1.

UVOD
Govedarstvo je veoma znaajna grana stoarstva koja ovjeku prua razne koristi. Goveda su najznaajniji proizvoai mlijeka i mesa, osnovni visokobjelanevinastih namirnica za ishranu ljudi i sirovina prehrambene industrije. Za ekonomiku poljoprivrednih gazdinstava govedarstvo je znaajno jer omoguava svakodnevnu isporuku mlijeka, te na taj nain uzgajivai goveda obezbjeuju stalan priliv novca, to ostale grane stoarstva nisu u mogunosti da ostvare. Za ishranu goveda koristi se kabasta hrana( sijeno slama, kukuruzevin....) U zemljama sa razvijenom poljoprivrednom proizvodnjom govedarstvo zauzima dominantno mijesto u strukturi dohodka gazdinstava. Znaaj govedarstva u privredi, a posebno u poljoprivredi ovih zemalja, proistie iz odnosa fonda goveda prema ukupnom fondu ostalih domaih zivotinja.

2. RASE GOVEDA
2.1. Bua
Bua je domaa rasa goveda koje vodi porijeklo od brahicerosa. Gaji se na primitivan nain i ima slabo izraene proizvodne karakteristike. Prema boji se moe podijeliti na crno, uto, crveno i plavo. Od proljea do jeseni su na ispai a zimi se hrani suhom voluminoznom hranom kao to je slama, kukuruzovina, sijeno uz neznatno prihranjivanje koncentratom. Bua je jednobojna rasa sto je odlika brahicerusa. Glava je mala i kratki rogovi. Visina grebena 90 do 120 cm.

Slika.1. krava bua TRUP-njegova duina je 115-135 cm. Grudi su uske i siromane muskulaturom ali duboke. Karlica je uzana i iljata. Noge su vrste i jakih miia. Papci su prostrani i vrsti. Vime le malo kratko i obraslo dlakom. Dlaka je gusta duga i bez sjaja dok kod bolje gojenih bua moe biti glatka i sjajna. Proizvodne osobine su slabo izraene ona moe da se svrsta u red rasa kombinovani sposobnosti. Bua je otporna na zarazne bolesti, spada u kostnate pasmine. Masnoa bue je dobra (4%)

Slika .2.

2.2. Simentalac
Domovina simentalske rase je vajcarska. To je krupno harmonino graeno govee sa visokim priozvodnim sposobnostima(mlijeko, meso). Ne dozvoljavaju se mrke i crne mrlje na gubici jer je to znak neistoe rase. Rogovi su srednje veliine i nepigmentirani. Tijelo je pokriveno glatkom i sjajnom dlakom koja je na elu deblja. Boja je arena i to crveno-bijela, uto-bijela i raspored ara je nepravilan. Glava simentalca treba da je uvijek bijela dojnji dijelovi nogu, trbuh vime i repna kianka. Proizvodnja mlijeka se kree 3,5 do 4 hiljade litara. A masnoa 3,7 do 4,2 mlijene masti. Ova rasa ini 60-70% od ukupnog broja goveda. Imamo vie tipova domaeg simentalca: podravski pomorski i dr.

Slika.3 Krava simentalske rase

2.3. Domai simentalac

Originalni simentalac je od 1885 god. do 1908 godine uvezen u slavoniju i vojvodinu, u kojoj je poljoprivredna proizvonja bila razvijena. Simentalac je najprije gojen u istoj rasi, a zatim je ukrten sa domaim rasama goveda. Osnovu za ukrtanje inili su i podolska rasa. Stvorena je nova domaa rasa, nazvana je domai simentalac ili domae areno govee. Stvaranjem odgovarajuih uslova domae areno govee se znatno proirilo u sjevernim dijelovima nae zemlje , u kojima prevladava nizija. A zatim u planinska podruja Srbije , Bosne Slovenije. Domai simentalac je laki i plii i ui od originalnog simentalca . grudi su mu duboke i iroke. Noge su jake i pravilnih stavova. Vime je uglavnom nepodesno za mainsku muu. Boja tijela jr crvena penino uta bijela, tj. arena.

2.4. Mrkosiva goveda

Grupa mrkosivih alpskih goveda rasprostire se uglavnom u srednjem dijelu alpa. Odgajivake prilike su sline u svim dijelovima alpa, a razlikuju se po plodnosti pojedinih dolina i planinskuh panjaka. U podruju plodnih dijelova ostale su krupnije mrke rase, tj. Mrko vajcarsko i montafonsko govee, a gdje su prilike, oskudnije, gaje se sitnija, siva tirolska goveda, kao to su oberintalsko i viptalsko govee. ove rase goveda gaje se u predjelu istonih alpa u vajcarskoj, Austriji, Njemakoj i Italiji. Preko 80% od cjelokupnog broja goveda u 3

ovom podruju pani period provodi na bujnim planinskim panjacima, na kojima su izgraene ljetne staje i sklonita, na kojima je osigurana napajala i putna mrea.

