Hrmzn toplayp sordu. Onlar da bizim bir hesabmz yar ona "aylarn ve gnlerin hesab" diyoruz, dediler. Bylece Hz.mer de tarihi kabul etmi oldu.[59] yle anlalyor ki Hrmzn olay, sebepsiz olarak bu konuya girdirilmitir. nk Kur'n- Kerm'in de belirttii gibi gnler, aylar ve sene Araplarca bilinmekte idi. Hatta onlar chiliyye dneminde trih de kullanyorlard. Fakat sabit bir tarihleri yoktu, her nemli olay tarih balangc kabul edip kullanyorlard.[60] Bazlar Sel'in dmesine tarih koymular, Durz dalarnn kuzey blgesindeki Bahran el-Lca Kilisesinin kapsnn zerinde de bir yaz bulmu ve bu yaznn altnda: "Hayber'in bozulmasmdan bir yl sonra 463 senesinde yazld."[61] denilmitir. Araplar bi'setten nce fil yln tarih olarak kullanyorlard.[62] Buna gre Islm takvimin meydana gelmesi olayna Hrm-zan'm girdirilmesi iin geerli bir sebep yoktur. nk Araplar chiliyye dneminde de tarih kullanyorlard. Bundan dolay Peygamber efendimizin baz yazlarna tarih koymu olmas pekl mmkndr, fakat tarih kullanm yaygn deildir. Hz.mer zamannda yazlara tarih konulmasna ihtiya duyduklarnda Reslullah'm hicretini tarih balangc olarak kabul etmilerdir. [63]

10-Zarf
yle anlalyor ki Reslullah (s.a.v.) baz mektuplarn bir eye sararak gndermitir, veya mektubu durup zerini mhrle-mitir. Reslullah, Amr b. el-As' Ceyfer'e ve Abd b. elClend'ye gndermiti. Amr, Abd b.Clenda ile grm, o da kendisini kardei Cayfer ile grtrmtr. Amr b. el-As demitir ki: "Onun yanna girdim. Mhrl mektubu ona verdim. Mektubu at ve okudu."[64] ite bu rivayetten mektuplarn kapal gnderildii anlalmaktadr. Netice olarak diyebiliriz ki: Reslullah (s.a.v.) zamannda dvn'1-in meydana getirildi, dvn'1-cnd ve dvn'l-harc'm esas ortaya konuldu. Arapadan yabanc dillere ve yabanc dillerden Arapaya tercme iin zel bir blm oluturuldu. Yaz ileri dzenli idi. Yaz ile ilgili iler ihtisas sahiplerine verilirdi. imdi Allah'n izni ile Peygamber efendimizin gzetiminde bu idar ileri yerine getirenlerden bahsetmeye balayacaz. [65]

kinci Blm VAHY VE DEVLET YAZILARININ KATPLER

1-EBAN(R.A.) Eban b. Sad b. el-As b. meyye b. Abdems b. Abdmenaf el-Kure el-Emev. ' Kardeleri mer ve Hlid kendisinden nce mslman oldular. Bir iirinde onlar hakknda: "Keke es-Sarme'de[66] yaplan savata lseydim de Amr ve Hlid'in atalarmzn dinine yaptklar iftiray grmeseydim. " demitir. Hicretin altnc ylnda Hudeybiye Sulhu senesinde Reslullah (s.a.v.), Osman b. Affan (ra.)' Mekke'ye Kurey'e eli olarak gnderdii zaman Eban onu himaye etmi, atna bindirmi ve: "stediin yere git, gel, kimseden korkma. Sad Oullar Harem'in en azizleridirler." demitir.[67] Eban Hudeybiye Sulhundan biraz sonra mslman olmutur. Eb Hreyre demitir ki: "Reslullah (s.a.v.) Eban b. Sad'i Medine'den Necid istikametine giden bir seriyyenin banda komutan olarak gnderdi. Eban ve arkadalar Reslullah'a Hay-ber'i fethedip orada bulunuyorken geldiler. Eban: "Y Reslallah, ganimetten bize de hisse ver." dedi.[68] Bilindii gibi Hudeybiye musalahas ile Hayber'in fethi arasndaki mddet aydan azdr.[69] Reslullah (s.a.v.) hicretin dokuzuncu senesinde[70] el-Al' b. el-Hadram'yi Bahreyn valiliinden azledince oraya vali olarak Eban' gndermitir.[71] Reslullah (s.a.v.) vefat ettii zaman Eban orada vali olarak bulunuyordu. Sonra Eb Bekir'in yanna gelmi, am'a gitmi ve orada ehid edilmitir. Eban'n vnlecek ilerinden biri, Osman b. Affan'm emriyle Mushafm Zeyd'e yazdrlmasm zerine alm olmasdr.7

Eban, Reslullah (s.a.v.)'in katiplerindendir. Onun isimini Reslullah'm vahiy katipleri ierisinde mer b. ebbe,8 Eb Bekir b. Eb eybe,[72] bn Abdlber, Ibn'1-Esr,[73] bn Kesr,[74] bn Sey-yidn-ns,[75] el-Irk,[76] el-Ensr,[77] el-Mes'd,[78] bn Miskeveyh1[79] ve dierleri zikretmilerdir. Hicretin 13. ylnda Ecndeyn Muharebesinde ehid olmutur. Kimisi hicretin 15. senesinde Yermuk Muharebesinde ehid olduunu sylemitir. Kimisi de daha sonra vefat ettiini, Hz. Osman'n emri ile Mushaf in istinsahnda grev alp Zeyd b. Sbit'e yazdrdn sylemilerdir.[80] bn Hacer bu son rivayet hakknda: "Bu, az bir rivayettir. Eb Nuaym b. Hammd, edDerverd'den tek bana rivayet etmitir. Mushafin istinsahnda grev ald bilinen Eban'n yeeni Sad b. el-As'dr. Allah daha iyisini bilir."[81] demitir. 2- ES'AD B. ZRRE (R.A.) Es'ad b. Zrre b. Udes b. Ubeyd Ensr'dan olup Hazrec kabilesine mensuptur. Knyesi Eb mme'dir.

Hubeyb b. Abdurrahman demitir ki: "Es'ad b. Zrre ile Zek-van b. Abdulkays Mekke'ye gittiler. Utbe b. Raba'nm yanna geldiler. Hz.Muhammed (s.a.v.)'in peygamber olarak gnderildiini iittiler. Hemen Reslullah'm yanma gittiler. Reslullah (s.a.v.) onlar Islama davet etti ve Kur'an okudu. Onlar da mslman oldular. Geri Utbe'nin yanma gelmediler. Medine'ye dndler. Me-dine'liler ierisinde ilk mslman olup oraya Islam getiren onlar oldular."[82]
Es'ad b. Zrre, Umre b. Hazm ve Avf b. Afra' mslman olduklar zaman Mlik b. Neccr Oullar'nn putlarm krdlar.[83] Es'ad hem birinci ve hem de ikinci Akabe Bey'at'larnda bulundu. Bu Be/atlarda kabilesinin nakbi (temsilcisi) idi. Nakbler ierisinde ondan daha k yoktu.[84] Denilmitir ki: Akabe gecesi Reslullah (s.a.v.)'e ilk bey'at eden odur.[85] Medine'de Beyda Oullar harresi (kara talk) denilen yerde ilk cuma namazn kldran da o olmutur.[86] Es'ad b. Zrre'nin erkek evlad yoktu. kz vard, isimleri Kebe, Habbe ve el-Fria'dr. Bunlar Reslullah (s.a.v.)'e vasiyet etmi, onlar da Reslullahn aile fertleri arasna katlmlar ve hanmlarnn evlerine serbeste girip kmaya balamlardr.[87] Es'ad b. Zrre hicretin dokuzuncu ay balarnda evval aynda vefat etmitir. O zaman Mescidi Nebev'nin yapm devam etmekte idi.[88] el-Bklln onu Hz. Peygamber (s.a.v.)'in katipleri ierisinde zikretmitir.[89] 3- EBU EYYB EL-ENSR (R.A.) Hlid b. Zeyd b. Keyb b. Ka'b. Hazrec kabilesinin Neccr ko-lundandr. Knyesi Eb Eyyb'dur. Annesi Hazrec kabilesinin Haris Oullarndan Sad b. Amr'm kz Hind'dir.[90] Eb Eyyb ilk mslmanlardandr. ikinci Akabe Be/at'nda, Bedir, Uhud, Hendek ve dier btn gazvelerde Reslullah (s.a.v.) ile beraber bulunmutur.[91]

Reslullah (s.a.v.) Mekke'den hicret edip Medine'ye gelince btn kabileler kendisini karlamlard. Herkes kendisine misafir olmasn istiyordu. Fakat bu eref Eb Eyyb'a nasb oldu. Reslullah (s.a.v.) devesini serbest brakt. Eb Eyyb'un evinin yaknnda kt. Hemen Reslullah'm ykn alp evine gtrd. Reslullah, Eb Eyyb'un evinin alt katma yerleti.[92] Eb Eyyb Reslullah'n st katta kalmasn istiyordu. Peygamber efendimiz (s.a.v.):
"- Ey Eb Eyyb! Bizim ve gelip gidenlerimiz iin en uygun olan evin alt katnda olmamzdr."buyurdu.[93] Bir gn Eb Eyyb'un su testisi krld. Reslullah'n zerine su damlamamas iin kendisi ve ei son derece gayret gsterdiler. Daha sonra Eb Eyyb, Reslullah'a durumu anlatt. Bunun zerine Reslullah st kata tand.[94] Eb Eyyb Hz.Peygamber (s.a.v.)'in vahiy katiplerindendir. Vahiy katipleri ierisinde onun ismini

el-Ya'mur,[95] el-Irk,[96] bn Seyyidnns [97] el-Ensr[98] ve dierleri saymlardr. Hz.Ali Kfe'ye gidip oray hkmet merkezi yapnca Medine'de kaymakam olarak Eb Eyyb'u brakmtr. Daha sonra Hz.Ali'ye kavuup onunla beraber Hariclere kar savamtr.[99] Eb Eyyb Reslullah'm vefatndan sonra istanbul muhasarasnda hicr 51 ylnda vefat edinceye kadar savalara itirak etmitir. 4- EBU BEKR (R.A.) mmetin en faziletlisi, Reslullah'n halifesi, gr- yr (maara arkada), en byk, en mfik arkada ve en akll veziridir, ismi Abdullah, babasnn ad Eb Kuhfe Osman'dr. Kurey kabilesinin Teym kolundandr.[100]

Hicretten 50 sene nce domutur.[101] Peygamber efendimiz (s.a.v.) onun hakknda yle buyurmutur: "Bana kar sohbetinde insanlarn en ltufkr davranam Eb Bekir'dir. Rabbimden baka bir dost edinecek olsaydm, Eb Bekir'i dost edinirdim. Fakat islam kardelii ve dostluu (ahs dostluktan) daha stndr. Mescidde Eb Bekir'in kaps hari, btn kaplar kapatlsn."[102] "Bize iyilik yapan herkese karln verdik. Ancak Eb Bekir hari. Onun bize kar yapm olduu iyiliinin karln kyamet gnnde Allah verecektir."[103]
Eb Bekir, Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerindendir. Onu vahiy katipleri ierisinde Ibn ebbe, [104] el-Mizz,[105] Ibn Kesr,[106] Ibn Seyyidnns,[107] el-Irk,[108] el-Ensr [109]ve dierleri zikretmilerdir. Eb Bekir Yaz Biliyor muydu? Bu konuyu ortaya atan Ali b. Hseyin Ali el-Ahmed olmutur. O yle demitir: "Eb Bekir ve mer'i katipler ierisinde saydlar. imdiye kadar onlardan bir tek yaz bulamadk. Aksine Hristiyan bir mellif oyan Uorci Zeydan'n kitabnda grlmektedir ki Eb Bekir yazmay iyi bilmiyordu. Onun iin slamm balangcnda Mekke'de okuma yazma bilenlerden saylmamtr."[110] Ayn mellif yle devam ediyor: "Reslullah'n vefatndan sonra onun sylemedii eyler uyduruldu, yalan yayld, kendileri iin iddia etmedikleri eyleri, kuyruklar balar iin iddia eder oldu. Hatta akl ve hayale gelmeyen eyleri iddia ettiler. Ebu Bekir ve mer'in yaz bildii iddialar da bu kabildendir."[111] Ali el-Ahmed'nin zikrettii bu eylerin ilm aratrma ile bir ilgisi yoktur. Aksine o, hulef-i ridn ve dier sahabeler iin, iinde gizledii buzunu meydana karmaktadr. Biz, mslman tarihilerden biri olan ve zaman itibariyle Corci Zeydan'dan on bir asr nce gelmi olan mer b. ebbe'nin ehadrtiri brakp da, islam tarihini ktlemeye alan ve Msr'da Hristiyan yaynevlerinin en bynn sahibi olan Corci Zeydan'n sylediklerini nasl kabul edebiliriz? Evet o, eserinde Belzur'nin "Fthu'l-bldn" isimli kitabnda[112] el-Vkd'den naklettii chiliyye dneminde ve slamm balangcnda okuma yazma bilenlerin isimleri ierisinde Eb Bekir'in zikredilmemesine dayanmaktadr. Fakat aratrc, el-Vkd veya Belzur'nin zikrettii isimlerin istatistik bilgiye dayandn, hi bir ahsn isminin braklmadn nasl tesbit edecek? Evet Belzur'nin yerdii bu listeden o zaman okuma yazma bilenlerin saysnn az olduu renilir, ama bu listede ismi zikredilmeyenin okuma yazma bildiini inkar etmek mmkn deildir. Eb Bekir, (r.a.)'m okuma yazma bildiini, Ms b. Ukbe'nin Zhr'den onun Abdurrahman'dan onun, babas Mlik b. Cu'um'dan onun da Srka b. Mlik'ten rivayet ettii u olay te-yid eder: Peygamber efendimiz (s.a.v.) ve Hz.Eb Bekir Medine'ye hicret etmek zere gizlice Mekke'den ktklar zaman Kurey bunlar yakalayan'a yz deve vereceini vadetmiti. Keskin bir izci olan Sraka da yz deveyi almak iin pelerine dmt. Kendilerine yaklanca atnn aya kuma gmlm, kendisi de atndan dmt. Atm bir trl kumdan karamayan Sraka bunun bir mucize olduunu anlaynca Reslullah'tan eman istemiti. Reslullah da Eb Bekir'e ona bir eman yazmasn emretmi, Eb Bekir eman yazarak ona vermiti.[113] Evet Ahmed b. Hanbel'in Msned'inde bu eman yazann Amir b. Fheyre olduu rivayet edilmektedir.[114].lbn Kesr bu rivayetlerin arasm telif ederek: "Mmkndr ki Eb Bekir emanm bir ksmm yazm, kalan ksmn da azadl klesi Amir b. Fhey-re'ye emretmi, o yazdrmtr."[115]

Buhr'nin mteaddid yerlerinde ve Snen kitaplarnda Enes b. Mlik'ten rivayet edilmitir ki Eb Bekir kendisi iin, Allah'n Resulne emrettii zekatla ilgili hkmleri yazmtr.[116]

Evet "yazd" anlamnda olan "ketebe" kelimesi mecazen "yazdrd" anlamnda da kullanlr. Fakat hakk manasnda kullanldna bir engel yok iken, mecaz manada kullanlmasna hamletmek doru deildir.
te bu sebeple biliyoruz ki Eb Bekir es-Sddk (r.a.) okuma yazma biliyordu, mez ve siyer melliflerinin dedii gibi baz zamanlarda Peygamber efendimizin katipliim yapmtr. Allah en iyisini bilir, 5- EBU HUZEYFE (R.A.) Eb Huzeyfe b. Utbe b. Raba b. Abdems b. Abdmenf el-Absem ilk mslmanlardan biridir. [117] Eb Huzeyfe, Reslullah (s.a.v.) el-Erkam'n evine girmeden nce mslman olmutur.[118] bn Ishk, Eb Huzeyfe'nin krk kiiden sonra mslman olduunu sylemitir.[119] Habeistan'a iki defa hicret etmitir. Bu hicretlerinde yannda Sheyl b. Amr'm kz Sehle de vard. Oullan Muhammed b. Eb Huzeyfe orada dnyaya gelmitir.[120] Reslullah (s.a.v.) ile beraber Bedir, Hendek, Uhud ve dier btn gazvelerde bulunmutur. Bedir Gazvesi'nde babas Utbe b. Raba'y mbarezeye arm, bunun zerine kz kardei Hind: "a, artk dili, uursuz Eb Huzeyfe dinde insanlarn en erlisidir. Gen gl kuvvetli delikanl oluncaya kadar kklnde seni terbiye eden babana teekkr etmez misin?"[121] Eb Huzeyfe'nin boyu uzun, yz gayet gzeldi.[122] Reslullah, Eb Huzeyfe ile Abbd' karde yapmt. el-Bklln, Reslullah'm katipleri ierisinde Eb Huzey-fe'yi de zikretmitir.[123] Eb Huzeyfe Hz.Eb Bekir zamannda vuku bulan Yemme Vakasnda 53 veya 54 yanda iken ehid edilmitir.[124] 6- EBU SFYAN (R.A.) Sahr b. Harb b. meyye b. Abdems b. Abdmenf Kurey kabilesinin Emev boyundandr. Reslullah (s.a.v.)'den on ya bykt.[125] Mekke'nin fethi senesinde mslman oldu. Mellefe-i kulbdan idi.[126] iyi bir msl-man oldu.[127] Hz.Peygamber (s.a.v.) Mekke'nin fethi gn: ''Kim Eb Sfyan'n evine girerse o gvencededir../'buyurdu.[128] Huneyn ve Tif gazvelerinde bulundu. Tif Gazvesinde bir gzn kaybetti. Olunun bayra altnda Yermuk muharebesinde de bulundu. bn Ishak sahih isnadla Sad b. Mseyyeb'den, o da babasndan yle nakletmitir: "Yermuk Muharebesinde btn sesler kesildi, sadece bir adamn sesi hari. O, yle sesleniyordu: "Ey Allah'n zaferi yakla!" Baktm ki O, Eb Sfyan."[129] Peygamber efendimizin onu Necran'a vali olarak tayin ettii sylenir.[130] el-Vkd demitir ki: Arkadalarmz bunu kabul etmemektedirler. nk o zaman Necran valisi Amr b. Hazm idi."[131] Eb Sfyan chiliyye dneminde okuma yazma bilirdi. el-Vkd onu, Islamdan nce yaz bilen Mekke'liler arasnda saymtr.[132]

el-Irk [133], bn Seyyidnns [134], bn Miskeveyh [135], el-Ensr [136] ve dierleri onu Reslullah'm katipleri ierisinde saymlardr. Osman b. Affan (r.a.)'m hilafeti dneminde 90 yalar civarnda vefat etmitir. Vefat ettii ylda ihtilaf edilmitir. Kimisi hicretin 31. ylnda vefat etti, demi, kimisi 30 da, kimisi de 34 de vefat ettiini iddia etmitir.[137]
7- EBU SELEME ABDULLAH B. ABDLESED (R.A.) Eb Seleme knyesiyle mehurdur, ismi Abdullah b. Abdle-sed b. Hilal b. Abdullah b. Mahzm el-Mahzm'dir.[138] Reslullah (s.a.v.)'in t kardei idi.[139] Hk mslmanlardand. bn shak: "On kiiden sonra mslman oldu."demitir.[140] mm Seleme (r.anh) ile evlenmitir. Eb Seleme'nin vefatndan sonra Allah ona Hz.Peygamber ile evlenme erefini nasib etmi, bylece mminlerin annelerinden olmutur. [141]

Mus'ab b. ez-Zbeyr, Habeistan'a ilk hicret edenin Eb Seleme b. Abdlesed olduunu sylemitir.[142] bn Mende de: "Hanm ile Habeistan'a ve Medine'ye ilk hicret eden Eb Seleme olmutur." der. [143] Eb Nuaym da: "Ensar, Reslullah (s.a.v.)'e Akabe'de bey'at etmeden nce hanm mm Seleme ile beraber Kurey'den Medine'ye ilk hicret eden odur." demitir.[144] Fakat anlaldna gre mm Seleme kocas Eb Seleme ile Medine'ye hicret etme imkan bulamam, daha sonra hicret etmitir. Eb Seleme Bedir ve Uhud gazvelerine itirak etmitir. Reslullah (s.a.v.) hicretin ikinci ylnda vuku bulan Ueyre Gazvesine giderken Medine'de yerine Eb Seleme'yi brakmtr.[145] Eb Seleme Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerinden idi. Ibn Miskeveyh [146], Eb Muhammed ed-Dmyt [147], el-Irk [148], Ibn Seyyidnns [149], el-Ya'mur [150], el-Ensr [151]ve dierleri onun ismini Reslullah'n katipleri ierisinde zikretmilerdir. Ahmed b. Amr b. Eb Asm (.287/900)' "el-Evil" isimli eserinde Ibn Abbas'dan rivayet ettiine gre ahirette amel defteri sa tarafndan kendisine ilk verilecek olan Eb Seleme b. Abdlesed'dir."[152] Eb Seleme (r.a.) hicretin drdnc ylnda Uhud'da alm olduu bir yara sebebiyle vefat etmitir.[153] 8- EBU ABS B. GEBR (R.A)

ismi ve nesebi yledir; Eb Abs b. Cebr b. Amr b. Zeyd b. C-em b. Harise elEnsr (r.a.). Annesi Rfi' b. Amr b. Adiy kz Leyl'dr.
Eb Abs, Mesleme'nin kz mm Abs ile evlenmitir. mm Abs, Muhammed b. Mesleme'nin kz kardei olup Reslullah (s.a.v.)'e bey'at eden kadnlardandr.[154] Medine ve Badat'ta onun neslinden gelen br ok kimse yaamtr.[155] Eb Abs ve Eb Brde mslman olduklar zaman kavimleri Harise Oullarnn putlarn krmlardr.[156] Reslullah (s.a.v.) Eb Abs ile Huneys b. Huzfe'yi karde yapmtr.[157] Eb Abs Bedir, Uhud, Hendek ve dier btn gazvelerde Reslullah (s.a.v.) ile beraber bulunmutur. KaTs b. Erefi ldrenlerarasmda da vard.[158] Evi Mescid-i Nebev'ye uzak idi. Enes b. Mlik (r.a.) demitir ki: "Sahabe ierisinde evi Reslullah'n mescidine en uzak olan iki kimse vard. Bunlar Eb Lbbe b. Abdlmnzir ile Eb Abs b. Cebr idi. Eb Lbbe ve ailesi Kba'da, Eb Abs de Harise Oullar yurdunda oturuyordu. Bunlarn her ikisi de ikindi ve dier namazlarda cemaata devam ederlerdi."[159] Eb Abs'i mer b. el-el-Hattb ve Osman b. Affn (r.anhm) zekat tahsildar olarak grevlendirmilerdir.[160] Ibn Sa'd demitir ki: "Eb Abs Islamdan nce Arapa yaz yazard."[161]el-BkIln onu Reslullah'n katipleri ierisinde zikretmitir.[162]

Eb Abs, Hz.Osman'm hilafeti dneminde hicrretin 32. ylnda 70 yalarnda vefat etmi, cenaze namzn Halife Hz.Osman kldrm ve Cennet'l-baka defhedilmitir.[163] Allah ondan raz olsun ve onu raz etsin.
9- BEY B.KA'B (R.A.) bey b. Ka'b b. Kays b. Zeyd b. Muviye b. Amr, Ensardan olup Hazrec kabilesinin Neccar Oullar koluna mensuptur. Knyesi Eb'l-Mnzir ve Ebu't-Tufeyl'dir. Medine'de ilk mslmanlardandr. ikinci Akabe Bey'at'nda bulunmu, Bedir ve dier btn gazvelere itirak etmitir. Sahabenin fakihlerinden biri olup Allah'n kitabn en iyi okuyanlar idi. Bu yzden kendisine "Sey-yid'l-kurr" lakab verilmiti. Bir defa Peygamber efendimiz (s.a.v.) ona: "- Allah bana, sana Kur'n okumam emretti." demiti. bey: "- Allah beni ismimle sana and m" diye sormu, Peygamber efendimiz: "- Allah seni bana isminle and." deyince bey alamaya balamt."[164] bey okuma yazma biliyordu. Reslullah'n mehur katiplerinden biridir. el-Vkd statlarndan naklen: "Reslullah (s.a.v.) Medine'ye geldii zaman yazlarn ilk yazan bey b. KaD

olmutur."[165] demitir. mer b. ebbe[166], et-Taber,[167] Ibn Miskeveyh[168], el-YaTcb [169]( el-Ceheyr [170] bn-Esr [171], el-Irkl el-Mizz [172], tbn Kesr [173], el-Ensr[174] ve dierleri bey b. KaV vahiy katipleri ierisinde saymlardr. Ibn Eb Hayseme (.279/832): "bey Keslullah'm huzurunda vahyi ilk yazandr."[175] demitir. bnl-Esr (.630/1233) de: "Reslullah'm yazsn ilk yazan bey b. KaVdr."[176] demitir. Ibn.Seyyidnns (.734/1334) ise: "Ensardan Reslullah'm yazsn ilk yazan bey b. KaVdr."[177] der. Ibn Seyyidnns'm sz daha doru ve vakaya uygundur. Szn hlasas: Reslullah (s.a.v.) Medine'ye geldii zaman Ensardan yazsn ilk yazan bey b. KaVdr. Bunu tbn Cerr et-Taber'nin (.310/922) "Trih" indeki u sz de teyid eder: "Ali b. Eb Tlib ve Osman b. Affan vahyi yazarlard. Onlar olmazlarsa bey b. Ka'b ve Zeyd b. Sabit yazard."[178] Bundan anlalmaktadr ki Reslullah'm yaz ilerini yklenen Muhacirler idi. Onlardan biri olmad zaman dierleri yazard. Ensardan bu grevi ilk yapan bey b. Kal) (r.a.) olmutur. Dier taraftan, Mekke dneminde de Kur'n yazan katipler vard. Durum byle olunca Reslullah'n huzurunda vahyi ilk yazann bey olduunu sylemek doru deildir Yazlarnn sonuna ilk olarak "filan olu filan yazd." diyen bey'dir.[179] Muhammed Hamidullah'n "el-Vesiku's-siysiyye" isimli eserine baktmz zaman oradaki 63, 64, 76,120,121,124,163, 173, 206, 244 nolu vesikalarn bey tarafndan yazlm olduunu grrz. Tarihiler bey'in vefat tarihinde ihtilaf etmilerdir. Ibn Mam onun hicr 20 veya 19 da vefat ettiini sylemi, el-Vkd de dierlerinden onun 22 de vefat ettiini nakletmitir. Kimisi de 30 da vefat ettiini yazmtr. Dier baz rivayetlerden de onun, Hz.Osman'm ehadetinden bir cuma nce vefat ettii anlalmaktadr.[180] 10- EL-ERKAM B. EBl'L-ERKAM (R.A.) el-Erkam ilk mslmanlardandr. Onun yedinci veya on birinci olarak mslman olduu sylenir. Safa yaknlarndaki evi islam davetinin merkezi idi. Reslullah mslmanlarla orada buluur, davetini orada yayard. Mslmanlarn says krk kii oluncaya kadar Reslullah kendisine inananlarla beraber orada gizlenmitir. Davetin gizli yapld dnemde bu mbarek evde son mslman olan mer b. el-Hattb olmutur. Onun mslman olmasyle mslmanlar gizlilikten kmlar, ibadetlerini aka yapmaya balamlardr. el-Erkam Medine'ye ilk hicret edenlerdendir. Bedir Gazvesinde bulunmu, Reslullah kendisine bir kl vermitir. Uhud ve dier btn gazvelerde bulunmutur. [181]Reslullah onu zekat toplamak iin grevlendirmitir.[182] Medine'de kendisine ikta yoluyla bir ev vermitir.[183] el-Erkam, Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerindendir. Ibn Kesr [184], el-Irk [185], Muhammed b. Ali el-Ensr el-Hazrec [186], Ibn Seyyidnns [187]ve dierleri onu Reslulah'm katipleri ierisinde zikretmilerdir. Ibn Kesr: "Reslullah'n emri ile Azm b. el-Hris el-Muhrib'nin Fah ve dier yerlerdeki iktan o yazmtr."[188] demitir. Muhammed Hamidullah'm "el-Vesiku's-siysiyye" isimli eserine mracaat ettiimizde bir ok belgenin altnda el-Erkam'n ismini buluruz. Misal olarak 84, 88 176, 212 hol belgeleri zikredebiliriz. el-Erkam'n vefat tarihi hakknda ihtilaf edilmitir. Kimisi Eb Bekir es-Sddk'm vefat ettii gnde vefat ettiini sylemi, kimisi de Medine'de hicretin 55. ylnda 80 ksur yanda iken vefat ettiini ve cenaze namazn vasyyeti zerine Sa'd b. Eb Vak-kas'n kldrdn sylemitir. [189] 11- SEYD B. HUDAYR (R.A.) isim ve nesebi yledir: seyd b. Hudayr b. Semmk b. Atak b. Raf' b. mrulkays b. Zeyd b. Abdlehel.[190] seyd hem chiliyye dneminde hem de islam dneminde kavmi ierisinde itibarl bir kimse idi. [191] seyd ve Sa'd b. Muaz, Mus'ab b. Umeyr'in vastasyle ayn gnde mslman olmulardr. seyd 70 Ensar'la birlikte son Akabe Bey'atnda bulunmu olup on iki nakbden (reisden) biri idi.[192] seyd, Bedir Gazvesinde bulunmad. nk o, Bedir'de sava olacan zannetmiyordu. Bu

konuda tbn Sa'd kendi isnadiyle yle nakleder: "seyd, Reslullah ile Bedir'den dnnce karlat ve ona: "- Seni muzaffer klan ve gzlerim aydn eden Allah'a hamdol-sun. Y Reslallah, benim Bedir'den ge kalmamn sebebi sava olacan bilmediim iindir. Ben sizin kervanla karlaacamz zannediyordum, ayet dmanla karlaacanz bilseydim, geri kalmazdm." dedi. Bunun zerine Reslullah (s.a.v.): "- Doru syledin." Buyurdu.[193]

