ARSIMI SHQIPTAR N MAQEDONI SHKALLA TRONDITSE E DEGRADIMIT Xhelal Zejneli

Rezultatet e maturs shtetrore n Maqedoni nga lnda e gjuhs shqipe dhe e letrsis, pr shkak t mnyrs se si realizohet provimi, as prej s largu nuk jan tregues objektiv dhe t sakt t cilsis s arsimit shqiptar n Maqedoni. N disa shtete t rajonit, provimi i maturs shtetrore zbatohet nn mbikqyrjen e kamerave dhe pa telefona celular. Prqindja e nxnsve q nuk e kalojn maturn shtetrore, p.sh. n Shqipri dhe n Kosov sht tejet e madhe. Sikur edhe n Maqedoni t viheshin n prdorim kamerat dhe t eliminoheshin telefonat celular, prqindja e nxnsve q nuk do ta jepnin kt provim, do t kishte prmasa dramatike dhe tronditse. N vitin shkollor 2010-2011, n afatin e qershorit provimin nuk arritn ta japin vetm 1 % e maturantve. Pas dy muajve, pra n afatin e gushtit, kaluan t gjith. Sivjet, provimin nuk arritn ta japin 3,6% e maturantve.

Xhelal Zejneli Politizimi dhe partizimi i skajshm i arsimit shqiptar n Maqedoni Faktori politik shqiptar n Maqedoni, n lmin e arsimit zbaton przgjedhje negative. Pr tu punsuar si msues, si arsimtar, si profesor n shkoll t mesme, apo edhe si asistent dhe ligjrues n universitet, medoemos t jesh antar partie, ose t jesh n shrbim t partis. Prndryshe, ske gjasa t punsohesh as edhe si msues n ndonj shkoll katundi. Pa kaluar npr listat e strukturave t mesme partiake, nuk mund t punsohesh as edhe si shrbtor shkolle. N kt mes pra, nuk merren parasysh kriteret profesionale dhe morale t kandidatit i cili dshiron t punsohet si edukatore n erdhen e fmijve, si msues, si arsimtar, si profesor shkolle t mesme, si asistent dhe si ligjrues. Kriter i vetm sht prkatsia partiake. T jesh antar partie, veprimtar, d.m.th. aktivist partie, militant partie, emisar politik i partis, vjedhs votash i partis, mbushs kutish votimi, agjitprop i partis; t kesh varur flamur npr shtylla elektrike, t kesh ngjitur npr mure dhe ekspozitura parulla, pankarta, banderola, billborde; t kesh shprndar afishe dhe material propagandues partiak npr ajtore, byrektore, qebaptore, bastore dhe taverna; ta kesh shar sa m shum partin oponente, t kesh shkruar dhe t kesh botuar shkrime denigruese pr partin oponente dhe ta kesh lvduar partin vetanake; t kesh marr pjes - bashk me familjen (me nnn 80-vjeare t marr nga shtrati i lngimit, me bashkshorten dhe me fmijt) - npr mitingje dhe tubime partiake, duke qndruar shpeshher n reshtin e par t tubimit... Partit politike e politizojn dhe e partizojn arsimin edhe duke emruar drejtor shkollash. M pas, prej drejtorve t shkollave partit krkojn t jen t dgjueshm, t jen instrumente t tyre, ti zbatojn urdhrat, krkesat, dshirat, nevojat dhe interesat meskine t tyre. Ndryshe, drejtorin, ose e ndrrojn, ose nuk e rizgjedhin. Partit politike shqiptare n Maqedoni, n fund t vitit shkollor hartojn lista me emra nxnsish t cilt kan prej 7 deri n 12 nota t dobta dhe t cilt, pr interes t partis, nuk duheshkan t prsrisin. N kto lista prfshihen dhjetra dhe

qindra nxns t dobt. Si rezultat i ktij angazhimi partiak, n shkollat q kan mijra nxns, ndodh t prsrisin nj numr simbolik i nxnsve, pr t mos thn asnj. Kur nxnsit e shohin se nuk ngel pothuajse askush dhe se kalon edhe ai me 12 nota t dobta, shpeshher edhe pa shkuar n riprovim, ata akoma m shum i shprfillin detyrimet shkollore. Nuk prsrit nxnsi i cili katr vjet me radh ka pasur 12 apo edhe 14 nota t dobta, i cili do vit ka pasur nga 100 mungesa dhe ka munguar kur ka dashur, i cili kurr ska marr ant n shkoll, i cili kurr ska mbajtur uniform shkollore, i cili kurr ska pasur stilolaps gjat ors s msimit, i cili n nj fletore t vetme ka mbajtur shnime pr 12 lnd t ndryshme, d.m.th. pr t gjitha lndt. Po t jet fjala pr nj, dy, apo tre nxns, disi do ti dilej n krye shtjes. Por fjala sht pr dhjetra dhe qindra nxns t till. Nxnsit e till rijn n t njjtn klas me nxnsit e dalluar. Kjo ndikon q cilsia t ulet n mesatare, pr t mos thn t bjerr edhe nn mesatare. N t tilla rrethana, pesa e nxnsit t dalluar (tanim t dalluar), t jet relative dhe e diskutueshme. Partit politike shqiptare n Maqedoni, n kohn e regjistrimit t nxnsve, hartojn lista dhe ua dorzojn drejtorve t shkollave, duke krkuar prej tyre q n shkolla elitare t regjistrohen pa kritere edhe nxnsit t cilt nuk i plotsojn kriteret e regjistrimit, pra nxnsit t cilt do t duhej t orientoheshin npr shkolla profesionale. Q n tremujorin e par, kjo kategori e nxnsve mbushen me nga shtat nota t dobta. Si rezultat, nxnsit me 12 nota t dobta do t jen katr vjet n t njjtn klas me nxnsit e dalluar. Kjo przgjedhje skajshmrish negative sht n dm t arsimit, n dm t cilsis n arsim, e sidomos n dm t nxnsve t dalluar. Mirpo, partive politike shqiptare n Maqedoni, kjo nuk u intereson fare. Atyre u interesojn votat, u intereson marrja e pushtetit, qoft n shkall vendore, qoft n at qendrore. N sistemin monist drejtort emroheshin prej komitetit komunal t partis komuniste. Sot emrohen prej degs s partis demokratike. N thelb, midis emrimit t drejtorve n kohn e monizmit dhe emrimit t t njjtve n kohn e pluralizmit, d.m.th. t demokracis, nuk ka asnj dallim. Madje, ka q thon se n komunizm disi i kushtohej rndsi cilsis s kuadrit arsimor dhe atij drejtues. Sot ndrkaq, przgjedhja negative e kuadrit arsimor dhe atij drejtues, ka marr prmasa dramatike. Partizimit dhe politizimit t arsimit sot, t zbatuar nga partit politike shqiptare n Maqedoni, do tia kishin zili edhe emisart e arsimit t Josip Visarionovi Xhugashvili Stalinit. Shqiptart nuk duhet t presin se cilsin e arsimit n Maqedoni do tua prmirsojn maqedonasit. Partit politike shqiptare n Maqedoni ndrhyjn n punt e shkollave edhe pr shtje t tjera, si: shtitjet njditshe n natyre apo n ndonj qytet tjetr; ekskursionet pesditshe n vitin e tret t shkolls s mesme; kremtimi i mbrmjes s maturs. Shpesh ndodh q agjencin apo ndrmarrjen transportuese e cila e zbaton shtitjen apo ekskursionin e nxnsve, ta caktoj partia, prkatsisht individ influent t pushtetit vendor, d.m.th. komunal. Restorantin apo motelin ku do t drekojn nxnsit apo arsimtart me rastin e shtitjes njditshe n natyr apo n ndonj qytet tjetr, ndodh ta caktoj partia apo individ influent t pushtetit vendor. Hotelin ku do t vendosen nxnsit q shkojn n ekskursion po ashtu e cakton partia, prkatsisht individ influent t pushtetit vendor, d.m.th. komunal. Kur sht fjala pr kremtimin e mbrmjes s maturs, partia apo individ influent t pushtetit vendor ndrhyjn n caktimin: e studios q do ta kryej fotografimin e nxnsve; t grupit muzikor; t

restorantit apo t sallonit ku do t kremtohet mbrmja e maturs. N pikpamje ligjore, do gj duket n rregull, por, do lloj tenderi sht i kot. Tenderimi nuk prfillet fare, pothuajse n asnj shkoll. Shkollat furnizohen edhe me material konsumues. Ka raste kur edhe furnizuesi i shkolls me material konsumues caktohet me kritere partiake. Nga sa m sipr rezulton se partive politike shqiptare n Maqedoni nuk u intereson fare cilsia n arsim, por votat, ardhja n pushtet, vendor apo qendror. Ather shtrohet pyetja: kush do ta rregulloj arsimin, si do ta rregulloj dhe kur?! Shoqria civile n Maqedoni sht n shkall t ult. Asaj as q i dgjohet zri. Prindrit kurr nuk e kan elur gojn pr dobsit n arsim. Shum shpesh qllon t dgjosh n arshin e qytezs apo t kasabas refrenin: Sot ska arsim. Arsimi sht i shkatrruar... Ndonjri nga kta q ka ardhur n konstatime t ktilla, mbase sht edhe prind. Prindrve ndrkaq, u intereson vetm nj gj: Fmija i tyre t kaloj shklqyeshm, d.m.th. me pes. A jan t merituara pesat dhe sa jan t merituara, kjo shtje, asnj prindi fare nuk i intereson. Prindi ndrhyn q fmija i tij t kaloj me pes, apo, po qe se sht i dobt dhe ka 12 nota t dobta t mos prsris. I njjti prind, pas dy ditve, t ndal n rrug dhe t thot: Sot ska arsim. Arsimi sht i shpartalluar... Ai harron se nj prej rrnuesve t arsimit sht edhe vet ai, ngase krkon q treshi i fmijs s vet t bhet pes. Partit politike shqiptare n Maqedoni merren: me politik kombtare apo me kalimin e nxnsve q notojn n nota t dobta?! Preokupim e kan: shtjen shqiptare n Maqedoni, apo mosngeljen e nxnsve q vlojn nga mungesat?! * * * Cilsia n arsim varet nga politika e shtetit. Ky sht thelbi i problemit. Kush orientohet sot n arsim? N arsim orientohen sot kryesisht nxnsit e dobt. Nxnsi q kalon me mjaftueshm, d.m.th. me dysh, ose me mir, d.m.th. me tresh, shkon n arsim. Kuptohet, me prjashtime t caktuara. Duke qen se universitetet tona funksionojn me kritere t diskutueshme, i njjti nxns, pas katr vitesh, me ndrhyrjen e partis, punsohet n shkolla t mesme elitare, si jan gjimnazet. Mund t merret me mend se far kuadri sht ai ose ajo. far cilsie mund t pressh prej tij apo prej saj. Ky far profesori partiak, kur e shkruan njsin msimore n regjistr apo kur shkruan vrejtje pr ndonj nxns, brenda 4-5 rreshtave t shkurtr, bn tre gabime drejtshkrimore dhe nj gabim sintaksor. E shkruan shqipen sikur t jet kinez. Po t testoheshin msuesit, arsimtart dhe profesort me nj ese 500 fjalsh, d.m.th. dyfaqshe e gjysm, me nj tem t lir t zgjedhur prej vet atyre, do t rezultonin rezultate shqetsuese. Nj prqindje e madhe e profesorve, prfshi edhe ata t gjuhve t huaja, n esen prej dy faqe e gjysm do t bnin mbi 20 gabime drejtshkrimore dhe tre-katr gabime sintaksore. Npr zyrat e arsimtarve shpesh vihen njoftime apo lajmrime. Nj njoftim prmban diku rreth katr-pes rreshta. N ato pak rreshta, rregullisht ka tre-katr gabime drejtshkrimore dhe t paktn nj gabim sintaksor. Rrall ndodh q t vihet ndonj njoftim pa gabime gjuhsore. Prse kjo gjendje?! Kjo determinohet nga nj sindrom faktorsh. Ka msues, arsimtar dhe profesor t cilt romanin e fundit e kan lexuar si lektyr shkollore para shum vitesh kur kan qen nxns. Q ather, skan prekur prmbledhje poezish, roman apo dram. Pjes teatrore skan par kurr, gazet skan bler asnjher. pret shoqria prej nj msuesi, arsimtari apo profesori t till?! Po ta lexosh nj akt juridik t hartuar prej nj numri t caktuar t avokatve apo t noterve shqiptar n Maqedoni, do t habitesh me shkalln e ult t njohjes s gjuhs amtare.