2.5. Montafonska rasa

Montafonsko govee je nastalo u zapadnom dijelu Austrije. Ime je dobila po dolini montafona, koja je centar gajenja. Montafonska rasa se mnogo uptrebljava za oplemenjivanje goveda u drugim zemljama (Italija, Njemaka, Maarska, eka i bivi sovjetski savez).

Slika.3. Montafonska Rasa

2.6. Oberintalska rasa

Oberintalsko govee je austrijska rasa. rasprostranjena je u Tirolu, pa se naziva i tirolsko govee. Budui da je ovaj dio austrije uglavnom siromaan u ishrani , na ovom podruju je nastala najmanja rasa na bazi mrkovwedskog goveeta.

Slika.4. krava Oberintalske rase

3. ISHRANA STOKE
3.1. Sijeno i silaa u proizvodnji mlijeka
Navodimo sledee razloge zbog kojih je u novije vrijeme poveano interesovanje za ishranu muzara silaom: 1. U regionima i u doba godine kada je suenje pokoene mase oteano, 2. Ishrana silaom je laka, jer je mogue automatizovati dotur hrane od polja do jasala U regionima gde se moe gajiti kukuruz, kukuruzna silaa predstavlja potencijalan izvor maksimalne proizvodnje energije sa jedinice povrine

3.2. Ishrana visokoprotuktivnih krava

Da bi se od visokoprotuktivnih krava postigao maksimalni efekat, moraju se stvoriti odgovarajui uslovi dranja i ishrane. Krava koja za 305 dana laktacije daje oko 6.000 kg mlijeka izlui mlijekom iz tela oko 200 kg mlenih belanevina, 260 kg mlijene masti, 8 kg Ca, 6 kg P i ostalih hranljivih materija. Sve to treba nadoknaditi hranom koja mora biti veoma kvalitetna i pristizati ravnomerno, bez ikakvih prekida. Da bi veliku koliinu hrane krava pojela, hrana mora biti visoko svarljiva. Svarljivost organske materije mora biti: Krava - uzdrna hrana 50% Krava - 10 kg mlijeka 60% Krava 20 kg mlijeka 70% Krava - 30 kg mlijeka 80% Krava - 40 kg mlijeka 90%

Sve se dakle svodi na zahtev da se na farmi mora proizvoditi vrlo dobar i odlian kvalitet osnovnih - kabastih krmiva (zelena masa, sijeno, silaa). Ako to bude tako, onda e se troiti manja koliina koncentrata jer e udio kabastih, u ukupno potrebnoj energiji za proizvodnju mlijeka, biti manji nego u sluaju kada su kabasta hraniva loijeg kvaliteta. Normalni odnosi izmeu osnovnih i koncentrovanih krmiva u ishrani krava za proizvodnju 5.000-6.000 kg mlijeka,

3.3. Kontrola mlijenosti i masnoe mlijeka

Zootehniar organizuje i vri kontrolu mlijenosti krava i dostavljaju u laboratoriju uzorke mlijeka, radi ispitivanja procenta mlijene masti. U tu svrhu uvodi se knjiga kontrole mlijenosti. Ispitivanje mlijenosti se vri prema usvojenim principima Meunarodnog komiteta za kontrolu produktivnosti domaih ivotinja, a ima za cilj da se ustanovi genetski potencijal svake krave i da se u skladu sa njim normira ishrana i obezbeuju drugi uslovi. Kontrola mlijenosti se sprovodi kod svih krava koje se iskoriavaju, a prati se preko proizvodnih listova. Vri se jedanput meseno za vreme od 24 asa u dvije mue. Kontrola mlijenosti obavlja se u porodilitu za svaku kravu individualno, takoe dva puta u toku 24 sata. Kontrola avansiranih krava vri se svakih 15 dana i na osnovu postignute mlijenosti normira se ishrana.

4. UZGOJ PODMLADKA NA FARMAMA

4.1. Postupak i ishrana teladi
Vani elementi tehnolokog procesa na farmi su: uzgoj teladi, uzgoj junica, stvaranje uslova za njihov normalni razvitak, rast, blagovremeno oploavanje i dobijanje od njih zdravog podmlatka. Uobiajen postupak sa novoroenim teletom sastoji se u tome da se teletu odmah posle roenja prui sva mogua nega da bi se to lake adaptiralo na uslove ivota u spoljanjoj sredini. Na dobro ureenim farmama tele se odmah odnosi iz porodilita i u zasebnom odeljenju na reetkastom stolu opere mlakom vodom, dezinfikuje, osui i stavi u oiene, pripremljene i dezinfikovane, slamom nastrte pojedinane kaveze (smijetene u posebnoj prostoriji), koji se sa gornje strane zagrevaju infracrvenim lampama. Tu tele probavi nekoliko sati i prima kolostrum najkasnije 2 sata po telenju. Moe posle hranjenja, ili nakon 24 asa da se premeta u zasebne kuice (kaveze) sloene u baterijama, gde e proboraviti najmanje 7 dana, dok zavretka ishrane majinim kolostrumom, a ponekad i do 15 dana. Za to vreme tele prima majino mlijeko, a zatim prelazi u telearnik gde se primenjuje grupno dranje, ali se u telearniku nastavlja ishrana punim mlijekom.