Ibn Seken: 'seyd Bedir ve Akabe'de bulundu. O, nakblerden biri idi." demitir. Fakat dierleri onun Bedir ehlinden olduunu reddetmitir.[194]
Uhud'da bulunmu ve Reslullah ile beraber yerini terketme-mitir. Hendek ve dier btn gazvelerde de bulunmutur.[195] Ibn Sa'd demitir ki: "seyd chilliye dneminde Arapa yazard.[196] Babas Hudayr da yaz biliyordu."[197] el-Bklln, seyd'i Reslullah'n katipleri ierisinde zikretmitir.[198] seyd b. Hudayr hicretin 20. senesinde aban aynda vefat etmi, Hz.mer cenazesini Abdlehel oullar yurdundan alarak Bak mezarlna tam ve cenaze namazn kldrntr. [199] Allah kendisinden raz olsun ve kendisini raz etsin. 12- EVSB. HAVLI (R.A.) isim ve nesebi yledir: Evs b. Havl b. Abdullah b. el-Hris b. el-Ensr (r.a.). Annesi bey b. Mlik'in kz Cemile olup Abdullah b. bey b. Sell'n kz kardeidir. Evs, Reslullah (s.a.v.) ile beraber Bedir, Uhud, Hendek ve dier btn gazvelerde bulunmutur.[200] Reslullah Evs ile c' b. Evs el-Esed'yi karde yapmtr.[201] Reslullah (s.a.v.) kaza umresi iin Mekke'ye girdii zaman silahlarn zerinde 200 kii brakt. Balarnda Evs vard.[202] Bu, Tuva denilen yerde oldu. Gaye mriklerden gelebilecek bir tuza nlemekti.[203]

Evs b. Havl chiliyye dneminde Arapa yazan, yzme ve atcl iyi bilen kmillerden idi.[204] Chilliyye dneminde bu eyi bilene "el-Kmil" diyorlard. el-Bklln onu Reslullah (s.a.v.)'in katipleri ierisinde zikretmitir.[205]
Reslullah vefat edince onu ykayan, ve ehl-i beyti ile beraber kabrine inip koyan da Evs olmutur.[206] Evs, Medine'de Hz.Osman'n hilafeti dneminde vefat etmitir.[207] 13- BREYDE B. EL-HASlB (R.A.) Breyde b. el-Hasb b. Abdullah b. el-Hris el-Eslem (r.a.), Reslullah (s.a.v.) hicret ederken elGamm'de yanna uraynca mslman olmutur.[208] Uhud Gazvesi'nden sonra Medine'ye hicret etmi [209] ve Reslullah (s.a.v.) ile beraber on alt gazvede bulunmutur.[210] Medine'de oturuyordu. Sonra Basra'ya gitti, orada ev yapt. Daha sonra cihad iin Horasan'a gitti, lnceye kadar Merv'de ikamet etti ve oraya defnedildi. Breyde Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerindendir. ibn Seyyidnns [211], el-Irk [212]ve elEnsr [213]onu Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katipleri ierisinde zikretmilerdir. Hilal, babas Sirac b. Mcca'dan rivayet ettiine gre, Reslullah (s.a.v.) kendisine Yemen'de bir arazi vermi ve bunu yle bir yaz ile bildirmitir: "Allah'n Elisi Muhammed'den Elem Oullar'ndan Mcca b. Mrre'ye: Ben sana el-Avra verdim, kimin ona ihtiyac olursa bana gelsin. Breyde yazd."[214] 14- BER B. SA'D B. SA'LEBE (R.A.) isim ve nesebi yledir: Ber b. Sa'd b. Salebe b. Hls el-Hazrec el-Ensr (r.a.). ikinci Akabe'de, Bedir, Uhud ve ondan sonraki gazvelerde bulunmutur.[215] el-Vakd: "Reslullah (s.a.v.) onu hicretin yedinci senesinde bir seriyye ile Fedek'e gnderdi. Sonra evval aynda Vadi'1-kur istikametine gnderdi." demitir.[216] Sakfe gn Eb Bekir'e

En-sardan ilk bey'at edenin o olduu sylenmitir.[217] Numan ve beyye isminde iki ocuu vard. Anneleri, Revha kz Amre-olup Abdullah b. Revha'nn kz kardei idi.[218] Hicretin on ikinci senesinde Yemame'den dnerken Ayn't-temr denilen yerde ehid olmutur. [219] bn Sa'd: "Ber chiliyye dneminde Arapa yazard. O zaman Araplar ierisinde yaz bilen azd." demitir.[220] el-Bklln, Ber'i Reslullah'm katipleri ierisinde zikretmitir.[221] 15-SBlT B. KAYS (R.A.) Sabit b. Kays b. emms b. Zheyr (r.a.) Ensardan olup Haz-rec kablesindendir. Hassan b. Sabit Reslullah'm airi olduu gibi, Sabit de Reslullah'm ve Ensarm hatibi idi.[222] Sabit, Reslullah (s.a.v.) Medine'ye gelince Ensar adna ona hitaben: "- Kendimizi ve ocuklarmz koruduumuz eyden sizi de koruyacaz. Buna mukabil bize ne vardr?" demi, Reslullah da: "- Cennet var." buyurmutur. Bunun zerine Ensar: "- Raz olduk." demilerdir.[223] ilk bulunduu gazve Uhud olmu, ondan sonraki gazvelere de itirak etmitir.[224] "Ey inananlar! Seslerinizi Peygamberin sesinin zerine ykseltmeyin. Farkna varmadan ilediklerinizin boa gitmemesi iin Peygamber'e, birbirinize ardnz gibi yksek sesle barmayn."165 mealindeki yet inince Reslullah (s.a.v.) Sbit'i gremez oldu ve: "- Sabit hakknda kim bana bilgi verecek?" buyurdu. Bir adam: "- Ben." dedi ve Sbit'in evine gitti. Onun, ban nne emi mahzun bir vaziyette oturduunu grnce: "- Durumun nasl?" dedi. Sabit: "- Kt! Se-simi Reslullah'm sesini bastryordu. Yaptklarn boa gitti, ben cehennem ehlinden oldum " diye cevap verdi. Adam Reslullah'a dnd, Sbit'in sylediklerini haber verdi. Bunun zerine Reslullah (s.a.v.): "- Git, ona: Sen cehennem ehlinden deilsin, sen cennetliksin, de." buyurdu.[225] Sabit b. Kays, Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerinden idi. bn Sa'd [226], el-Mizz[227], bn Kesr [228], el-Irk[229], bn Seyyidnns[230] ve el-Ensr[231] onu Reslullah'm katipleri ierisinde zikretmilerdir. Muhammed Hamidullah'm "el-Vesiku's-siysiyye" isimli eserinde 157. vesikann yazarnn ismi Kays b. emmas b. er-Ryn olarak zikredilmitir. Ben sahabe ierisinde bu isimde birini bulamadm. Herhalde o, Sabit b. emms b. Kays olmaldr.

Sabit hicretin on birinci senesinde Yemme vak'asmda ehid olmutur. ehadetinden sonra bir kimse ryasnda onun kendisine bir takm eyleri vasiyet ettiini grm, grd bu ryay Hlid b. Veld ile Hz.Eb Bekir'e anlatm, bunun zerine Eb Bekir onun vasiyetini yerine getirmitir.[232]
16- CAFER B. EBU TALB (R.A.) Beyhak'nin bn shak'tan naklinin dnda Cafer'i Reslullah'm katipleri ierisinde zikreden kimseyi bulamadm. Beyhak, bn shak tarikiyle Muhammed b. Cafer b. ez-Z-beyr'den, o da Abdullah b. ez-Zbeyr (r.a.)'dan rivayet ettiine gre Reslullah (s.a.v.) Abdullah b. Erkam'dan yazlarn yazmasn istedi, o da yazyordu. Reslullah adna hkmdarlara cevap veriyordu. Reslullah ona o kadar gvenmiti ki ona hkmdarlardan birine yazmasn emrediyor, o da yazyordu, sonra yle yazmasn ve mhrlemesini emrediyordu, ona gvendiinden dolay okumuyordu. Sonra Zeyd b. Sbit'e de yazmasn emretti. O da hem vahyi yazar ve hem de hkmdarlara yazard. Abdullah b. Erkam ile Zeyd b. Sabit bulunmayp da Ecnd emirlerine veya hkmdarlara mektup yazlmasna ya da bir kimseye yazp ikta'da bulunulmasna ihtiya duyunca Cafer'e emreder, o da yazard. mer ve Osman da Reslullah'm yazlarn yazmtr.

Zeyd, Mugre, Muviye, Hlid b. Sad b. el-As ve Araplardan isimleri zikredilen dierleri de Reslullah'm yazlarn yazmlardr." [233]Beyhak burada Cafer'in ismini zikretme mistir. Ancak bn Hacer Fethul-br (XIII, 184) de yle kaydetmitir: "Beyhakfnin hasen senedle Abdullah b. ez-Zbeyr'den naklettiine gre Hz.Peygamber (s.a.v.) Abdullah b. Erkam'dan yazlarn yazmasn istedi, o da hkmdarlara olan yazlarm yazyordu. Reslullalj ona o kadar gvenmiti, ona yazmasn ve mhrlemesini emrediyor, okumuyordu. Sonra Zeyd b. Sbit'e de yazmasn emretti. O da hem vahyi yazyor ve hem de hkmdarlara yazyordu. Bunlar olmadklar zaman Cafer b. Eb Tlib'e yazmasn emrediyordu. Reslullah'm katipliim ashabndan bunlarn dnda bir cemaat da yapmtr. 17-CEHMB. SAD(R.A.)

Ibn Hacer demitir ki: "el-Kud, Cehm'i Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katipleri ierisinde zikretti. Cehm ve ez-Zbeyr zekat mallarn yazarlard. Mfessir elKurtub de "el-Mevlid'n-nebev" isimli eserinde onu zikretmitir."[234]
el-Irk[235] ve el-Ensr[236] de onu Reslullah'm katipleri ierisinde zikretmilerdir. 18- CHEYM B. ES-SALT ismi ve nesebi yledir: Cheym b. es-Salt b. Mahreme b. el-Muttalib b. Abdmenaf el-Kura el-Muttalib. Cheym henz mrik idi. Kurey, Bedir gazvesinnin sebebi olarak gsterilen kervan korumak iin gitmek zere iken bir rya grmt. Ryasnda banda bir atl vard, Kurey'ten ileri gelenlerin lm haberlerini bildiriyordu. Eb Cehil bunu iitince: "te bu da Muttalib oullarndan bir baka peygamber! ayet karlarsak yarn kimlerin ldrlm olacan grecek." dedi.[237] Alimler Cheym'in ne zaman mslman olduu konusunda ihtilaf etmilerdir. Ibn Abdlber onun H^yber'in fethi ylnda mslman olduunu ve Reslullah'm kendisine Hayber ganimetinden otuz vesk verdiini sylemitir.[238] bn'1-Esr de bu grtedir.[239] Ibn Sa'd ise onun Mekke'nin fethinden sonra mslman olduunu sylemitir.[240] Belzur: "Cheym chiliyye dneminde Arap yazsn biliyordu. slam geldii zaman o yazyordu. Reslullah (s.a.v.)'in katipliini yapmtr." demitir.[241] el-Mes'd de: "ez-Zbeyr b. el-Awm ve Cheym b. es-Salt zekat mallarn yazyorlard." demitir.[242] mer b. ebbe [243], Belzur[244], el-YaTtb[245], bn Abdlber[246], bn Miskeveyh,[247] bn Seyyidnns [248], el-Irk[249], bn Hacer[250] ve el-Ensr[251] Cheym'i Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katipleri ierisinde zikretmilerdir. Muhammed Hamdullah'm el-Vesikus-siysiyye isimli eserine baktmz zaman 82 inci vesikann Cheym b. ee-Salt tarafndan yazlm olduunu grrz.[252] 19- HTIB B. AMR (R.A.)

Htb b. Amr b. Abdems b. Abdd el-Kure el-Amir (r.a.), Sheyl b. Amr ve Sleyt b. Amr'in kardeleridir.
bn Abdlber: "Reslullah (s.a.v.) Erkam'n evine girmeden nce mslman oldu[253] ve Habeistan'a yaplan her iki hicrette de bulundu."[254] damitir. el-Vkd ve dierleri de: "Birinci Habeistan hicretinde oraya ilk gelen Htb oldu[255] ve Bedir gazvesinde de bulundu."[256] demilerdir.

Htb, Reslullah (s.a.v.)'in katiplerindendir. bn Miskeveyh[257], bn Seyyidnns,[258] el-Irk[259] ve el-Ensr[260] onu Reslullab'm katipleri ierisinde zikretmilerdir.
20- HUZEYFE B. EL-YEMAN EL-ABS (R.A.) Aslen Yemenlidir. Hz.Peygamber (s.a.v.) ile beraber Bedir gazvesinde bulunmad. nk mrikler ondan kendileriyle savamayacana dair sz almlard. Huzeyfe, Reslullah'dan savap savaamayacan sordu. Reslullah (s.a.v.) de onlara kar szmzde vefa gsteririz ve onlar yenmek iin Allah'tan yardm dileriz, buyurdu.[261] Hz.Peygamber (s.a.v.) ile beraber

Uhud Gazvesi'nde bulundu. Babas mslmanlar tarafndan ha-taen ldrld.[262] Peygamber efendimiz (s.a.v.) Hendek Gazvesi'nde geceleyin mriklerden haber getirmesi iin gnderdi. Huzeyfe mnafklar bilme hususunda Reslullah'm srda idi. Reslullah mnafklarn isimlerini ona sylemiti. Ashab ierisinde mnafklar ondan baka bilen yoktu.[263] Bir kimse ld zaman Hz.mer, Huzeyfe'den sorard. Huzeyfe cenaze namaznda bulunursa Hz.mer de namazn klard. Huzeyfe bulunmazsa Hz.mer de bulunmazd.[264] Hz.mer bir defa ashaba temenni ediniz, demi, onlar da Allah yolunda sadaka olarak datmak iin ierisinde bulunduklar ev dolusu mal ve cevher temenni etmilerdi. Bunun zerine mer: "Fakat ben Eb Ubeyde, Muaz b. Cebel ve Huzeyfe b. el-Yeman gibi adamlarmn olmasn ve onlara Allah yolunda grev vermeyi arzu ederdim." demitir.[265] Reslullah (s.a.v.) onu Diba'ya vali olarak grevlendirdi. bn Sa'd: "Reslullah (s.a.v.) vefat ettiinde Huzeyfe b. el-Yeman onun Diba'da valisi idi." demitir.[266] Huzeyfe b. el-Yemn Nihavend Muharebesinde bulunmu, Hemedan, Rey ve Dnever onun eliyle fethedilmitir.[267] Bunlarn fethi hicretin 22. ylnda gereklemitir.[268] Huzeyfe el-Cezre'nin fethinde de bulunmu, daha sonra Nusaybin'e gelerek orada evlenmitir.[269] Hz.mer de Huzeyfe'yi Medin'e vali olarak gndermitir, bn rn demitir ki: "Hz.mer birini vali olarak grevlendirdii zaman onun ahidnamesine: "Ben falam gnderdim, ona yle yle emrettim." diye yazard. Huzeyfe'yi Medin'e gnderdii zaman onun ahidnamesine: "Onu dinleyiniz, itaat ediniz ve sizden ne isterse ona veriniz." diye yazd. Huzeyfe Medin'e gelince kendisini ehrin ileri gelenleri ve idarecileri karladlar. Bunun zerine onlara ahidnamesini okudu. Onlarda Bize ne emrediyorsan syle dediler. Huzeyfe sizinle beraber olduum mddete kendi yiyeceim ile, hayvanmn yiyecei kadar ot-yem istiyorum, baka bir-ey istemiyorum demitir. Huzeyfe Medin'de vali olarak greve devam etmi, sonra bir ara Hz. mer, Medine'ye gelmesi iin ona mektup yazm, Huzeyfe hemen Medine'ye hareket etmi. Hz. mer durumunu kontrol etmek iin gelecei yola kp gizlenmi, Medine'den ayrld gibi gelmekte olduunu grnce hemen ona sarlp: Sen benim kardeimsin ben de senin kardeinim demitir. [270]

Huzeyfe (R.A) Hz. Peygamberin katiplerinden idi. Onu Reslullah'n katipleri ierisinde el-Kurtubi,[271] es-Selebi,[272] el Rbi [273]ve el_ Ensri zikretmilerdir. el-Ensri: Huzeyfe aa-daki hurmalar tahmin edip yazyordu. [274]demitir. Mes'udi ise: Hicaz hurmalarn tahmin edip yazyordu demitir. [275] Huzeyfe Hz. Osman'n ehid edilmesinden sonra hicri 36 da Hz. Ali'nin hilafetinin ilk ylnda vefat etmitir.[276]
21- el-HUSAYN B. NMEYR (R.A.) Cehiyr demitir ki: "el-Mugre b. u*be ve el-Husayn b. N-meyr insanlar arasnda dolap yazarlard."[277] el-Ensr: "el-Mugre b. ul)e ve el-Husayn b. Nmeyr insanlar arasnda borlanmalar ve muameleleri yazarlard." demitir.[278] bn Miskeveyh de onu Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katipleri ierisinde zikretmi: "el-Mugre b. ube ve el-Husayn b. Nmeyr insanlar arasndaki muameleleri-yazarlar, Hlid ve Muviye bulunmadklarnda onlara vekalet ederlerdi." demitir.[279] bn Hacer de demitir ki: "el-Abbas b. Muhammed el-Endels, el-Mu'tasm b. Sumdih iin yazm olduu "et-Trh" isimli kitabnda onu zikrederek: "el-Mugre b. uTse ve el-Husayn b. Nmeyr, Reslullah'm ihtiya duyduu eyleri yazard. Daha sonra gelenlerden mfessir Kurtub "el-mevlid'n-nebev" isimh eserinde, el-Kutub el-Haleb "erhu's-sra" sinde zikretmi ve bunun, el-Kud'nin Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katipleriyle ilgili olarak yazm olduu eserinde olduunu kaydetmitir.[280] el-Irk [281]ve el-Ya'kb [282] de onu Reslullah'n katipleri ierisinde zikretmilerdir, bn Hacer "el-sbe" sinde el-Husayn'm ahsiyyetin-den bahsetmemitir. 22- HANZALA B. ER-RAB' (R.A.)

isim ve nesebi yledir. Hanzala b. er-Rab b. Sayf b. Riyh [283]et-Temm. elKtib lakabyle tannr. Ekseni b. Sayf'nin kardeinin oludur.

Hanzala bir defa alayarak Hz.Eb Bekir'in yanna gelmiti. Hz.Eb Bekir ona: "- Ey Hanzala sana ne oluyor?" demi, o da: "- Ey Eb Bekir, Hanzala mnafk oldu. Biz, Reslllah (s.a.v.)'in yannda bulunup da bize cennet ve cehennemi hatrlatt zaman sanki gzlerimizle gryoruz gibi oluyoruz. Yanndan dnnce aile ve mallarmzla megul oluyoruz, Reslullah'n sylediklerini oukez unutuyoruz." dedi. Hz.Eb Bekir de: "- Vallahi biz de byleyiz. Reslllah (s.a.v.)'e gidelim, durumu anlatalm." dedi. Hemen Reslllah (s.a.v.)'e gittiler. Resrullah, Hanzala'y grnce: "- Ey Hanzela ne var?" buyurdu. Hanzala: "- Y Reslellah! Hanzala mnank oldu. Senin yannda olduumuz zaman bize cehennemi ve cenneti hatrlatyorsun, sanki gzlerimizle gryor gibi oluyoruz. Yanndan ktmz zaman elerimiz ve mallarmzla megul oluyoruz ve bunlar oukez unutuyoruz." dedi. Bunun zerine Reslllah (s.a.v.): "- Benim yanmda olduunuz hal zere devam etmi olsanz o zaman melekler meclislerinizde, yollarnzda ve yataklarnzda sizinle musafaha ederdi. Fakat ey Hanzala, insan bazen byle olur, bazen yle. insann durumu her zaman ayn olmaz." buyurdu.[284] Reslullah (s.a.v.) Hanzala'y sulh isteyip istemediklerini renmek iin Tif halkna gndermiti. Hanazala Taife doru hareket edince Reslullah (s.a.v.) orada bulunanlara: "Bu ve benzerlerine uyunuz." buyurdu.[285] Hanzala Reslullah (s.a.v.)Jin katiplerindendir. Cehiyr: "Hanzala b. er-Rabf b. el-Murakka' b. Sayf, Eksem b. Sayf'nin kardeinin olu olup Reslullah'n katiplerinden her hangi biri olmad zaman onun vekili idi. Bu yzden kendisine "el-ktib" lakab verilmiti. Reslullah (s.a.v.) mhrn onun yannda brakr ve ona: "Benden ayrlma ve her eyi bana nc gnnde hatrlat." derdi. Hanzala demitir ki: "Mal ve yemek zerinden gn gemeden ona hatrlatrdm. Reslullah yannda ondan bir ey olduu halde sabahlamazd.[286] Hanzala Reslullah (s.a.v.)'in mehur katiplerinden idi. mam Buhr "et-Trhu'1-kebr" inde: "Hanzala Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katibidir."[287] demi, imam Mslim de: "Hanzala b. er-Rab' Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katibidir."[288] demitir, tbn Sa'd, el-Vkd'den naklen: "Bir defa Reslullah (s.a.v.)'in yazm yazd, bu sebeple kendisine "el-ktib" denildi. Ozaman Araplar ierisinde yaz bilen azd."[289] demitir. el-Mes'd [290], el-Ya'kb[291] b-n'1-Esr [292], el-Mizz [293], bn Seyyidnns [294], el-Irk [295], Ibn ebbe[296], Halfe b. Hayyt[297], bn Kesr[298], Ibn Hacer[299] ve el-Ensr[300] onu Reslullah'm katipleri ierisinde zikretmilerdir. Huzeyfe Kdisiye savanda bulunmu, sonra Kfe'ye yerlemi, Cemel Vakasnda Hz.Ali ile beraber bulunmam ve daha sonra Karksya'ya yerleerek Muviye zamannda orada vefat etmitir.[301] 23- HUVEYTIB B. ABDLUZZA (R.A.) isim ve nesebi yledir: Huveytb b. Abdluzz b. Kays el-Kure el-Amir (r.a.). Huveytb ok yaamtr, islam dini geldii zaman ya 60 civarnda idi.[302] Mekke'nin fethi ylnda mslman olmutur. Mellefe-i kulb'den idi.[303] Hz.Peygamber (s.a.v.) ona Huneyn ganimetlerinden 100 deve vermitir.[304] Huveytb samimi bir mslman olmutur, imam Ahmed imam afi'nin yle dediini nak-letmitir: "Huveytb b. Abdluzz vgye layk bir mslman idi. Cahiliyye dneminde Mekke'de Kurey'in en ok yeri olan idi.[305] Hz.mer ona bir grup cemaatle beraber Harem'in direklerini yenilemesini emretti.[306] Huzeyfe Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiprerindendir. Onun ismini Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katipleri ierisinde tbn Miskeveyh,[307] el-Irk [308], Ibn Seyyidnns [309]ve el-Ensr[310] zikretmilerdir. Huveytb'm ne zaman vefat ettiinde ihtilaf edilmitir. Doru olan gre gre Muviye'nin hilafeti dneminde hicretin 54. senesinde vefat etmitir.[311] 24- HLD B. SAD B. EL-AS (R.A.)

