Informatieboekvwo/havovoo in de natuurwetenschappen

oor een NVON-cowtmiss

dr. G. Verkerk

drs. J. B. Broens drs. W. Kranendonk drs. F.J. van der Puijl drs. J.L. Sikkema drs. C. W. Stam

Derdedruk

Wolters-Noordhoff Groningen

VORMGEVING BINNENWERK E FOTO OMSLAG

John Stoei

6 I

00 99 98

Copyright O 1992Wolters-Noordhoff bv Groningen, The Netherlands Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopien, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Al1 nghts reserved. No part o this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, f or transmitted, in any form or by any mans, ekctronic, mchanical, photocupying, recording, or othmise, without the prior written permission o the publisher. f
ISBN

90 0 89372 4 1

O inas

....................................................................................................................
Voorwoord
9

17

Algemeen 1 2 3

4 5 6

Grieks alfabet 10 Vermenigvuldigingsfactoren 10 SI, Internationaal Stelsel van Eenheden 10 A Basisgrootheden en grondeenheden van h e t s 10 B Aanvullende grootheden en eenheden van hetsz 10 Grootheden en eenheden in het SI 11 Constanten en cofficinten in het SI 14 Eenheden met ornrekeningsfactor naar het SI 15

18

19

20 21

Natuurkunde
7

8
9 10 11 12 13 14

15 16

Waarden van enige constanten en grootheden I7 Gegevens van metalen 18 Gegevens van alliages 19 Gegevens van andere vaste stoffen 20 Gegevens van vloeistoffen 22 Gegevens van gassen en dampen 23 Verzadigingsdrukken van water 24 Verzadigingsdrukken 25 A Koolstofdioxide (CO,), alcohol (C2H50H) water (H20) 25 en B Propaan (C,H,), butaan (C,H,,) en ether (C2H50C,H,) 25 Kook- en sublimatiepunten 26 Geluid 27 A Voortplantingssnelheden van geluid 27 B A bsorptiecoefiintenvan materialen 27 C Muziek 28

22 23

24 25 26

27 28

29

Relatieve dilektrische constanten (relatieve permittiviteiten) 28 A Vaste stoffen z8 B Vloeistoffen 29 C Gassen 29 Brekingsindices 29 A Vaste stoffen 29 B Vloeistoffen 30 C Gassen 30 D Oog 30 Elektromagnetisch spectrum 31 A Zichtbaar licht 31 B Algemeen overzicht 32 Spectraalplaat 34 Energieniveaus 36 A Energieschema van het waterstofatoom 36 B Energieschema van het heliumatoom 37 C Energieschema van het natriumatoom 38 Ionisatie-energien 39 De stralingswet van Planck 40 A Planck-getalwaarden 40 B Planck-krommen 41 Foto-elektrisch effect 41 Isotopen 42 Subatomaire deeltjes ('elementaire' deeltjes) 50 A Elementaire deeltjes 50 B Wisselwerkingsdeeltjes s0 C Samengestelde deeltjes (hadronen) 51 Thermokoppels 52 Verbrandingswarmten (stookwaarden) s3 A Vaste stoffen 53 B Vloeistoffen 53 C Gassen en dampen 53 Magnetisme 54 A Diamagnetische stoffen 54 B Paramagnetische stoffen 54 C Hystereselus van een ferromagnetische stof 55

Natuurkunde van de vaste stof s6 A Halfgeleiders 56 B Sprongpuntenvan enige supergeleiders Planetenstelsel 57 Gegevens over de atmosfeer van de aarde s8 A De atmosfeer van O tot 100 km 58 B De atmosfeer boven 100 km 59 C Samenstelling van de atmosfeer 60 Gegevens over sterren 61 A Sterren 61 B De zon 62 C Melkwegstelsel 62 D Sterrenkaart 63 Hertzsprung-Russell-diagram 64 Natuurkundeformules 65
Scheikunde

56

Scheikundeformules 72 Scheikundige symbolen 74 De elementen 76 Gegevens van elementen in het periodiek systeem 78 A Elektronegativiteit, atoomstralen, ionstralen, vandemaalsstralen 78 B (Molekuul-) fomules smeltpunten, kookpunten, dichtheden 79 Smelt- en kookpunten 80 A Elementen 80 B Anorganische verbindingen 80 C Organische verbindingen 82 Molaire massa's van veel gebruikte stoffen 84 Dichtheden en molariteiten 8s A Veel gebruikte oplossingen 85 B Handelsoplossingen 85 Molaire kookpuntsverhoging en vriespuntsdaling 86

Oplosbaarheid van gassen in water 87 Oplosbaarheid van vaste stoffen en vloeistoffen 88 A Zouten in water: schematisch overzicht 88 B Zouten in water: kwantitatieve gegevens 88 C In verschillende oplosmiddelen 89 Oplosbaarheidsprodukten 90 Dissociatieconstanten van complexe ionen 91 Standaard elektrodepotentialen 92 Zuur- en baseconstanten 94 Ionisatieconstanten van zuivere vloeistoffen (autoprotolyseconstanten) 96 A Water bij verschillende temperaturen 96 B Andere vloeistoffen 96 Evenwichtsconstanten van gasreacties 97 Indicatoren 98 A Zuur-base-indicatoren 98 B Redoxindicatoren 99 C Metaalindicatoren voor complexometrische bepalingen 99 Bindingslengten en bindingshoeken I00 A Bindingslengten ioo B Bindingshoeken 100 Dipoolmomenten l o l A Anorganische stoffen I01 B Organische stoffen 101 Verbrandingsenthalpien 102 Hydrogeneringsenthalpien 102 Vorrningsenthalpien 103 A Vonningsenthalpienanorganische stoffen 103 B Vomingsenthalpien organische stoffen 104 Bindingsenthalpien 104

Sublimatie- en verdampingsenthalpien 105 A Vaste stoffen 105 B Vloeistoffen 105 Roosterenthalpien 105 Hydratatie-enthalpien I 06 Ionisatie-enthalpien 106 Elektronenaffiniteiten 106 Absolute entropien 107 A Elementen 107 B Anorganische verbindingen 107 C Organische verbindingen I 07 Eigenschappen van chemicalin 108 A Kleuren van chemicalin 108 B Molaire extinctiecoeficinten IO I C Vlamkleuringen 111 Molaire iongeleidbaarheden II I
Biologie
67

68

Structuurformules van biochemisch belangrijke stoffen 112 A Sachariden 1 2 1 B Vetzuren 114 C Aminozuren 116 D Fotopigmenten I 8 I E P'oolderivaten 119 f Plantehomnen 120 G Landbouwvergifieen I 22 H Dierlske hormonen 123 I Antibiotica/chemotherapeutica I 25 J Psychofarmaca I 25 K Energietransmitters I 26 Dissimilatie l 2 8 A Glycolyse 128 B Citroenzuurcyclus I 30 C Oxzdatievefosforylering I 31

Fotosynthese (koolstofassimilatie) I 32 A Lichtreactie van de fotosynthese I 32 B Donkerreactie van d fotosynthese 133 e C Bg fotosynthese vastgelegde hoeveelheid koolstofperjaar 134 Lichtabsorptie I 35 A Absorptietoppen van fotopigmenten I 35 B Absorptiespectra van enige fotopigmenten 136 C Lichtabsorptie in water I 36 Papierchromatografie met blad37 pigmenten I Eiwitsynthese 138 A De nucleinezuren DNA en RNA I 38 B Genetische code 142 Vitamines 144 Enkele voedingsmiddelen van de mens 146 Enzymen en hormonen 148 A Enkele enzymen van de mens I 48 B pH-waarden van belangrijke stoffen van de mens 149 C Hormonen van de mens I 49 Verbrandingswarmten van enkele 51 biologisch belangrijke stoffen I Osmotische waarden 152 Oplosbaarheid van zuurstof in chloridehoudend water 154 Gemiddelde samenstelling van onvervuild zeewater 154 Reagentia en kleurstoffen in de biologie 155 A De bekendste reagentia I 55 B Veel gebruikte kleurstoffen voor 56 microscopie I Aantal chromosomen in diplode cellen 158 A Planten 158 B Dieren I 5 9

[veruolg]

Chromosoomkaarten

i60

A Bandenpacroon van de reuzechromo60 somen van de bananevlieg I B Metafasechromosomen van de mens I 62 C Bandenpatroon van de metafasechromo64 somen van de mens I D Chromosoomkaanvan de bacteriofaag 0x174 165 Genlokaties 166 A Bananevlieg (Drosophila melanogaster) 166 B Mens (Homo sapiens) 167

Algemeen

Gezichtsgevoeligheid I 68 Gehoorgevoeligheid I 69 A Akoestische schaal voor de mens I 69 B Isofonendiagram van het menselijk oor 170 C Gehoorgevoeligheid in relatie tot de leeftqd 171 Gegevens van een aantal diersoorten 172 A Algemene gegevens I 72 B Samenstelling moedermelk I 74 Fossiele vondsten van mens en mensachtigen 175 Geologische tijdrekening I 76 Schaal van windsnelheden 178 Schaal van aardbevingen (Richter) i 8 0 Grafische symbolen i81 A Biologie 181 B Elektrotechniek I 8 2 C Weerkunde 184 Kleurcodes 185 Wiskunde 186 A Wiskundige notaties I 86 B Differentiren en integreren I 86 C Goniometrische betrekkingen 187

Cirkel, bol, cilinder 187 Statistiek 188 Statistische verdelingen 189 A Normale verdeling I 89 B Verdeling van Student's t I 89 C Verdeling van de X-kwadraat 190 Fysische informatica 191 A Operationele versterker 191 B Digitale schakelingen I 92 C Decimaal, hexadecimaal, ascii, binair 193 Biofysica 195 A Oog 195 B Oor 196 C Spraak 196 D Bloedsomloop I 98 Fysica van het milieu 200 A Gebruikelqke k-waarden van bouwelementen (constructies) 200 B Warmtegeleidingscoeficintenvan bouw- en isolatiematerialen 201 C C,-waarden 201 D Halveringsdikte 202 E Stralingsnormen 202 F Stralingseffecten 203 Chemie van het milieu 204 A Verbrandingenin lucht 204 B Gevaarsymbolen 205 Gevaarlijke chemicalin 206 Naamgeving chemische stoffen 21o A Triviale namen 21o B Numerieke vooruoegsels 213 C Enkele regels voor de rationele naamgeving van organische verbindingen 214 Periodiek systeem der elementen 215 Periodiek systeem der elementen met (afgeronde) relatieve atoommassa's 228
Literatuur 217 Register 218

Voor u ligt de derde druk van Binas, een informatieboek ten dienste van het onderwijs in de natuurwetenschappen. Deze uitgave is na goed overleg tussen de CEVO en de NVON tot stand gebracht door dezelfde revisiecommissie, die ook de tweede druk verzorgd heeft. De oorspronkelijke uitgave was samengesteld door een redactiecommissie bestaande uit drs.J.H. M. Beerens, drs. G. A. M.Hafkenscheid, drs. A. 1.Jansen, A. de Lange, drs. C. W. Stam en drs. G.Verkerk. De redactiecomrnissies hebben zich bij hun werkzaamheden laten leiden door onder andere de volgende overwegingen. Het verdient aanbeveling bij het onderwijs in alle natuurwetenschappen zoveel mogelijk dezelfde terminologie, dezelfde symbolen en dezelfde eenheden te gebruiken. Dit informatieboek kan hierbij behulpzaam zijn. Indien daaromtrent internationale afspraken bestaan, zoals in het geval van het SI, worden deze gevolgd. Slechts in een enkel geval, waarin consequente toepassing wat al te geforceerd lijkt, wordt hiervan afgeweken. Gestreefd wordt naar vermelding van alle feitelijke gegevens, die redelijkerwijs benodigd kunnen zijn bij onderwerpen, die doorgaans worden behandeld in het vwo en havo. Tevens worden gegevens vermeld, die benodigd kunnen zijn bij bepaalde onderwijsexperimenten. Opname van gegevens betekent geenszins dat bijbehorende onderwerpen tot het eindexamenprogramma behoren of zouden moeten gaan behoren. In de meeste gevallen zal het van buiten leren van feitelijke gegevens binnen het onderwijs in de natuurwetenschappen geen doel op zich zijn. De redactiecommissies zijn dan ook niet te karig in het verstrekken van deze gegevens. Zij hopen hiermee te bevorderen, dat de leerlingen hun aandacht in ruime mate kunnen richten op het verwerven van inzicht. De gegevens moeten consistent en overzichtelijk zijn. Om de overzichtelijkheid te bevorderen is getracht een zo logisch mogelijke volgorde aan te houden. Bovendien is een uitgebreid register opgenomen. De nauwkeurigheid van de gegevens wordt in principe aangegeven door het aantal significante cijfers. Bij de herzieningen is de oorspronkelijke opzet van het informatieboek niet aangetast. Zo is de indeling en nummering van de tabellen zoveel mogelijk gehandhaafd. Wel zijn tabellen en gedeelten van tabellen vervallen en nieuwe tabellen toegevoegd in overeenstemming met de nieuwe eindexamenprogramma's voor natuurkunde (volgens de WEN) voor scheikunde en (volgens de WES). In goede samenwerking met de uitgever is de vormgeving in vergelijking met die van de vorige uitgave op diverse punten verbeterd. Eventuele opmerkingen omtrent deze uitgave kunt u zenden aan de redactiecommissie. Correcties in bijdrukken worden gepubliceerd in het NVON-maandblad. De redactiecommissie

Grieks alfabet

naam

groot

klein

naam

groot

klein

naam

groot

klein

alfa beta gamma delta epsilon zeta eta theta

iota kappa labda mu nu xi omikron pi

rho sigma tau upsilon

fi
chi psi omega

Vermenigvuldigingsfactoren

@
factor naam symbool

factor

naam deca hecto kilo mega gigs tera peta exa

symbool

101 102 103 106 i o9 lol2

lol5 lol8

da h k M G T P E

10-l 10-2 10-~ 10-6 IO-~ 10-l2 10-l5 10-l8

deci centi milli micro nano pico femto atto

d
C

m C1
n P f a

SI, Internationaal Stelsel van Eenheden

grootheid symbool

@A
eenheid

Basisgrootheden engrondeenheden van hetS1

......................................................................................
symbool

lengte massa tijd stroomsterkte temperatuur lichtsterkte hoeveelheid stof

1 m
t

I T I
n

meter kilogram seconde ampre kelvin candela mol

kg
S

A K cd mol

@B
grootheid symbool eenheid

Aanvullende grootheden en eenheden van het SI

......................................................................................
symbool

vlakke hoek ruimtehoek

a
SZ

radiaal steradiaal

rad Sr

Groothedenen eenhedenin het S I

@
...................
symbool

....................................................................
grootheid symbool

eenheid becquerel meter joule volt farad per seconde meter kilogram per kubieke meter vierkante meter sievert sievert per seconde gray gray per seconde newton meter seconde pascal coulomb meter coulomb coulomb per vierkante meter coulomb per vierkante meter volt newton per coulomb coulomb per vierkante meter ampre meterkwadraat volt joule joule joule per kelvin coulomb per kilogram hertz siemens decibel newton meter seconde radiaal radiaal per seconde radiaal per secondekwadraat kilogram meter per seconde kilogram meterkwadraat per seconde (ki1o)mol

activiteit (radio-) afstand arbeid bronspanning capaciteit cirkelfrequentie diameter dichtheid doorsnede dosisequivalent dosisequivalenttempo dosis geabsorbeerde ioniserende straling dosistempo draaistoot druk elektrisch dipoolmoment elektrische flux fluxdichtheid . polarisatie . potentiaal . veldsterkte . verplaatsing

A l W
C
W

Kon

Bq = s-' m J=Nm V = JA-ls-1 F = CV-' ss1 m kg m-3 m2 Sv = J kg-' Sv s-'

d Q A H H D D D

P P
P '

Gy = J kg-' Gy s-' Nms Pa = Nm-2 Cm

C C m-2 C m-2 V =JA-'
NC-l

D P V E D
m
Kon

vm-l

C m-2 A mZ V J = Nm

elektromagnetisch moment elektromotorische kracht energie enthalpie entropie exposie frequentie geleiding (elektrisch) geluidsdrukniveau, geluidsniveau gewicht golflengte halfwaardetijd, halveringstijd hoek (vlakke) hoeksnelheid hoekversnelling hoeveelheid beweging hoeveelheid draaiing hoeveelheid stof

E, H S X

J
J IC-' C kg-'

f
G
Lp

Hz = ss1 s = Q-1
dB N m
S

G 1
z

a, , . . .
W

a P b, L
n

rad rad s-' rad s-2 kg m s" kgm2 s-' (k)mol

Groothedeneneenheden in het SI

[vemolg]

grootheid

symbool

eenheid

symbool

impedantie impuls (momentum) impulsmoment inhoud intensiteit koppel kracht lading ladingsdichtheid (vlak) ladingsdichtheid (ruimtelijk) lengte lichtsterkte lichtstroom luminantie magnetisatie magnetisch moment magnetische inductie . flux . fluxdichtheid . polarisatie . potentiaal . veldsterkte massa molair(e) . . . moment (koppel) moment (kracht) numerieke apertuur oppervlakte oppervlaktespanning osmotische waarde periode potentiaalverschil radioactiviteit reactantie rendement resistantie ruimtehoek schuifspanning snelheid sterkte van brekend oppervlak, van lenzen en brilleglazen stroomdichtheid

Z P
b, L

V
Z

ohm kilogram meter per seconde kilogram meterkwadraat per seconde kubieke meter watt per vierkante meter newton meter newton coulomb coulomb per vierkante meter coulomb per kubieke meter meter candela lumen candela per vierkante meter ampre per meter ampre meterkwadraat tesla weber tesla tesla ampre ampre per meter kilogram per mol newton meter newton meter
-

B
kg m s-' kgm2 s-' m3 W m-2 Nm N = kg m C=As C m-2 C m-3 m cd lm = cdsr cd m-2 A m-' A m2

Q
G

Q l
Z

S L M m B
CD

B J

UI
H
m
-

T = Wbm-2 Wb = VS T = Wbm-2 T A A m-'

kg mol-' Nm Nm
-

T M A A
G

vierkante meter newton per meter newton per vierkante meter seconde volt becquerel ohm
-

m2 Nm-l Pa = Nm-2
S

17 T
V A X
V

V =JA-' Bq = s-' B
-

R
SZ
Z

v
S J

ohm steradiaal newton per vierkante meter meter per seconde dioptrie ampre per vierkante meter

B sr N m-2 m s-'
dpt = m-' A m-2

symbool

eenheid

symbool

stroomsterkte spanning (elektrisch) spanning (gas) temperatuur traagheidsmoment trekvastheid tijd vergroting verlichtingssterkte vermogen vermogen (reactief) versnelling viscositeit (kinematisch) volume volumestroom vrije energie vrije enthalpie waarschijnlijkheid warmtecapaciteit warmtestroom warmtestroomdichtheid wederzijdse inductie weerstand zelfinductie

I V P T

JJ
<T

ampre volt pascal kelvin kilogram meterkwadraat newton per vierkante meter seconde
-

Pa = Nm-2 K kg m2 N m-2
S

N E P P
a

lux watt var meter per sekondekwadraat meterkwadraat per seconde kubieke meter kubieke meter per seconde joule joule

lx = lm m-2 W = Js-' var = W m

v V
Qi, Q

m2 s-' m3 m3 s-I

F G

KP
C

J J

@
4

M R L

joule per kelvin watt watt per vierkante meter henry ohm henry

J K-' W W m-2 H = JA-2 SZ = VA-' H = JA-2

Constanten en cofficinten in het S1

grootheid symbool eenheid symbool

afschuivingsmodulus cirkelrepetentie compressiemodulus crescentie decrescentie (dempingscofficint) dilektrische constante (permittiviteit) elasticiteitsmodulus elektrische susceptibiliteit elektrochemisch equivalent emissiefactor fasecofficint glijdingsmodulus golfgetal kubieke uitzettingscofficint lineaire uitzettingscofficint lineeke massa van textielvezels en garens magnetische permeabiliteit magnetische susceptibiliteit relatieve rek relatieve spanningscofficint repetentie restitutiecofficint soortelijke geleiding (conductiviteit) soortelijke warmte . bij constante druk