4.2. Kontrola priplodne vrednosti enskih teladi i kriterijumi za odabiranje grla

Osnovna matina evidencija za podmladak se formira dok se tele nalazi u individualnom boksu posle roenja (prvih 10-15 dana ivota). U starosti od 4 mijeseca enska telad se odabiraju za priplod na osnovu odgovarajuih kriterijuma i sa matinim i proizvodnim kartonom odabrano tele ostavlja se za priplod. Muka telad u istom dobu se odabiraju za tov ili priplod. Obezroavanje teladi obavlja se odmah po roenju, najbolje termokauterom. U toku odgoja enske teladi do 5 mijeseci starosti treba stei uvid u vrednost porekla, telesne grae, razvijenosti i zdravlja svakog enskog teleta namenjenog daljem uzgoju za priplod. Do toga vremena potrebno je izluiti iz uzgoja ensku telad nepodesnu za priplod na osnovu sledeih kriterijuma:

4.3. Organizacija dranja junica

U uslovima, gde e se nalaziti vei broj ivotinja, svrstanih u pojedine grupe, obrok se sastavlja na osnovu prosene ivotinje u grupi, prosenoj teini i dobu ivota. Ako se dre na vezu, onda je ishrana individualna. Dranje i ishrana junica organizuje se sa grupama i slobodno, bez veza. Grupe junica trebalo bi formirati prema uzrastu i teini. Iskustva govore da u jednoj grupi u zimskom periodu ne bi trebalo biti vie od 15-20 junica. U svakom trenutku potrebno je osigurati svakom grlu slobodan dostup pijaoj vodi. U dobi od 5-12 mijeseci trebalo bi po junici obezbediti 50 cm duine jasala, od 13-18 mijeseci oko 60 cm i od 19-24 mijeseca 70 cm. Potrebno bi bilo formirati sledee grupe junica: 1. Grupa junica od 5-6 mijeseci ivota, koje e se hraniti prelaznim reimom ishrane i u zimskom i u letnjem periodu. 2. Grupa junica od 7-12 mijeseci ivota. To su grla koja se privikavaju na ishranu kabastim krmivima; koncentrat se daje leti i zimi prema potrebi i kvalitetu kabastih krmiva.

3. Grupa junica od 13-14 mijeseci, koje se hrane kabastim krmivima, ako ova kvalitetom odgovaraju postavljenim normama, treba davati manje koliine koncentrata. 4. Grupa junica od 15-17 mijeseci, koje su odreene za pripust, a hrane se iskljuivo kabastim krmivima, ako su kvalitetna. Treba pojaati koncentrat prema normativima. 5. Grupa junica, koje su osemenjene, pa sve do 6.mijeseca gravidnosti. 6. Visoko gravidne junice, gravidne u 6. mijesecu i dalje, koje se intenzivnije hrane i zbog toga dobijaju vee doze koncentrata a spremaju se za telenje. Unutar navedenih grupa poeljna bi bila i detaljnija podjela u saglasnosti sa normativima ishrane. Najidealnije je kada razlike u starosti

4.4. Ishrana junica

U normalnim uslovima junice se hrane u osnovi kabastim hranivima u prirodnom obliku. Postoje mogunosti jeftine ishrane, ali uvijek mora biti na umu da junice uvijek moraju biti obezbeene energijom, proteinima, mineralnim materijama i vitaminima. Neizbalansirana ili nedovoljna ishrana jedan je od glavnih uzroka neplodnosti junica i njihobe slabe i nezadovoljavajue proizvodnje u kasnijim laktacijama. S tim u vezi daju se normativi ishrane i teine junica, u pojedinim razdobljima ivota, kojih bi se trebalo pridravati. U skladu sa shvatanjima o optimalnoj dinamici prirasta telesne teine priplodnih junica, razraeni su i standardi telesnih teina, koje junice moraju dostii u pojedinim starosnim razdobljima, zavisno od intenziteta ishrane, a u vezi s tim daju se i norme potrebnih hranljivih materija. Dok se proces proizvodnje priplodnih junica ne uklopi potpuno u okvire potrebnih normi i dok se ne sredi krmna baza, primenjivae se uzgoj i ishrana koja polazi od sledeih normativa:

4.5. Ishrana u zimskom periodu

4.5.1. Ishrana u 5. i 6. mijesecu ivota
Primenom reima ishrane sa manjom koliinom tene hrane za telad od 1. do- 4. mijeseca ivota omoguen je funkcionalan razvitak buraga, tako su telad osposobljena da potrebe u hranljivim materijama podmiruju samo suvim krmivima. U ovom periodu mora se davati koncentrat jo uvijek u znatnoj koliini jer: radi se o privikavanju teleta na krmiva proizvedena na vlastitom imanju. burag nije razvijen da konzumiranjem SM iz sijena i silae junice podmire sve svoje potrebe. mora se ostvariti prirast 650-700 g/dan.

