NDEKLER I. GR..................................................................................................................................1 II. OPTK BEYAZLATICILAR...........................................................................................2 1. Optik Beyazlatclarn Tarihesi........................................................................................2 2. Dnyada ve Trkiye'de Optik Beyazlatc retimi.....................................................4 3.

Optik Beyazlatclarn Etki Mekanizmas....................................................................7 4.Optik Beyazlatclarn Snflandrlmas ve Adlandrlmas............................................11 5. Optik Beyazlatclarn Kimyasal Yaps..........................................................................11 5.1. 4,4'- Diamnostilben-2,2'-Dislfonik Asit.................................................................12 5.2. Stiril-Stilbenler ve lgili Bileikler.........................................................................17 5.3. l-Aril-l,2,3-Triazoller ve Pirazoller.........................................................................19 5.4. Benzotiazoller, Benzimidazoller ve Benzoksazoller.................................................19 5.5. l,3,4-Oksadiazoller........................................................................................................23 5.6. Kumarinler...................................................................................................................24 5.7. Pirazolinler...................................................................................................................27 5.8. Naftalimidler................................................................................................................28 5.9. 2,6-Diamino-Dibenztiyofendioksit-3,7-Dislfonik Asit ......................................29 5.10. Optik Beyazlatc Olarak Kullanlmakta Olan veya Optik Beyazlatc Olduu Bilinen Dier Bileikler.....................................................................................................30 6. Optik Beyazlatclarn Uygulamalar...............................................................................31 6.1. Deterjanlarda Uygulama...............................................................................................31 6.1.1. Deterjan Endstrisinin Tarihsel Geliimi..................................................................31 6.1.2. Optik Beyazlatclarn Deterjanda Kullanlmas.......................................................32 6.2. Optik Beyazlatclarn Tekstilde Kullanmlar.............................................................34 6.3. Optik Beyazlatclarn Katta ve Dier Alanlarda Kullanm....................................34 III. OPTK BEYAZLATICILARIN TEKSTLDE KULLANIMLARI.............................35 1. Optik Beyazlatclarn Seilmesi Srasnda Dikkat Edilecek Hususlar..........................35 1.1. Liflerin Cinsi.................................................................................................................35 1.2. Uygulanacak Aplikasyon Yntemi...............................................................................36 1.3. Optik Beyazlatma le Birlikte Yaplacak lemin Cinsi...............................................38 1.4. Haslklar........................................................................................................................39 1.5. Mamulm Kullanlaca Yer........................................................................................39 2. Optik Beyazlatclarn Tekstil Liflerinde Kullanlmas...................................................40 2.1. Doal ve Rejenere Selloz Liflerin Optik Beyazlatlmas........................................40 2.2. Yn liflerinin Optik Beyazlatlmas.............................................................................44 2.2.1. Optik Beyazlatlmas..................................................................................................44 2.2.1. Yn Liflerinin Sonradan Sararmasnn nlenmesi...................................................46 2.3. Poliester Liflerinin Optik Beyazlatlmas..................................................................47 2.3.1. Lif ekimi Srasnda Optik Beyazlatc lavesi..................................................47 2.3.2. Poliester Mamullerine Terbiye Dairelerinde Optik Beyazlatma Uygulanmas.......48 2.3.2.1. Poliester Liflerinin Atmosfer Basncnda (100C) Optik Beyazlatlmas........48 2.3.2.2. Poliester Liflerinin HT artlarnda Optik Beyazlatlmas.....................................49 2.3.2.3. Poliester Mamullerin Emdirme Fiksaj Yntemlerine Gre Optik Beyazlatlmas ..............................................................................................................................................50 2.4. Selloz Asetatlarnn Optik Beyazlatlmas.............................................................51 2.5. Poliakrilnitril Liflerinin Optik Beyazlatlmas............................................................51 2.6. Polyamidlerde Optik Beyazlatma.................................................................................52 i

2.7. Optik Beyazlatclarn Karm Elyaflarda Kullanm.................................................53 2.7.1. PES/CO Karmnda.................................................................................................53 2.7.2. PES/Yn Karmnda................................................................................................54 2.7.3. PA/CO veya PA/Yn karmlarnda; ......................................................................54 2.7.4. PA/PAC veya PES/PAC ...........................................................................................54 2.7.5. PAC/CO Karmlarnda............................................................................................54 3. Optik Beyazlatclarn Pigment Baskya Etkisi ..............................................................55 4. Optik Beyazlatclarn Reaktif Boyarmaddelerdeki Renk Deiimine Etkisi ...............55 IV. BEYAZLIK LM.................................................................................................56 1. Beyazln Grsel Tahmini..........................................................................................56 1.1. Standart Beyazlk Skalas.............................................................................................56 1.2. Ciba - Gegy Plastik Beyaz Skala (CGPW)..........................................................57 1.3. ift Karlatrmal Beyazlk Tahmini...................................................................57 1.4. Renk Tonu Tercihi ...................................................................................................57 1.5. Iklandrma................................................................................................................57 1.6. Standart Ik Cinsleri.................................................................................................58 2. Beyazln Enstrmental lm..................................................................................58 2.1. Renk Eleme Fonksiyonu.........................................................................................58 2.2. Tristimulus Deerleri.................................................................................................59 2.3. CIE Kromatik Diyagram..............................................................................................60 2.4. Renk lm Aletleri.....................................................................................................62 2.5. CGPW Skala Plaklar ...................................................................................................62 2.6. Beyazlk Derecesi Forml .........................................................................................63 2.6.1. Lineer Beyazlk Derecesi Forml............................................................................63 2.6.2. Renk Tonu Tercih As.............................................................................................64 2.6.3. Tahmin Formlndeki Katsaylarn Belirlenmesi.....................................................64 V. OPTK BEYAZLATILMI MAMULLERDE KALTE..............................................66 1. Kullanm Haslklar..........................................................................................................67 VI. EKOLOJK ve TOKSK YNDEN OPTK BEYAZLATICILAR...........................68 VII. GNMZDE EN OK KULLANILAN OPTK BEYAZLATICILAR................70 VIII. SONU.......................................................................................................................74 IX. KAYNAKLAR..............................................................................................................75 TEEKKR.........................................................................................................................76 ZGEM.........................................................................................................................77

ii

EKLLER LSTES ekil 1. Substraktif Optik Beyazlk.......................................................................................7 ekil 2. Aditif Optik Beyazlk...............................................................................................8 ekil 3. Blankophor Bnin Absorbsiyon ve Yansma Erileri..............................................9 ekil 4. Fluoresans Olay.....................................................................................................10 4,4'- Diamnostilben-2,2'-Dislfonik Asit..........................................................................12 ekil 5. Bis (Triazinilamino) Stilbenin retim...............................................................14 ekil 6. Bis (Triazinilamino) Stilben Tr Optik Beyazlatclar........................................16 ekil 7: 2 Substitue Benzoksazoller.................................................................................23 ekil 34................................................................................................................................26 ekil 8. Liflere Afinitesi Az Olan Tipteki Optik Beyazlatclarn Lifler Tarafndan Alnma Erilerine rnek...................................................................................................................36 ekil 9. Liflere Afinitesi Fazlaca Olan Tipteki Optik Beyazlatclarn Lifler Tarafndan Alnma Erilerine rnek.....................................................................................................37 ekil 10. Liflere Afinitesi ok Yksek Olan Tipteki Optik Beyazlatclarn Lifler Tarafndan Alnma Erilerine rnek...................................................................................38 ekil 11. Yn Liflerinin Optik Beyazlatlmasnda Kullanlabilen Baz Bileikler...........44 ekil 12. Yn Liflerinin Ik Etkisiyle Sararmasn nleyen Baz Bileiklerin Formlleri ..............................................................................................................................................46 ekil 13. Poliester in Baz Optik Beyazlatclar...............................................................50 ekil 14. Poliakrilnitril in Baz Optik Beyazlatclar.......................................................52 ekil 15:CIE Spektral Tristimulus Fonksiyonu (1964, 100 gzlemcisi) ...........................59 ekil 16. CIE Kromatik Diyagram Referans Akromatik Nokta D65, 2 Gzlemci in. 62 ekil 17. Ik Tipi D65 in CGPW Skalasnn Renk Noktalarn Gsteren CIE Kromatik Diyagram.............................................................................................................................63

TABLOLAR LSTES I. GR..................................................................................................................................1

iii

II. OPTK BEYAZLATICILAR...........................................................................................2 1. Optik Beyazlatclarn Tarihesi........................................................................................2 Esculine..............................................................................................................................2 2. Dnyada ve Trkiye'de Optik Beyazlatc retimi.....................................................4 Tablo . 1. Optik Beyazlatc Tketiminin Endstri Olanlarna Gre Dalm................6 3. Optik Beyazlatclarn Etki Mekanizmas....................................................................7 4.Optik Beyazlatclarn Snflandrlmas ve Adlandrlmas............................................11 5. Optik Beyazlatclarn Kimyasal Yaps..........................................................................11 5.1. 4,4'- Diamnostilben-2,2'-Dislfonik Asit.................................................................12 Tablo 2 Bis-(Triazinilamino) Stilben Tr Optik Beyazlatclar. .............................15 5.2. Stiril-Stilbenler ve lgili Bileikler.........................................................................17 5.3. l-Aril-l,2,3-Triazoller ve Pirazoller.........................................................................19 5.4. Benzotiazoller, Benzimidazoller ve Benzoksazoller.................................................19 5.5. l,3,4-Oksadiazoller........................................................................................................23 5.6. Kumarinler...................................................................................................................24 5.7. Pirazolinler...................................................................................................................27 5.8. Naftalimidler................................................................................................................28 5.9. 2,6-Diamino-Dibenztiyofendioksit-3,7-Dislfonik Asit ......................................29 5.10. Optik Beyazlatc Olarak Kullanlmakta Olan veya Optik Beyazlatc Olduu Bilinen Dier Bileikler.....................................................................................................30 6. Optik Beyazlatclarn Uygulamalar...............................................................................31 6.1. Deterjanlarda Uygulama...............................................................................................31 6.1.1. Deterjan Endstrisinin Tarihsel Geliimi..................................................................31 Tablo 3. Deterjan reticilerin Avrupa'daki Pazar Paylar..............................................32 6.1.2. Optik Beyazlatclarn Deterjanda Kullanlmas.......................................................32 6.2. Optik Beyazlatclarn Tekstilde Kullanmlar.............................................................34 6.3. Optik Beyazlatclarn Katta ve Dier Alanlarda Kullanm....................................34 III. OPTK BEYAZLATICILARIN TEKSTLDE KULLANIMLARI.............................35 1. Optik Beyazlatclarn Seilmesi Srasnda Dikkat Edilecek Hususlar..........................35 1.1. Liflerin Cinsi.................................................................................................................35 1.2. Uygulanacak Aplikasyon Yntemi...............................................................................36 1.3. Optik Beyazlatma le Birlikte Yaplacak lemin Cinsi...............................................38 1.4. Haslklar........................................................................................................................39 1.5. Mamulm Kullanlaca Yer........................................................................................39 2. Optik Beyazlatclarn Tekstil Liflerinde Kullanlmas...................................................40 2.1. Doal ve Rejenere Selloz Liflerin Optik Beyazlatlmas........................................40 Tablo 4. Optik Beyazlatclarn Uygulama Yntemi.................................................41 Tablo 5. n Terbiye Ve Optik lemler Sonucunda Elde Edilen Beyazlk Dereceleri. .43 2.2. Yn liflerinin Optik Beyazlatlmas.............................................................................44 2.2.1. Optik Beyazlatlmas..................................................................................................44 Tablo 6: Ham, aartlm ve optik beyazlatlm yn liflerinin k haslklar..............45 2.2.1. Yn Liflerinin Sonradan Sararmasnn nlenmesi...................................................46 2.3. Poliester Liflerinin Optik Beyazlatlmas..................................................................47 2.3.1. Lif ekimi Srasnda Optik Beyazlatc lavesi..................................................47 2.3.2. Poliester Mamullerine Terbiye Dairelerinde Optik Beyazlatma Uygulanmas.......48 2.3.2.1. Poliester Liflerinin Atmosfer Basncnda (100C) Optik Beyazlatlmas........48 2.3.2.2. Poliester Liflerinin HT artlarnda Optik Beyazlatlmas.....................................49

iv

2.3.2.3. Poliester Mamullerin Emdirme Fiksaj Yntemlerine Gre Optik Beyazlatlmas ..............................................................................................................................................50 2.4. Selloz Asetatlarnn Optik Beyazlatlmas.............................................................51 2.5. Poliakrilnitril Liflerinin Optik Beyazlatlmas............................................................51 2.6. Polyamidlerde Optik Beyazlatma.................................................................................52 2.7. Optik Beyazlatclarn Karm Elyaflarda Kullanm.................................................53 2.7.1. PES/CO Karmnda.................................................................................................53 2.7.2. PES/Yn Karmnda................................................................................................54 2.7.3. PA/CO veya PA/Yn karmlarnda; ......................................................................54 2.7.4. PA/PAC veya PES/PAC ...........................................................................................54 2.7.5. PAC/CO Karmlarnda............................................................................................54 3. Optik Beyazlatclarn Pigment Baskya Etkisi ..............................................................55 4. Optik Beyazlatclarn Reaktif Boyarmaddelerdeki Renk Deiimine Etkisi ...............55 IV. BEYAZLIK LM.................................................................................................56 1. Beyazln Grsel Tahmini..........................................................................................56 1.1. Standart Beyazlk Skalas.............................................................................................56 1.2. Ciba - Gegy Plastik Beyaz Skala (CGPW)..........................................................57 1.3. ift Karlatrmal Beyazlk Tahmini...................................................................57 1.4. Renk Tonu Tercihi ...................................................................................................57 1.5. Iklandrma................................................................................................................57 1.6. Standart Ik Cinsleri.................................................................................................58 2. Beyazln Enstrmental lm..................................................................................58 2.1. Renk Eleme Fonksiyonu.........................................................................................58 2.2. Tristimulus Deerleri.................................................................................................59 2.3. CIE Kromatik Diyagram..............................................................................................60 2.4. Renk lm Aletleri.....................................................................................................62 2.5. CGPW Skala Plaklar ...................................................................................................62 Tablo 7. AGB Beyazlk Forml.................................................................................62 2.6. Beyazlk Derecesi Forml .........................................................................................63 2.6.1. Lineer Beyazlk Derecesi Forml............................................................................63 2.6.2. Renk Tonu Tercih As.............................................................................................64 2.6.3. Tahmin Formlndeki Katsaylarn Belirlenmesi.....................................................64 Tablo 8. Belirlenmi Katsayl Beyazlk Formlnn Sabitleri ...................................65 V. OPTK BEYAZLATILMI MAMULLERDE KALTE..............................................66 1. Kullanm Haslklar..........................................................................................................67 VI. EKOLOJK ve TOKSK YNDEN OPTK BEYAZLATICILAR...........................68 VII. GNMZDE EN OK KULLANILAN OPTK BEYAZLATICILAR................70 Tablo 9. Selloz Lifleri in Kullanlan Optik Beyazlatclar.........................................71 CK....................................................................................................................................71 Tablo 10. Poliamid ve Protein Esasl Lifler in Kullanlan Optik Beyazlatclar.........72 Tablo 11. Poliester, Poliakrilnitril ve Asetat Lifleri in Kullanlan Optik Beyazlatclar...................................................................................................................73 VIII. SONU.......................................................................................................................74 IX. KAYNAKLAR..............................................................................................................75 TEEKKR.........................................................................................................................76 ZGEM.........................................................................................................................77

vi

I. GR Optik beyazlatclar, sabun ve deterjan sanayiinde tketimi gittike artan ve tekstil sanayiinde de ok kullanlan yardmc maddelerdir. 50 yl kadar nce bulunan bu organik bileikler sadece tekstil ve deterjan sanayiinde kullanlmayp, kat, plastik ve boya sanayiinde de kullanlmaktadr. Optik beyazlatclar insan gznn gremedii mor tesi nlar (UV: < 400nm) absorbe eden ve bu nlar insan gznn grebildii spektrum blgesine (mavi- viyole alan) kaydrp yanstan maddelerdir. Yani insan gznn grebildii spektrum blgesinde yanstlan toplam n miktarn arttrmaktadr. Baka bir deyile Floresans zellik gstermektedir. Optik beyazlatclar literatr ve piyasada deiik isimlerle adlandrlmaktadr. rnein; aartclar, floresan aartma maddeleri, beyazlatclar, parlaklk verici maddeler vb. terimler kullanlmaktadr. Ancak daha ok optik beyazlatclar=optical brighteners ve floresan beyazlatma maddeleri=florescent whitening agents terimleri tercih edilmektedir. Bu aratrma optik beyazlatclar ve sanayide kullanlarn ancak zellikle tekstil sanayiinde kullanlmalarn incelemektedir. Optik beyazlatclarn kimyasal yaplar ve ayr ayr tekstil liflerine uygulanlarn iermektedir.