Nxnsit e dalluar nuk orientohen n arsim. Ata orientohen n degt q mendojn se jan m t leverdishme, si mjeksia, stomatologjia... Nga kjo q u tha m sipr, del se politika e shtetit mbi arsimin sht shkurajuese. Shoqria shqiptare duhet ti nxit n arsim, jo nxnsit mesatar dhe t dobt, por t dalluarit. N shkollat shqipe n Maqedoni ka shum nxns t talentuar, madje n lmenj t ndryshm. Me veprimet e paprgjegjshme t faktorve vendimmarrs si dhe t institucioneve vendore dhe atyre qendrore, nxnsit e talentuar psojn. do shoqri e organizuar, nxnsit e talentuar i prgatit pr ta zhvilluar shoqrin dhe institucionet e tij. Shqiptart n Maqedoni ndodhen larg ktij synimi. Nuk mund t jesh msues, arsimtar apo profesor i mir, po qe se arsimin se ke n zemr. Nuk mund t jesh puntor i mir i arsimit, po qe se nuk je idealist. Fati i arsimit, kudo n bot, varet nga politika e shtetit mbi arsimin, d.m.th. nga politika arsimore e shtetit. Prindi duhet t dij se suksesi i fmijs, prkatsisht i nxnsit ndrlidhet me faktor t caktuar, si jan: ndrtimi gjenetik i nxnsit, baza materiale dhe harmonia n familje, shprehia pr pun e nxnsit, mjedisi ku rritet nxnsi (po qe se fmija rritet n nj familje ose n nj lagje me shum fmij, mundsia e humbjes s kohs sht m e madhe), kapaciteti profesional i msuesit dhe i arsimtarit t shkolls fillore, kapaciteti profesional i profesorit t shkolls s mesme, kushtet n shkoll. Populli thot: Nuk sht me t thnme, por t dhnme. Nuk ka msues, arsimtar, profesor, pedagog, metoda pedagogjike, shkolla dhe institucione n rruzullin toksor as q do t ket ndonjher - q mund t bjn mrekulli me nxns. Druri i shtrembt nuk drejtohet leht Nxnsi i dobt kurr nuk mund t marr dituri t madhe. Ska dyshim se me pun dhe me disiplin edhe nxnsi me sukses t dobt mund t bj hapa para. Mirpo ai, kurr nuk mund t arrij ndonj shkall t lart diturie. Fmija, msimin fillon ta marr dhe shprehin e puns fillon ta krijoj qysh n moshn 5-6 vjeare. Zbrazsit e shkaktuara n shkolln fillore dhe n t mesmen njeriu nuk arrin ti kompensoj gjat tr jets. Natyrisht, nxnsi nj dit piqet, por jo paralelisht me gjeneratn e vet. Fatmirsisht, do nxns, me aftsi mendore dhe trupore normale mund t jet i suksesshm n ndonj deg t caktuar. Nuk sht e thn q secili t dij matematik. Shum njerz pa shkoll jan afarist t suksesshm. Nxnsi q ka qen mesatar n shkoll fillore dhe t mesme kurr nuk mund ti arrij majat e dijes. Tr jetn ai do t jet mesatar. Mbase mund t ket prjashtime. Prindi duhet t dij: Me para mund ta bsh edhe t pamundurn, por vetm nj gj jo t blesh dituri. Partizimi i arsimit - Partit politike shqiptare n Maqedoni, n shum raste ndjekin politik kadrovike diletante dhe joprofesionale. N sektor t caktuar t arsimit, qoft n shkall vendore, qoft n at qendrore, caktojn persona apo individ t cilt jan nn do nivel profesional. A mund t bhet ministr i shndetsis profesori i gjuhs, pr tu br ministr i arsimit mjeku?! N institucionet e arsimit, t shkalls vendore dhe asaj qendrore, partit i caktojn kuadrot, n kundrshti t plot me kriterin profesional. N vend t profesionalizmit, pr to vlen interesi koniunktural brenda-partiak, interesi i grupeve, kriteri rajonal, i katundit dhe i mhalls. Duke qen se emrimet bhen n mnyr sharlatanike, askush nga ata t partsi nuk e prcjell punn e kuadrit t emruar npr institucionet e arsimit, arritjet dhe dshtimet e tyre. Pr m tepr, partit edhe nuk din se far rezultatesh duhet t arrihen dhe mund t arrihen n lmenj t caktuar t arsimit. N institucionet shtetrore t arsimit, si t shkalls vendore ashtu edhe asaj qendrore, numri i funksionarve shqiptar me njohuri n fushn e arsimit, sht

simbolik, pr t mos thn sht inekzistent. Ka raste kur partit politike shqiptare npr detyra dhe funksione t caktuara emrojn persona jokompetent. Personat jokompetent q din fare pak pr shtjet e arsimit, m kot prononcohen pr problemet e siprthna. T tillt, n pozitat q kan, shrbejn vetm pr t marr rroga dhe pr ndonj privilegj tjetr q ofron do pushtet n bot. Nn veprimin e partive politike, n arsimin shqiptar n Maqedoni fillor, t mesm dhe universitar - ka raste t shpeshta t diferencimit mbi baza partiake. N disa shkolla, fillore dhe t mesme, pa vendim pune pr koh t pacaktuar, punon nj numr i konsiderueshm i kuadrit arsimor. Drejtort e shkollave, n baz t listave t hartuara nga partia politike shqiptare, prkatsisht nga individ influent t pushtetit vendor, kan pr detyr ti largojn nga puna, d.m.th. nga shkolla, t gjith msuesit, arsimtart dhe profesort t cilt jan apartiak apo t cilt i prkasin partis politike oponente. Me kto veprime t turpshme dhe absurde merren kryesisht strukturat e mesme t partive politike degt partiake. Duke qen se prjashtimet nga puna, t shqiptarve nga vet shqiptart hasin n qndres, tendencat e siprthna nuk realizohen gjithaq. Largimi nga shkolla i arsimtarve apo i profesorve t partis oponente bhet pra me kritere partiake dhe jo me kritere morale apo profesionale. Largimi nga shkolla i kuadrit arsimor apartiak apo i atyre q jan antar ose ithtar t partis oponente, t prkujton t ashtuquajturin diferencim ideopolitik t boshtit antishqiptar t krimit Shkup-Beograd-Titograd, t zbatuar ndaj msuesve, arsimtarve dhe profesorve shqiptar n Jugosllavi, n periudhn e viteve 19451991. N komunizm, shqiptart diferencoheshin prej sllavve. Sot ndrkaq, diferencohen prej vetvetes. Po qe se nuk i takon tarafit t drejtorit t shkolls mund t ndodh t ta marrin klasn e kujdestaris, t ta rregullojn orarin e msimeve, t ta ndrrojn ndrresn e puns, t ti japin klasat joprkatse, t ta ndrpresin prcjelljen e gjenerats duke t dhn klasa t reja, t ta ndrrojn objektin shkollor, t t ln jasht komisioneve shkollore, mos t t japin angazhime t caktuara etj. Partizimi i skajshm i arsimit dhe prmasat tronditse t shprdorimeve npr shkolla, ndikojn q arsimtart dhe profesort, para t keqes t rijn indiferent dhe t thon: Pr do gj vendosin t tjert, neve sna pyet kush. Sidoqoft, shum arsimtar apo profesor jan edhe oportunist dhe konformist. Si t till, ata i prshtaten gjendjes prplot abuzime dhe para keqprdorimeve i mbyllin syt. Si pasoj, abuzimet npr shkolla, shndrrohen n gjendje normale. Shoqria duhet ta dij se elsi partiak n punt profesionale q kan t bjn me arsimin sht shkatrrues pr t. Para parregullsive dhe padrejtsive npr shkolla, msuesit, arsimtart dhe profesort i mbyllin syt, pr arsye t caktuara, si: jan oportunist dhe konformist; jan demagog; jan me kapacitet moral dhe profesional t kufizuar; kan shkall t ult t vetdijes; kan psikologji provinciale; jan poltron dhe, pr interesa personal, gjithmon e mbajn ann e drejtorit, t cilitdo drejtor dhe nga cilado an q t vij ai; e mbshtesin drejtorin abuzues, pr shkak t prkatsis partiake. N shoqrin shqiptare n Maqedoni, si n asnj vend tjetr t rajonit, mungon mendimi kritik publik. Mungesa e mendimit kritik sht karakteristik e shoqrive t prapambetura dhe provinciale. N qytez ska mendim kritik, ka thashetheme. N shoqrit e prapambetura mungon edhe gazetaria investiguese. Abuzimet financiare - Arsimtart dhe drejtort e shkollave duhet ta din se shtje financiare t caktuara duhet t realizohen prjashtimisht nprmjet xhirollogaris s shkolls ose t paktn n relacionin: nxns - arktar i klass prgjegjs i ndrress (ndihmsdrejtor). do akt financiar midis nxnsit, n nj an,