4.6. Ishrana junica u letnjem periodu

4.6.1. Uzrast od 5 do 6 mijeseci
Iako ima dokaza a i praktinih iskustava, da se tele u veoma ranom dobu moe priviknuti na pau, sistematsko iskoritavanje panjaka moe uslediti kada je ivotinja napunila 6 mijeseci ivota, a sa navrenom 1 godinom ivota koliina popaene trave moe iznositi do 30 kg/dan. U 5.-6. mijesecu ivota koliina popaene trave je mala. Zbog toga se u ovom dobu ivota junica zadrava obrok kao i na matinoj farmi, sa izuzetkom da se teletu omoguuje da umjesto silae popase izvesnu koliinu zelene mase. Koncentrat mora ostati u obroku. U 7

veini sluajeva to je koncentrat iju smo vrednost dali predhodno (oko 140 g probavljivog proteina/kg). Jedino, ako smo sigurni da tele moe konzumirati oko 5 kg zelene mase moe se deo koncentrata zameniti suvim rezancima. Primer obroka je: Sistematskom ispaom, obronom metodom, sve se vie tele upuuje na pau kao glavni izvor hranljivih materija. Pri tome trebalo bi pokuavati i sa povremenim umanjivanjem koliine ostalih krmiva u obroku.

4.6.2. Uzrast od 7 do 12 mijeseci

I u ovom razdoblju ivota junica potrebno je davati koncentrat sve dok nismo sigurni da ivotinja dnevno konzumira oko 30 kg pane trave. Do 9. mijeseca nije ni burag dovoljno razvijen. Ako je paa kvalitetna, do navrenih 10 mijeseci ivota junicama se mora davati 11,5 kg koncentrata, koji moe biti napravljen samo od itarica, a posle toga ako smo sigurni da grla pojedu oko 30 kg pae, koncentrat se izostavlja. U protivnom daje se 0,5 - 1 kg koncentrata - smijese itarica.

4.6.3. Uzrast od 13 do 24 mijeseca

U ovom razdoblju ivota paa moe da bude jedina hrana jer je ivotinja potpuno razvijena. Druga karakteristika obroka je da se koncentrat moe potpuno izostaviti iz obroka. U izuzetnim okolnostima sua, prestarelost pane trave, suvie veliki broj grla na 1 ha, mogu izazvati potrebu da se u obrok unesu i druga krmiva (koncentrat, sijeno, silaa). Ali i u tim sluajevima bolje je prihranjivanje kabastim krmivima umjesto koncentratom. Koncentrat dolazi u obzir tek kada junice budu u 6.-7. mijesecu gravidnosti, kao to je to ve reeno.

5. ZATITA ZDRAVLJA I REPRODUKCIJA

5.1. Opta profilaksa praenje epizootioloke situacije
Veterinarska sluba farmi u saradnji sa drugim istorodnim institucijama duna je pratiti kretanje zaraznih bolesti u uem i irem regionu i u cijelosti postupati po Zakonu o veterini i pridravati se odredbi, naredbi i uredbi Ministarstva poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede (Uprava za veterinu) U cilju spreavanja unoenja i irenja zaraznih bolesti na farmi treba provoditi sledee: Pred ulazom na farmu mora postojati dezinfekciona barijera koja e biti odravana permanentno. Mora biti strogo zabranjen ulaz licima nezaposlenim na farmi i bez specijalne dozvole o ulasku. Strogo je zabranjen i ulazak tue stoke u krug farme. Svaki dolazak stoke u krug farme pa ak i vlastitig grla iz drugog regiona podlee propisima predvienim za prihvatanje grla iz transporta (potvrda o zdravlju, karantinski prihvat). U krugu farme mora postojati poseban objekat (odeljenje - stacionar) za kliniko leenje obolelih krava, koji e odgovarati svim uslovima izolacije obolelih od zdravih. Uginule ivotinje treba nekodljivo uklanjati i u sadanjim uslovima (bez jo izgraenih sterilizacijskih objekata - kafilerija) zadovoljie propisno izgraena jama grobnica, koja mora biti na rubu farme. Osim graevinskih, jama grobnica mora zadovoljavati zemljine

i hidroloke uslove, kao i uslove obezbeenja od bilo kakve mogunosti prenoenja mikroba iz nje.

5.2. Smijetaj
Svaka kategorija goveda na farmi mora biti posebno smijetena u objektima konstruisanim za tu kategoriju i koji moraju odgovarati propisima higijene smijetaja. Sa stanovita zatite zdravlja stoke svaki objekat mora zadovoljiti sledee: dovoljnu kvadraturu i kubaturu prostora predvienu za pojedinu kategoriju i pojedinano grlo, dovoljnu koliinu sveeg vazduha i pravilnu izmenu vazduha u tali, takoe predvienu za tu kategoriju, suv leaj, temperaturu i relativnu vlagu u prostoriji predvienu za grlo koje tu boravi, stoka u objektima mora biti zatiena od direktnog udara dominiraju ih vijetrova i to je najvanije od promaje, porodilite kao najosetljivije mesto i odsjek u ciklusu reprodukcije na farmi mora zadovoljavati u potpunosti sve uslove zoohigijene dranja,

5.3. Dezinfekcija i deratizacija

Veterinarska sluba na stoarskim pogonima radi i duna je suzbijati i unitavati tetne insekte i glodare kao prenosnike raznih bolesti sredstvima namenjenim za tu svrhu i obuavati pomono osoblje i radnike za te poslove.