G
k

K
K

newton per vierkante meter per meter newton per vierkante meter per seconde per seconde farad per meter newton per vierkante meter
T

N m-2 m-' N m-= s s-'

B
E

F m-'
N m-2
-

E X a
E

kilogram per coulomb

-

kg C-'
-

kg A-' s

B
G k y a
Pz P
1~ E

per meter newton per vierkante meter per meter per kelvin per kelvin tex henry per meter
-

m-' N m'2 m-' K-' K-' tex

=

10-6kgm-'

H m-'
T

/3
u
E

per kelvin per meter

-

K-' m-'

S m-' Jkg-' K-' Jkg-l K-' Jmol-l K-' Jkg-l K-' Jmol-l I<-' Qm

Y
C

, c

C ,

bij constant volume

c ,

soortelijke weerstand spanningscofficint temperatuurvereffeningscofficint tijdconstante vervalconstante verzwakkingscofficint viscositeit (dynamisch) warmtegeleidingscofficint warmteoverdrachtscofficint weerstandstemperatuurcofficint wrijvingscofficint

C , Q

siemens per meter joule per kilogram kelvin joule per kilogram kelvin joule per mol kelvin joule per kilogram kelvin joule per mol kelvin ohm meter per kelvin meterkwadraat per seconde seconde per seconde per meter

B
a
Z

K-' m2 s-'
S

A.

a
? l

s-' m-'

A a

newton seconde per vierkante meter N s m-2 watt per meter kelvin W m-' K-' watt per vierkante meter kelvin W m-2K-' per kelvin
-

a
P

IC1
T

Eenheden met omrekeningrfactor naar het SI

eenheid ingstrm are astronomische eenheid atmosfeer atomaire massaeenheid . komt overeen met bar barn calorie (thermochemisch) centimeter kwikdruk (kwikkolom) centimeter waterdruk curie dag dalton (= u) dioptrie duitse hardheidsgraden (waterhardheid) dyne elektronvolt . komt overeen met equivalent erg gal gauss gon (decimale graad) graad Celsius graad Fahrenheit graad (hoek) gramatoom grammolekuul inch jaar karaat kilogramkracht kilowattuur knoop lichtjaar liter maxwell micron minuut (hoek) minuut (tijd) mijl (land) mijl (zee) b

@
symbool

status

in SZ-eenheden 10-l0m 102m2 1,496 00. 10'' m 1,013 25 105Pa 1,660 54 10-27kg 931,49 MeV 105Pa 10-28m2 4,184 J 1,333 103Pa 9,806 65 10' Pa 3,7 lol0 Bq

d d d

v v v

A
a AE (AU) atm
U

b b d d

d b b d

v v v v v v

bar b cal cm Hg cm H 2 0 Ci d
-

8,6400- 104s 1,660 54. 10-27kg m-' 10 mg C a 0 per liter 10-5 N 1,602 1765 10-l9J 1,782 68 10-36kg mol 10-7 J 10-2N kg-' 10-4 T 0,01 van een rechte hoek

d d d

dpt D" dyn eV eq erg Gal G g>Y="='

d v

"C "F
o

d d

grat grol, grmol in, ' a, J Ct kgf kWh

K 5,556.10-' K 1,745 10-2rad mol atomen mol molekulen 2,540 10-2m

v d v v b d d d d v v

3,153 600. 10' 2 10-~ kg 9,80665 N 3,6 106J 0,5 14 m s-' 9,461 10" m

1 v v
P min, ' min

b b

10-3m3 10-8 Wb 10-6m 2,909 10-4rad 60 s 1,609 103m 1,852- 103m

Eenheden met omrekeningrfactor naar het S1

eenheid
status

0
v v v v
V

[uemolg]

symb001

normaliteit a oersted ons paardekracht parsec poise pond rad rutherford registerton rem rntgen seconde (hoek) stokes tex ton torr (mm kwikdruk) uur var voltampre

d d d

UN
Oe pk P C P

mol l-'
-=

looO 7,958- 10' Am-l

4G 3

d d d d d

v v
v

10-' kg 7,355 102W 3,085 72. lol6 m 10-l kgm-' s-' 5 10-' kg 10-2Gy = 10-2J kg-' 106 Bq 2,83 m3 10-2 Sv 2,5 8 10-4C kg-'

v v v v St tex t Torr h, u var VA

b
d d d

b b b b

d
d d

4,84 10-6rad 10-4m2s-' 10-6 kg m-' 103kg 1,333 22 102Pa 3,6 103 s

Verklaring status: b = blijvend erkend d = per definitie v = verboden te gebruiken; deze eenheden behoren niet tot het SI en mogen niet meer worden gebruikt.

Waarden van enige constanten en grootheden

O
waarde
6,6726. 10-'l Nm2kg-2 9,81 ms-2 1,01325. 105Pa (= 1 atmosfeer) 2,24141 10-2m3 mol-' 2,45 10-2m3 mol-'

symbool

naam
gravitatieconstante valversnelling (gemiddeld in Nederland) standaarddruk molair volume (ideaal gas bij T= 273,15 IZ en p = p,) (gasvormige stof bij T= 298 K en p = p,) smeltpunt van ijs (p = p,) constante van Avogadro gasconstante constante van Boltzmann constante van Stefan-Boltzmann constante van Wien constante van Planck lichtsnelheid elektrische constante (permittiviteit van het vacuum)

G
g

P o

v ,
O "C NA R k

u
kw

273,15 K 6,022 14 lOZ3 mol-' 8,3145 Jmol-l K-' 1,380 66. 10-23 JK-' 5,670 51 10-8W m-2 K4 2,8978 10-3mK

h
C

EO

8,85419. 10-l2Fm-' 8,987 55. 1OY NmZC-2

Po

magnetische permeabiliteit van vacum elementair ladingsquantum constante van Faraday atoomstraal H-atoom (volgens Bohr) rydbergconstante voor waterstof atomaire massaeenheid energie overeenkomend met 1 u rustmassa proton rustmassa neutron rustmassa elektron

F % RH
U

l,25 6 64. 10-6Hm-' (= 4 n . lO-', per definitie) 1,602 176 5. 10-lY C 9,648 53. 104Cmol-l 5,29177- 10-l' m 1,0968. 107m-' 1,66054. lO-" kg 931,49 MeV 1,672 62. 10-27 kg 1,007276 u 1,674 93 lO-" kg 1,008 665 u 9,109 39 10-31kg 5,4858. 10-4u

%
me

.....................................................................................................................................................
samenstelling dichtheid elasticiteitsmodulus
l o l 2 Pa

lineaire uitzettingscoefjcient 10-6K-'

soortelijke warmte 103Jkg-' IC'

warmtegebidingscoefjcient

smeltsoortelijke temperatuur weerstand 10-6 Q m

weerszandstemperatuurcoeficient 10-3K'

massa % alumel brons chromel constantaan 95% Ni 2%Al 2% Mn 1%Si 90% Cu 10%Sn 90%Ni 10%Cr 54-58% Cu 45-41% Ni 1%Mn 95% Al 94% Fe 3-4% C 64%Fe 84% Cu 4% Ni 55-70% 30-45% 60%Ni 1896 Cr 45-70% 8-45% 5-30% 82% Cu 4%Al 50% Pb 4% Cu 2,5% Si

103kgm-3 8,7 8,9 8,6 83

Wm-' IC1 K

0,lO 0,11

19 15

duraluminium gietijzer invar manganien messing nichroom nieuw zilver (duits zilver) novoconstant soldeer (zacht) staal koolstofstaal magneetstaal (alnico) roestvrij staal Woods' metaal

2,8 7,3

0,071 0,lO 0,145 0,13 0,lO

23 11 2 16 21 13

36% Ni 8,l 12%Mn 8,5 8S 8,2 83

Cu Zn 22% Fe Cu Zn Ni

0,11

18

12%Mn 8,8 2% Fe 50%Sn 9,O 7,8 6,9 7,8

0,000 045 0,20

99%) Fe 0,8% C 62% Fe 20% Ni 12%Al 85%F e 13%Cr 0,2%1 C

0,20

44,596 Bi 35,596 Pb 9,7 10%Cd 10%Sn

keukenzout kurk kwarts marmer mica naftaleen nylon papier paraffine plexiglas . (perspex) polyetheen polystyreen porselein pvc (polyvinylchloride) rubber seleen silicium steen (baksteen) . klinker suiker (sacharose) teflon was ijs ( T = 269 K) zand (droog) zwavel rombisch . monoklien
Zie ook tabel 99. Daar zijn ook gegevens van vaste stoffen opgenomen, onder andere de warmtegeleidingscofficinten van bouw- en isolatiematerialen

formule

dichtheid

(T= 273 K , P = Po)

kgm-3

soortelcke warmte bij constante druk c, (T= 273 K ) 103Jkg-l I<-'

wamz~egeleidings- smeltpunt coejjcint (P = Po) (T= 273 K ) 10-3 Wm-' K-'

kookpunt
(P = p o )

verdampingswarmte

kritieke temperatuur

kritieke druk

I<
t5

I<
t 5

106J kg-'
t 5

106 Pa

aardgas (Gronings) acetyleen [ethyn] alcoholdamp [ethanol] ammoniak argon butaan (iso-) [2-methylpropaan] chloor chloroformdamp deuterium ethaan ether [ethoxyethaan] ethyleen [etheen] fluor freon -12 helium koolstofdioxide koolstofmonooxide krypton kwikdamp lucht methaan neon ozon propaan stikstof waterdamp waterstof xenon zuurstof zwaveldioxide

mengsel C2H, C,H,OH NH3 Ar C,H,,

0,833 1,18

0,77 1,78 2,67 3,21

b6

13 1,67 1,43 2,06 0,52 1,61 0,49 0,60 1,72 2,o 1,41 0,82 0,06 5,1 0,82 1,05 0.25

29 19 127 22 16 14 7,6 18 17 176 8S 144 14 23 8.7

159 195 84 128 172 210 18 90 157 104 53 123 1,0 195 t 4 68 116

190 b4 351 240 87 263 239 335 23 185 308 169 85 243 4,3
b4

0,84 1,37 0,16

187 309 516 405 15 1 408

4,5 63 62' 1 1,9 4,9 3,6 84 5,5 L7 4,9 3,3

.'

c2 1 CHCI, *H2
C,HjOC,Hj C2H4 F 2 CF,C12 He

0,180 1,36 1,26 1,70 5,5 1 0,178 1,986 1,25 3,745

0,29 0,24 0,3 1 0,49 0,38 0,17 0,021 0,57 0,21

417 535 38 305 467 283 144 385 5J 304 134

co2
CO

82

5,1 5,7 41 0,23 7,3 3,6

Kr

Hg
mengsel CH4 Ne O,

1 LB- gewogen gemiddeldc; eigenlijk een irdjeci 2 b bij 373 I<

3 F bij 2,5. 10hPa 4 F bij standaarddruk rechtstreekse overgang vast - gas

5 b mengsel; voornaamste bestanddeel methaan 6 b vloeibaar

Verradigingrdrukken

@A

Koolstofdioxide (CO2), alcohol (C2M,0H) en water (H, O )

.......................................................................................

200

300

400

500

temperatuur in K

@B

Propaan (C,H,), butaan (C, H,,) m ether (C, H , OC, H,)

Geluid

@A

Voortplzntingrsnelhedenvan geluid

....................................................................................................................
vaste stof vloeistof
gas / damp

T =293 I<
aluminium been (massief) (poreus) beton glas ivoor koper marmer rubber staal steen ijs (269 K) ijzer

103ms-' alcohol [ethanol] glycerol methanol siliconenolie water (273 K) (293 K) (313 K) (333 K) (353 K) (373 K) zwaar water zeewater 1,17 1,93 1,12 0,79 1,403 1,484 1,529 1,540 1,555 1,543 1,38 1,51 ether (360 K) helium koolstofdioxide lucht (233 K) (253 K) (273 K) (293 K) (313 K) (333 K) methaan waterdamp (407 K) waterstof 0,206 0,965 0,259 0,307 0,319 0,332 0,343 0,354 0,365 0,430 0,494 1,284

@B

Absorptiecoificinten uan materialen

Er wordt vergeleken met de geluidsabsorptie door een open raam van 1 m2. Het open raam heeft een absorptiecofficint van 1.

1,o
0,.

t -

open raam

+--akoestische tegels

'C,

:o

0,6
0,4

vaste vloerbedekking

.s e
m
2

t -

gordijnen

092

/
i -

/ = = k

o J o

/1

r- vensterglas
2
3

fin 1 0 ~ h ~ 2

relatieve permittiviteiten, T = 298 I<

aceton 21 alcohol [ethanol] 25 aniline 69 benzeen 2,3 chloroform 43 ether [ethoxyethaan] 4,3

glycerol koolstofdisulfide methanol tetra tolueen water

.......................................................................
relatieve permittiviteiten, T = 273 K, p
=

po

ammoniak koolstofdioxide helium

1,007 2 1,000 99 1,000 07

lucht waterdamp (393 I<) waterstof

Brekingsindices

@A

Vmiz stofin

t.o.v. lucht; T = 293 K, p = po brekingsindex 687 nm (rood) 589 nm (geel) 486 nm (blauw) 434 nm (violet) grenslzoek in graden 589 nm (geel)

akryl calciumfluoride (fluoriet) diamant glas . zwaar kroonglas . zeer zwaar flintglas kalkspaat (gewone straal) . (buitengewone straal) kwarts (gewone straal) . (buitengewone straal) plexiglas (perspex) ijs ( T = 273 K)

doorlatingsgebied in p m

Elektromagnetischspectrum

@A
energie

Zichtbaar licht

. .....................................................................................
golflengte (in vacuum) frequentie
lol5 HZ

kleur eV

nm

10-l8J

rood

oranje - rood oranje geel geel - groen

groen

blauw - groen

blauw

blauw - violet

violet

Zie ook tabel 20.

0,76 Km < IR-A< 1,4 pm < IR-B < 3,O pm < IR-C < 10 pm warmtetherapie - maserchirurgie alarm-installaties - fotodissociatie van 0, en O,
nabij infrarood
zichtbaar licht nabij ultraviolet ultraviolet ver ultraviolet

fotosynthese hoogtezon fluorescentie - foto-ionisatie van O en N 100 nm < UV-C < 280 nm < UV-B < 320 nm < UV-A < 390 nm

zachte rntgenstraling fotografie

rntgenstraling

onderzoek kristalstructuur harde rntgenstraiing rntgendiagnostiek

zachte gammastraling

positron-annihilatie (0,51MeV)

gammastraling

secundaire kosmische straling harde gammastraling

proton-annihilatie (938MeV) kosmische straling

De golflengten zijn aangegevcn in nm. 1-12 Spectra ontworpen met behulp van een prisma 13 Spectrum ontworpen met behulp van een tralie

1 Continu spectrum van een gloeiend voorwerp 2 Zonnespectrum met fraunhoferlijnen 3-10 Emissiespectra van enige elementen 11 Emissiebandenspectrum van N i 12 Absorptiebandenspectnim van KMnO, 13 Traliespectrum van kwikdamp

@B
Golflengte van de getekende overgangen in nm

Eneigierchema nan het heliumaioom

....................................................................................................................

Binas

Informatieboek vwolhavo voor het onderwijs in de natuurwetenschappen

Samengesteld door een NVON-commissie

dr. G. Verkerk

drs. J. B. Broens drs. W. Kranendonk drs. F.J.van der Puijl drs. J. L. Sikkema drs. C. W. Stam

Derde druk

Wolters-Noordhoff Groningen

VORMGEVING BINNENWERK E

elof Koster, Studio Dorel

FOTO OMSLAG

John Stoel

Copyright O 1992Wolters-Noordhoff bv Groningen, The Netherlands Aiie rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopien, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Al1 rights resmed. Nopart of thispublication may be reproduce4 stored in a retrieval systern, or transmitted, in any fomz or by any mans, electronk, mechanical, photocopying, recording, or othmise, without the prior written permission of the publisher.
ISBN

90 0 89372 4 1

......................................................
Voorwoord
9

Algemeen

1 2
3

5 6

Grieks alfabet 10 Vermenigvuldigingsfactoren 10 SI, Internationaal Stelsel van Eenheden 10 A Basisgrootheden en grondeenheden van h e t 3 10 B Aanvulbnde grootheden en eenheden van h t s 1 10 Grootheden en eenheden in het SI 11 Constanten en cofficinten in het SI 14 Eenheden met omrekeningsfactor naar het SI 15

Natuurkunde

Waarden van enige constanten en grootheden 17 Gegevens van metalen 18 Gegevens van alliages 19 Gegevens van andere vaste stoffen 20 Gegevens van vloeistoffen 22 Gegevens van gassen en dampen 23 Verzadigingsdrukken van water 24 Verzadigingsdrukken 25 A Koolstofdioxide (CO,), alcohol (C,H,OH) en water (H20) 25 B Propaan (C,H,), butaan (C,H,,) en 25 ether (C2HSOC2H5) Kook- en sublimatiepunten 26 Geluid 27 A Voortplantingssnelheden van geluid 27 B A bsorptiecoe;fficintenvan materialen 27 C Muziek 28

Relatieve dilektrische constanten (relatieve permittiviteiten) 28 A Vaste stoffen 28 B Vloeistoffen 29 C Gassen 29 Brekingsindices 29 A Vaste stoffen 29 B Vloeistoffen 30 C Gassen 30 D Oog 30 Elektromagnetisch spectrum 31 A Zichtbaar licht 31 B Algemeen overzicht 32 Spectraalplaat 34 Energieniveaus 36 A Energieschema van het waterstofatoom 36 B Energieschema van het heliumatoom 37 C Energieschema van het natriumatoom 38 Ionisatie-energien 39 De stralingswet van Planck 40 A Planck-getalwaarden 40 B Planck-krommen 41 Foto-elektrisch effect 41 Isotopen 42 Subatomaire deeltjes ('elementaire' deeltjes) 50 A Elementaire deeltjes 50 B Wisselwerkingsdeeltjes 50 C Samengestelde deeltjes (hadrunen) 51 Thermokoppels 52 Verbrandingswarmten (stookwaarden) 53 A Vaste stoffen 53 B Vloeistoffen 53 C Gassen en dampen 53 Magnetisme 54 A Diamagnetische stoffen 54 B Paramagnetische stoffen 54 C Hystereselus van een ferromagnetische stof 55

Natuurkunde van de vaste stof 56 A Halfgeleiders 56 B Sprongpuntenvan enige supergeleiders Planetenstelsel 57 Gegevens over de atmosfeer van de aarde 58 A De atmosfeer van O tot l00 km 58 B De atmosfeer boven 100 km 59 C Samenstelling van de atmosfeer 60 Gegevens over sterren 61 A Sterren 61 B De zon 62 C Melkwegstelsel 62 D Sterrenkaart 63 Hertzsprung-Russell-diagram 64 Natuurkundeformules 65
Scheikunde