II. OPTK BEYAZLATICILAR 1. Optik Beyazlatclarn Tarihesi Genellikle beyaz olarak nitelendirilen maddelerin ou tam beyaz deildir. zellikle beyaz tekstil materyallerinde, bir temizlik gstergesi olarak tam beyazlk aranr. Eski alardan beri, tekstil materyalindeki sarms grnm gidermek amacyla aba harcanmtr. Gnete aartma, mavi nans verme ve daha sonra kimyasal aartma yntemleriyle bu sarms-grimsi grnm bir lde giderilmitir. 1852 ylnda nl fiziki George Gabriel Stokes (1820-1903), floresanln yasalarn ortaya karmtr. Stokes, birok maddenin k absorbsiyonundan sonra, molekl yapsnda bir deiiklik olmakszn youn bir radyasyon (nm) verdiini gstermitir. Bu olayn ad floresanlk veya fotoluminesanlktr. Bu olayn nedeni, absorplayan molekln elektronunun uyarlarak st enerji seviyesine kmasdr. Yeni konum dayankl olmadndan, eski enerji seviyesine dnen elektron, enerjisini foton olarak geri verir. Floresanlk sonucu geri verilen n dalga boyu, floresan madde tarafndan absorbe edilmi olan ktan daima daha yksek olmaktadr. Bu kural, Stokesun birinci yasasdr. Ayrca yasa daha belirlemitir; ancak sz edilen birincisi en nemlisidir. 1921 ylnda Lagorio, floresan boyalarn absorbe ettiinden daha fazla geri gnderdiini kefetmitir. Bu gzlemiyle, floresan maddelerin ultraviole nlarn absorbe ederek grnr alanda geri verdii sonucuna varmtr. 1929 ylnda Paul Krais keten iplikleri Esculine zeltisine daldrdnda, daha beyaz ve parlak olduunu grmtr. Esculine, dihidroksikumarenin glikosidi olup atkestanesinden ekstraksiyon yoluyla elde edilmektedir.

Esculine

1933 ylnda ultrazell firmas, niastay umbelliferonun asetat bileiiyle ileme sokarak optik beyazlk gsteren bir yap elde etmitir. Umbelliferon, baz aa kabuklarndan elde edilen doal kumaren bileiidir.

Umbelliferon

1940 ylnda ilk optik beyazlatclar IG Faben Industrie tarafndan retilmitir. Bu bileikler diaminoastilben dislfonikasit trevleri yapsndadr. 1934 ylnda ICI firmas alanlar, 4,4-diaminostilben 2,2-dislfonik asidin diail trevini yani ilk sentetik optik beyazlatcy elde etmilerdir. Bir yl sonra Hoffmannsche Strkefabrik Ultracell GmbH firmas umbelliferonasetik asidi retmitir. Bu yaplar daha sonra retilen eitli optik beyazlatclarn temelini oluturmutur. 1937 ylnda umbelliferonasetik asit trevleri besin endstrisinde optik filtre olarak besinleri korumak amacyla kullanlmaya balad. 1940 ylnda IG Farben firmas DAS (diaminostiben slfonik asit) esasl optik beyazlatc paletini piyasaya karmtr. Bu rnlerin baars, optik beyazlatclarn hzla gelimesine yol amtr. Giderek, daha dayankl rnler talep edilmi, ayrca pamuk dnda sentetik lifleri beyazlatabilen rnler de istenmitir. 1942 ylnda Ciba firmas pamuk ve poliamid iin kullanlan bis-benzimidazol esasl rnn piyasaya karmtr. 1943 ylnda Ciba firmas CC/DAS olarak adlandrlan optik aartc paletini karmtr. Siyanrilklorn 4,4-diaminostilben - 2,2-dislfonik asit ile kondensasyonu sonucu kolayca elde edilen ve uygulamas da mkemmel olan bu rn, bir ok yeni maddenin yaratlmasna yol amtr. Bu gruptaki maddeler suda znr; zellikle sellozik liflere afinitesi yksektir. Beyazlatma zellikleri mkemmeldir ve kimyasal aartmada srasnda bazik maddelere dayankldr. Esas olarak deterjan karmlarna ilave edilerek kullanlmaktadr. 1944 ylnda IG Farben firmas da amar tozlarnda kullanlan bir DAS trevini retmitir. 3

kinci Dnya Savandan sonra, bu alanda byk gelimeler kaydedildi. 1945 ylnda Ciba firmas, plastikler ve sentetik rnler iin bis-benzoksazol trevlerini gelitirdi, ksa bir sre sonra, yn ve poliamidin beyazlatlmasnda kullanlan 7-aminokumarin trevlerini kard. 1948 ylnda, pamuk, yn ve sentetik lifleri beyazlatabilen 1,4-bis-stirilbenzen ve 4,4-bis-naftotriazolil stilben retildi. 1949 ylnda Ilford firmas poliamid ve poliakrilonitril iin kullanlabilen pirazolin esasl yeni bir grup buldu. 1951 ylnda Geigy firmas stilbil triazolleri, 1952 ylnda BASF firmas naftoik asit imidlerini, 1954 ylnda Geigy, 3-fenil-7 aminokumarini ve 1957de pirazin trevlerini piyasaya srd. 1955 ylndan sonra Sovyet Rusya, Polonya, eski Dou Almanya, ekoslovakya ve en son olarak Japonya da bu konuda almalar yaparak yeni rnler gelitirdi. 1970 ylndan sonraki yirmi yl ierisinde ise binlerce yeni optik beyazlatc ad ortaya km olmasna karn, temelde yeni kimyasal yap says olduka azdr. Gnmzde 2500den sonra fazla ticari isimde rn bulunmaktadr. Bunlar 15ten fazla temel kimyasal yapdaki 200 eit rnn ticari adlardr. 30dan fazla retici bulunmaktadr. 2. Dnyada ve Trkiye'de Optik Beyazlatc retimi Optik beyazlatclar, olarak organik kimyac bu iin sentezleri sorunlar yaratan yaratan beyaz

kompleks bileiklerdir. Tekstil kimyacs iin, k kaynann ierdii UV n miktarna bal rengi deien, nedenle karklk boyarmaddelerdir. retici iin, gelien ve ylda 100 milyon $ (1970 yl) deerini aan bir i alandr. 1968 ylnda yalnz A.B.D.'de yllk retim yaklak 15 bin ton ve sat 53 milyon $ olmutur. Dnyadaki byk kimyasal madde ve boyarmadde reticilerinin ou optik beyazlatc retmekte veya pazarlamaktadr.1970 ylna dek iki binden fazla patent kmtr; bunlar ok sayda aromatik ve heteroiklik optik beyazlatc sistemi iermekte ve ok eitli kullanm alan bulmaktadr. Gnmzde Dnya, da ve Trkiye'de retilen optik beyazlatclarn %70-75 gibi yksek bir oran deterjan katk maddesi olarak kullanlmaktadr; geri kalann ise hemen hemen tm tekstil ve kat endstrisinde uygulanr.

Trkiye'de deterjan tketimi kii bana 3kg/yl olarak tahmin edilmektedir. Bir ton deterjana yaklak 2,5 kg optik beyazlatc katlmaktadr. Yllk deterjan retiminin 150 bin ton civarnda olduu gz nne alnrsa, yalnz deterjanda kullanlan optik beyazlatc miktarnn yaklak 300 ton olduu dnlebilir. Trkiye'de devlet tekelinde olan kat endstrisinin optik beyazlatc tketimi ok dktr. Seka-zmit 10 ton/yl, Seka-Dalaman ise 20-25 ton/yl dk aktiviteli optik beyazlatc kullanmaktadr. Optik beyazlatclarn aktivitesi "E" deeriyle belirtilmektedir. Bu saysal

deer %1'lik zeltinin l cm kalnlndaki blmnn UV spektrofotometresindeki optik younluudur. Optik younluk maksimum absorbsiyonun gerekletii dalga boyunda llr. Farkl kullanm alanlarna gre maksimum E 1/1 deerleri verilmektedir. Bu deerler, deterjana katlacak trlerde 600, tekstil iin kullanlacak olanlarda 450, katta kullanlan optik beyazlatclarda ise 125 olarak bilinmektedir. Saf olarak elde edilen bir optik beyazlatc, uygulama alanna gre aktivitesi drlecek ekilde eitli tuzlarla kartrlmaktadr. reticiler bunun, optik beyazlatcnn "performans"'nn gelitirilmesi amacyla yapldn belirtmektedirler.Trkiye'de genellikle deterjan endstrisinde kullanlan bileiklerin E11 deerinin 400, tekstil endstrisi iin retilenlerde ise bu deerin 200 olduu sylenmektedir. Bugn Trkiye'de tekstilde yaklak 150 ton/yl optik beyazlatc tketilmektedir. Bu optik beyazlatclarn E 1/1 deerinin 200 olduu gz nne alnrsa, seyreltilmemi optik beyazlatc retiminin tekstil iin ancak 50-60 ton/yl olduu sylenebilir. Optik beyazlatc zellii olan bileiklerin retiminde sentez kadar nemli olan bir konuda kristalizasyondur. Kristalizasyon teknii elde edilecek olan kristal yapsn belirler. Kristal yaps ile optik beyazlatclarn performans arasnda dorudan balant bulunmaktadr. Bu nedenle reticiler kristalizasyon tekniklerini byk bir titizlikle saklamaktadrlar. retici firmalardan birinde bir yetkili, ayn kimyasal yapda ve ayn yntemle sentezi yaplm olan iki bileiin farkl kristalizasyon belirtmektedir. 5 teknikleri sonucu kuma zerinde farkl beyazlk saladn

Dnyada ve Trkiye'de en fazla kullanlan bileikler stilben esasl olanlardr. Diklortriazin grubu ieren stilben trlerinde klorlarn yerinde anilin, morfolin ve/veya metanilik radikalleri bulunmaktadr. Deterjanda kullanlacak olan optik beyazlatclarn retiminde en byk

sorunlardan biri de yan reaksiyonlar sonucu trimetil triazin'in olumasdr. Bu bileik kanserojendir ve deriyi tahri etmektedir. retilen optik beyazlatcnn bu yan rnden arndrlmas kolay olmamaktadr. Her firma bu konuda gizli teknikler gelitirmitir. Trimetil tirazin'in optik beyazlatc nda varln ve miktarn saptamak, ok g ve zaman alan analizler gerektirmektedir. Trkiye'de bu analizlerin genelde yaplamad, yaplsa bile alnan her partide bu ekilde kalite kontrol yaplmasnn olanaksz olduu belirtilmektedir. Bu nedenle Trkiye'de deterjan kaynaklardan alnabileceini savunmaktadrlar. Dnyada optik beyazlatc retiminin %90 gibi yksek bir orann stilben reticileri kullandklar optik beyazlatclar ithal etmektedirler. Optik beyazlatclarn ancak bildikleri gvenilir

trevleri oluturmaktadr. Geri kalan retimin ou pirazolin esasl bileiklerdir. Dier birok kimyasalda olduu gibi, optik beyazlatc pazar okuluslu dev firmalar tarafndan paylalmtr. 1982 ylnda dnyada optik beyazlatc retimi 120 bin tondan fazla olmutur. 1972?de ABD'de optik beyazlatclarn tm boya retimindeki pay %10.4 iken 1974'te %14.9a ykselmitir. Dnyada retim ve tketimin yllk art ise %10-12 olarak bilinmektedir. retilen optik beyazlatclarn kullanm alanlar iinde birinci sra, ykama endstrisinindir. Bunu, srasyla kat, tekstil ve plastik endstrileri izlemektedir. Tablo l'de bu sektrlerin pay verilmitir. Tablo . 1. Optik Beyazlatc Tketiminin Endstri Olanlarna Gre Dalm Deterjan karmlar Kat Sentetik lifler ve plastik Tekstil %40 %30 % 5 %25

En fazla bilinen ticari adlar ve retici firmalar ise unlardr : Blankophor (Bayer), Blankit, Blanilweiss, Ultraphor (BASF), Uvitex (Ciba), Hostalux (Hoechst), Tinopal (Geigy), Photin (Hickson and Welch), Fluolite (ICI), Leukophor (Sandoz), Whitex (Sumitomo). 3. Optik Beyazlatclarn Etki Mekanizmas Aartma ileminden nce ve sonra pamuklu kumalarn spektral reflekstanslar grafik olarak incelendiinde, nce ykselen ve sonra yatay hale geen bir eri grlmektedir. Baka bir deyile kuman renginin azalmasyla birlikte beyaz1k artmaktadr. Aartma ilemi sonucunda hibir zaman 100 reflektans deeri (MgO'nun reflektans % 100 dr) elde edilememektedir (400 - 800 nm) . Aartlm olan kumaa mavi bir boyarmaddeden az bir miktarda aplike yapldnda (kirletildiinde), boyarmadde 600 nm civarnda sar absorbe ederek spektral eride bir dzelme olmaktadr ve renklilik faktrnde azalma olmakta, beyazlk derecesi bir miktar dmektedir ve bu durum insan gznde beyazln artmas eklinde kendini gstermektedir. Yansyan nlarn toplam miktarnda azalma olmakta ve beyazlk derecesi bir miktar dmekle beraber hafif mavi nansa sahip bir beyaz elde edildiinden, insan gz yanlarak mamuln daha beyaz bir grnmde olduunu zannetmektedir. Bu maviletirme ilemine substraktif optik beyazlk veya ivitleme denilmektedir.Bu durum ekil 1de gsterilmitir.

ekil 1. Substraktif Optik Beyazlk

Fluoresans olarak belirtilen baz maddeler insan gznn grmedii UV nlarn (320 - 400 nm) absorblayarak, mavi - viyole n halinde (440 nm), grnen blgede tekrar geri verilmektedirler. Baka bir deyile UV - nlarn insan gznn grebildii spektrum blgesine kaydrmaktadrlar. Aartlm olan kuma, bu maddelerle aplike edildikten sonra UV - nlar ieren bir k altnda tutulduunda, remisyon nedeniyle sar grn rtlmektedir. Dier taraftan bu maddeler (optik beyazlatclar), 'UV -nlarn mavi - viyole blgeye kaydrdklarndan yansyan nlar mavimtrak bir nansda kazanmaktadr. Hem yansyan n miktarn arttrarak, hem de mavimtrak bir nans kazandrarak, beyaz mamuln daha beyaz, temiz ve parlak grnmesini salamaktadr. Bu duruma Aktif Optik Beyazlk veya sadece Optik Beyazlk denilmektedir. 2'de gsterilmitir. Bu durum ekil

ekil 2. Aditif Optik Beyazlk

Optik beyazlatclarn UV - nlarn absorblayarak mavi - viyole n halinde grnen blgede tekrar geri vermesi mekanizmas, Bankophor Bnin sulu zeltisinin absorbsiyon ve yanstma (remisyon) erileri ekil- 3'de gsterilmitir.

ekil 3. Blankophor Bnin Absorbsiyon ve Yansma Erileri

Elektronlar iftlemi ve stabil orbitallerde bulunan bir molekl en dk enerji seviyesinde bulunmaktadr, (graund singlet state = So). Optik beyazlatcnn bir molekl bir k fotonu absorbladnda, elektronlardan bir tanesi uyarlarak daha yksek enerji seviyesine kar (Sa = excited singlet state). Molekl bu halde dayankl deildir ve elektron en kolay ekilde enerjice daha dk bir orabitale dnmeye abalar. Eer S2 orbitalinin enerjisi, molekln S rbi talinin (Frist excited singlet) enerjisinden bykse, elektron 10-11 saniyede bu orbitale dner. Bu olay bir i dnm olup maszdr. Elektronun S orbitalindeki yaama sresi S2 orbitalinden 103 - 10 4 defa daha uzundur. (10-8 -10-7 san.) Eer elektron So orbitaline geri dnerse daha nce absorbe ettii fotonun enerjisinden daha az enerjiyi k fotonu halinde geri verirse bu olaya fluoresans denir. Fluoresans n dalga boyu daha uzun olmaktadr. ekil3den de grlebilecei gibi; Fluoresans enerjisi, absorblanan k enerjisinden daha kktr. Bu nedenle

fluoresans daima absorblanan ktan daha uzun dalga boyundadr. Absorblanan k enerjisinin bir ksm, molekl iinde masz ilemlerle

kaybolduundan, fluoresans iddeti absorbsiyon iddetinden daima daha kktr. Stokesun birinci yasasna gre geri verilen n enerjisi dk, yani dalga boyu daima daha uzundur.

ekil 4. Fluoresans Olay E = hv = h.c/ (gelen k) E = h.c/ (geri verilen k) E > E < ok az miktardaki kir (safszlklar) son verilen ekstirksiyon enerjisinin bir ksmn yaplarna aldklarndan fluoresansn azalmasna neden olurlar. Bu nedenle optik beyazlatclar ok saf olmamaldr. Optik beyazlatclar monomolekler olarak fikse olmaldrlar. Hatta aglomerat olumasndan daha da yksek dalga boyunda bir remisyon oluarak beyazln bozulmasna neden olabilir. Fluoresans iddeti ve buna bal olarak beyazlk, konsantrasyonuna beyazlatc aplike logaritmik olarak orantldr. Bu nedenle, optik beyazlatnn kullanlan optik

beyazlatcnn cinsine gre, mamul arlnn % 0.05 - 0.8 'den daha fazla optik edilmemelidir. Aksi takdirde daha yksek bir beyazlk derecesi yerine sarmtrak bir grnm elde edilir. Fluoresans dalga boyunun uzunluu optik beyazlatcyla ilem grm kuman nasna etki yapmaktadr. Dalga boyuna gre krmz nans (ksa dalga boylu), mavi 10

viyole mavi, yeil (olduka uzun dalga boylu) nanslar elde edilebilir. ou zaman optik beyazlatclarn nans boyarmadde ilavesiyle yaplmaktadr. (Substraktif ve Aditif optik beyazlatc kombinasyonu). ou kez de mavi ve krmz nanslar istendiinden ticari optik beyazlatc markalarnda R ve B harfleri (R: Krmz nansl, B: Mavi nans1) bulunmaktadr. 4.Optik Beyazlatclarn Snflandrlmas ve Adlandrlmas Boyarmaddelerde olduu gibi, optik beyazlatclarda da, ya kimyasal yaplarna, ya da uygulama yntemlerine gre snflandrma yaplr. Kullanma gre snrlandrldnda, direkt ve dispers trlerinden sz edilir. Direkt optik beyazlatclar, suda znen maddelerdir; esas olarak doal liflerin beyazlatlmasnda kullanlmakla birlikte; nadir olarak poliamid gibi sentetik lifler iin de kullanlr. Dispers trleri ise suda znmedikleri iin, sudaki dispersiyonlar renkli materyale emdirilir veya lif retiminden nce ktle boyama yntemine benzer ekilde polimer ktlesine ilave edilir. ounlukla poliamid, poliester, poliakrilonitril, asetat ipei, polivinilklorre uygulanr. Nadir olarak kat gibi doal rnlerde de kullanlr. Kimyasal yaplarna gre snflandrmada stilben, kumarn, pirazolin,

dikarboksilik asit, sinamik asit trevlerinden sz edilir. Ticari adlar ise ok eitlidir ve sistematik deildir. Genellikle ticari adlar uygulamaya ynelik bir bilgi iermez. Adndan sonra gelen harfler de optik beyazlatcnn belirli zelliklerini temsil eden standart bir semboller sistemi oluturmamaktadr. 5. Optik Beyazlatclarn Kimyasal Yaps Optik beyazlatclar organik bileikler olup yaplarnda k ile kolaylkla uyarlabilen elektron sistemleri bulunmaktadr. Bu sistemler konjuge ift ba ieren aromatik ve heteroiklik bileiklerdir. Optik beyazlatclar dz, uzun zincir yapsnda olup, hemen hemen hepsi 300-400nm dalga boyundaki ultraviyole absorbe etmektedirler (maksimum absorbsiyon 350-375nm arasndadr). Dier taraftan, lif yapsna bal olarak life fikse olmasn salayan substutientler de iermektedirler. eitli liflere uygulanan optik beyazlatclar birbirinden farkldr.

