ZADATAK 1. Prikazati osnovni model obradnog sistema i objasniti njegove komponente.

OBRADNI SISTEM

INFORMACIJE

MAINSKI SISTEM MAINA

OBRADNI PROSES PROCES OBRADE

INFORMACIJE

ENERGIJA ALAT PRIPREMAK POMOMI MATERIJAL PRIBOR OBRADAK

ENERGIJA

POMONI PROCES

IZRADAK ODPADNI MATERIJAL

sl. osnovni model obradnog sistema Obradni moe da se u opem sluaju definie kao mainski sistem sa obradnim procesom kao osnovnom funkcijom. Mainski sistem se dalje sastoi od vie pod sistema: Pod sistem maina se sastoji od jedne ili vie maina, alatki sa potrebnim instalacijama i prateim agregatima. Pod sistem alata . Pored jednog ili vie alata za proces obrade i kontrole podsistema alata obuhvata elemente potrebne za stezanje, namjetanje i promjenu alata. Pod sistem pribora obuhvata sve standardne i univerzalne kao i pomone pribore potrebne za stezanje i pozicioniranje alata i obradka. Pod sistem obradaka ine jedan ili vie obradaka. Obradni proces se sastoji od: Procesa obrade. Pomonog procesa. Procesi obrade su: procesi rezanja (struganje, glodanje, buenje i dr.), procesi plastinog deformisanja (sabijanje, istiskivanje, izvlaenje i dr.) i drugi procesi koji direktno uslovljavaju transformaciju obradka u smislu promjene fiziko-hemijskih osobina, oblika, mjera i dr. Mainski sistemi i obradni procesi su u meusobnoj vezi preko sklopa poremeajnih faktora x(t) i skupa odzivnih (izlaznih) faktora y(t). Skup poremeajnih faktora koji nastaje kao posljedica procesa obrade i uticaja okruenja glasi:
x(t ) = { Fi (t ), Fd (t ), F p (t ), Fs (t ), Ft (t ), Ftr (t ), Q(t ),...}

ZADATAK 2. Prikazati emu meusobnih odnosa sistema u prizvodnom mainstvu i svaki posebno objasniti.

Proizvodno mainstvo predstavlja zajedniki sadrilac cjelokupnog mainstva u fizikoj realizaciji razliitih dobara a odnosi se na sredstva i metode proizvodnje prvenstveno metalnoj industriji. U okviru proizvodnog mainstva mogu se definisati slijedei sistemi:
POSLOVNI SISTEM

PROIZVODNI SISTEM

TEHNOLOKI SISTEM

SISTEM ZA OBLIKOVANJE

OBRADN I SISTEM

sl. meusobni odnosi sistema u proizvodnom mainstvu Poslovni sistem kao iri kompleks pored drugih sistema koji mogu biti i van proizvodnog mainstva obuhvata ili sadri jedan ili vie proizvodnih sistema. Proizvodni sitem obuhvata vie tehniko tehnolokih inilaca a sa ciljem podizanja vrijednosti polaznom materijalu u smislu dobijanja gotovog proizvoda. Sastoji se od elemenata u kojima zapoinje definisanje koncepcije proizvoda da bi se zavrio sa elementima u kojima se dobija gotov proizvod spreman za trite. Preduzee, fabrika ili pogon mogu biti odreen proizvodni sistem zavisno od aktivnosti koji se u njima izvode. Tehnoloki sistem je obuhvaen proizvodnim sistemom, sadri kompleks ili skup inilaca u kojima se od polufabrikata ili drugih sirovina dobiju gotovi dijelovi ili sklopovi. To je npr. linija ili grupa maina gdje se izvode odreene aktivnosti i operacije, tako da se od polufabrikata dobije gotov dio. Obradni sistem u okviru tehnolokog sistema je maina alatka ili grupa maina alatki koja izvodi skup odreenih operacija ili drugim rijeima maina alatka ili grupa maina sa radnikom koji vri upravljanje predstavlja obradni sistem, naravno i automatska maina sa automatskim upravljanjem predstavlja jedan obradni sistem. Elementi obradnog sistema su: Maina alatka. Proces koji se izvodi na maini. Sistem upravljanja (runo ili automatski) Sistem za oblikovanje je iri kompleks u odnosu na obradni sistem to je npr. montani sto sa radnikom gdje se montaom vri oblikovanje.