44 45
56

46
47 48 49 50

Scheikundeformules 72 Scheikundige symbolen 74 De elementen 76 Gegevens van elementen in het periodiek systeem 78 A Elektronegativiteit, atoomstralen, ionstralen, vandemaalsstralen 78 B (Molekuul-) formules, smeltpunten, kookpunten, dichtheden 79 Smelt- en kookpunten 80 A Elementen 80 B Anorganische verbindingen 80 C Organische verbindingen 82 Molaire massa's van veel gebruikte stoffen 84 Dichtheden en molariteiten 85 A Veelgebruikte oplossingen 85 B Handelsoplossingen 85 Molaire kookpuntsverhoging en vriespuntsdaling 86

Oplosbaarheid van gassen in water 87 Oplosbaarheid van vaste stoffen en vloeistoffen 88 A Zouten in water: schematisch overzicht 88 B Zouten in water: kwantitatieve gegevens 88 C In verschillende oplosmiddelen 89 Oplosbaarheidsprodukten 90 Dissociatieconstanten van complexe ionen 91 Standaard elektrodepotentialen 92 Zuur- en baseconstanten 94 Ionisatieconstanten van zuivere vloeistoffen (autoprotolyseconstanten) 96 A Water bij verschillende temperaturen 96 B Andere vloeistoffen 96 Evenwichtsconstanten van gasreacties 97 Indicatoren 98 A Zuur-base-indicatoren 98 B Redoxindicatoren 99 C Metaalindicatoren voor complexometrische bepalingen 99 Bindingslengten en bindingshoeken 100 A Bindingslengten I00 B Bindingshoeken I00 Dipoolmomenten 101 A Anorganische stoffen 101 B Organische stoffen 101 Verbrandingsenthalpien 102 Hydrogeneringsenthalpien 102 Vormingsenthalpien 103 A Vormingsenthalpienanorganische stoffen 103 B Vormingsenthalpienorganische stoffen 104 Bindingsenthalpien 104

Sublimatie- en verdampingsenthalpien 105 A Vaste stoffen 105 B Vloeistoffen 105 Roosterenthalpien 105 Hydratatie-enthalpien 106 Ionisatie-enthalpien 106 Elektronenaffiniteiten 106 Absolute entropien 107 A Elementen 107 B Anorganische verbindingen I 07 C Organische verbindingen I 07 Eigenschappen van chemicalin 108 A Kleuren van chemicalin I 08 B Molaire extinctiecoefficinten I0 I C Vlamkleuringen 111 Molaire iongeleidbaarheden I I I
Biologie
67

Fotosynthese (koolstofassimilatie)

I 32

A Lichtreactie van de fotosynthese 132 B Donkmeactie van de fotosynthese 133

C Bij fotosynthese vastgelegde hoeveelheid

68

Structuurformules van biochemisch belangrijke stoffen 112 A Sachariden 112 B Vetzuren 114 C Aminozuren 116 D Fotopigmenten I 18 E Pyrroolderivaten I 9 I F Plantehomzonen I 20 G Landbouwvergiften 122 H Dierlijke hormonen 123 i Antibiotica/chemotherapeutica I 25 J Psychofarmaca I 25 K Energietransmitters I 26 Dissimilatie l 2 8 A Glycolyse l 2 8 B Citroenzuurcyclus I 30 C Oxzdatievefosforylering I 31

koolstof per jaar 134 Lichtabsorptie I 3 5 A A bsorptietoppen van fotopigmenten 135 B Absorptiespectra van enige fotopigmenten 136 C Lichtabsorptie in water I 36 Papierchromatografie met blad37 pigmenten I Eiwitsynthese I 38 A De nuclenezuren DNA en RNA l 3 8 B Genetische code 142 Vitamines 144 Enkele voedingsmiddelen van de mens 146 Enzymen en hormonen 148 A Enkele enzymen van de mens I 48 B pH-waarden van belangrijke stoffen van de mens I 49 C Hormonen van de mens I 49 Verbrandingswarmten van enkele 51 biologisch belangrijke stoffen I Osmotische waarden 152 Oplosbaarheid van zuurstof in chloridehoudend water 154 Gemiddelde samenstelling van 54 onvervuild zeewater I Reagentia en kleurstoffen in de biologie 155 A De bekendste reagentia I 55 B Veel gzbruikte kleurstoffen voor 56 microscopie I Aantal chromosomen in diplode cellen 158 A Planten 158 B Dieren 159

[vervolg]

82

Chromosoomkaarten 160 A Bandenpatroon van de reuzechromosomen van de bananevlieg l 6 0 B Metafasechromosomen van de mens I 62 C Bandenpatroon van de metafasechromo64 somen van de mens I D Chromosoomkaart van de bacteriofaag

@x174
83

165 166

Genlokaties

A Bananevlieg (Drosophila rnelano-

gaster) 166 B Mens (Homo sapiens)

Algemeen

167

Gezichtsgevoeligheid 168 Gehoorgevoeligheid 169 A Akoestische schaal voor de mens 169 B Isofonendiagram van het menselijk oor 170 C Gehoorgevoeligheid in relatie tot de leef tijd 171 Gegevens van een aantal diersoorten 172 A Algemene gegevens I 72 B Samenstelling moedermelk I 74 Fossiele vondsten van mens en mensachtigen 175 Geologische tijdrekening I 76 Schaal van windsnelheden 178 Schaal van aardbevingen (Richter) 180 Grafische symbolen i81 A Biologie 181 B Elektrotechniek I 8 2 C Weerkunde I 84 IUeurcodes 185 Wiskunde 186 A Wiskundigenotaties I 86 B Differentiren en integreren I 86 C Goniometrische betrekkingen I 87

Cirkel, bol, cilinder 187 Statistiek 188 Statistische verdelingen 189 A N o m l e verdeling I 89 B Verdeling van Student's t I 89 C Verdeling van de X-kwadraat I 90 Fysische informatica 191 A Operationele versterker I 91 B Digitale schakelingen I 92 C Decimaal, hexadecimaal, ascii, binair 193 Biofysica 19s A Oog 195 B Oor 196 C Spraak 196 D Bloedsomloop I 98 Fysica van het milieu 200 A Gebruikelijke k-waarden van bouwelementen (constructies) 200 B Wamtegelezdingscoeficinten van bouw- en isolatiematerialen 201 C C,-waarden 201 D Halveringsdikte 202 E Stralingsnormen 202 F Stralingseffecten 203 Chemie van het milieu 204 A Verbrandingenin lucht 204 B Gevaarsymbolen 205 Gevaarlijke chemicalin 206 Naamgeving chemische stoffen 21o A Triviale namen 21o B Numerieke voorvoegsels 213 C Enkele regels voor de rationele naamgeving van organische verbindingen 214 Periodiek systeem der elementen 215 Periodiek systeem der elementen met (afgeronde) relatieve atoommassa's 228
Literatuur 217 Register 218

Voor u ligt de derde druk van Binas, een informatieboek ten dienste van het onderwijs in de natuurwetenschappen. o Deze uitgave is na goed overleg tussen de c ~ v en de NVON tot stand gebracht door dezelfde revisiecommissie, die ook de tweede druk verzorgd heeft. De oorspronkelijke uitgave was samengesteld door een redactiecommissie . bestaande uit drs.J. H. M. Beerens, drs. G. A. M. Hafkenscheid, drs. A. 1Jansen, A. de Lange, drs.C. W.Stam en drs. G.Verkerk. De redactiecommissies hebben zich bij hun werkzaamheden laten leiden door onder andere de volgende overwegingen. Het verdient aanbeveling bij het onderwijs in alle natuurwetenschappen zoveel mogelijk dezelfde terminologie, dezelfde symbolen en dezelfde eenheden te gebruiken. Dit informatieboek kan hierbij behulpzaam zijn. Indien daaromtrent internationale afspraken bestaan, zoals in het geval van het SI, worden deze gevolgd. Slechts in een enkel geval, waarin consequente toepassing wat al te geforceerd lijkt, wordt hiervan afgeweken. Gestreefd wordt naar vermelding van alle feitelijke gegevens, die redelijkerwijs benodigd kunnen zijn bij onderwerpen, die doorgaans worden behandeld in het vwo en havo. Tevens worden gegevens vermeld, die benodigd kunnen zijn bij bepaalde onderwijsexperimenten. Opname van gegevens betekent geenszins dat bijbehorende onderwerpen tot het eindexamenprogramma behoren of zouden moeten gaan behoren. In de meeste gevallen zal het van buiten leren van feitelijke gegevens binnen het onderwijs in de natuurwetenschappen geen doel op zich zijn. De redactiecommissies zijn dan ook niet te karig in het verstrekken van deze gegevens. Zij hopen hiermee te bevorderen, dat de leerlingen hun aandacht in ruime mate kunnen richten op het verwerven van inzicht. De gegevens moeten consistent en overzichtelijk zijn. Om de overzichtelijkheid te bevorderen is getracht een zo logisch mogelijke volgorde aan te houden. Bovendien is een uitgebreid register opgenomen. De nauwkeurigheid van de gegevens wordt in principe aangegeven door het aantal significante cijfers. Bij de herzieningen is de oorspronkelijke opzet van het informatieboek niet aangetast. Zo is de indeling en nummering van de tabellen zoveel mogelijk gehandhaafd. Wel zijn tabellen en gedeelten van tabellen vervallen en nieuwe tabellen toegevoegd in overeenstemming met de nieuwe eindexamenprogramma's voor natuurkunde (volgens de WEN) voor scheikunde en (volgens de WES). In goede samenwerking met de uitgever is de vormgeving in vergelijking met die van de vorige uitgave op diverse punten verbeterd. Eventuele opmerkingen omtrent deze uitgave kunt u zenden aan de redactiecommissie. Correcties in bijdrukken worden gepubliceerd in het NVON-maandblad. De reductiecommissie

Grieks alfabet

naam

groot

klein

naam

groot

klein

naam

groot

klein

alfa beta gamma delta epsilon zeta eta theta

A B

r
A E

H O

iota kappa labda mu nu xi ornikron pi

I K A M N
O

rho sigma t au upsilon

fi
chi psi omega

Vermenigvuldigingsfactoren

@
factor naam symbool

............................................... .....................................
factor naam symbool

10' 102 103 106 109

lol2 lol5 lol8

deca hecto kilo mega gigs tera peta exa

da h k M G T P E

deci centi milli micro nano pico femto atto

SI, Internationaal Stelsel van Eenheden

grootheid symbool
1 m t

Basisgrootheden en grondeenheden van het SI

.................................................................................
eenheid symbool

lengte massa tijd stroomsterkte temperatuur lichtsterkte hoeveelheid stof

I T I
n

meter kilogram seconde ampre kelvin candela mol

m kg
S

A I< cd mol

@B
grootheid symbool eenheid

Aanvullende grootheden en eenheden van het SI

symbool

vlakke hoek ruimtehoek

a
SZ

radiaal steradiaal

rad sr

Grootheden en eenhedenin het S I

grootheid

symbool

eenheid becquerel meter joule volt farad per seconde meter kilogram per kubieke meter vierkante meter sievert sievert per seconde gray gray per seconde newton meter seconde pascal coulomb meter coulomb coulomb per vierkante meter coulomb per vierkante meter volt newton per coulomb coulomb per vierkante meter ampre meterkwadraat volt joule joule joule per kelvin coulomb per kilogram hertz siemens decibel newton meter

symbool

activiteit (radio-) afstand arbeid bronspanning capaciteit cirkelfrequentie diameter dichtheid doorsnede dosisequivalent dosisequivalenttempo dosis geabsorbeerde ioniserende straling dosistempo draaistoot druk elektrisch dipoolmoment elektrische flux . fluxdichtheid . polarisatie . potentiaal . veldsterkte . verplaatsing elektromagnetisch moment elektromotorische kracht energie enthalpie entropie exposie frequentie geleiding (elektrisch) geluidsdrukniveau, geluidsniveau gewicht golflengte halfwaardetijd, halveringstijd hoek (vlakke) hoeksnelheid hoekversnelling hoeveelheid beweging hoeveelheid draaiing hoeveelheid stof

A l W
k o n

C
W

Bq = s-* m J = Nm V =J A - I ~ - I F = CV-' s-I m kg m-3 mz Sv = J kg-' Sv s-' Gy = J kg-' Gy s-' Nms Pa = Nm-2 Cm C C m-2 C m-2 V = JA-I NC-l = vm-l C m-2 A m2 V J = Nm

d Q A H H D D D

P P
I .

D P V E D
m

E, H S X

kon u

J
JK-' C kg-'

f
G

Hz = s-'

8-1

4
G

1
t

dB N m
S

a
W

, ...

a P

4L
n

seconde radiaal radiaal per seconde radiaal per secondekwadraat kilogram meter per seconde kilogram meterkwadraat per seconde (ki1o)mol

rad rad s-l rad s-2 kg m s-' kg m2 s-' (k)mol

Grootheden en eenheden in het S I

[umolg]

symbool

eenheid ohm kilogram meter per seconde kilogram meterkwadraat per seconde kubieke meter watt per vierkante meter newton meter newton coulomb coulomb per vierkante meter coulomb per kubieke meter meter candela lumen candela per vierkante meter ampre per meter ampre meterkwadraat tesla weber tesla tesla ampre ampre per meter kilogram per mol newton meter newton meter
-

symbool Q kg m s-'

impedantie impuls (momentum) impulsmoment inhoud intensiteit koppel kracht lading ladingsdichtheid (vlak) ladingsdichtheid (ruimtelijk) lengte lichtsterkte lichtstroom luminantie magnetisatie magnetisch moment

Z P
b, L

V I T

kgm2 s-l m3 W m-2 Nm N =kgm8 C=As C m-2 C m-3 m cd lm = cdsr cd m-2 A m-' A m2
T = Wbm-2 Wb = VS T = Wbm-2 T A A m-'

Q
CT

Q 1 I

S L M m B
@

. flux . fluxdichtheid . polarisatie . potentiaal . veldsterkte

magnetische inductie

B J

urn
H
m
-

massa molair(e) . . . moment (koppel) moment (kracht) numerieke apertuur oppervlakte oppervlaktespanning osmotische waarde periode potentiaalverschil radioactiviteit reactantie rendement resistantie ruimtehoek schuifspanning snelheid sterkte van brekend oppervlak, van lenzen en brilleglazen stroomdichtheid

T M A A
(T

kg mol-' Nm Nm
-

vierkante meter newton per meter newton per vierkante meter seconde volt becquerel ohm
-

m2 Nm-l Pa = Nm-2
S

n
T V A X
V

V =JA-' Bq = s-' Q
-

R 52
Z

v
S J

ohm steradiaal newton per vierkante meter meter per seconde dioptrie ampre per vierkante meter

Q sr N m-2 m s-l dpt = m-' A m-2

grootheid

symbool

eenheid

symbool

stroomsterkte spanning (elektrisch) spanning (gas) temperatuur traagheidsmoment trekvastheid tijd vergroting verlichtingssterkte vermogen vermogen (reactief) versnelling viscositeit (kinematisch) volume volumestroom vrije energie vrije enthalpie waarschijnlijkheid warmtecapaciteit warmtestroom warmtestroomdichtheid wederzijdse inductie weerstand zelfinductie

I V P T

4J
o
t N E P P
a

ampre volt pascal kelvin kilogram meterkwadraat newton per vierkante meter seconde

A V Pa = Nm-2 R kg m2 N m-2
S

lux watt var meter per sekondekwadraat

ix =
W = Js-l var = W m s-2 m2 s-l m3 m3 s-l

V
@, Q

F G

meterkwadraat per seconde kubieke meter kubieke meter per seconde joule joule

KP
C
@ 4

J
-

M R L

joule per kelvin watt watt per vierkante meter henry ohm henry

J K-' W W m-2 H = JA-2 SZ = VA-' H = JA-2

Constantenencofficinten in het S1
grootheid

@
symbool

symbool eenheid

afschuivingsmodulus cirkelrepetentie compressiemodulus crescentie decrescentie (dempingscofficint) dilektrische constante (permittiviteit) elasticiteitsmodulus elektrische susceptibiliteit elektrochemisch equivalent emissiefactor fasecofficint glijdingsmodulus golfgetal kubieke uitzettingscofficint lineaire uitzettingscofficint lineeke massa van textielvezels en garens magnetische permeabiliteit magnetische susceptibiliteit relatieve rek relatieve spanningscofficint repetentie restitutiecofficint soortelijke geleiding (conductiviteit) soortelijke warmte . bij constante druk

G
k

K
K

newton per vierkante meter per meter newton per vierkante meter per seconde per seconde farad per meter newton per vierkante meter
-

N m-2 m-' N s-' s-'

6
E

F m-'
N m-2
-

E X a
E

kilogram per coulomb

-

kg C-'

kg A-l s

B
G k y a
PI
P
K
E

per meter newton per vierkante meter per meter per kelvin per kelvin tex henry per meter
-

m-' N m-2 m-' K-' K-' tex

=

10-6kgm-'

H m-'

B
<T

per kelvin per meter

-

K-' m-'
-

bij constant volume

Y c c, C , c, C ,

soortelijke weerstand spanningscofficint temperatuurvereffeningscofficint tijdconstante vervalconstante verzwakkingscofficint viscositeit (dynamisch) warmtegeleidingscofficint warmteoverdrachtscofficint weerstandstemperatuurcofficint wrijvingscofficint

e
B
a
t

siemens per meter joule per kilogram kelvin joule per kilogram kelvin joule per mol kelvin joule per kilogram kelvin joule per mol kelvin ohm meter per kelvin meterkwadraat per seconde seconde per seconde per meter

S m-' J kg-' K-' J kg-' IC1 Jmol-l K-' Jkg-' K-' Jmol-' K-' Qm
K-' m2 s-' s s-' m-'

il a

' 7 A a
a
P

newton seconde per vierkante meter N s m'2 watt per meter kelvin W m-' K-' watt per vierkante meter kelvin W m-2K-' per kelvin
-

K-'
-

Eenheden met omrekeningrfactor naar het SI

eenheid
status

symbool

Angstrm are astronomische eenheid atmosfeer atomaire massaeenheid . komt overeen met bar barn calorie (thermochemisch) centimeter kwikdruk (kwikkolom) centimeter waterdruk curie dag dalton (= u) dioptrie duitse hardheidsgraden (waterhardheid) dyne elektronvolt . komt overeen met equivalent erg gal gauss gon (decimale graad) graad Celsius graad Fahrenheit graad (hoek) gramatoom grammolekuul inch jaar karaat kilogramkracht kilowattuur knoop lichtjaar liter maxwell micron minuut (hoek) minuut (tijd) mijl (land) mijl (zee)

d d d

v
V

A
a AE(AU) atm u bar b cal cmHg cmH20 Ci d

b b d d

10-l0m 102m2 1,496 00. lol1 m 1,013 25 10' Pa 1,660 54. 10-27kg 931,49 MeV

d b b d

v v v v v v

dpt Do dyn eV

d d d

8,6400 104S 1,660 54- 10-27kg m-l 10 mg C a 0 per liter 10-~ N 1,602 l76 5. 10-l9J 1,782 68 10-36kg mol 10-7 J 10-2 N kg-' 10-4 T 0,01 van een rechte hoek

b d d d d d d v b v v v v

eq erg Gal G g, gen "C "F

O

d b d

grat grol, grmol in, ' a, i Ct kgf kWh

K 5,556- 10-' K 1,745 10-2rad mol atomen mol molekulen 2,540. 10-2m

v d v v b d d d d v v

1 v v

P
min, ' min

b b

10-3m3 10-8 Wb 10-6m 2,909 10-4rad 60 s 1,609 103m

Eenheden met omrekeningsfactor naar het S1

eenheid
status

[vedg]

symbool

in SI-eenheden

normaliteit a oersted ons paardekracht parsec poise pond rad rutherford registerton rem rntgen seconde (hoek) stokes tex ton torr (mm kwikdruk) uur var voltampre pk
PC

mol l-'

10-' kg 7,355 102 W 3,085 72. lol6 m 10-' kgm-' s-' 5 10-l kg 10-2Gy = 10-2Jkg-l 106Bq 2,83 m3 10-2Sv 2,58 10-4C kg-' 4,84 10-6rad 1 0 - m2S-' ~ 10-6kg m-l 103kg 1,333 22. 102Pa 3,6 103 s

rd Rd

R
st tex t Torr h, u var VA

W W

Verklaring status: b = blijvend erkend d = per definitie v = verboden te gebruiken; deze eenheden behoren niet tot het SI en mogen niet meer worden gebruikt.