11

Son yllarda birok aromatik ve heteroiklik sistemin floresanl ve beyazlatma zellii incelenmi, bu konuda birok bilgi yaynlanm, ok sayda bileiin de patenti alnmtr. Yalnzca birkann ticari nemi bulunan bu maddelerden bazlar unlardr; 5.1. 4,4'- Diamnostilben-2,2'-Dislfonik Asit Ksaca "DAS" olarak adlandrlan bu bileik ve trevleri gnmzde en ok kullanlan trlerdir.

4,4'- Diamnostilben-2,2'-Dislfonik Asit DAS'in kullanlmakta olan en basit trevleri, bis-benzoilamino ierenlerdir. Bu bileiklerde benzoil grubu alkoksi-, hidroksi-alkoksi-, halojenalkoksi veya alkenoksi- gruplar ile substite edilmi olabilir. Ayrca, bir alkil grubu ve bir alkoksi ya da 3,4- metilen-dihidroksi grubu da bulunabilir. Bundan baka benzoil grubu yerine 3-metoksi-2-naftoil grubu veya tetra-hidro trevi, ya da fenoksi asetil grubu bulunabilir. ou gnmzde kullanlmayan bu bileiklerin yalnzca tarihsel nemi vardr. Bu bileikler pamuklu tekstil rnlerinde yeilimsi bir beyazlk salar ve yksek konsantrasyonlarda bile orta derecede beyazlk etkisi verir. Bu tiplerden gnmzde kullanlan, klora dayankl beyazlk salayan bir rnei ekilde grlmektedir.

12

DASn reido trevi baz lkelerde kullanlmaktadr. Bu bileik, nce Blankofor R olarak piyasaya srlmtr. Krmz nansl bir beyazlk salayan bu bileik fenilizosiyanat' DAS'la reaksiyonu sonucu elde edilir. Blankofor R kaynama scaklnda stabil deildir; hidrolize urar. Blankofor R'nin baz gruplarla modifiye edilmesi nerilmi (Halojen, alkoksi, triflorometil gruplar ve fenil halkasndaki dier substitentlerde ancak nemli bir gelime grlmemitir.

DAS'n

4,4'-bis

Triazinilaminostilben-2,2'-dislfonik

asit

trevleri

optik

beyazlatc olarak nem tamaktadr. Bu bileiklerden ilki Blankofor Bdir (Hala kullanlmaktadr). Bu bileik 1940'l yllarn banda piyasaya karlmtr;

Bis-triazinilamino stilben esasl optik beyazlatclar ekil 5'te grld gibi retilmektedir. Formlde grlen X ve Y, -NH2 olabilir; ya da alifatik aliiklik, aromatik, aralifatik veya heteroiklik yapda primer veya seconder amin kullanlabilir. Yine X ve Y, R olabilir; buradaki R, aromatik, aliiklik ya da 13

alifatik bir gruptur.Bu

bileiklerin elde edilmesi u temele dayanr; Siyanurik

klorrdeki u-klor atomu kademeli olarak amin, alkol veya fenol kk ile yer deitirir. Genelde birinci klor atomu 0-10C'de, ikincisi 20-50C'de ve ncs 61-111C'de yer deitirir. Reaksiyon scaklklar kullanlan amine gre deiir. Tetrakloro- trevleri optik beyazlatc olarak kullanlamaz; fakat baz di-klorobileikleri poliamidin beyazlatlmasnda kullanlr. En yaygn olanlar amin kkenli X ve Y gruplardr. Formaldehitle ilem sonucu elde edilir. X ve Y'nin "-NH2" olduu bir bileik halen kullanlmaktadr.

ekil 5. Bis (Triazinilamino) Stilbenin retim Bis-(triazinilamino) stilben dislfonik asit'in dk fiyat yannda X ve Y olarak kullanlan aminlerin fiyat nem tamaktadr. Bu ek maliyet ancak beyazlk etkisinde nemli bir art, bulunduunda kabul edilebilir. X ve Y'nin tipi, substantiviteyi,

14

znrl, dier yardmc maddeler, badarl ve baz dier zellikleri etkiler. Bazen ticari rnler iki veya daha fazla bileiin karm olabilmektedir. Yakn gemite, optik beyazlatclarn fiziksel yaplarnda da baz modifikasyonlar yaplmtr. Tablo 2'de bu yapdaki baz nemli optik beyazlatclar grlmektedir. Tablo 2 Bis-(Triazinilamino) Stilben Tr Optik Beyazlatclar. yaplmtr. rnein; kristal ekli deitirilmi, sv bileimler

15

ekil 6. Bis (Triazinilamino) Stilben Tr Optik Beyazlatclar

Asimetrik triazinilamino stilbenler de mevcuttur, fakat ticari nemleri azdr. nk: a) DAS'tan elde edilen trlerinden daha pahaldr. b)Yksek maliyetlerine karn stnlkleri ok azdr. 4-amino-4- nitrostilben-2,2'- dislfonik asit'ten hazrlanan baz rnekler ekil 6'da grlmektedir. Stilben-monoslfonik asit'in ekil'de grlen trevleri daha mavi nansl bileikler verir ve znrl kontroll 16 olduunda zellikle poliamide

uygulanmasnda iyi sonu alnr. Bu bileiklerin retimi, 4-amino-4-nitro-stilben2,2'- dislfonik asit'ten daha pahaldr.

5.2. Stiril-Stilbenler ve lgili Bileikler Yeilimsi nansl optik beyazlatclarn, violet veya krmz nansl trler ile karm hazrlamaya uygun olan tipleri, konjugasyonun stiril stilbenler'e kadar ulatrlmasyla elde edilir. rnein aada grlen bileiklerin yne, poliamide ve ipee afinitesinin yksek olduu iddia edilmektedir.

Bu yledir;

tip

bileiklerden,

ticari

nemi

olanlar

poliesterin beyazlatlmasnda

kullanlmaktadr. Slfonik asit ya da herhangi bir zndrc grup bulunmaz. Yaps

17

Karboksilik asit esteri veya amidi ieren u halkalar bulunan bileiklerde bu gruplarn bulunmas, znrlk derecesinde nemli bir art salamaz. Bu gruplar ieren bileikler sentetik polimer yapsndaki maddeler iin uygun optik beyazlatclardr. Aada grlen bis-stilben esasl bileikler nemli rneklerdir.

Aada grlen bileik de sentetik liflerin beyazlatlmasnda kullanlmaktadr.

Son 15 ylda, yukarda ad geen bileiklere,

ticari nemi olan hemen

hemen yeni hi bir bileik eklenmemi, ancak piyasaya sunulan optik beyazlatclarn fiziksel durumlar gelitirilmitir. Bunlar aada belirtilmektedir; Tozumayan, akc granllerin retimi Kolayca slatlabilen ve dispers hale getirilebilen toz eklinin elde edilmesi Stabil dispersiyon ve pastalarn piyasaya sunulabilmesi ok iyi depolama dayankll olan deriik zeltilerin yaplabilmesi

18

Stabil kristal ekli ve zellikle renksiz B-kristal modifikasyonlar anyonik deterjanlara katlabilmektedir. Ayrca farkl triazinil-amino-stilbenlerin karm ve heteroiklik be-

yazlatclarla oluturulan kombinasyonlar da hazrlanmtr. 5.3. l-Aril-l,2,3-Triazoller ve Pirazoller

yapsnn,

yaps yerine kullanlmasyla ariltiriazollerin

yeilimsi-mavi nanslar, daha fazla istenen mavi-violete dntrlebilmitir. Bu optik beyazlatclar, klor ieren kasar banyolarnda uygulanabilir;bu ynden bistriazinilamino stilben bileiklerinden stndr. Ancak etkileri bis-triazinilamino stilben bileikleri kadar parlak deildir. Pirazol gruplarnn l ,2,3-triazollere benzer bir etkisi vardr; yalnz klorit banyolarna triazollerden biraz daha az dayankldr. Stilbenin heteroiklik analoglarnn kullanlmas ile ve yukardaki prensip esas alnarak retilen bileik aadaki ekilde grlmektedir:

Bu bileikler noniyonik olup, selloz, poliamid ve poliester gibi birok substratlara afiniteleri olduka ilgidir. Klor ieren aartma maddelerine dayankldr ve katyonik yumuatc ieren bir banyoda selloza uygulanabilir. 5.4. Benzotiazoller, Benzimidazoller ve Benzoksazoller Boyarmadde retiminde bir ara madde olan dehidrotiyo-p-toluidinin floresan zellii uzun zamandan beri bilinmekteydi. Ancak, bileiin sar rengi, beyazlatc olarak kullanlmasn olanaksz klmakta idi. Bu bileiin alkil ya da aillenmi 19

trevleri iyi beyazlk salarsa da uygulanmas pratik deildir ve a ok duyarldr. Sentetik lifler iin, benzimidazoller ve benzoksazoller nem tamaktadr.

X = NH,0 veya S'dir

N = O veya l

Piyasada bulunan en eski rnlerden birinin yaps aadaki gibidir: Bu ikinci bileik, yeilimsi-mavi nans vermektedir; poliamid ve sellozik elyafa afinitesi olduka yksektir. Hipoklorite dayankll ok iyidir, ev tipi deterjanlarda kullanlabilmektedir. Poliamid ve akrilik elyafta kullanlabilen, bis ve monoarilimidazollerle ilgili birok patent bulunmaktadr. Bu bileiklerin retiminde birok gelime de kaydedilmitir. Y1 ve Y2, hidrojen ya da substitue veya substitue olmayan alkil, aliiklik, aril, aralkil gibi gruplar olabilir. Benzen halkalar da deiebilir. Aada grlen baz yaplardan tretilen kuarternar amonyum tuzlar da zellikle akrilik elyaf iin uygun.optik beyazlatclardr. Baz benzimidazollerin, reine ile ilem grm pamua afinitesi yksek olmaktadr. Baz substitue monobenzimidazoller ve bunlarn kuarternar amonyum trevleri, akrilik elyaf iin ok nemli optik beyazlatclardr.

20

A ve Ar = subtitue veya subst. Olmayan aromatik rad. R = alifatik veya aromatik radikal

Poliester iin nemli olan birok bileik benzoksazol trevidir. Benzoksazol sistemin zellikle poliesterin nedenleri; Sentezinin kolay ve Poliester zerinde k haslklarnn ok yksek olmasdr. Noniyonik azoller, poliesterin dnda poliamid ve selloz asetat gibi lif trlerinde de kullanlr. rnek; beyazlatlmasnda nemli bir yeri vardr. Bunun

Bu bileik ilk kez 1956 ylnda piyasaya verilmitir, gnmzde sentetik liflerin zellikle poliesterin beyazlatlmasnda byk lde kullanlmaktadr. Bu bileiklerin retimine rnek aada grlmektedir:

21

Bu ekildeki "X", aadaki gruplardan biri olduunda ok ilgin etkiler alnmaktadr.

Bu bileiklerden ou sentetik liflerin erimi polimer ktlesinden ekimi aamasnda verilerek beyazlk salamaktadr. Sentetik lifler ve polimerler iin kullanlan nemli beyazlatclar, 2-stiril benzoksazol veya naftoksazollerdir:

X = H veya Cl 2-substitue benzoksazoller, erimi ktleden lif ekiminde verilen optik beyazlatclara rnek olarak gsterilebilir:

22

ekil 7: 2 Substitue Benzoksazoller

Benzoksazollerden tretilen ve akrilik elyafn beyazlatlmasnda kullanlan kuarternar amonyum tuzlarna rnek aada verilmektedir;

5.5. l,3,4-Oksadiazoller Bu bileiklerin ou erimi polimer ktlelerine katlr. Bunlardan bazlar unlardr; 23

R ve R1, alkil, halojen, alkoksi, karboksiamid olabilir.

A = benzen, naftalen veya tetrahidronaftalen W = stilben Z = aril, aralkil veya heteroiklik aril

A1C3-C dallanm alkil r ve n = l veya 2 B1 = H, fenil, C1- C alkil, C1- C7 alkoksi olabilir. Poliester iin kullanlan tipine bir rnek aadadr;

Tiyadiazol esasl benzer bileikler de bulunmaktadr. 5.6. Kumarinler B-metil umbelliferon bilinen ilk beyazlatma maddelerinden biridir. Halen sabunun beyazlatlmasnda az miktarda kullanlmaktadr. Tekstil rnlerinin

24

beyazlatlmasnda artk kullanlmamaktadr. ok dk k haslklarna ramen 7dialkilamino-4-metil-kumarin'ler yn ve baz yapay elyafn beyazlatlmas iin uygulanmaktadr.

Bu

formln

deiik

trleri

bulunmu

ise

de

en

uygunu

yukarda

grlenidir. 1950'li yllarn banda 7-hidroksi- ve 7-amino-kumarinler'in 3-yerine fenil ya da heteroiklik bir grup yerletirilerek ilgin optik beyazlatclar retilmitir. II fazlas olan heteroiklik halkalar ve/veya yedinci karbon atomunda bulunduklarnda floresanl artrr. Bu bileiklerin, substitue edilmemi bileiklere oranla k haslklar daha yksektir. Baz 7-alkoksi bileiklerinden sentetik lifler iin uygun beyazlatclar elde edilebilmektedir.

Yine olduka iyi beyazlatc olarak bilinen amino kumarin trevleri de aada grlmektedir.

25

3-heteroiklik trevlerinden bazlar unlardr:

7-amino ve 7-hidroksi-kumarinler aadaki reaksiyolarla elde edilir;

ekil 34 Kumarinlerla yapsal benzerlii olan karbostirillerin bulunmas ile de aadaki rnler elde edilmitir:

26

7-dialkilamino bileiklerinin poliamid ve akrilik elyaftan iyi beyazlatma etkileri bulunmaktadr. Noniyonik kumarinler zellikle poliesterin beyazlatlmasnda kullanlr. 5.7. Pirazolinler 1,3-diaril kullanlabileceini beyazlatlmasnda kullanlmaktadr. ve 1,3,5-triaril pirazolinlerin znr floresan zellii ve gsterdii iin

eskiden beri bilinmekteydi 1950'de Ilford Ltd, bunlarn tekstil elyafnn beyazlatlmasnda kefetti.Baz suda bileikler yn zellikle poliamid kullanld; bir ok 1,3-diaril pirazolin esasl bileik ise poliamid ve akrilik elyaf kullanld.Gnmzde de Avrupada geni lde

Son yllarda, fenil grubundaki ve pirazolin halkasndaki substituentlerin dikkatli seimi ile, haslk ve uygulama zelliklerinin gelitirilebilecei bulunmutur. Ancak, hibir pirazolin trevi oksidatif kasara dayanmamaktadr; bunun nedeni dehidrojenasyon ile, ilgili pirazole dnm sonucu sistemin floresanlnn kaybolmasdr. Pirazolin

27

grubundan anyonik l,3-difenil-2-pirazolinler yn, ipek ve zellikle poliamidin beyazlatlmasnda kullanlr.

Katyonik pirazolinler ise zellikle modifiye akrilik elyafn beyazlatlmas iin uygundur. Katyonun sulu zeltiler yanndaki anyonun yap ve tipine gre ok stabil deriik rnein, metil-metan-fosfonat anyonu sudaki retilebilmitir.

znrl nemli lde arttrr. rnek bileik aada verilmektedir.