ZADATAK 3. Navesti i objasniti osnovne uslove razvoja alatnih maina.

Osnovni uslovi razvoja alatnih maina mogu se prikazati kroz: Razvoj materijala alata i materijala za gradnju alatnih maina. Tek razvojem materijala alata moglo je doi do breg razvoja kompjuterski upravljanih maina s obzirom na vee brzine. Pogonsko energetski sistem je osnovni uslov razvoja pogonskih sistema za moderne maine. Razvoj modernih motora omoguio je bez stepenu promjenu brzine obrade. Dolo je do razvoja hidromotora, elektro-koranih motora za pomona kretanja alatnih maina. Razvoj elektronike je omoguio razvoj upravljakih sistema za NC i CNC maine to je zamjenilo bregastu plou i mehaniki sistem upravljanja. Razvoj novih tehnologija omoguio je izradu elemenata od tvrdih metala koji se ranije nisu mogli obraivati to je utjecalo na razvoj novih maina. Razvoj tribologije i tribolokih procesa je omoguio obradu materijala na velikim brzinama preko 6000 o/min. to ranije nije bilo mogue.

ZADATAK 4. ta odreujemo Germarovim, a ta Schlezingerovim dijagramom.

GERMAROV dijagram je strukturni dijagram koji pokazuje broj vretena, nain umnoavanja broja okretaja, broj sklopova i broj stepeni promjene broja okretaja. Ovaj dijagram ne daje podatke koji bi konkretno odredili prenosni odnos izmeu zupanika i nedaje kinematski proraun prenosnika. On omoguuje da se sagledaju sva mogua rijeenja i da se izabere najbolji kinematski prenos. Dakle strukturni dijagram slui za traenje najbolje varijante, i to pokazuje da je strukturni dijagram drugi korak u proektovanju i konstrukciji prenosnika. SCHLEZINGEROV dijagram detanjno pokazuje umnoavanje broja okretaja, prenosne odnose, zupanike u zahvatu, tako da je mogue na osnovu ovog dijagrama pristupiti izraunavanju broja zuba zupanika i izvesti konstrukciju prenosnika.

ZADATAK 5.

Objasniti princip rada hidrulikih bez stepenih pogona.

HIDRULIKI PRENOSNIK za kontinuiranu promjenu brija okretaja sadri dva osnovna fukkcionalna elementa, to su: hidrulika pumpa i hidruliki motor. Hidruliki motor se nalazi na izlaznoj strani prenosnika te promjenom njegovog broja obrtaja dobiva se eljeni broj obrtaja na izlazu iz prenosnika. Promjena broja obrtaja se vri kontinuitano izmeu dvije ekstremne vrijednosti nmin do nmax, pri emu se koriste hidrulike karekteristike ovih ureaja.

e p max

em min

PUMPA MOTOR

Konstrukcija oba ova elementa se temelji na radu pumpe i motora sa krilcima postavljenim u diskove, koji mogu mijenjati ekscentrinost svoje obrtne ose u odnosu na osu kuita. Promjenom eksentrinosti pumpe i motora prenosnika mijenja se zapremina tenosti koja od pumpe tee ka motoru i obrnuto te se ovaj nain regulisanja broja okretaja motora nazina ZAPREMINSKIM REGULISANJEM.

ZADATAK 6.

Hidruliki prenosnici za pretvaranje krunog u pravolinisko kretanje.