smi ve nesebi yledir; Hlid b. Sad b. el-As b. meyye b. Ab-diems (r.a.). Hlid ilk mslmanlardandr. Hz.Eb Bekir es-Sddk'dan sonra mslman olduu sylenmitir. Islama girenlerin ncs veya drdncs ya da beincisidir.[312] slama girmesine grm olduu bir rya sebep olmutur. yle ki: Ryasnda bir atein kenarnda durmakta olduunu, babasmn kendisini atee ittiini, Hz.Peygamber (s.a.v.)'in de belinden tutarak atee dmesine engel olmaya altn grmtr. Sabah olunca ryasn Hz.Eb Bekir'e anlatm, o da mslman olmasn sylemitir. Bunun zerine Hlid Ecyad'da Hz.Peygamber (s.a.v.) ile karlam ve mslman olmutur. Hz.Peygamber Hlid'in mslman olmasndan dolay ok sevinmitir.[313] Babas Sad ise olunun mslman olmasna ok kzm, onu dvm ve kt szler sylemi, dier oullarna da: "Onunla kim konuursa ona yaptm eyi konuana da yaparm." demitir. Sonra Hlid'i hapsetmi, dininden dnmesi iin bask yapm, gnlerce a ve susuz brakm, hatta Mekke'nin talklarnda gn bir yudum su tatmadan beklemitir. Neticede Hlid babasndan ayrlp Hz.Peygamber (s.a.v.)'in yanna gitmitir. Artk Hz.Peygamber'den hi ayrlmam, devaml onunla beraber olmutur.[314] Habeistan'a ikinci hicrette Hz.Peygamber'in ashab ierisinde ilk giden Hlid olmutur. Hanm Hlid kz meyme el-Huzyye de kendisi ile beraber Habeistan'a hicret etmi ve orada on ksur sene kamuslardr. Daha sonra Cafer b. Eb Tlib ile beraber iki gemi ile Medine'ye gelmilerdir. Bu arada Reslullah (s.a.v.) Hayber'in fethi ile megul olduu iin hemen Hayber'e gitmiler, Reslullah, ashab ile konutuktan sonra bunlara da ganimet malndan hisse vermilerdir.[315] Hlid, Hayber'den Reslullah ile beraber Medine'ye dnm, daha sonra Kaza Umresinde, Mekke'nin Fethinde, Huneyn, Tif ve Tebuk gazvelerinde Hz.Peygamber'le beraber bulunmutur. [316] Hz.Peygamber (s.a.v.)'in Hlid'e idar grevler verdiini de gryoruz. nce onu Mezhic'n zekatn toplamak zere grevlendirmi, sonra da SanVya vali olarak tayin etmitir. Hlid, Reslullah vefat edinceye kadar San'a'da kalmtr.[317] Hz.Peygamber ile Tif halk arasnda sulh yapmak iin alan ve Tif halkndan Sakf heyetine yazan da Hlid olmutur.[318]

Mushaf Yazmas
bn Hacer demitir ki: bn Eb Dvd "Kitbl-Meshif' inde ibrahim b. Ukbe yoluyle Hlid'in kz mm Hlid'den: "Babam besmeleyi ilk yazandr." dediini nakletmitir. Besmelenin Kur'n- Kerm'den bir cz para olduu bilinmektedir. Buna gre Hlid Mekke dneminde daha Habeistan'a hicret etmeden, zellikle Reslullah (s.a.v.) il beraber bulunduu dnemde Kur'n' yazm olmas uzak grlmemektedir. el-Ensr, Hlid'den bahsederken: "Reslullah iin ilk yazan odur." der.[319] Bu sz, ancak onun Mekke'de yazdn kabul edersek doru olur. nk Hz.Peygamber (s.a.v.) Medine'ye hicret ettikten sonra orada ilk olarak yazan bey b. Kab, Zeyd b. Sabit, Ali b. Eb Tlib ve dierleri olmutur. Hlid b. Sad Medine'ye ancak Hayber Gazvesinden sonra gelmitir. yle ise ilk mslmanlar-dan olan Hlid b. Sad'in Mekke'de Reslullah'm ilk vahiy katipliini yapan olmas mmkndr. Medine'ye dndkten sonra da Hz.Peygamber (s.a.v.)'in mektuplarn yazmtr. et-Taber demitir ki: "Hlid b. Sad b. el-As ve Muviye b. Eb Sfyan, Reslullah'm huzurunda ihtiya duyduu eyleri yazyorlard."[320] Hlid, Reslullah'm mehur katiplerinden idi. Onu Reslullah'm katipleri ierisinde bn Ishak [321], bn Sa'd [322], bn ebbe [323], et-Taber [324], Cehiyr[325], Ibn'1-Esr[326], Ibn Kesr[327], el-Mizz[328], el-Irk[329], Ibn Seyyidnns[330], Ibn Miskeveyh[331], el-Ensr[332] ve dierleri zikretmilerdir. el-Mes'd: "Hlid b. Sad b. el-As, Reslullah'm huzurunda, ortaya kan dier ilerini de yazard.[333] Muhanmed Hamidullah'm "el-Vesiku's-siysiyye" isimli eserine baktmz zaman bir ok mektubun Hlid b. Sad tarafndan yazlm olduunu grrz. Misal olarak 19, 20,116, 202, 213, 214 ve 223. vesikalar zikredebiliriz. [334]

Sad'in Oullarnn Reslullah Vazifelerini Terketmeleri

(S.A.V.)'n

Vefatndan

Sonra

Sad b. el-As'n oullar Hlid, Ebn ve mer, Reslullah (s.a.v.)'in vefatndan sonra millik (valilik veya zekat tahsildarl) grevlerini braktlar. Hz. Eb Bekir aym grevlerini yapmaya devam etmelerini isteyince: " Biz Eb Uhayye oullaryz. Reslullah'dan sonra hi bir kimse iin

almayz." demilerdir.[335] Eb Bekir es-Sddk Radde olaynda Hlid'i Merifi-am'a emir tayin etti.[336] Hicretin 14. senesinde ya Ecndeyn Muharebesinde ya da Merci's-Suffer'de ehid edilmitir.[337] 25- HLD B. VELD (R.A.) Hlid b. Veld b. el-Mugra el-Kura el-Mahzm (r.a.) Allah'n kla, Islamn svarisi ve muharebelerin aslandr. Knyesi Eb Sleyman'dr. Hz. Peygamber'in hanm Haris kz Meymne'nin kz kardeinin oludur.[338] Takriben hicretten 40 sene nce domutur.[339] Hlid chiliyye dneminde Kurey'in erafndan biri idi. Chilliye dneminde kubbe ve emne grevi ona mahsustu.[340] Kubbe aslnda adr demek olup muharebeden nce kurulur asker hazrlklar gzden geirilirdi. Emne ise harpte svarilerin komutannn grevidir. Hlid b. Veld Uhud Gazvesi'nde mriklerin svarilerinin komutan idi. O, Hudeybiye'den sonra yaplan Umreye kadar mslmanlarla yaplan btn savalarda Kureyle beraber bulunmutur.[341] Hudeybiye'de de Kurey'in svarilerinin banda o vard.[342] Kaza Umresi'nde Hlid b. Veld, Reslullah (s.a.v.) ve ashab kendisini grmemesi iin kap Mekke'den dar kmtr. Reslullah, kardei Veld b. Veld'den Hlid'i sormu ve: "ayet bize gelirse ona ikramda bulunuruz." demitir. Veld Hz.Peygamber'in bu szn kardei Hlid'e yazm, ite bu andan itibaren kalbinde slama bir meyil belirmi [343]ve Hayber'in fethinden sonra hicretin yedinci senesinde mslman olmu, Amr b. el-As ve Osman b. Talha ile Medine'ye gelmilerdir. Reslullah (s.a.v.) onlar grnce ashabna: "Mekke cierparelerini size at."[344] buyurmu ve evinin yerini ikta' yoluyla Hlid'e vermitir. Hlid mslman olduktan sonra Reslullah (s.a.v.) kendisini muharebelerde svarilerin bana komutan olarak grevlendirmitir. Reslullah ile beraber Mekke'nin fethinde bulunmutur. Daha sonra Reslullah onu Uzz putunu ykmak iin gndermi, o da ykmtr. Huneyn Gazvesi'nde yaralanm, Hz.Peygamber onu ziyarete gelmi ve yarasna okuyup flemi, bunun zerine yaras kapanmtr.[345] Hlid zrhlarn ve harp tehizatn Allah yolunda vakfetmitir. Onu megul eden tek ey cihad idi. Bu yzden o: "Beni cihad Kur'n' ok renmekten megul etti."[346] demitir. Irtidat edenlere kar yaplan savalarla Irak ve am'n fethinde byk kahramanlklar gstermitir. Bir ara Hz.mer Hlid'i kumandanlktan azletmi, yerine Eb Ubeyde b. el-Cerrh' tayin etmiti. Hlid, bunu bir gurur vesilesi yapmadan yeni komutann emrinde itaatkr bir asker olarak savamtr.[347] mer b. el-Hattb'dan Hlid hakknda vefatndan sonra: "Allah Eb Sleyman'a (yani Hlid b. Veld'e) rahmet etsin, biz onun hakknda olmayan eyleri zannediyorduk."[348] dedii sahih isnad-la nakledilmitir. Hlid b. Veld Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerindendir. Onu Reslullah (s.a.v.)'in katipleri ierisinde mer b. ebbe [349], Ibn Kesir [350] bn Seyyidnns [351], el-IrM [352], el-Ensr [353] ve dierleri zikretmilerdir. Ibn Kesr, Hlid b. Veld'in Reslullah'm emri ile yazd mektuplardan birini kaydederek yle demitir: "Atik b. Yakb dedi ki bana Abdlmelik b. Eb Bekir babasndan o, dedesinden, o da Amr b. Hazm'dan nakletti ki u arazileri Reslullah (s.a.v.) ikta yoluyle verdi. Rahman ve Rahm olan Allah'n adiyle. Allah'n Resul Muhammed (s.a.v.)'den mminlere. Saydh ve Sayda av yakalanmaz ve ldrlmez. Kimin byle bir ey yapt grlrse celde vurulur ve elbisesi soyulur. ayet biri bunu tecavz ederse yakalanr, Hz.Peygamber (s.a.v.)'e gtrlr. Bu, Muhammed (s.a.v.)'dendir. Reslullah'm emri ile Hlid b. Veld yazd. Kimse onu ineyip de Muhammed'in emrettii eyde nefsine zulmetmesin."[354] Hlid b. Veld hicretin 21. ylnda vefat etti.[355] Hz.mer'e va-syyet etti, o da vasiyyetini zerine ald.[356] Allah kendisinden raz olsun ve raz etsin. 26- ZBEYR B. AVVM (R.A.) Zbeyr b. Avvm hicretten on sekiz sene nce domutur, el-Medin: "Talha, Zbeyr ve Ali akran idiler."[357] demitir. Zbeyr, Reslullah'm havarisi ve halasnn oludur. Gen yata mslman olmutur. Urve: "Zbeyr sekiz yanda iken ms-lman oldu [358], onun slama girmesi Eb Bekir'den biraz

sonra olmutur."[359] demitir. Allah yolunda klcn knndan ilk eken o olmutur.[360] Bir defa Mekke'nin en yksek yerinde Reslullah'm yakaland haberi ayi olmutu. Zbeyr elinde kl ile kt. O zaman on iki yanda idi. Hz.Peygamber (s.a.v.)'in yanna geldi. Hz.Peygamber: "- Sana ne oluyor ey Zbeyr!" buyurdu. Zbeyr geli sebebim anlatt ve: "- Seni incitenin klcmla boynunu vurmaya geldim." dedi. Amcas, Zbeyr'e slama girdii iin ikence yapard. Btn bunlara kar Zbeyr: "Kfre ebed olarak geri dnmem." Habeistan'a hicret etmi fakat orada uzun mddet kalmamtr.[362] derdi.[361] Zbeyr

Zbeyr Bedir Gazvesi'ne itirak etmitir. Bedir Gazvesi'nde Hz.Peygamber (s.a.v.)'in yannda iki svari vard: Sa tarafnda at zerinde Zbeyr bulunuyordu, sol tarafnda da at zerinde Mikdad b. el-Esved vard.[363] Mekke'nin fethi gnnde de Reslullah (s.a.v.) Sa'd b. Ubde'nin bayran Zbeyr'e vermi, bylece Zbeyr Mekke'ye iki bayrak ile girmiti.[364] Sonra btn gazvelere itirak etti. Reslullah (s.a.v.)'in bulunduu hi bir gazveden geri kalmad.[365] Zbeyr aere-i mbeereden yani hayatlarnda cennetle mjdelenen on sahbden biridir.[366] Hz.Peygamber (s.a.v.) onun hakknda: "Her peygamberin bir havarisi vardr, benim havarim de Zbeyr'dir." buyurmutur.[367] Hz.mer zamannda Msr'n fethinde bulunmutur.[368] Hz.mer'in ra ve halifelik iin aday gsterdii alt kiiden biri de Zbeyr'dir.[369] Hz.mer'in ehadetinden sonra Zbeyr kendisini divandan sildi.[370] Cemel vakasnda Hz.Ali'ye kar savamak iin Hz.Aie ile beraber kmt. Hz.Ali kendisine bu konudaki Reslullah (s.a.v.)'in szn hatrlatnca savatan vazgeti, geri dnd. Yolda Basra'ya yedi fersah mesafede es-Sib' vadisinde [371] hicr 36 da Cemziye'1-l aynda [372]namaz klarken Ibn Crmz kendisini ldrd.[373] O zaman 66 veya 67 yalarnda idi. Hz.Ali (r.a.) ve arkadalar lm haberini iitince aladlar. Hz.Ali onu ldren iin: "Ey bedevi cehennemdeki yerine hazrlan. nk Reslullah (s.a.v.) bana: "Zbeyr'i ldren cehennemdedir." buyurdu."[374] demitir. Zbeyr, Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerindendir. el-Mes'd: "Zbeyr b. Avvm, Cheym b. es-Salt zekat mallarn yazarlard."[375] demitir. Zbeyr'i Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katipleri ierisinde Ibn ebbe[376], Ibn Kesr[377], el-Irk[378], tbn Seyyidn-ns[379], el-Ensr[380] ve dierleri zikretmilerdir. Tay kabilesinden Muviye oullarna Reslullah (s.a.v.)'in hitabn yazan da Zbeyr'dir.[381] 27- ZEYD B. ERKAM (R.A.)

Zeyd b. Erkam b. Kays b. en-Nu'mn, Ensardan olup knyesi Eb Sad'dir.[382] Uhud Gazvesi'nde Reslullah (s.a.v.) onu kk grd iin savaa almamtr. [383] Zeyd, yetim idi. Abdullah b. Ravha'nn himayesinde bym, onunla beraber Mte'ye gitmitir, lk itirak ettii gazve Hendek olmutur.[384] Hz.Peygamber (s.a.v.) ile beraber on yedi gazvede bulunmutur.[385]
Kfe'ye yerleip orada bir ev.yapmtr.[386] Hz.Ali ile beraber Sftn Sava'nda bulunmutur. Onun zel adamlarndan saylrd.[387] Zeyd b. Erkam okuma yazma biliyordu. Baz hadisleri yazarak Enes b. Mlik'e gndermitir. [388] el-Bklln onu Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katipleri ierisinde zikretmitir.[389] Hicretin 66 veya 68. senesinde Kfe'de vefat etmitir.[390] 28- ZEYD B. SBT (R.A.) Knyesi Eb Hrice olan Zeyd b. Sabit b. ed-Dahhk b. Zeyd Ensardan olup Hazrec kabile sindendir. Kur'an okutanlarn ve feriz limlerinin eyhi olup Medine'nin mfts ve Reslullah'n vahiy katibidir. Babas Sabit, Bus savanda ldrlmt. O zaman Zeyd alt yanda idi.[391] Yetim olarak byd. Hz.Peygamber (s.a.v.) Medine'ye geldiinde Zeyd onbir yandayd. Onyedi sre renmiti. Bunlar Hz.Peygamber'e okudu. Hz.Peygamber ok beendi.[392] Reslullah'm hayatnda Kur'an'n hfzn tamamlad.[393] Reslullah (s.a.v.) ona Yahudilerin dilini renmesini emretti.

O da onbe gn gibi ksa bir mddet ierisinde rendi. JB konuda Zeyd demitir ki: "Hz.Peygamber'in Yahudilere olan yazsn ben yazardm, O'na bir ey yazdklarnda da kendisine ben okurdum.[394] Zeyd bu mmetin kad ve fakihlerinden biridir. Tabinin byk alimlerinden olan e-aD demitir ki: "Kadlar drttr: mer, Ali, Zeyd ve Ibn Mes'd."[395] Mesrk da: "Reslullah'm ashabndan fetva ehli alt kii idi: mer, Ali, bn Mes'd, Zeyd, bey ve Eb Musa."[396] Reslullah (s.a.v.) Zeyd hakknda: "mmetimin en iyi feriz bileni Zeyd b. Sbit'tir."[397] buyurmutur. Feriz konusunda ilk telifte bulunan Zeyd'dir.[398] Hz.Peygamber (s.a.v.) ile gazvelere itirak etmitir, lk itirak ettii gazve Hendek muharebesi olmutur.[399] Tebk Sava'nda Neccar oullarnn bayra Zeyd'de idi. Daha nce Umre b. Hazm'de idi. Hz.Peygamber (s.a.v.) ondan alp Zeyd b. Shit'e verdi. Bunun zerine Hazm: "- Y Raslellah! Size benden bir ey mi ulat?" dedi. Hz.Peygamber: "- Hayr, fakat Kur'an her eyden nde olur."[400] buyurdu. Yemme Sava'nda kendisme bir ok isabet etti fakat zarar vermedi. Yermuk Muharebesi'nde ganimet mallarn Zeyd taksim etti.[401] Hz.mer (r.a.) Medine dna kt zaman yerine vekil olarak Zeyd b. Sbit'i brakrd. Medine'ye dnd zemanda da o-ukez ona ikta yoluyla bir hurmalk verirdi.[402] Hz.Osman (r.a.) da hacca gittiinde Medine'de yerine Zeyd b. Sbit'i brakrd.[403] Zeyd, Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerindendir. Eserlerinde bu konuya temas edenler onu Reslullah'm katipleri ierisinde zikretmilerdir. Buna misal olarak unlar zikredebiliriz: Ibn Ishak[404], Halfe b. Hayyt[405], mer b. ebbe[406], Buhr[407], et-Taber[408], Cehiyr - o, yle dedi: "Zeyd b. Sabit hem vahyi yazyordu hem de Reslullah'm hkmdarlara olan mektuplarn yazyordu."[409] - ve el-Mes'd.[410] Zayd b. Sbit'in vahiy katiplerinden olduu mtevtir olup bu konudaki kaynaklar zikre gerek yoktur. Reslullah (s.a.v.) dierleri bulunmad jzaman Kur'an' yazmak iin Zeyd'i arrd. Bera' b. Azip demitir ki: "nsanlardan zrsz olarak yerlerinde oturanlar ile, mal ve canlaryla Allah yolunda cihad edenler birbirine eit deildir..."(Nisa suresi:4/95) mealindeki ayet inince Hz. Peygamber (s.a.v.) bana Zeyd'i arn, levha, mrekkep ve krek kemii getirsin..."[411] buyurdu. ite onun bu zelliinden dolay Hz.Eb Bekir es-Sddk, mer b. el-Hattb ile istiare ederek onu Kur'an'n cem'inde grevlendirmitir.[412] Yine bu sfatlarndan dolay Hz.Osman da Kur'an'm istinsahnda dierleriyle beraber onu grevlendirmitir.[413] Mslmanlar ona bu mhim iinden dolay kyamete kadar kran borludur. 29- ES-SCL Allah Tel yle buyurmutur: "G kitap drer gibi dr-dmz zaman, yaratmaya ilk baladmz gibi - katmzdan verilmi bir sz olarak- onu tekrar var edeceiz. Dorusu biz yaparz." (Enbiy' suresi:21/104) Mfessirler yetteki "kitap" olarak tercme edilen "es-Sicil" kelimesinin tefsirinde ihtilaf etmilerdir. Kimisi "es-Sicil" ile murat kitaptr demi, kimisi de buradaki es-Sic'den maksat melek-leruen biridir, demitir. Bazlar da, Hz.Peygamber (s.a.v.)'in yazlarn yazan bir sahbnin ismidir, demilerdir.[414] Eb Dvd, Nes ve et-Taber, Ibn katibidir."[415] dediini rivayet etmilerdir. Abbas'dan: "es-Sicil Hz.Peygamber (s.a.v.)'in

el-Hatb de "Tarh" inde bn mer'den: "es-Sicil, Hz.Peygam-ber'in katibidir." dediini rivayet etmi, sonra: "Bu, gerekten mnkerdir. Asla Ibn mer'den rivayet edildii sahih deildir." demitir.[416] bn Kesr de: "Bunun bn Abbas'dan rivayet edilmi olmas sahih deildir. Hafzlardan bir cemaat, Eb Davud'un Snen'inde olsa da, bunun uydurma olduunu belirtmilerdir. Bunlardan biri de Hfiz Ebu'1-Haccc el-Mizz'dir. Ben de bu hadis iin mstakil bir cz yazdm. Eb Ca'fer ibn Cerr et-Taber'de bu hadisin sahih olmadn belirtmi ve reddederek: "Sahabe ierisinde

ismi es-Sicil olan hi bir kimse bilinmemektedir. Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katipleri malumdur. Onlar ierisinde ismi es-Sicil olan biri yoktur." demitir. et-Taber bu sznde dorudur. Onun bu sz, bu hadisin mnker olduunun en kuvvetli delillerinden biridir, es-Sicil'in ismini sahabenin isimleri ierisinde zikreden kimselere gelince [417]onlar bu hadise dayanmaktadrlar, baka dayanaklar yoktur."[418] Ben de bu hadisin mevzu olduu kanaatindeyim. Fakat burada, dier kitaplarda bunu gren kimselerin, ismini zikretmedi, dememeleri iin burada ismini zikrettim. el-Ensr'de yanlarak, es-Sicil'i, Hristiyan iken sonra Mslman olan, Bakara ve Al-i Imran srelerini okuyan ve Hz.Peygamber (s.a.v.)'in ktipliini yapan, daha sonra tekrar Hristiyan olup: "Muharnmed bir ey bilmiyor, ben ne yazarsam onu kabul ediyor." diyen, ldkten sonra defnedilip sabahleyin mezarnn kendisini kabul etmeyerek darya att grlen [419]kimsenin kssas ile kartrmtr. el-Ensr, bu ismi mehul olan kimsenin "es-Sicil" olduunu belirtmitir. [420] Fakat bunun iin bize bir senet zikret-memitir. Btn bunlara ramen bn'1-Esr [421], Ibn Seyyidnns [422] ve el Irki [423]onu Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katipleri ierisinde zikretmilerdir. 30- SA'D B. ER-RABI' (R.A.) Sa'd b. er-Kab' b. Amr b. Eb Zneyr d. vlik b. Imru'l-Kays. Ensardan olup Hazrec kablesindendir.[424] Hz.Peygamber (s.a.v.) Mina'da Cemre-i Akabe'de geceleyin kendileriyle karlap yanlarna oturduu, ve Allah'n birliine inanmaya davet ettii alt kiiden biridir.[425] Onlar da Reslullah (s.a.v.)'den kendisine vahyedilen eyi okumasn istemilerdi. Reslullah (s.a.v.) ibrahim sresinden: "ibrahim yle demiti: Rabbim bu ehri gvenli kl..." (lEbrahim sresi: 14/5) mealindeki ayetten balayarak srenin sonuna kadar okumutu. Bunun zerine kendisim dinleyenler duygulanm ve huu ile islam dinine girmilerdir. Hz.Peygamber (s.a.v.) onunla Abdurrahman b. Avf karde yapmt.[426] Reslullah Abbas b. Abdulmuttalib'in Uhud Gazve-si'nden nce mriklerin hazrlklarm kendisine bildiren bir mektup yaznca bunu Sa'd b. er-Rab bildirmiti.[427] el-Hkim en-Nisabr ondan bahsederken: "Sa'd b. er-Rab' b. Amr el-Hazrec oniki nakib (reis) den biri olup katipti."[428] demitir, bn Sad da: "Sa'd cahiliyye dneminde yaz biliyordu."[429] demitir. el-Bkilln onu Hz.Peygamber'in katipleri ierisinde zikretmitir. [430]Sa'd, Uhud Sava'nda ehid olmutur. Reslullah (s.a.v.) Uhud gn: "- Sa'd b. er-Rab'den bana kim haber getirecek?" buyurdu. As-habdan biri: "- Ben ya Reslellah," dedi. Hemen gidip ller arasnda dolamaya balad. Sa'd'la karlat. Sa'd Reslullah (s.a.v.)'e selam syle ve benim oniki ok ve mzrak yaras aldm, ve szm gerekletirdiimi bildir. Kavminede onlardan biri hayatta iken Reslullah (s.a.v.) ldrlrse Allah katnda hi bir mazeretlerinin olmayacan syle."[431] dedi. Hz.Peygamber (s.a.v.) Uhud ehidleriyle beraber cenaze namazn kld ve Hrice b. Eb Zeyd (r.a.) beraber ayn kabre defnedildi.[432] 31- SA'D B. UBDE (R.A.)

smi ve nesebi yledir; Sa'd b. Ubde b. Dleym b. Harise.

Knyesi Eb Sbit'tir. Annesi Mes'd kz Amre'dir. Amre Peygamber efendimize bey'at eden kadnlardan olup hicretin beinci senesinde Medine'de vefat etmitir. O zaman Reslullah (s.a.v.) gazvede idi. Medine'ye gelince kabrine gidip namazn klmtr.[433] Sa'd'm; Sad, Muhammed ve Abdurrahman isminde ocuklar vard. Anneleri Sa'd kz Gaziyye'dir. Ayrca Kays, mme ve Seds isminde de ocuklar vardr. Bunlarn annesi de Ubeyd kz Fkeyhe'dir.[434] Sa'd ikinci Akabe'de yetmi Ensarla beraber bulunmu olup on iki nakip (reis, kabile temsilcisi) den biri idi.[435] Reslullah (s.a.v.) ile beraber Uhud, Hendek ve dier btn gazvelerde bulunmutur. "Btn gazvelerde Ensarn bayraktar o idi."[436] Kavminin reisi olup itibarl ve cmert bir kimse idi. Nitekim bn Sa'd demitir ki: "Sa'd b. Ubde, baba ve dedeleri cahiliye dneminde Araplarn en cmerti idi. Onun iin ya ve eti seven Dleym b. Harise'nin sofrasna gelsin, denilmitir."[437]

Sa'dm iyi ileri oktur. bn Sa'd demitir ki: "Sa'd cahiliye dneminde Arapa yazyordu. O zaman Araplar ierisinde yaz bilen azd. Yzclk ve atcl da iyi biliyordu. Cahiliye dneminde bu eyi iyi bilene el-Kmil denirdi.[438]

yle anlalmaktadr ki Sa'd'm Reslullah (s.a.v.)'in hadislerini yazd kitaplar vard.[439] el-Bklln onu Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katipleri arasnda zikretmitir.[440]
Sa'd hicretin onbeinci senesinde am'da vefat etmitir.[441] 32- SAD B. SAD B. EL-AS Sad b. Sad b. el-As el-Kure el-Emev daha nce zikrettiimiz Hlid b. Sad ile Ebn b. Sad'in kardeidir. Mekke'nin fethinden biraz nce mslman olmutu.[442] Hz.Peygamber (s.a.v.) onu Mekke'nin fethinde Mekke arsnda mil olarak grevlendirmiti. [443]Tif muharebesinde ehid olmutur.[444]

Sad Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerindendir. Reslullah (s.a.v.)'in katibleri ierisinde onun ismini Ibn Seyyidnns [445] ve el-Ensr [446]zikretmitir. Ibn Miskeveyh de "Sad'in oullar Osman ve Ebn, Reslullah (s.a.v.)'in katiplerindendir."[447] demitir ki her halde burada tashf szkonusudur, dorusu Sad olsa gerektir.
33- URAHBL B. HASENE (R.A.) Hasene, urahbl'in annesidir. Babasnn ismi de Abdullah'tr. urahbl gelenlerindendi. ilk mslman-lardan ve Habeistana hicret edenlerdendi.[448] Kurey'in ileri

Urve'nin, m'minlerin annesi Eb Sfyan'm kz mm Ha-bibe'den rivayet ettiine gre Necai kendisine Hz.Peygamber (s.a.v.) ile evlendirdikten sonra Hz.Peygamber (s.a.v.)'in yanns urahbi b. Hasene ile gndermitir.[449] Hz.Eb Bekir urahbl'i am'n fethine gndermi [450]dahgL sonra Hz. mer'de onu am'n bir ksmna vali tayin etmitir.[451] urahbl Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerindendir. Onun ismini Hz.Peygamber'in katipleri ierisinde mer b. ebbe [452], el--Mes-d[453], el-Ya-kb[454], el-Mizz[455], el-Irk[456], Ibn Seyyidin'ns[457] ve el-Ensr zikretmilerdir. el-Ensr: "O, Reslul-lah'm ilk katibidir. Habeistan Muhacirlerinden idi."[458] demitir. ed-Driyyn heyeti bir defa hicretten nce ve bir defa da hicretten sonra olmak zere Hz.Peygamber (s.a.v.)'e iki defa gelmilerdir, ilk geldiklerinde Reslullah (s.a.v.)'den arazi istemilerdi. Reslullah da bir deri paras istemi ve verdii araziyi yazdrmtr. Yazan urahbl b. Hasene idi.[459] urahbl hicretin onsekizinci senesinde am'da Amvas veba salgnnda lmtr. (Allah kendisinden raz olsun ve onu raz etsin) 34- TALHA B. UBEYDULLAH (R.A.) Talha b. Ubeydullah b. Osman b. Amr et-Teym (r.a) ilk mslman olan sekiz kiiden biridir. Ayn zamanda Hz.Eb Bekir'in delaletiyle mslman olan be kiiden biridir.[460] ve aere-i mbe-ereden (hayatlarnda cennetle mjdelenen) on kiiden biridir.[461] Allah yolunda mriklerin eza ve cefasna katlanmtr.[462] Zbeyr mslman olunca Reslullah (s.a.v.) Talha ile Zbeyr'i Mekke'de karde yapt.[463] Bu, Medine'ye hicretten nce idi. Bedir gazvesinde bulunmad, nk o zaman am'da idi. am'a -bir rivayette belirtildii gibi - ya ticaret iin gitmiti ya da Kurey'in kervan hakknda bilgi toplamak iin gnderilmiti. Kurey'in kervan hakknda bilgi toplamak iin gnderilmi olmas daha doru grlmektedir. nk am'dan dnnce Reslullah (s.a.v.)'e Bedir ganimetlerinden pay ay; alamayacan sormu, Reslullah'da: "Sana payn verilecektir." buyurmutur. "Cihad sevab da alacak mym?" demi, Peygamber efendimiz (s.a.v.)'de "Evet sana cihad ecri de verilecektir." buyurmutur.[464] Talha daha sonra Uhud ve dier btn gazvelerde bulunmutur.