5.8. Naftalimidler 5-aminonaftalimidin kullanm alan bulamamtr. ail trevlerinin iyi beyazlatma zellii gsterdii

eskiden beri bilinmekteydi. Yeilimsi nans verdikleri iin, bu bileikler geni

R = alkil (zellikle btil)

28

Asetamido grubunun mavimsi nans salamaktadr.

grubu ile yer deitirmesi

Daha nemli beyazlatclar, metoksi grubunun asetomido grubu ile yer deitirmesi ile elde edilir.5-alkoksi-naftalimidler ok ynl optik beyazlatclardr; ok eitli sentetik liflerde kullanlabilir. Naftalimidler uzun bir sre Japonlarn aratrna alan kapsamnda kalmtr. Ancak, gnmzde Avrupa lkelerinde de bu konuda aratrmalar yaplmaktadr. Bu ilginin nedeni, muhtemelen naftalimid halka sisteminin yksek stabilitesi, bunun sonucu olarak iyi k ve klor haslklarnn salanabilmesidir. Dezavantaj ise, molar snm katsaysnn dkl nedeniyle verimin az olmasdr. Noniyonik trleri zellikle poliester olmak zere tm sentetik lifler iin uygundur. Beyazlk derecesinin ve verimin artrlmas iin poliesterde kullanlan dier optik beyazlatclar ile karmlar nerilmektedir. Suda znen katyonik naftalimidler iyi k hasl ve klor dayankll olan optik beyazlatclardr. Bu bileikler, poliester ve ynn beyazlatlmas iin de tavsiye edilmektedir. Naftalimid benzimidazolil gibi halkasnn 4-yerine yerletirilen bileik oksazolil, oluumuna benzoksazolil, yol aar. Bu

substituentler

luminofor

bileiklerin floresanl fazla uzun dalga boyunda gerekletiinden beyazlatc olarak kullanlamaz. 5.9. 2,6-Diamino-Dibenztiyofendioksit-3,7-Dislfonik Asit Bu bileiin ail trevleri klor ieren aartma banyolarnda ok dayankldr. Ancak, floresanlklar olduka zayftr, sellozik elyafta yeilimsi bir beyazlk salar. Bu nedenle, zellikle yksek miktarda klor ieren banyolarda gereklidir.

Dibenztiyofen

dioksidin

1,2,3-triazol

trevleri

sentetik

liflerin

be-

yazlatlmasnda kullanlr. 29

5.10. Optik Beyazlatc Olarak Kullanlmakta Olan veya Optik Beyazlatc Olduu Bilinen Dier Bileikler Oksasiyaninler, kullanlmaktadr; da uygulanmlardr. fotoraflkta "sensitiser" duyarllk artrc olarak

fakat zellikle poliamid ve akrilik elyafta optik beyazlatc olarak

R = alkil, alkoksi X = aril, - O - alkil

Poliester metoksillendirilir.

iin

kullanlan

optik

beyazlatclar

piren"in

siyanr

klorrle

reaksiyonu (Friedel-Crafts) sonucu elde edilir.

Daha sonra kondanse edilen rn

Bu rnlerin k hasl olduka dktr. Aada kimyasal yaps grlen bileik slfonamid trevleri naylonun beyazlatlmasnda kullanlabilir. Triazinil stilbenler, stilben 4.4'-dikarboksilik asit klorrnn, benzonitril ile reaksiyonu sonucu (Friedel-Crafts) elde edilir.

30

ok

stabil

olan

bu

bileikler

erimi

polimer

ktlelerine

katlabilir.

Floresan zellii gsteren baka birok bileik bulunmakta, fakat hibiri ticari nem tamamaktadr. rnein,2-arilbenzotiyofen dioksit, diarilantradipiridazon, aillenmi diamino pirazin dikarboksilik asit, pirolinler, dihidrokolidinler, pirazolokinolinler, substitue metinler, triazolodihidroksi pirimidinler, benzofuro pirazolinler gibi. 6. Optik Beyazlatclarn Uygulamalar 6.1. Deterjanlarda Uygulama 6.1.1. Deterjan Endstrisinin Tarihsel Geliimi Sabun dnda kullanlan sentetik deterjanlarn retimi, sabun endstrisinde olduu gibi ok uzun bir gemie sahip deildir. Yine de, deterjan endstrisinin tam olarak balama tarihini belirlemek kolay deildir. 50 yl ncesine kadar, pamuklu tekstil materyallerinde ykama ilemi, soda + sabun ile kaynatlmas eklinde gerekletirilmekteydi. lk sentetik deterjanlar, yalar deerlendirmek amacyla. I. Dnya Savanda Almanlar tarafndan gelitirilmitir. Bunlar ksa zincirli alkil naftalin slfonatlar olarak bilinmektedir, genel olarak Nekal adyla tannmtr. lk sentetik toz deterjan Tide ad ile piyasaya srld. Yapsnda, yzeyaktif madde olarak lauril slfat ve builder (etkinlik arttrc madde) olarak da fosfat bulunmaktayd. Daha sonra deterjan hammaddesi olarak tetrapropilen trevleri dallanm zincirli alkil benzen slfonatlar, builder olarak da kirin yeniden liflere dnmesini nleyen

31

maddeler

(anti-redeposition

agents),

optik

beyazlatclar

ve

toz

deterjanlarn

depolanmasnda stabiliteyi salayan katk maddeleri gelitirildi. Tablo 3. Deterjan reticilerin Avrupa'daki Pazar Paylar Kurulu Proc. & Camble Lever Henkel Colgate Dierleri Toplam Pazar Pay (%) 28 24 15 5 28 100

6.1.2. Optik Beyazlatclarn Deterjanda Kullanlmas Gnmzde tm ykama tozlarnda bulunmaktadr. Tekstil rnleri tarafndan, zeltiden absorbe edilen, ancak durulama ile uzaklatrlamayan boyarmadde olarak kabul edilen bileiklerdir. Mor tesi nlar grnmeyen alandan alarak, spektrumun mavi blgesinde yanstma zellii vardr. Bu durumda elyaf daha fazla n yanstacandan, daha parlak grnr; grnr alanda artan yansma, mavi blgede olacandan elyaf zerindeki sarl ortadan kaldrr. Bu etki ok nceleri uygulanan mavi nansl ilemden farkldr. Bu ilemde, elyafa verilen ok az miktardaki mavi boya, elyaf tarafndan absorbe edildikten sonra, zerine den n sar blmn tutarak materyalin daha beyaz grnmesini salamaktayd. Bu durumda, yansyan toplam n miktar daha az olduu halde elyaf daha beyaz grnrd; ancak daha parlak bir grnm salanmazd. Deterjan reticisi iin, optik beyazlatc seimindeki nemli noktalar unlardr: - eitli elyaf trlerine kar substantiflik - Dayankllk: Optik beyazlatclarn ou oksijen ieren aartma maddelerine dayankldr, yalnz pek az klorlu aartma maddelerine dayankldr. - znrlk ve dispers hale getirilebilme: Optik beyazlatclarn ou suda znmez, bazlar ise sv deterjanlara katldnda yeterince stabil deildir.

32

Deterjan reticisinin optik beyazlatc reticisi ve datmc ile yakn bir balants olmal, deterjana katlacak miktar buna gre belirlenmeli ve optik beyazlatc seimi iin aadaki noktalara dikkat edilmelidir: - Ykama maddesi, yalnz bir lif tr iin mi kullanlacaktr? Genellikle yalnz pamukta kullanlan bir deterjan tr olsa da, tketici dier materyaller iin de kullanmak isteyebilir. - Ykama tozunun iinde aartma maddesi bulunmakta mdr? Formlnde bulunmasa da, deterjann kullanld blgedeki tketici alkanlklarn gz nne almak gerekir. Eer ykama srasnda veya sonrasnda bir aartma maddesi kullanma alkanl varsa optik beyazlatclarn bu maddelere dayankl olmas gerekir. - Optik beyazlatcnn ilave edilecei ykama maddesinin formu da nemlidir; ykama maddesi, sv, pasta, pskrtme yoluyla kurutulmu veya kuru kartrlm toz halinde olabilir. - Optik beyazlatclar genellikle anyoniktir. lave edilecei karm ile, bu konuda badarln olmasna dikkat edilmelidir. rnein katyonik yumuatclara ilave edilmesi sz konusu olduunda bu noktaya dikkat edilmelidir. - Optik beyazlatclarn da belirli nanslar vardr. Bu nansn istenen renkte olmasna dikkat edilmelidir. - Ykama scakl ve sresi ile ilgili alkanlklar da yreden yreye deiir. rnein ABDde 54.5 0Cde 5-15 dakika ykama yaplrken, Avrupada pamuklular 60 0C ve 93 0Cde 15-30 dakika ykanr. Farkl optik beyazlatclar farkl koullarda elyaf zerine deiik oranlarda absorbe edilir. - Optik beyazlatclarn renk zerine etkisi gz nne alnmaldr. Bu almada zerinde durulan temel konu budur. - Ik haslklarnn belirlenmesi gerekmektedir. Gnmzde ev tipi amar tozlarna daha ok optik beyazlatc katlmaktadr. Eer allagelmi, normal miktarn iki kat orannda katlrsa, beyazlatma etkisi hemen ilk ykamada kolayca fark edilmektedir. Ayrca eitli lifler iin kullanlmak zere optik beyazlatc karmlar hazrlanarak deterjanlara ilave edilmektedir. Deterjan iindeki oranlar ok dk olsa da, fiyatlar ok yksek olduundan optimum miktarlar belirlemek ok nemlidir.

33

6.2. Optik Beyazlatclarn Tekstilde Kullanmlar n terbiye ilemleri srasnda hidrojenperoksit, hipoklorit ve/veya sodyumkloritle aartlan pamuklu mamuller hafif sarmtrak bir nansa sahiptir. ounlukla beyaz kullanlacak malzemelerde ok yksek beyazlk istendii iin aartma ileminin dnda ek bir ileme gereksinim duyulmaktadr. Beyaz mallara daha fazla beyazlk kazandrmak iin optik beyazlatma ilemi uygulanmaktadr. Optik beyazlatclar elyaf, iplik, kuma ve rme gibi tekstil mamullerine diskontinu (kesiklik) veya kontinu (kesiksiz) ekilde uygulanabilirler. Boyar maddelerden farkl olarak aartma veya apre ilemleri ile kombine edilebilirler. Rejenere veya sentetik lif retimlerinde lif ekim eriyiine veya zeltisine ilave edilirler. Bu ekilde k hasl yksek olmakla, indirgen ve ykseltgen maddelerden, hal maddelerinden ve matlatrma maddelerinden etkilenmemektedirler. Optik beyazlatclarn tekstil materyallerinde kullanm, kullanm yntemleri ve her elyaf iin ayr ayr uygulanmas olarak bir sonraki blmde ayrntl bir ekilde anlatlmaktadr. 6.3. Optik Beyazlatclarn Katta ve Dier Alanlarda Kullanm Optik beyazlatclar kat endstrisinde geni lde kullanlmaktadr. Genelde bis-triazinilominostilbenler kullanlr. Optik beyazlatclar kat retiminin aadaki aamalarnda kullanlr. a) Kat hamurunda b) Kat yapmnda c) Kaplama ilemleri srasnda Plastik endstrisinde de uygulanmakta olan bileiklerin seimi plastikte polimerin trne baldr. Polimerler, erimi durumda iken beyazlatlr. Bu durumda, optik beyazlatclarn polimerle reaksiyona girebilecek u gruplarn bulunmamas gerekir. Dier katk maddeleriyle de reaksiyon vermemelidir. Ik hasl ve termal stabilitenin (yksek scakla dayanklln) iyi olmas gerekir. Optik beyazlatclar, ayrca kozmetik, fotoraflk ve di hekimliinde, mhendislikte ve gda endstrisinde kullanlr.

34

III. OPTK BEYAZLATICILARIN TEKSTLDE KULLANIMLARI 1. Optik Beyazlatclarn Seilmesi Srasnda Dikkat Edilecek Hususlar Uygun bir optik beyazlatcnn seilmesi srasnda dikkat edilecek en nemli hususlar unlardr: 1.1. Liflerin Cinsi Optik beyazlatclar floresans zellii gsteren bir cins boyarmadde

olduklarndan, bunlarn lifler tarafndan alnmasn ve tutulmasn salayacak bir molekl yapsna sahip olmalar gerekmektedir. Bunun sonucu olarak, nasl her boyarmadde her cins lifi boyamada kullanlamyorsa, belirli bir optik beyazlatcda ancak belirli lif cinslerinin beyazlatlmasnda kullanlabilir. rnein, selloz liflerinin beyazlatlmasnda suda zlebilen (sulfo grubu ieren), liflere substantiflii olan tipler; poliakrilnitril liflerin beyazlatlmasnda katyonik (kuarter amonyum tuzu... gibi) tipler; poliester liflerinin beyazlatlmasnda dispersiyon tipleri kullanlr.

35

1.2. Uygulanacak Aplikasyon Yntemi Optik beyazlatclarn tekstil mamullerine aplikasyonu genellikle 2 ynteme gre yaplabilir. A)Uzun flottede ektirme B)Ksa flottede emdirme(empregnasyon) Boyaclktan bilindii gibi, ektirme yntemine gre alldnda verimin ok dk olmamas iin, kullanlacak optik beyazlatclarn liflere belirli bir afinitesinin olmas gerekir. Emdirme yntemine gre alldnda ise afinitenin mmkn derece az olmas istenir. Aksi takdirde zamanla flottedeki optik beyazlatc konsantrasyonu deceinden, ba-sonu farkl beyazlatlm mamuller elde edilecektir. Boyarmaddelerde olduu gibi, optik beyazlatclarnda liflere olan afiniteleri temperatr, elektrolit (tuz), pH gibi etkenlerle deimektedir. Liflere olan afiniteleri bakmndan optik beyazlatclar gruba ayrmak mmkndr. I- Bu tip optik beyazlatclarn liflere olan afiniteleri azdr ve temperatrle de byk deime gstermez. Fakat flottede elektrolit (tuz) bulunduu taktirde, afiniteleri olduka artar.

ekil 8. Liflere Afinitesi Az Olan Tipteki Optik Beyazlatclarn Lifler Tarafndan Alnma Erilerine rnek Bu tip optik beyazlatclar daha ziyade emdirme (empregnasyon) yntemleri iin uygundurlar. Dikkat edilmesi gereken bir nokta, bu rnlerle birlikte rnein, burumazlk bitim ilemi rnlerinin empregnasyonu ayn flotteyle yaplyorsa, flottedeki manezyumklorr gibi katalizatrlerin (elektrolit olduklarndan) optik beyazlatcnn liflere olan afinitesini arttraca hususudur. Bu tip optik beyazlatclarla tuz ilave edildii taktirde, ektirme yntemine gre aplikasyon da mmkndr. Tuz batan konulmayp, 36

porsiyonlar halinde flotteye ilave edilirse, daha yava ve dolaysyla daha dzgn bir alnma da salanm olur. II-Bu tip optik beyazlatclarn liflere olan afiniteleri yksekedir. Ve temperatr dtke daha da artar. Tuz ilavesinin afiniteyi arttrmas I. Tiptekilerde ki kadar fazla deildir.

ekil 9. Liflere Afinitesi Fazlaca Olan Tipteki Optik Beyazlatclarn Lifler Tarafndan Alnma Erilerine rnek

Bu tip optik beyazlatclar, ektirme yntemine gre alrken dzgnsz alnma tehlikesinin mevcut olduu durumlarda (yetersiz sirklasyon, gereinden ksa flotte oran, sk dokulu ve yksek afiniteli mamuller) tercih edilirler. Temperatr ykseltiliinde afinitede bir azalma olduundan, batan dzgnsz bir alnma olsa bile, temperatr ykseltilerek sonradan bir dzgnleme salanabilir. III-Bu tip optik beyazlatclarn liflere olan afiniteleri ok yksektir ve temperatre gre pek bir farkllk gstermezler. Tuz ilavesinin afinetiyi arttrmas da fazla deildir.

37

ekil 10. Liflere Afinitesi ok Yksek Olan Tipteki Optik Beyazlatclarn Lifler Tarafndan Alnma Erilerine rnek

Bu tip optik beyazlatclar, ektirme yntemine gre alrken dzgnszlk tehlikesinin mevcut olmad durumlar iin nerilmektedir. Hemen hemen flotteki optik beyazlatcnn tamam lifler tarafndan alnabildiinden verim yksektir ve temperatrnn arttrlmas afiniteyi fazla etkilemediinden scak flottelerde aplikasyon iin de zellikle uygundurlar. 1.3. Optik Beyazlatma le Birlikte Yaplacak lemin Cinsi ektirme yntemine gre uzun flottede yaplan optik beyazlatma ilemi genellikle kasar ilemiyle birlikte yaplmaktadr. Yani kasar flottesine optik beyazlatc da ilave ederek, fazladan bir ilem yapmadan optik beyazlatmada salanmaktadr. Bu ekildeki bir alma iin seilecek olan optik beyazlatcnn uygulanan kasar koullarndan rahatsz olmamas gerekir. ou optik beyazlatc hipoklorite ve sodyum klorite kar dayankl olmad iin yaygn olarak peroksit aartmas ile birlikte yaplmaktadr. Selloz liflerinin ynn kasarnda ok kullanlan hidrojenperoksite, bazik ortam ve yksek temperatre dayankl optik beyazlatclarn says olduka fazladr. Bu nedenle hidrojenperoksit kasar ve optik beyazlatmann arada yaplmas yaygn bir alma eklidir. Hipoklorit kasar ve optik beyazlatmann bir arada yaplmas daha kstl bir uygulama alan bulmaktadr. Klorit kasar ile optik beyazlatmann bir arada yaplmas zellikle poliakrilnitril liflerinden yaplm mamullerde, indirgen kasar ile optik beyazlatmann kombinasyonu da poliamid liflerinden yaplm mamullerde uygulama alan bulmaktadr.