dhe arsimtarit, profesorit apo drejtorit t shkolls, n ann tjetr, sht komprometues dhe diskreditues pr arsimtarin, profesorin dhe drejtorin. fardo akti financiar n shkoll q bhet jasht xhirollogaris s shkolls, ngjall dyshime pr abuzime t mundshme. Ka prindr, kryesisht mjek, stomatolog ... t cilt dy jav para mbarimit t vitit shkollor i vn n veprim telefonat celular pr ti prmirsuar notat e fmijve t tyre. Ata thon: Djalin do ta oj n mjeksi (n stomatologji). Pr ta regjistruar m leht duhet ti ket notat 5.00. Kur u hedh nj sy notave t fmijs s ktij far pseudo-intelektuali do t vresh nj apo dy dysha dhe dy a tre tresha. Dhe ky fmij i ktij far mjeku apo stomatologu m 10 qershor kalon me 5.00. Nga kjo mund t konstatohet se edhe vet ai mbase ka dal mjek apo stomatolog me ndrhyrje t ngjashme. Institucionet qendrore t arsimit duhet t din se plan-programet msimore jan t paprballueshme nga nxnsit. N disa shkolla t mesme, n vitin e par nxnsit kan: 15 lnd, 9 lektyra n gjuhn amtare dhe 6 lektyra n maqedonisht. Romani Lumi i vdekur i Jakov Xoxs ka 670 faqe. Vllimore jan edhe poemat e Homerit, Komedia hyjnore e Dantes, Fausti i Gtes, Krim dhe ndshkim i Dostojevskit, Njqind vjet vetmi i Markezit. Si tia dal n krye nxnsi?! A ka nxns n rruzullin toksor q pr nnt muaj gjith kt materie me prmasa oqeanike dhe dinosaurike mund ta realizoj pr notn 5,00?! Kur ktij plan-programi msimor ti shtohen edhe ort t cilat nj numr i madh i nxnsve, n mos t gjith, e kalojn n facebook, shtja atbot bhet akoma m e ndrlikuar. Ka nxns q shtrojn pyetjen: Kujt i nevojitet sot Epi i Gilgameshit i shkruar para 4000 vjetsh?! Gilgameshi, sot vrtet si duhet kujt, por ndrra e njeriut pr prjetsi dhe pavdeksi sht e prjetshme. Koht e fundit planprogrameve t gjimnazeve iu shtuan edhe do lnd t tjera, si: biznesi dhe menaxhmenti, ekonomia, fillet e s drejts etj. Lndt e siprthna pr nxnsit e gjimnazeve paraqesin ngarkes shtes. Mbase sht m mir q lndt e lartprmendura t jen pjes vetm e plan-programeve t shkollave profesionale. N plan-programet msimore t gjimnazeve jan t prfshira pes gjuh, si: gjuha shqipe dhe letrsia, gjuha maqedonase, gjuha angleze, gjuha gjermane (apo frnge) dhe latinishtja. Pas katr vitesh msimi, nxnsi asnjrin prej tyre nuk e prvetson si duhet. T komunikosh anglisht apo gjermanisht, nuk do t thot se i di kto gjuh. Gjuh t huaja din edhe gastarbajtert. Maqedonia me festa z ndr vendet e para n bot. Pr shkak t numrit t madh t festave, vihet n dyshim edhe realizimi i plan-programeve msimore. Kur drejtuesi i mbledhjes s kshillit t klasave, nn pikn T ndryshme i pyet arsimtart apo profesort: A e keni realizuar plan-programin msimor, t gjith njzri brohorisin: Po, e kemi realizuar. Askush nuk pyet: Si u realizua plan-programi me gjith ato dit t humbura gjat festave! Pr t gjitha shkollat shqipe n Maqedoni, pr lndn e gjuhs shqipe dhe t letrsis, ka mbetur vetm nj kshilltar. Institucioni kompetent, d.m.th. Byroja pr Zhvillimin e Arsimit, vendin e zbrazt t kshilltarit pr gjuh shqipe dhe letrsi duhej ta kishte plotsuar menjher. Ministris s Financave t RM-s duhej ti bhej me dije me vendosmri dhe persistenc se plotsimi i ktij vendi pune nuk paraqet punsim t ri. Problemi qndron n faktin se askujt nuk i ka interesuar kjo shtje. Se po ti kishte interesuar, ajo do t ishte zgjidhur kaher. Problemi me Ministrin e Financave ka t bj: me mungesn e kapacitetit profesional t kuadrit shqiptar n institucionet vendore dhe qendrore t arsimit; si dhe

me mungesn e kapacitetit politik t faktorit politik shqiptar prball ministris s siprthn. Organet e shkolls Shkollat i kan edhe organizmat e vet, si jan: kshill i shkolls (pleqsia), kshilli i prindrve etj. Kto organe shkollore formohen kryesisht me kritere partiake. Shumica e antarve t ktyre organeve shkollore jan instrumente t verbta t drejtorit t shkolls. Ka raste kur i tr kshilli i shkolls apo kshilli i prindrve sht instrument i verbt i drejtorit. Antart e ktyre kshillave shrbejn vetm pr t ngritur dy gishta pr tu miratuar ndonj propozim i drejtorit. Kshillat e shkollave dhe kshillat e prindrve, duke qen instrumente t drejtorve, me dshir apo pa t, bhen pjes e pandar e shprdorimeve n shkolla. T till si jan, kshillat e shkollave apo kshillat e prindrve, duke qen se formohen me kritere partiake dhe jan instrumente t drejtorve, sht m mir t suprimohen dhe t mos ekzistojn fare. N raste t caktuara, shkollat krijojn edhe komisione. Komisionet, jo gjithmon formohen sipas prkatsis partiake. Por, kur sht fjala pr shtje t rndsishme, ather antar t komisionit zgjedhen vetm njerzit e besueshm t drejtorit. Antart e komisioneve t ndryshme t shkolls zgjedhen sipas mnyrs vijuese: Drejtori i shkolls, me ekipin e vet (d.m.th. me njerzit e vet t besueshm) ulet n ndonj byrektore, qebaptore, ajtore apo tavern t qytezs. N at far ndeje, caktohen antart e kshillave apo t komisioneve. Caktohen edhe detyrat e pseudoprofesorve, kush k do ta propozoj. N mbledhjen-fars t Kshillit t arsimtarve, antart e komisioneve zgjedhen njzri sipas skenarit t paraprgatitur. Edhe mbajts procesverbali nuk mund t bhet kushdo. Po qe se lind nevoja e rishkrimit t procesverbalit, kt do ta kishte br vetm personi q sht i afrt me ekipin e drejtorit. pret prej nj kolektivi t till?! T tillt do t edukojn breza?! Dihet mirfilli se ksi skenari t zgjedhjes s antarve t komisioneve t ndryshme, zbatohet n shum vende t bots, e sidomos n ato me shkall t ult t zhvillimit. T ashtuquajturat aktivitete t lira npr disa shkolla t mesme, nuk realizohen fare, apo realizohen jo m shum se 1 %. Megjithkt, n do regjistr figuron fjala: u realizua. T ashtuquajturat or plotsuese me nxnsit e dobt si dhe t ashtuquajturat or shtuese me nxnsit e dalluar, realizohen vetm n masn simbolike, pr t mos thn nuk realizohen fare. Megjithkt, n t gjith regjistrat figuron evidenca se ort plotsuese dhe ato shtuese jan realizuar pik pr pike. Pr kto t ashtuquajtura aktivitete, nuk ka kurrfar kontrolli, as t brendshm, as t jashtm. Inspektimet npr shkolla q zbatohen nga jasht jan kryekput formale dhe rutinore. Deri m tash, kto far inspektimesh nuk kan pasur ndonj efekt t madh. Se po t kishin pasur ndonj efekt t njmendt, arsimi shqiptar n Maqedoni do t kishte qen m cilsor. Pa kto inspektime, situata n arsimin shqiptar n Maqedoni mbase do t kishte qen akoma m brengosse. In ultima linea, inspektort q e zbatojn inspektimin e shkollave, n pikpamje profesionale duhet t jen n nj nivel me arsimtart dhe me profesort e inspektuar, n mos dhe mbi nivelin e tyre. N ngritjen e cilsis n arsim, nuk kan ndikuar gjithaq, pr t mos thn aspak, as t ashtuquajturat seminare apo trajnime q mbahen me arsimtart apo me profesort, kryesisht n ndonj hotel t Ohrit. Jo rrall, trajnuesit npr kto seminare, jan m pak t prgatitur se shumica e atyre q trajnohen. mund t pritet prej ktyre seminareve me trajnues jokompetent?! T ashtuquajturat provime shtetrore t cilave u nnshtrohen arsimtart apo profesort pa prvoj nuk jan vese formalitet i kulluar. Numri i atyre q nuk arrijn

ta japin kt karikatur prej provimi, sht simbolik. Ose m sakt, kt provim nuk e ka dhn vetm ai q nuk e ka paraqitur at. Kandidati q i nnshtrohet ktij kuazi-provimi, komisionit t provimit sht i detyruar ti dorzoj nj punim me shkrim, n dy gjuh, n gjuhn shqipe dhe n at maqedonase. Nj numr i madh i kandidatve kt far punimi me shkrim nuk e punojn vet, por e gjejn t gatshm n gjuhn shqipe, apo ua prkthen ndonj prkthyes nga maqedonishtja ose nga serbishtja. Ka raste kur kandidati kt punim e blen prej ndokujt pr 1000 deri 2000 denar, por ka edhe koleg zemrgjer q punimin e japin falas. Ka raste kur punimi i provimit shtetror i dorzohet komisionit me dhjetra gabime gjuhsore. Kjo t l t kuptosh se kto far punime nuk i lexon askush. Ather shtrohet pyetja: Kujt i duhet ky i ashtuquajtur provim shtetror?! Edhe t ashtuquajturat provime interne t maturantve, n t shumtn e rasteve, nuk jan vese formalitet i kulluar. Nxnsit maturant, para t ashtuquajturit testator, i nxjerrin librat dhe kopjojn. N fund del ky rezultat: nxnsi i cili dy-tri dit para mbarimit t vitit t katrt ka pasur 12 nota t dobta, n dy provimet interne merr notn 4 ose 5. Askush nuk pyet: Si mund t ndodh kjo?! Po kshtu qndron puna edhe me t ashtuquajturat projektdetyra t maturantve. Ka nxns q kto far projekt detyra i blejn prej maturantve t viteve paraprake me mim prej 1000 deri 2000 denar. Legjenda thot se ka edhe profesor q i shesin me po kt mim. Me reforma t ktilla t ndrmarra nga organet shtetrore t arsimit, cilsia e arsimimit n Maqedoni nuk do t prmirsohet sa duhet. Ka raste kur n shkolla afatet, t caktuara sipas ligjit apo sipas agjends s shkolls, nuk respektohen fare. Ka raste kur nxnsi nuk e di se ka ngelur n riprovim. Ka nxns q nuk e din se n cilat lnd kan ngelur n riprovim. Ka nxns q nuk e din afatin e paraqitjes s riprovimeve. Bhet fjal kryesisht pr nxns t dobt dhe me shkall t ult t prgjegjsis dhe t interesimit. Disa prej tyre qllon t jen diku n kurbet: n Kroaci, n Itali, n Zvicr, n Gjermani. Ka raste kur n vend t tyre, provimet i paraqet vet arsimtari apo profesori, madje duke shkelur edhe afatin e caktuar me ligj apo t caktuar n agjendn e shkolls. N raste t tilla, arsimtari apo profesori shndrrohet n argat t nxnsve t pandrgjegjshm, t shkollave t mesme elite (tashm elite). Me kalimin e kohs, veprimet e ktilla bhen normale dhe shndrrohen n dukuri dhe praktik. Pr kt grup nxnsish, pr arsye nga m t ndryshmet, shkelen rregullat, normat dhe ligjet, duke u lejuar atyre q provimet ti paraqesin edhe pas afatit t caktuar. Dhe dgjohen fjalt: Sa mir q drejtori sht shqiptar...N komunizm drejtort ishin maqedonas. Tani do pun i kryejm m leht... Drejtori shqiptar duhet t respektohet dhe jo t keqprdoret afria e tij. Npr shkollat shqipe n Maqedoni, ka raste kur nxnsit i shnohet n procesverbal nota e riprovimit, pa qen ai i pranishm n provim. Npr shkolla t mesme shqipe, ka raste kur, pr lnd t caktuara dhe pr interesa t caktuar, punsohen si profesor edhe individ me tre vjet studim universitar (sipas parimit 3+2) dhe t refuzohen kandidatt q kan t kryer studime universitare katrvjeare. N raste th tilla, punsimi sht br ose me ndrhyrjen e partis, ose ka luajtur mita, d.m.th. ryshfeti. Abuzimet e siprthna dhe mosrespektimi i afateve dshmojn se shqiptart n Maqedoni nuk manifestojn kapacitet t duhur pr ti udhhequr me prgjegjsi institucionet shkollore. Npr shkolla t caktuara mbase ndodhin edhe abuzime q paraqesin shkelje t rnd t ligjit. Abuzimet eventuale financiare apo dhnia e dftesave ose e