Uhud'da Hz.Peygamber (s.a.v.)'i, kendisini siper ederek korumu ve bu yzden gelen oklar isabet ettii iin parmaklarn kaybetmi, hatta bir kolu olak olmutur. te o gn Peygamber efendimiz (s.a.v.) ona Talhat'1-Hayr ismini vermitir. Beyat'r-Rid-van'da Reslullah (s.a.v.)'e bey'at etmitir.[465] Huneyn gazvesinde de vgye layk iler yapmtr. Bundan dolay Reslullah (s.a.v.) o gn ona "Talhat'1-Cd" ismini vermitir. Tebuk gazvesinde de "Talhat'lFeyyz" ismini vermitir.[466] bn's-Seken demitir ki: "Talha drt kadnla evlenmitir ki bunlardan her birinin kz kardei Hz.Peygamber'in hanm idi. Bunlar unlardr: Eb Bekir'in kz mm Glsm, Hz. Aie'nin kz kardeidir: Cah kz Hamme, Zeyneb'in kz kardeidir. Eb Sfyan'm kz el-Fra, mm Habbe'nin kz kardeidir. Eb meyye'nin kz Rukiyye de mm Seleme'nin kz kardeidir. [467] (Allah hepsinden raz olsun.) Talha cmert, kerem sahibi ve zengindi. Kabsa b. Cbir: "stemeden maln oka veren, Talha'dan baka birini grmedim."[468] demitir. Talha, Hz.mer Cbiye'ye geldii zaman onunla beraberdi. Talha'y Muhacirlerin bana reis yapmt.[469] Hz.mer, lmnden sonra halife seimi iin tayin ettii-alt kiilik ra yesinden biri de Talha idi.[470] yle anlalyor ki Talha Hz.Osman'dan honut deildi. Etrafta olup bitenlerden rahatszd. Asler Hz.Osman'n evini basarak ehid etmilerdi. Balangta sessiz kalan Talha daha sonra Hz.Osman'a yardm etmediine piman olmutu. Hz.Osman'n katilleri Talha'y sktrmlar, evinden alarak Hz.Ali'ye bey'at iin gtrmler, o da Hz.Ali'ye bey'at etmitir. Bylece Hz.Ali'ye ilk beyat eden o olmutur.[471] Talha daha sonra Hz.Osman'm kann taleb edenler ierisinde yer ald. Cemel vakasnda kendisine Merven b. Hakem'in att bir ok isabet edince ehid olarak ld. Hz.Aii ona acd, yz ve sakalndaki tozlar sildi ve: "Keke bu gnden yirmi sene nce lseydim, Talha'y ldreni atele mjdeleyin."[472] dedi. Talha, Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerindendir. Onu Reslullah'm katipleri ierisinde bn Miskeveyh[473], bn Seyyidnns[474], el-Irk[475], el-Enrsri[476] ve dierleri zikretmilerdir. 35- MR B. FHEYRE (R.A.) Ezd kabilesine iltihak eden melez Araplardan biri idi. Rengi siyaht. et-Tufeyl b. Abdullah b. Sehbere'nin klesi idi. ilk msl-manlardand. Reslullah (s.a.v.) daha Erkam'm evine gidip, insanlar orada slm'a davet etmesinden nce mslman olmutur.[477] Mslman olmas sebebiyle Allah yolunda kendisine ok eza. edilmitir. Bunu gren Hz.Eb Bekir onu efendisinden satn alarak hrriyetine kavuturmutur.[478] Reslullah (s.a.v.) Medine'ye hicret ederken Hz.Eb Bekir'le Sevr marasma gizlendii gnlerde Amir, bu mntkada davar gderdi. Akamleyin sry alp Reslullah ve Eb Bekir'in bulunduu yere gelirdi.[479] Onlar da davarlardan st saarak ierlerdi. Eb Bekir'in olu Abdullah yanlarndan gittii zaman mir b. Fheyre srsyle onun izini kaybederdi.[480] Reslullah ve Eb Bekir Medine'ye hicret ederken, Amir de onlara refakat etmitir.[481] Bedir ve Uhud gazvelerinde bulunmutur. Bi'r-i Mene olaynda ehid edilmi, ehidler ierisinde naa bulunamamtr.[482] mir, Hz. Peygamber'in katiplerindendir. Reslullah'm katipleri ierisinde onun ismini elMizz[483], Ibn Kesr[484], el-Irk[485], Ibn Seyyidnns[486], el-Ensr[487] ve dierleri zikretmitir. Ahmed b. Hanbel'in Msned'inde rivayet edildiine gre Srka b. Mlik elMdlicfye verilen emam Reslullah'm emriyle Amir b. Fuheyre yazmtr. Bu konuda Srka: "Reslullah'dan benim iin gvenebileceim bir eman yazlmasn istedim. O da Amir b. Fheyre'ye emretti. Amir bir deri parasna yazd."[488] demitir. 36-ABBAS(R.A.) Hz.Peygamber (s.a.v.)'in Katiblerinden bahsedenler ierisinde Abbas' zikredeni bulamadm. Fakat her sonra gelen, daha ncekilerin yazdklarna yeni ilavelerde bulunduuna gre, ben de Abbas' Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katipleri ierisine ilave etmeye bir engel grmyorum. Fakat Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerinden olmas asndan Abbas'n ahsiyeti bence mphemdir. nk sahabe ierisinde Abbas ismi ile bilinen bir ok kimse vardr. Ibn Abdilber, tbn Hacer, tbn'1-Esr ve dierleri onlarn isimlerini eserlerinde zikretmilerdir. Reslullah (s.a.v.)'in katipleri ierisinde zikredeceimiz Abbas, Abbas b. Abdlmuttalib olabilir. Fakat bu isimle ilgili dayanacamz vesika Hayber ganimetleriyle ve bu ganimetleri Reslullah

(s.a.v.)'in, mminlerin annelerine ve dierlerine tevz etmesiyle ilgilidir. Ancak Hayber'in fethinin Abbas b. Abdlmut-talib'in Medine'ye hicretinden nce olduu bilinmektedir. Bu vesika, ancak Hayber'in fethinden bir mddet sonra yazlm ise o zaman szkonusu Abbas'n, Abbas b. Abdlmuttalib olmasnda problem kalmaz. Bu vesikann metni yledir: "Rahman ve Rahm olan Allah'n adiyle. Allah'n Resul Muhammed (s.a.v.)'in Hayber'in budayndan hanmlarna taksim ettii miktarlarn zikri: Onlara 180 vesk taksim edildi. Reslullah (s.a.v.)'in kz Fatma'ya 85 vesk, same b. Zeyd'e 40 vesk, Mikdad b. el-Esved'e 15 vesk, mm Rumey-se'ye de be vesk verilmitir. Bu taksime Osman b.Affan ve Abbas ahid oldu, Abbas yazd."[489] 37- ABDULLAH B. ERKAM (R.A.) Knyesi yledir: Abdullah b. Erkam b. Yegus el-Kure ez-Zhr. Abdullah'n dedesi Hz.Peygamber (s.a.v.)'in days idi.[490] Mekke'nin fethi gn mslman oldu. Mslman olduktan sonra ihlas zere yaayp dinini gzelletiren kimselerdendi. Mttek ve temizdi. Abdullah, babas Abdullah b. Uteybe'den yle dediini rivayet etmitir: "Vallahi Abdullah b. el-Erkam'dan Allah'dan daha fazla korkan birini grmedim."[491] Eheb'in Mlik'den rivayet ettiine gre mer b. el-Hattb (r.a.): "Abdullah b. Erkam'dan Allah'dan daha ok korkan birini grmedim", der ve ona hitaben: "Eer sen ilk mslmanlardan olsaydn hibir kimseyi senin nne geirmezdim." demitir.[492] Abdullah b. Erkam, Hz.Eb Bekir [493] ve mer'in de katipliini yapmtr. Hz.mer onu Beyt'l-ml'in bana grevlendirmitir. Hz.Osman zamannda da bir mddet bu grevi yapm, sonra ayrlmtr. Beyt'l-mal'de grevli iken Hz.Osman kendisine otuz bin dirhem vermi, fakat Abdullah bunu kabul etmemi ve: "Ben bunu Allah rzas iin yaptm, ecrimi o verecektir."[494] demitir. Abdullah b. Erkam vefatndan nce kzm kaybetmi [495], Hz.Osman'm hilafeti zamannda da kendisi vefat etmitir. Abdullah b. Erkan Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerinden-dir. Onun ismini Reslullah (s.a.v.)'in katipleri ierisinde Ibn Is-hak, Ibn ebbe [496], Buhr, Mslim b. el-Haccc [497], et-Taber [498], Cehiyr [499], el-Mes ud [500], Ibn Miskeveyh [501] ve dierleri zikretmilerdir.[502] Beyhak yle demitir: "Ibn'l-Ksim'in imam Mlik'ten rivayet ettiine gre Mlik demitir ki: Bana ulatna gre Reslullah'a bir mektup gelince: "- Benim adma buna kim cevap verecek?" buyurdu. Abdullah b. el-Erkam: "- Ben." dedi ve ona cevap yazd. Bunu Reslullah'a getirip ar-zetti. Reslullah (s.a.v.) de: "- Gzel ve doru yazmsn. Allahm, onu muvaffak kl."[503] buyurdu. Hz.mer, buunun zerine ben demitir ki: "- Yazdn Reslullah (s.a.v.)'in houna gitti, dedim. Bu olay, bana tesir etti, nihayet onu beyt'l-ml'in bana getirdim."[504] Ibn Ishak, Muhammed b. Ca'fer b. ez-Zbeyr'den o da Abdullah b. ez-Zbeyr'den yle rivayet etmitir: "Hz.Peygamber (s.a.v.) Abdullah b. Erkam b. Abdiyegs'dan yazlarm yazmasn istedi. Abdullah, Peygamber efendimiz adna hkmdarlara cevaplar yazyordu. Bu hususta peygamber efendimizin yle gvenini kazanmt ki sadece Peygamber efendimiz baz hkmdarlara yazlmasn emreder, Abdullah yazar ve mhrlerdi. Hz.Peygamber (s.a.v.) ona gvendii iin okumazd. Zeyd b. Sabit'ten de yazmasn istemitir. O da Reslullah'a gelen vahyi yazyordu. Abdullah b. Erkam ile Zeyd b. Sabit bulunmayp da bir kimseye yaz yazlmasna ihtiya duyduu zaman, orada bulunanlardan birine yazmasn emrederdi. Bunlar mer, Ali, Hlid b. Sad, Mugre ve Muviye gibi kimselerdi."[505] et-Taber hangi ktiblerin hangi tr yazlar yazdklarn yle belirtmitir: "Abdullah b. el-Erkam b. Abdiyegs ve el-Al' b. Ukbe Reslullah'm eitli ihtiyalarm yazarlard. Abdullah b. el-Erkam oukez Hz.Peygamber (s.a.v.) adna hkmdarlara yazard."[506] Cehiyr ise yle der: "Abdullah b. el-Erkam b. Abdiyegs ve el-Al' b. Ukbe Kabileleri

ierisinde otlaklarnda ve Ensarn evlerinde kadn ve erkekler arasnda yaz yazarlard."[507] el-Mes'd de: "Abdullah b. el-Erkam ez-Zhr ve el-Al' b. Ukbe insanlar arasndaki borlanma, dier akit ve muameleleri yazyorlard."[508] demitir. 38- ABDULLAH B. EBU BEKR ES-SIDDlK (R.A.) ilk mslmanlardandr. Mekke'nin fethi, Huneyn ve Tif gazvelerinde bulunmutur. Reslullah (s.a.v.) ile beraber Tif gazvesinde bulunmu, Eb Mihcen es-Sekaf'nin att bir ok ile yara alm, bu yara iyilemi ise de daha sonra ktye giderek babas Eb^Bekir'in hilafeti zamannda hicretin on birinci senesinde evval aynda vefat etmitir. Namazm Eb Bekir kldrm, kabrine de kardei Abdurrah-man b. Eb Bekir ile Hz.mer ve Talha inmitir.[509] Abdullah b. Eb Bekir'i Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katipleri ierisinde zikreden birini bulamadm. Fakat Hamdullah'm "el-Vesiku's-siysiyye" isimli kitabna baktmz zaman 94 nolu vesikay onun yazd grlmektedir. nk Eb Yusuf bu vesikay zikrettikten sonra: "Bu yazy onlar iin Abdullah b. Eb Bekir yazd." demektedir.[510] 39- ABDULLAH B. HATAL (VEYA ABDLUZZA B.HATAL) (R.A.)

Baz rivayetlerde Abdullah b. Hatal'm da Reslullah'n katipliini yapt zikredilmektedir. bn Seyyidnns demitir ki: Bize en-Nezzl b. Sebre tarikiyle Hz.Ali'nin yle dedii rivayet edildi: "bn Hatal Hz.Peygamber (s.a.v.)'in huzurunda yazard, "gafurun rahm" indii zaman "Rahmn gafur" yazd, "semun alm" indii zaman da "Almn semi" yazd....Ibn Hatal: "Ben dilediimi yazyordum." dedi, sonra irtidat ederek Mekke'ye gitti. Bunun zerine Reslullah (s.a.y.): "bn Htal' kim ldrrse cennettedir." buyurdu. Mekke'nin fethi gn Ka'be'nin rtsne tutunmu iken ldrld. Ibn Seyyidnns bu olay anlattktan sonra: "Bu bir vehimdir. Bu olayn Ibn Eb erh ile ilgili olduu bilinmektedir."[511] der.
el-Ensr ise bu anlatlana baka ey de ilave ederek yle der: "Abdullah b. Hatal Hz.Peygamber (s.a.v.)'in nnde gelen vahyi yazard, "gafurun rahm" indii zaman "rahmn gafur" yazd, "semun alm" indii zaman "aimmn sem'" yazd. Bir gn Hz.Peygamber_(s.a.v.) kendisine: "Sana yazdrdklarm bana gster." buyurdu. O da gsterince Hz.Peygambe (s.a.v.): Byle yazdrdm, "rahmn gafur" ve "gafurun rahm" birdir, "semun alm" ve "almn sem' " birdir, dedi. Ibn Hatal da: "Ben Muhanimed'e kendi istediim ekilde yazyorum." dedi. Sonra irtidat ederek Mekke'ye gitti.[512] el-Irk de: "O, Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerinden idi, sonra saptt." demitir.[513] yle anlalyor ki onun Reslullah (s.a.v.)'in katiplerinden biri olduunu isbat edecek sahih bir sened yoktur. Ibn Abdilber, Mekkenin fethinde grld yerde ldrlmesinin (kammn heder edilmesi) sebebim aklayarak demitir ki: "Ibn Hatal'a gelince o, mslman oldu, Hz.Peygamber (s.a.v.) zekat toplamak iin onu grevlendirdi. Yanna da Mslmanlardan birini katp gnderdi. Ibn Hatal yolda buna saldrarak ldrd, sonra irtidat ederek Mekke mriklerinin yanna tti.[514] Bunlar ierisinde tercih edebileceimiz Ibn shk'm zikrettiidir. O yle der: "Abdullah b. Hatal, Teym b. Glib oullarndan biri idi. Onun ldrlmesinin emredilmesinin sebebi udur: O, mslmand. Reslullah (s.a.v.) onu zekat toplamak iin gnderdi. Onunla beraber Ensardan iki kimse de gnderdi. Kendisine hizmet eden bir de klesi vard. O da mslmand. Abdullah bir yerde konaklad. Klesine kendisi iin bir ko kesmesini ve yemek yapmasn emretti. Yorulduu iin dierleri gibi o da uyuyup kalmt. Abdullah uyand zaman yemeinin yaplmadn grnce klesine saldrp ldrd. Sonra dinden dnp mrik oldu."[515] Abdullah'n iki tane cariyesi vard, Reslullah (s.a.v.)'i hicvederek ark sylerlerdi. Hz.Peygamber (s.a.v.). onunla beraber cariyelerinin de ldrlmesini emretmitir.[516] Biz bu anlatlanlardan sonra Onun Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katibi olduuna inanmyoruz. O, zekat toplama memuru idi. eytana uyarak, hi bir suu olmayan mslman hizmetisini sadece yeniini uyuyarak yapamad iin ldrmt. Kendisine ceza verilmesinden korktuu iin irtidat ederek Mekke'ye kamtr. Sonra bu sapklnda daha da ileri giderek cariyelerini Hz.Peygamber (s.a.v.)'i hicvettirmi, ite bu yzden kan heder edilmi yani grld yerde ldrlmesi emredilmitir.

40- ABDULLAH B. RAVAHA (R.A.) Abdullah b. Ravha b. Salebe b. Imru'1-Kays Ensar'm Haz-rec kulundandr, iyi bi air idi.[517] Chiliyye dneminde okuma yazma biliyordu.[518] Ensardan ilk mslman olanlardand. Ensardan yetmi kii ile beraber kinci Akabe Bey'atmda bulunmutu. Ensar'm on iki nakb (kabile reisi, temsilcisi) nden biri idi.[519] Bedir gazvesine itirak etti. Mslmanlar zafer kazannca Reslullah (s.a.v.) onu, liye halkna mslmanlarm zaferini mjdelemesi iin gnderdi.[520] Reslullah (s.a.v.) kinci Bedir'e (Bedr-i mev'd) giderken onu yerine vekil olarak brakt.[521] Uhud, Hendek, Hudeybiye ve Hayber gazveleriyle Kaza umresinde bulundu.[522] Sabit, Enes b. Mlik'ten yle dediini rivayet etmitir: " Reslullah (s.a.v.) Kaza umresinde Mekke'ye girdi. Abdullah b. Revaha onun nnde yle sylyordu: Kfirlerin yolunu serbest brakn Biz onlara yle bir darbe vurduk ki Kellelerini uurdu ve Dostu dosta unutturdu. Hz.Omer: "- Ey bn Ravaha, Allah'n hareminde ve Reslullah (s.a.v.)'in huzurunda bu iri mi sylyorsun?" dedi. Bunun zerine Reslullah (s.a.v.): "- Ey mer, onu brak. Kudret ve iradesiyle yaadm Allah'a yemin ederim ki onun mriklere kar bu sz ok yarasndan daha tesirlidir." buyurdu.[523] Abdullah b. Ravha'nn, hanmyle aralarnda ilgin bir olay olmutur: Abdullah bir gece cariyesinin yanna gidip ona yaklam, snra hanmnn yanma dnmtr. Hanm bunu anlam ve Abdullah' knam, Abdullah bunu inkar edince, hanm: "yle ise Kur'an oku, nk cnb Kur'an okuyamaz." demitir. Hanm Kur'an' bilmiyor ve okuyamyordu. Abdullah u beyitleri sylemitir: ehadet ederim ki Allah'n vadi haktr. Ate de kafirlerin barnacaklar yerdir. Suyun zerinde bulunan Ar da haktr. Arn zerinde de alemlerin Rabbi vardr. O Ar gl kuvvetli melekler tarlar. Bunun zerine hanm: "Allah doru syledi, gzlerim yalancdr." demitir.[524] Abdullah'n, Reslullah (s.a.v.)'i medheden ok kasideleri vardr. bn Hacer'in dediine gre, onun Reslullah (s.a.v.)'i medheden en gzel kasidelerinden biri udur: "Onun peygamberlii hakknda ak mucizeleri olmasayd, grn bile onun peygamber olduunu sana haber verirdi."[525] Reslullah (s.a.v.) onu Mute'de ehid oluncaya kadar Hay-ber'e kacak hurmalar tahmin etmek iin gndermitir. Reslullah (s.a.v.) Mte'ye asker birlik gnderdii zaman komutan olarak Zeyd b. Hris'i tayin etmi ve: "Zeyd ehid olursa ordunun bana Ca'fer b. Eb Tlib gesin, o da ehid olursa Abdullah b. Revha gesin. Abdullah da ehid olursa o zaman mslmanlar ilerinden birini zerlerine komutan sesinler." buyurmutur. Mslmanlar Maan'a geldikleri zaman Herakliys'n yz bini Rum ve yz bini Araplardan olmak zere iki yz bin kiilik bir kuvvetle Meb denilen yere geldiklerim rendiler ve Maan'da iki gn kaldlar. Dmanlarnn saysnn okluunu Reslulah (s.a.v.)'e bildirererk ondan yeni bir emir beklemek istediler. Mslmanlarn says sadece bin kii idi. Durum bu merkezde iken Abdullah b. Ravha gzel bir konuma yaparak mslmanlara cesaret vermi, bunun zerine Mslmanlar dman zerine yryerek Rumlarla Belk' kylerinden birinde karlamlar, sonra Mte'ye hareket etmilerdir. Sava balaynca Zeyd b. Harise ehid dm, sanca Ca'fer b. Eb Tlib alm, o da ehid dnce Abdullah b. Ravha alm, o da ehid dmtr. - Allah hepsinden raz olsun.- Bu olay meretin sekizinci senesinde Cumde'l-l aynda olmutur.[526] Abdullah b. Ravha, Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerinden-dir. Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katipleri ierisinde onun ismini bn Sa'd [527], mer b. ebbe [528], bn Abdlber [529], bn Hacer [530], Ayn [531], el-Irk [532], Ibn Seyyidnns[533], el-Ensr[534] ve dierleri zikretmilerdir.