5.4. Borba protiv stresogenih faktora

Razni stresogeni faktori utiu negativno na zdravstveno stanje ivotinja i dovode do pojave oboljenja. Ne objanjavajui ovde dublji znaaj i procese, koji rezultiraju boleu, naveemo samo mijere koje se u govedarskoj i stoarskoj proizvodnji moraju provoditi odnosno spreavati faktore koji dovode do stresa pa prema tome i oboljenja.

5.4.1. Telad
Tele mora biti odmah po poroaju propisno posueno i zadojeno kolostrumom majke najdalje u toku 2 sata od partusa, a optimalno u prvom satu po roenju. Temperatura mlijeka ne smije biti manja od +380 do 400C. Tele ne smije biti izloeno promaji. Temperatura kao i relativna vlaga telearnika mora biti u granicama optimalnih vrednosti propisanih za tu kategoriju.

5.4.2. Krave
Ishrana krava mora biti uravnoteena naroito da prelaz sa jedne vrste hrane na drugu bude postepen. Transport visokobremenitih junica ako se obavlja mora se strogo odvijati po pravilima transporta na kojim odgovorna lica moraju da insistiraju, a u cilju spreavanja tzv. transportne groznice i slinih oboljenja kao i pobaaja.

5.5. Imuno profilaksa

Zbog stacioniranih bolesti podmlatka na naim farmama neophodno je razraditi plan praenja stanja imuniteta podmlatka, ali i plotkinja. Kada je u pitanju imunitet teladi, najznaajniji je onaj na respiratorne i alimentirane infekcije. Uzimanje majinog kolostruma to pre nakon

poroaja (u prvih 2 asa je poeljno) je imperativ za dobar pasivni imunitet teleta (dobijanje gamaglobulina majke). Odreene kategorije podmatla moraju se aktivno imunizovati (vakcinacija). Prevashodno se misli na preventivu enzootske pneumonije teladi (uzronici su virus parafluence i IBR-a) aktivnom imunizacijom vakcinom spravljenom od lokalnih sojeva virusa (talski sojevi). Zbog preventive enzootske pneumonije teladi izazvane primarno virusom parainfluence i IBR-a goveda mora se provoditi imunoprofilaksa u vidu aktivne imunizacije mlade teladi vakcinom spravljenom od lokalnih sojeva virusa.

5.5.1. Dijagnostika zaraznih i parazitarnih oboljenja

Tuberkulinizacija (alergoloka proba na prisustvo Mycobacterium tuberculosis, tip bovini i avijarni). Ova dijagnostika mijera sprovodi se svake godine, kod svih ivotinja u stadu starijih od 6 nedelja, u cilju otkrivanja ivotinja koje e pozitivno reagovati i posle naknadne kontrole biti izluene iz zapata.

5.5.2. Dijagnostika bruceloze i leukoze goveda

Svim grlima u zapatu starijim od 1 godine se vadi krv i u nadlenim veterinarskim specijalistikim institutima seroloki ispituje. Kod pozitivnih nalaza postupa se na osnovu Zakona o suzbijanju zaraznih bolesti koje ugroavaju itavu zemlju.

5.6. Reprodukcija
Pre teljenja preporuuje se aplikacija vitaminskih preparata (AD3E) kravama. U terminu telenja u porodilitu treba obezbediti deurstvo veterinara koji bi u sluaju potrebe pomogao pri telenju. Prilikom poroaja, u pravilu, pustiti da se krava sama oteli. Ukoliko je prednji kraj teleta ili zadnji, to je mnogo ree, izaao iz poroajnog kanala, moe se istim, dezinficiranim rukama laganim povlaenjem nogu teleta, sinhrono sa trudovima majke, ubrzati telenje i pomoi pri zavretku teljenja. Ukoliko plod ide zadnjim krajem potrebna je brza pomo pri teljenju, da ne bi dolo do uguenja teleta pritiskom pupane vrpce na karlinu kost. Nakon izbacivanja posteljice kravi se aplicira i/m antibiotik irokog spektra i protrahiranog dijelovanja u svrhu bre involucije materice, mehanikog ienja i spreavanja nastanka infekcije. Ukoliko krava u roku od 12 sati posle poroaja ne izbaci posteljicu, pristupa se manuelnom odstranjivanju.

6. FAKTORI KOJI UTIU NA MASNOU MLIJEKA

Niska proizvodnja mlijene masti je problem sa kojim se susree industrijska proizvodnja mlijeka ve dui niz godina. Procenat mlijene masti u mlijeku je odreen naslednou krava i koliinom vlakana u obroku. Na obrocima koji su sastavljeni tako da obezbede maksimalne koliine mlijeka, masnoa mlijeka e biti problem. Male promene u koncentratnoj strukturi obroka, ak i promene u dnevnom rasporedu ishrane mogu imati znaajne uticaje na procenat mlijene masti u mlijeku. iroka je lepeza faktora za koje se danas zna da utiu na masnou mlijeka. Kada se radi o genetskom potencijalu krava u odnosu na masnou mlijeka bitno je da se ostvare optimalni uslovi spoljne sredine, a iznad svih potpuno izbalansiran obrok. Stadijum