diplomave t dyshimta, q do t ishin br nga nj rreth i ngusht i personave t shkolls, nuk jan objekt interpretimi i ktij shkrimi. Disiplina n shkolla - N shkollat tona ora msimore qllon t zgjat m pak se 45 minuta; arsimtart rndom shkojn n klas me 5 minuta vones; shpesh ndodh q t shkohet n or edhe me 10 minuta vones; ka raste kur ziles i bihet 3 deri 5 minuta para kohe (N vendet e zhvilluara zilet e llojit ton ka koh q jan hequr nga prdorimi. N ato vende zilja sht e programuar t funksionoj n mnyr automatike); pushimi i gjat q zgjat 20 minuta, ndodh t zgjat 30 minuta. Ka shkolla n t cilat ora e fundit, d.m.th. e gjashta apo e shtata, sidomos ajo e ndrress s dyt, mbahet jo m shum se 20 minuta, pr t mos thn nuk mbahet fare. Ka shkolla fillore shqipe n t cilat n klasat e teta gjat gjith gjysmvjetorit t dyt zhvillimi i njsive msimore zvendsohet me bisedat rreth kremtimit t mbrmjes s gjysmmaturantve. E tmerrshme. Drejtoria e nj shkolle t till, arsimtart, kshilli i shkolls dhe ai i prindrve duhet t dnohen. Ka edhe shkolla t mesme shqipe n t cilat msimi n gjysmvjetorin e dyt, te paralelet e viteve t katrta, nuk mbahet sipas orarit. Nxnsit nuk hyjn fare n or. E po qe se ndodh t hyjn, gjat tr ors flasin, ose pr kremtimin e mbrmjes s maturs, ose pr degt q do ti studiojn. E tmerrshme. Edhe kto far t ashtuquajtura shkolla t mesme duhet t ndshkohen. Dukuri jo e rrall e disa shkollave t mesme sht ikja nga ora e tr klass. Kjo ndodh pr arsye t ndryshme, por m s shpeshti pr shkak t testit. Asnjher nuk sht krkuar prgjegjsi prej askujt pr kt veprim kryekput t paarsyeshm. E vetmja mas q merret sht thyerja e nots s sjelljes prej shembullore n mir ose n paknaqshm. N fund t vitit shkollor, nota e thyer e sjelljes e do nxnsi rikthehet n shembullore. Nxnsit e din mir se arusha nuk trembet prej lodrs. Nj shkoll e ktill nuk meriton t quhet shkoll. Ka raste kur n kafenet q ndodhen n afrsi t shkolls profesort ulen n nj tavolin me nxnsit dhe pin cigare bashkrisht. Profesori dhe nxnsi nuk jan shok dhe nuk duhet t jen shok. Midis tyre duhet t ekzistoj largsi e caktuar. Distanca midis profesorit dhe nxnsit duhet t jet e till q bn t mundur ruajtjen e dinjitetit dhe t integritetit t nxnsit, por edhe t autoritetit t profesorit. N shkollat tona ka profesor t cilt u mbajn kurs nxnsve t tyre. Kurset mbahen kryesisht nga lndt, si: matematika, gjuha angleze, gjermanishtja (dikur edhe maqedonishtja), informatika, fizika, kimia. Tu mbash kurs nxnsve tu, do t thot tua shessh notn me para. Ka profesor t cilt u shesin nxnsve tekste t fotokopjuara dhe libra me vler t dyshimt, e q nuk jan n prputhje me plan-programet msimore. Nxnsi i cili e blen tekstin e fotokopjuar apo librin prej profesorit merr edhe not t paraplqyer. Ka raste kur nxnsit detyrohen ta blejn tekstin q ua shet profesori. Me nxnsit nuk duhet br tregti. Komercializimi i arsimit dhe shndrrimi i tij n biznes fitimprurs sht rrnues pr t. Ka raste kur arsimtari apo profesori - pr shtje private - komunikon me nxnsit nprmjet facebook-ut. Arsimtari apo profesori q komunikon me nxnsit pr shtje private nprmjet facebook-ut, v n dyshim vlerat morale t tij. T tillt nuk meritojn t jen puntor arsimi. Ka msimdhns q nuk duan t din se ora msimore nuk shrben pr shplarjen e trurit t nxnsve mbi baza ideologjike, politike, kuazi-nacionaliste, ksenofobike, partiake apo fetare. Ora e msimit nuk shrben pr t debatuar pr partit politike. Ora e msimit nuk shrben pr t diskutuar pr Barcelonn, Realin e Madridit, Lionel Mesin, Kristiano Ronaldon dhe pr dashnoren ruse t tij. Ora e msimit nuk shrben pr t festuar me tort ditlindjen e nxnsit, t msuesit, t arsimtarit apo t profesorit. Ka pasur raste

kur arsimtari ka vajtur - me izme - prej fushe drejt n shkoll, pa u prgatitur fare pr njsin msimore. Nj numr i nxnsve, kryesisht t shkollave t mesme, nj jav para se t prfundoj viti shkollor, me lejen e drejtorve t shkollave, pr letra ose pr t punuar, shkojn n Itali, n Zvicr, n Gjermani apo n Kroaci. Me fjal t tjera, kjo kategori e nxnsve e ndrpret shkollimin me lejen e drejtorit t shkolls, nj jav para mbarimit t vitit shkollor. Ka raste kur disa nxns, pr arsye t siprthna, shkollimin e ndrpresin edhe dhjet dit apo dy jav para mbarimit t vitit shkollor. Nxnsit t cilt pothuajse do vit e ndrpresin shkollimin nj deri dy jav para prfundimit t vitit shkollor, e privojn veten nga mundsia e prvetsimit t planprogramit msimor. Asgj nuk e arsyeton mungesn njjavshe, pr t mos thn dyjavshe t nxnsit. Ka shkolla t mesme ku numri i mungesave arrin n dhjetra mij. Ka paralele me mbi dymij mungesa pr nj vit shkollor. Ka nxns me 182 mungesa. Prkundr ktij numri astronomik t mungesave, asnj nxns nuk sht prjashtuar nga shkolla, ose t paktn t jet udhzuar dhe orientuar n ndonj shkoll tjetr profesionale. Nj numr nxnsish, kryesisht me sukses t dobt, krahas shkollimit, jan t angazhuar edhe me futboll. Duke ushtruar dhe duke luajtur pr klube futbollistike t ndryshme, kta nxns, nj pjes t konsiderueshme t kohs e kalojn jasht bankave shkollore. Edhe kta, si pasoj e mungesave t shpeshta, e privojn veten nga prvetsimi i nj pjese t njsive msimore. Nxnsit me ambicie sportive, mbase do t kishte qen m mir t ndiqnin shkollat e mesme t edukats fizike. Nj kategori e nxnsve ndrkaq, kryesisht t viteve t katrta t shkollave t mesme, pr t marr patent ngassi regjistrohen n auto-shkoll. Bhet fjal pr nj numr t konsiderueshm nxnsish. Askush nuk e shtron pyetjen: Prse autoshkollat, pr nxnsit q duan t marrin patent ngassi, nuk organizojn ligjrata dhe provime ditve t shtuna apo t dielave, kur ata jan t lir?! Npr disa shkolla, kryesisht shkolla t mesme, ka nxns apo grupe nxnsish, sidomos t viteve t treta apo t katrta, t cilt pothuajse do dit i drejtohen arsimtarit, prkatsisht profesorit me fjalt: Profesor, a bn t na lshoni kt or, ngase kemi nj pun... Arsimtari, prkatsisht profesori, duke qen se nuk posedojn autoritet t duhur pr ta mbajtur n klas kt kategori nxnsish problematik, t paprgjegjshm dhe t pandrgjegjshm, zbatojn strategjin e vijs s rezistencs s ult dhe u thon nxnsve: Shkoni.... Kjo sjellje e ksaj kategorie t nxnsve, nj dit shndrrohet n dukuri shqetsuese. N shkollat e mdha, numri i nxnsve q nuk hyjn n or t msimit sht shqetsues. Me kt dukuri nuk ballafaqohen vetm shkollat profesionale, por edhe gjimnazet q n shoqri konsiderohen si shkolla elite. Ka nxns q gjat ors s msimit, nprmjet telefonit celular merr mesazh prej ndonj nxns tjetr. Sapo e lexon mesazhin, i drejtohen profesorit: A bn t dal pak... Kjo sht br dukuri. Prindi e di se fmijn e ka n klas, nxnsi ndrkaq ri n oborrin e shkolls apo n ndonj kafeteri. N nj shkoll t mesme profesionale, brenda vitit shkollor nxnsit kishin thyer nj numr t caktuar bankash dhe karrigesh. N mbledhjen e Kshillit t arsimtarve, midis tjerash, drejtori kishte thn: far shkolle sht kjo...?! Nj profesor i ishte prgjigjur: Kjo ssht shkoll, kjo sht shtpi ndshkimoreprmirsuese. Grafitet npr shkolla jan problem n vete. Ato shkruhen n dyert dhe n muret e klasave dhe t korridoreve si dhe n muret e jashtme t ndrtess shkollore. Ato jan me prmbajtje t ndryshme. Ka raste kur vizatohet edhe simboli nazist

kryqi me katr rremba. Pr prlyerjen e mureve dhe t dyerve me shkrime dhe vizatime, n t shumtn e rasteve askush nuk prgjigjet. Ka raste kur t gjith djemt e gjenerats (qindra sish) merren vesh ndr vete pr ti ln ort dhe pr t vajtur n stadium, pr arsye se ekipi i qytezs luaka ndeshje t rndsishme. Gjysma e tyre fare nuk shkojn n stadium, por hyjn n ndonj kafeteri. Ka pasur raste kur partit politike i kan drguar veprimtart dhe militantt e vet npr shkolla pr ta organizuar nxjerrjen e nxnsve n mitingje dhe n tubime partiake. Faktori politik shqiptar n Maqedoni duhet t dij se nxnsi sht i dobishm kur sht n msim dhe jo kur sht n tubim. Prve ksaj ata jan edhe t moshs s mitur. Detyra e organeve profesionale t shkolls si jan pedagogu, psikologu, sociologu, sekretari nuk sht t merren vetm me prmasn statistikore t mungesave. Detyr parsore e pedagogut apo e psikologut t shkolls sht t bisedojn me nxnsin problematik n funksion t prmirsimit t tij. Mungesat nuk jan shtje statistikore. Rreth tyre duhet t sensibilizohen t gjitha hallkat q e prbjn procesin arsimor. Puna e personelit profesional n shkolla zgjat tet or: prej ors 7 deri n orn 15. N shum shkolla shqipe ky orar nuk respektohet fare. Ka raste kur pedagogu, sekretari, psikologu, kontabilisti, prgjegjsi i ndrress etj. vite me radh vijn e shkojn kur tu kujtohet. Para ktij mosrespektimi t orarit t puns, kshilli i arsimtarve, prfshi dhe drejtorin e shkolls i mbyllin syt. Ka raste kur ditt e festave bashkohen me ato t fundjavs duke marr vendim q e premtja t zvendsohet me ndonj t shtune. Zvendsimi realizohet vetm formalisht. Ka raste kur n ditn zvendsimit mbahen kshillat e klasave. Me fjal t thera, at dit nuk mbahen ort. Po qe se ditn e zvendsimit mbahet msim, ather ky msim nuk sht vese formalitet. Efekti i ktij msimi sht diku rreth 50%. Npr shkollat shqipe n Maqedoni, brenda vitit shkollor, dhjetra apo edhe qindra or nuk mbahen. Msuesit, arsimtart apo profesort mungojn pr arsye nga m t ndryshmet. Me at rast, nxnsit, ose dalin jasht, ose ora zvendsohet me bashkimin e dy klasave. Ora zvendsohet sa pr sy e faqe. N 99% t rasteve msuesit, arsimtart dhe profesort t cilt nuk i kan mbajtur ort, gjat ktyre 20 viteve t pluralizmit, jan paguar sikur i kan mbajtur ato. Askund n botn e qytetruar nuk ndodh t paguhesh pr punn q se ke br. Ka shkolla fillore t qytezave t cilat nj jav para se t filloj viti shkollor i drejtohen me nj krkes shkolls s mesme q nxnsit e asaj shkolle t prfshihen n nj klas, d.m.th. t mos ndahen dhe shprndahen. Krkesa e siprthn e shkolls tetvjeare sht plotsisht e paarsyeshme dhe jopedagogjike. Po qe se shkolla e mesme e pranon nj krkes t till, qoft edhe pjesrisht, gabon akoma m shum. Krijimi i paraleleve duhet t bhet me kritere t caktuara objektive dhe jo kush ku ka dshir t shkoj, kush me cilin dshiron t jet n klas etj. Shtresat e privilegjuara t shoqris dhe ata q kan t njohshm i ndrrojn klasat kur t duan dhe si t duan, ndrsa t mjeruarit mbeten aty ku i cakton faktori q vendos. Mirpo shpesh qllon q fmijt e t paprivilegjuarve t jen t talentuar, ndrsa ata t elits s provincs lazdrak me nota t fryra. Krijimi i paraleleve me nxns t shkollave dhe t rajoneve t ndryshme krijon mundsin e nj konkurrence m t madhe n klas, gj q pr ta mund t jet shtys pr angazhim m t madh. N shkollat mesme shqipe ka ndodhur q t gjith nxnsit e klass ti marrin dftesat e vitit t katrt pa vulat e shkolls. Nj gabim i ktill po t ndodh n vendet me tradita demokratike, mediumet e shkruara dhe ato elektronike do ta zgjonin