41- ABDULLAH B. ZEYD (R.A.) Abdullah b. Zeyd b. Abdrabbih Ensarn Hazrec koluna mensuptur.[535] Ibn'1-Esr demitir ki: "Abdullah, Reslullah (s.a.v.) ile beraber Akabe be/atnda, Bedir ve dier btn gazvelerde bulundu.[536] Ryasnda kendisine ezann szleri bildirilen sahb budur. Ryasn sabahleyin Hz.Peygamber'e anlatm, Hz.Peygamber de: "bu sadk bir ryadr." buyurmu ve Bilal'e, ezan Abdullah'n ryasnda grd gibi okumasn emretmitir.[537] Abdullah Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerindendir. Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katipleri ierisinde onun ismini el-Vkd[538], Ibn Seyyidnns[539], IbnKesr[540], el-Irk[541] ve elEnsr[542] zikretmilerdir. Ibn Sa'd, Reslullah (s.a.v.)'in emriyle Abdullah b. Zeyd'in, Lahm kabilesinin Hads boyuna yazm olduu mektubun metnini bize kadar muhafaza etmitir. Mektup yledir:[543] "Reslullah (s.a.v.) yazd: Lahm kabilesinin Hads boyundan mslman olan, namaz klan, zekat veren, Allah'n ve Resl'nn hakkn veren ve mriklerden ayrlan kimse Allah'n zimmetiyle ve Muhammed'in zim-metiyle emindir. Kim dininden dnerse Allah'n zimmeti ve Resl'nn zimmeti ondan uzaktr. Kimin islm'a girdiine bir mslman ehadette bulunursa o, Muhammed'in zimmetiyle emindir, ve o, mslmanlardandr. Abdullah b. Zeyd yazd." 42- ABDULLAH B. SA'D B. EBU ERH (R.A.) Abdullah b. Sa'd b. Eb erh b. el-Hris el-Kura el-Amir (r.a.), Osman b. Affan'n st kardei olup Kurey'in akll ve kerem sahiplerinden biridir.[544] Ne zaman mslman olduu ihtilafldr, tbn Sa'd, ilk msl-mallardan olduunu sylemi [545], bn Abdlber ise onun Mekke'nin fethinden nce mslman olup hicret ettiini sylemitir.[546] bn'1-Esr de bunun gibi Mekke'nin fethinden nce mslman olduunu ve Medine'ye Reslullah'm yanna hicret ettiini sylemitir.[547] Abdullah b. Eb erh daha sonra irtidat edip Mekke mriklerinin yanna gitmi, Reslullah (s.a.v.) de kann mubah saym, grld yerde ldrlmesini sylemitir. Mekke'nin fethinde st kardei Hz.Osman'n yanna gelerek yardmn istemitir. Hz.Osman'm efaatiyle Reslullah (s.a.v.)7 kann balam, bey'atn alarak mslmanlm kabul etmitir. Bundan sonra Abdullah b. Eb erh gerekten, sammi bir mslman olmutur.[548] Hz.mer zamannda hicretin yirminci senesinde Amr b. As tarafndan Msr' fethinde Abdullah b. Eb erh de ordunun sa kanadna komuta etmekte idi. Daha sonra Msr'n es-Sad blgesine (yukar Msr) vali olarak atanmtr.[549] Msr'n genel valisi de Amr b. el-As idi. Hilafet Hz.Osman'a intikal edince hicretin 25. senesinde Amr b. el-As' valilikten azlederek yerine Abdullah b. Eb Serh'i atam [550] ve Afrikay fethetmek iin grevlendirmitir. Hicr 27 de Abdullah b. Eb erh Afrika'y fethetmi, bu byk fetihten mcahidler ok ganimet almlardr. Oyleki her bir svarinin hissesine bin mskal altn dmtr.[551] Abdullah b. Eb Serh'in askerleri ierisinde Abdilede[552] Abdullah b. ez-Zbeyr, Abdullah b. mer ve Abdullah b. Amr de vard.[553] Abdullah, hicretin 31. senesinde Nbe topraklarnda Sudanllarla savat.[554] 34. senesinde de Rumlara kar Zt's-Savr denilen deniz savanda byk baarlar elde etti.[555] Hicretin 35. senesinde Msr'da yerine es-Sib b. Hiam b. Umeyr'i brakarak Medine'ye hareket etmi, yolda Hz.Osman'm ehadeti kendisine ulanca Msr'a geri dnmtr. Bu mddet ierisinde Muhammed b. Eb Huzeyfe es-Sib'i makamndan indirmi, geri Msr'a gelen Abdullah b. Eb Serh'in de ehre girmesine mani olmutur. Bunun zerine Abdullah b. Eb erh bu fitnelerden uzaklaarak Askaln veya Remle'ye gitmi ve Allah'a: "Allahm, sabah namazn son amelim kl." diye dua etmi, abdest alp namazn klm, sa tarafna selam vermi, sol tarafna selam verirken Allah ruhunu kabzetmitir.[556] En sahih olan gre gre vefat hicr 36 da olmutur.[557] Abdullah b. Eb erh Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerinden-dir. rtidat etmeden nce vahyi yazyordu. Btn kaynaklar onun Hz.Peygamber'in katiblerinden biri olduunda ittifak halindedir.[558] Bir phenin reddi

Abdullah b. Eb erh Kur'n' deitiriyor muydu? Ve Hz.Muhammed (s.a.v.)'i istedii tarafa eviriyor muydu? el-Vkd: Abdullah b. Sa'd b. Eb erh Reslullah (s.a.v.)'e gelen vahyi yazyordu. Bazen Reslullah (s.a.v.) ona "semun alm" yazdryor, o, "almn hakm" yazyor, Reslullah'a okuyor, o da Allah byle indirdi diyor ve onun yazdklarn tasvib ediyordu. Abdullah fitneye dt ve: "Muhammed ne dediini bilmiyor, ben ona dilediimi yazyorum. Muhammed'e vahyedildii gibi, bu yazdklarm bana vahyedilmitir." dedi. Sonra irtidat edip kaarak Mekke'ye gitti. Reslullah (s.a.v.) de Mekke'nin fethi gn onun grld yerde ldrlmesini emretti."[559] demitir el-Ensr de Ibn'l-Kelb'den yle dediini nakletmitir: "Mekke'nin fethinden nce mslman oldu, Medine'ye hicret etti. Vahyi yazyordu. - bn'l-Kelb'den bakas da yle dedi: "Kurey'ten Reslullah'a gelen vahyi ilk yazan odur." Sonra irtidat ederek Mekke'ye gitti ve: "Ben Muhammed'i dilediim yere eviriyorum, O, "azzn hakm" yazdryor, ben de: "Yoksa almn hakm mi?" diyorum. Cevaben: "Hepsi de dorudur." diyor."[560] bn Seyyidnns da yle demitir: "Bize en-Nezzl b. Sebre tarikiyle Hz.Ali'nin yle dedii rivayet edildi: "bn Hatal Hz.Peygamber (s.a.v.)Jin huzurunda yazard, "gafurun rahim" indii zaman "rahmn gafur" yazd, "semun alm" indii zaman da "almn sem" yazd....bn Hatal: "Ben dilediimi yazyordum." dedi, sonra irtidat ederek Mekke'ye gitti. bn Seyyidnns bu olay anlattktan sonra: "Bu bir vehimdir. en-Nezzl b. Sebre sahbdir. Hz.Ali'den rivayetleri kitaplarda tahri edilmitir. Bunun, onun dnunda birine hamledilmesi gerekir. Bu olayn Ibn Eb erh ile ilgili olduu bilinmektedir."[561] der. "nsn'l-uyn" isimli eserde ise: "Hz.Peygamber (s.a.v.) Abdullah b. Eb Serh'in ldrlmesini emretti. nk o, Mekke'nin fethinden nce mslman olmutu. Reslullah (s.a.v.)'e gelen vahyi yazyordu. Reslullah (s.a.v.) ona "seman almen" yazdrd zaman o, "almen hakmen" yazd. Ona "almen hakmen" yazdrd zaman "afran rahmen" yazd. O bu gibi cinayetleri yapyordu. Nihayet o: "Muhammed ne sylediini bilmiyor." dedi. Cinayeti ortaya knca da: "Medine'de kalamad, irtidat ederek Mekke'ye kat." Kimisi de yle dedi: "Andolsun ki, insan szme amurdan yarattk. Sonra onu iyi yere yerletirdik. Sonra nutfeyi kan phtsna evirdik, Kan phtsn bir inemlik et yaptk, bir inemlik etten kemikler yarattk, kemiklere de et giydikdik. Sonra onu baka bir yaratk yaptk." (M'minun: 23/12-14). ayetini yaznca insann yaratlna hayret etti ve Raslullah (s.a.v.) kendisine yazdrmadan nce "Fetebrekal-lah ehsen'l-halikin- yaratklarn en gzeli olan Allah ne uludur." (M'minun: 23/61, ayetin devam) dedi. Reslullah (s.a.v.): "Onu yaz, yle indirildi." buyurdu. Bunun zerine Abdullah: "Muhammed kendisine vahyedilen bir peygamber ise, ben de peygamberim, bana da vahyediliyor." dedi, irtidat ederek Mekke'ye gitti ve Kurey'e: "Ben Muhammed'i dilediim gibi ynlendiriyorum." dedi.[562] Ibn Abdlber de "el-stb" isimli eserinde tbn Eb Serh'in Kur'n'm yazlmasyle ilgili bu ciddiyetsizliini nakletmitir.[563] te yandan Fransz msterik R. Blachere ortaya, Vahiy katiplerine ne kadar gvenebileceiz' diye tehlikeli bir soru atmaktadr. O yle diyor: "Biz vahiy katiplerinin bazlarna mutlak olarak gvenebiliriz, Abdullah b. Eb erh gibi irtidat edip Hz.Peygamber'in, "azizen hakmen" yazmasn istededii zaman "gafran rahmen" yazdm syleyen kimselere ne diyeceiz?"[564] Onun talebesi en-Necb de unu ilave ediyor: "Peygamber katibe yazdrd zaman, onun yapt deiiklikleri bilmiyordu." Bana yle geliyor ki bu anlatlanlar sahih deildir, ona nisbet edilmesi uydurmadr, islam dininden irtidat etmesine gelince bu, sabittir, ek ve pheden uzaktr. phesiz ki kii.irtidat ettikten sonra irtidat ettii mddete sorumlu deildir. yle ise Hz.Pey-gamber (s.a.v.)'i istedii ekilde ynlendirdiini iddia etmesine engel bir ey yoktur. Fakat bizim iin, ona, irtidat ettikten sonra, ilesin ilemesin, her kt eyi yklememiz caiz midir? Benim bunu inkar etmemin iki sebebi vardr: Birincisi Hz.Peygamber (s.a.v.)'in yazdrdrdklarnm deitirilerek yazlmas meselesi birden fazla ahsa isnad edilmitir. Abdullah b. Hatal, irtidat edip ldkten sonra kabrinin kendisini kabul etmeyerek dar att Ensr ve Abdullah b. Sa'd b. Eb erh bunlardandr. Aslnda Hz.Peygamber (s.a.v.) vahyi yazdrdktan sonra katibin, yazdklarn kendisine okumasn istiyordu. ayet bir hata varsa nih kesin eklini almadan nce dzeltiyordu. Buna gre hile yaplmaya allmasnn Hz.Peygamber'e gizli kalmas makul deildir. Dier taraftan ktibin

kendiliinden yapm olduu tayir ve tahrif hakknda Hz.Peygamber (s.a.v.)'in "byle indirildi" demesi mmkn deildir. Kur'n Allah katandandr. Peygamber'in bunda en kk bir dahli yoktur. Kur'an, ne Hz.Peygamber tarafndan meydana getirilen bir kitaptr, ne de, onun fikirlerinin rndr. el-Vkd'nin veya bakasnn bu konudaki: "Abdullah b. Eb erh, Reslullah (s.a.v.)'in yazdrdnn hilafna yazyor, sonra ona okuyor, o da: "Allah byle indirdi" diyerek onu tasvib ediyor." eklindeki szlerini nasl kabul edebiliriz. Reslullah (s.a.v.) kendi yazdrdnn ve kendisine inenin hilanna yazlan bir eyi nasl kabul edebilir? Sonra bunu nasl Allah'a nisbet eder? Hz.Peygamber (s.a.v.)'i bundan tenzih ederiz. Bu, byk bir bhtandr. Bir ey daha vardr: Farzedelim ki yle oldu. Fakat biz biliyoruz ki Hz.Peygamber (s.a.v.): "Mmin bir delikten iki defa sokulmaz." buyurmutur. Gnlk hayatmzda bir katibimizin bizimle byle oynadn tesbit etsek, hemen onu grevden uzaklatrr yerine baka bir katip getiririz. Ve bu ikinci katibi getirirken ncekinden daha ok hassasiyet gsteririz. Birincisinin yapm olduu aldatma ve tezvire mahal brakmayz. Byle bir katip Peygamber (s.a.v.)'i nasl defalarca aldatr, ve o buna gz yumar? Peygamber efendimiz byle bir eyden uzaktr, byle bir ey yapm olmasndan onu tenzih ederiz. Kur'n'm yazlmasyla ilgili anlatlan bu haberin doruluunu kabul etmemiz mmkn deildir. zellikle bu rivayetlerin senedi yoktur, isnaddan yoksundur. Bunlar gerekte Abdullah b. Eb Serh'in dman olan birtakm kimseler uydurmu daha sonra gelenler de onlardan rivayet etmilerdir. Gvenilir eski kaynaklar, Abdullah b. Eb Serh'den Kur'n'm yazlmasyle ilgili bu tr gayri cidd bir ey zikretmezler. Elimizdeki kaynaklarn en eskilerinden biri bn Hiam'n, daha doru bir ifade ile ibn shak'm "es-Sra" sidir. O, sadece Abdullah b. Eb Serh'in Hz.Peygamber'in katipliini yaptn, sonra ir-tidat ettiini zikreder. bn Ishak der ki: "Hz.Peygamber (s.a.v.) onun katlim emretti. nk o, mslman oldu, Reslullah'a gelen vahyi yazd, sonra irtidat edip mrik olarak Kurey'in yamna Mekke'ye dnd."[565] ibn Sa'd: "ilk mslmanlardand. Reslullah (s.a.v.)'in vahiy katipliini yapt, sonra fitneye dt, irtidat ederek Medine'den kt, Mekke'ye gitti."[566] demitir. Halife b. Hayyat:"Abdullah b. Sa'd b. Eb erh Hz.Peygamber'in katipliini yapt, sonra irtidat ederek Mekke'ye gitti."[567] demitir. et-Taber ise: "Reslullah (s.a.v.) onun ldrlmesini emretti. nk o msiman oldu, sonra mrik olarak irtidat etti."[568] demitir. Grld gibi gvenilir eski kayrtudar onun Kur'n' tahrife alt konusunda hi bir ey zikretmiyor. Galib olan zanna gre bu hikayenin asl Hz.Osman ve taraftarlarna dman olan i ibn Kelb'ye dayanmaktadr. Bu rivayetin dayanaklarndan biri olan el-Vakd zayftr, hatta hadis uydurmakla itham edilmitir. Ondan sonra gelenler de bunu tetkik etmeden ondan rivayet etmilerdir. zellikle Abdullah'n irtidat etmi olmasndan dolay insanlar hakkndaki bu rivayetleri tetkik etmeyi zarur grmemilerdir. Durum byle olunca bu kssann asl Hz.Osman'a dmanl bilinen birtakm kimselere raci olur. yle ise bunlarn szlerim son derece ihtiyatla almamz gerekir. Btn bu anlatlanlardan sonra Abdullah b. Eb Serh'in Kur'n- Kerm'i tahrif ettii hususunda sonra da Hz.Peygamber (s.a.v.)'in: "Allah byle indirdi." iddiasyle ilgili yeterli delil bulamyorum. Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerine nisbet edilen "falan ve falan katibler Kur'n- Kerm'i tahrif ediyorlard, o zaman Hz.Peygamber bazen bunun farknda deildi, bazen de muvafakat ediyordu" gibi szler tamamen uydurmadr, asl esas yoktur, vakaya muhaliftir. Din bunu kabul etmez, ilm aratrma ve tetkikler de bunu reddeder. 43- ABDULLAH B. ABDULLAH B. BEY B. SELL (R.A.) ismi Hubb idi. Hz.Peygamber (s.a.v.) ona Abdullah ismini verdi.[569] Bedir, Uhud ve Reslullah (s.a.v.) le beraber dier btn gazvelerde bulundu.[570] Babas mnanklarn reisi olup Tebk gazvesinde: "Medine'ye dndmzde elbette aziz olan zell olan oradan karacaktr." (Mnfikn sresi: /8) demiti. Bunun zerine imdi kendisinden bahsettiimiz olu Abdullah, Hz.Peygamber (s.a.v.)'e: "- Y Reslellah! Asl zelil olan odur, sen ise azizsin." demi ve Reslullah'tan babasn ldmek iin izin istemiti. Reslullah (s.a.v.) de:

"- Hayr yle yapna, insanlar, Muhammed ashabn ldrt-yor, derler. Fakat sen babana iyilik yap ve onunla iyi gein."[571] buyurmutu. Hz.mer'in olu Abdullah demitir ki: "Abdullah b. bey b. Sell lnce, olu Abdullah, Hz.Peygamber (s.a.v.)'e geldi ve: "Y Reslellah, gmleini ver, babam onunla kefenleyeyim."[572] dedi. Abdullah Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerindendir. Onu Reslulah'm katipleri ierisinde Ya'kb, mer b. ebbe,[573] ibn Abdlber[574], es-Sheyl[575], el-Irk[576], ibn Hacer[577], ibn Seyyidnns[578], el-Ensr[579], el-Amir[580] ve dierleri zikretmilerdir. Abdullah, Hz.Eb Bekir'in hilafeti dneminde hicretin on ikinci senesinde Yemame'de dinden dnenlerle savarken ehid olmutur.[581] 44- ABDULLAH B. AMR B. EL-AS (R.A.) el-mam el-ced el-bid Shib-i Reslillah[582] gibi lakaplarla tannr. Babasndan nce mslman oldu. Yedi sene sonra Medine'ye hicret etti. Baz gazvelere itirak etti.[583] Yazs gzeldi. Hz.Peygamber (s.a.v.)'den iittii her eyi yazyordu. O kendisinden bahsederken yle demitir: "Ezberlemek isteiyle Hz.Peygamber (s.a.v.)'den iittiim her eyi yazyordum. Sahbler beni nehyederek: "Sen Reslullah (s.a.v.)'den iittiin her eyi yazyorsun. O ise bir beerdir, gazabl annda da raz olduu anda da konuuyor." dediler. Bunun zerine ben de yazmay braktm ve bunu Reslullah (s.a.v.)'e zikrettim. Reslullah (s.a.v.): "Yaz, kudret ve iradesiyle yaadm Allah'a yemin ederim ki benden haktan baka bir ey sadr olmaz." buyurdu.[584] Abdullah da Reslullah (s.a.v.)'in hadislerini yazd ve bunu "es-Sahfet's-sdka" ismini verdi.[585] Abdullah Srynce'yi biliyordu. erk b. Halfe: "Abdullah b. Amr' Srynce okurken grdm."[586] demitir. el-Bklln, Abdullah' Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katipleri ierisinde zikretmitir.[587] 45- OSMAN B. AFFAN (R.A.) Osman b. AfFan b. Ebu'l-As, Kurey kabilesinin Emev kulundandr. M'minlerin emri ve hulef-i ridn'in ncsdr. Fil ylndan alt sene sonra domutur.[588] lk mslmanlardandr. Eb Bekir es-Sddk'in daveti ile slama girmitir.[589] Ei Peygamber efendimiz (s.a.v.)'in kz Rukiy-ye ile Habeistan'a ilk hicret edendir.[590] Rukiyye Bedir muharabe-sinde lmtr. Bu yzden Hz.Osman da hasta olan eine bakt iin Bedir savama itirak edememitir. Peygamber efendimiz Bedir ganimetlerinden Osman'n payn ayrm ve cihad ecrini de alacan bildirmitir.[591] Sonra Hz.Peygamber (s.a.v.) Hz.Osman' dier kz mm Glsm (r.a.) ile evlendirmitir. Bu sebeple Hz.Osman'a iki nur sahibi anlamnda "Z'nnreyn" denir. Hz.Osman aere-i mbeereden (hayatlarnda cennetle mjdelenen on kiiden) biridir. Reslullah (s.a.v.) onun ileride ehid olacan bildirmitir. Gerekten islam dmanlar tarafndan planlanan adi bir komploya kurban gitmitir. Hz.Osman Reslullah (s.a.v.)'in katiplerindendir. Onu Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katipleri ierisinde el-Ya'kb [592], mer b. ebbe[593], el-Vkd[594], et-Taber[595], Ibn Miskeveyh[596], Cehiyr[597], bn Kesr[598], bn'1-Esr[599], el-Mizz[600], bn Seyyidnns[601], el-Irk[602], el-Ensr[603] ve daha bakalar zikretmilerdir. bn Kesr yle demitir: "el-Vkd kendi senediyle rivayet etmitir ki Nehel b. Malik el-Vil Reslullah (s.a.v.)'in yanna geldii zaman Reslullah Osman b. Affan'a emretmi o da onun iin islam dininin esaslarm bildiren bir yaz yazmtr.[604] Hz.Osman'a Hicrat'in onikinci senesinde .Zilhicce aynn son Pazartesi gn bey'at edilmitir. Hicretin otuz beinci senesi Zilhicce aynn onsekizinci Cuma gn ehid edilmitir.[605] (Allah kendisinden raz olsun.) 46- UKBE (R.A.) Muhammed b. Sa'd "et-Tabakt'1-kbr" isimli eserinde: "Dediler ki Reslullah (s.a.v.) Avsece b. Harmele el-Chen iin yle yazdrd: Rahman ve rahm olan Allah'n adyla.

Bu, Reslullah (s.a.v.)'in muret sahiplerinden Avsece b. Harmele el-Chen'ye verdii eydir. Ona Belkese ile Masna'a arasnda, ve el-Cefelt'tan, Cebel'l-Kble'yekadar olan yeri verdi. Orada ona kar kimse hak iddia edemez. Kim ona kar hak iddia ederse onun hakk yoktur. Onun hakk haktr. Ukbe yazd ve ahid oldu.[606] Ibn Sa'd byle demitir. el-Ensr: "Ibn Sa'd Ukbe'nin nesebini zikretmedi." demitir.[607] Muhammed Hamdullah ise katibin ismini el-Al' b. Ukbe olarak zikretmitir.[608] Fakat Ibn Sa'd'm rivayeti grld gibi bn Ukbe deil, Ukbe'dir. el-Ensr'nin dnda Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerini zikredenlerden hi birinin Resulullah'm katipleri ierisinde bu ismi zikrettiklerini bulamadm. Dier taraftan bu isimle amlan bir ok kimse vardr. Tercihen bu, Ukbe b. Amir b. Abs el-Chen'dir. Eb Sad b.Ynus onun hakknda: "Kur'n' iyi okuyorrdu, feriz ve fikh biliyordu, lisan fash idi, ir ve katip idi. Kur'n' cemedenlerden biri id. Msrda onun mushafin grdm. Tertibi Hz. Osman'n mushafinm tertibinden farkl idi. Sonunda "Ukbe b. Arnir kendi eliyle yazd" ifadesi vardr." demitir.[609] 47- EL-AL' B. EL-HADRAMt (R.A.) ismi el-Al' b. Abdullah b. Abbad olup Hadramt'ludur. Uneyye oullarnn anlamals olup muhacirlerin ileri gelenlerinden idi. Kardei Amr b. el-Hadram mslmanlar tarafndan ldrlen ilk mriktir. Ganimet olarak alnan ilk mal da onunki olmutur.[610] Bedir Gazvesi onun sebebiyle olmutur.[611] Hz.Peygamber (s.a.v.) onu Bahreyn'e vali olarak grevlendirmitir. Hz.Eb Bekir ve Hz.Omer zamannda da bu grevine devam etmitir. Hz.Eb Bekir onu Bahreyn cihetindeki mrtedlerlerle savamak iin gnderdi. Al' mrtedlerin zerine hareket etti. Kendisi ile onlarn arasnda er-Rakrak denizi vard. Denizi yaya olarak gitti. Gemilerin gittii yeri de yaya olarak geti. Allah onu muzaffer kld, dmanlarn malup etti.[612] el-Ensr: "Kfr diyarnda ilk mescid ina eden, kafirlere ilk cizveyi koyan ve hilafet mhrn ilk kazyan odur,"[613] demitir. el-Al' b. el-Hadram Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerinden-dir. Onun ismini Reslullah (s.a.v.)'in katipleri ierisinde mer b. ebbe[614], Ibn Miskeveyh[615], el-Mes'd[616], bn'1-Esr[617], Ibn Kesr[618], Ibn Seyyidnns[619] el-Ensr[620] ve dierleri zikretmilerdir. Muhammed Hamdullah'm "el-Vesiku's-siysiyye" isimli kitabna mracaat ettiimizde 165, 166 ve 196 nolu vesikalarn onun tarafndan yazlm olduunu grrz. el-Al', hicretin on drdnc ylnda Basra'ya giderken yolda vefat etmitir. 48- EL-AL' B. UKBE (R.A.) Ibn Hacer demitir ki; "Cafer b. Muhammed el-Mstafir (.436/1401) onu sahabelerle ilgili kitabnda zikretmi ve Amr b. Hazm zamannda yazd. Eb Ms Muhammed b. Amr elIsbahn(.581/1185) bn Menden'in (.301/914) kitabna yazm olduu zeylinde onu zikretmitir. Muhammed b. mrn el-Merzbn (.384/911) onu zikredip: "Hz.Peygamber (s.a.v.) onu ve Erkam' Ensarn evlerine gnderdi, dedi. el-Mu'tasm b. Sumdih (.484/1091) iin yazlan tarihte yle okudum: "el-Al b. Ukbe ve elErkam insanlar arasnda dolaarak borlar, ahitleri ve eitli muameleleri yazyorlard."[621] elMesd byle zikretmitir.[622] Al, Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerindendir. et-aDeri demitir ki: "Abdullah b. Erkam b. Abdiyegs ve Al b. Ukbe insanlar arasnda dolaarak ihtiyalarn yazyorlard."[623] Al'y Hz.Peygamber'in katipleri ierisinde: bn'1-Esr[624], Ibn Kesr[625], el-Irk[626], Ibn Seyyidnns[627], el-Ensr[628] ve dierleri zikretmilerdir.

Muhammed Hamidulah'm "el-Vesikus-siysiyye" isimli eserine baktmzda 154,155 ve 210. vesikalarn el-Al' tarafndan yazlm olduunu,grrz.
49- ALI B. EBU TLB (R.A.) M'minlerin emri ve hulef-i ridn'in drdncsdr. Bi'setten on sene nce domu[629], Hz.Peygamber (s.a.v.)'in kucanda yetimi ve ondan hi ayrlmamtr. Hz.Peygamber (s.a.v.) ile btn gazvelerde bulunmu ve bir ok gazvede sanca o tamtr. Tebuk gazvesine

Reslullah (s.a.v.)'in emriyle itirak etmemitir. Bundan dolay zlnce, Reslullah (s.a.v.) ona: "Sen bana, Harun'un Musa'ya olan durumu gibi olman istemezmisin. u kadar var ki benden sonra Peygamber gelmiyecektir." buyurmutur. Reslullah (s.a.v.) onu kz Ftma (r.anh) ile hicretin ikinci senesinde evlendirdi. Faziletleri ve menkbeleri oktur. Bir de buna saylamayacak kadar asl olmayan menkbeler ilave edilmitir ki o, bularndan mstanidir. Ibn Abdlber, Reslullah (s.a.v.)'in: "HzAli'ye hitaben: Senin sebebinle iki gurup kimse helak olacaktr. Biri seni ar sevenler, dieri de yalanc ve iftirac kimselerdir."[630] buyurduunu sylemitir. Bu durum gerekten vaki olmu olup zamanmza kadar grlegelmitir. Hz.Peygamber (s.a.v.): "mmetimin en iyi hkm vereni Ali b. Eb buyurmutur. Hz.mer de: "Ali en iyi hkm verenimizdir." demitir.[632] Talib'dir."[631]

Muviye (r.a.) ona kar husumetine ramen dini konulardaki problemlerini yazarak ondan sorard. ldrld haberi kendisine ulanca: "Ali b. Eb Talib'in lm ile, .nkh ve ilim gitti." demitir.[633] Hz.Osman'n ehid edilmesinden sonra hilafet ona intikal etmitir. Fakat o, gven ve skunun hakim olduu bir ortam bulamam, ok gemeden kendisiyle Muviye arasnda harpler balamtr. Hicretin 40. senesi Ramazan aynn on yedinci gecesinde sinsice ehid edilmitir. Hz.Ali, Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerindendir. Hz.Pey-gamber'in katipleri ierisinde onun ismini bn Ishak[634], mer b. ebbe ve el-Ya'kb[635], et-Taber[636], Cehiyr[637], Ibn Miskevey[638], Ibn'1-Esr[639], el-Mizz[640], Ibn Kesr[641], el-Irk[642], bn Seyyidnns[643], el-Ensr[644] ve daha bakalar zikretmilerdir. Muhammed Hamidullah'm "el-Vesiku's-siyssiyye" isimli kitabna mracat ettiimizde 11, 33, 45, 85,111, 141,163, 167, 172, 229, 230 ve 233/1 nolu vesikalarn onun tarafndan yazlm olduunu grrz. 50- MER B. EL-HATTB (R.A.) mer b. el-Hattb b. Nfeyl el-Kura el-Adev m'minlerin emiri olup hulef-i ridn'in ikincisidir. Fil ylndan on sene sonra domutur.[645] Kurey'in erafndan idi. Chiliyye dneminde sefaretle ilgili grevleri o yapyordu.[646] Chiliyye dneminde mslmanlara kar kat bir tutumu vard. Mslman olmas biraz gecikmitir, rivayet edildiine gre kendisinden nce krk erkek ve on bir kadn mslman olmutu. Onun mslman olmasyle mslmanlar g bulmulardr. Hz.mer mslman olunca mehur szn sylemi: "Artk bugnden sonra gizlice ibadet yapmyacaz." Demitir.[647] Hz.Peygamber,(s.a.v.): "Allah, hakk mer'in lisan ve kalbinde klmtr." buyurmutur. Baka bir hadis-i eriflerinde de Hz.mer'e hitaben: "Kudret ve radesiyle yaadm Allah'a yemin ederim ki (ey mer) eytan asla seninle karlamaz. Sen bir yolda giderken o muhakkak senin yolundan baka bir yola ynelip gider." Buyurmutur.[648] Kur'an defalarca ona muvafk olarak inmitir.[649] mmetin en alimlerinden biri idi. Nitekim Huzeyfe: "Btn insanlarn ilmi mer'in ilminde yok oldu." demitir. bn Mes'd da: "Arap kabilelerinin ilmi terazinin bir kefesine, mer'in ilmi de bir kefesine konsa, mer'in ilmi mutlaka ar basar."[650] demitir. Hz.mer okuma yazma biliyordu.[651] Onun eserleri ve yapt iler inallah kyamete kadar tetkik edilecek ve doru yolda olanlar iin bir kandil olacaktr. Hicretin on nc sensinde Hz.Eb Bekir'in vefatndan sonra hilafet Hz.mer'e intikal etmitir. Hz.Ali onun lm haberini iitince: "Arkanda senin kadar amelinin benzeri ile Allah'a kavumam bana sevimli olacak hi bir kimse brakmadn. Allah'a yemin ederim ki Allah'n muhakkak seni iki dostunla (Reslullah ve Eb Bekir'le) beraber bulunduracam mit etmekteyim. Bu zannm undandr: nk Reslulah (s.a.v.)'den ok defa: "Ben Eb Bekir ve mer'le geldim, ben Eb Bekir ve mer'le girdim, ben E^ Bekir ve mer'le ktm." buyurduunu iitirdim. te bundan dolay Allah'n, seni o iki dostunla beraber bulunduracan mit ediyorum."[652] demitir.