Waarden van enige constanten en grootheden

symbool
naam
p -

O
. .. ... . ....... ...
waarde 6,6726. 10-l' Nm2kg-2 9,81 ms-2 1,01325 10SPa (= 1 atmosfeer)

....................................................
G
g

P o

v ,

gravitatieconstante valversnelling (gemiddeld in Nederland) standaarddruk molair volume (ideaal gas bij T = 273,15 K en p = p,) (gasvormige stof bij T = 298 K en p = p,) smeltpunt van ijs (p = p,) constante van Avogadro gasconstante constante van Boltzmam constante van Stefan-Boltzmann constante van Wien constante van Planck lichtsnelheid elektrische constante (permittiviteit van het vacum)

2,24141 10-2m3 mol-' 2,45 10-2m3mol-' 273,15 K 6,022 14 1OZ3 mol-l 8,3145 Jmol-' K-' 1,380 66 10-23 JK-l 5,670 51 10-8Wm-2 K-4 2,8978. 10-3mK

O "C N A R k
(T

kw
h
C
EO

6,626 07 10-34 Js 2,997 924 58 108m s-' 8,85419. 10-l2Fm-' 8,987 55 109Nm2 C-2

-=

4x6
Po

f
magnetische permeabiliteit van vacum elementair ladingsquantum constante van Faraday atoomstraal H-atoom (volgens Bohr) rydbergconstante voor waterstof atomaire massaeenheid energie overeenkomend met 1 u rustmassa proton rustmassa neutron rustmassa elektron

e F

4
RH u

1,256 64 10-6Hm-' (= 4n 10-7,per definitie) 1,602 176 5 10-l9C 9,648 53 104C mol-' 5,29177.10-l' m 1,0968 107m-'
a

mp
"4,

me

1,660 54 10-27 kg 931,49 MeV 1,67262 10-27 kg 1,007276 u 1,674 93 10-27 kg 1,008 665 u 9,109 39 10-~' kg 5,4858. 10-4u

Gegevens van metalen

m m m

C U 4 m w . + b

IE I E E I f.,,,, a00 u u u
.- s Ei .E
O

samenstelling

dichthezd

elasticiteitsmodulus

lineaire soortelijke uitzettzngs- warmte coijicint

warmtegeleidingcoeficint

smeltsoortelijke temperatuur weerstand

weerstandstemperatuurcoeficint

massa % alumel brons chromel constantaan 95% Ni 2% Al 2% Mn 1% Si 90%Cu 10%Sn 90% Ni 10%Cr 54-58% Cu 4.541% Ni 1%Mn 95% Al 94%Fe 3-4% C 64% Fe 84% Cu 4% Ni 55-70% 30-45% 60%Ni 18%Cr 45-70% 8-45% 5-30% 4% Cu 2,5% Si

103kgm-3 lol2 Pa 8,7 8,9 8,6 83 0,lO 0,11

10-6K-'

103J kg-' K-'

W m-' I<-' K 3O

10-6Qm 0,30

W3K-' 2,4

19 15

0,38 0,4 1

190 18 22

1280 1540

0,30 0,7 1 0,45

04 0,05

duraluminium gietijzer invar manganien

A

2,s 7,3

0,07 1 0,lO 0,145 0,13 0,lO

23 11 2 16 21 13

0,92 0,50 0,503 0,4 1 0,38

160 60 16 22 120 13

652 1450 1723 1270 1170

0,lO 0,lO 0,43 0,07 1,lO

6,5 2 0,02 2 0,1 04

36% Ni 8,l 12%Mn 8,5 83 8,2 8,9

w
messing nichroom nieuw zilver (duits zilver) novoconstant soldeer (zacht) staal koolstofstaal magneetstaal (alnico) roestvrij staal Woods' metaal

Cu Zn 22%Fe Cu Zn Ni

0,11

18

0,40

33

1375

0,33

82%Cu 12%Mn 8,s 4% Al 2%Fe 50%Pb 50% Sn 9,O 99% Fe 0,8% C 62%Fe 20% Ni 12%Al 85%Fe 13%Cr 0,2% C 7,8 6,9 7,8

0,45 0,000 045 0,20 23 12 0,176 0,48 80 5O 490 1630 0,15 0,18

0,20

1O

0,46 0,15

5O 13

1780 344

0,72

44,5% Bi 35,5% Pb 9,7 10%Cd 10%Sn

elasticiteits- lineaire dichtheid uitzettings( T = 293 K) modulus coeficint 103kgm-3 akryl asbest asfalt bakeliet barnsteen basalt been (bot) boter bruinsteen calciet cement (beton) diamant eboniet fosfor (wit) (rood) germanium gips 109Pa 20 6-10
1OW6 K-'

soortelijke warmte ( T = 293 K) 103Jkg-'I<-' 1,4-2,l 0,84 0,92 0,92 0,84-0,92

warmtegeleidingscoeficint (T= 293 K)

smeltpunt
(p = p,)

smeltwarmte

maximum toelaatbare temperatuur K

soortelijke weerstand

W m-' K-'
0,2 0, 1 0,6 02 0,13 1

103Jkg-l

Qm
lol9

12 0,5 8 12 L3 1,O 2,7-3,2

L9 0,86-0,87 3,4 2,7 1,5-2,4 3,52 1,15 1,83 2,20 5,46 2,32 2,5-2,6 3,l-3,9 2,25 3,5 2,7 0,15 1,26 0,78 0,5 8 13 0,99

70-100
-

200 30 54

680

105-109

0,O 14 0,73 20-40 10-12 1,3 80-85 124 0,9-1,l 0,49 1,67 0,795 0,3 1 0,8-1,l 0,8 0,2-20 165 0,17 3 17 63 1,3 0,93 0,8 160 3s O1 , 0,3-0,5 0,3-0,5 0,3-0,5 0,6-1,2 45 3 1210
-

> 3800

17000 21,5 440 400 1000 900 17000

lol3

108 10'' 0,588

lol2

61 25
50-100 60-80 8-9 8 1-2 28 7-8 5-50 3-5 3-5 5

glas (gewoon) . flintgrafiet koolstof graniet hout balsa. ebbe. eikevureivoor kamfer

1000 3823

OS
0,69-0,72 0,85 0,82

10+

11 10-20

2,39 2,72

lol2

keukenzout kurk kwarts marmer mica naftaleen nylon papier paraffine plexiglas . (perspex) polyetheen polystyreen porselein pvc (polyvinylchloride) rubber seleen silicium steen (baksteen) . klinker suiker (sacharose) teflon was ijs ( T = 269 K) zand (droog) zwavel rombisch . monoklien

1,2 0,93 1,06 24 L3 1,2-1,6 4,82 2,33 1,5-1,8 1,5-2,0 1,58 2,2 0,95 0,917 L6 2,07 1,96

2,5-3,5 0,s 2,5-3 70-80

80 180 70 2-5

1S
2,2 L3 08 1-2 1,l-2 0,35 0,76 0,75

L9 0,23-0,29 0,08 1,0-1,7 0,16 0,15 490 80-150 0,6 1,1 1683 66 164 1900

640 660

>lol9 3 lol5 >lol4

lol2

150-250 2,5-3,5 10-3-10-4 200 39 100-110 10- 20 10- 20 4,2 3-9

540 520

l0'~-10~~
lol3

625

80 90 1,8 3 5O 61 80

Zie ook tabel 99. Daar zijn ook gegevens van vaste stoffen opgenomen, onder andere de warmtegeleidingscoficinten van bouw- en isolatiematerialen.

dichtheid opperviscositeit T = 293 K vlakteT = 293 K spanning T =293 K

10' kgm-3 10-' Nm-' 10-3Pas

kubieke soortelijke uitzettings- warmte coefint 293-373 K 293-373 K

10'3 K" 10' Jkg-'K-'

warmte- smelt- smeltgeladings- punt warmte coeficith (p = p,) T = 293 K

W m-'K-' K

kook- verdampunt pings(p = p,,) warmte

K
106Jkg-'

kritieke kritieke tempe- druk ratuur

K 106Pa
ID P ID

la3jkg

G1

aceton alcohol [ethanol] aniline benzeen benzine chloroform

0,79 0,80 1,02 0,88 0,72 1,49

23 22 43 29 27

0,33 1,2 4,4 0,65 0,6 0,23 1500 0,36 1,55 2,1 0,60 84 1000 0,49

1,5 1,1 0,84 1,2 1,o L3 1,7 0,5 1,2 0,182 0,8 1,2 0,72 90 1,o 1,6

2,20 2,43 2,05 1,7 1 2,1 0,96 2,30 2,43 1,OO 0,138 3,9 230 1,65 2,13 2,14 1,37

0,16 0,17 0,17 0,15 0,12 0,14 0,29 0,14 10,4 0,49 0,21 0,17 0,15 0,15 0,lO

178 159 267 279 123 210 157 292 161 234 272,5 175 327 203 205 183 263 250 273 270 277 284

92 105 88 127 244 115 175 57 12 92 145

329 351 457 353 335 308 563 319 630 373 338 570 573 423 373 35 1 453 350 373 374 603

0,515 0,841 0,434 0,393 0,250 0,377 0,83 0,35 0,301

1,11

509 516 699 563 535 467 725 552 1720 513

6,l 6,2 5,l 4,6 5,5 3,3 7,5 100 7,8

ID

5 c
c

PI

o
m !?.

H H

ether [ethoxyethaan] 0,7 1 17 glycerol 1,26 62 koolstofdisulfide 1,26 32 kwik 13,5 " 500 mek 1,02-1,04 45 methanol 0,79 23 olijfolie paraffineolie b 5 petroleum siliconenolie spiritus (95%) stookolie terpentijn tetra water zeewater b4 zwaar water zwavelzuur
l b 13,6 bij 273 K 2 b 273-333 K 3 b 293 K

(D

0,92 0,80 0,79 0,76 0,85 0,95 0,84 1,59 0,998 1,024 1,105 1,84

33 26 27 , 16

0,319

27 26 73

L5 0,97 1,OO 1,Ol 28

0,97 0,21 '3

55

0,56

1,75 0,84 4,18 3,93 4,22 1,38

0,15 0,lO 0,60 0,60 0,58

17 334 334 318

0,293 0,193 2,26 2,26 2,07 0,511

649 556 647 645

7,9 4,4 22,l 21,7

4 b 30%0 Zout 5 b destilleert tussen 323 en 473 K 6 b eigenlijk een traject

formule

dzchtheid

( T = 273 K , P = PO)

soortelzjke wannte btj' constante druk c, ( T = 273 K)

wanntegelezdzngs- smeltpunt coefictnt (P= PO)

kookpunt @=pO)

verdampingswarmte

kntzeke temperatuur

kritieke druk

( T = 273 K)
10-3W m-' I<-'

kg m-3 aardgas (Gronings) acetyleen [ethyn] alcoholdamp [ethanol] ammoniak argon butaan (iso-) [2-methylpropaan] chloor chloroformdamp deuterium ethaan ether [ethoxyethaan]
w
N

103J kg-' I<-'

1,9

K
5 '

K
b5

106J kg-'
F5

106Pa

mengsel C2H2 C,H50H NH3 Ar C,Hl, c12 CHCl, =H2 C@, C,H50C2H5 F2 CF2C1, He

0,833 1,18
b6

29

0,77 1,78 2,67 3,21

b6

1,67 1,43 2,06 0,52 1,6 1 0,49 0,60 1,72 2,o 1,41 0,82 0,06 5J 0,82 1,05 0,25 0,lO 1,O0 2,2 1 1,03 0,79 1,53 1,04 2,o 14,3 0,16 0,92 0,64

19 127 22 16 14 74 18 17 176 8S 144 14 23

159 195 84 128 172 210 18 90 157 104 53 123 1,0 b3 195 '4 68 116 234 60 91 25 81 85 63 273 14 161 54 198

190 b4 351 240 87 263 239 335 23 185 308 169 85 243 4,3
b4

0,84 1,37 0,16

187 'l 309 5 16 405 15 1 408

4,5 63 62 11,9 4,9 3,6 8,4 5,5 L7 4,9 3,3 5,1 5,7 4,1 0,23 7,3 36 5,5 100 3,8 'l 46 2,7 7,o 42 3,3 22,l L3 5,9 5J 7,8

0,180 1,36 1,26 1,70 5,5 1 0,178 1,986 1,25 3,745

b6

0,29 0,24 0,3 1 0,49 0,38 0,17 0,02 1 0,57 0,2 1 0,11 0,30 0,21M 0,s 1 0,13 0,25 0,43 0,20 2,26 0,45 0,lO 0,2 1 0,39

417 535 38 305 467 283 144 385 5,2 304 134 210 1720 132 'l 191 44 268 370 126 647 33 290 154 43 1

ethyleen [etheen] fluor freon - 12 helium koolstofdioxide koolstofmonooxide krypton kwikdamp lucht methaan neon ozon propaan stikstof waterdamp waterstof xenon zuurstof zwaveldioxide

co2
CO

82 120 630 80" 112 27 163 23 1 77 373 20 165 90 263

Kr Hg mengsel CH4 Ne

W
24 30 46 15 24 16 174 5,2 25 84

o 3

1,293 0,72 0,90 2,22 2,02 1,25 0,598 0,090 5,9 1,43 2,93

"

C,)% N2 H20 H2 Xe
0 2

s02

1 b gewogen gemiddelde; eigenlijk een traject 2 b bij 373 I<

3 b bij 2,5. 106Pa 4 B bij standaarddruk rechtstreekse overgang vast - gas

5 b mengsel; voornaamste bestanddeel methaan 6 b vloeibaar

Verzadigingrdrukkenvan water

@
druk temperatuur druk

....................................................................................................................
temperatuur druk druk boven water boven ijs temperatuur

103Pa

103Pa 403 408 413 418 423 428 433 43 8 443 448 hieronder: 45 3 45 8 463 46 8 473 483 493 503 513 523 533 543 553 563 573 583 593 603 613 623 633 643 647 647,29 270 313 361 416 476 543 618 700 792 892 106Pa 1,003 1,123 1,255 1,398 1,55 1,91 2,32 2,80 3,35 3,98 4,69 5,50 6,41 7,44 839 9,87 11,29 12,87 14,6 16,5 18,6 21,O 22,l 22,12

l P tripelpunt 2 b kritisch punt

Verzadig ingr drukken

@A

Koolstqfdioxide (CO,), alcohol (C, H, OH) en water (H, O)

.................................................................................

400

500
temperatuur in K -----+

@B

Ropaan (C, H,), butaan (C, H , J m ether (C2H5 H,) OC,

temperatuur in K h

-en sublimatiepunten

...............................................................................
in K bij verschillende drukken
A fl
m
N

p
m

4)
m m
m

c:
m m
4

4)
m
m

m
281 308 205 299 201 210 313 337 228 334 226 235 330 351 240 353 239 249 352 371 254 377 254 267 386 399 278 416 283 295 220 363 521
-

aceton alcohol[ethanol] ammoniak benzeen chloor chloormethaan ethaan ether [ethoxyethaan] fenol glycerol grafiet

214 242 264 242 271 292 164,' 181" 194.' 236.' 262'' 281 155~1171'1189 181 197 114 130 143

418 425 299 452 309 320

454 456 323 495 338 350 267 432 602

488 491 352 545 375 387 297

b3

515 371
-

400 411

154

173

185 308 455 563 5100,'

198 329 481

-

241 395 557

-

199 225 245 262 291 313 347 373 394 433 399 440 471 493 536 3860" 4220" 447Ob1465O,' 4930.'

655

692
-

P -

helium-4 1,4 1,8 2,4 2,8 3,8 4,3 jood 312" 346" 371" 390 433 458 koolstofdioxide 139" 154" 165" 173.' 187" 195" koolstofdisulfide 199 228 251 268 301 319 58" 63" 77,' 82 90 koolstofmonooxide 51,' koper 1901 2152 2340 2480 2740 2855 kwik lood methaan methanol stikstof water waterstof waterstofchloride zuurstof zwavel 1246 1435 67 78 229 257 47 54 256,'284 10 122" 54 457 1582 85 278 59 307 1694 92 294 63 325 1903 104 323 72 356 2024 112 338 77 373 20 188 90 718

790 854 930 630 671 738 535 596 399 457 501

5,l 489 204" 216 342 378 102 112 3033 3283 2410 135 386 94 425

234 409 121 3573

254 449
-

279 496
-

296 529
-

3733

4013

2150 121 357 84 393 23 202 97 766

2590 148 411 103 454

2890 165 441 115 486

187 477

497
-

524
-

550

12 137" 63 517

14 149" 69 561

16 159 74 600

18 178 84 673

27 223 109 847

31 241 120 913

264 133 993

291 149

309

l b sublimatie 2 b 1,333. 103Pa = l cmHg 5,33. 103Pa = 4 cmHg 0,1013. 106Pa = 1 atm 3 b - een streepje betekent: deze druk is boven de kritische druk

Geluid

@A

Voortplantingssnelhedenvan geluid

vaste stof

vloeistof
T= 293 K

gas / damp

103ms-I 1,17 1,93 1,12 0,79 1,403 1,484 1,529 1,540 1,555 1,543 1,38 1,5 1

T= 273 K
ether (360 K) helium koolstofdioxide lucht (233 K) (253 K) (273 K) (293 K) (313 K) (333 K) methaan waterdamp (407 K) waterstof

103ms-I 0,206 0,965 0,259 0,307 0,3 19 0,332 0,343 0,354 0,365 0,430 0,494 1,284

aluminium been (massief) (poreus) beton glas ivoor koper marmer rubber staal steen ijs (269 K) ijzer

alcohol [ethanol] glycerol methanol siliconenolie water (273 K) (293 K) (313 K) (333 K) (353 K) (373 K) zwaar water zeewater

@B

A bsorprieco~ntm materialen van

Er wordt vergeleken met de geluidsabsorptie door een open raam van 1 m2. Het open raam heeft een absorptiecoEcint van 1.

open raam akoestische tegels vaste vloerbedekking

gordijnen

vensterglas

Geluid

@C

Mueiek

toon

naam interual t.o.v. c'

diatonische toonladder frequentieverhouding t.o.v. C' reine stemming frequentieverhoudingopvolgende tonen reine stemming evenredig zwevende stemming

-do' ti la sol fa mi re do c" b' as i' a' gis' g' octaaf septiem kleine septiem (grote) sext kleine sext (reine) kwint verminderde kwint kwart (grote) terts kleine terts secunde kleine secunde prime
2:l

15 : 8 5:3 3:2 4: 3 5:4 9:s 1:l

f2,'
f' e'
dis'

) 9 8 (heel) } 10 9 (heel) ) 9 8 (heel)

:

16 : 15 (hal9

) 16:15(half)

d'
cis'

c'

} l 0 9 (heel) } 9 8 (heel)
: :

IP 1P 1P 1P 1P } p IP 1P 1P IP

) j

p = l = ... p 1,0595

Om de frequenties te berekenen, gaat men ervan uit dat a' overeenkomt met 440 Hz.