mendimin publik. Ndrgjegjen e fjetur t njeriut t provincs nuk ka kush e zgjon. Koloneli nuk ka kush i shkruan do t thoshte Markezi. Ka raste kur nxns t caktuar shkojn n shkoll me boks hekuri, me shufr hekuri, me ndonj mjet tjetr t fort, me thik apo me revole. Shkolla e till duhet t ndshkohet nga organet kompetente t arsimit. Pr 7 Mars, pr 8 Mars, pr ditlindje nxnsit u dhurojn msuesve, arsimtarve apo profesorve dhurata t caktuara. Me rastin e prfundimit t klass s tet apo t vitit t katrt nxnsit i dhurojn dhurat kujdestarit t klass. Kjo nuk sht praktik e mir. Pr 7 Mars dhe pr 8 Mars dhurata simbolike arsimtarve duhet tu dhuroj shkolla dhe jo nxnsit. Arsimtari q shkon n pension duhet t prcillet n mnyr dinjitoze. Ka raste kur npr shkolla vijn tregtar t ndryshm pr t shitur produkte t ndryshme, si: brek, kanotiera (maica), trenerka, sutjena (jelek femrash), orape etj.; tenxhere, en t ndryshme, pjata, gota.... Tregtart, me lejen e drejtorve, mallin e shtrojn n mes t zyrs s arsimtarve dhe rin aty dy-tri or. Nj tregti e till n Slloveni dhe n Kroaci assesi nuk mund t paramendohet. Nxnsit e shkollave kryesisht u nnshtrohen kontrolleve sistematike. Kontrolleve shndetsore duhet tu nnshtrohen rregullisht edhe msuesit, arsimtart dhe profesort, me qllim t parandalimit t ndonj smundjeje infektuese, si sht TBC-ja. Nj kontroll i till ndrmerret n do vend t qytetruar. Duke qen se shum shkolla drejtohen prej vet shqiptarve dhe se shqiptart n Maqedoni administrojn 19 komuna, nga kjo del se pr mbarvajtjen e puns n t gjitha nivelet e arsimit, prgjegjsi mbajn edhe vet shqiptart. N disa shkolla periferike kontrolli i organeve t inspektimit sht m i rrall. sht detyr e msuesve dhe e arsimtarve, q pr hir t mbarvajtjes s procesit arsimor, vet ta ruajn rendin dhe disiplinn, d.m.th. t jen n shkall t duhur t prgjegjsis profesionale dhe morale. Ky sht nj detyrim ligjor, njerzor dhe atdhetar. Veshja e nxnsve - Npr disa shkolla t mesme shqipe n Maqedoni nxnsit mbajn uniform. Por, nj numr i caktuar i nxnsve nuk e respektojn rregullin e mbajtjes s uniforms. Ka nxns q vijn n shkoll me nj veshje q sht n kundrshti t plot me rregulloren e shkolls. Ata arsimtar, prkatsisht profesor q e pranojn nxnsen n klas me gjoks t shpaluar, me bark t zhveshur, me krthizn jasht, me izmet prmbi gjunj - si n estrad, me grym si n ndonj ceremoni solemne, nuk meritojn t quhen edukator. Nxnsit duhet ta din se n shkoll nuk shkohet si n plazh apo si n disko-klub. Veshja e puntorve t arsimit - Edhe nj numr i caktuar i arsimtareve, prkatsisht i profesoreshave vijn n shkoll, t veshura n kundrshti t plot me kodin moral t puntorit t arsimit. Nj pedagoge nuk duhet t hyj n klas me gjoks t shpaluar, me fund t shkurtr, me taka 15 centimetrash, me fermerka super t ngushta q ia shquan pjes t caktuara t trupit, e grimuar si pr dasm dhe me llojlloj byzylyksh n krah apo gjerdansh n qaf. t bj para nxnsi 18-vjear: t ndjek msimin, apo ta vshtroj profesoreshn q i duket provokuese?! Duket sikur profesoresha dhe nxnsja ndeshen ndr vete se cila do t vishet n mnyr sa m atraktive. Ndaj veshjes s pahijshme t ksaj kategorie t arsimtarve dhe t arsimtareve nuk ka kurrfar reagimi publik, as n shkoll, e as nga shoqri. Mbledhjet prindrore Sipas rregullave, brenda vitit shkollor profesori duhet t mbaj katr mbledhje prindrore. Ka raste kur mezi arrin ta mbaj nj sosh. Prse?! Pr arsye se ka raste kur n mbledhje prindrore, prej 37 prindrve qllon t vijn jo m shum se 5-6 prindr. Ka ndodhur q n mbledhje t vij vetm nj prind. E turpshme. Pas ca ditsh prindi vjen n shkoll mu n mes t procesit msimor. Gjat

pushimit ndrmjet orve kujdestari e njofton prindin lidhur me fmijn e tij. Biseda zgjat, kujdestari vonohet dhjet minuta n or, nxnsit ia nisin zhurms. Si rrjedhoj, thyhet rendi i shkolls. Po ta pyessh Pse nuk erdht n mbledhje prindrore...?! prgjigjet: Nuk kisha koh, isha i zn, pata pun... Prindrit duhet ta din se ska pun m t madhe pr prindin sesa interesimi pr fmijn e vet dhe pr mbarvajtjen e procesit arsimor. Nj prin tha: Kurr m nuk do t vij n mbledhje. Profesoresha nuk kishte kapacitet pr ta mbajtur mbledhjen. Nuk dinte t mbaj mbledhje... Duke qen se kujdestari i klass pr mbledhjet prindrore duhet t shkruaj n ditar katr procesverbale pr po aq mbledhje kinse t mbajtura, i shkruan ato pa i mbajtur mbledhjet fare. Ksisoj ua mbyll syt edhe inspektorve eventual. Ka profesor t cilt krahas puns n shkoll, ushtrojn edhe pun tjetr. Dy pun i ojn paralelisht. Ndonj sish sht pemshits (pilar), tjetri kontabilist, i treti bojaxhi (moler), i katrti shits hekurishtesh. Ka arsimtar apo profesor q punojn si prkthyes, muzikant dasmash, klerik, bakall, elektricist, kmbyes valutash, bujq, blegtor, djathshits, dhe 28 vjet rrobaqeps. Ka profesor q tr kohn e kalojn duke kopjuar dhe duke prkthyer - me nj mori gabime - ndonj tekst shkollor t lnds q e ligjrojn, pr tua shitur pastaj nxnsve t vet. Ka edhe t tilla q tr javn vendosin pllaka npr banjat e ndrtesave dhe t rraskapitur nga lodhja vijn n shkoll pr t pushuar. Ka profesor t cilt gjat vers shkojn n Zvicr apo n Gjermani pr t punuar si pjatalars. Ata thon: Me nj rrog msuesi nuk jetohet. Patjetr t punohet edhe ndonj pun tjetr... Bibliotekisti i nj shkolle profesionale kishte thn: Dje, tr paraditen kam nxjerr pleh. Sot se ndjej veten... Kur nj nxns ia kishte krkuar Uliksin ai i ishte prgjigjur: Prej Homerit e kemi vetm Iliadn. Pr Uliksin e Xhejms Xhojsit, bibliotekisti i cili nj dit para kishte nxjerr dy traktor pleh, as q kishte dgjuar. Profesort t cilt krahas puns n arsim jan t angazhuar edhe n ndonj pun plotsuese, n klas jan fare pak efektiv, n mos dhe aspak. T tillt duhet t largohen nga procesi i arsimit. Nj profesoresh u kishte thn nxnsve: Ju jeni kafsh... Orn tjetr, sapo hyn n klas, dy nxns t bankave t fundit fillojn t lshojn tinguj kafshsh. Ajo u drejtohet me hidhrim: qenkeni tranuar kshtu... Ata i prgjigjen: Orn e kaluar profesoresh, Ju na that se jemi kafsh, ndaj ulrijm si bisha.... Ofendimet e nxnsve nga arsimtart dhe nga profesort, n shkollat tona fillore dhe t mesme jan dukuri e rregullt. N vendet ku ka ligj dhe rend, nj gj e till nuk mund t paramendohet. Zvendsimi i orve dhe bashkimi i dy klasave sht dukuri e shpesht e shkollave tona. Zvendsimi i orve dhe bashkimi i dy klasave nuk prodhon kurrfar efekti msimor. Qllimi i bashkimit t dy klasave sht q arsimtari apo profesori t ikin sa m par n shtpi, pr ti kryer punt e shtpis. Shkolla q lejon bashkimin e dy klasave nuk sht shkoll. Profesori q i bashkon ort apo klasat nuk sht adhurues i arsimit dhe i nxnsve. N shkoll nuk mund t punohet m shum se 25 vjet. Msuesi, arsimtari dhe profesori me mbi 25 vjet prvoj n arsim duhet t pushohet nga puna dhe t risistemohet n ndonj pun tjetr. Puna n arsim hyn n radhn e punve m t rnda. Ai q prcaktohet pr ta studiuar degn e arsimit pr shkak t pushimeve t gjata verore apo dimrore, kurr nuk bhet arsimtar i mir. Arsimtari i vrtet lexon dhe prsoset gjat tr jets. Msuesi, arsimtari apo profesori i cili brenda nj apo dy viteve nuk tregohet i suksesshm n arsim, menjher duhet t transferohet n detyr tjetr.