Hz.mer, Reslullah (s.a.v.)'in katiplerinden idi. Onun ismini Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katipleri ierisinde Ibn shak[653], mer b. ebbe[654], Ibn Miskeveyh[655], Ibn'1-Esr[656], elMizz[657], bn Kesr[658], el-Irk[659], Ibn Seyyidnns[660], el-Ensr[661] ve dierleri zikretmilerdir. 51-AMR B. EL-AS (R.A.)

Amr b. el-As Kurey kabilesinin Sehm kulundandr. Arabn dhierindendir. Chiliyye dnemindeki Kureyin svarilerinden ve kahramanlarmdandr. yi bir ir idi. Hicretin sekizinci senesinin balarnda Hlid b. Veld ve Osman b. Talha ile Eeslullah (s.a.v.)'in yanna gelerek mslman oldular. Hz.Peygamber (s.a.v.) onlarn gelmeleri ve mslman olmalarndan dolay sevindi[662] ve ashabna: "Mekke cierparelerini size att."[663] buyurdu.
Reslullah (s.a.v.) Zt's-Selsil Seriyyesinde onu Hz.Eb Bekir, Hz.mer ve sahabenin sekinlerinin de bulunduu birliin bana komutan tayin etti.[664] Daha sonra Uman'a vali tayin etti. Reslullah (s.a.v.) vefaat edinceye kadar bu grevine devam etti.[665] Hz.mer zamannda am'da Ecnadeyn savalarnda komutanlardan biriydi. Kmnesrin'i o fethetmi, Halep, Menbec ve Antakya halkyla sulh yapmtr. Daha sonra Hz.mer onu Filistin'e tayin etmitir. [666]Hz.mer zamannda Msr' fethetti. Hicretin yirmi drdnc senesinde Trablusgarb' fetheden de o olmutur.[667] Hilafet Hz.Osman'a intikal edince yine bir mddet Msr'da onu vali olarak brakm, daha sonra azletmitir. "Bu, Amr b. Asla Osman arasndaki ihtilafn balangc olmutur."[668] Hz.Ali ile yaplan harplerde Muviye'nin yannda yer almtr. Muviye idareyi ele alnca Amr' tekrar Msr'a vali olarak grevlendirmitir. Hicretin krk nc senesinde Msr'da vali iken vefat etmitir. Amr, Hz.Peygamber (s.a.v.)'inktiplerindendir. ResMlah'm ktipleri ierisinde onun ismini Ibn ebbe [669], el-Ya'kb[670], Ibn Abdlber [671], el-Irk [672], bn Seyyidnns [673], elmir[674], el-Ensr[675] ve dierleri 52- MUHAMMED B. MESLEME (R.A.) Muhammed b. Mesleme b. Seleme el-Ensr el-Evs el-Hris (r.a.) bi'setten yirmi iki sene nce domutur.[676] Chiliyye dneminde kendisine Muhammed ismi verilenlerdendir. Mus'ab b. Umeyr'in veya Sa'd b. Muaz'm ncl ile ilk mslmanlardan olmutur. Reslullah (s.a.v.) onun ile Eb Ubeyde'yi karde yapmtr. Tebuk Gazvesi hari Bedir ve ondan sonraki gazvelerde bulunmutur. Bedir Gazvesine ise Reslullah (s.a.v.)'in izniyle itirak etmemitir. K'b b. Eref ve bn Ebi'l-Hukayk'm ldrlmesinde bulunmutur. Reslullah (s.a.v.) baz gazvelere giderken onu vekil olarak brakmtr. Msr'n fethinde de bulunmutur.[677] Hakk sylemekten ekinmezdi. "mer,, Harise oullarnn sulana geldi. Orada Muhammed b. Mesleme'yi buldu ve: "- Ey Muhammed! Beni nasl gryorsun?" dedi. Muhammed: "- Seni sevdiim gibi ve senin iin hayr seveni seven gibi, mal biriktirme hususunda kuvvetli, o mala tenezzl etmeyen, taksiminde adaletli gryorum. ayet erilirsen yaydaki okun dorultulduu gibi seni dorulturuz." dedi. Bunun zerine Hz.mer: "Beni erildiim zaman dorultacak bir kavim ierisinde kld iin Allah'a hamdolsun." dedi.[678] Hz.mer, onu Cheyne kabilesinin zekatn toplamak iin grevlendirmiti. Hz.mer zamannda mfetti idi. Hz.mer onu valilerinin hallerim tetkik iin, bazen de mallarn taksim etmek iin gnderirdi.[679] Muhammed b. Mesleme Fitnelerden uzak kalm, Cemel ye Sffn savalarna katlmam, Rebze'de ikamet etmitir.[680] Medine'de hicretin krk nc senesinde rdnl biri tarafndan evinde ldrlmtr.[681] Muhammed b. Mesleme, Hz.Peygamber (s..v.)'in ktiplerin-dendir. Onun ismini Hz.Peygamber (s.a.v.)'in ktipleri ierisinde mer b. ebbe[682], bn Abdlberr[683], bn Kesr[684], bn Seyyidn-ns[685], el-Irk[686], Abdlkerim el-Haleb[687] ve el-Ensr[688] zikretmilerdir, tbn Sa'd, Hz.Peygamber (s.a.v.)'in Muhammed b. Mes-leme'ye Mehra b. el-Ebyad iin yazdrm olduu yaznn metnini bizim iin muhafaza etmitir.[689] 53- MUAZ B. CEBEL (R.A.)

Ensar'm Hazrec kabesindendir. Takriben hicretten on sene nce domutur. Uzun boylu ve gzeldi. Salar gzeldi. Gzleri iri, teni beyazd. Dileri parlakt. Ensardan Akabede kranlardand.[691] bulunan yetmi kiiden biri idi.[690] Seleme oullarnn putlarn

Reslullah (s.a.v.) onunla bn Mes'd arasnda kardelik tesis etti. bn Ishak ise, Reslullah (s.a.v.) onu Ca'fer b. Eb Tlib ile karde yapt, demitir.[692] Bedir ve dier btn gazvelerde bulundu.[693] Reslullah (s.a.v.) zamannda Kur'n- Kerm'i cemetti.[694] Reslullah (s.a.v.): "Kur'n' drt kimseden reniniz: bn mm Abd'den (Abdullah b. Mes'd'dan), Muaz b. Cebel, bey b. Kab ve Eb Huzeyfe'nin mevlas Slim'den."[695] buyurmutur. Peygamber efendimiz (s.a.v.): "Ashabmn helal ve haram en iyi bileni Muaz b. Cebel'dir.[696] buyurmutur. Hz.mer de: "Anneler Muaz b. Cebel gibisini dourmaktan aciz kaldlar."[697] demitir. Muaz cmertti, eli akt. Bu yzden borlanmt. Hz.Peygamber (s.a.v.) borcunu demek iin onun btn mallarn satmt. Mekke'nin fethi ylnda durumunu dzeltmesi iin onu Ye-men'e gnderdi. bn Abdlber: "Reslullah (s.a.v.) Muaz' Yemen'in Cened blgesine insanlar Kur'n' ve dinin esaslarn retmesi ve insanlar arasnda hkmetmesi iin kad olarak gnderdi. Yemen'in dier blgelerindeki zekat toplama memurlarnn topladklar zekatlar ona getirmelerini emretti. Reslullah Yemen'e be grevli gndermiti: Hlid b. Sad'i San'a'ya, Muhacir b. Eb meyye'yi Kin-de'ye Ziyad b. Lebd'i Hadramt'a, Muaz b. Cebel'i Cened'e ve Eb Ms el-E'ar'yi Zebid, Aden ve Shil'e gnderdi."[698] Muaz b. Cebel, Reslullah (s.a.v.) vefat ettikten sonra Medine'ye dnd, Hz.mer, Hz.Eb Bekir'e: "Ona elinde kendisine yetecek kadar bir mal brak, dierlerini ondan al." demiti. Hz.Eb Bekir ise: "Onu Reslullah (s.a.v.) gnderdi. Ondan hi bir ey almam, ancak o, kendiliinden verie alrm." dedi. Bunun zerine Hz.mer Muaz'm yanna gitti, Hz.Eb Bekir ile aralarnda geenleri syledi. Muaz: "Durumumu dzeltmem iin beni Reslullah (s.a.v.) gnderdi. Bir ey veremem, dedi. Sonra bir rya grd. Hemen Eb Bekir'e geldi, grd ryay olduu gibi anlatt. Eb Bekir de ondan bir ey almad, hepsim ona balad. Hz.mer, Eb Ubeyde vefat ettikten sonra Muaz' am'a vali olarak gnderdi. Hicretin on sekizinci senesinde Amvas veba salgnnda vefat etti.[699] el-Ya'kb'nin zikrettiine gre[700] Muaz, Hz.Peygamber (s.a.vjin katiplerindendir. Bunu ondan el-Ensr nakletmitir.[701] Ondan baka Muaz' vahiy katipleri ierisinde zikredeni grmedim. 54- MUAVYE B. EBU SFYAN (R.A.) Kurey kabilesinin Einev kolandandr. Bi'setten be sene nce domutur.[702] bn Abdlber demitir ki: "Muviye, babas ve kardei fetih mslmanardr (Mekke'nin fethinde mslman olmulardr.)[703] el-Vakd de onun Hudeybiye Sulhu'ndan sonra mslman olduunu, ama mslmanln gizlediini, Mekke'nin fethedildii ylda aa vurduunu, Kaza umresinde iken mslman bulunduunu rivayet etmitir.[704] Babas Eb Sfyan Hz.Peygamber (s.a.v.)'den Muviye'yi katip yapmasn istemi, Peygamber efendimiz de isteini kabul etmitir.[705] Hz.mer hilafeti dneminde Muviye'yi kardei Yezd b. Eb Sfyn lnce am'a vali tayin etmi, o, bu grevde drt senelik iken Hz.mer vefat etmi, daha sonra Hz.Osman da ehid oluncaya kadar onu bu grevde brakmtr. Daha sonra fitne zuhur etmi ve Muviye Hz.Ali ile be sene savamtr.[706] am halk hicretin otuz sekizinci veya otuz dokuzuncu senesinde ona halife olarak bey'at etmitir. Muviye am'da yirmi sene valilik, bir o kadar da halifelik yapmtr.[707] Ibn Abbas: "darede Muviye'den daha tatl birini gremedim."[708] demitir. bn mer de: "Reslullah (s.a.v.)'den sonra Muviye'den daha iyi idare eden birini grmedim." demitir. Kendisine: - Eb Bekir, mer ve Ali'den de mi?" denilince:

- Vallahi onlar Muviye'den daha hayrl idiler, Muviye de onlardan daha iyi idareci idi." diye cevap yermitir.[709] Muviye zamannda bir ok fetihler olmu, Hicretin altmnc senesinde Recep aynda vefat etmitir. Muviye Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerinden idi. Onun katipleri ierisinde Muviye'nin ismini bn shak[710], bn Sa'd, bn Hanbel, mer b. ebbe[711], Halfe b. Hayyt[712], etTaber[713], Cehiyr[714], el-Mes'd[715], IbnMiskeveyh[716], el-Ya'kb[717] ve dierleri zikretmilerdir.[718] Muhammed Hamdullah'm "el-Vesiku's-siysiyye" isimli kitabna mracaat ettiimiz zaman 89,131,164,185, 215 ve 222 nolu vesikalarn Muviye tarafindan yazlm olduunu grrz. 55-MA'NB.ADY(R.A.) Ma'n b. Adiy b. el-Ced b. el-Acln b. Dubey'a b. Hrese el-Belev, Amr b. Avf oullarnn anlamalsdr. Reslullah (s.a.v.) ile beraber Akabe'de, Bedir, Uhud, Hendek ve dier btn gazvelerde bulunmutur.[719] Reslullah (s.a.v.) onu Zeyd b. el-Hattb ile karde yapmtr. bn'1-Esr demitir kit "Mlik b. Enes, bn ihab'dan, o, Slim'den o da babasndan yle dediini rivayet etmitir: "Reslullah (s.a.v.) ld zaman insanlar aladlar ve: "Vallahi, ondan sonra fitneye dmekten korkuyoruz. Bu sebeple ondan nce lmeyi isterdik." dediler. Bunun zerine Ma'n b. Adiy: "Fakat ben vallahi ben onu hayatta iken tasdik ettiim gibi ldkten sonra da tasdik etmem iin ondan rce lmeyi istemiyorum." dedi."[720] bn Sa'd: "Ma'n b. Adiy slamdan nce Arapa yazyordu." demitir.[721] el-Bklln de onu Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katipleri ierisinde zikretmitir.[722] bn Sa'd: "Gnmzde Ma'n'n soyundan gelenler vardr."[723] demitir. Buna kar bn Esr de bn shak'tan naklen: "Ma'n'm nesli devam etmemitir."[724] demitir. Ma'n, Hz.Eb Bekir'in hilafeti zamannda Yemme savalarnda ehid olmutur.[725] 56- MUAYKIB B. EBU FTIMA ED-DEVS (R.A.)

bn ihab:" Muaykb, ad b. el-As'm meviasdr." demitir. Dierleri ise Sad b. el-As ailesinin anlamahsdr, demilerdir.
Muaykb Mekke'de ilk sralarda mslman olmu, ikinci hicret kaflesiyle Habeistan'a hicret etmi ve Medine'ye Reslullah'm yanma gelinceye kadar orada kalmtr.[726] Bey'atu'rrdvan'da ve ondan sonraki gazvelerde bulunmutur.[727] Eeslullah (s.a.v.)'in mhrne bakard.[728] Hz. Eb Bekir ve mer onu beyt'l-ml'e grevlendirmilerdi.[729] Czzam hastalna yakalanm, Hz.mer tedavisi iin ta-bibler getirtmi, yaplan tedavi neticesinde iyilemitir.[730] Hz.Osman'n hilafeti zamannda mhrne bakard.[731] Hz.Peygamber (s.a.v.)'in yz Hz.Osman'm elinden Ers kuyusuna dt, bulunamad."[732] Muaykb Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerindendir. Onun katipleri ierisinde Muaykb'm ismini mer b. ebbe[733] ve Cehiyr zikretmitir. Cehiyr: "Muaykb Reslullah (s.a.v.)'in ganimetlerim yazyordu."[734] demitir. Ayrca el-Mes'd [735], el-Irk [736], bn Seyyidnns [737], el-Ensr [738] ve dierleri de zikretmitir.

Muaykb'm vefat tarihi hakknda ihtilaf edilmitir. Kimisi Hz.Osman'n hilafeti zamannda vefat ettiini, kimisi de hicr krktan sonra kadar yaadm sylemitir.[739] (Allah kendisinden raz olsun ve raz etsin.)
57- MUGRE B. 'UBE (R.A.) Mugre b. uToe b. Eb Amir es-Sekaf Arab'n dahlerinden olup kendisine Mugret'r-re'y denirdi. Hendek muharebesinin yapld yl mslman olmu ve hicret ederek Reslullah (s.a.v.)'e gelmitir. Daha sonra Hudeybiye'de Bey'atu'r-rdvan'da bulunmutur. Tifdeki Sakf kabilesinin putlarn Eb Sfyan'a beraber ykmlardr. Yermuk Gazvesinde bir gzn

kaybetmitir. Yemme savalar ile am ve Irak'n fethinde bulunmutur.[740] Hz.Eb Bekir onu Nceyr halkna gndermitir. Ayn zamanda Sa'd onu Rstem'e eli olarak gndermi , Nu'mn b. Mukrin di mr'l-Kays'a eli olarak gndermitir. Hz.mer hilafeti zamannda Mugre'yi Basra'ya ya olarak atam, Meysan, Heddn ve eitli beldeleri fethetmitir. Ib-n'1-Esr: "Basra divannn ilk va'z eden odur." demitir. Daha sonra Hz.mer onu Basra valilii grevinden alm, Kfe'ye vaji olarak gndermitir. Hz.mer ehid edilinceye kadar bu grevde kalmtr. Hz.Osman da hilafetinin ilk yllarnda onu bu grevde brakm, fakat daha sonra azletmitir.[741] Sffn savanda hi bir tarafn yannda yer almam, daha sonra insanlar Muviye'nin etrafnda toplannca ona bey'at etmitir.[742] Muviye de onu Kfe'ye vali olarak tayin etmi, vefat edinceye kadar bu grevine devam etmitir.[743] Mugre, Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerindendir. Onun ismini Reslullah'n katipleri ierisinde Ibn shak[744], mer b. ebbe[745], bn Sa'd, Cehiyr - ki o yle demitir: "Mugre b. ube ve el-Husayn b. Nmeyr insanlar arasndaki muameleleri yazyorlard."[746] el-Ya'kb[747], elMes'd[748], Ibn Miskeveyh[749], tbn Kesr[750], el-Irk[751], Ibn Seyyidnns[752],-elEnsr[753] ve dierleri zikretmilerdir.

Hamdullah'm "el-Vesiku's-siysiyye" isimli kitabna mracaat ettiimiz zaman bir ok vesikann onun tarafndan yazlm olduunu grrz. Misal olarak 81,83,86,95,153,194,195 ve 204 nolu vesikalar zikredebiliriz.
58- MNZR B. AMR (R.A.) Mnzir b. Amr b. Huneys Ensar'n Hazrec kabilesindendir. Annesinin ismi Mnzir b. el-Cemh b. Zeyd kz Hind'dir. Mnzir, Reslullah (s.a.v.) Medine'ye hicret etmeden nce mslman olmu ve Ensardan yetmi kii ile beraber ikinci Akabe bey'atnda bulunmutur. On iki nakb (reis) den biri idi. Kavmi Side oullarnn nakbi o idi.[754] el-Vkd'nin zikrettiine gre Reslullah (s.a.v.) Mnzir ile Tuleyb b. Umeyr'i karde yapmtr. [755] Ibn shak'm zikrettiine gre ise Mnzir ile Eb Zer el-Gfrf yi karde yapmtr.[756] Mnzir Bedir ve Uhud Gazvelerinde bulunmutur.[757] Reslullah (s.a.v.) onu Bi'ru Mene ashab zerine emir olarak gndermiti. Bi'ri mene'de hicretin otuz altnc aynn balarnda Safer aynda ehid edilmitir.[758] Kendisine "e-Mu'nik li'l-mevt" lakab verilmiti.[759] Ibn Sa'd: "Mnzir Islamdan nce Arapa yazyordu. O zaman Araplar ierisinde yaz bilen azd."[760] demitir. el-Bklln, Mnzir'i Reslullah (s.a.v.)'in katipleri ierisinde zikretmitir.[761] Mnzir'in nesli devam etmemitir.[762] Hz.Peygamber (s.a.v.)'den sabit olan rivayetleri de yoktur.[763] 59- MUHACR B. EBU MEYYE (R.A.) Muhacir b. Eb meyye b. Mugre Kurey kabilesinin Mahzm kolundan olup Peygamber efendimizin ei mm Seleme 'nin ana-baba bir kardeidir.[764] Zbeyr, onun mriklerle beraber Bedir gazvesine itirak ettiini sylemitir.[765] ismi Veld idi, Reslullah (s.a.v.) bunu kerih grerek ona Muhacir ismini vermitir.[766] bn Hacer de.: "Muhacir Tebk gazvesine gitmedi. Reslullah (s.a.v.) geri dnnce ona itabda bulundu, kardei mm seleme onun adna zr dilemeye devan etti, nihayet Reslullah (s.a.v.) onun mazeritini kabul etti.[767] bn'1-Esr yle demitir: "Reslullah (s.a.v.) mm Seleme'nin efaatini kabul etti. Kardeini Reslullah'm yanma getirdi. Kardei Reslullah'a zr beyan etti. Reslullah da zrn kabul etti. Kinde ve Sadef kabilelerinin zekatlarm toplamak zere grevlendirdi. Mnzir bu grevine henz gitmeden Reslullah (s.a.v.) vefat etti. Hz.Eb Bekir onu Yemen'de irtidat edenlerle savamaya gnderdi. Bu meseleyi halledince eski grevine gitti."[768] el-Merzbn: "Muhacir irtidat edenlerle savat ve bu hususta iirler syledi.[769] Yemen'de

irtidat edenlerle yaplan savata onun byk rol olmutur."[770] demitir. Yemen'deki Hadramt'ta en-Nceyr kalesini o fethetmi-tir.[771] el-Bklln Muhcir'i Reslullah (s.a.v.)'in katipleri ierisinde zikretmitir.[772] bn Hacer, Tabern'den Vil b.Hucr'e isnadyle yle dediini nakletmitir: "Eli olarak Reslullah (s.a.v.)'in yanna geldim. Bana Merhaba dedi ve yanma yakn oturttu. Dnmek istediim zaman mektup yazd. Bunlardan birincisi benimle ilgili olup beni Kavmime stn tutuyordu. (Mektup yle balyordu): "Bismillahirrahmanirrahm. Allah'n Resul Muhammed'den Muhacir b. Eb meyye'ye. Vil benden istiyor."[773] 60- ENSARDAN BR NASRN

Neccr Oullarndan biri hristiyan olmutu. Sonra msl-man oldu. Bakara ve Ali Imran srelerini okudu. Reslullah (s.a.v.)'in vahiy katipliini yapt. Sonra irtidat ederek tekrar hristiyan oldu ve: "Muhammed, benim kendisi iin yazdmn dnda bir ey bilmiyor." dedi. Bir mddet sonra ld. Onu defnettiler, yer.[774]
61- YEZD B. EBU SFYAN (R.A.) Muviye'nin baba bir kardeidir. Kendisine "Yezd el-Ray> lakab verilmiti. Eb Sfyan'm oullar ierisinde en faziletlisi idi.[775] Akl ve kahramanl ile tannmt. Mekke'nin fethi gnnde Islama girmi ve sammi bir mslman olmutur.[776] Daha sonra Huneyn gazvesinde bulunmu, Reslullah (s.a.v.) kendisine ganimet mallarndan yz deve ve krk okka gm vermitir. Bu gm Bilal tartmtr.[777] Hicretin on ikinci senesinde Eb Bekir hacdan dnnce; Artr b. el-As', Yezid b. Eb Sfyan, Eb Ubeyde b. el-Cerrh ve urah-bil b. Hasene'yi Filistin'e gnderdi.[778] ez-Zeheb demitir ki: "Eb Beker onu komutan tayin etti ve atnn zerinde giden Yezid'le beraber bir mddet yryerek onu uurlam ve gerekli tavsiyelerde bulunmutur. Bu, ancak Yezid'in erefi ve dindeki kemalinden dolaydr."[779] Yezid'in komutasndaki mslmanlar, Rumlarla Remle ile Beyt-i Cebrn arasndaki Ecndeyn'de karlatlar. Allah'n yar-dmyle Rumlar hezimete urad. Bylece hicretin on nc senesinde Filistin fethedilmi oldu. Hz.mer halife olunca Eb Ubeyde'yi grevlendirdi, Allah ona am ve civarnn fethini myesser kld. Yezid b. Eb Sfyan' da Filistin ve civarn fethetmek zere grevlendirdi. Sonra Eb Ubeyde lnce yerine Muaz b. Cebel'i atad. O da lnce Yezd b. Eb Sfyan' atad.[780] Hz.mer halife olunca bunu kabul etti.[781] Yezid hicretin on sekizinci senesinde Amvas veba salgnnda vefat etti. Yerine kardei Muviye'yi brakt. Hz.mer de Yezid'e saygsndan dolay bunu onaylad.[782] Yezid, Hz.Peygamber (s.a.v.)'in katiplerindendir. Hz.Pey-gamber (s.a.v.)'in katipleri ierisinde onun ismini tbn Sa'd [783], tbn Miskeveyh[784], bn Abdlber[785], Ibn Abdrabbih[786], elIrk[787], tbn Seyyidnns[788], el-Ensr[789] ve dierleri zikretmilerdir. Allah kendilerinden raz olsun ve raz etsin. [790]

BBLYOGRAFYA
Abdussabr ahin, Trhu'l-Kur'n, Kahire 1966 Ahmed Abdurrahman el-Benn, Minhat'l-ma'bd f tertibi Msnedi't-Tayls Eb Dvd, Kahire 1372 h. Ahmed b. Hanbel, Msned, Kahire 1313. Ali b. Hseyinali el-Ahmed, Mektb'r-rasl, Iran. el-Bklln, Muhammed b. et-Tayyib (.403/1013), el-ntisr li'l-Kur'n. Bedreddn el-Ayn, Umdet'l-kr erhu Sahhi'l-Buhr, Kahire. Belzur, Ahmed b. Yahya (.279/892), Ensb'l-erf (thk. Muhammed Hamdullah), Kahire 1959 Belzur, Fthu'l-bldn (thk. mer Ens et-Tabb'), Beyrut 1377 Beyhak, Eb Bekir Ahmed b. el-Hseyn (.458/1066), es-Snen'l-kbrd, Haydarbd, 1344 h. Blachere, Trhu'l-edebi'l-