Relatieve dilektrischeconstanten

@A

Varre sufin

......................................................................................
relatieve permittiviteiten, T = 298 K germanium keukenzout kwarts papier perspex (plexiglas) porselein 16 PC V rubber seleen silicium suiker ijs (268 K) 4s 28 66 12 3,3 75

61
4,3 %l 3-33 790

relatieve permittiviteiten, T = 298 K

aceton 21 alcohol [ethanol] 25 aniline 6,9 benzeen 23 , chloroform 48 , ether [ethoxyethaan] 4 3 ,

glycerol koolstofdisulfde methanol tetra tolueen water

43 26 , 34 22 2,4 80

@C
relatieve permittiviteiten, T = 2 3 I<, p = po 7

Gassen

ammoniak koolstofdioxide helium

107 ,02 1 0 099 ,0 100 , 0 07

lucht waterdamp (393 K) waterstof

1,00056 1,00060 1,00027

Brekingsindices

@A

Vaste stofin

t.o.v. lucht; T = 2 3 K, p = po 9 brekingsindex grenshoek in graden 5 9 nm 8 (geel)

687nm 5 9 r n 486nm 8 u
(rood) akryl calciumfluoride (fluoriet) diamant glas zwaar kroonglas . zeer zwaar flintglas (geel) (blauw)

434nm
(violet)

doorlatingsgebied in p m

14 ,3 15 ,1 16 ,1 18 ,8 16 ,5 14 ,8 15 ,4 15 ,5 14 ,9

141 ,9 14 ,3 2,417 1,51 16 ,1 18 ,9 16 ,6 14 ,9 15 ,4 1,55 14 ,9 139 ,0

15 ,2 16 ,2 19 ,2 16 ,7 14 ,9 1,55 15 ,6 15 ,0

15 ,2 16 ,2 19 ,4 16 ,8 14 ,9 1,55 15 ,6 15 ,0

4, 2l 44,4 24,4 4, 15 38,4 31 9 , 3, 73 42,2 4, 05 40,2 42,2 49,8

0,125-9

kalkspaat (gewone straal) . (buitengewone straal) kwarts (gewone straal) . (buitengewone straal) plexiglas @erspex) ijs ( T =2 3 K) 7

0,2-2 0,2-2 -7 0,342

Brekingsindices

@B

VZoeistojfn

.....................................................................................................
t.o.v. lucht; T = 293 K, p
=

p,
brekingsindex grenshoek in graden 589 nm (geel)

687 nm (rood) aceton alcohol [ethanol] benzeen cederolie ether [ethoxyethaan] fosfor in koolstofdisulfide glycerol keukenzoutoplossing (1 mol l-') koolstofdisulfide tetra [tetrachloormethaan] water 1,359 1,494 1,350

589 nm (geel) 1,359 1,362 1,501 1,51 1,353 1,469 1,38 1,628 1,466 1,333

486 nm (blauw) 1,366 1,513 1,357 1,475 1,652 1,337

434 nm (violet) 1,371 1,520 1,361 1,480 1,677 1,341

47,4 47,2 41,8 47,7 (31 42,9 46,4 37,9 43,O 48,6

>1,95
1,466 1,615 1,330

@C
t.o.v. vacum; T = 273 K, p
=

Gassen

......................................................
p,
brekingsindex 589 nm (geel)

helium lucht zwaveldioxide

......................................................
t.o.v. lucht; T = 293 K, p
=

p,
brekingsindex 589 nm (geel)

glasachtig lichaam hoornvlies kamervocht ooglens

1,337 1,376 1,336 1,41

Elektromagnetischspectrum

(O A

Zichtbnm licht

kleur

rood

oranje - rood oranje geel geel - groen

groen

blauw - groen

blauw

blauw - violet

violet

Zie ook tabel 20.

golfingte frequentie (in vacum)

ene~ie

naam

voorkomen en toepassing

Hz

eV

VLF very low frequency

lange golf

7
C

LF low frequency

telefonie - telegrafie - omroep middengolf radiogolven korte golf

MF medium frequency

omroep - visserijband - PTT

HF high frequency

omroep - radioamateurs - scheepsvaart- en iuchtvaartverbindingen - burgerband - tv (band 1) wegenwacht - marechaussee - mobilofoon - PTT - politie FM (band 2) - luchtvaartband - bus en tram - taxiband portofoon - douane - GG&GD - NS - reddingsdiensten ME - TV (band 3) - zendamateurs - bewakingsdiensten atomaire absorptie in atmosfeer - tv (band 4 en 5)

i
VHF very high frequency

ultra korte olf

UHF ultra high frequency

SHF supra high frequency

microgolven

EHF extremely high

magnetronoven - ,H 327 MHz - 'H 1420 MHz Rb 3036 MHz - Cs 9193 MHz -NH, 23870 MHz O, en O, radar

1
ver infrarood

frequency

molekulaire absorptie in de atmosfeer CO2- O, - H 2 0

warmtetherapie - maserchirurgie alarm-installaties - fotodissociatie van O, en O, nabij infrarood zichtbaar licht nabij ultraviolet ultraviolet ver ultraviolet

f
fotosynthese hoogtezon fluorescentie - foto-ionisatie van O en N 100 nm < UV-C < 280 nrn <UV-B < 320 nm <UV-A < 390 nm

zachte rntgenstraling rntgenstraling

fotografie onderzoek kristalstructuur

harde rntgenstraling

rntgendiagnostiek

zachte gammastraling

positron-annihilatie (0,s 1MeV)

gammastraling

secundaire kosmische straling

harde gammastraling

proton-annihilatie (938.MeV) kosmische straling

08E

oo*

OZP

OP*

09P

089

00s

05s

009

001

008

OS S

009

Energieniveaus

Energieschema uan het zvatentofatoorn

de aangegeven golflengten gelden in vacum

energie energie hoofdquanturn golflengte getal n = nrn

eV

eV

6!6

1 'I" l 'i"

1 I
4 ! 4

3'7

balmer

paschen

lyman

@B
Golflengte van de getekende overgangen in n n r

Energieschema van het heliumatoom

....................................................................................................................

I l 1

singlet

triplet

Energieniveaus

@C

Energieschew van het natriumaroom

....................................................................................................................
Golflengte van de getekende overgangen in nm

voor elektronen 1,2, 3 ...in eV

1 b Berekende waarden

.......................................................................................................................................
energie in W m-2 per A i = 1nm l
goZflengte in nm

T (in K) = 1500

2000

3000

4000

5500

5700

6000

6500

8000

10O00

Planck - krommen

Foto-elektrisch effect

@
uittree-energie grensgolflengte

uittree - energie

grensgolflengte

eV Ag Al Au B Ba Be C Ca Cd Ce Co Cs Cu Fe Ga Ge 4,70 4,20 4,7 1 4,60 2,52 3,92 4,36 3,20 4,04 2,88 4,25 1,94 4,48 4,63 4,16 4,62

nm 264 295 263 269 492 3 16 284 387 307 430 292 639 277 268 298 268 Hg K Li Mg Mn Na
Ni Pb Rb Sb Sc Si

eV 433 2,25 2,46 3,70 3,95 2,28 4,9 1 4,04 2,13 4,56 4,87 3,59 2,74 3,47 4,65 4,27

nm 273 551 504 335 3 14 543 252 307 582 272 254 345 452 357 266 290

Sr Th Ti Zn

Isotopen

Q
voorkomen (in de natuur)
%

atoom-

symbool

massagetal

atommassa

halfuiaardetGd

verval en energie van het deeltgeb

s/min/u/d/j 10,6 min

MeV p- en p'
-

1 2 3

1,007825 2,014102 3,016050 3,016029 4,002603 6,018891 6,015 123 7,016004 8,022487 7,016930 8,005305 9,012182 10,013535 8,024608 10,012938 11,009305 12,014353 10,016858 11,011433 12,000000 b3 13,003355 14,003242 12,01864 13,00574 14,00307 15,00011 16,00610 15,00307 15,99492 16,99913 17,99916 19,00358 18,99840 19,99244 20,99385 21,99138 23,99361

100 0,015 0,00014 100 7s 92,5

>

7-1030j p- 0,018
-

12,3 j
-

He

3 4 6 6 7 8 7 8 9 10 8 10 11 12 10 11 12 13 14 12 13 14 15 16 15 16 17 18 19 19 20 21 22 24

p- 3,7
-

0,805 s

Li

0,844 s 54 d 10-l6s 100

-

p-

12,O

Be

y, K-vangst b2 2a

2,7.106j 0,770 s 19,8 80,2

-

p-0,555

p+ 0,014
-

0,0204 s 19,2 s 20,4 min 98,89 1,11

-

p- 13,4, y

p+ 2,2 p+ 0,95,
-

K-vangst

5730 j 0,0125 s 9,97 min 99,63 0,37

p- 0,156

p' 16,6 p+ 0,92

-

7,lO S 124 s

p- W, Y

8'
-

L7

99,76 0,038 0,20 100 90,9 0,27 9

26,8 S

p- 3,0, Y
-

9 1O

F
Ne

15 u

p- 1,4, Y

atoomnummer

symbool

massagetal

atoommassa

voorkomen (in ak detuur)

haljwaardetijd

verual en ene@ van het deeleje

u
11 Na

M 21,99444 22,98977 23,99096 21,99958 23,98505 24,98584 25,98260 27,98388 25,98689 26,98154 27,98191 27,97693 28,97650 29,97377 30,97535 31,97414 29,97832 30,97376 31,97391 32,97173 3 1,97207 32,97150 33,96787 34,96903 35,96708 37,97116 33,97375 34,96885 35,96831 36,96590 37,96801 38,96801 35,96755 36,96678 37,97673 38,96432 39,96238 38,96371 39,96400 40,96183 41,96241 2,6 j 100

22 23 24 22 24 25 26 28 26 27 28 28 29 30 31 32 30 31 32 33 32 33 34 35 36 38 34 35 36 37 38 39 36 37 38 39 40 39 40 41 42

B'
-

1,8, Y

14,8 U

12

Mg

p- L39, Y p+, K-vangst

-

78,8 10,l 11,l

21,2 u 6,4 s

P-, 0,460

13

Al

p+ 2,99
-

100 92,23 4,67 3,lO

2,4 min
-

p- 3,0, y
-

14

Si

2,6 u 700 j 2,55 min

p- 1,48 p- 0,21

15

100

14,3 d 25 d

p+ 3,5
-

p- 1,72 p- 0,26
-

16

95,O 097 42 0,0136

87,2 d
-

p- 0,167
-

2,9 u 33,O min 75,5 24,5

p- 1,lO

17

C1

3,01 105j

p+ 43,
-

37,3 min 5 5 3 min

p- 0,66, p+, K-vangst

fl- 4,81, y p- 2,5

18

Ar

0,34 0,06 99,6 93,l 0,Ol 69

43

34,8 d

K-vangst

269 j

p- 0,565
-

19

1,28. 109j
-

p- 1,33, K-vangst,
-

12,4 u

p- 3 3 , Y

atoomnummer

symbool

massagetal

atoommassa
U

voorkomen (in de natuur)

%

halfioaardetijd

verual en energie van het deeltje'

s/min/u/d/j

MeV K-vangst
-

20

Ca

40 41 42 43 44 45 46 47 48 41 5O 51 52 51 52 53 54 55 54 55 56 57 58 59 56 57 58 59 60 58 60 61 62 63 64 65 63 64 65

39,96259 40,96228 41,95866 42,95877 43,95549 44,95619 45,95369 46,95454 47,95253 40,96925 49,94716 50,94396 5 1,94478 50,94477 5 1,9405 1 52,94065 53,94036 54,93805 53,93961 54,93830 55,93494 56,93540 57,93328 58,93488 55,93985 56,93630 57,93576 58,93320 59,93382 57,93535 59,93079 60,93106 61,92835 62,92966 63,92797 64,93007 62,92960 63,92977 64,92779

96,9 0,65 0,14 291 0,0035 0,187

1,l 105j
-

163 d

(3- 0,256
-

434 d 0,60 s

p-

1,4, y

21 23

Sc V

p+ 4,94
p-,y
-

0,24 99,76

1.1017j
-

3,8 min 27,5 d 83,8 9,6 100 5,8 2,9 j 91,7 2,2 0,33
-

p- 2,73, y
y, K-vangst
-

24

Cr

25 26

Mn
Fe

312 d
-

I<-vangst, y
-

I<-vangst
-

45 d 77 d 270 d 70,8 d 100 67,8 26,2 12 3,7 1J 69,l 30,9

-

27

Co

P- 1 J 6 , Y p+ 1,5, y, K-vangst
K-vangst, y p+ 0,58, y, K-vangst
-

5,27 j
-

p- 0,315 (0,12% 1,48), y

-

28

Ni

85 j
-

p-

0,062

2,6 u
-

p- W y A
-

29

Cu

12,7 u
-

p-

0,573,

p+, I<-vangst

atoomnummer

symbool

massagetal

atoommassa
U

voorkomen (in de natuur)

%

halfwaardetijd

verual en enevgie van het deeltjeb1

s/min/u/d/j
-

MeV

3O

Zn

64 65 66 67 68 69 70 69 71 72 75 76 77 80 79 80 8l 82 87 80 81 82 83 84 85 86 87 89 85 86 87 87 88 90 94 88 89 99 99

63,92915 64,92923 65,92604 66,92713 67,92485 68,92654 69,92533 68,92558 70,92470 71,92637 74,92160 75,92240 76,92065 79,91652 78,91834 79,91853 80,91629 81,91680 86,92034 79,91638 80,91661 81,91348 82,94034 83,91151 84,91252 85,91061 86,91337 88,91660 84,91180 85,91119 86,90918 86,90889 87,90563 89,90775 93,91523 87,90953 88,90586 98,90772 98,90625

48,9 27,8 4,1 18,6 0,6 60,4 39,6 100

250 d

p' 0,33, K-vangst, y

51 min
-

p- 0,90
-

31

Ga

14,2 u
-

p- 3,16
-

33

As

26,8 u 40 u 49,8 50,5 49,5

-

p- 2,97 p- 0,68
-

34 35

Se

Br

17,7 min
-

p- 2,0, p+
-

36 u 55 S 2,27 11,6 11,5 56,9 17,4

-

p- 0,465, y P- W, Y
K-vangst

36

Kr

2,l 105j
-

4u

p- 0,85, y

78 min 3,2 min

Pp-

3,8, Y 4,O

37

Rb

72,2 27,8 7,02 82,6

19,5 d 4,9. lol0 j 2,7 u

-

p- L77, Y P- 0,274
Y

38

Sr

28 j 1,3 min 106 d 100

-

39 42 43

Y
Mo

p- 0 6 p- 2,1, y p' 0 3 % Y
-

68,3 u 5.10S j

Tc

p- 1 3 , y p- 0,32

Isotopen

[vervolg]

atoomnummer

symbool

massagetal

atoommassa
u

voorkomen (in & natuur)

%

hulfiaar&tijd

verval en energie van het deeltjeb l

s/rnin/u/d/j 40 d

MeV
-

44

Ru

102 103 104 107 108 109 110 108 109 110
113 114 115 116

101,90435 102,90631 103,90542 106,90510 107,90596 108,90475 109,90610 107,90419 108,90493 109,90301 112,90409 113,90491 114,90388 115,90532 114,90335 115,90175 119,90220 120,90423 120,90382 121,90518 122,90422 127,90446 126,90447 127,90584 130,90612 127,90353 139,92144 132,90543 136,90707 132,90583 136,90582 136,90652 137,90524 139,91058 143,92267 137,90711

31,6 18,6 51,8 48,2 0,9 330 d 12,4 4,3 95,7 0,35 14,3 32,9 57,2 42,8 31,8 100
-

P- 684, y
-

47

Ag

2,41 min
-

P- 1,49, y
-

24 S

P- 238

48

Cd

K-vangst, y
-

49

105 min 72 s 6-10l4j 13 S

-

Y y

p- 0,19, P',

K-vangst

P-

298

5O

Sn

115 116 120 121 121 122 123 128 127 128 131 128 140 133 137 133 137 137m 138 140 144 138

P- 0 4
-

22,7 U

51

Sb

2,8 d
-

P- L94, Y
-

52 53

Te I

25,O min 8,O d 1,92 100

P- 2,02, y P- 060, Y
-

54 55 56

Xe

16 s
-

P-, Y
-

Cs
Ba
b4

35 j 10,s j 11,3 71,7

-

P- 1,17, Y K-vangst, y

2,6 min
-

P- 1,02, Y P-

12,8 d 11,9 s 0,09

1,l-10"

57

La

p- 0,21, K-vangst

atoomnummer

symbool

massagetal

atoommassa

voorkomen (in de natuur)

%

halfivaardetjd

verval en energie van het deeltje' l

s/min/u/d/j

MeV

72 73 74

Hf
Ta
W

180 181 181 182 184 185 186 191 192 193 192 197 202 203 204 205 20 1 203 204 205 206 207 208 209 210 204 206 207 208 209 210 211 212 2 14

179,94656 180,94911 180,94801 181,95017 183,95095 184,95352 185,95438 190,96060 191,96270 192,96294 191,96462 196,96656 201,97063 202,97288 203,97348 204,97621 200,97075 202,97234 203,97387 204,9744 1 205,97610 206,97745 207,9820 1 208,98530 209,99005 203,97304 205,97446 206,97589 207,97664 208,98108 209,98418 210,98874 211,99191 213,99977

35,2 99,99

43 d 115 d 30,7 28,6 37,3 62,7 4,O u

1O 0
-

P- 041, Y

P-

0353, Y

74 d

P- 0,43, Y

77

Ir

74 d

P-, P', Y
-

79 80

Au Hg

p- 1,9, K-vangst, y
-

29,8 63

46,5 d
-

P- 0,208, Y
-

5,5 min 72 u 29,5 70,5

-

P-

1,75

81

T1

K-vangst, y p- 0,76, vangst P13Ppf3y

-

2,7 j

4,2 min 4,76 min 3,l min 2,2 min 1,32 min

1,8 1,47, y 1,82, y 1,8 1,80

82

Pb

1,48 23,6 22,6 52,3

1,4. lol7 j
-

3,3 u 22,3 j 36,l min 10,6 u 26,8 min

P- 0,72 P- 0,025, Y P- 0,5, y P- 0,5% Y P- 0,65, y

atoomnummer

symbool

massagetal

atoommassa
U

voorkomen (in de natuur)

%

halfiuaardetijd

verval en energie van het deeltje' l

s/min/u/d/j

MeV
K-vangst, y

83

Bi

207 209 210 211 212 213 214 209 210 211 212 213 214 215 216 218 215 216 217 218 218 219 220 222 22 1 223 223 224 226 228 225 227 228 227 228 229 230 23 1 232 233 234

206,97844 208,98039 209,98412 210,98730 211,99127 212,99432 213,99869 208,98243 209,98288 210,98666 211,98887 212,99283 213,995 19 214,99942 216,00190 218,00893 214,99866 216,00241 217,00465 218,00861 218,00560 219,00948 220,01140 222,01757 221,01418 223,01974 223,01850 224,02020 226,02541 228,03 114 225,02322 227,02775 228,03 108 227,02771 228,02875 229,03 165 230,033 13 23 1,03629 232,03805 233,04158 234,04358

100

>

50 j 2.1018 j 4,8 d 2,16 min 60,6 min 46,5 min 19,7 min

a 5,0, P-, y a 6,62, P-, y a 6,09, P-, y P- 1,2, a fl- 3,3, a 9,50 a 4,09 a 5,298, y a 7,434 a 8,776 a 8,3 a 7,68 a 7,365 a 6,774, Pa 5,998, Pa 8,04 a 7,64 a7,O a 6,63 a7,l a 6,824 a 6,282 a 5,486 a 6,3 P- 1,2, Y a 5,719, y a 5,7 a 4,79, y p- 0,030 a 5,8 P- 0,04, y, a 4,94 P-, Y, a 4,54