Lnda e matematiks po edhe e fiziks pr pjesn m t madhe t nxnsve shqiptar n Maqedoni vazhdon t jet e pakapshme. Prkundr faktit se ka nxns me prirje t theksuar n kto dy lnd, rezultatet e arritura jan tejet t ulta. Kurr shoqria shqiptare nuk u sensibilizua pr kt gjendje t mjerueshme n kt fush. Pr t br kthes n kt drejtim, shoqria shqiptare, matematiks dhe fiziks duhet ti kushtoj rndsi t veant. N shkolla fillore, lndt e siprthna duhet t ligjrohen prej profesorve me prgatitje profesionale t padiskutueshme, t cilt njherazi duhet edhe t motivohen. Relativizimi i kriterit - Nxnsit duhet t din se dituria e mirfillt nuk merret duke ndenjur do dit dhe me or t tra n facebook dhe se shkolla nuk sht vend argtimi dhe zbavitjeje, por institucion edukimi, formimi, msimi dhe kreativiteti. Prindrit duhet t din se fmija i tyre i merr notat n shtpi dhe jo n klas. Sa ka punuar n shtpi gjat dits, aq e ka diturin dhe notn. Prndryshe, nota nuk sht vese numr. Suksesi 5,00 i fmijve t tyre sht relativ dhe i diskutueshm. Ska njeri n rruzullin toksor q i di shklqyeshm 12 deri 15 lnd, shtuar ktu edhe 6 deri 9 lektyra qindra faqesh n lndn e gjuhs shqipe dhe t letrsis si dhe 6 lektyra n maqedonisht. T gjitha kto pr nj vit shkollor. Ka nxns q n lndn e edukats fizike kan pes, ndonse brenda katr viteve, n orn e fizkulturs, pothuajse asnjher nuk kan qen t pranishm. Institucionet e arsimit dhe shoqria duhet ta din se m 1 qershor nxnsi, mesataren e nots e ka 3,5 ose 4,00, ndrkaq m 10 qershor i njjti kalon me 5,00. Pr dhjet dit nxnsi bri nj krcim note me prmasa astronomike. Ksaj i thon fryrje notash. Nxnsi m 9 qershor ka 12 nota t dobta, ndrkaq m 10 qershor kalon pastr. Madje, ka shum t till q nuk shkojn as n riprovim. Ka raste kur kujdestari i drejtohet profesorit me fjalt: T lutem, a bn tia kthesh X nxnsit njshin, ngase dje pati 10 nota t dobt, e sot kalon pastr? Pr nj dit u prmirsuan t gjitha notat e dobta. Nuk sht fjala pr nj apo dy raste, por pr dhjetra dhe qindra nxns. Ka shum raste kur nxnsi i vihet arsimtarit apo profesorit n korridor pr ti krkuar not t dshiruar. Nxnsi i dobt e lut pr not kaluese, ndrsa ai mesatar i krkon pes. Kjo dukuri ndodh dy-tri dit para se t mbahet kshilli i arsimtarve. Arsimtari apo profesori q sht me kredibilitet t diskutueshm e pranon krkesn e nxnsit dhe e jep notn duke e shprfillur institucionin e kujdestarit t klass, e sidomos kshillin. Dikur nxnsi ska ditur ku sht zyra e arsimtarve, sot ndrkaq ka raste kur zyra vlon prej nxnsve. Profesori q sht i mir pr t gjith nxnsit, mbase sht demagog. Si mund t jesh i mir, si pr nxnsin e dalluar, ashtu edhe pr at q ka 12 nota t dobta dhe 100 mungesa?! Kur nj person e lvdojn dhjet vet t cilt jan n antagonizm t ashpr ndr vete, ather rezulton se personi i muar sht demagog, oportunist dhe konformist. N 10-15 vitet e fundit, n riprovime nuk ka ngelur as edhe nj nxns i vetm, ndonse n riprovim se ka elur gojn fare dhe n fletn e detyrave me shkrim nuk ka shkruar as edhe nj shkronj t vetme. Madje ka nxns q n riprovim vijn pa stilolaps! Ka raste kur nxnsi kalon nga nj shkoll n tjetrn. Ndrkoh ai u nnshtrohet provimeve diferenciale. N t shumtn e rasteve, kto provime diferenciale jan nj formalitet i kulluar. Nuk mbahet mend t ket ndonj nxns q ska mundur ti jap kto far provime, edhe pse disa prej tyre n provim se elin gojn fare. Kuptohet, qllimi i shkolls nuk sht ngelja e nxnsit apo prjashtimi i tij. Shkolla sht institucion edukativ dhe arsimor. Mirpo, shkolla nuk duhet t shndrrohet n ent social apo n shtpi ndshkimore-prmirsuese. Formalitetet nuk shpijn gjkundi.

Nxnsin sot, as mund ta ngelsh, as mund ta prjashtosh nga shkolla. Ndaj tij nuk mund t zbatosh as masa fizike. N rrethana t tilla, nxnsi ndodhet n pozit t privilegjuar. Duke e ditur se as mund ti ngelsh, as mund ti prjashtosh, nj kategori e nxnsve akoma m shum dalin prej binarve shkollor Detyrimi parsor i msuesit, i arsimtarit dhe i profesorit sht t merren me punn edukative dhe arsimore, por jo edhe me ruajtjen e rendit dhe t disiplins n shkoll. Arsimtari duhet t merret me realizimin e plan-programit msimor dhe jo t humb koh me mungesat e nxnsve, prkatsisht me shkeljen e disiplins. Me disiplinn e nxnsve duhet t merret ligji, rregullorja e shkolls si dhe personeli profesional i shkolls. do bised q zhvillohet n klas jasht njsis msimore, prfshi edhe sugjerimet q ndrlidhen me ruajtjen e rendit dhe t disiplins, shkojn n dm t realizimit t plan-programit msimor. Pr disiplinn e nxnsve n klas apo n shkoll mund t flitet kryesisht n or t caktuara t kujdestaris. Disiplina e drejtoris s shkolls, e personelit profesional, e kuadrit t arsimtarve dhe e nxnsve sht dika q vetkuptohet. Shkolla nuk sht erdhe zbavitse apo klub argtimi. Nuk sht as shtpi ndshkimore-prmirsuese. Shkolla q pandrprer merret me disiplinn e nxnsve t padisiplinuar apo edhe t arsimtarve t parregullt, l t kuptosh se nuk merret sa duhet me zhvillimin e procesit msimor. Partit politike shqiptare q merren me kalimin e nxnsve q kan nga 12 nota t dobta nuk e kan preokupim ndryshimin gjendjes s mjerueshme n arsim. Shoqria provinciale e qytezave shqiptare n Maqedoni - aq m pak. Arsimi prbn shtylln kryesore t nj shoqrie. Kt e thon gati t gjith, por kjo thnie sht br klishe dhe refren stereotip. Me arsim t nprkmbur nuk mund t nxjerrsh breza q do t hynin n beteja politike me paln kundrshtare. Pa arsimim t mirfillt do betej politike sht e humbur. Problemet e shumta n arsim dshmojn se nuk funksionojn sa duhet, pr t mos thn fare - institucionet e arsimit, si t nivelit vendor, ashtu edhe t nivelit qendror. Para problemeve n arsim, i mbyllin syt puntort e arsimit, nxnsit, prindrit, shoqria. Si rrjedhoj, kemi nj arsim jokonkurrent. Zgjidhja e problemeve n arsim nuk sht shtje individsh. Megjithkt, sikur do individ q sht pjes e procesit arsimor t thot se zgjidhja e problemeve t shkolls nuk varet prej tij, ather problemet n kt fush do t thelloheshin akoma m shum. Pr nj arsimim cilsor, t gjith duhet t jen t ndrgjegjshm: edukatorja n erdhe, msuesi, arsimtari, profesori, drejtori i shkolls, nxnsi, prindrit, familja, shoqria, organet e shkolls, kshilli i shkolls, kshilli i prindrve, institucionet e arsimit, si t nivelit qendror, ashtu edhe atij vendor. Mbi t gjitha, duhet t ekzistoj ndrgjegjja e individit, por edhe zbatimi i ligjit, nn premisn q ligji t jet demokratik dhe jo restriktiv. Procesi i arsimit sht zinxhir q prbhet nga arsimi fillor, i mesm dhe ai universitar. Cilado hallk e ktij vargu t mos funksionoj si duhet, e rregullon krejt procesin. Cilsia e msimit n arsimin fillor, d.m.th. n shkollat tetvjeare as prej s largu nuk sht n nivel t duhur. Prej shkollave fillore, pr n t mesmet, nxnsit prcillen me njohuri t kufizuara, t reduktuara dhe t ulta. Kuptohet, me prjashtime t caktuara. Edhe kriteri i vlersimit npr shkollat tetvjeare sht i diskutueshm. Nj prqindje e madhe e nxnsve, t cilt nga tetvjearja pr n shkoll t mesme prcillen me notn 5.00, n gjysm vjetorin e par t shkolls s mesme, kan prej 1 deri n 12 nota t dobta. E pabesueshme!! Kt e din m s miri institucionet e arsimit q e prcjellin suksesin e nxnsve t viteve t para t shkollave t mesme, pr ta krahasuar suksesin e tyre me at t fillores. Ska cilsi n shkollat fillore, kur