10

laktacije utie na sadraj masti u mlijeku. Najnii sadraj masti je u drugom mijesecu laktacije, a zatim se postepeno poveava. Osim toga, godinje doba, kao i starost krava utiu na procenat, pa i na strukturu mlijene masti. Ustanovljeno je da masnoa mlijeka opada sa starou krava. Poznato je da i doba dana utie na masnou mlijeka. Veernje mlijeko ima vei sadraj mlijene masti nego jutarnje. Vrlo je vana tehnika mue za masnou mlijeka, a naroito prevremena mua ima znatan uticaj. Od svih faktora koji utiu na masnou mlijeka najznaajnije utie ishrana, odnosno tip i struktura obroka, kao i fizika forma hraniva koja sainjavaju obrok.

6.1. Uticaj tipa obroka na masnou mlijeka krava muzara

U oblasti proizvodnje mlijeka sa poveanjem intenziteta zapaa se trend da se povea proizvodnja mlijeka po grlu i po laktaciji. Ovako kretanje ima za posledicu usavravanje stada i populacija. Poveanje proizvodnje mlijeka po kravi posledica je: a) bolje selekcije i uzgoja, zbog upotrebe boljih bikova zahvaljujui usavrenoj tehnici vetakog osemenjavanja, b) poboljanje kvaliteta obroka kojima se hrane krave muzare, c) bolje organizacije dranja muzara, mehanizacije, a ponekad i automatizacije ishrane, pripremanja obroka i mue. Mnogi tehniki napreci u organizaciji dranja muzara na krupnim farmama omoguuju, a naroito u sluaju povezivanja sa naunim ustanovama, da se vie panje posveti uzgojnom usavravanju proizvodnih sposobnosti stada i da se donose pravilne odluke koje imaju za rezultat stalno poveanje proizvodnje po kravi. Trend stalnog poveanja proizvodnje, koji je nametnuo upotrebu hraniva sa visokom koncentracijom hranljivih materija, a negde i drastino smanjio upotrebu kabastih hraniva, neophodnih u ishrani preivara, imao je za posledicu smanjenje masti u mlijeku. Danas je sasvim poznato da fizika forma kabastog hraniva u obroku i koliina, a stim u vezi i koliina sirovog vlakna, utiu na masnou mlijeka. To znai da procenat mlijene masti moe biti deprimiran : U uslovima stajske ishrane na sledee naine: 1. Prirodom kabastih hraniva. 2. Fizikom formom kabastog hraniva i koncentratnog dela obroka mlevenjem i peletiranjem, naroito finim mlevenjem kabastih hraniva. 3. Smanjenje koliine kabastih hraniva u odnosu na koncentrat u obroku.

6.2. Priroda kabastih hraniva

Kabasta hraniva loeg kvaliteta sa vie vlakana povoljnije deluje na masnou mlijeka nego kabasta hraniva odlinog kvaliteta, ali se tu postavlja problem nivoa proizvodnje mlijeka. Zbog toga je potrebno na raspolaganju imati dovoljan broj kvalitetnih hraniva ako elimo ostvariti visoku proizvodnju mlijeka, a da pri tome zadovoljimo sve potrebe u ishrani visokoproduktivnih krava.

6.3. Koliina kabastih hraniva u obroku

Sniavanje masnoe mlijeka gotovo je uvijek usledilo nakon davanja velike koliine koncentrata u obroku. Drastino smanjenje masnoe od 3,6 do 2,4% desilo se kada su krave sa normalnog obroka prele na obroke u kojima je kabasto hranivo bilo fino mljeveno. 11

Masnoa je bila slina i u ogledu u kome su krave umjesto obroka sa smanjenom koliinom kabastog hraniva prele na obroke sa normalnom koliinom kabastog, ali koje je bilo fino mljeveno. Prema mnogim autorima koliina sirovog vlakna u obroku uzima se kao mjerilo varijabilnosti kvaliteta kabastog krmiva i uticaja na masnou mlijeka. Iz njihovih istraivanja proizilazi da 16% sirovog vlakna u suvoj materiji cijelog obroka predstavlja donju granicu koja obezbeuje normalnu masnou mlijeka, uzevi u obzir da je kabasto hranivo prirodno, to jest da nije mljeveno. HRANIVO Zrno jema Rezanac eerne repe Zrno soje Sama soje Zrno suncokreta Sama suncokreta Sama uljne repice Zrno kupine Lanena sama Sladne klice Pirski trop, suh Kukurzni gluten Mesno kotano brano Riblje brano Brano od krvi Hidrolizovano perje Svijea surutka MOGUE UKLJUENJE U OBROK Do 50% koncentrata Do 3 kg SM na dan Do20% koncentrata Nema ogranienja Do 15% koncentrata Nema ogranienja Do 12% koncentrata Do 0,8 kg Do 25% koncentrata Do 20% SM obroka Do 4 kg ili 25% koncentrata Do 50% smijese kocentrata Do 5% smijese ili do 0,7 kg Do 0,5 kg Do 0,2 kg Do 0,7 kg Do 2/3 potreba u vodi