Povezivanjem hidro pumpe i i hidro cilindra preko odgovarajuih hidrulinih elemenata ostvaruje se pretvaranje obrtnog kretanja vratila hidropumpe u pravolinisko kretanje klipa hidro cilindra. Za prenosnike manje snage i prenosnike za pomona kretanje upotrebljavaju se hidro pompe konstantnog kapaciteta, dok se za prenosnike za glavno pravolinisko kretanje primjenjuju pumpe promjenjivog kapaciteta.
hidro cilindar

razvodnik P 1(pritisak tenosti iza prigunog ventila ) priguni ventil prelivni ventil

nepovratni ventil

Pp(pritisak tenosti pumpe ) hidro pumpa filter rezervoar

sl.hidrulika instalacija prenosnika za pravoliniska kretanja sa pumpom konsantnog kapaciteta Pada pritisaka u prigunom ventilu pod predpostavkom laminarnog strujanja:
pd = Q R Q protok pumpe R priguni otpor ventila pd = Pp P 1 Q1 = pd Pp P 1 = R R F P= 1 A1

ZADATAK 7. Mehaniki prenosnii za pretvaranje krunog u pravolinisko kretanje. Navesti i prikazati skicom.

Mehaniki pretvarai su: - navojno vreteno i navrtaka - navoj i zupasta letva - vreteno sa kugliastom navrtkom - upanik i zupasta letva - koljenasti mehanizam - mehanizam sa krivajom - kulisni mehanizam u kombinaciji sa koljenastim mehanizmom

VIJAK NAVRTKA

NAVRTKA

PU

VIJAK

PUNO KOLO

ZADATAK 8. Hidromehaniki prenosnici za pravoliniska ketanja.

Hidromehaniki prenosnici se primjenjuju najee kod maina sa automatskim upravljanjem. Kod ovog se obrtno kretanje vrtila hidro-pumpe u pravolinisko kretanje klizaa postie posredstvom hidromotora i zavojnog vretena.

HIDROMOTOR (dva smjera okretanja) GRANINIK

ISPRAVLJA PREKIDA ZAVOJNO VRTENO RELEJ

TRANSFORMATOR

TROPOZICIONI RAZVODNIK 5/3

PREKIDA (ukljuuje-iskljuuje ) rad maine

Pumpa promjenjivog kapaciteta Filter Rezervoar tenosti (ulje)

sl. ema hidromehanikog prenosnika Hidrulini prenosnici imaju vie dobrih osobina: omoguuju bez stepenu promjenu brzine vrlo je jednostavan daje veu silu i moment pogona za jednako velik elektrini pogon promjena smijera kretanja je vrlo prosta hidruliki i elektrini pogoni imaju dobru suradnju

ZADATAK 9. Koje su razlike u pogonskom sistemu klasinih alatnih maina i NC i CNC alatnih maina. (prikazati emom)

Kod klasinih alatnih maina obino postoji jedan pogonski EM i vei broj prenosnika (zupasti ili remeni). Kod NC i CNC maina postoji vie pogonskih motora, obino za svaku osu kretanja i pomone funkcije. Kod ovih maina svaka osa pored pogonskog sistema ima mjerni odnosno senzorski sistem za mjerenje pomaka, posmaka i broja okretaja.

POGONSKI SISTEM KLASINIH ALATNIH MAINA

PRENOSNICI

-POGON GLAVNOG VRETENA -POGON POMONOG KRETANJA (NOSAA ALATA) -POGON POMONIH FUNKCIJA (HLAENJE, PODMAZIVANJE)

OBINO ZAJEDNIKI POGON

POGONSKI SISTEMI NC I CNC ALATNIH MAINA

POGONSKI SIST . GLAVNOG KRETANJA (osi X,Y,Z,C)

POGONSKI SIST . POMONIH KRETANJA (NOSA ALATA)

POGONSKI SIST . POMONIH FUNKCIJA

POGON GLAVNOG VRETENA(JEDNOG ILI VIE )ALATNE MAINE osi: X,Y,Z,C

POGON POMONIH KRETANJA (JEDNOG ILI VIE NOSAA ALATA) ALATNE MAINE

HLAENJE PODMAZIVANJE IZMIJENA ALATA BRZO PRIMICANJE ALATA POZICIONIRANJE IZMJENA OBRADKA

RAZDVOJENI-VLSTITI POGON

ZADATAK 10. Elektrokorani motori.