msuesi apo arsimtari, brenda nj viti: ska lexuar asnj roman dhe asnj poezi, ska par asnj pjes teatrale, ska bler nj gazet ditore, ska prekur gazet me dor. Nj prqindje e madhe e msuesve, e arsimtarve apo e profesorve t shkollave fillore dhe t mesme, n zyrat e arsimtarve komunikojn ndr vete, jo n gjuhn letrare shqipe, por n t folmen e katundit t tyre. Kta t ashtuquajtur msues, arsimtar dhe profesor, nuk e kan vendin n shkoll. I mjer sht ai popull q duhet t marr msim, dituri, edukim dhe formim prej ksaj kategorie msimdhnsish. Shum msues, arsimtar apo profesor, t cilsdo lnd qofshin, nuk gjejn koh pr t lexuar krijime letrare artistike, poezi, proz, dram. Nj pjes e madhe e tyre nuk shkojn n teatr, nuk marrin pjes n ndonj manifestim letrar, nuk i vizitojn panairet e librit, nuk elin gazet, nuk prekin revist, rrall blejn libr, pr t mos thn kurr. Ka pasur raste kur disa arsimtare t shkolls fillore orn e lir se kan humbur kot. Ato, n vend q t lexojn nj gazet, revist apo vepr letrare, n zyrn e arsimtarve kan br tentene, kan thurur xhemper dhe kan shkruar receta pr ndrtimin e mblsirs s caktuar. Kushtet n shkolla - Ka pasur shkolla fillore, por edhe t mesme, me msim n gjuhn shqipe, q kan funksionuar me nga tri ndrresa. Ka pasur paralele me nga 40 deri 50 nxns. Kjo gjendje e mjerueshme mbase nuk sht zgjidhur as sot e ksaj dite. Cilsia n paralelet me 40 deri 50 nxns sht utopi dhe mashtrim. N shkollat q punojn n tri ndrresa nuk mund t flitet pr kurrfar cilsie msimore N ann tjetr, legjenda thot se ka paralele maqedonase q funksionojn me tre nxns. Shkollat shqipe n Maqedoni jan nn standardet evropiane. Disa sosh, jan ndrtuar menjher pas Lufts s Dyt Botrore. Si t tilla, nuk i plotsojn as edhe kushtet themelore pr tu konsideruar objekte shkollore. Npr shkollat shqipe n Maqedoni mungojn: hapsira pr kok nxnsi, bibliotekat (lektyrat shkollore, literatura pr lmenj t ndryshm, fjalort e fushave t ndryshme, leksikonet, enciklopedit), kabinetet (pr fizik, pr biologji, pr informatik, pr histori, pr gjeografi); laboratort e kimis; sallat e fizkulturs, (mjetet gjimnastikore); infrastruktura bashkkohore, mjetet dhe preparatet higjienike. Npr shkollat shqipe n Maqedoni nj tualet sht n prdorim t 300 nxnsve, ndrkaq n Evrop nj tualet sht n prdorim t 30 nxnsve dhe i njjti infektohet do or. Ndrkaq tualetet e shkollave shqipe n Maqedoni infektohen nj her n muaj, pr t mos thn nj her n tre muaj. Ka shkolla t mesme shqipe me 200 profesor. N dispozicion t rreth 60 profesorve jan dy tualete (pr meshkuj dhe pr femra) me nga dy metra katror me furnizim t parregullt uji. A mund t flitet pr higjien n kt mes?! Ka arsimtar dhe profesor q jan duhanxhinj. Pr ta parandaluar pirjen e cigareve n zyrn e arsimtarve, prkatsisht n korridor, pr duhanpirsit organet e shkolls duhet t krijojn hapsira prkatse. Cigare pin edhe nj prqindje e caktuar e nxnsve. Hapsira ku pin jan kryesisht tualetet johigjienike t shkolls dhe oborri i saj. Ka t till q ndezin cigare edhe n korridorin e shkolls. Arsimtar apo profesori, duke pir cigare n korridorin e shkolls, nuk reflektojn pozitivisht te nxnsit. Higjiena n shkolla - Drejtort e shkollave duhet t din se deratizimi (asgjsimi i minjve), dezinsektimi dhe infektimi i hapsirave t shkolls duhet t bhet do vit dhe jo nj her n dhjet vjet. Ndrkaq, infektimi i tualeteve duhet t bhet disa her n dit dhe jo nj her n jav, pr t mos thn asnjher. Kuptohet, pr t mbajtur higjienn n shkoll nevojiten edhe mjete financiare. Organet e pushtetit vendor duhet t din se nj shkoll me mbi tre mij nxns duhet t jet e pajisur pandrprer, n mos me uj t pijshm, t paktn me uj pr nevoja higjienike.

Si pasoj e moskryerjes s deratizimit, ka raste kur n shkollat shqipe n Maqedoni miu shtit npr klas, mu n mes t ors, n prani t nxnsve dhe t arsimtarit apo t profesorit. Sapo e shohin miun n klas, shprthen reagimi i zshm dhe i prnjhershm i 37 nxnsve, nj pjes e t cilve krkojn shptim duke hipur mbi karrige. Skan faj minjt. N nj knd t klass ndodhet shporta e hedhurinave. Pas pushimit t gjat, duke qen nn do standard, ajo strmbushet dhe hedhurinat hedhen rreth saj. Niveli i ult i higjiens npr shkolla flet edhe pr nivelin e ult moral dhe profesional t kolektivit t shkolls. Sa pr prindrit, atyre kjo nuk u intereson fare. Ideal i vetm i prindit, i do prindi, sht q fmija i tij t kaloj me 5.00, qoft edhe dyshi ti bhet pes. Ka raste kur nxnsit gjat pushimit t gjat han ushqim n klas. Shkolla n t ciln nxnsit han ushqim n klas nuk meriton t quhet shkoll. Tekstet shkollore Autor t teksteve pr shkollat fillore dhe t mesme, kryesisht jan maqedonasit. Pr tu prdorur nga nxnsit shqiptar, tekstet prkthehen n shqip. Shumica e prkthyesve t teksteve shkollore nga maqedonishtja n shqip jan msues, arsimtar apo profesor t cilt nuk din se sht prkthimi, nuk e din drejtshkrimin, pr t mos dal te sintaksa e shqipes. Prej tekstit shkollor, t prkthyer n mnyr diletante, nxnsi nuk mund t marr dituri. Me arsimin ndrlidhen dy lloj interesash: interesi i individit dhe interesi i shoqris. Faktor t rndsishm t procesit arsimor jan shkollat, me prbrsit e tyre, si jan: drejtort e shkollave, arsimtart dhe nxnsit. Ka q thon se pjes e procesit arsimor jan edhe prindrit, prkatsisht familja. Pjes e procesit arsimor jan edhe institucionet arsimore t shtetit, t nivelit vendor dhe atij qendror. Prej vitit 1991 e deri m sot, asnj nga kta faktor apo prbrs, nuk ka funksionuar si duhet, pr t mos thn fare ska funksionuar. Me fjal t tjera, nuk kan funksionuar si duhet dhe sa duhet shkollat fillore, shkollat e mesme, as universitetet. Nuk kan funksionuar si duhet dhe sa duhet drejtort e shkollave, personeli profesional i shkollave (pedagogu, psikologu, sekretari, kontabilisti), arsimtart dhe profesort. Shkall t ult t prgjegjsis kan pasur dhe nxnsit. Prindrit apo familja, te nxnsi e shohin vetm interesin e fmijs s tyre, duke e shprfillur plotsisht dimensionin shoqror t arsimit. N njzet vitet e kaluara t pluralizmit dhe t kuazi-demokracis, nivel t ult t funksionimit t prgjegjshm kan manifestuar edhe institucionet arsimore t shtetit, si t nivelit vendor, ashtu dhe t atij qendror. Si pasoj, arsimi shqiptar n Maqedoni, n 20 vitet e fundit, d.m.th. gjat periudhs s tranzicionit, ka shnuar rnie t tmerrshme. Rnia sht kryer shkall-shkall, nga viti n vit, pr t arritur sot nj shkall tronditse dhe dramatike. Periudha e tranzicionit, nuk sht as socializm as kapitalizm, por gjysmbarbarizm. Kur faji prgjithsohet, bhet e pamundur t zbulohet fajtori konkret. Mirpo, askush nuk mund t jet fajtor m i madh se faktori vendimmarrs. Pr t krkuar prgjegjsi konkrete, nevojitet: prkryerja e sistemit arsimor; vendosja e rendit dhe e ligjit; zbatimi i ligjit; konstatimi i prgjegjsis konkrete; dhe marrja e masave sanksionuese. Pr ta realizuar kt q u tha m sipr, nevojitet q shoqria shqiptare n Maqedoni t manifestoj kapacitet pr krijimin e institucioneve dhe pr administrimin e tyre. Pa kapacitet pr krijimin dhe pr administrimin e institucioneve, kjo shoqri kurr nuk do t arrij t manifestoj kapacitet shtetndrtues. Nj shoqri matet me ekspertt e vet n lmenj t ndryshm. Prqindja e ekspertve shqiptar n Maqedoni sot sht simbolike. Gjat ktyre dy dhjetvjearve, si pasoj e devijimeve n arsim, jan marr n qaf nj numr i madh i nxnsve t talentuar. Qndrimi rrnues i shoqris shqiptare ndaj arsimit sht

drejtprsdrejti n dm t nxnsve t talentuar. N rrethanat kur arsimi shqiptar nuk sht n nivel t duhur, nxnsit e talentuar psojn, ndrsa talenti i tyre shuhet. Shqiptart n Maqedoni, krahas politiks shtetrore mbi arsimin, duhet t ndrtojn edhe politikn vetanake n kt fush. Shoqria shqiptare n Maqedoni, prej vitit 1991 e deri m sot, nuk ka ndrtuar kurrfar politike arsimore. Pr shkak t mungess s nj strategjie arsimore afatgjate, nj numr i caktuar i nxnsve shqiptar t talentuar, nuk arritn ta zhvillojn talentin e tyre. Kapaciteti i tyre pr ngritje profesionale u relativizua. Ndrkoh, moshatart sllav t tyre, me mjetet e prbashkta t buxhetit shtetror prkryhen n institucionet dhe n universitetet m prestigjioze t Perndimit. Askush nuk mund ti ndaloj shqiptart t punojn m mir dhe m shum. Problemi qndron n faktin se shqiptart nuk manifestojn kapacitet t duhur organizativ. * * * Shqiptart duhet t vn gishtin n mendje dhe t pyesin: Prse vall pr disa shkolla profesionale me msim n gjuhn shqipe interesimi i nxnsve dhe i prindrve sht i dobt?! Shkollat profesionale t nj vendi jan t ndrlidhura ngushtsisht me zhvillimin e ekonomis dhe t industris si dhe me rritjen e vazhdueshme t kapaciteteve pr prthithjen e fuqis puntore t kualifikuar. Pa ekonomi dhe industri shkollat profesionale m kot funksionojn. Legjenda thot se n periudhn e viteve 1960-1990, gjimnazi i Tetovs ka qen i njohur n mbar Jugosllavin. Pr t paskshin dgjuar edhe profesort e Universitetit t Zagrebit, t Universitetit t Beogradit ...Gjat periudhs s tranzicionit ky gjimnaz ballafaqohet me probleme t caktuara q krkojn zgjidhje. Kjo nuk mund t bhet pa mbshtetjen e pjess s ndrgjegjshme t shoqris. Gjimnazi i Tetovs sot ka mbi tre mij nxns. Pr nga numri i nxnsve, mbase sht nj ndr m t mdhenjt n Evrop. N to msimi zhvillohet n pes objekte shkollore. Disa sish jan ndrtuar para Lufts s Dyt Botrore, d.m.th. jan t vjetra rreth 100 vjet. N to nuk ka as kushte minimale pr zhvillimin normal t procesit edukativo-arsimor. A mund t drejtohet me sukses nj shkoll me prmasa gjigande prej nj drejtori, prej nj pedagogu dhe nj sekretari t vetm?! Mbi tre mij nxns e ndjekin msimin n pes objekte shkollore, t ndara n tri hapsira t veanta, tre prej tyre pa sall fizkulture dhe q t gjith me nj bibliotek e cila pr nga fondi i librave nuk mund t krahasohet as me bibliotekn private t nj individi, bibliotek n t ciln nj numr i madh i librave jan t Josip Broz Titos, n gjuhn serbo-kroate dhe n t cilt flitet pr vetqeverisjen socialiste, pr luftn e partizanve, pr ofensivat e armikut n Sutjesk, pr heroizmin komandantit legjendar Sava Kovaeviqit, pr kongreset e Lidhjes s Komunistve t Jugosllavis si dhe pr planin e par pesvjear. Se far procesi msimor mund t zhvillohet n nj gjimnaz t ktill, mund t merret me mend. Krkesa e paraqitur nga shkolla pr ndarjen e saj nuk sht duke u realizuar. sht detyr e faktorit politik shqiptar n Maqedoni, e Ministris s Arsimit dhe Shkencs t RM-s, e organeve dhe e institucioneve t arsimit - t shkalls qendrore, e organeve t arsimit - t nivelit vendor, e drejtorit t shkolls, e kshillit t arsimtarve, e kshillit t shkolls, e kshillit t prindrve dhe e mbar shoqris q kt shkoll me prmasa galaktike dhe pa uj t pijshm ta ndajn n dy shkolla, prkatsisht n dy gjimnaze. Asnj nga faktort e siprthn nuk tregon interesim t duhur dhe nuk ndrmerr hap konkret pr zgjidhjen e shtjes s siprthn. Prse nuk krijohen dy subjekte shkollore t veanta, kur komunn dhe kshillin e saj e qeverisin shqiptart dhe kur shndrrimi i ktij gjimnazi n dy subjekte t veanta nuk i cenon interesat e