38

Empregnasyon yntemine gre fulardlarda yaplan optik beyazlatma ilemi genellikle tutum apresi veya burumazlk yksek terbiyesi ile birlikte yaplmaktadr. Yani apre veya burumazlk yksek terbiyesi flottesine optik beyazlatc da ilave edilmektedir. Bu ekildeki bir alma iin seilecek optik beyazlatcnn, flottedeki dier maddelerle geinirliinin iyi olmas, katalizatrlerden etkilenmemesi ve kondensasyon (rnein, 140160 derecede) temperatrnde de dayankl olmas zorunludur. 1.4. Haslklar Optik beyazlatclarn genellikle k haslklar ok yksek olmayp, 3-4 civarndadr. Kullanma esnasnda zamanla optik beyazlatc moleklleri paralanr, bozuur ve etkisiz hale gelmeye balar. Eer mamule aplike edilmi olan optik beyazlatc miktar fazla ise, bu bozuma nedeniyle mamul zamanla grimtrak veya sarmtrak bir grnm kazanmaya balar. (son yllarda olduka yksek k haslna sahip optik beyazlatclarda piyasaya karlmtr.) Mamule, kullanlan optik beyazlatcnn cinsine gre, arlnn %0,05-0,8 den daha fazla optik beyazlatc aplike etmekten saknmaldr. Aksi taktirde daha yksek beyazlk derecesi yerine, sarmtrak bir grnm elde edilmeye balanr. Optik beyazlatclarn ykama haslklar ise kendi aralarnda byk farkllklar gstermektedir. Poliester ve poliakrilnitril liflerinde kullanlan optik beyazlatclarn ykama haslklar genellikle 4-5 civarnda olurken, selloz liflerinde kullanlan optik beyazlatclarn ounluunun ykama haslklar 2-3 civarndadr. Bu nedenle son yllarda, evlerde kullanlan deterjan veya sabun tozlarna bir miktar optik beyazlatc konulmakta ve bylece ykama srasnda mamul zerindeki optik beyazlatc miktarnn azalmas nlenmektedir. 1.5. Mamulm Kullanlaca Yer Optik beyazlatclarn etki mekanizmasnn, mor tesi nlar mavi nansta nlara dndrerek yanstma esasna dayand belirtilmiti. Demek ki optik beyazlatclarn etki gsterebilmesi iin mortesi (UV) nlarna gereksinme vardr. Gne nda yeterince mortesi n mevcuttur, fakat pencere camlar bunun nemli bir ksmn tutmaktadr ve lamba nda da mortesi nlar yoktur. Bu nedenle devaml olarak lamba yla aydnlatlan yerlerde kullanlacak mamullerin optik beyazlatlmasndan fayda salanmaz. 39

2. Optik Beyazlatclarn Tekstil Liflerinde Kullanlmas 2.1. Doal ve Rejenere Selloz Liflerin Optik Beyazlatlmas Optik beyazlatclar renksiz, floresan zellik gsteren boyarmaddeler olarak kabul edilebilir. Renkli bir boyarmaddenin elyaf ierisindeki dalm, renksiz olanlarn dalmndan daha az nemlidir. Elyaf ierisine difzlenen optik beyazlatc moleklleri beyazla ok az katkda bulunur. Bu molekllerin mmkn olduunca elyaf yzeyine tutulmas gerekmektedir. Ayrca, optik beyazlatc paracklarnn aglomerasyonu, beyazl olduka drerek bozan "yeilimsi" bir etkiye neden olur. Bir boyarmaddenin uygulama yntemi, maddenin zelliklerine bal olarak belirlenir, fakat optik beyazlatclarn durumu farkldr: Uygulama yntemi, elyafa uygulanmas gereken bitim ilemleri ile nceden belirlenmitir. Bu bileikler, genellikle dier bitim ilemi maddelerinin uyguland

koullarda etkili olabilmek zorundadr. a) Sellozik Kumalar Sellozik elyafta kullanlan optik beyazlatclar direkt boyarmaddeler gibi davran gsterir. ekimi etkileyen faktrler unlardr: pH Scaklk Banyodaki elektrolitler Banyo oran, vb. Sellozik elyaf iin kullanlan bileiklerin tm bis-triazinilaminostilben esasldr. Uygulanmalarna gre gruba ayrlrlar: I. Yksek afiniteli grup: Elektrolit ve banyo scaklndan ok az etkilenir, bu nedenle ektirme yntemi iin uygundur. Kimyasal yapsna rnek; Alkolsi (X) ve Arilamin (Y) ieren bis-triazinilaminostilbendir . II. Orta derecede afinitesi olanlar: Banyodaki elektrolitlerden ok fazla etkilenirler, fakat banyo scakl ile daha az farkllk gsterirler.

40

Fular yntemi iin uygun bileiklerdir. Kimyasal yapsna bir rnek; Alkanolamin (X) ve Slfonik asit (Y) ieren bis-triazinilaminostilbendir. III. Dk afiniteliler: Scakln artmas ile bu tip bileiklerin ekimi azalr ve banyodaki elektrolitlerden daha az etkilenir. zellikle iyi egalize efektleri bulunmaktadr. Kimyasal yapya bir rnek; Alkanolamin (X ve Y) ieren bis-triazinilamino stilbendir. Baz bileikler hem II. hem de III. grubun zelliklerini gsterir.

Tablo 4. Optik Beyazlatclarn Uygulama Yntemi

Gnmzde, zellikle gmleklik ve rgl mamullerde aranan yksek beyazlk derecesini elde edebilmek iin kuman nceden ok iyi kasar ilemi grm olmas gerekir. Bunun iin, genellikle aadaki ilem ak uygulanr. Piirme-hipoklorit kasar-peroksit kasar ya da: Piirme-klorit kasar sellozik elyaf iin kullanlan optik beyazlatclarn ou sodyum hipoklorit veya sodyum klor ile kasar dayankl olmamakta, yalnzca hidrojenperoksit ieren banyolarda kullanlabilmektedir. Optik beyazlatc uygulanmadan nce hipoklorit veya klorit yaplm ise, sodyum bislfitle "antikler" ilemi yapmak gerekir. Eer hipokloritten sonra peroksit ilemi yaplmakta ise, yukarda sz edilen antiklor ilemine gerek kalmaz. Bu ilemler yar-kontin ya da kontin olarak uygulanabilir. 41

En parlak etkiler bis-triazinilaminostilben yapsnda olan bileikler ile elde edilir. Klorit ve hipoklorit kasarna dayankl az sayda bileie bir rnek Blankofor CLE'dir. b) Bitim lemi Maddesi ile lem Grm Olan Sellozik Kumalar "Easy care"=kullanm kolay kumalarn nem kazanmas sonucu daha fazla pamuklu kumaa burumazlk bitim ilemi uygulanmaktadr. Bu durum sorunlar ortaya karmtr; Reine ieren banyoda uygulanan optik beyazlatcnn etkisi daha zayf olabilmektedir. Bunda optik beyazlatclarn asitlere kar duyarl olmas da rol oynar. Bu bitim ilemleri ile birlikte optik beyazlatclarn fular prosesine uygun olmas gerekir. znrl yksek, elyafa afinitesi dk olmaldr. Yine de zayf asidik ortamda afinitesi olmal, ayrca yksek kondensasyon scaklklarna da dayankl olmaldr. Beyazlatc, reine ieren banyoya dorudan ilave edilirse, N-Metilol bileikleri gibi reinelere de dayankllk istenir. Reine ve beyazlatma ilemi bir ya da iki banyo yntemi ile uygulanabilir. ki banyo ynteminde beyazlatmann hemen her tr kasar aamasnda saplr, reine ieren ikinci banyoya ok az optik beyazlatc eklenir. Birinci banyodan sonra ara kurutma yapldnda optimum sonu alnr. Tek banyo ynteminin uygulanmas ok basittir, ancak kullanlacak bileiin tr ve miktarnn seiminde ok dikkatli olmak gerekir. Reine ieren bitim ilemlerinde optik beyazlatc seimi kullanlan

katalizatre de baldr. rnein katalizatr olarak amonyum tuzu kullanldnla, beyazlatc ile dayankl bir zelti olur. Uzun sre yksek scaklkta kondensasyon yapldnda rengin hafif griye dnme tehlikesi vardr. inko nitrat katalizatr olarak kullanldnda kuman kta sararma tehlikesi ardr. Bu sakncann azaltlmas iin bitim ilemi sonras kuma ykanr. Ayrca inko nitrat birok optik beyazlatcnn kmesine neden olur, iki banyo prosesini uygulamak ve ilem bitiminde ok iyi sabunlama yapmak gerekir. inko klorr de birok bileiin stabilitesini etkiler, iki banyo yntemi uygulanr; yksek scaklklarda dahi beyazlk etkisini bozmadndan tercih edilir. Dier bitim ilemi maddeleri genellikle kuman tutumunu gelitirenlerdir. Sellozik optik beyazlatclar katyonik yumuatclar ve emlgatrlerden olumsuz

42

ynde etkilenebilir, fakat noniyonik ve anyonik maddelerle badar. Bitim ilemi maddelerinin beyazlk derecesini bozmamas iin kendi renklerinin olmamas gerekir. Tutum gelitirmek iin kullanlan bitim ilemi maddelerinden bazlar unlardr: Niasta, selloz, polivinilalkol veya polivinilasetat, poliakrilik esterler, polietilen, vb. Optik beyazlatclarn niasta ve selloza beyazlatrlar. Polimerik yapda olan beyazlatclara afinitesi ok dktr. Pnar YELTENin (2001) yapt aratrmaya gre ileme ncesi beyazlk ve dier n terbiye ilemlerinin optik beyazlatmaya etkisinde aadaki sonular ve veriler bulunmutur. Tablo 5. n Terbiye Ve Optik lemler Sonucunda Elde Edilen Beyazlk Dereceleri lem cinsi Beyazlk derecesi 48,90 62,98 60,21 68,60 69,50 66,59 67,40 77,58 85,33 73,16 84,07 66,24 64,25 afinitesi tutum vardr, bu maddeleri ise de optik apresi maddelerinin

1. Hal skme 2. Bazik ilem (piirme) 3. Bazik ilem (kaynatma) 4. Piirme + aartma (peroksit) 5. Piirme + aartma (sodyumklorit) 6. Kaynatma + aartma (peroksit) 7. Kaynatma+aartma (sodyumklorit) 8. Piirme + aartma (peroksit) + optik beyazlatma 9. Piirme + aartma (sodyumklorit) + optik beyazlatma 10. Kaynatma + aartma (peroksit) + optik beyazlatma 11. Kaynatma + aartma (sodyumklorit) + optik beyazlatma 12. Piirme + optik beyazlatma 13. Kaynatma + optik beyazlatma 14. Kombine aartma 84,07

Bu aratrmadan edinilen verilere gre unlar sylemek mmkndr: Pamuklu kumalara uygulanan n terbiye ilemleri, kuma beyaz olarak ise beyazlk derecesi dereceleri iin asndan yeterli sonular kuma ncelikle bir piyasaya srlmeyecek vermektedir. yi bir beyazlk pamuklu aartmadan geirilmeli ve daha sonra optik beyazlatmaya tabi tutulmaldr.

Optik beyazlatma ve aartmalarn birlikte yapld kombine aartmalar daha 43

iyi sonular vermektedir. Yeni madde n beyazlatmaya grlmtr. tabi tutulmu

terbiye

ilemi

grmeden

optik

kuman beyazlk derecesinin yeterli olmad

Optik beyazlatmann etkisi, bazik ilemin cinsine gre de farkllk

gstermektedir. Piirme uygulanm kuman kaynatma uygulanm kumaa gre daha sonraki optik beyazlatma ilemi sonucunda beyazlk derecesinin daha iyi olduu grlmtr. Sodyumklorit aartmas optik beyazlatma ilemi ile peroksit aartmasna gre daha iyi sonular vermektedir. Ancak uygulama srasnda sodyumklorit aartmasnn dezavantajlarna dikkat etmek gereklidir. 2.2. Yn liflerinin Optik Beyazlatlmas 2.2.1. Optik Beyazlatlmas Yn liflerinin optik beyazlatmasnda anyonik veya katyonik karakterde eitli optik beyazlatclar kullanlabilirler. Bunlar arasnda zellikle stilben, aminokumarin ve pirazolin trevleri belirli bir nem kazanmlardr.

X = Aromatik kk , Y = H, Halojen veya Alifatik kk

ekil 11. Yn Liflerinin Optik Beyazlatlmasnda Kullanlabilen Baz Bileikler Ynn optik beyazlatmasnda sorun, optik beyazlatlm yn liflerinin sonradan sararma tehlikesinin normal veya aartlm yn liflerine nazaran daha fazla olmasdr. Yaplan aratrmalar optik beyazlatlm liflerin, zellikle 360-400 nm dalga boyundaki nlarn etkisiyle sarardn gstermitir ki, optik beyazlatclarn sourma (absorbsiyon) maksimumlar da bu blgede bulunmaktadr. Oksijensiz ortamda veya baz indirgen 44

maddelerin varlnda sararmann olmamas, su varlnn ise sararmay artrmas, sararmann optik beyazlatclar tarafndan duyarllk kazandrlan bir fotooksidasyon sonucu olutuunu gstermektedir. Optik beyazlatclar, sararmay artrma etkisi bakmndan kendi aralarnda farkllklar gstermektedirler, rnein, aminokumarin trevleri ok iyi bir beyazlatma saladklar halde, k haslklarnn ok dk olmas nedeniyle ileride ikayetlere yol aabilmektedirler. Tablo 6da yn liflerinin k etkisi altnda sararma durumu hakknda bir fikir verebilmek iin, ya ve kuru k haslklarnn, hidrojen-peroksit aartmas veya optik beyazlatmadan sonraki deerleri genel olarak belirtilmitir. Tablo 6: Ham, aartlm ve optik beyazlatlm yn liflerinin k haslklar rnek Ham yn Hidrojenperoksit ile aartlm yn Optik beyazlatlm yn 5 4-5 5 Ik Hasl Kuru Ya 5 2 1

Tablodan da anlald gibi sararma ya mamullerde en abuk ve fazla olmaktadr. Bu nedenle optik beyazlatlm ynl mamullerin gnete kurutulmasndan kesinlikle kanlmaldr. Fabrikada yaplan kurutmalarda da, temperatrn mmkn derece dk tutulmasnda fayda vardr. Optik beyazlatma, aartmadan sonra ayr bir ilem eklinde yaplabilecei gibi, genellikle indirgen aartma ile birlikte yaplmaktadr, hatta piyasadaki baz indirgen aartma maddelerinin optik beyazlatc ieren tipleri de vardr. Literatrde hidrojenperoksit ile asidik ortamda yaplan aartmalarn, baz optik beyazlatclarn yn liflerine olan afinitesini drd belirtilmektedir. Stabilize hidrosulfit cinsinden indirgen maddeler ile birlikte yaplan optik beyazlatmalarda ise dikkat edilecek nokta, asit ilavesidir. Baz optik beyazlatclarn lifler tarafndan alnmasn artrmak iin flotteye asit ilavesi gerekmektedir. Byle durumlarda asit flotteye batan konursa, asidik ortamda hidrosulfit hzl bir ekilde paralanacandan, iyi bir aartma etkisi salanamayacaktr. Buna ek olarak, optik beyazlatcnn alnmas da hzl ve dolaysyla dzgnsz olacaktr.

45

Bu nedenlerle, asit ilavesi gerekiyorsa, bunun flotteye balangta deil, aartmann bitimine 20-30 dakika kala yaplmasnda fayda vardr. Optik beyazlatclarn ynn sararmasn artrc etkilerini azaltmak iin, son olarak optik beyazlatcnn lifler tarafndan alnmayp bir polimer yardmyla liflerin yzeyinde yerlemesi eklindeki bir aplikasyon yntemi de denenmitir. Bu takdirde yn liflerinin sararmas iyice azalmaktaysa da, liflerin yzeyindeki optik beyazlatc ieren polimer film az veya ok sarardndan, mamul yine de belirli bir sararma gstermektedir. 2.2.1. Yn Liflerinin Sonradan Sararmasnn nlenmesi Yn liflerinin k, s veya scak ya ilemlerin etkisiyle sonradan sararmas ynl mamullerin terbiyesi ve kullanlmas srasnda nemli bir saknca oluturmaktadr. Bu nedenle, sararmay nlemek iin ok sayda aratrma yaplmtr. Bugne kadar yeterli bir baarnn salanamad bu aratrmalar, ya yn liflerinin sararmayacak ekilde kimyasal modifikasyonunu veyahut da ynl mamullere liflerin sararmasn nleyici maddelerin aldrlmasn amalamaktadr.

ekil 12. Yn Liflerinin Ik Etkisiyle Sararmasn nleyen Baz Bileiklerin Formlleri

Optik beyazlatma yapanlar aartlmam ynn urad sararma ilemlerinin orann artran, hassaslandrc olarak grev yaptna inanrlar. Fotosararmay da daima beraberinde getiren bir ilem, ynde triptofil artklarnn fotodekompozisyonunu da hzlandrrlar.