Karekteristika rada EK servo motora je u tome to se kontrola njihovog okretanja vri primjenom inpulsne tehnike tj. Stalnim prekidanjem i uspostavljanjem strujnih kola kojima se oni napajaju. U strunoj literaturi se zato ova grupa EM esto oznaava SCR motori. Ovakva inpulsna kontrola upravljanja servo motora (EKM) je u funkciji numerikog upravljanja pomonim kretanjima NC-maine te oni predstavljaju onaj izvrni organ preko kojeg se uspostavlja kontrola pomonih kretanja odgovarajuih radnih organa maine. Pri tome se programom NC maine obezbjeuju razliiti reimi rada servo motora kao to su: brzi hodovi velike brzine pomonih kretanja u toku praznog hoda maine smanjenje brzine pomonih kretanja u blizini taaka pozicioniranja, zaustavljanja ili promjene smijera postizanje proektovanih brzina pomonih kretanja u toku radnih hodova
ZADATAK 11. Elektrohidrulini korani motor.

EHKM koristi se u sistemima NC upravljanja sa otvorenim tokom mjernih signala. EHKM se sastoi od dva posebna motora: 1) elektrokoranog motora 2) hidrulikog motora Oni su spojeni u jednu pogonsku cijelinu sa ciljem da EKM pretvara elektrini signal u korano okretanje hidrulikog motora s druge strane hidruliki motor je izvor snage s kojom se mogu savladati veliki otpori na pravcima pomonih kretanja alatnih maina. Ovakvo konstrukcisko rijeenje predstavlja idealnu kombinaciju za pogon radnih organa maina uz istivremeno mjerenje, regisrovanje preenog puta s obzirom da se preeni put mjeri indirektno brojem inpulsa (koraka) koranog motora. Zbog toga sistem NC maina pomou EHKM pruaju praktino neograniene mogunosti za upravljanje radnim organima alatnih maina u funkciji preenog puta koji se mjeri kordinatama x,y,z.

Rz
INPULSI

EKM

RV

HM

Rz-regulacioni zavoj RV-regulacioni ventil S-veliina pomjeranja HM-hidrulini motor

ZADATAK 12. Jednosmjerni servo motori.

Jednosmjerni servo motori se grade uglavnom sa tiristorskim upravljanjem. Tiristor je upravljani poluprovodniki elemet na bazi silicija. Konstrukciju jednosmjernih servo motora odlikuje viepolni stator sa parametarskim magnetom. Masa rotora je takva da obezbjeuje potreban toplotni kapacitet, a dimenzija etkica omoguuje protok relativno velikih struja pri ubrzanju i koenju. Ovakva konstrukcija jednosmjernih servo motora treba da obezbjedi visok stepen korisnog dejstva, miran rad pri malim brojevima okretaja i rad sa velikim strujama pri ubrzanju i koenju. Sistemi pomonih kretanja NC-maina zahtijevaju otre reime rada servo motora. Tako je potrebno njihovo radno okretanje u oba smjera, koenje u suprotnom smjeru od smjera radnog okretanja te oni u tom sluaju rade u reimu generatora. Ovakva njihova pogonska osobina preslikava se u radno dijagramu:
+n

II KVADRANT KONICA

I KVADRANT MOTOR +M

III KVADRANT VI KVADRANT MOTOR KONICA

-n

Prema ovom dijagramu servo motor: - u I i II kvadrantu ima desni smijer okretanja a u III i IV lijevi - u I i III kvadrantu radi kao motor a u II i IV kvadrantu dejstvuje koiono

ZADATAK 13. Izrada zavojnice na tokarilici.

PRENOSNIK ZA POMONO KRETANJE

GLAVNO VRETENO

OBRADAK

s
Z1

n1

Zm Z3

NO

Z2
VODEE VRETENO

NOSA ALATA

nv

Z4

n1 s = nv h
nv broj okretaja zavojnog (vodeeg) vretena h korak navoja zavojnog vretena n1 broj okretaja glavnog vretena zokarilice s korak navoja na obradku
nv = n1 k1 k 2 = n1 nv = n1 s h z1 z3 z 2 z4

; n1 = 1 z1 z3 s = z2 z4 h

nv = k1 k 2 =

ZADATAK 14. Navedite vrste brusilica prema vrsti bruenja i skicom prikazati kinematiku obrade.