Arab. Buhr, Eb Abdillah Muhammed b. sml (.256/870), elEdeb'l-mfred (maa erhih Fadlu'llh es-Samed, Fadlullah el-Cln), Hms 1388 h. Buhr, et-Trhu'l-kebir, Haydarbd, 1361 Buhr, etTrthu's-satr, Hind, 1325 Buhr, Sahhu'l-Buhr Cehiyr, Muhairmed b. Abds (.331/943), el-Vzer' ve'lkttb (thk. Mustafa es-Sek v.dr.), Kahire 1357 Cevad Ali, el-Mufassal fi trhi'l-Arabi kable'lslm, Beyrut, 1968. 1 i 464 Asr- Saadet'te Yaz ve Vahiy Katipleri Eb Dvd, Sleyman b. el-E'as es-Sicistn (.275/888), Snen Eb Dvd (thk. Muhammed MuhyiJdn Abdulhamid), Kahire 1369/1950. Eb Hill el-Asker, el-Hasen b. Abdullah (5.395/1005), el-Evil (thk. Muhammed es-Seyyid elVekf), Tanca. Eb Ubeyd el-Ksim b. Sellm (5.224/838), Fedil'l-Kur'n, mahttat dri'l-ktb ez-Zhiriyye, Dimek. el-Fs, el-Ikd's-semn fi trhi'l-beledi'l-emn, Kahire. Halfe b. Hayyt (5.240/854), et-Tabakt (thk. Sheyl Zekkar), Dimek. Halife b. Hayyt, et-Trth (thk. Sheyl Zekkr), Dimek 1968. Hamdullah, Muhammed, elVesiku's-siysiyye, Beyrut 1389. Hasen brhm Hasen - Ali brhm Hasen, en-Nuzum'lslmiyye, Kahire, 1062. Hayreddn ez-Zirikl, el-A'lm, Kahire 1373-1378 h. bn Abdilber, Eb mer Ysuf b. Ahmed (5.463/1071 ),'ed-Z)rer f'l-mez ue's-siyer (thk. ek Dayf), Kahire 1966 tbn Abdilber, el-stb, (el-Isbe'nin hamiinde) Ibn Abdilber, el-stb (thk. el-Becv), Kahire. bn Abdirabbih, el-Ikd'l-ferd (thk. Ahmed Emn), Kahire 1359/1940 Ibn Eb Hayseme, et-Trh, mahttatu cmil-Karaviyyn bi Fas. bn Eb Dvd, el-Meshif (thk. Arthur Jeffery), Kahire 1355/136. bn'd-Dureys, Fedil'l-Kur'n, mahttatu dri'l-ktb ez-Zhiriyyc, Dimek. Ibn'l-Cevz, Ebu'l-Ferec Abdurrahman (.597/1201), elMevduat, Medine 1966. bn'1-Esr, Izzuddn Ali b. Muhammed el-Cezer (5.630/1233), el-Kmil fi't-trh, Beyrut 1965. bn'1-Esr el-Cezer, sdl-gbe, Kahire 1373-1378 bn'l-Medn, el-lel (thk. Muhammed Mustafa el-A'zamj, Beyrut 1392 bn'n-Nedm, Eb'l-Ferec Muhammed (.438/1047)el-Fihrist, 1871 bn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askaln (5.852/1447), el-lsbe fi temyzi's-sahbe, Kahire 1328 h. Ibn Hacer, Fethu'l-br, Kahire 1380 h. Ibn Hacer, Tehzb't-Tehztb, Haydarbd 1325 h. Ibn Him Eb Muhammed Abdlmelik (<i.213/828), es-Sra (thk. Mustafa es-Sak vdgr.), Kahire 1375/1955. Ibn Kesr, Eb'1-Fid' sml b. el-Hatb (5.774/1373), el-Bidye ve'n-nihye, Kahire 1932 bn Kesr, Fedil'l-Kur'n (Tefsirinin zeylinde). bn Kesr, Tefstru bn Kesr, Beyrut 1385/1966 tbn Manzr, Cemlddn Muhammed b. Mkerrem (. 711/1311) Lisn'l-Arab. Ibn Miskeveyh, Tecrub'l-mem (thk. Kaytn), Lozak 1909 ? Ibn Sa'd, Eb Abdillah Muhammed (5.230/845), et-Tabakt'lkbr (thk. Sehv), Leydin 1904-1940 Ibn Seyyidinns, Uyn'l-eser, el-Kuds 1356 h. Ibn Tolun el-Kuds, A'lm's-siln an ktbi seyyidi'l-mrseln, Dimek. Kalkaend, Subhu'l-a' (nr. Vezret's-sekfe vel-ird el-

Kavm), Kahire 1383/1963. Kettn, Muhammed b. Cafer (5.1345/1927), et-Tertb'lidriyye, Rbat 1346-1349 Makrz, Htat, Bulak 1270 Mes'd, Ali b. el-Hseyn (5.346/957), etTenbh ve'l-irf (thk. eSSv), Kahire ? el-Mizz, Cemlddn Eb'l-Haccc Ysuf b. ez-Zek (.Tehzb'lKeml, Dru'l-ktb el-Msnyye. Muhammed b. Abdurrahman b. Hudeyde el-Ensr, elMisbhu'U mudi' fi kttbi'n-nebiyyi'l-mmiyyi ve ruslih il mlki'l-ard min Arbiyyin ve acetniyyin, Mahttatu mektebeti Mekke, No: 20. Muhammed b. Habb el-Badd (5.245/860), el-Mhabber, Haydarbd, 1361 h. Muhammed Mustafa el-A'zam, Dirst fi'l-hadsi'n-nebeviyyi ve tarihi tedvnih, Beyrut, 1368 h. Mnv, el-Uclet's-seniyye alElfiyeti's-sreti'n-nebeviyye (thk. sml el-Ensr), Riyad, I. bask. Mslim b. Haccc el-Kueyr, et-Tabakt, Mahttatu Ahmed IIIt rakam 624, istanbul Mslim, Sahhu Mslim (thk. Muhammed Fuad Abdulbk), Kahire 1374 h. Nsruddn el-Esed, Masdiru'-'r'l-chil, Kahire, 1962. Nureddin Ali el-Haleb, nsn'l-uyn, Kahire 1280 h. Salhuddn el-Mncid, Dirst fi trhi'l-hatt'l-Arab, Beyrut 1972 Savl, Edeb'l-ktib (thk. Behet el-Eser), Kahire 1341 Sheyl, er-Ravdu'l-enf, Kahire 1332/1914 Syt, e-imrh f ilmi't-trh (Mecmat'r-resil'i ierisinde), tab'at'1-Hind. Taber, Trhu't-Taber (thk. Ebu'1-Fadl Ibrhm), Dru'l-merif, Msr. Taber,Trhu'l-Ya'kb, Beyrut 1379/1960 Vkii, Muhammed b. mer (.207/822), Kitb'l-Mez (thk. Jones), London 1966. Yahya b. Eb Bekir e-Amir, Behcet'l-mehfil, bask tarihi 1330 Zeheb, Mzn'l-Vtidl (thk. Ali Muhammed el-Becv), Kahire 1382/1963. Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel' (thk. el-Mncid vdr.), Kahire Zeheb, Tezkiret'l-huffz (thk. Abdurrahman el-Muallim), Haydarbdl374 Zencn, Trhu'l-Kur'n Zeyle, Nasbu'r-rye, Beyrut, 1973. [791]

[1] Dr. Mustafa el-Azam, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/365-366. [2] bn Sa'd, Tabakt, III, 542. [3] bn Habb el-Badd, el-Muhabber, 475, 477. [4] Belzari,Ftku'l-bldn, 660-661. Ayrca bk. el-Ikd'l-ferd, IV, 175; bn Kuteybe, Muhtelif'l-hadls, 287. [5] Belzur, Fthu'l-bldn, 663-664. [6] Cuma sresi: 62/2. [7] A'rf sresi: 7/158. [8] Buhr, Savm, 13,15; Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 122. [9] Alak sresi: 96/1-4. [10] Hamdullah, el-Vesiku's-siysiyye, Vesika no:l. [11] Dr. Mustafa el-Azam, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/367-369. [12] Subhu'l-A', 1,89. [13] Lisn'1-Arab, dvn maddesi. [14] el-Asker, el-Evil, 133 (14)Subhu'l-A', 1,91 (15)Subhu'l-A', I, 91. [15] en-Nuzum'1-slmiyye, 170. [16] Buhar, Cihad, 181. [17] Buhr, Cihad, 140. bn Hacer, Buhr'nin erhi "Fethu'1-br' isimli eserinde (VI, 143) hadisin erhinde: "Hadis, askerleri yazmann meru olduuna ve devlet bakannn halknn maslahatn gzetmesi gerektiine delalet eder." der. [18] Dr. Mustafa el-Azam, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/369-371. [19] bk. Fethu'l-br, IX, 22; Msned, VI, 250; el-Meshif, 3. [20] el-Mes'd, et-Tenbh ve'1-rf, 282-284; el-Vzer ve'1-kttb, 12-14 bn Miskeveyh, Tecrb'1-mem.

[21] el-Vuzer' ve'I-kttb, 12-13. Dr. Mustafa el-Azam, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/371. [22] el-sbe, I, 561. [23] Suhr, et-Trhu'l-kebr, II/l, 381;el-sbe, I, 561. Dr. Mustafa el-Azam, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/372. [24] Dr. Mustafa el-Azam, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/372. [25] Beyhak, es-Snen'l-kbr, VI, 16. [26] Dr. Mustafa el-Azam, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/372-373. [27] el-Misbhu'1-mud', 31. [28] Dr. Mustafa el-Azam, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/373. [29] Csiye sresi: 45/29. [30] Lisn'1-Arab, Nesh maddesi. [31] Vkd, el-Megz, 612. [32] Bk. et-Tertb'l-idriyye, II, 244. [33] ez-Zeyle, Nasbu'r-rye, IV, 420. [34] Bk. bn Tolon, 'lm's-siln, 48-52. [35] Geni bilgi iin bk. el-Vesaik's-siysiyye, 104b, 104c. [36] el-Makriz, Htat, I, 295. [37] Belzur, Ensb'-erf, I, 22; Ayrca bk. Trhu't-Taberi, li, 790. [38] Dr. Mustafa el-Azam, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/373-374. [39] Hd sresi 11/41. [40] sr'sresi: 17/110. [41] Nemi sresi: 27/30. [42] bn Sa'd, et-Tabakt, I, 263,264. Ayrca bk. Eb Dvd, 1,291; Eb Ubeyd, Fed'l-Kur'n, 52a. [43] Bk. Mlzn'l-t'tidl, el-Heysem b. Ad'nin tercemesi. [44] Dr. Mustafa el-Azam, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/375. [45] Hamdullah'm "el-Vesiku's-siysiyye" isimli eserindeki vesikalardan herhangi bir vesikaya mesela Reslullah'm Nec'ye mektubuna bak. [46] Misal olarak bk. Ahmed, Msned, IV, 339. bn Hacer demitir ki: Ahmed ve Eb Dvd, el-Al' b. el-Hadram, Bahreyn'de Reslullah'in valisi iken ona mektup yazp, mektubuna kendi ismini yazarak balamtr. Ibn mer de Muaviye'ye yazarken kendi ismi ile balamtr. Bezzr da zayf bir senedle Hanzale el-Ktib'den rivayet etmitir ki: Hz.Peygamber (s.a.v.), Ali ve Halid b. Velid'i bir yere grevlendirdi. Halid yazd mektuba kendisi ile balad, Ali de Reslulla ile balad. Hz.Peygamber (s.a.v.) onlardan hi birine itapta bulunmad. Cbk. Fethu'l-br, VIII, 223). [47] Buhr, el-Edeb'l-mfred, II, 559. Dr. Mustafa el-Azam, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/375-376. [48] bk, Hamdullah el-Vesiku's-siysiyye, 34, 41, 44,124 nou vesikalar. ahitlerin ismi iin ise 43, 48 ve 124. vesikalar. Dr. Mustafa el-Azam, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/376. [49] bk. Dirat'l-marif el-Biritniyye, SEAL maddesi. [50] Buhr, Libas, 25; bn Sa'd, Tabakt, I, 471. [51] el-tsbe, II, 431. Dr. Mustafa el-Azam, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/376. [52] Hamdullah, age., Vesika 33 (Belzur'nin Fthu'l-bldn'ndan naklen). [53] Salhuddn el-Mncid, Trhu'l-hatt'l-Arab (el-Meslik ve'1-Memlik, s. 173-175 den naklen). [54] es-Syt, e-imrih fi ilmi't-trh, 50-51. [55] bn Hacer, Fethu'l-br, VII, 268. [56] Subhu'1-a', VI, 240. [57] Trhu Halfe b. Hayyt, I, 8. Ayrca bk. Buhr, et-Trhu's-sar, 9. [58] Subhu'1-a', VI, 240-241. [59] Subhu'1-a', VI, 241. [60] Cevad Ali, Trhu'l-Arab kable'l-lslm, I, 44-53. [61] Nsruddn el-Esed, Masdru'-'ri'l-chil, 29; R. Bilaer, Trhu'l-ede-bi'l-Arab, 72-73. [62] Nsruddn el-Esed, Masdru'-'ri'l-chil, 29. Bundan mild Mesh takvimini kullanmadklar anlalmaktadr. [63] Dr. Mustafa el-Azam, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/377-379. [64] bn Sa'd, Tabakt, I, 262. [65] Dr. Mustafa el-Azam, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/379. [66] Bkz. el-stb, I, 74. sd'1-gbe, I, 35 ve el-sbe, 1,13 de iae es-Sarme, yerine ez-Zarbe kelimesi zikredilmektedir. [67] Bkz. el-stb, I, 75. el-sbe, 1,14 de esbil ve ekbil eklindedir. [68] sd'l-gbe, I, 36. [69] Bkz. Halife b. Hayyt, Trih, 50. [70] Siyeru a'lmi'n-nbel', 1,189. [71] el-stb, I, 75. [72] el-Bidye ve'n-nihye, V, 340. [73] el-Kmil, II, 313 [74] el-Bidye ve'n-nihye, V, 340. [75] Uyn'1-Eser, II, 315. [76] el-Uclet's-seniyye, 246. [77] el-Misbhu'1-mudf, 18. [78] et-Tenbh ve'1-irf, 246. [79] el-Misbhu'1-mud' 18; sd'1-gbe, I, 37 (8)el-Misbhu'l-inud'18. [80] el-lstb, I, 77; sd'1-gbe, I, 37; el-Misbhu'1-mudf, 18. [81] el-tsbe,1,14. [82] bn Sa'd, III/2,138-139; el-sbe, I, 34. [83] bn Sa'd, III/2,138-140. [84] el-sbe, I, 34. [85] sd'1-gbe, I, 71; el-sbe, I, 34.

[86] sd'1-gbe, I, 71. [87] bn Sa'd, III/2,140. [88] bn Sa'd, III/2,141. [89] el-ntisr, 138. [90] el-sbe,I,405. [91] tbn Him, es-Sra, I, 496-497. [92] bn Him, es-Sra, I, 498; el-stb, I, 404; el-sbe, I, 405. [93] bn Him, es-Sra, I, 498. [94] el-sbe, I, 405; sd'I-gbe, II, 81. [95] Bkz. el-Uclet's-seniyye, 246. [96] erhu Elfiyeti'l-Irk, 246. [97] Uyn'1-eser, II, 316. [98] el-Misbhu'1-Mud', 21. [99] el-stb, I, 404; el-lsbe, I, 405. [100] Bkz. ez-Zeheb, Tezkiret'l-huffz, I, 2. [101] Ayn eser, I, 5. [102] Buhr, Fedilu's-sahbe, 3; Mslim, Fedilu's-sahbe, 2. [103] Tirmiz'den naklen Fethu'l-br, VII, 13. [104] er-Ravdu'1-Enf, II, 230 da: "Baz vakitler Eb Bekir, mer, Osman ...Reslullah'n katipliini yapmlardr." denir. [105] Tehzb'l-Keml, 4 b. [106] el-Bidye ve'n-nihye, V, 339, 351. [107] Uyn'1-eser, II, 315. [108] erhu Elfyeti'l-Irk, 245. [109] el-Misbhul-mud', 8b. [110] Mektb'r-Resl, I, 26. [111] Mektb'r-Resl, I, 29. [112] Bkz. Fthu'l-bldn, 580. [113] bk el-Bidye ve'n-nihye, V, 351; el-Vesiku's-siysiyye, 36. [114] Ahmed b. Hanbel, Msned, IV, 176. [115] el-Bidye ve'n-nihye, V, 351. [116] Bkz. Buhr, Zekat, 33, 37. [117] Tecrd esmi's-sahbe, II, 158. [118] bnSa'd, 111/1,59. [119] el-lsbe, IV, 42. [120] bn Sa'd, 111/1,59. [121] bnSa'd,m/l,59. [122] el-lsbe, IV, 43; bn Sa'd, III/l, 59. [123] el-ntisr, 138a. [124] bn Sa'd, III/l, 60. [125] el-lsbe, II, 179. [126] Trhu Halfe, I, 60; el-sbe, II, 179. [127] sd'l-gbe,V,316. [128] bn Him, es-Sra, II, 430; el-lsbe, II, 179. [129] el-sbe, 11,179. [130] el-stb, II, 190; el-lsbe, II, 179. [131] Trhu Halfe, I, 73. [132] Fthu'i-bldn, 580. [133] erhu Elfiyetil-Irk, 246 [134] Uyn'-eser,II,316. [135] Tecrb'1-mem, I, 291. [136] el-Misbhu'1-mud', 25b, 28a. [137] el-lstb, II, 191; el-lsbe, II, 180. [138] el-sabe, II, 335. [139] sd'1-gbe, III, 195; el-sabe, II, 335. [140] bn Hiam, es-Sra, I, 252; el-lsabe, II, 335. [141] el-sabe, II, 335. [142] el-stb, II, 338. [143] sd1-gbe,III,196. [144] sd'1-gbe, III, 196. [145] sd'1-gbe, III, 196. [146] Tecrb'1-mem, I, 291. [147] el-Misbhu'1-mud', 34b. [148] erhu Elfyeti'Urk, 246.. [149] Uyn'l-eser,II,316. [150] el-Uclet's-seniyye erhu Elfyetil-Irk, 246. [151] el-Misbhu'1-mud', 34a. [152] el-sabe, II, 335. [153] el-lsabe, II, 335. [154] bn Sa'd, III/2, 24. [155] bn Sa'd, III/2, 24. [156] bn Sa'd, III/2, 24. [157] Ibn Sa'd, III/2, 24; el-sbe, IV, 130. Burada Eb Abs ile Huneys'de tashf ve tahrif vardr. [158] bn Sa'd, III/2, 24; ei-Mstedrek, III, 350; sd'1-gbe, V, 247. [159] el-Mstedrek, III, 351.

[160] bn Sa'd, III/2, 24; sd'1-gbe, V, 248. [161] bn Sa'd, III/2, 24. [162] el-ntisr, 138a. [163] bn Sa'd, 111/2,24. [164] Buhr, Tefsr sreO, 2. [165] el-Misbhu'l-mud\ 18. [166] el-Misbhu'1-mudr, 8b. [167] Trhu't-Taber, VI, 179. [168] Tecrb'1-mem, I, 291. [169] Trhu'l-Ya'kb, II, 80. [170] el-Vzer ve'1-kuttb, 12. [171] sd'l-gbe,I,50. [172] Tehzb'l-Keml, 4b. [173] erhu Elfyeti'Hrk, 245. [174] el-Misbhu'1-mud', 18a. [175] Bkz. el-Bidye ve'n-nihye, V, 341. [176] el-Kamil, 11,313. [177] Uyn'1-Eser, II, 315. [178] Trhu't-Taber, VI, 179; bn, Miskeveyh, Tecrb'1-mem, I, 291. [179] el-Isbe, 1,19; el-stb, I, 50-51 (Vkd'den naklen). [180] Bkz. el-sbe, 1,19-20 (120)sd'l-gbe,I,60. [181] el-sbe,I,28. [182] sdl-gbe, 1,60. [183] el-sbe, I, 28. [184] Bkz. el-Bidye ve'n-nihye, I, 60. [185] el-Uclet's-seniyye erhu'l-Elfiye, 247. [186] el-Misbhu'1-mud', 18b. [187] Uyn'1-eser, II, 316. [188] el-Bidye ve'n-nihye, V, 341. [189] sd'1-gbe, I, 60; el-Ikd's-semn, III, 281; el-sbe, I, 28. [190] Hkim, el-Mstedrek, III, 287. [191] Ibn Sa'd, Tabakt, III/2,136. [192] Hkim, el-Mstedrek, III, 287. [193] bn Sa'd, Tabakt, III/2,136. [194] el-Isbe, 1,49. [195] Hkim, el-Mstedrek, III, 287. [196] bn Sa'd, III/2,136; Hkim, el-Mstedrek, III, 287. [197] bn Sa'd, IH/2,136; Hkim, el-Mstedrek, III, 287. [198] el-ntisar, 138a. [199] bn Sa'd, IH/2,137. [200] bn Sa'd, III/2, 91; sd'1-gbe, 1,145. [201] el-sbe, I, 84; bn Sa'd, III/2, 91. [202] bn Sa'd, III/2, 91. [203] el-sbe, I, 84. [204] bn Sa'd, III/2, 91; sd'1-gbe, 1,145. [205] el-ntisr, 138a. [206] Geni bilgi iin Bkz.bn Sa'd, III/2, 91; el-sbe, I, 84. [207] bn Sa'd, IIV2, 91; sd'1-gbe, 1,145. [208] sd'1-gbe, 1,175-176. [209] Bkz. sd'1-gbe, 1,175-176. [210] el-sbe, 1,146. [211] Uyn'1-eser, II, 316. [212] el-Uclet's-seniyye erhu Elfiyeti'-Irkyye, 246. [213] el-Msbhu1-mud', 18b. [214] el-Mibhu'1-mud', 18a. [215] sd'1-gbe, 1,195. [216] bn Sa'd, Tabakt, IH/2, 83-84. [217] sd1-gbe,I,395. [218] bn Sa'd, Tabakt, IH/2, 83. [219] sd'1-gbe, 1,159; el-sbe, I, 58; bn Sa'd, Tabakt, III/2, 83-84. [220] bn Sa'd, Tabakt, III/2, 83. [221] el-Bklln, el-tntisr, 138a. [222] sd'1-gbe, I, 229. [223] el-sbe, 1,195. [224] sd'1-gbe, I, 229; el-lsbe, 1,195 Hucurt sresi: 49/2. [225] el-stb, 1,193-194; sd'1-gbe, I, 229; el-sbe, I, 195. [226] bn Sa'd, Tabakt, 1/2, 82. [227] Tehzb'l-Keml, 4b. [228] el-Bidye ve'n-nihye, V, 341. [229] el-Ucletii's-seniyye erhu Elfiyeti'l-Irkyye, 245. [230] Uyn'l-eser,II,315. [231] el-Misbhu'1-mudf, 19a. [232] el-stb, 1,195; sd'1-gbe, 1, 229-230; el-sbe, I, 195-196.

[233] Beyhak, es-Stinen'1-kbr, X, 126. Ibn Hacer de" el-sbe", II, 273 de: "Reslullah(s.a.v-) bir kimseye bir ey yazdrmak istedii zaman Abdullah b. Erkam ve Zeyd b. Sabit bulunmazsa, orada bulunanlardan birine yazmasn emrederdi. Bunlar mer, Ali......idi." Bu iki rivayetten hangisinin daha doru olduunu bilemiyorum. nk bu kitaplar zamanmza kadar tahkikli bir ekilde baslmam tr. [234] el-sbe, 1,255. [235] erhu Elfiyeti'l-Irk, 246. [236] el-Misbhu'1-mud', 19b. [237] bn Hiam, es-Sra, I, 618. [238] el-stb, I, 247; el-Ikdu's-semn, III, 445. [239] sd'l-gbe,I,311. [240] Bkz. el-lsbe, I, 255. [241] Bkz. el-sbe, I, 255. [242] Bkz. et-Tenbh ve'1-rf, 245. [243] Bkz. el-Misbhu'1-mud', 8b. [244] Ensb'l-erf, I, 532. [245] Trhu'l-Ya'kb, II, 80. [246] el-stb, I, 51. [247] Tecrb'1-mem, I, 291. [248] Uyn'1-eser, II, 315. [249] erhu Elfiyeti'l-Irk, 247. [250] el-lsbe, I, 255. [251] el-Misbhu'1-mud', 19b. [252] Bkz. el-Vesiku's-siysiyye, vesika no: 82. [253] el-stb, I, 347. [254] el-stb, I, 347-348; el-Ikd's-semn, IV, 45; sd'1-gbe, I, 363. [255] el-sbe, I, 301; el-Ikd's-semn, IV, 45. [256] el-sbe, I, 301; sd'1-gbe, I, 363. [257] Tecrb'1-mem, I, 291. [258] Uyn'l-eser,H,316. [259] erhu Elfyeti'l-Irk, 246. [260] el-Misbhu'1-mud', 20b. [261] sd'1-gbe, I, 391; Olay Sahh-i Mslim'de geni olarak anlatlmtr. Ayrca Bkz. el-sbe, I, 331. [262] el-sbe, I, 331-332. [263] sd'1-gbe, I, 391. [264] el-stb, I, 278; sd'1-gbe, I, 391. [265] sd'1-gbe, I, 391-392. [266] bn Sa'd, V, 385. [267] sd'1-gbe, I, 391. [268] el-stb, I, 278. [269] sd'1-gbe, I, 391. [270] sd'1-gabe, I, 392. [271] Bkz. el-Misbahul-Mud, 21a. [272] Bkz. el-Ucalet's-Seniyye ala el-Fiyeti's-Sira, 246. [273] Bkz. Ayn eser, gsterilen yer. [274] el-msbahu'l-Mud\ 21 ab. [275] el-Tenbih ve'1-raf, 245. [276] el-stiab, I, 278. [277] el-Vzeru ve'1-kttb, 12; Mes'd, et-Tenbh ve'1-irf, 245. [278] el-Misbhu'1-mud', 20b. [279] Tecrb'1-mem, I, 291. [280] el-sbe, I, 339. [281] erhu Elfyeti'l-Irk, 247. [282] Trhu'l-Ya'kb, II, 80. [283] Bunun telaffuzunun Riyah veya Rebah olduu ihtilafldr. bn Sa'd(V, 55) "Riyan" olarak belirtirken, lbn'l-Esr(Bkz. sd'1-gbe, II, 65) "Rebh" in daha doru olduunu belirtmitir.(Mtercim). [284] sd'1-gbe, II, 58(Tirmi'den nalden). Ayrca Bkz. Mslim, Tevbe, 12,13. [285] sd'l-gbe>II,58. [286] el-Vzer' ve'1-kttb, 12-13. [287] et-Trhul-kebr, II/l, 36. [288] Mslim b. Haccc, et-Tabakt, 280b. [289] bn Sa'd, et-Tabakt, VI, 36. [290] et-Tenbh ve'1-irf, 282. [291] Trhu'l-Ya'kb, II, 80. [292] sd'1-gbe, II, 58. [293] Tehzb'l-Keml, 4b. [294] Uyn'1-eser, II, 315. [295] erhu Elfiyeti'l-Irk, 245. [296] Bkz. el-Misbhu'1-mud', 8b. [297] Trhu Halfe, I, 77. [298] el-Bidye ve'n-nihye, V, 242. [299] el-sbe, I, 359-360. [300] el-Misbhu'1-mud', 20a. [301] el-sbe, I, 360; sd'1-gbe, II, 58. [302] el-stb, I, 384. [303] el-stb, I, 384; el-tsbe, I, 364; sd'1-gbe, II, 67.