46

Optik beyazlatlm ynn sararmasn geciktirmek iin eitli metodlar tanmlanmtr. Graham ve Statham aartma esnasnda veya sonunda uygulanan sodyumbislfitin k hasln gelitirdiini buldular ve Savige daha sonra, formaldehit ve tiorenin bir karm ile optik beyazlatlm ynn gne altnda sararma derecesinin yaklak yar yarya indiini gstermitir. Dier eitli slfr ierikli maddeler optik beyazlatlm ynn k hasln gelitirmek iin sonradan bulundu, tioplokolic asit incelenen bileiklerin en etkilisiydi. 2.3. Poliester Liflerinin Optik Beyazlatlmas Poliester liflerin normal tipleri yannda, yksek beyazla sahip olan tipleri de bulunmaktadr. Bu tiplerin kullanlmas halinde, ileride terbiye dairesinde aartma veya optik beyazlatma yapmaya gerek kalmadan da yksek derecede mamuller elde edilmektedir. 2.3.1. Lif ekimi Srasnda Optik Beyazlatc lavesi Lif ekimi srasnda optik beyazlatclarn ilave edilmesi zerine, retimin deiik admlarnda yaplabilmektedir. - Ester deimesi admnda monomerlerle birlikte koyma - Po1ikondenzasyon admnda eriyie kartrma - Lif ekimi ncesi poliester granllerine aplike etme. - Lif ekiminden sonra preperasyon maddeleriyle birlikte aplike etme. Normal beyaz lif tiplerinde genellikle mavitrak yeilimtrak nansta optik tercih

fluoresans salayan optik beyazlatclardan dk konsanstrasyonlarda (% 0.02-0.03), yksek beyazlkta lif tiplerinde ise krmzmtrak nansta fluoresans salayan beyazlatclardan edilmektedir. Optik beyazlatc ieren poliester liflerinin retiminde en yaygn alma ekli optik beyazlatclarn ester deimesi veya polikondenzasyon adm srasnda ilave edilmesidir. Bu amala kullanlan optik beyazlatclar genellikle benzoksazol trevleri, heteroiklik substutie kumarenler ve triazinilstilben trevleri snflarna dahil olup, yksek konsantrasyonlarda (% 0.05-0.2) kullanlmas

47

bunlarn moleklleri poliester

mamullerin terbiyesi srasnda kullanlan optik

beyazlatclarn molekllerine nazaran daha byk yapda olabilmektedir. Bu optik beyazlatclardan beklenen en nemli nokta, bunlarn poliester retimi ve lif ekimi srasndaki yksek scaklklardan (300 0C) olumsuz olarak etkilenmemeleridir. Ayrca yksek sblimasyon haslna, k haslna (6da yksek olmal), ykama haslna, kuru temizleme haslna, sodyumklorit haslna sahip olmaldrlar. Liflere konan matlatrma pigmentleri gibi katk maddelerinin bir miktar mor tesi n absorbe ederek, optik beyazlatclarn beyazln arttrc etkisi olumsuz olarak etkilemektedir. 2.3.2. Poliester Mamullerine Terbiye Dairelerinde Optik Beyazlatma Uygulanmas Poliester lifleri hidrofob ve iyonojen olmayan bir yapya sahip olduklarndan bunlarn optik beyazlatlmasnda dispersiyon (dispers) tipteki optik beyazlatclar kullanlmaktadr. yonik grup iermeyen bu bileiklerin sudaki znrlkleri ok kstldr, fakat uygun dispergir maddelerinin de yardmyla sulu fluotteler de olduka dayankl bileikler oluturulabilmektedir. Nispeten kk molekll ve dispersiyon tipindeki poliester optik beyazlatclarn byk ksm benzoksazol, kumaren, diariIpirazolin, naftalimid, bis-stiriIbenzen ve stilbilnaftotriazol - Poliester liflerinin boyanmasnda olduu gibi optik beyazlatma 3 ekilde yaplabilir. 2.3.2.1. Poliester Liflerinin Atmosfer Basncnda (100C) Optik Beyazlatlmas Prensib olarak poliester mamullerinin 98-100 0Cde boyanmas isteniyorsa flotteye uygun bir carrier ilave edilmelidir. Ancak baz optik beyazlatclar ile carrier lanmadan yeterli derecede beyazlk salanabilmektedir. 98-100 0C de yaplan optik beyazlatmalar sonucu Carrier kullanlsa bile, hibir zaman HT artlarnda (110-130 ulalamamaktadr.
0

esasl

bileiklerdir.

Cde) yaplan optik beyazlatmann seviyesine

48

2.3.2.2. Poliester Liflerinin HT artlarnda Optik Beyazlatlmas Poliester mamullerinin optik beyazlatlmasnda en iyi sonularn saland alma ekli HT artlarnda (110-130 0Cde) yaplan optik beyazlatmalardr. Carrier kullanlmamas da byk avantajdr. Flottenin hafif asidik olmas (PH5 civarnda) optik beyazlatma verimini ykseltmektedir. Kk molekll beyazlatclarn (bunlarn genellikle sblimasyon haslklar dktr) kullanlmas halinde scakln 120C olmas yeterli olurken byk molekll optik beyazlatclarla alrken scakln 125 - 130 0Cye karlmas gerekmektedir.

Sodyum klorite dayankl optik beyazlatclar seildii takdirde optik beyazlatma ve sodyum klorit aartmas ayn banyoda yaplabilir. Ancak sodyum klorit optimal aartma etkisini 100 0C civarnda gsterdiinden ve scakln daha da arttrlmas durumunda aartma etkisi azaldndan optik beyazlatma ve aartmann tek admda 120130
0

Cde yaplmas tavsiye edilmektedir. Ancak baz kk molekll optik

beyazlatclarla (rnein Uvitex EBF ve ERN P Ciba-Geigy) ile carrier kullanmadan 110 0Cde yeterli beyazlk dereceleri salanabilmektedir. Bu takdirde optik beyazlatma ve sodyum klorit aartmas tek admda yaplabilir. Bunun dnda optik beyazlatma ve sodyumklorit aartmas iki admda yapmakta fayda vardr.

49

ekil 13. Poliester in Baz Optik Beyazlatclar

2.3.2.3. Poliester Mamullerin Emdirme Fiksaj Yntemlerine Gre Optik Beyazlatlmas Kk molekll optik beyazlatclar (genellikle sblimasyon haslklar dk) kullanldnda, poliester mamullerinin optik beyazlatlmasnda pad-roll (emdirme ve termo bekletme odasnda bekletme) yntemine gre yaplabilmesine ramen pek yayn bir alma ekli deildir, bu yntem ile elde edilen beyazlk derecelerinde HT yntemiyle salanan beyazlk derecelerine nazaran dktr. Poliester mamullerinin emdirme - fiksaj esasna gre optik beyazlatlmasnda en fazla kullanlan yntem termosol yntemidir Bu yntemde optik beyazlatc flottesiyle emdirilen mamul kurutulduktan ksa bir sre iin 170-210 C'ye kadar stlmaktadr. Piyasada bulunan optik beyazlatclar, optimal termosolleme scaklklar bakmndan gruba ayrmak mmkndr: 170- 180 C, 180 - 200 C ve 200 - 210 C. 170180 C'de termosollenebilen kk molekll optik beyazlatclarn genelde sblimasyon haslklar dktr. Sblimasyon hasl yksek, byk molekll optik beyazlatclar seildiinde ise termosollemenin 195 C'nin zerindeki scaklklarda yaplmas gerektiinden, tekstre edilen mamullerde mamuln hacimlilii nemli lde azalmakta ve sertlemektedir. Optik beyazlatclarn bir ksmnda scakl az miktarda deimesi bile salanan beyazlk derecesini nemli lde deitirmesine neden olurken dier ksmda bu farkllk bu kadar belirgin olmamaktadr. Termosolleme srasnda mamuln ayn zamanda termofiksajda salanm olmaktadr. istenirse optik beyazlatc flottesine uygun bir bitim ilemi (apre) maddeleri de konularak, tek bir ilem ile mamuln optik beyazlatlmas, kimyasal bitim ilemleri ve termofiksaj ile birlikte yaplmaktadr. tutumu

50

2.4. Selloz Asetatlarnn Optik Beyazlatlmas Selloz asetat ve triasetat liflerinin optik beyazlatlmasnda dispersiyon tipindeki optik beyazlatclar kullanlmaktadr. ektirme yntemine gre 80 - 100 C'de genellikle klorit aartmas ile kombine edilerek beyazlatlmaktadr. Emdirme - buharlama veya emdirme termofiksaj eklinde de (genellikle baskda zeminlemede) uygulanmaktadr. 2.5. Poliakrilnitril Liflerinin Optik Beyazlatlmas Poliakrilnitril liflerinin boyanmalar ve beyazlatlmalar ayrca iyonik olmayan dispersiyon tipi beyazlatclarla beyazlatlabilir. Ticari uygulamada 25 eit poliakrilnitril lifi mevcuttur. Ayrca %35 ile %85 arasnda poliakrilnitril ieren ve her birinin zel boyama karakteri olan modakrilik ieren ve her birinin zel boyama karakteri olan motakrilik lifleri de vardr. Katyonik optik beyazlatc lifi iine yaylp asit gruplaryla tuz oluturmak suretiyle life fikse olurlar. Bu mekanizma temelde iyon deiimidir. Yn ve nylonda bunun tersi bir durum vardr. Tipik katyonik optik beyazlatc ile yaplan maksimum beyazlk en fazla %10 anyonik elemanla doyurulabilir. DAS tipindeki en nemli yap tipleri poliakrilnitril lifleri beyazlatmak iin adapte edilmilerdir. rnein suda znen katyonik beyazlatc pirozolin 16dr. Bisbenzoksazol 17, naftilamid 18. iin %15lik bir

kopolimer birleimine sahip olmaldr. Bu kopolimerler asit gruplar ierir. Akrilik lifler

51

21

22

ekil 14. Poliakrilnitril in Baz Optik Beyazlatclar

Beyazlatma genelde yavaa asit banyosunda ektirme yntemiyle yaplr. Birok akrilik lifler yksek doal beyazla sahip olduundan kimyasal aartmaya ihtiyalar yoktur. Eer aartma gerekiyorsa bu da sodyum klorit kullanarak ektirme yntemiyle yaplr. Bu ilem optik beyazlatma ilemiyle devam edebilir. Bunun tipik koullar ise pH 3 - 4'de kaynatlmasdr. Baz pirozolin tipler ieren optik beyazlatclar klorite uygun deildir. Optik beyazlatc 15, 18, 19, 21, 22 klorite uygundur. Optik beyazlatclar pH 4-6'da da yumuatcyla birlikte uygulanabilir. Dispersiyon tipi beyazlatclarda kontin-emdirme asit oku yntemi kullanlr. 2.6. Polyamidlerde Optik Beyazlatma Poliamid liflerinde anyonik karakterde, life afniteli optik beyazlatc tipleri kullanlr. Pamuk iin nerilen optik beyazlatc tipleri, ayn zamanda dk polat zellikteki poliamid lifleri iin de etkilidir Bu tip optik beyazlatclar; dk veya orta afnitedeki optik beyazlatclardr. Yap olarak slfonik asit grubu ierirler ve poliamid iin asit boyarmaddesi grevi yaparlar. Ticari poliamid lifleri, ar miktarda karboksilik asit grubu ierirler Bu nedenle; liflerin elektriksel ntrln salamak amacyla, pH dk seviyelere ayarlanr. Poliamidin optik beyazlatlmas, yar kontin veya kontin yntemlere gre yaplabilir. 52

Optik beyazlatma, aartma ilemi ile birlikte veya aartmadan sonra yaplabilir. Aartma ilemi ile ayn anda uygulamada; -Kuma sodyumditionit, optik beyazlatc ve deterjan ile 90 C'de emdirilir. -Daha sonra 15-20 dakika iinde 120-130 Ce kadar stlr. Pad-roll ynteminde, kuma 1-2 saat 90 Cde tutulur. Kontin pad-steam ynteminde, kuma 3 dakika 105 C'de bekletilir. Daha ksa sreler iin, daha yksek scaklk gereklidir. Zayf asidik ortam iin, yksek afniteli optik beyazlatclar kullanlr. Termosol ynteminde, uygun optik beyazlatc seiminden sonra, -Poliamid 6 elyaf; 190 C de 10-30 saniye. - Poliamid 6,6 elyaf; 200 C'de 10-30 saniye termosollenir. Poliamid iin kullanlan dispersiyon tipi optik beyazlatclar, pH 7 ve zerindeki ortamlarda etkilidir. Malzemeye aplike edilen optik beyazlatc miktar, optik beyazlatcnn konsantrasyonuna gre deiir. Bu adan kataloglarda nerilen miktarlara uyulmasz gerekir. Fazla optik beyazlatc aplikasyonu, sarmtrak grnme yol aar. Ayn zamanda, optik beyazlatclar iin nerilen maksimum temperatrn zerine karlmas sararmaya yol aar. Bu nedenle, mamuln daha sonra grd ilemlere (rnein, ramzde) bu temperatrn zerine klmamas nem tar. 2.7. Optik Beyazlatclarn Karm Elyaflarda Kullanm Kark mamullerin optik beyazlatlmasnda karm oluturan her lif tipine uygun optik beyazlatclar seilmelidir. Anyonik ve katyonik esasl optik beyazlatclar birbiriyle kartrlmamaldr. 2.7.1. PES/CO Karmnda Her iki life de substantiflik optik beyazlatclar bulunmamaktadr. Bu nedenle bu tip karmlarn optik beyazlatlmas 2 admda yaplmamaktadr. 1.admda polyester bir optik beyazlatma iine tabi tutulur. Bu amala polyester, klorit aartmas srasnda optik beyazlatlabilir. 2.admda ise selloz liflerinin peroksit aartmas srasnda optik

53

beyazlatlmas salanmaktadr. Bu amala seilecek olan optik beyazlatclarn yksek scaklklara ve sellozun peroksitle aartlmasna kar dayankl olmas gerekmektedir. Kontin yntemlerde, pamuun aartlmasndan sonra optik beyazlatc karm kullanarak, emdirme-termofiksaj ilemi uygulayarak, apre ilemi ile birlikte optik beyazlatma yaplabilir. rnein, PES/CO karmlarna burumazlk yksek terbiyesi uygulanyorsa, bu ilem optik beyazlatma ile birlikte yaplabilir. Bu taktirde kurutmadan sonra ya yksek scaklkta (ksa srede 190 derece de 30-45 sn.) veya 150-160 derece 3-4 dk sreyle yaplacak bir muamele, hem burumazlk salayacak maddenin kondenzasyonunu hem de optik beyazlatcnn termosellenmesini salamaktadr. 2.7.2. PES/Yn Karmnda ektirme yntemine gre nce polyester ksm hafif asidik peoksit aartmas ile kombine edilerek optik beyazlatldktan sonra yn lifinin optik beyazlatlmas indirgen aartma ile yaplmaktadr. Sandoz firmasnn kard Leucophor EHBS, dispersiyon optik beyazlatcs olup PES/Yn karmlarnn optik beyazlatlmasnda kullanlmaktadr. Bu madde 105 derece zerinde olmayan scaklklarda ok iyi sonu vermekte ve plisaj hasl da iyi kmaktadr. 2.7.3. PA/CO veya PA/Yn karmlarnda; Bu karmlarn optik beyazlatlmasnda hafif asidik ortamda substantiflii yksek olan anyonik rnler kullanlmaktadr. Optik beyazlatma, doal liflerin hidrojen peroksitle yaplan n aartma ileminden sonra yaplan indirgen aartma srasnda yaplmaktadr. Polyamid pamuk karmlarnda fulard ve ardndan ramzden geirilerek yaplan kontin apre srasnda optik beyazlatma gerekletirilebilir. 2.7.4. PA/PAC veya PES/PAC Bu karmlarn optik beyazlatlmasnda dispersiyon eklindeki optik

beyazlatclar kullanlmaktadr ve ilem tek banyoda yaplmaktadr. 2.7.5. PAC/CO Karmlarnda Poliakrilnitril / pamuk karmlarnda akrilik klorit aartmas srasnda optik beyazlatlmakta, bislfitle yaplan antiklorlama srasnda pamukta optik beyazlamaktadr. Eer akrilik yeteri kadar beyaz ise klorit aartmas yaplmadan optik 54

beyazlatma yaplabilir. Selloz liflerinin optik beyazlatlmas ise indirgen aartma srasnda gerekletirilir. Klorit aartmas srasnda, pamuk iin kullanlan optik beyazlatclarn bu ilemlere dayankl olmas gerekir. 3. Optik Beyazlatclarn Pigment Baskya Etkisi Optik beyazlatclar, kullanm oranlarna ve boyarmadde cinsine bal

olarak baskda boyar-madde verimliliini drmektedirler. Yani daha ak renkler elde edilmektedir. Optik beyazlatc kullanldnda, optik beyazlatma ilemi grmemi ve grm kumalar arasnda nemli renk farkllklar meydana gelmektedir.(DE % 10-20) renk farkllklar meydana gelmektedir. Rengin parlaklamas veya matlamas boyar-madde cinsine gre deimektedir.Optik beyazlatclar basknn penetrasyonunu (arkaya gemesini) dzgnszletirmektedir. Bunda elektrolitlerin etkili olduu dnlmektedir. Optikli beyazlatlm kumalarn renklerinde nans kaymalar meydana Boyarmadde kosantrasyonu arttka, renk farkll azalmakta, fakat yine de nemli derecede

gelmektedir. 4. Optik Beyazlatclarn Reaktif Boyarmaddelerdeki Renk Deiimine Etkisi nci GLn (1996) doktora aratrmasna gre; Bu ilikilerden optik beyazlatcnn reaktif boyarmaddelerle boyanm kumalardaki renk deiikliinde tek bana sorumlu olmad; renge ait saysal deerlerin ve boyarmaddenin yapsnn da etkili olduu grlmtr. Aada geen E meydana gelen toplam renk deiimini ifade etmektedir. 1. Optik beyazlatc ilavesi rengi az veya ok deitirmektedir.Optik beyazlatc iermeyen standart ECE deterjan ile ykanm kumalardaki renk deiikliklerinin, en dk konsantrasyonda optik beyazlatc ieren ECE deterjan ile ykanm rneklerdeki deiikliklerden daha dk olmas, optik beyazlatc ilavesinin rengi, az veya ok deitirdiini gstermektedir. Bu deiiklik, boyarmaddenin yapsna ve rengin cinsine gre farkllklar gstermektedir. 2. Kullanlan optik beyazlatcnn miktar, E deerini etkilemekledir.