Prema vrsti bruenja brusilice mogu biti: brusilice za vanjsko bruenje cilindrinih ili ravnih povrina brusilice za unutarnje cilindrino bruenje Za bruenje cilindrinih povrina brusilice imaju iljke a ravnih povrina radni sto na koji se postavlja obradak. 1)Brusilice za vanjsko bruenje
v
OBRADAK OBRADAK

vob
STOL

v0

vs
BRUS

vs

a) cilindrino 2)Brusilice za unutarnje bruenje

b) ravno

vb

v0

vs

3)Brusilice bez iljaka

BRUS (GLAVNI)

vb

POMONI BRUS

vR
vb vs ds

v0
OBRADAK

PODUPIRA

4)Specijalne brusilice

DIJAMANTSKA ROLNA

ZADATAK 15. Na primjeru, skicom prikazati tehnoloko vrijeme koncentracije zahvata kod jednovretenog automata. 7 5 4
l1

l3

l2

6 4

sl. primjer zahvata kod obrade na jednovretenom automatu Prvo zabuimo alatom 1 na duinu l4 , zatim buimo alatom 2 neto vie od cijelog komata (tanije za 4 mm vie) , trei zahvat je razvrtanje alatom 3, etvrti zahvat je poravnanje ela alatom 4, peti zahvat je uzduno struganje alatom 5, esti zahvat je odsjecanje alatom 6, i sedmi zahvat je obaranje ivica alatom 7.
7 6 5 broj zahvata 4 3 2 1

t7
t6

t5

t4
t3

t2
t1

tu
Tehnoloko vrijeme koncentracije zahvata: t1 -zabuivanje t2-buenje t3-razrtanje t4-popreno tokarenje t5-uzduno tokarenje t6-odsjecanje t7-tokarenje nagiba 45

ZADATAK 16. Upravljaki sistemi kod CNC alatnih maina.

Pojavom mikroprocesora oko 1973 god. dolo je do razvoja CNC upravljanja, to je omoguilo znatno snienje cijena upravljakih jedinica, poveanje pouzdanosti lake odravanje i znatno smanjenje dimenzija. Sve je to dovelo do razvoja upravljakih jedinica sa velikim kapacitetom memorije to je omoguilo razvoj fleksibilnih tehnolokih sistema.

STRUKTURE CNC MAINE

Ui (t)

E PODSISTEM K PODSISTEM U PODSISTEM M PODSISTEM

A PODSISTEM O PODSISTEM Wi ( t, t) Q PODSISTEM

Yi (t)

sl. mainski sistem sa CNC upravljanjem E-energija K-sistem za pozicioniranje U-upravljaki sistem M-mjerni sistem A-sistem alata O-sistem obradka Wi(t,t)-prenosna funkcija Q-sistem stezanja Sutina upravljanja sastoji se u programiranju procesa rada i prenos tog programa rada na nosa informacija koji se unosi u upravljaku jedinicu. Upravljaka jedinica pohranjuje informacije, obrauje ih i prema stepenu prioriteta daje naredbe izvrnim organima obradnog procesa (glavno i pomoni kretanje, sistem za mjerenje, za izmjenu alata, za izmjenu obradka itd.).

ZADATAK 17. Prikazati i objasniti obradu informacija za CNC alatnu mainu.

ITA TRAKE

RUNA KOREKCIJA

PROGRAM ZA UITAVANJE I DEKODIRANJE UKLJUIVANJA Brzina gl. Kretanja Brzina pomonog kretanja Izbor alata,...

MEMORIJA ZA POZICIONIRANJE

MEMORIJA ZA UKLJUIVANJE

PROGRAM INTERPOLACIJE

PROGRAM ZA NAREDBE UKLJUI.

TEHNOLOKI PODACI INTERPOLATOR

D
REGULISANE VELIINE REGULACIONI KRUG

UKLJUIVA REGULISANO ODSTUPANJE

MJERENJE POZICIJE

POJAALO

GEOMETRISKI PODACI

sl. obrada informacija na CNC maini