84

Po

200 j 140 d 0,5 s 3 10-' s 3,2. 10-6s 1,6 10-4s 1,83 10-3s 0,158 s 3,05 min IO-~ S 3 10-4s 2.10-3s 2s 1,9.10-3s 3,92 s 54,5 s 3,825 d 4,8 min 21 min 11,2 d 3,64 d 1,60- 103j 6,7 j 10,O d 27,7 j 6,13 U 18,6 d L9 j 7340 j 7,7 104j 25,6 j 1,4- lol0 j 22,2 min 24,l d

85

At

86

Rn

87 88

Fr Ra

89

Ac

90

~h

a 6,05, y
a 5,42, y

' 5

100

a 5,02 a 4,68, y P- 0,302, Y a 3,98, y fl- 1,23 P- 0,192, y

atoomnummer

symbool

massagetal

atoommassa

voorkmzen (in de natuur)

%

halfiaardetijd

vewal en eneqie van het deeltje "

u 91 Pa 23 1 233 234 233 234 235 236 238 237 239 239 240 24 1 244 24 1 243 245 247 249 257 255 257 257 259 260 260 262 259 263 231,03589 233,04024 234,04330 233,03963 234,04095 235,04393 236,04564 238,05079 237,04817 239,05293 239,05216 240,05388 241,05674 244,06410 241,05671 243,06137 245,06537 247,070 249,07914 257,095 255,09055 257,096 257,09894 259,106 260,107 260,l 11 262,11384 263,118

s/min/u/d/j 3,43 104j 27,4 d 1,14 min 0,0006 0,72 1,6. 105j 2,4. 105j 7,04. 108j 2,47 107j 4,47.109j 2,14. 106j 2,4 d 2,4.104 j 6850 j 14 j 8,2 107j 458 j 104j 920 j 4-107j 150 s 80 d 30 min 3u 8s 3s 0,3 s

MeV
a 4,66 p- 0,53 p- 2,32 a 4,83, P-, K-vangst, y a 4,76 a 4,52

92

U
b6

b7

99,28

a 4,49, y a4,18, y
a 4,77, y

93 94

NP Pu
b8

P- 0,573

a 5,1, y a 5,16 a 4,91, Pa 4,58 a 548, y a 5,27, y

95 96 100 101 103 104 105 106

Am

Cm Fm
Md
Lr

a $15, Y
a a 7,9 a 65, Y a 7,30, K-vangst K-vangst, a 7,2 a 8,6 a 8,8 splijting

Unqb9 Pu) Unpb9 (Ha) Unhb9

a 9,3 a 8,7
7 ~ 1 0s- ~ 0,9 s
a 9,l

1 b De opgegeven energie bij het B- of B+-vervalis de maximale energie. 2 b K-vangst heet in de engelstalige literatuur EC, Electron Capture. Het elektron dat wordt ingevangen is meestal uit de K-schil afkomstig. 3 b per definitie 4 b m betekent: isomeer S b thoriumreeks 6 b actiniumreeks 7 b uraanreeks 8 b neptuniumreeks 9 b zie voetnoot bij tabel 38

Subatomaire deeltjes

Elementaire deeltjes

naam

symbool

massa

lading spin gemiddelde levensduur

antideelGe

verval

generatie

MeV L

- ~

quarks down (neer) U (OP) P strange (vreemd) charm (tover) bottorn top leptonen elektron neutrino muon neutrino tauon neutrino

- s h 2n

d
U

s c b
t

600 310 600 310 103 505 3.103 1500 10.103 5000 >50-103 >22500
1 0 207 O 3491 O

-f

3
-

1
f f

3 - t

d niet gesoleerd aangetoond

I I 1 1 I1 11 1 n1 I I I1 11

i c

b
t
stabiel stabiel 2,2- 10-6 stabiel 0,3. 10-l2 stabiel

e-

"2

"P
Z-

- 0

", z+
" T

"T"

-0

naam

symbool

massa

-m e 1

lading spin gemiddelde levensduur e

antideeltje

MeV c-2 O O

- gluon g O
l

h 5

s niet gesoleerd aangetoond stabiel Y WW' nog niet aangetoond sterk

l

foton vectorboson vectorboson vectorboson graviton

Y W' WZo

O O 0,16-106 82000 0,16.106 82000 0,18.106 93000 O O

O
+ 1 - 1

O O

1 1 1 1 2

elektrozwak elektrozwak elektrozwak Zo elektrozwak graviton zwaartekracht

fundamentele wisselwerkingen kracht krachtvoerend deeltje relatieve sterkte werkend tussen

sterke kernkracht elektromagnetische kracht zwakke kernkracht zwaartekracht

gluon foton W- en Z-boson graviton

100 1 10-l1 l ~

quarks, gluonen 1 geladen deeltjes 1 quarks en leptonen 1 ~deeltjes met massa 2 ~

1 b Rustmassa van het elektron. 2 b Vergeleken met de sterke wisselwerking.

P-

0,511 - 1 < l 10-j O 105,7 - 1 <0,25 O - 1 1784 O <l7

4
f

e+
-0 "e

4 4 4 4

CL

e-+Y,+",
p- + v,+ Y,

m
111

type wisselwerking

sterkte op 10-'j m 2 '

10-2 10-l3 10-l3 10-l3 10-38

spin deeltje

@C
naam symbool massa lading spin

Samengestelde deeltjes (hodmnen)

gemiddelde levensduur

antideeltje

verval

m,

MeV

h
2n

mesonen
2y
+P

pion (n-meson) kaon (K-meson)

n+ n0 K+

274 264 967

140 135 494

+ l O
+ l

O O
O

xn0 K-

vp

'I"
D-

Do
baryonen
nucleonen

of:y + e + + e p+ + v v of: n ++ n 0 of: n + + n + + n 50%KI0en 50%K,O n ++ n of: n 0 + n 0 3n 0 of: n ++ n - + n 0 of: n ++ p- + v,' of: n - + p++ v,' 2~ of: 3n0 of: n + + n - + n 0 K"+ n + + of: K-+ n + + n + K0 +K0 of: K++ n-

proton neutron
hyperonen

P'

1836 1839

938 940

+ l

4
$

> 7-1030
0,9. 103

pE

p+ + e- + Y ,

labda sigma

A0
+

2184 2327 2332 2341 2573 2585 3276

1116
1189

O
+ l

0,26-10-9 0 80.10-l2 L+ 58.10-21 O,l5 10-9 0,29. 10-9 O,l6. 10-9 0,08. 10-9

p+ + n-

4
t
4

LO

Lxi
30
w

omega

8-

1192 1197 1315 1321 1672

O - 1 O - 1 - 1

zo L ' I0 I+ 8 '

t
L
3

of:n+nO p+ + n 0 of: n + n + AO+y n + nA0 + n0 A0 + n10 + nof: I - + n 0 of: A0 + K -

Deeltjes met heeltallige spin worden bosonen en deeltjes met halftallige spin worden fermionen genoemd. 1 b Rustmassa van het elektron

Thermokoppels

@
thermospanning thmspanning koper/constantaan ijzer/constantaan thmspanning platina /platina 10%rhodium

temperatuur van het ene contactpunt (temperatuur van het andere is 273 K )

thermospanning chromel/alumel

Verbrandingrwarmten

@A

Va- stoffen

stookwaarden, het gevormde water komt vrij als waterdamp 106J kg-' bruinkool hout steenkool turf 21 16 29 11 kWh kg-' 5 4,4 8,1 %l

.......................................................................
T = 293 K, stookwaarden, het gevormde water komt vrij als waterdamp
109Jm-3 alcohol [ethanol] benzine (99 octaan) gasolie spiritus stookolie 22 33 36 18 40 103kWh m-3 691 9,2 10,O 5,O 11,l

.......................................................................
T = 273 K, p = p,, stookwaarden, het gevormde water komt vrij als waterdamp 106~ m - ~ kWh m-3 aardgas (Gronings) aardgas (diverse samenstellingen) acetyleen [ethyn] butaan butagas etheen generatorgas hoogovengas koolstofmonooxide methaan propaan waterstof 32 29,5 -44,4 56,9 120,7 110 643 3,o 42 12,8 35,8 93,8 10,8 83 8,2-12,2 15,8 34 31 17,9 0,83 1,17 3,6 9,9 26 3,o

Magnetisme

@A

Diamagnetische stofin

relatieve magnetische permeabiliteit (p,)

glas koper water waterstof

0,999 987 0,999 990 0,999910 0,999 999 987-9

Paramagnetische stoffen

.....................................
relatime magnetische p m a b i l i t e i t (p,) (T - 298 K)

aluminium lucht platina zuurstof

1,000 02 1 1,000 O00 36 1,000 2 1 1,000 O18

@C

Hystereselur van een femomagnetische stof (silicon steel)

remanente magnetische inductie B, -----o

Q 0,6

Natuurkundevan devaste stof

@A

HaIfgebiders

(gapenergie) eV C (diamant) Ge Si CdS GaAs HgTe InAs InSb PbS PbSe PbTe

beweeglijkheid
m2~-1

beweeglijkheid
m2~-1

5,3 0,72 1l ,O 2,40 1,40 0,O1 0,45 0,23 0,39 0,27 0,33

0,13 0,35 0,05

0,04 0,02 0,025 0,14 0,05 0,14 0,20

0,18 0,45 0,13 0,02 0,06 2O , 3,o 8,o 0,05 0,14 0,20

@B
r,
K

Sprongpunten van enige supergeleiders

......................................................................................

r,
K

A l Cd Ga Hg

1,20 0,54 1,09 4,15

Zn MoRe Nb,Sn Nb, A l

0,87 12,60 18,07 20,7

Mercurius Venus 9 0,1082 Aarde @ 0,1496 Maan 384,4" Mars Phobos Deimos Ceres Jupiter

- lol2m 5! 0,0579

d, j 87,97 d 224,70 d 365,256 d 27,32 d b 5 graad 7,O 3,4 0,O 5,l 106m 2,433 6,080 6,378 1,738 3,386 0,011 0,006 0,372 71,37 1,776 1,488 2,529 2,4 16 60,37 25,6 22,7 1,l

-K 683 720 295 365 CO, CO, H,O N, O, Ar

-

1OZ4kg
0,318 4,881 5,976 0,07353

kgm-, 5430 5260 5520 3340

10, ms-' h, d 58,65 d -244 d k 4 23,93 h 27,4 d

O O 1
-

o!
3 Pi

3,58 4,2 8,87 10,4 9,81 11,2 1,62 2,4 3,74 5,O

d
-

0,059 0,85 O,4Ob3 0,068 0,15 0,07 0,07 0,028

r: t D
H
rC

0,2280 686,98 d 1,s 9,4.' 0,319db5 l 23,5 " 1,262 d 2 0,4140 4,600 j 10,6 0,7783 11,86 j 1,769 d k 5 3,551 d 's 7,155 d 16,689 d 29,46 j 1,3
O O

0,641 3910 1 10-8 2.w9 6.10-4 2800 1900 0,079 0,048 0,154 0,074 568,l 86,78 102,6 0,013 1330 3650 3460 2270 1240 690 1270 2270 2100

1,026 d 300

CO, H,O CO 2
-

I I
UI

p p

26,Ol 60,2 1,76 1,44 1,60 0,84 2,5 2,l 0,9 2,O

0,413d 313 1,77 d 3,56 d 7,17 d 16,73 d 0,43 d

-

421,6 10 670,9 'l Europa Ganymedes 1070 " Callisto 1880 'l .Saturnus 1,429 Uranus Neptunus Pluto

"

CH, NH, He H,

15+r 0,58
-

O O
2,5 0,8 1,8 17,2

173 " 173 173 " 173 93 59 78 53,'?

0,73 0,68 0,34 0,13

11,17 36,l 10,49 22,2 13,25 24,5 1,3 0,73

6
E

2,875 84,02 j 4,504 164,8 j 5,91 247,2 j

17,2 h '4 0,66 d 6,41d

CH, NH, He H, H, He CH, CH, H, He

22+r 0,57 15 + r 0,80 5 + r 0,71 1 0,15

1 b afstand tot de planeet in 106m 2 b gemiddelde temperatuur van de gehele planeet, gemeten vanaf de aarde 3 b gemiddeld 4 b de rotatierichting is tegengesteld gericht aan de draaiing in de baan 5 b omlooptijd om de planeet

Gegevens over de atmosfeer van de aarde

hoogte druk tempe- dichtratuur heid benaming

De atmosfeervan O m 100 km

..................................................................................................
verschtjnselen

--

8 0

10 9
10-4

mesopauze

+ +

t
-

rntgenstraling met I<lnm

5 0 1 10'

2 0I ? - . 8 Q . . stratopauze

ozonlaag UZvliegtuig ballon radiosonde, parelmoerwolken

+ tropopauze

o 9
X
Mount Everest (8880 m) Mont Blanc (4807 m)

$
'"

g u 3 N

Marianentrog (- 11 340 m)

1b 0

hoogste cirruswolken straalvliegtuigen cumuluswolken

sfeer boven 100 k

hoogte

-103m

druk temperatuur

elektronenconcentratie

benaming

verschijnselen

k?
schaal

Pab1 K .l

109 m-3 .I

geostationaire satellietbaan

zonnewind

van Alengordels

weersatellieten
TIROS, NIMBUS

lage satellietbanen

O', O,', NO-straling IZ<91nm ionisatie door ultraviolet NO' en 02+-straling 102,6 nm rntgenstraling met lnm<A<lOnm
1 b De waarden boven 1500.103m zijn sterk afhankelijk van daghacht, geografische breedte en zonsactiviteit
I

, ,I I I I i
I

59

Gegevens over de atmosfeer van de aarde samenstelling in %

stof troposfeer stratosfeer

(P C

Samenstelling van de atmosfeer

ionosfeer
66 9

exosfeer

N, O, Ar CO, Ne H e CH,
Kr

78,09 20,95 0,93 0,03 18 ~ 1 0 - ~ 5,2.10-, 2,2.lO-, 1 lo-, 1 .10-, 0,s 10-4 0,8 I O - ~

75 18 1 2

24

NO H , Xe
H20

2 2
9 10 3

03

O
N

2 2 70

naam

aanduiding zn sterrenbeeld

schtjnbare visuele helderheid

spectrum

'l

effectieve afstand temperatuur

radile snelheid

visuele straal lichtsterkte t.o.v. zon

bijzonderheden

K Zon Sirius A Canopus Arcturus Capella A Rigil Kent A Wega Rigel A Procyon A Betelgeuze Achernar Hadar Altair Aldebaran Antares A Spica Pollux Fomalhaut Deneb Mimosa

l o l 5m

lo3 rns-l
-

109m 1 23 4780 110 7,l 0,696 1,18 31,3 9,7 7,O centrum planetenstelsel dubbelster, dichtbij staande ster rode reus rode reus dubbelster, dichtbij staande ster superreus superreus, variabele ster
G\ ID P

a a a a

Canis Major Carina Botes Auriga

-26,78 -1,46 -0,72 -0,05 -0,05 -0,Ol +0,03 +0,11 +0,35 +0,4 +0,49 +0,63 +0,75 +0,80 +0,94

G2V A1V FO1-11 K1111 G5111 G2V AOV B8la FSIV-V M2 1 B5IV BlII A7IV-V K5111 M1 B1V KOIII A3V A21a BOIII Da5 M5 Da

5800 l0000 7500 5000 5500 5800 10 800 13400 6540 3300 16400 24200 8190 3500 3300 24200 5240 9100 9170 30000 8620 2600 10O00

0,00015 83 1700 340 430 40,7 250 16400 108 6200 1080 4000 150 650 4000 2000 330 220 >l7000 4000

-7.6 +20,5 -5,2 +30,2 -22,7 -13,9 +20,7 -3,2 +21,0 +l9 -12 -26,3 +54,1 -3,2 +1,0 +3,3 +6,5 -4,6 -6

a Centaurus a Lyra

f Orion
a Canis Minor
a Orion

1,5 0,83 52 1,67 75 850 83,5 7,3 1,46 22 900 700 910 1740 11 145 1000 830 40 13 >80000 5755 0,00095 0,00045 0,0033

2 ID 2 O
<
R

ir UI

a Eridanus f Centaurus a Aquila a Taurus a Scorpius

4,O 11,l 1,11 33,4 rode reus 530 superreus, variabele ster 5,8 5,4 1,11 >90 7,3 variabele ster rode reus superreus variabele ster

ir 2 3

8
P

a Virgo +0,97 f Gemini +1,15 a Piscis Australis +l,l6 a Cygnus +1,25 f Crux +1,29

2 t
S

Sirius B a Canis Major Barnards ster A O, Eridani B = 40 Eridanus Proxima Centauri

l b vgl. tabel 34

+8,67 +9,53 +9,64 +10,7

83 5 5 3 -108 155 40,3

0,146 witte dwerg, dubbelster 0,21 dichtbij staande ster 0,014 witte dwerg 'dichtstbij' staande ster

Gegevens over sterren

@B

De arm

......................................................................................
afstand zon - aarde (gemiddeld) massa straal dichtheid (gemiddeld) gravitatieversnelling (aan zonoppervlak) ontsnappingssnelheid rotatiesnelheid (siderisch) uitgestraald vermogen zonneconstante stellaire magnitude centrale temperatuur centrale druk
Chemisch samenstelling

149,6. 109m = 1AE 1,989 1030kg 696,O. 106m 1,410- 103kgm-3 273,6 ms-2 617,7. 103ms-l 25,38 d 0,390- 1027 W 1,40 (f 0,03) 103W m-2 -26,8 13,6- 106K 0,02. l o l 8 Pa

.......................................................................
log van het aantal atomen, per 106atomen S ,voor log N> 2,9 i
atoom log -atoom log -atoom log

H
O

He

10,50 9,71 7,46

S
Fe

Al
Na

C 1
Ca Ni

5,80 5,14 4,98 4,80 4,75 434 4,45

P C r Mn
F

K
Co

T i

3,84 3,40 3,30 3,20 3,20 3,20 3,08

.......................................................................
Melkweg klasse dikte afstand zon - middelpunt omlooptijd zon massa massa centrale deel
Sb 0,12. 102' m 0,3 1021m 0,245 109j 0,2 10l2 m , ,, 0,15 109m , ,,

moeilijk zichtbare ster f: sterrenhoop

Spectraaltypen van sterren

log L L,

+ -

log T

Betekenis der symbolen L lichtsterkte ster L g lichtsterkte zon T temperatuur in K (alleen voor hoofdreekssterren)
Verband tussen de spectraalclassificatie en de temperatuur van sterren van de hoofdreeks klasse O BO B 5 AO A5 FO F5 G O G5 IO Z temperatuur (K) 50000 25000 15600 11000 8700 7600 6600 6000 5500 5100

M O 3600

M5 3000

R 3100

N 3100

S 3000

Natuurkundeformules

(P

.....................................................................................................
De lijst is ingedeeld in de volgende groepen

1 wiskundige notaties 2 mechanica 3 trillingen en golven 4 optica 5 vloeistoffen, gassen, warmteleer 6 elektriciteit en magnetisme 7 fysische informatica 8 atoomfysica 9 kernfysica 10 biofysica 1 natuurkunde van hemellichamen en satellieten 1

(P
gemiddelde waarde van x sommatieteken i : vectoren i$ 6 ... met absolute waarden inwendig produkt uitwendig produkt functie differentiren en limiet (eerste afgeleide) tweede afgeleide andere notatie voor differentiren naar de tijd

1 Wiskundige notaties in nanirkundefomules

(x) = X

z
i-l

a i = a l + % + ...+ a,

a, b, ....l p =abcosa q = ab sin a

p=.F

q= Z X 6

1 b Voor vectoren komen wel andere notaties voor zoals a, a, 2.