55

3. 4. 5. 6-

Farkl optik beyazlatclarn kullanlmas ile renk deiikliinde byk bir etki grlmemektedir. Optik beyazlatc ile yaplan ykamalarda ykama says, E deerlerini etkilemektedir. Ticari deterjanlardaki dier katk maddelerinin E deerlerine etkisi boyarmaddeye gre deimektedir. Renge ait saysal deerler ile optik beyazlatcdan etkilenme derecesi arasnda iliki bulunmaktadr.

IV. BEYAZLIK LM Beyaz mamul reticileri, rnlerinde beyazlk derecesini tahmin edebilmelidirler. Yeni bir beyazlama ya da optik beyazlatma prosesi gelitirildii zaman, rnn beyazlk derecesini lmek zorunludur. Bu da beyazlama aamasndaki deikenlerdeki deimelerle ilgilidir. Beyazlk derecesi lm yalnz optik beyazlatlm rnler iin deil, optik beyazlatlmam rnler iin de nemlidir. Optik beyazlatcl beyazlk derecesi lm hem ok gerekli hem de ok zordur. Ayrca konu deterjan kullanm ve testi yardmyla yaplan birleimleri iin nemlidir. Beyazl belirlemek iin iki metot vardr. Grsel tahmin ve enstrmental lm. 1. Beyazln Grsel Tahmini Bir rnei bir test standard ile karlatrarak beyazlnn yeterli olup olmadn kontrol etmekle bir takm problemleri de getirir. Yeterince beyaz olup olmadn kontrol etmek iin bir standartla rnei karlatrmada problemler vardr. Fakat artan beyazlk derecesine gre sralanm bir rnek serisi hazrlamak gereklidir. 1.1. Standart Beyazlk Skalas Bu zorluu yenmek iin artan beyazlkta rnek serileri ieren standart beyazlk skalas beyazl say skalann yaplmlar. Skalann her eleman bir say olarak verilmi ve rnn iki eleman arasna denk dyorsa, sonu enterpolasyon rakamsal rnein beyazl dier elemanlarla karlatrarak tahmin edilmitir. Eer

yoluyla tahmin edilir. Bu yntem beyazl gzleyiciye ayr bir anlam ifade eden bir belirtilmesine izin verir. Burada yaplan neri beyazlk derecesinin olarak ifade edilebilen skaler bir byklk olduudur. Bu yntem genellikle ticari

56

kullanmlarda karlalr. Ama deiik renklerin yaklak beyazlk ieren rnekleri karlatrld zaman kesin olarak doru sonu vermeyebilir. 1.2. Ciba - Gegy Plastik Beyaz Skala (CGPW) En baarl ve yaygn kullanlan beyaz skala Ciba-Geigy laboratuarlarnda

gelitirilmitir. Bu uygulama artan beyazlkta 1. plaka iin 20 CGPW birimden 12. plaka iin 210 CGPW birime kadar ykanabilir zelliktedir. Plakann mat olan taraf tekstil rneinin beyazln tahmin etmede kullanlr. Skalann 1-4 plakalar azalan miktarda sar boya, 6-12 plakalar artan miktarda ntr (mavi) renkli optik beyazlatc ierir. 1.3. ift Karlatrmal Beyazlk Tahmini Bir miktar eitimle, gz, beyazlkta ok kk farkllklar (5 CGPW'ye kadar) gzlemleyebilecek yeterlilie ulatrlabilir, rnein beyazln tahmin etmek iin rnek plakann birinde tutulur ve parlakl azaltmak iin hafif eerek gzlemciden uzaklatrlr. Daha sonra rnekler hangisinin daha beyaz olduuna kara vermek iin elden ele geirilir. Bu karlatrma en iyi gri bir arka plana sahip ortamda yaplr. 1.4. Renk Tonu Tercihi Sonular bir takm izleyici nnde elde edilirse daha gvenilir olur. Tm gzlemciler solmu paralara dk beyazlkta deer bier. Bir normal gzlemcide eer mavi boyarmadde ieriyorsa parann daha beyaz olduunu dnr. Byle bir gzlemcinin ntral ton tercihinin olduu dnlr. Ayrca baz gzlemcilerin yeil yada krmz renk tercihi vardr. Onlar yeilimsi - mavi yada krmzms - mavi renkli paralara beyazlklar orannda zel arlk verir. Benzer renklerin yaklak beyaz rnekleri karlatrldnda, panelin elemanlar arasnda iyi bir uyum olur. rnekler farkl renklerde olduundan oranlarda farkllar. 1.5. Iklandrma Yakn - beyaz optik rnekler karlatrlrken dikkat ekecek en nemli husus klandrmadr. Iklandrma optik olmayan rnekler iin fazla kark deildir. Kritik nokta klandrmadaki enerjinin orandr - hem UV iin hem de viole spektrum blgesi iin bu oran arttrlrsa, optik rnek iftlerinin elemanlarnn grnen beyazl ykselir. Ancak beyazlklar ayn oranda artmayabilir. nk iki materyaldeki farkl sarlk

57

oranndaki fark, orann farkl bir dereceye dmesine neden olur. Bylece rnekler farkl beyazlkta grneceklerdir. 1.6. Standart Ik Cinsleri Iklandrmann byk neminden dolay, standart k cinsleri CIE tarafndan belirlenir. Bu k cinsleri dalga boyu olarak spektral enerji gsteren tabloda tanmlanmtr. Optik olmayan rnekler iin C k tipi kullanlr. D65 normal k optikli rnekler iin kullanlmaldr. Bu gne nnn yaylmndaki enerji dalmna dayaldr. Ve zel filtreli ksenon lambalaryla yeniden retilebilen grsel tahminlerdeki iyi sonular kuzeye bakan bir pencerede bulutsuz bir gnde elde edilebilir. 2. Beyazln Enstrmental lm Grsel beyazlk tahmini, gzlemcinin objektif olmamas ve renk tayini bakmndan baz skntlara yol aar. Bir tek gzlemcinin elde ettii grsel tahmin bir dier gzlemci tarafndan tekrarlanamaz. Bu yzden enstrmental lm metodu gelitirilmitir. uras ak ki enstrmental metodun baarsna karar verecek hakem gzdr. nk beyazlk grsel bir izlenimdir, deal olarak enstrmental lm sonucunda beyazla atanan deer (say) bir panel gzlemcinin doal renk tayini sonucuyla uyumaldr. En azndan bir seri rnein iinde ayn dizili sras vermelidir. 2.1. Renk Eleme Fonksiyonu Beyazlk bir eit renk cinsi olmakla birlikte ayn yntemleri kullanarak llr. Buna karn bir renk eit deiken tarafndan belirlenir. CIE renk sisteminde her renk 3 tane ana renklerin - 3 tane primer renk olan mavi, yeil ve krmzya uyacak biimde karmyla tanmlanr. Bu primer renklerin dalga boyu duyarllk ilikisi ekil 15'de

dalga boyuna bal x, y , z, fonksiyonlar olarak gsterilmitir. Yeil primer renk y parlakla duyarl olarak seilir. x (krmz) primer renk blgesine ait duyarlla sahiptir. Bu fonksiyonlar ilk defa spektrumun mavi

1931'de 2'lik bak

alanna sahip gzlemciler iinde desteklenmitir 1954'de gelitirilen fonksiyonlar grsel tahminle birlikte en iyi enstrumental lm korelasyonu verdii rapor edilmitir.

58

2.2. Tristimulus Deerleri Beyin tarafndan sezilen renk duyular 3 primer renk uyar merkezinden sinyallerin gzdeki sentezidir. Bu sinyaller nce klandrmann spektral dalmna, sonrada gz alclarnn duyarllna baldr. Bylece beyin sinyalleri, dalga boyuna bal olarak 3 tane fonksiyon tarafndan anmlanabilir. 1. Iklandrmann spektral enerji dalm E ( ) 2. 3. Ayn k tipi ile aydnlatldndaki spektral yansma faktr R ( ) Standart gzlemcinin CIE spektral tristimulus fonksiyonlar X ( ) f Y ( ), Z ( )

Spektral Tristimulus Deerler

Dalga Boyu

ekil 15:CIE Spektral Tristimulus Fonksiyonu (1964, 100 gzlemcisi)

Bir rnein rengi CIE sisteminde yukarda belirtilen 3 tane CIE tristumulus deerleri (X,Y,Z) tarafndan tanmlanr. X= k E () x () R () d Y= k E () y () R () d Z= k E () z () R () d Bunlar 380 nm ve 780 nm snrlar arasnda tanmlanan integrallerdir. k ise bir sabittir. Yansma ideal beyaz cismin % 100 yansmasna bal olarak llr.

59

Optikli rnekler iin D65 k tipi kullanlr. Gzle ulaan enerji hem spektral yansma faktr R () , hem de optik bileene baldr. Bir maddenin tristimulus x deerini lmek iin yansmay yada toplam yansma faktrn lmek gerekir. Her bir deer E () , x () ile bir dalga boyuna ayrlr. Ve sonu tm dalga boylarnn toplam zerinden elde edilir. Modern bir renk lm spektrafotometresi bu ilemi otomatik olarak hesaplar. En kolay tritimulus refleksiyon fotometreli 3 tane tritimulus filtresiyle desteklenir. llen 3 fotometre A, G, B daha sonra tristimulus deerleri X, Y, Zye evrilir. D65 k tipi ve CIE 1964 (10) kolorimetrik gzlemci iin evrimler. X= 0.768 A + 0.180 B Y= G Z= 1.073 B 2.3. CIE Kromatik Diyagram Pratik amalar iin X,Y,Z deerleri daha sonra X,Y,Z (3 kromatik koordinatlar) ye evrilir. X X = ----------------X+Y+Z Y Y = ----------------X+Y+Z z = 1 (x + y)

CIE renk alanndaki her bir rengi bu koordinatn saysal deerleriyle tanmlanrlar. Kural olarak x,y koordinatlar yatay bir yzey tanmlar Y ise bu yzeye normal olan koordinattr. CIE kromatik diyagram ekil 16da verilmitir. Gerel renkler ekilde kaln izgiler arasnda snrlandrlmtr. Bu izgi boyunca saf monokromatik renkler uzanr. Bu renklerin dalga boylar baskn dalga boyu olarak adlandrlrlar. Merkez renksiz nokta olarak adlandrlr. Bu nokta mkemmel yaylmn renk noktasdr (A = B = G = 100) ve ekilde D65 k cinsi iin verilmitir.Merkezi spektrumdan baskn dalga boyu izgisi zerinde renksiz noktaya doru hareket ederek ayn rengin ak tonlarn tanmlayabiliriz. Renk alanndaki bir noktay yle tanmlayabiliriz.

60

Y= Parlaklk d= baskn dalga boyu p= renk safl (genelde %) CIE kromatik renk diyagramnn bir dezavantaj gzle farkl grlen eit renklerin ekilde ayn uzaklklar temsil etmemesidir. X,y kromatik diyagram yakn beyaz blgelerde pratik amalar iin dz izgi olarak temsil edilir.

61

ekil 16. CIE Kromatik Diyagram Referans Akromatik Nokta D65, 2 Gzlemci in 2.4. Renk lm Aletleri Optikli rneklerin lm iin yansma fotometreleri filtreli xenon lambas formunda olan D65 kayna ile desteklenir. Ik yansmas lmn salamak amacyla, aralar isel duvar boyanm birleik krelere sahiptir. Ik kayna ve detektr krenin duvarlarndaki blmelere yerletirilir. Aralar , ISO tarafnda iaret edilen bir standart laboratuar ve kalibrasyonu yaplabilen standart beyaz kalibre edilir. 2.5. CGPW Skala Plaklar ekil 17de yakn beyaz rneklerin renk noktalarnn bulunduu CIE kromatik diyagramnn merkezi blgesini gsterir. Diyagram 1-12 ile gsterilmi renk noktalarn gsterir. 5 12 plakalar ayn doal renge sahiptir ve baskn dalga boylu (470 mm) diyagramn mavi mor blgesini gsteren bir izgi boyunca uzanr. D65 akromatik nokta 6. plakaya yakn biimde uzanr plakann klandrma ylar 1. plakadan 12. plakaya kadar ykselir. ekil 54deki renk noktalar her ne kadar x,y dzlemindeki izdm olsalar da Y deki deiimleri gstermektedir. Tablo 7. AGB Beyazlk Forml sim Taube Berger Stephansen Ganz Croes Forml W = 4B + 3G W = G + 3(B - A) W = 2B - A W = 3B 1.5G 0.5 A W= G+BA Yeil Ntral Mavi Ntral Yeil Kapsad Renk Tonu Ntral Krmz

62

Blue reflectance Hunter Stensby

W=B W = L 3b W = L + 3a 3b

Ntral Ntral Krmz

ekil 17. Ik Tipi D65 in CGPW Skalasnn Renk Noktalarn Gsteren CIE Kromatik Diyagram.

2.6. Beyazlk Derecesi Forml Bir ok beyazlk derecesi forml, refleksiyon deerlerinden hesaplanan bir say olarak belirtme giriimiyle bulunmutur. Tristimulus deerlerine dayanamayan bu formller az da olsa beyazlk derecesi hakknda bir fikir verirler. En ok kullanlan tritimulus fotometre ktlarna (A, G, B ) baldr. Tm bu formller A = B = G olduu zaman UV iin 100 deerini verir. Kolorimetrik belirlemelere dayanan bir ok yeni formller korelasyon yardmyla grnen tahminler ile kontrol edilmi bulunmaktadr. Enstrmantal beyazlk tahmini ile grlen tahmin arasnda korelasyon regrasyon analizleri kullanarak gelitirilebilir. 2.6.1. Lineer Beyazlk Derecesi Forml Ganz iki tip genelletirilmi forml elde etmitir.

63

W= A + B + YG + C1 W = DY + Px + Qy + C2

(1) (2)

, , Y ve D, P, Q dzenlenebilir katsaylardr. (1.) ve (2.) eitlikteki katsaylar yakn beyaz bir takm rnein grnen beyazlk deeri ve rneklerin enstrmantal llen kromatikliini kullanarak bir ka regrasyon analizi yardmyla birletirilebilir. Bu yntem bir laboratuar yntemidir. 2.6.2. Renk Tonu Tercih As Daha nce grdmz gibi Ynin verilen bir deeri iin optimum tercih edilmi beyazlk izgisi vardr. Bu izgi mavi blgede 470 nmye yakn baskn dalga boyunu ve sar blgede 573 nm ye yakn dalga boyuna sahiptir. Yeil nansa sahip rnekler izginin zerindeki renk noktalarna sahiptir ve krmz nansa sahip rnekler ise izginin altnda yer alr. Eit Y (parlaklk) faktrne sahip rnekler iin AB dorusunu kesen dorular tanmlanabilir. Kromatik koordinatlar tanmlanan bu dizgiler, normal dorusu ile as formln ton tercihi as olarak tanmlanr. Yeil renk belirleme asn ieren forml yeil nansl G renk noktas iin W deerinde bir beyazlk ngrr. Oysaki doal bir ton tercihi forml W den daha kk bir deer ngrecektir. Renk atanma as aadaki formlden bulunur. Q / P =tan (+n) (3)

N: AB dorusunun x ekseni ile yapt a P ve Q da 2. eitlikte yer almaktadr. AGB formlnn ynlendirilmi ton tercihi 2. tabloda grlmektedir. ekil 17de grld renk tonu tercihi as olduka nemli olmaktadr. Renk noktalar AB dorusu zerinde uzanan doal renk rnekleri ngr formne duyarsz bulunmaktadr. 2.6.3. Tahmin Formlndeki Katsaylarn Belirlenmesi 2. eitlikteki katsaylar CGPW skala plakalarn kullanarak oluturabilir. Optik 512 plakalar optikli rnekler iin tahmin formlyle birlikte kullanlr. Optikli olmayan rnekler iinde 1-5 plakalar kullanlabilir. ekilde 5-12 plakalarnn rengi deimezdir ve parlaklk (Y) doyuma baldr. 2. eitlikteki iki bamsz deer iin uygun eitlikleri birletirmek gereklidir. Deneyler gstermitir ki normal gzlemciler 50-150 ton tercihi 64

asna sahiptir. Ve 100 en mantkls grlmektedir. AB dorusu CGPW skala plakalar tarafndan belirlenir. Bunun = 500 olmas lazm. D65 k tipi ve 1964 gzlemcisi iin, 1931 gzlemcisi iin de = 550dir. zel lm aletleri iin y x, y, Ynin deerleri yardmyla hesaplamak daha iyidir. nk tahmin forml ve deki ufak deimelere duyarl deildir. 2. eitlikteki deikenlerin ayrm ile u lineer denklemi elde edilmitir. W DY = P (X + Q/Py) + C2 P , Q ve C 2 3. ve 4. eitliklerden hesaplanr x,y,Y deerleri CGPW plakalar yardmyla hesaplanr. Ayn yntemle 1. eitlikteki katsaylar da hesaplamak mmkndr. Ancak 1. eitlie dayal tahmin 2. eitlie dayal tahminden daha az baarldr 2. eitlikteki katsaylar programlanabilir kk bir hesap makinesi yardmyla hesaplanabilir. Tablo 8. Belirlenmi Katsayl Beyazlk Formlnn Sabitleri Katsaynn Deeri Renk Tonu P Ntral Yeil Krmz - 800 - 1700 800 Q - 1700 - 900 - 3000 CW nin deeri (D65 k tipi) 2 Gzlemcisi - 809.5 - 827.7 - 736.8 10 Gzlemcisi - 813.6 - 831.3 - 741.7

Prosedrn yansma fotometresi zerinde ara sra iletilmesiyle hatalar byk oranda kaybolabilir. 1 5 CGPW plakalarna kart olarak belirlenen katsaylar ieren optik olmayan rnekler iin yeil renk atamas ( + = 30) ieren 2. eitlik bulunmu olur. Bu da CGPW skalasnn 1 4 plakalar ile gsterilmi hafif krmzs renk eidinin bir sonucudur. Bireysel Duyum Bireysel gzlemciler iin eit beyazlk izgilerinin belirlenmesi farkl renkli fakat sabit k cinsi ile bir grevdir. ekilde izgiler erileerek akromatik dz izgilere yaklak deerinin alnmas bir takm tecrbe sonucunda dzenlenir.