pals maqedonase?! Zvarritja e zgjidhjes s ksaj shtjeje flet pr nivelin e ult t prgjegjsis historike t faktorve vendim-marrs si dhe pr mjerimin intelektual t tyre. Kur sht fjala pr interesat meskine t tyre, ata shpejt gjejn gjuh t prbashkt, si n rrafshin brenda-etnik, ashtu edhe n at ndretnik. Kur sht fjala pr gjimnazin e Tetovs, duhet shtuar edhe nj dimension tjetr t tij. Prkundr faktit se n t msojn mbi tre mij nxns, deri m sot nuk kan ndodhur znka, rrahje apo konflikte ndrmjet nxnsve, apo midis tyre dhe profesorve. Kjo dshmon se nxnsit shqiptar n Maqedoni, pavarsisht nga kushtet e rnda n t cilat zhvillohet procesi msimor, kan shkall t lart t ndrgjegjes. Natyrisht, kjo sht edhe merit e drejtuesve t shkolls, prkatsisht e kuadrit t arsimtarve. Prve ksaj, duhet theksuar edhe shtitjet e nxnsve t viteve t treta. do vit nga gjimnazi i Tetovs nisen pr n Shqipri prnjher 500-600 nxns pr shtitje 5-6 ditore. Prkundr ktij numri kaq t madh nxnsish, deri m sot nuk ka ndodhur kurrfar incidenti. Edhe kjo dshmon se nxnsit shqiptar n Maqedoni, marr n trsi jan tejet t edukuar. Ekskursionet gjasht ditore t shkollave duhet t realizohen me jo m shum se 100 nxns. Ka shkolla q ojn n ekskursion rreth 600 nxns prnjher!! Ekskursionet me 600 nxns nuk jan vese shtitje t thjeshta, pr t par kafeteri dhe qendra tregtare, pa kurrfar karakteri kulturor edhe msimor. Nuk mbahet n mend q n shkollat shqipe n Maqedoni ndonj nxnsi ti jet ngrn haku nga ndonj arsimtar apo profesor, pr shkak se prindi i tij i ka takuar partis politike oponente. Kjo sht dika hyjnore. Nuk ka arsim cilsor: pa kategorizimin e nxnsve; pa przgjedhjen e kuadrit arsimor; pa rend dhe disiplin; pa zbatimin e masave pedagogjike dhe administrative; pa i larguar nga shkollat elite shkelsit e rendit dhe t disiplins, duke i riorientuar n shkolla t tjera profesionale; pa i prsritur nxnsit e dobt t shkollave elite, duke i riorientuar n shkolla t tjera profesionale; pa krijuar n shkolla kushte dhe standarde bashkkohore; pa depolitizimin dhe departizimin e shkollave; pa stimulimin e nxnsve t dalluar. N qoft se n shkollat profesionale nxnsi nuk duhet ta prsrit vitin shkollor, d.m.th. t ngel, ather ky rregull nuk mund t vlej pr shkollat elite si jan gjimnazet. Por, sikur regjistrimi n gjimnaze t bhej me kritere t mirfillta, ather nxnsi i dobt as q do t mund t regjistrohej n to. Rrjedhimisht, n gjimnazet e tilla nuk do t prsriste askush. Kur arsimi shqiptar n Maqedoni sot ndodhet n kriz, sht vshtir t bhet dallimi ndrmjet shkollave elite, d.m.th. gjimnazeve dhe atyre profesionale. Msuesit, arsimtart apo profesort, pr nga pikpamja etike, profesionale, pedagogjike dhe e vitalitetit nuk jan t barabart. Msuesi, arsimtari apo msuesi q sht i lodhur menjher duhet t pushohet nga puna n arsim. Profesori q u jep nxnsve shnime duke u diktuar nga fletorja e vet dhe pa koncept, n pikpamje profesionale sht i paprgatitur. * * * Domosdoshmria pr reforma - Arsimi ka nevoj pr ndryshime. Ato mund ti bjn vetm njerzit q punojn n arsim dhe jo ata q rijn npr zyra. Parakusht i ndryshimeve jan: - N degt e arsimit duhet t orientohen vetm nxnsit e dalluar t gjimnazeve; - T ardhurat mujore t arsimtarve duhet t jen dy her m t larta se q jan sot, n mnyr q pr profilet e arsimit t motivohen nxnsit e dalluar;

- Nj gjimnaz q ka mbi 3000 nxns, si sht gjimnazi i Tetovs, duhet t ket maksimum 600 nxns. Me fjal t tjera, nj gjenerat e ktij gjimnazi duhet t ket jo m shum se 150 nxns; - Klasat duhet t ken jo m shum se 20 deri 25 nxns; - Shkolla elite duhet t jet e pajisur me infrastruktur shkollore dhe me mjete msimore sipas standardeve evropiane; - Regjistrimi i nxnsve n nj gjimnaz t ktill, n t cilin, n vitin e par do t pranoheshin jo m shum se 150 nxns, duhet t bhet me provim pranues t jashtm (ekstern), madje nn mbikqyrjen e kamerave dhe pa telefona celular n xhep; - Regjistrimi n fakultete i maturantve t diplomuar, duhet t bhet me provim pranues; - N nj gjimnaz t ktill, kuadri i arsimtarve duhet t pranohet me kritere profesionale, d.m.th. duhet t punoj kuadri arsimor i zgjedhur; - N nj gjimnaz elit, profesori sapo t mbush moshn 50 apo 55 vje, duhet t pushohet nga puna; - N nj gjimnaz elit duhet t angazhohet si profesor vetm personi q si shkoll t mesme ka t kryer gjimnazin dhe jo personi q ka t kryer ndonj shkoll profesionale; - Nj gjimnaz elit krkon depolitizim dhe departizim t plot; - Nj gjimnaz elit krkon mbshtetjen e faktorit politik, t organeve arsimore, t nivelit qendror dhe komunal si dhe t mbar shoqris; - Nxnsit e dalluar t gjimnazit elit duhet t motivohen me bursa nga organet arsimore qendrore dhe vendore si dhe nga shoqria; - Nxnsit e dalluar t gjimnazit elit duhet t mbshteten me bursa edhe gjat studimeve universitare. Ata duhet t drgohen pr ngritje profesionale dhe pr studime t mtejme n universitetin e Zagrebit si dhe n universitetet prestigjioze t Perndimit. Rreth 15 pr qind e nxnsve aktual t shkollave t mesme shqiptare n Maqedoni duhet t jen nxns t gjimnazeve. T tjert (85% sish) duhet t orientohen n shkolla profesionale. Duke qene se shum prindr dshirojn q fmijt e vet me do kusht ti regjistrojn n gjimnaze, pavarsisht se nuk i plotsojn kriteret e regjistrimit n kt lloj shkolle, ather pr nxnsit mesatar do t mund t themeloheshin gjimnaze numr 2,3,4... Prej pesmbdhjet prqindshit t siprthn t nxnsve t przgjedhur, pes pr qind jan nxns t dalluar. Kjo prqindje duket e ult, por do gj e pakt sht e vlefshme. Shoqria shqiptare n Maqedoni dhe institucionet shtetrore t arsimit, t nivelit vendor dhe qendror, pes prqindshin e nxnsve shqiptar t dalluar do t duhej ta mbshtetnin dhe ta motivonin n t gjitha mnyrat, prfshi edhe mbshtetjen financiare dhe drgimin e tyre n universitetet prestigjioze t Perndimit. Pas 30 vjet funksionimi t gjimnazeve elite, shoqria shqiptare n Maqedoni do t mund ti shihte frytet e para t ndryshimeve. Cilsia e arsimit t nj vendi matet me ekspertt e tij, me zbulimet dhe shpikjet, me risit tekniko-teknologjike, me krijimet letrare-artistike, me shkalln e zhvillimit ekonomik si dhe me kapacitetin demokratik. Vetm nj shoqri me inteligjencie profesionalisht dhe moralisht t ngritur mund t bj transformime politike, ekonomiko-shoqrore dhe kulturore t mirfillta. Ndryshe, shqiptart n Maqedoni, me nj arsim jokonkurrent si sht sot, do t shnojn ngecje dramatike.

Po qe se shqiptart nuk do ta ndrpresin qndrimin destruktiv ndaj arsimit vetanak, edhe pas 30 vjetve, n arshin e qytezs, do ti dgjosh duke thn: Na mbytn shkijet, na shfrytzojn, na shtypin, na shkelin, na bjn padrejtsi.... Asnj popull n histori nuk ka fituar liri m tepr se ka merituar. Liri ke aq sa lufton pr do dit pr t thot Gteja. Me disa nga problemet e lartprmendura n lmin e arsimit pa dyshim ballafaqohen edhe vendet e tjera t rajonit. * * * Prindrit skan kurrfar njohurie pr gjendjen e arsimit shqiptar n Maqedoni. Ata nuk i din hollsit. Pa qen brenda npr shkolla, smund ta dish situatn n to. Madje, ka dhe t till q punojn npr shkolla dhe prsri se din diagnozn nga se lngon arsimi shqiptar n Maqedoni, e aq m pak terapin e smundjes. Shoqrit e qytezave kan psikologji provinciale, ndaj provincialisti, prpos interesit t vet meskin, snjeh dot asnj interes tjetr. Ai as ka vizion pr interesin e prgjithshm, as i intereson nj gj e till. Provincialisti preokupim t vetm ka veten dhe fmijn e vet. Interesi personal, i sendrtuar jasht interesit t prgjithshm, nuk ka vler t madhe. Me kt sjellje t paprgjegjshme t faktorit politik dhe t shoqris shqiptare, shqiptart do t mbeten inferior ndaj pals tjetr. Shoqria shqiptare n Maqedoni ndodhet n letargji, sht n shkall t ult t zhvillimit intelektual dhe t emancipimit, sht provinciale, funksionon me mikrovlera, me mikrosisteme, me mikrostruktura dhe vepron n mikroplan. Institucionet kulturore nuk krijohen duke vepruar n mikroplan. Shoqrit n shkall t ult t zhvillimit intelektual dhe me psikologji provinciale, as i vrejn dukurit negative n arsim, as shqetsohen pr to. Jovlera bhet normalja e tyre. Nj popull me arsimim t dobt dshton edhe n rrafshin politik. Nuk sht e rastit q pes shkollat e mesme t Tetovs me 90% nxns dhe profesor shqiptar mbajn emra sllavsh. Politika kombtare nuk sht pun e tyxharve dinak. Nuk sht e rastit q shqiptart n Maqedoni, prej vitit 1991 vazhdojn t merren me t njjtn shtje - gjuhn dhe flamurin. Nuk sht rastsi q hapsirat shqiptare n Maqedoni, n aspektin ekonomik dhe financiar jan shndrruar n koloni sllave. Nuk sht rastsi q Tetova, qytet me dy universitete, nuk ka uj t pijshm, nuk ka bibliotek, nuk ka teatr. Mirpo ka vendgrumbullim t egr hedhurinash q koh pas kohe digjen pr ti ndotur arat pjellore t Pollogut dhe bjeshkt e blerta t Sharrit, n Evropn e shekullit XXI. Shqiptart kurr skan pasur m shum magjistra dhe doktor shkence se tash, por asnjher skan pasur m pak studiues t mirfillt se sot. Arsimi shqiptar n Maqedoni troket dhimbshm n ndrgjegjen e intelektualit dhe t mbar shoqris. Arsimi duhet t jet synim strategjik i nj kombi.