Natuurkundeformules

(P

2 Mechanica

.................................................................................................
ndimensionale beweging plaats verplaatsing gemiddelde snelheid snelheid gemiddelde versnelling versnelling eenparige beweging eenparig versnelde beweging snelheid beweging (algemeen) . plaats eenparige cirkelbeweging . afgelegde baan

afgelegde hoek
-* -*

. baansnelheid
resultante van krachten tweede wet van Newton zwaartekracht impuls van een massa (hoeveelheid beweging) krachtstoot arbeid kinetische energie zwaarte-energie wet van arbeid en kinetische energie arbeid (algemeen) vermogen eenparige cirkelbeweging . middelpuntzoekende versnelling

F,,,

zF

p = mv p = m? ? ~ = rn(A?) t F A t = m(Av) W = Fs cos a U, = lmv2 U, = mgh Z W = 4rnv22 - 1 2mq2

middelpuntzoekende kracht

druk krachtmoment hefboomwet

3 Trillingen en golven

frequentie amplitudo harmonische trilling . uitwijking . snelheid . versnelling fase

t g,(t) = - (op t = 0: voorwerp in T positieve richting door evenwichtsstand)

uitgerekte veer . kracht . energie trillingstijd . massa-veersysteem

mathematische slinger

golflengte voorwaarde voor staande golf . koord (twee vaste uiteinden) . luchtkolom (een uiteinde gesloten) faseverschil breking (Huygens) dopplereffect Ag, sin i sin r Ax
=-

A
v, v, n 1

-=-=

Natuurkundeformules

4 Optica

.......................................................................................................
terugkaatsingswet brekingswet van Snellius lenzenformule vergroting grenshoek maxima tralie sin g sin a
l
=-

Li = Lt sin i -= n sin r

=-

d
d

( n = l, 2, ...)

(p
druk dichtheid kelvintemperatuur algemene gaswet rendement arbeid verricht door gas eerste hoofdwet warmtecapaciteit soortelijke warmte relatieve luchtvochtigheid

5 Vloeistofin,gassen, warmteleer

T = t + 273

t in "C

F- nR T

constant

e ( T ) = - - 100% P W , ,( n,

(pw = dampdruk)

(p
Coulomb potentiaal van puntlading of bol met r 2 R veldsterkte

6 Elektriciteit en magnetisme

v =f-Q r
F + F E=E=4 4 dV ,y=-dr AV = -EAx qAV = A.imv2 K - , = 4 ( V , - VB) V = IR P = VI = 12R U = Pt I = I, + I, + ...

potentiaalverschil toename kinetische energie arbeid door veld Ohm vermogen elektrische stroom energie elektrische stroom stroomsterkte bij parallelschakeling vervangingsweerstand bij: . serieschakeling

parallelschakeling

weerstand . homogene draad lorentzkracht . op stroomvoerende geleider . op bewegend deeltje wisselspanning wisselstroom effectieve spanning effectieve stroomsterkte

FL = BI1 sin a FL = B ~ v V ( t )= V,,, sin 2nft I ( t ) = I,, sin 2xft

v,, = 2 JZ v,,, I,, = f Jz I,,

Vind = N A @ At d@ Vind = - N dt

lx magnetische f u
inductiespanning transformator vermogen bij ideale transformator magnetische inductie spoel capaciteit opladen condensator

Natuurkundeformules

7 Fyrische informatica

Versterkingsfactor . inverterende versterking in een op-amp schakeling

niet inverterende versterking in een op-amp schakeling

VU

v;

R1 + R2 R,

8 Atoomfysica

........................................................................................................
lorentzkracht op bewegend deeltje energie van een foton spectraallijn uittree-arbeid fotoelektrisch effect de Broglie onzekerheidrelatie van Heisenberg energie waterstofatoom
FL = Bqv hc A U,: U, = hf K = hf,,,,, Uk S hf - Wu A h h
f =hf==-E-

frequentie

@V

P
-

m, = rustmassa

AxAp 2

"

h 4n

.......................................................................
aantal nucleonen in kern Einstein halveringstijd = halfwaardetijd vervalconstante radioactief verval verzwakkingscofficint verzwakking y -straling
=

A=N+Z U=mc2 z = t;

In 2 d$

dl= halveringsdikte

l 0 Biofysica

0%

hoekvergroting loep met ongeaccommodeerd oog N,,,=

-

afstand nabijheidspunt
f in meter

sterkte lens

=-

oor . geluids(druk)niveau

intensiteit volgens kwadratenwet

bloedsomloop . Poiseuille

. .

stromingsweerstand Bernoulli

+ ;@v2 +

~ g = constant h

@
gravitatiekracht gravitatie-energie Wien

1l Natuurkunde van hemellichamen en satellieten

Scheikundeformules

(P A

Reactiesnelheid

Reactie: mA+nB+qC+rD Reactiesnelheid: s = - - -1 d[Al m dt l e orde reactie: A ... s = k[A]

4

2e orde reactie: 2 A ... s = k[AI2

4

A + B + ... s = k [A] [B] Verband tussen reactieconstante en activeringsenergie (E,):

E,

k,

Ae-m

( A is de constante van Arrhenius; k, is de reactieconstante bij T )

@B
Homogeen systeem: mA + nB Concentratiebreuk:
=

Chemisch euenwichr

.......................................................................................
qC + rD

[Cl q [Dl ' [A] m [B]

voor gasevenwichten ook:

Als er evenwicht is, geldt de evenwichtsvoorwaarde:

Q'

K'

voor gasvormige stoffen ook:

Qp =

KP RT

log K1,=logKP+ ( m + n - q - r ) l o g
K', in SI-eenheden.

72

.......................................................................................
Verandering van de gibbsenergie (vrije enthalpieverandering): AG = AH - TAS (bij constante T ) Bij benadering geldt: AGO(T)= AH0(298) - TAS0(298) Verband tussen de evenwichtsconstante en de verandering van de gibbsenergie: AGO(T)= -RT ln K, Voor gasevenwichten ook: AGO(T)= -RT ln K,

@D

Elektrochemie

.......................................................................................
Vergelijkingen van Nernst voor de halfreactie Red RT V = VO+-InnF [Ox] (F = N,e) [Red] Ox + n e-:

.......................................................................................
Wet van Lambert-Beer: extinctie E waarin E
=E

[A] 1
I0

-log

Scheikundigesymbolen

@
omschrijving

....................................................................................................................
symbool

betekenis atoomnummer relatieve atoommassa relatieve molekuulmassa relatieve dichtheid (t.o.v. waterstof)

eenheid
-t
1

Z AI
MI
d

-tl

aantal protonen in de kern massa van 1 atoom gedeeld door h van de massa van het atoom 12C massa van 1 molekuul gedeeld door h van de massa van het atoom 12C massa van a liter gasvormige stof gedeeld door de massa van a liter waterstofgas, gemeten bij dezelfde temperatuur en druk aantal molekulen 1 mol bevat 6,02214. 1OZ3 deeltjes massa per mol stof 101 325 Pa = 1,01325 bar (1 atmosfeer)

N n

hoeveelheid stof constante van Avogadro molaire massa druk standaarddruk partile druk van A temperatuur vriespuntsdaling kookpuntsverhoging volume molair volume concentratie van A beginconcentratie van A molariteit a b 3 gasconstante reactieconstante reactiesnelheid (concentratie-) evenwichtsconstante (druk-) evenwichtsconstante zuurconstante baseconstante waterconstante oplosbaarheidsprodukt waterstofexponent mol mol-' g mol-' Pa Pa Pa K K (of "C) K (of "C) 1 l mol-' mol l-' mol 1 " mol 1 "

Y 4
M

P Po PA T
vpd kpv

v ,
[Al [Alo aM

R k
S

J mol-' K-'
1n
t 4

volume per mol stof aantal mol A dat per liter aanwezig is aantal mol A dat per liter aanwezig is bij het begin van de reactie a = aantal mol opgeloste stof per liter oplossing 8,3 145 J mol-' K-'

moll-l s-' molnl-n

pan
t596

K, of K KO K, Kb K, Ks PH POH PZ of PK, PB of PK,

(Y

mol l-l mol l-' mol2 l-"

-t -t -t
t 7 7 7 7

t5,6

ionisatiegraad

-log [H30+]e [H30+]= 10-pHmol l-' -log [OH-] e [OH-] = 10-POHmol l-' -log K, e KZ= 10-pZmol l-' -log Kb e Kb = 10-PBmol l-' geoniseerde hoeveelheid elektrolyt, gedeeld door de oorspronkelijke hoeveelheid elektrolyt

symbool

betekenis

eenhid

omschrijving

H AH

enthalpie enthalpieverandering

J J
J
J mol-'

AH0 AHP

enthalpieverandering onder standaardomstandigheden vormingsenthalpie onder standaardomstandigheden

hoeveelheid warmte die door een systeem wordt opgenomen bij een proces dat bij constante druk plaatsvindt AH van een proces bij p = f i AH bij de vorming van een mol stof uitgaande van de elementen: T=298Kenp=po

G AG AGO(T)

J gibbsenergie (vrije enthalpie) verandering van de gibbsenergie J verandering van de gibbsenergie J onder standaardomstandigheden
entropie absolute entropie onder standaardomstandigheden entropieverandering entropieverandering onder standaardomstandigheden elementair ladingsquantum elektrodepotentiaal standaard elektrodepotentiaal molaire iongeleidbaarheid in oneindig verdunde oplossing extinctie extinctiecofficint intensiteit van het doorgelaten licht intensiteit van het opvallende licht elektron

AG van een proces bij T en p = po

S SO
AS AS0
e V VO A0

J K-' J mol-' K-' J K-' J K-' C

V
Q-' m2mol-'
-

AS bij de verwarming van een mol stof van O K tot 298 K bij p = po AS van een proces bij p = po 1,602 1773 10-l9 C zie tabel 48 geleidbaarheid van 1 mol ionen tussen elektroden op 1 m afstand zie tabel 65 B

E
E

l mol-'cm-' W m-' W m-2

1 0 e-

..

(g)

opgelost in water in vaste toestand in vloeibare toestand in gasvormige toestand

1 b De relatieve atoommassa en de relatieve molekuulmassa zijn dimensieloze grootheden. De atoommassa en de molekuulmassa worden vaak opgegeven in u, waarbij 1 u = van de massa van het koolstofatoom lZC.Dit is 1,660 54. lOeZ7 kg. 2 b De meest gebruikte eenheid van volume in de scheikunde is de liter; 11 = 10-3m3. 3 b Vaak wordt gesproken van een ' a molair' oplossing. 4 b Voor een reactie van de orde (n + 1). 5 b n is de som van de exponenten in de drukbreuk, de concentratiebreuk of het ionenprodukt. 6 b Bij de thermodynamische afleiding van evenwichtsvoorwaarden maakt men gebruik van relatieve grootheden. Evenwichtsconstanten krijgen dan geen eenheden 7 b Het symbool p geeft hier aan dat -log genomen moet worden van de getalwaarde van de betrokken grootheid, waarbij die grootheid uitgedrukt wordt in de bijbehorende eenheden. Een p-waarde is daarom steeds dimensieloos.

De elementen

symbool

atoom- relatieve nummer atoommassa

89 13 95 51 18 33 85 56 97 4 83 5 35 48 20 98 58 55 17 24 96 66 99 68 63 100 9 15 87 64 31 32 79 72 2 67 49 77 53 19 27 6 227*' 26,9815 243 'l 121,75 39,948 74,9216 210 .l 137,34 247 'l 9,0122 208,981 10,8 11 79,904 112,40 40,08 251 'l 140,12 132,905 35,453 5 1,996 247" 162,50 252 'l 167,26 15 1,96 257" 18,9984 30,9738 223" 157,25 69,72 72,59 196,967 178,49 4,0026 164,930 114,82 192,2 126,9045 39,102 58,9332 12,01115 koper krypton kwik lanthaan lawrencium lithium lood lutetium magnesium mangaan mendelevium molybdeen natrium neodymium neon neptunium nikkel niobium nobelium osmium palladium platina plutonium polonium praseodymium promethium protactinium radium radon renium rhodium rubidium ruthenium samarium scandium seleen silicium stikstof strontium tantaal technetium telluur

symbool atoom-

relatieve nummer atoommassa

actinium aluminium americium antimoon argon arseen astaat barium berkelium beryllium bismut boor broom cadmium calcium californium cerium cesium chloor chroom curium dysprosium einsteinium erbium europium fermium fluor fosfor francium gadolinium gallium germanium goud hafnium helium holmium indium iridium jood kalium kobalt koolstof

Ac Al Am Sb Ar As At Ba Bk Be Bi B Br Cd Ca Cf Ce Cs C1 Cr Cm DY Es Er Eu Fm F P Fr Gd Ga Ge Au Hf He Ho In Ir I K Co C

Cu Kr Hg La Lr Li Pb Lu Mg Mn Md Mo Na Nd Ne NP Ni Nb No Os Pd Pt Pu Po Pr Pm Pa Ra Rn Re Rh Rb Ru Sm Sc Se Si N Sr Ta Tc Te

29 36 80 57 103 3 82 71 12 25 101 42

63,546 83,80 200,59 138,91 257" 6,941 207,19 174,97 24,305 54,938 257" 95,94 22,9898 144,24 20,179 237 'l 58,71 92,906 255 'l 190,2 106,4 195,09 244" 209.' 140,907 145 231 'l 226 'l 222.' 186,2 102,905 85,47 101,07 150,35 44,956 78,96 28,086 14,0067 87,62 180,948 97 b' 127,60

11 60 10 93 28 41
102 76 46 78 94 84 59 61 91 88 86 75 45 37 44 62 21 34 14 7 38 73 43 52

symbool

atoomnummer

relatieve atoommassa

symbool

atoom- relatieve nummer atoommassa

terbium thallium thorium thulium tin titaan

Tb T1 Th Tm Sn Ti 106 105 104 92 263 262"y2

"y2

vanadium waterstof wolfraam xenon ytterbium yttrium ijzer zilver zink zirkonium zuurstof zwavel

V H W Xe Yb Y

Unh unnilhexium Unp unnilpentium (hahnium Ha) unnilquadium Unq (kurchatovium Ku) uraan U

259 'L 238,03

Fe Ag Zn Zr O S

1 b Het massagetal van de isotoop met de grootste halfwaardetijd; de overige waarden zijn de gewogen gemiddelde relatieve atoommassa's van het natuurlijk voorkomende isotopenmengsel; zie ook tabel 25 voor de afzonderlijke isotopen 2 bNieuwe elementen (met atoomnummer groter dan 103)krijgen vooralsnog systematische namen, afgeleid van de volgende numerieke voorvoegsels: O = nil 4 = quad 7 = sept l = un 5 = pent 8 = oct 2 = bi 6 = hex 9 = enn 3 = tri Deze voorvoegsels worden vervolgens gecombineerd in de volgorde van het atoomnummer van het element en voorzien van de uitgang -hm. De uitgang -n van enn wordt weggelaten indien hij voorafgaat aan nil. De uitgang -i van bi en tri wordt weggelaten voorafgaand aan -ium. In de naam van het element wordt elk numeriek voorvoegsel apart uitgesproken. Het symbool van de nieuwe elementen bestaat uit de drie beginletters van de numerieke voorvoegsels waaruit de naam is samengesteld.

Gegevensvan elementen in het periodiek systeem

@A

Elektronegotiuiteiten, atoomstralen, ionstralen,

:&$p$
9
N

m F-N

P" 3

-1

z " Q ha 5
3
N
N

;
:
.
r

..u . 9
3 .

smeltpunt in K

(p = po)

kookpunt in K

B
dichtheid @ij 298 K) in kgdm-3
2300 4200 2,55

(grafiet) 3823 2,25

"

N 2
63 7;

Al
933

Si

P4

(wit) 551 2720 1683 2950 317 1,83 2,70 2,33

Z
'manoklien)

Ga
303

Ge

Asb1
886 5,7

2510 1210 3100 5.46 5,9

In
429 2320 505

Sn

Sb

b3

(wit) (grijs) 2960 903 1911

1 b arseendamp bestaat bij het kookpunt uit molekulen As, 2 b seleendamp bestaat bij het kookpunt uit molekulen Se, en grotere molekulen 3 b antimoondamp bestaat bij het kookpunt uit molekulen Sb2 en Sb4 4 b telluurdamp bestaat bij het kookpunt uit molekulen Te, 5 b sublimatiepunt 6 b bij 2,5 106Pa

Smelt-enkookpunten

@A

Elementen

...................................................................................................
zie tabel 39 B

Anorganische verbindingen

.................................................
in K bij p = p,
smeltpunt
AgBr AgzCO3 AgCl Ag1 &NO3 Ag20 AlBr, AlC l, AE3 A12(S04), BaCO, BaCl, Ba(NO,), Ba0 BaSO, CO 703 491 b2 728 831 483 570 2 ' 371

kookpunt
1806 1830 1777 717 " 530 456 " 1530 'l 3250 HCN HC1 HF HI HNO3 H20 H202 H3PO4 H2S HgC12 Hg0 1830
b2

smeltpunt
260 159 190 222 23 1 273 272 3 16 188 284 550 770 " 1008 883 1169 1045 641 1130 370 b2 492 958 710 610 620 683 1110 1342 984 620 987 3200 620 1400 195

kookpunt
299 188 293 238 356 373 43 1 438 213 603 577 1708
b2

23 10 1043 1720 1236 865 2196 1620 68 161

b2

IU3r KCN KC 1 I<C~O, KF KHCO, KHSO, KI

m2 0
m3 0

2300 82 195 " 3 19 1900 2745 3100

co2
Cs2 CaCO, CaCl, CaF, Ca0 Ca(OH), CaS CaSO, C1,O CuCl, Cu0 Cu(OH)2 CuS FeCO, FeCl, Fe0 WOW2 HBr 1055 1676 2900 853 2700 1700 b2 253 771 1599
b2

1680 670 1775

b2

1597 670 1600 1962 1500 1691 3900

K20 KOH K2S 275 1266 MgBr2 MgCo3 MgCl2 Mg0 Mg(OH), ME5304 NH3 NH,Br NH,Cl

376
b2

493 592
b2

577 1700 186

206

240 725 'l 613 'l

smeltpunt

kookpunt

smeltpunt

kookpunt

NH4N03 m4),So4 N20 NO NaBr Na,CO, NaC1 NaF NaHCO, Na1 NaNO, NaNO, NaOH Na,SO, PC1, PC1, pH3

443 508 182 110 262 1023 1131 1081 1268 540b2 935 544 583 592 1160 181 430 140

483 185 121 294 1665

Z.