[304] el-tstb, I, 384; sd'1-gbe, II, 67. [305] el-Ikd's-semn, IV, 253. [306] el-tstb, I, 384; el-sbe, I, 364. [307] Tecrub'1-mem, I, 291. [308] erhu Elfyeti'l-Irk, 246. [309] Uyn'1-eser, II, 316. [310] el-Misbhu'1-mudf, 20b. [311] Bkz. el-Ikd's-semn, IV, 253. [312] el-stb, I, 399. [313] bn Sa'd, et-Tabakt, IV/1, 67-68; el-stb, 1,402; sd'1-gbe, II, 83. [314] bn Sa'd, et-Tabakt, IV/1, 68. [315] el-Ikd's-semn, IV, 266. [316] el-Ikd's-semn, IV, 266. [317] el-stb, I, 400; el-Ikd's-semn, IV, 266. [318] bn Sa'd, et-Tabakt, IV/1, 69; el-Bidye ve'n-nihye, V, 343. Dr. Mustafa el-Azam, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/ 381-409. [319] el-Misbhu'1-mud', 21b. [320] Trhu't-Taber, VI, 179; Cehiyr, el-Vzer' ve'1-kttb, 12. [321] Bkz. el-Bidye ve'n-nihye, V, 350. [322] bn Sa'd, et-Tabakt, IV/1, 69. [323] Bkz. el-Misbhu'1-mud', 21b. [324] Trhu't-Taber, VI, 179. [325] el-Vzer' vel-kttb, 12. [326] el-Kmil,II)313. [327] el-Bidye ve'n-nihye, V, 343. [328] Tehzb'l-Keml, 4b. [329] erhu Elfiyeti'l-Irk, 245. [330] Uyn'1-eser, II, 315. [331] Tecrb'1-mem, I, 291. [332] el-Misbhu'1-mud', 21b. [333] et-Tenbh ve'1-irf, 245. [334] Dr. Mustafa el-Azam, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/409-410. [335] el-tstb, I, 401. [336] el-lsbe, I, 407. [337] el-sbe, I, 407. [338] ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel', I, 264 'n dibacesinden alnmtr. [339] Ayn eser, I, 264. [340] el-tstb, I, 406; sd'1-gbe, II, 93. [341] el-sbe, I, 413. [342] el-Ikd's-semn, IV, 290(bn Hiam'n "es-Sra" sinden naklen).. [343] el-Ikd's-semn, IV, 289-290. [344] el-tstb, I, 406. [345] el-stb, I, 407. [346] el-sbe, 1,414. [347] bn Sa'd, Tabakat, VII/2,121. [348] bn Sa'd, Tabakat, VII/2,121. [349] Bkz. el-Misbhu'1-mud', 8b. [350] el-Bidye ve'n-nihye, V, 344. [351] Uyn'1-eser, 11,315. [352] el-Uclet's-seniyye al Elfyeti's-sra, 246. [353] el-Misbhu'1-mud', 22a. [354] el-Bidye ve'n-nihye, V, 344. [355] Siyeru a'lmi'n-nbel', I, 276. [356] el-sbe, I, 415. [357] Siyeru a'lmi'n-nbel', I, 28. [358] Siyeru a'lmi'n-nbel', I, 27. [359] sd'1-gbe, 11,197. [360] Siyeru a'lmi'n-nbel', I, 27. [361] Siyeru a'lmi'n-nbel', I, 29. [362] Ibn Hiam, es-Sra, I, 344; Siyeru a'lmi'n-nbel', I, 30. [363] Siyeru a'lmi'n-nbel', I, 29. [364] Siyeru a'lmi'n-nbel', I, 33. [365] el-stb, I, 58. [366] Siyeru a'lmi'n-nbel', I, 27. [367] Buhr, Cihad, 40, 41,135; Megz, 29; Fedil eshbi'n-nebiyyi, 13. [368] sd'1-gbe, II, 198. [369] Siyeru a'lmi'n-nbel', I, 34. [370] Siyeru a'lmi'n-nbel', I, 37. [371] Siyeru a'lmi'n-nbel', I, 42. [372] el-tsbe, I, 546. [373] sd'1-gbe, II, 199. [374] Siyeru a'lmi'n-nbel', I, 40. [375] et-Tenbh ve'1-irf, 245. [376] Bkz. el-Misbhu'1-mud', 8b.

[377] el-Bidye ve'n-nihye, V, 344. [378] el-Uclet's-seniyye, 246. [379] Uyn'1-eser, II, 315. [380] el-Misbhu'1-mud', 23a. [381] Bkz. Hamdullah, el-Vesiku's-siysiyye, veska no: 193. [382] Ibn Sa'd, Tabakt, VI, 10. Aynca Bkz. sd'1-gbe, II, 219; el-sbe, I, 560. [383] sd'1-gbe, II, 219; el-sbe, I, 560. [384] el-sbe, I, 560. [385] Bkz. sd'1-gbe, II, 219; el-sbe, I, 560; el-Mstedrek, III, 533. [386] Ibn Sa'd, VI, 10. [387] sd'1-gbe, II, 220; el-sbe, I, 560. [388] Geni bilgi iin Bkz. Dirst f'1-hadsi'n-nebeviyyi, 107. [389] el-ntisr li'1-Kur'n, 138a. [390] Bkz. bn Sa'd, Tabakt, VI, 10; el-sbe, I, 560; el-Mstedrek, III, 532. [391] Siyeru A'lmi'n-nbel, II, 310. [392] Siyeru A'lmi'n-nbel, II, 307. [393] Buhr, Fed'l-Kur'n, 8; bn Sa'd, Tabakt, II, 355; el-Muhabber, 286; Ibn Nedm, el-Fihrist, 27. [394] Buhr, et-Trhu'1-kebr, II/l, 381. [395] bn'l-Medn, el-lel, 43; ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel', II, 310. [396] ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel', II, 310; bn'l-Medn, el-lel, 44. [397] ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel', II, 309. [398] Geni bilgi iin Bkz. Dirst fi'1-hadsi'n-nebeviyyi ve tedvnih, 59-60. [399] ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel', II, 310. [400] el-sbe, I, 560. bn Abdlber: "Bu haber bana gre sahih cfedir." Demitir. [401] el-stb, I, 553; ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel', II, 310; el-sbe, I, 561. [402] el-sbe, I, 562. [403] el-stb, I, 553. [404] Bkz. el-Bidye ve'n-nihye, V, 350. [405] Trhu Halfe, I, 77. [406] Bkz. el-Misbhu'1-mud', 8b. [407] Fethu'1-br, IX, 22. [408] Trhu't-Taber, VI, 179. [409] el-Vzer' ve'1-kttb, 12. [410] et-Tenbh ve'1-irf, 246. Ayrca Bkz. bn Miskeveyh, Tecrb'1-mem, I, 291. [411] Buhr, Fedil'l-Kur'n, 4. [412] Buhr, Fedil'l-Kur'n, 3. [413] Buhr, Fedil'l-Kur'n, 3. [414] Bkz. Tefsru bn Kesr, IV, 601-602; el-Beyhak es-Snen'1-Kbr', 1,126. [415] Tefsru bn Kesr, IV, 602. [416] Tefsru bn Kesr, IV, 602. bn Hacer ise bunun sahh olduunu sylemtir. Bkz. el-sbe, II, 15. [417] bn Mende ve Eb Nuaym zikretmilerdir. Bkz. sd'1-gbe, II, 261. [418] Tefsru bn Kesr, IV, 602. [419] Buhr, el-Menkb, 26. Ayrca Bkz. bn Hacer Fethu'1-br, VI, 625. [420] Bkz. el-Misbhu'1-mud', 25a. [421] sd'1-gbe, II, 261. Burada Reslullah'n katibi olup mehuldr, denilir. [422] Uyn'l-eser,II,316. [423] el-Uclet's-seniyye, 246. [424] Bkz. ez-Zeheb, Tecrd esmi's-sahbe, I, 214; el-stb, II, 34. [425] Kalan be kiinin ismi de yledir; Es'ad b. Zrre, Ebu'l-Heysem b. Teyyehn, Abdullah b. Ravha, en-Nu'man b. Harise ve Ubde b. esSmit(radyallah anhm). [426] Buhr, Menkb'l-Ensr, 3. [427] bn Sa'd, Tabakt, II, 25. [428] el-Mstedrek, II, 3. [429] bn Sa'd, Tabakt, III/2, 77. Ayrca Bkz. el-lstb, II, 34. [430] el-ntisr li'1-Kur'n, 138a. [431] Muvatta', el-Cihad, 41. [432] el-stb, II, 35. [433] bn Sa'd, Tabakt, IH/2,143. [434] bn Sa'd, Tabakt, IH/2,142. [435] bn Sa'd, Tabakt, III/2,143. Ayrca Bkz. sd'1-gbe, II, 283. [436] sd'l-gbe,II,281. [437] bn Sa'd, Tabakt, III/2,142. [438] bn Sa'd, Tabakt, III/2,142. [439] Geni bilgi iin Bkz. Dirst fi'1-hadsi'n-nebev, 110. [440] el-lntisr, 138a. [441] bn Sa'd, Tabakt, III/2,145. [442] sd'1-gbe, II, 309. [443] el-stb, II, 8; sd'1-gbe, II, 309; el-sbe, II, 47. [444] el-stb, II, 8; el-sbe, II, 47. [445] bn Seyyidinns, Uyn'1-eser, II, 315(ed-Dimyt'den naklen).. [446] el-Misbhu'1-mud', 24(bn Abdilber'den naklen).. [447] Tecrub'1-mem, I, 291. [448] el-stb, II, 141; el-sbe, II, 143. [449] ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel', II, 156.

[450] el-sbe, II, 143. [451] el-stb, II, 141; el-sbe, II, 143. [452] el-Misbhu'1-mud', 8b. [453] et-Tenbh ve'1-irf, 246. [454] Trhu'l-YaTtb, II, 80. [455] el-Mizz, Tehzb'l-Keml, 4b. [456] el-Uclet's-seniyye, 245. [457] Uyn'1-eser, II, 315. [458] el-Misbhu'1-mud', 25a. [459] Bkz. Hamdullah, el-Vesiku's-siysiyye, veska no: 43. [460] el-sbe, II, 229. [461] el-stb, II, 220. [462] sd'1-gbe, II, 59; ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel', 1,15. [463] sd'1-gbe, II, 59. [464] el-stb, II, 220. [465] Bkz. el-stb, II, 220. [466] sd'1-gbe, II, 59. [467] el-sbe, II, 230. [468] el-sbe, II, 230. [469] ez-Zeheb, Siyeru. a'lmi'n-nbel', 1,16. [470] el-stb, II, 220. [471] ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel', I, 22. [472] ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel', I, 23. [473] Tecrub'1-mem, I, 291. [474] Uyn'1-eser, 11,316. [475] el-Uclet's-seniyye, 246. [476] el-Misbhu'1-mudf, 29b. [477] el-stb, III, 8. [478] el-sbe, II, 256. [479] el-stb,III, 7. [480] sd'1-gbe, II, 91. [481] el-stb, III, 7-8. [482] el-Istb,III, 8. [483] Tehzb'l-Keml, 4b. [484] el-Bidye ve'n-nihye, V, 348. [485] el-Uclet's-seniyye, 245. [486] Uyn'1-eser, II, 315. [487] el-Misbhu'1-mud', 30b. [488] Msned, IV, 176. Sraka'ya emam yazann baz rivayetlerde Eb Bekir olduu belirtilir. Bu iki rivayeti te'lif iin Bkz. el-Vesiku'ssiysiyye, z; el-Bidye ve'n-nihye, V, 348. [489] bn Hiam, es-Sra, III, 352-353. Ayrca Bkz. Hamdullah, el-Vesiku's-siysiyye, Vesika no: 18. [490] el-sbe, 11,273. [491] ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel', II, 344. [492] el-stb, II, 262. [493] el-Beyhak, es-Snen'1-kbr, X, 126. Kadisiyye halkna Eb Bekir'in hitabm yazan Abdullah b. Erkam'dr. [494] Siyeru a'lmi'n-nbel', II, 344. [495] sd'1-gbe, III, 116. [496] Bkz. el-Misbhu'1-mud', 8b. [497] Mslim, et-Tabakt, 280b. [498] et-Taber, Trih, VI, 179. [499] el-Vzer' ve'1-kttb, 12. [500] et-Tenbh ve'1-irf, 245. [501] Tecrub'1-mem, I, 291-292. [502] Misal olarak Bkz. Mizz, Tehzb'l-Keml, 4b; el-Bidye ve'n-nihye, V, 349; el-sbe, II, 273; el-stb, II, 262. [503] Beyhak, es-Snen'1-kbr', X, 126. [504] el-lsbe, II, 273. [505] el-tsbe, II, 273. Ayrca Bkz.Beyhak, es-Snen'1-kbr, X, 126. Burada geni tafsilt vardr.. [506] et-Taber, Trih, VI, 179. [507] el-Vzer' ve'1-kttb, 12. [508] et-Tenbh ve'1-iraf, 245. [509] el-stb(thk. el-Becv), 874-875. [510] Eb Ysuf, el-Harc, 73. [511] Uyn'l-eser, II, 316. [512] el-Misbhu'1-mud', 37a. [513] el-Uclet's-seniyye, 247. [514] ed-Drer fi'1-megz ve's-siyer, 233. [515] bn Hiam, es-Sra, III, 410; Vkd, el-Megz, 859-860. [516] bn Hiam, es-Sra, III, 410. [517] Deerli arkadamz Dr. Hasen Bcevde'nin bu air hakknda faydal bir aratrmas vardr.. [518] bn Sa'd, Tabakt, III/2, 79. [519] Ibn Sa'd, Tabaka. [520] bn Sa'd, Tabakt, III/2, 79. [521] bn Sa'd, Tabakt, IH/2, 79. [522] el-sbe, II, 307.

[523] el-sbe,II,307. [524] el-stb, II, 296-297. [525] el-sbe, II, 307. [526] sd'1-gbe, III, 158-159. [527] Bkz. el-sbe, II, 306. [528] el-Misbhu'1-mud', 33b. [529] el-Istb, II, 301. [530] el-sbe, II, 306. [531] Umdet'1-kr, XX, 19. [532] el-Uclet's-seniyye, 246. [533] Uyn'1-eser, II, 315. [534] el-Misbhu'1-mud', 33b. [535] el-stb, II, 312. Vefatnda ihtilaf edilmitir. Hatta bazs Bedir'de ehid edildiini sylemitir. [536] sd'l-gbe,III,166. [537] el-sbe, II, 312; el-stb, II, 311-312; sd'1-gbe, III, 166. [538] Bkz. el-Bidye ve'n-nihye, V, 350. [539] Uyn'1-eser, II, 315. [540] el-Bidye ve'n-nihye, V, 350. [541] el-Uclet's-seniyye, 247. [542] el-Misbhu'1-mud', 35a. [543] Ibn Sa'd, Tabakt, II, 21. Ayrca Bkz. Hamdullah, el-Vesiku's-siysiyye, Vesika no: 41. [544] sd'1-gbe, III, 173; el-Ikd's-semin, V, 167. [545] Ibn Sa'd, Tabakt, VII/2,190. [546] el-stb, II, 375. [547] sd'1-gbe, III, 173. [548] el-Bidye ve'n-nihye, V, 350. [549] el-tsbe, II, 317. [550] el-Bidye ve'n-nihye, V, 350-351. [551] el-sbe, II, 317. [552] Abadile: Abdullah b. Mes'ud, Abdullah b. mer, Abdullah b. Abbar. [553] el-Bidye ve'n-nihye, V, 351; sd'1-gbe, III, 173. [554] el-stb, II, 377; el-Ikd's-semin, V, 167. [555] el-stb, II, 377. [556] el-sbe, II, 317. [557] el-sbe, II, 317. [558] Misal olarak bkz. bn Hiam, es-Sra, III, 405; Halife b. Hayyt, et-Trh; Ya'kb, Trih, II, 80; bn Sa'd, Tabakt, III/2,190; Vkd, elMegz, 855; Taber, Trh, III, 59; Cehiyr, el-Vzer' ve'1-kttb, 13-14; mer b. ebbe Bkz. el-Misbhu'1-mud', 8b, 34ab; el-Bidye ve'nnihye, V, 350; Fethu'1-br, VIII, 11; Mes'd, et-Tenbh ve'1-irf, 246; el-Ikd'1-ferd, IV, 162; bn Miskeveyh, Tecrubl-mem, I, 291; lbn'1-Esr, el-Kmil, II, 313; bn Seyyidnns, Uyn'1-eser, II, 316. [559] Vkd, Megz, 855. [560] el-Misbhu'1-mud', 34. [561] Uyn'1-eser, II, 316. [562] nsn'1-Uyn, III, 228. [563] el-stb, II, 375. [564] Blachere'den naklen Abdussabr ahin, Trhu'l-Kur'n, 54. [565] bn Hiam, es-Sra, III, 409. [566] bn Sa'd, Tabakt, III/2,190. [567] Halfe b. Hayyat, et-Trh, I, 77. [568] Taber, Trh, III, 59. [569] el-stb, II, 335. [570] el-stb, II, 335. [571] el-stb, II, 336. [572] el-sbe, II, 336. [573] Bkz. el-Misbhu'1-mud', 8b. [574] el-stb, II, 336. [575] Bkz. el-Misbhu'1-mudf, 23a. [576] el-Uclet's-seniyye, 247. [577] el-sbe, II, 336. [578] Uyn'1-eser, II, 315. [579] Bkz. el-Misbhu'1-mud', 23a. [580] Behcet'l-maMfil, II, 161. [581] el-sbe, II, 336. [582] Bkz. sd'1-gbe, III, 435. [583] ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel', III, 53. [584] Bkz. Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 12,192, 207,215. Daha geni bilgi iin Bkz. Dirst f'1-hads'in-nebeviyyi ve trihi tedvinin, 1,121-125. [585] bn Sa'd, IV/2, 8-9. [586] bn Sa'd, VII/2,189. [587] el-lntisr li'1-Kur'n, 138a. [588] el-sbe, II, 467. [589] el-sbe, II, 467. [590] el-lsbe, II, 467. [591] el-lsbe, II, 467. [592] Ya'kb, et-Trh, II, 80. [593] Bkz. el-Misbhu'1-mud', 8b.

[594] Bkz. el-Bidye ve'n-nihye, V, 339. [595] et-Taber, Trih, VI, 179. [596] Tecrub'1-mem, I, 291. [597] el-Vuzer' ve'1-kttb, 12. [598] el-Bidye ve'n-nihye, V, 351. [599] el-Kmil,II,313. [600] Tehzb'l-Keml, 4b. [601] Uyn'l-esere, II, 315. [602] el-Uclet's-seniyye, 245. [603] el-Msbhu'1-mud', 14b. [604] el-Bidye ve'n-nihye, V, 351. [605] el-sbe, 11,463. [606] Ibn Sa'd, Tabakt, 1/2, 24. [607] el-Misbhu'1-mud', 37a. [608] el-Vesiku's-siysiyye, Vesika no: 154. [609] el-lsbe, II, 489. [610] el-stb(thk. el-Becv), 1086. [611] el-sbe, II, 498. [612] ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel', 1,191. [613] el-Misbhu'1-mud', 36b. [614] Bkz. el-Misbhu'1-mud', 36b. [615] Tecrub'1-mem, I, 291. [616] et-Tenbh ve'1-irf, 246. [617] el-Kmil, II, 313. [618] el-Bidye ve'n-nihye, V, 352. [619] Uyn'1-eser, II, 315. [620] el-Misbhu'1-mud', 36b. [621] el-sbe, II, 498. Ibn Hecer, Al'nn gazveleri, valilik grevleri ve vefat ile ilgili bundan fazla bir ey zikretmemi tir. [622] et-Tenbh ve'1-irf, 245. [623] Taber, Trih, VI, 179. [624] sd'1-gbe, IV, 9. [625] el-Bidye ve'n-nihye, V, 353. [626] el-Uclet's-seniyye, 247. [627] Uyn'1-eser, II, 316. [628] el-Misbhu'1-mud', 36b. [629] el-sbe, II, 507. [630] el-lstb, llOCthk. el-Becv). [631] el-lstb, 1102. [632] el-stb, 1102. [633] el-stb, 1108. [634] Bkz. el-Bidye ve'n-nihye, V, 350. [635] Ya'kb, Trh, II, 80. [636] Taber, Trh, VI, 179. [637] el-Vzer' ve'1-kttb, 12. [638] Tecrub'I-mem, I, 291. [639] el-Kmil, II, 313. [640] Tehzb'l-Keml, 4b. [641] el-Bidye ve'n-nihye, V, 339. [642] el-Uclet's-seniyye, 245. [643] Uyn'l-eser,II,315. [644] el-Misbhu'1-mud', 16a. [645] el-stb(thk. el-Becv), 1145. [646] el-stb(thk. el-Becv), 1145. [647] Ali et-Tantv, Srat mer'ibni'l-Hattb, 40. [648] Mslim, Fedilu's-sahabe, 22. [649] Bkz. Mslim, Fedilu's-sahbe, 24, 25. [650] el-stb(thk. el-Becv), 1149-1150. [651] Bkz. el-Beyhak, es-Sfn'1-kebra, IX, 14(bn shak'tan naklen). [652] Mslim, Fedilu's-sahbe, 14. [653] bk el-Bidye ve'n-nihaye, V, 350. [654] Bkz. el-Misbhu'1-mud', 8b. [655] Tecrub'1-mem, I, 291. [656] sd'1-gbe, IV, 353. [657] Tehzb'l-Keml, 4b. [658] el-Bidye ve'n-nihaye, V, 339-352. [659] el-Ucet's-seniyye, 245. [660] Uyn'1-Eser, II, 315. [661] el-Misbhu'1-mud', 10b. [662] ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel', III, 37. [663] el-lstbtthk. el-Becv), 1185. [664] ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel', III, 38. [665] el-stb, 1187. [666] el-sbe, III, 2. [667] ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel1, III, 47.

[668] el-lstb, 1187. [669] Bkz. el-Misbhu'1-mud', 8b. [670] YaTsb, Trh, II, 80. [671] el-stb. [672] el-Uclet's-seniyye, 246. [673] Uyn'1-eser, II, 315. [674] Behcet'l-mehfil, II, 161. [675] el-Misbhu'1-mud', 36b. [676] eI-sbe,III,383. [677] ez-Zeheb, Siyeru a'mi'n-nbel', II, 267. [678] ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel', II, 268. [679] sdl-gbe,IV,330. [680] el-stb, 1377. [681] el-lsbe, III, 384. lrn tarihi ihtilafldr. [682] Bkz. el-Misbhu'1-mud', 8b. [683] el-stb, I, 51. [684] el-Bidye ve'n-nihye, V, 354. [685] Uyn'1-eser, II, 315. [686] el-Uclet's-seniyye, 246. [687] Bkz. el-Misbhu'1-mud', 37b. [688] Bkz. el-Misbhu'1-mud', 37a. [689] bn Sa'd, Tabakt, 1/2, 82. Ayrca Bkz. Hamdullah, el-Vesiku's-siysiyye, vesika no: 137. [690] el-stb, 1403. [691] el-stb, 1404. [692] el-stb, 1403. [693] el-sbe, III, 427. [694] Mslim, Fedilu's-sahbe, 119. [695] Mslim, Fedilu's-sahbe, 116. [696] el-stb, 1404. [697] el-sbe, III, 427. [698] el-stb, 1403. [699] el-stb, 1405. [700] Ya'kb, Trh, II, 80. [701] el-Misbhu'1-piud'. [702] el-sbe, III, 433. Vefat tarihi ihtilafldr.. [703] el-lstb, 1406. [704] el-labe, III, 433. [705] Mslim, Fedilu's-sahbe, 168. [706] el-lstb, 1407. [707] el-lstb, 1418. [708] el-sbe, III, 433. [709] el-stb, 1418. [710] Bkz. el-Bidye ve'n-nihye, V, 350. [711] Bkz. el-Misbhu'1-mud', 8b. [712] Halfe b. Hayyt, Trih, I, 77. [713] Taber, Trh, VI, 179. [714] el-Vzer' ve'1-kttb, 12. [715] et-Tenbh ve'1-irf, 246. [716] Tecrub'1-mem, I, 291. [717] YaTtb, Trh, II, 80. [718] Misal olarak. sd'1-gbe, IV, 385; Tehzb'l-Keml, 4b; el-Uclet's-seniyye, 245. [719] bn Sa'd, IH/2, 35. [720] sd'1-gbe, IV, 401; el-sbe, III, 450. Aynca Bkz. bn Sa'd, III/2, 35. bn Sa'd bunu Zhr tarikiyle Urve'den rivayet etmitir. [721] Ibn Sa'd, III/2, 35. [722] el-ntisr li'1-Kur'n, 138a. [723] bn Sa'd, III/2, 35. [724] sd'1-gbe, IV, 401. [725] bn Sa'd, III/2, 35; Tecrd esmi's-sahbe, II, 90; el-sbe, III, 450. [726] el-stb, 1748. [727] el-lsbe, III, 451. [728] el-lstb, 1749. [729] el-Bidye ve'n-nihye, V, 355; el-stb, 1749. [730] sd'1-gbe, IV, 403. [731] el-sbe, III, 451. [732] sd'1-gbe, IV, 403. [733] Bkz. el-Misbhu'l-mud', 8b. [734] el-Vzer' ve'1-kttb, 12. [735] et-Tenbh ve'1-irf, 246. [736] el-Uclet's-seniyye, 246. [737] Uyn'l-eser,II,315. [738] el-Misbhu'1-mud', 41b. [739] el-sbe, III, 451. [740] 4Rbe, 111,452. [741] el-stb, 1446.

[742] el-sbe, III, 453. [743] el-stb, 1446. Vefat tarihi ihtilafldr.. [744] Bkz. el-Bidye ve'n-nihye, V, 350. [745] Bkz. el-Misbhu'1-mudr, 8b. [746] el-Vzer' vel-kttb, 12. [747] Ya'kb,Trh,II>80. [748] et-Tenbh vel-irf, 245. [749] Tecrub'1-mem, I, 291. [750] el-Bidye ve'n-nihye, V, 350. [751] el-Uclet's-seniyye, 246. [752] Uyn'1-eser, II, 315. [753] el-Misbhu'1-mudr, 42a. [754] sd'1-gbe, IV, 418. [755] bn Sa'd, 111/2,100. [756] Ibn Sa'd, III/2,100; sdl-gbe, IV, 419. [757] Ibn Sa'd, III/2,101; sd'1-gbe, IV, 418. [758] tbn Sa'd, 111/2,101. [759] Bkz. sd'1-gbe, IV, 418; el-sbe, III, 416. Ayrca Bkz. bn Sa'd, III/2, 101. [760] bn Sa'd, III/2,100; sd'1-gbe, IV, 418. [761] el-ntisr li'1-Kur'n, 138a. [762] bn Sa'd, HI/2,101. [763] Geni bilgi iin Bkz. el-lsbe, III, 461. [764] sd'1-gbe, IV, 422. [765] el-sbe, III, 465. [766] sd'1-gbe, IV, 422; el-lsbe, III, 465. [767] el-sbe, III, 465. [768] sd'l-gbe,IV,423. [769] Bkz. el-sbe, , 465. [770] Bkz. sd'1-gbe, IV, 423. [771] Tecrd esmi's-sahbe, II, 98; sd'1-gbe, IV, 423. [772] el-ntisr, 138a. [773] el-lsbe, III, 465-466. [774] Bkz. Buhr, Menfab, 26; Mslim, Fedil's-sahabe; Minhat'l-ma'bd, II, 5; Msned, III, 222. [775] el-stb, 1575. [776] ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel', I, 237. [777] el-stb, 1575. [778] el-lstb, 1575. [779] ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel', I, 238. [780] el-tetb, 1575-1576. [781] el-sbe, III, 656. [782] ez-Zeheb, Siyeru a'lmi'n-nbel', I, 238. [783] Bkz. el-Misbhu'l-mudf, 42a. [784] Tecrub'1-mem, I, 291. [785] el-stb, 1575. [786] el-Ikd'1-ferd. [787] el-Uclet's-seniyye, 246. [788] Uynl-eser, II, 316. [789] el-Misbhu'1-mud', 42a. [790] Dr. Mustafa el-Azam, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/410-462. [791] Dr. Mustafa el-Azam, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/463-466.