Tabela.1.Preporuke za zastupljenost pojedinih koncentrovanih hraniva u obroku goveda

Nain davanja silae Koliina mlijeka pre ogleda, kg Prosena teina krava, kg Dnevno konzumiranje SM, kg: Silae Koncentrata Ukupno Koli. mlijeka u toku ogleda, kg Prosjean % masti u mlijeku Odvojeno 15,6 444 11,4 5,4 16,8 15,5 4,8 Sa koncentratom 15,6 444 11,6 5,0 16,6 16,0 4,8

Tabela 2. Proizvodni rezultati krava u zavisnosti od naina davanja silae

12

7. TEHNOLOGIJA TOVA JUNADI

7.1. Pani tov junadi
Pani tov, u stvari, znai naputanje intenzivnih formi tova, povezanih sa velikim utrocima koncentrata i prelaz na poluintenzivne i ekstenzivne forme u kojima se uloga koncentrata svodi na korekciju stanja i hranljive vrednosti pae i ostalih kabastih hraniva, koja se pojavljuju u obroku tovnih ivotinja. Promena tehnologije tova u pravcu utroka veih koliina kabastih hraniva povlai za sobom promenu konanih teina utovljenih junadi i orijentaciju na neto zreliju junetinu, koja e se dobiti od neto teih i starijih grla (500-550 kg) u dobi 18-24 mijeseca. Prema autorima koji se bave ovim pitanjima, organizacija panog tova zahteva izvesne mijere koje inae nisu potrebne kada je u pitanju stajski tov. Ove mijere mogu u znatnoj meri uticati na rezultate tova, te ako se ne obave, onda je bolje zadrati tov mlae junadi u staji. Te mijere odnose se na sledee: 1. Telad koja e se toviti kasnije na pai moraju biti odroena, jer se tada u grupi bolje privikavaju jedno na drugo. 2. Grupe teladi formirane u uzgojnom stajskom periodu (prva 4 mijeseca ivota) moraju, po mogunosti, ostati nepromenjene i na panjaku. 3. Pregoni i pane povrine moraju biti sklonjeni i udaljeniji od saobraajnica i drugih ivotinja - muzara, junica, teladi. 4. Ograda meu pregonima za junad mora biti od vreg materijala i stabilnija nego za muzare, junice i telad. 5. Junad su osetljiva na vremenske nepogode, stoga na panjaku moraju imati zatitu od sunca, kie i vijetrova. Takoe, ne smijeju u prolee prerano, a u jesen prekasno, da budu putena u panjak (slane i mrazevi). Pani tov zahteva konsekventno sprovoenje pregonskog sistema, stalno praenje zaliha zelene mase i hranljivih materija, da bi se mogla, ako je potrebno, pravovremeno intervenisati dodavanjem koncentrata.

7.2. Tov kukuruznom silaom

Praksa i rezultati istraivanja dali su dovoljno podataka o tome da se kukuruzna silaa moe smatrati veoma upotrebljivim hranivom za proizvodnju mesa i mlijeka. Njene prednosti su ne samo to se silaom mogu dobiti visoki prinosi krmnih jedinica po jedinici povrine, nego i zbog toga to se lako proizvodi, a ivotinje je rado jedu. Henning iznosi sledei redosled kada uporeuje hranljive vrednosti raznih silaa: kukuruzna silaa, sa oko ili iznad 26% SM provenula travna silaa (30-35% SM) silaa od lia eerne repe vlana silaa od leguminoza i trava Meutim, iako nose zajedniki naziv, pod kukuruznom silaom u praksi se esto susreemo sa materijalima veoma razliite hranljive vrednosti. Jedan od indikatora hranljive vrednosti, a time i oekivanog rezultata u ishrani ivotinja, predstavlja sadraj suve materije (SM) u kukuruznoj silai. Granina vrednost tog sadraja je oko 26% SM, a najbolje je kada u silai ima 30-35% SM. Poveanje SM u silai, naroito preko 30% zahteva mehanizaciju kojom je mogue postii duinu see oko 1 cm. Dalje poveanje SM preko 35% nije potrebno, jer se ne odraava ni na prinose ni na mlenost ivotinja, a teoretski bi zahtevalo seu ispod 1 cm (0,713

0,6), pa prema tome, takvoj silai ne bi trebalo ni teiti. Koliko hranljiva vrednost kukuruzne silae zavisi od vlanosti najbolje se vidi iz podataka koje daju Belonosov i Kalmanson. Ova dva autora su za potrebe prakse u SSSR-u razradili metod kojim se bez veih tekoa moe odrediti hranljiva vrednost u zelenim krmivima i raznim silaama na osnovu odreivanja samo SM u tim hranivima. Mnoenjem procentualnog iznosa SM u tim krmivima sa odgovarajuim tzv., korekcionim faktorom dolazi se do koliine krmnih jedinica u 100 kg tog krmiva. Korekcioni faktor za kukuruznu silau je 0,90.