65

Sabit Katsayl Forml Ganzn standart lineer beyazlk derecesi forml W = Y Px + Qy CW CW = Pxo + Qyo ve xo , yo kullanlan k cinsi renksiz noktann kromatiklik koordinatlardr. Bu doal ton tercihi formlne ek olarak yeil ve krmz ton tercihi iin iki forml daha ileri srlmtr. P ve Q nun deerleri Tablo- 8de grlmektedir. P ve Q deerleriyle birlikte D65 k tipi kullanldnda da formlde mevcuttur. Renk Tonu Deiimi Bir beyazlk tonu ngr forml, enstrmantel okumalara kart olarak grnen deerlendirmenin regrasyon yntemiyle belirlenen katsaylar iermesiyle oluturulur. Sabit katsaylar iermesiyle oluturulur. Sabit katsayl iki standart form ileri srlmtr.

V. OPTK BEYAZLATILMI MAMULLERDE KALTE Optik beyazlatlm mamullerde temel kalite beyazlktr. Beyazlk ise gzle bakldnda sbjektif bir deerdir. Bu nedenle objektif lm yapabilmek iin bir refleksiyon spektral fotometresi vastasyla kolorimetrik lm yaplmaldr. Bu spektral fotometre D65 normal k iin trikromatrik X , Y , Z bileenlerinin llmesini

66

salamaktadr. D65 normal k gn na edeer olup bir miktar ltraviyole nda iermektedir. Bu ltraviyole n miktar nemli olup , optik beyazlatlm mamuln grnm etkisini deitirmektedir. Bu madde gn nda bir lamba veya neon tp nda bakldnda farkl grnebilmektedir. Trikromatrik bileenlerden hareketle beyazlk derecesi saptanabilir. Tristimulus deerlerinden (A, G, B) veya Hunterin ortaya att ara deerlerden (L, A, B) hareketle beyazlk derecesi saptanabilir. Optik beyazlatlm mamullerin beyazlk dereceleri (W) iin deiik formller ortaya konmutur. Mavimtrak yeil nanslar iin Berger forml :

W = G + 3B 3A W = Y 3.44Z 3.905X D65 / 10 nda - Viyole nanslar iin Stensby forml: W = L + 3A 3B - Ntr nanslar iin Taube forml: W = 4B -3G Beyazlk len skalalar vastasyla bir mamuln beyazlk derecesi llebilir. rnein Ciba Geigy byle bir skal karmtr. Bu skala bir plastik olup beyazl gittike artan 12 lekten ibarettir. Mukayese ederek numunenin sbjektif olarak beyazl hakknda bir deerlendirme yapabilmek mmkndr. 1. Kullanm Haslklar Optik beyazlatlm kumalarn kalitesinde haslklar nemli bir kriterdir. Bunlara rnek olarak k hasl, ykama, kuru temizleme, ter ve t haslklar vs. saylabilir. Dier bir problem ise beyazlatlm olan mamullerin (zellikle konfeksiyon mamulleri) depolamalar srasnda sararmalardr. Bu sararma deiik nedenlerden dolay ortaya kabilir. - Ik etkisiyle sararma: Fotokimyasal olarak stabil olmayan optik beyazlatclar bu tip sararmaya neden olabilirler. - Optik beyazlatcnn migrasyonu: zellikle buharla yaplan tleme srasnda optik beyazlatc migrasyona urayarak, belli blgelerde sararmalarn ortaya kmasna neden olur.

67

- Stoklama srasnda havadaki azot oksitlerin oluturduu oksidasyon olaylar sonucunda sararmalar meydana gelebilir. Bu olaylar optik beyazlatclarn dier maddelerle birlikte kullanlmasyla ortaya kmaktadr. rnein yumuatclar. - Tekstil mamullerini paketlemek amacyla kullanlan karton ve zellikle polietilen folyelerden liflere g eden fenol bileikler sararmalara neden olabilir. Polietilen folyelerde antioksidant olarak kullanlan butilhid-roksitoluen (BHT) bata olmak zere bu fenolik bileikler, diki makinesi yalar veya aksesuarlar zerinde bulunan bileikler saramaya neden olmaktadrlar. Bu birleikler havadaki azot oksitler, oksijen ve peroksitlerin etkisiyle stilbenkinon gibi sar bileikler oluturarak mamul sarartmaktadr.

VI. EKOLOJK ve TOKSK YNDEN OPTK BEYAZLATICILAR Son yllarda, dier kimyasal maddelerde olduu gibi, optik beyazlatclarn da ekolojik ve toksik zellikleri konusunda geni aratrmalar yaplmtr. evre kirlilii ynnden ele alndnda artk sulardaki durumu ana balkta incelenebilir:

68

1- Atk sulardaki optik beyazlatc miktar, tekstil ve kat endstrisinde kullanldnda kan miktarn % 10 u kadardr. Sabun ve deterjanda ise bu oran % 50 den fazladr. 2- Eliminasyon ve paralanma miktar : Optik beyazlatclar nce fabrikalarda su artma sistemi iinde adsorpsiyon atk sudan alnr. Bu artma ilemi sonunda sudaki optik beyazlatcnn % 90 ndan fazlas alnr. Ayrca gn nda anaerobik koullarda biyolojik paralama ilemi de, yava bir proses olmasna karn uygulanabilmektedir. Yedi Avrupa lkesinde nehir ve ime sularnda yaplan analizlerin sonunda, ime suyu rneklerinde hi optik beyazlatc bulunmad ,nehir sularnda ise 1ppm den az olduu belirlenmitir. 3- Besinlere geme durumu: Optik beyazlatclar, planktonlar ve algler tarafndan alnabilirler; bu canllarla beslenen balklara bu ekilde geebilir. Ancak alnan miktar ok dk olduu gibi baln yenen blmnde herhangi birikime rastlanmamtr. Ambalajlardan yiyeceklere migrasyon yoluyla geen optik beyazlatc miktar, en fazla gnde 0.001 0.03 mg olabilirler. Toksik zellikleri ile lgili almalar: Optik beyazlatclar gnmze dek, zerinde toksik zellikleri konusunda en fazla aratrma yaplm kimyasal maddeler grubuna girmektedir. Optik beyazlatclar toksik deildir; bu maddelerle ilem grm tekstil materyalinin cilde zarar olmamaktadr. Buna karn, optik beyazlatc retiminde kullanlan kimyasal maddelerin bir blm toksittir.retimde kullanlan kimyasal maddeler unlardr: Benzen, toluen, ksilen, naftalin, klorobenzen, klorotoluen, benzil klorr, metanol, etonol, propanol, etilen glikol, formaldehid, benzaldehid, aseton, formik asit, asetik asit, dimetil formamid, fenol, krezol, naftol, nitrobenzen, nitrotoluen, anilin, toluidin, naftilamin, fenilendiamin, fenilhidrazin, piridin, siyanrik klorr, morfolin, re (zararszdr), toluen slfonik asit.

69

1- Optik beyazlatclarn tmn ieren testler unlardr: a- Akut zehirlilik b- Tekrarlanan oral alnma veya deri alt emiliminde zehirlilik c- Mukoza yar geirgen zarnn tahrii d- Solunum yoluyla alnma e- Alerji yapc zellikleri f- Balklarda zehirlilik etkisi Deterjana katlan trler iin ek testler: Fototoksiklik, fotoalerjik zellikler kanserojen zellikleri embiyoya etkisi gibi ynleri incelenmi etkisinin emniyet snrlar ierisinde olduu saptanmtr.

VII. GNMZDE EN OK KULLANILAN OPTK BEYAZLATICILAR Gnmzde en ok kullanlan optik beyazlatclar kullanldklar hammaddeye gre aadaki Tablo 9, 10 ve 11 de gsterilmitir.

70

Tablo 9. Selloz Lifleri in Kullanlan Optik Beyazlatclar Uygulama ekli retici Firma Ticari smi ektirme Yntemi BASF Ultraphor CA(et rargues de BLANKIT) Yar Kontinu veya Kontinu Aartma CK

Emdirme Yntemi CF

BAYER

Blankophor

BA, BUA, CLE, EBU, BRU BVB, CL, CLE BVB, EUA, SEU BL, BV, VA VU 2B, BHT, CK CF, NFW BE, BV ABT, CK

BBU, BKL, BRU, BSU, REU BE, BV, BL 2BT, 2BX, CK, MST CS, CNF

CHT CIBA-GEIGY

Tuboblanc Sofablanc Uvitex

HOECHST ICI RUDOLF

Hostalux Fluolite Ruco-Blanc CO ADE, ADS, AMA CO ADS, AMA

CO ADS, AMA ANG BCR, BFB BMB, BMF ABB, 2B

SANDOZ

Leucophor

BMB, BS, PC BMB, EMF, BSB BSB, CO, COS, PC ABB, CUN, BNL ABB

(SODIACHIMIE)

Optiblanc

71

Tablo 10. Poliamid ve Protein Esasl Lifler in Kullanlan Optik Beyazlatclar retici Firma Ticari smi Uygulama ekli Yn ve pek BASF BAYER CHT CIBA GEGY HOECHST ICI RUDOLF SANDOZ SODIACHIMIE Blankit Blankophor Tuboblanc Uvitex Hostalux Fluolite Ruca-Blanc Leucophor Optiblanc IAN, IIA, IIAR BA, DBS, DRS, REU BL, BV, VA CF, CK, BHT, NFW PN, PR -ADS, AMA, OAK BS, BSB, PAF, PC, WS ATR Polyamid IAN, IIA, IIAR BA, CL, CLE, DCB, DCR BL, BV, VA BHT, CF, NFW PN, PR, 1508-N CO ADS, AMA, OAG, OAK, OAP BS, BSB, COS, PC, PAF, PAT WT, WS

72

Tablo 11. Poliester, Poliakrilnitril ve Asetat Lifleri in Kullanlan Optik Beyazlatclar

retici Firma

Ticari smi Asetat Lifleri

Uygulama ekli Polyester (1) RN et SFG ( 1 ) BN, GN, VL, SFR, SBL ER, ERM et EBM (1) -Poliakrilnitril (1) (2)

BASF

Ultraphor

--

CF TX 7478 ANS et ANR, DSB DRS, DCB, DCR (2) ACB (1) BAC (1)

BAYER

Blankophor DCB, DCR

CHT CIBA-GEIGY

Sofablanc Uvitex

--

EBF, EMT EBF, EB V et ERN - P ERN - P(l) EHF, EMT, EM 1508 - N ENU et ERC(l) ETB, ETR XEB (1), XMF OAG EFN, EFR EHB, WS ATR OAG (1), OAB EFN, EFR et EHT (1) EHB, EHBS RG(1), RGF, R705 et R407 (1)

HOECHST

HOSTALU X Fluolite Ruco-Blanc Leucophor

NBC, NRC (1) NBF, NR NL (1), NLV OCN ( 1 ) , OAF KCB et KNC (1) KNA EFR et ETN (1) (2) ANC (1) HPAE

ICI RUDOLF SANDOZ

(SODIACHIMIE)

Optiblanc

73

VIII. SONU Endstride deterjan, kat, plastik ve tekstilde optik beyazlatclar yaygn olarak kullanlmaktadr. Tekstil sanayiinde optik beyazlatclar zellikle beyaz olarak kullanlacak kumalara uygulanr. Tekstilde optik beyazlatc kullanmnda dikkat edilecek en nemli husus elyafa uygun beyazlatc kullanmak ve uygulama artlarnn elverili olmasdr. Optik beyazlatmann tekstil mamulleri zerine etkisine rnek verilecek olursa; Pamuklu kumalar iin; kuma beyaz olarak piyasaya srlmeyecek ise n terbiye ilemleriyle elde edilen beyazlk derecesi yeterlidir. Ancak iyi bir beyazlk derecesi iin pamuklu kuma ncelikle bir aartmadan geirilmeli, sonra optik beyazlatma ilemine tabi tutulmaldr. Ynller iin optik beyazlatmada sorun; optik beyazlatlm yn liflerinin sonradan sararma tehlikesinin normal veya aartlm yne gre daha fazla olmasdr. Gnmzde bu sorunu en aza indirgemek iin eitli yollar denenmektedir. Poliester lifleri iin; optik beyazlatma ilemi birka deiik ortamda mmkn olsa da en iyi sonularn HT artlar altnda alnd grlmtr. Poliamid, poliakrilnitril ve asetat lifleri iinde optik beyazlatclar rahatlkla kullanlmaktadr. Malzemeye aplike edilen optik beyazlatc miktar, optik beyazlatcnn younluuna gre deimektedir. Bu adan kataloglarda nerilen miktarlara uyulmas gerekir. Fazla optik beyazlatc aplikasyonu sarmtrak grnme yol aar. Karmlarda da optik beyazlatma, ou zaman iki aamal da olsa, yaplmaktadr. Optik beyazlatc retimi Avrupada geni bir Pazar payna sahiptir. Ciba, Hoechst, Bayer, ICI gibi Avrupann tannm markalar da optik beyazlatc retiminde n sralardadr. lkemizde optik beyazlatc tketimi olduka fazla olmasna ramen, optik beyazlatc retimi yaplmamaktadr, sat ve datm mmessillikler vastasyla yaplmaktadr.

74

IX. KAYNAKLAR 1. Seventekin, N., Tekstil Sanayiinde Optik Beyazlatclarn Kullanm ve Kontrol Tekstil Teknik Dergisi, Nisan-Mays 1999, Yl:6, Say:63-64, Sayfa:98108,76-80. 2. Duran, K., Ekmeki, A., eitli Terbiye lemlerinin Optik Beyazlatma le Birlikte Yaplmas. Tekstil ve Konfeksiyon Dergisi, Mays1992 Temmuz1992, Yl:2, Say:3-4, Sayfa:196-199,280-286. 3. Duran, K., Ekmeki, A., Optik Beyazlatclarn Pigment Baskya Etkisi. Tekstil Ve Konfeksiyon Dergisi, Eyll 1995, Yl:5, Say:5, Sayfa: 440-446. 4. Duran, K., Ekmeki, A., Beyazlk Derecesinin Deerlendirilmesi. Tekstil ve Konfeksiyon Dergisi, Eyll 1995 , Yl:3, Say:5, Sayfa:387-391. 5. Gl, ., Yksek Lisans Tezi 1990.Optik Beyazlatclar ve Tekstilde Kullanm. Marmama niversitesi Fen Bil. Ens., Sayfa 4-6,13-19,23-35,40-42,5051,66. 6. Trotman, E. R., Dyeing and Chemical Technology of Textilex Fibres, sayfa: 212217. 7. Holt, L. A., Milligon, B., Fluorescent Whitening Agents, Txtile Research Journal, 1974, March Sayfa: 181-183. 8. Gl, ., Doktora Tezi, 1996. Optik Beyazlatclarn Tekstil Materyallerinin Renk Deerlerine Etkisinin ncelenmesi. Marmara niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Sayfa: 38-40, 50-51, 58-60, 63, 67, 142-143. 9. Tarakolu, I., Tekstil Terbiyesi ve Makinalar, Ders Kitab, Cilt I, E. . Tekstil Fakltesi Yaynlar, Sayfa: 235-239. 10. Holt, L. A., Milligon, B. and Wolfron, L. J., Fluorescent Whitening Agents, Textile Research Journal 1974. November, Sayfa: 846-851. 12. Kiber, F., Optik beyazlatclar, Mensucat Meslek Dergisi, 1964. ubat-Mart. Sayfa: 85-91, 143-149. 13. Wojatschek, K., Optik Beyazlatma Maddelerinin Tesir ekli ve Kullanmlar, (ev: Kimya Mh. O. Dinler), Mensucat Meslek Dergisi, Yl: 6, Cilt: 6, Ocak-1953, Say: 1, Sayfa: 16-18.

75

TEEKKR Bu almada bize yol gsteren sevgili hocamz Yaar KARAKAYAya, zmirdeki yardmlarndan dolay Ege niversitesi, Tekstil Mhendislii Blm Bakan Prof. Dr. Kerim DURANa ve proje boyunca desteklerini esirgemeyen ailelerimize teekkr ederiz.

76

ZGEM Meral LER 1980 ylnda Ereli / KONYAda dodu. lkokulu ve ortaokulu Konya, Bozkrda, liseyi Konyada okudu. 1999 SYS snavnda ok istedii S.D.. Tekstil Mhendislii Blmn kazand. Halen 4. snf rencisi olarak renimini srdrmektedir. Ebru ENGL 1981 ylnda Bursann Mudanya ilesinde dodu. lk ve orta renimini Bursa, Mudanyada, liseyi Bursada bitirdi. 1999 SYS snavnda S.D.. Tekstil Mhendislii blmn kazand. Halen 4. snf rencisi olarak renimini srdrmektedir.

77