Tabela.3. Hranljiva vrednost kukuruzne silae sa raznim sadrajem SM

8. SPREMANJE STONE HRANE - KRMNA CENTRALA

Sva hraniva prikazana u bilansu spremaju se u krmnu centralu koja se sastoji od: 1. Skladite za sijeno ili nadstrenica. Lageruje se balirano sijeno koje treba smijestiti u nadstrenicu. Nadstrenica treba da je zatvorena sa dvije bone strane, a otvorena sa eonih strana, tako da prilikom utovara i istovara mehanizacija moe funkcionisati. 2. Skldite za silau cijele biljke kukuruza (silo tren). Gradi se od betona zapremine 700 m3. Preporuujemo izgradnju dva silo trena dimenzija 25x5x2.5 m. Pod mora biti izgraen od betona sa padom od 0,5% prema slivniku za povrinske vode (prema datoj skici). Silo trenevi treba da su natkriveni. Visina od vrha betonskih zidova do nadstrenice mora biti najmanje 2,5 m. 3. Magacin do nadstrenice za sijeno. Potrebno je izgraditi magacin za jaka hraniva (koncentrat, sama, rezanci itd.) Zapremina magacina treba da iznosi oko 90 m3. 4. Nadstrenica za maine.

14

9. ZAKLJUAK
Iz navedenog u ovom maturskom radu moe se zakljuiti da je govedarstvo kao grana poljoprivrede veoma isplativa i perspektivna. Kao osnovni problem u daljem napredovanju i razvitku stoarstva u nasim krajevima jeste nedovoljno educirano stanovnistvo u pogledu razvoja stoarstva. poto su nai krajevi bogati plodnim zemljtima te uz izraeno ekoloku istou te obilatim prirodnim bogastvima, postoje svi uslovi za veoma kvalitetan razvoj govedarstva. U grani govedarstva posoji mogunost zapoljavanja velikog dijela nezaposlenog stanovniva Unsko Sanskog kantona.

15

10. LITERATURA
www.govedarsvo.co.yu G O V E D A R S T V O TEHNOLOGIJA PROIZVODNJE Guti Milenko, Leka Mandi www.stoarstvo.hr www.vit.de

16

SADRAJ
1.UVOD.................................................................................................................................................................... 1 2. RASE GOVEDA..................................................................................................................................................2

2.1. Bua..................................................................................................................................2 2.2. Simentalac.......................................................................................................................3 2.3. Domai simentalac..........................................................................................................3 2.4. Mrkosiva goveda.............................................................................................................3 2.5. Montafonska rasa............................................................................................................ 4 2.6. Oberintalska rasa ............................................................................................................4
3. ISHRANA STOKE..............................................................................................................................................5

3.1. Sijeno i silaa u proizvodnji mlijeka...............................................................................5 3.2. Ishrana visokoprotuktivnih krava....................................................................................5 3.3. Kontrola mlijenosti i masnoe mlijeka..........................................................................5
4. UZGOJ PODMLADKA NA FARMAMA..........................................................................................................6

4.1. Postupak i ishrana teladi................................................................................................. 6 4.2. Kontrola priplodne vrednosti enskih teladi i kriterijumi za odabiranje grla.................6 4.3. Organizacija dranja junica.............................................................................................6 4.4. Ishrana junica.................................................................................................................. 7 4.5. Ishrana u zimskom periodu............................................................................................. 7 4.5.1. Ishrana u 5. i 6. mijesecu ivota...............................................................................7 4.6. Ishrana junica u letnjem periodu.....................................................................................7 4.6.1. Uzrast od 5 do 6 mijeseci.........................................................................................7 4.6.2. Uzrast od 7 do 12 mijeseci.......................................................................................8 4.6.3. Uzrast od 13 do 24 mijeseca.................................................................................... 8
5. ZATITA ZDRAVLJA I REPRODUKCIJA......................................................................................................8

5.1. Opta profilaksa praenje epizootioloke situacije......................................................... 8 5.2. Smijetaj..........................................................................................................................9 5.3. Dezinfekcija i deratizacija...............................................................................................9 5.4. Borba protiv stresogenih faktora.....................................................................................9 5.4.2. Krave........................................................................................................................9 5.5. Imuno profilaksa............................................................................................................. 9 5.5.1. Dijagnostika zaraznih i parazitarnih oboljenja.......................................................10 5.5.2. Dijagnostika bruceloze i leukoze goveda...............................................................10 5.6. Reprodukcija................................................................................................................. 10
6. FAKTORI KOJI UTIU NA MASNOU MLIJEKA......................................................................................10

6.1. Uticaj tipa obroka na masnou mlijeka krava muzara.................................................. 11 6.2. Priroda kabastih hraniva................................................................................................11 6.3. Koliina kabastih hraniva u obroku.............................................................................. 11
7. TEHNOLOGIJA TOVA JUNADI.....................................................................................................................13

7.1. Pani tov junadi.............................................................................................................13 7.2. Tov kukuruznom silaom..............................................................................................13

8. SPREMANJE STONE HRANE - KRMNA CENTRALA ............................................................................14 9. ZAKLJUAK.................................................................................................................................................... 15 10. LITERATURA.................................................................................................................................................16 SADRAJ............................................................................................................................................................... 17

17