PbCO, PbCI, Pb(N03), Pb0 PbO, Pb304 PbSO,

s02
s 3 0

588 77 1 740 " 1159 570 770 1360 198 290 3000 1880 520 240 1350 570 548 2250

1227 1745

1738 1977 1577 590 650 1660 349 183

263 3 18 2500 896 386

Sic SiO, SnC1, SnC1, Sn0 ZnCO, ZnC1, ZnO

1038

l b sublimatiepunt 2 b ontleedt

@C
in I< bij p
=

Organische verbindingen

p, smeltpunt kookpunt 112 185 23 1 273 263 309 301 283 342 333 336 323 331 372 240 286 322 354 169 225 267 274 277 303 337 190 250 28 1 300 3 12 344 353 3 84 409 418 412 411 82 alcoholen en fenolen methanol ethanol (alcohol) l-propanol 2-propanol l-butanol 2-butanol 2-methyl-l-propanol 2-methyl-2-propanol l-pentanol 2-methyl-l-butanol 2-methyl-2-butanol 3-methyl-l-butanol 3-methyl-2-butanol l-hexanol 1,Zethaandiol (glycol) 1,2,3-propaantriol (glycerol) fenol [benzenol] 2-methylfenol 3-methylfenol 4-methylfenol fenylmethanol ethers methoxymethaan methoxyethaan ethoxyethaan (ether) l-methoxybutaan methoxybenzeen aldehyden en ketonen methanal ethanal propanal butanal 2-methylpropanal fenylmethanal propanon (aceton) butanon 3-pentanon carbonzuren methaanzuur (mierezuur) ethaanzuur (azijnzuur) smeltpunt 175 159 147 185 184 158 165 299 195 156 26 1 156 229 260 292 3 14 304 285 308 258 132 157 157 236 181 150 193 177 208 247 178 186 234 282 290 kookpunt 338 351 370 356 391 373 38 1 356 41 1 405 375 40 1 387 430 470 563 455 464 475 475 478 248 280 308 343 427 254 294 321 348 337 45 1 329 353 375 374 391

alkanen methaan ethaan propaan butaan (n-butaan) 2-methylpropaan (isobutaan) pentaan (n-pentaan) 2-methylbutaan 2,2-dimethylpropaan hexaan (n-hexaan) 2-methylpentaan 3-methylpentaan 2,2-dimethylbutaan 2,3-dimethylbutaan heptaan (n-heptaan) cycloalkanen cyclopropaan cyclobutaan cyclopentaan cyclohexaan alkenen etheen propeen l-buteen trans-2-buteen cis-2-buteen l-penteen l-hexeen alkynen ethyn (acetyleen) ProPYn l-butyn 2-butyn l-pentyn l-hexyn aromatische koolwaterstoffen benzeen tolueen [methylbenzeen] ethylbenzeen 1,2-dimethylbenzeen 1,3-dimethylbenzeen 14-dimethylbenzeen

91 90 85 135 128 143 113 257 178 119 155 175 144 183 146 182 179 280 104 88 88 168 134 135 175

170 151 24 1 183 141 279 178 179 248 225 286

smeltpunt propaanzuur (propionzuur) butaanzuur (boterzuur) 2-methylpropaanzuur [monoJchloorethaanzuur dichloorethaanzuur trichloorethaanzuur aminoethaanzuur (glycine) 2-hydroxypropaanzuur (melkzuur) hexadecaanzuur (palmitinezuur) octadecaanzuur (stearinezuur) cis-9-octadeceenzuur (oliezuur) benzeencarbonzuur (benzozuur) ethaandizuur (oxaalzuur) esters methylrnethanoaat methylethanoaat methylpropanoaat ethylethanoaat (ethylacetaat) ethylpropanoaat ethylbutanoaat nitrillen ethaannitril propaannitril butaannitril 252 269 226 336 284 329 507 29 1 336 342 289 395 430 'l

kookpunt 414 437 427 463 466 47 1 559 dimethylamine [N-methylmethaanamine] trimethylamine [N, N-dirnethylmethaanamine] benzeenamine (aniline) methaanaminiumchloride [methylammoniumchloride] ethaanaminiumchloride [ethylammoniumchloride] benzeenaminiumchloride nitroverbindingen nitromethaan nitroethaan nitrobenzeen halogeenverbindingen chloormethaan broommethaan joodmethaan chloorethaan broomethaan joodethaan l-chloorpropaan 2-chloorpropaan l-broompropaan 2-broompropaan l-joodpropaan 2-joodpropaan l-chloorbutaan l-broombutaan dichloormethaan dibroommethaan trichloormethaan (chloroform) tribroommethaan tetrachloormethaan (tetra) tetrabroommethaan dichloordifluormethaan (freon-12) chloorbenzeen broombenzeen

smeltpunt 181 156 267 499

kookpunt 280 276 457

382

47 1 244 183 279 374 388 484

522 463

174 175 186 234 199 172 228 181 161

305 330 353 350 372 393 355 371 389 267 290 322 306 351 341

aminen en ammoniumzouten methaanamine 180 [methylamine] ethaanamine 192 [ethylamine] l-propaanamine 190 2-propaanamine 178 (isopropylamine) l-butaanamine 224 2-butaanamine 189
l b sublimatiepunt 2 b ontleedt

Molaire massa's van veel gebruikte stoffen

AgBr Ag2C03 AgCl Ad &NO3 Ag20

187,8 275,7 143,3 234,8 169,9 23 1,7

NaHSO, Na1 NaNO, NaNO, Na,O NaOH

120,l 149,9 69,OO 84,99 61,98 40,OO

HBr
HzC204

HCl HF H1 HNO3

80,92 90,04 36,46 20,O 1 127,9 63,Ol PbI, Pb(NO,), Pb0 Pb02 Pb304 PbS PbSO,
s 2 0

461,O 33 1,2 223,2 239,2 685,6 239,3 303,3 64,06 80,06 189,6 260,5 372,5 134,7 150,8 125,4 136,3 81,37 97,43 161,4

s03 SnC1, SnCl, Sn12

Ca(OH), C3 O) a@ 4, ' CaSO, CuCl, Cu(NO,), Cu0 CuS

74,09 3 10,2 136,l 134,4 187,5 7934 95,60

Na2C204 134,O NaC1 58,44 NaClO, 106,4 NaF 41,99 NaHCO, 84,01 NaH3C202 82,03 NaHSO, 104,l

Sn0 SnS ZnCO, ZnC1, ZnO ZnS ZnSO,

Dichthedenen rnolariteiten

@A

Veel gebruik* oplossingen

....................................................................................................................
bij 298 K
massaprocent dichtheid
%

molariteit

massaprocent dichthad
%

molariteit

kgl-l 1,832 1,118 1,059 1,029 1,178 1,065 1,032 1,015 1,385 1,127 1,064 1,030 1,044 1,063 1,028 1,006

M
18,32 2,OO 1,00 0,500 11,63 4,OO 2,OO 1,OO 14,29 4,OO 2,OO 1,OO 17,39 15,05 4,OO ammonia

kgl-l 0,883 0,904 0,968 0,982 1,150 1,079 1,040 1,179 1,092 1,046

M
16,6 13,3 4,OO 2,OO 4,OO 2,OO 1,OO 4,OO 2,OO 1,00

zwavelzuuroplossing

98,O 17,5 9,26 4,77 36,O 13,7 7,06 3,60 65,O 22,4 11,9 6,12 100 85,O 23,4 $97

32,O 25,O 7,04 3,47 13,9 7,42 3,85 19,l 10,3 5,36

zoutzuur

natronloog

kaliloog

salpeterzuuroplossing

azijnzuuroplossing

l,oo
Handelsoplossingen

......................................................................................
bij 293 K
massaprocent
%

dichtheid

molariteit

kgl-' 1,84 1,19 1,40 1,05 0,91

M
18 12 15 17,5 13,4

geconcentreerd zwavelzuur geconcentreerd zoutzuur geconcentreerd salpeterzuur ijsazijn geconcentreerde ammonia

95-98 36-38 65-70 99-100 25

Molaire kookpuntsverhogingen vriespuntsdaling

per kg oplosmiddel; in K
oplosm&l

......................................................................................
kookpunt molaire kookpuntsverhoging" smeltpunt molaire vriespuntsdalingb2

benzeen ethaanzuur (azijnzuur) ethanol (alcohol) ethoxyethaan (ether) fenol [benzenol] kamfer koolstofdisulfide naftaleen propanon (aceton) tetrachloormethaan (tetra) water

353,25 391,05 35 1,47 307,70 454,98 48 1 319,41 491,lO 329,44 349,69 373,15

2,64 3,07 1,22 2,02 3,56 690 2,34 1,71 5,03 0,52

278,68 289,78

4,90 3,90

3 14,05 452,7 353,44

7,40 40,O 6,87

273,15

1,86

1 b ook wel genoemd ebullioscopische constante 2 b ook wel genoemd kryoscopische constante

Oplosbaarheidvan gassen in water

....................................................................................................................
per liter water bij p = p , temperatuur

Hz

N2

CO

o 2

CO,

Cl,

H2S
10-3

SO, HCl HBr NH, moll-I moll-l moll-I moll-l

p

IZ 273 283 293 298 303 313 323 333 343 353 363 373

l ~ - 10-, ~ moll-l moll-l 0,960 0,879 0,817 0,790 0,759 0,732 0,719 0,714 1,05 0,830 0,688 0,638 0,598 0,527 0,487 0,455 0,438 0,429 0,424 0,424

10-3 moll-l 1,58 1,26 1,04 0,955 0,893 0,790 0,719 0,665 0,643 0,638 0,634 0,629

10-3 moll-l 2,18 1,70 1,38 1,26 1,16 1,03 0,933 0,871 0,817 0,786 0,768 0,759

10-3 moll-I 76,3 53,l 38,8 33,5 29,5 23,2 19,2 15,6

10-, moll-l 206 141 103 90,2 80,4 64,3 54,5 45,5 38,4 30,4 17,4 0,O

moll-I

208 152 115 102 91,l 74,l 62,l 53,l 45,5 41,l 37,5 36,2

3,56 2,53 1,76 1,46 1,21 0,84

22,6 19,7 19,O 17,2 15,l

27,4 24,4

52,5 40,O 31,3 27,8 25,l

22,O 20,4 17,6

Oplosbaarheidvan vaste stoffen en vloeistoffen

bij kamertemperatuur

@A

Zouten in water: schematisch overnicht

....................................................................................................................
positieve ionen negatieve ionen NO3- CH3COO- Cl-

Br-

I-

S O t - S2-

OH-

Co3'-

P 043- 0 2 -

De waterstofzouten zijn in het algemeen goed in water oplosbaar; de hydroxidezouten zijn vaak slecht oplosbaar. Betekenis der symbolen g = goed oplosbaar in water (meer dan ca. 0,l moll-l) m = matig oplosbaar in water (minder dan ca. 0,l mol]-l en meer dan ca. 0,01 mol]-l) s = slecht oplosbaar in water (minder dan c a 0,01 moll-l) o = ontleedt geheel of gedeeltelijk in water r = reageert met water

@B
bij 298 K

Zouten in water. kwantitatieve gegevens

mol kg-' water

g kg-' water KBr KCN KC1 KClO, KF K3Fe(CN), K,Fe(CN), . 3H20 I(HC0, KHSO, KI

mol kg-' water 5,70 1,lO. 10' 8,11 4,81 7,OO 10-' 1,75 -10' 1,48 8,57 10-' 3,62 3,78 8,92

g kg-' water 6,78 10' 7,16. 102 1,12. 103 3 3 9 102 8,58 10' 1,02 103 4,87 3,62 3,62 5,15 1,48 102 102 102 102 103

mol kg-' water

m3 0

g kg-' water 3,79. 102 9 3 9 102 2,39 103 1,20. 102 1,17- 103 2,20 102 3,93 102 2,15 103 7,64. 102 9,46- 102 2,95 102 3 3 9 - 102 NaHCO, NaHSO, Na1 NaNO, NaNO, NaOH Na2S Na2S04.10H20 Na2S,03 . 5H20 Pb(N03)2 ZnS0,. 7H20

mol kg-' water 1,22 2,3 8 1,23 10' 1,23 10' 1,08- 10' 1,05 10' 2,53 1,97 4,80 4,47 3,56

g kg-' water 1,02-102 2,86 10' 1,84 103 8,49 102 9,18. 102 4,20 102 1,97. 102 6,35 102 1,19 103 1,48 103 1,02- 103
.

KOH KSCN MgCl,. 6H20 Mm4 NH,Cl NH,NO, NaBr Na2C03. 10H20 NaC1

3,75 1,71 10' 2,46 10' 6,9l- 10-' 5,77 1,83 7,34 2,68- 10' 5,78 9,19 1,03 6,15

In verschillende oplosmiddelen

bij kamertemperatuur water propanon (aceton) ethanol (alcohol) ethoxyethaan (ether) fosfor rood fosfor wit jood koolstofdisulfide paraffine octadecaanzuur (stearinezuur) zwavel (rombisch)
CV

propanon (aceton)
N
CV

ethanol (alcohol)
CV

ethoxyethaan koolstof(ether) disuljde

n 3
03

n 3

CV

m
CV

m
S

CV

sb2
S

g
CV

g m
S

m g
CV

gbl g gbl m g"

m gbl
S

g
S

g
S

Betekenis der symbolen onoplosbaar slecht oplosbaar matig oplosbaar goed oplosbaar N in alle verhoudingen mengbaar
s m g

1 b meest gebruikte oplosmiddel(1en) 2 b goed oplosbaar in kaliumjodide-oplossing onder vorming van 1,--ionen

Oplorbaarheidrprodukten

......................................................................................
bij 298 K
qplosbaarhisprodukt p-waarde oplasbaarhezdsprodukt p- waarde

r n ~ l ~.ll - ~ AgBr AgCl Ag1 AgSCN BaCO, BaCrO, BaSO, CaCO, CaC204 CaSO, Cd CuS 7,7 1 0 - l ~ 1,6 10-l0 1,5 10-l6 1,l 10-l2 8,l I O - ~ 2,l 10-l0 1,O. 10-l0 8,7. 1 0 - ~ 2,6 10-9 2,2 104 7 10-l2 10-44 12,ll 9,80 15,82 11,96 8,09 9,68 10,OO 8,06 8,58 4,66 11,2 44 Fes HgS MgCo3 MnS PbCO, PbCrO, P ~ S PbS04 SnS SrSO, ZnCO, ZnS

rn01~1-~ . l 10-l9 19,O 1042 52 1,0. 1 0 ~ ~ 5,OO 2,5 10-l6 15,60 5 l0-l4 13,3 2 10-1, 13,7 10-27 27 1,6-10-8 7,80 ~ 1 1 0 ~ ~25,O 7,6- 10-' 6,12 1,6. 10-l1 10,80 2 .10-~~ 22,7 1

1 b Kan ook zonder eenheden opgegeven worden (Bij de thermodynamische afleiding van evenwichtsvoorwaarden maakt men gebruik van relatieve grootheden Evenwichtsconstantenkrijgen dan geen eenheden)

Dissociatieconstantenvan complexe ionen

bij 298 K

Bij deeltjes zonder toestandsaanduiding moet steeds (aq) worden gelezen. evenwichtweactie Ag(CN),AgCl; Ag(NH,),+ Ag(S203)z3Al(0H)L AF:Co(NH3),2' Co(NH3),3+ CuC1,2Cu(NH3),Z' Fe(CN),4Fe(CN)63FeSCN2+ HgI,213-

dissocultieconstante2 ' AgCN(s) + CNAgCl(s) + ClAg++ 2 NH3 Ag++ 2 SzO,ZAl(OH),(s) + OHAl3++ 6 FCo2++ 6 NH3 Co3++ 6 NH3 Cu2++ 4 ClCu2++ 4 NH3 Fe2++ 6 CNFe3++ 6 CNFe3++ SCNHg12(s)+ 2 II2 + 1Pb(OH),(s) + 2 OHZn2++ 4 NH, Zn(OH),(s) + 2 OH4 10-6 2 .104 5,9 10+ mol2 1 10-l3mol2 2,5. 10-Z 2 10-20 mol6

p- waarde

FI FI FI
FI FI FI FI FI

5,4 -4,3 7,23 13,O 1,60 19,7 4,89 33 5,62 13,15 24 31 2,96 6,OO 2,85 -1,0 9,59 1,o

FI
FI FI FI

1,3 10-5 mol6 10-33mol6 2,4 1 0 - ~ mol4 i-4 7,l 10-l4mol4 i-4 10-24mol6 10-31mol6 1,l 10-3 mol l-' 1,O. 10-6 mol l-' 1,4. 10-3 mol l-' 1 10' mol l-' 2,6. 10-l0mol4 lr4 1 -10-I mol l-'
a

F?:
FI FI FI
F?:

Pb(0H);Zn(NH3),2' Zn(OH),2-

FI

Y4- = EDTA = ethyleen&amine!etraacetaat [ethyleendinitrilotetraethanoaat) AgY 3AlY BaY ZCaY CuY FeY 2FeYMgY ZPbY ZnY
1 b In deze reactievergelijkingen zijn de eventuele H,O-liganden steeds weggelaten. 2 b Kan ook zonder eenheden opgegeven worden. (Bij de thermodynamische afleiding van evenwichtsvoorwaarden maakt men gebruik van relatieve grootheden Evenwichtsconstanten krijgen dan geen eenheden.)

Standaardelektrodepotentialen

.....................................................................................
inV bij T = 2 9 8 K e n p = p 0

De reacties vinden plaats in oplossing; alle ionen zijn gehydrateerd. De concentratiesvan de opgeloste deeltjes zijn steeds 1,00 mol l-'. Bij deeltjes zonder toestandsaanduiding moet steeds (aq) worden gelezen.
standaard elektrodepotentiaal

2 eO,@) + 2 H' + 2 eH,Oz + 2 H' + 2 eCe4+ e+ PbO,(s) + SO,Z- + 4 H' + 2 e2HClO+2H++2e+

e 2Fi ~2 t

* H2001

H20(l) s Ce3+ * PbSO,(s) + 2 H,O(l) s Cl2(g) 2 H2001

+

+2,87 +2,07 +1,77 +1,70 +1,69 +L63 +1,52 +1,50 +1,45 +1,36 +1,36 +1,24 +1,23 +1,23 +1,09 +1,07 +1,O0 +0,96 +0,94 +0,91 +0,86 +0,85 +0,81 +0,80 +0,80 +0,77 +0,68 +0,62 +0,57 +0,54 +0,53 +0,53 +0,52 +0,40 +0,36 +0,34

MnO;+ 8 H + + 5eAu3++ 3 eC103- + 6 H' + 6 eCl,@) + 2 eCr,O,Z- + 14 H' + 6 eHzOO) 2 e+ +

Mn2+ 4 H2001 s Au(s) * Cl- + 3 H20(l) F? 2 Cls2Cr3++7H20(l) * 2 OH- + 02(g)

?*
+

MnO,(s) + 4 H' + 2 eO,(g) + 4 H' + 4 eBr, + 2 eBr& + 2 eAuCl; + 3 eNO3- + 4 H++ 3 eH,O, + 2 eHg2+ e+ Cu2+ 1- + e+ + Hg2+ 2 eNO3- + 2 H' + eAg' + eHg' + eFe3+ e+ O,@) + 2 H' + 2 eI, + 2 eMnO; + 2 H20(l) + 3 eh o 4 -+ e1,- + 2 eI,@) + 2 eCU+ e+ O,(g) + 2 H20(l) + 4 eFe(CN),3- + eCu2+ 2 e+

* Mn2+

2 H2001

s 2 H,O(l) s 2 Br-

s 2 Br* Au@)+ 4 Cls NO(g) + 2 HzO(l)

e 2 OH-

Hg+b1 s CUI(S) Hg@) s N02(g) b, + HzO(l) 8 &(s)

G ?

Hg(l) b3 Fe2+ ?* H,02 s 21MnO,(s) + 4 OHs Mn0,Zi =

?*

*
?*

31Cu(s)

s 21z !

* 4 OHe Fe(CN),4e Cu(s)

oxidator

reductor

standaard elektrodepotentiaal

HgCl(s) + eAgCl(s) + eSO,Z- + 4 H++ 2 eCuZ+ e+ Sn4+ 2 e+ S(s) + 2 H++ 2 eS40,2-+ 2 eHCOOH + 2 H' + 2 e2 H++ 2 eS0,Z- + 2 H++ 2 e+ PbZ+ 2 e+ 2 eSn2+ Ni2++ 2 eCo2+ 2 e+ PbSO,(s) + 2 eCd2+ 2 e+ Fe2+ 2 e+ S(s) + 2 e2 C02(g)+ 2 H++ 2 eCr3+ 3 e+ Zn2++ 2 e2 H20(l) + 2 eS0,2- + H20(1)+ 2 eZn(0H);- + 2 eAl3++ 3 eMg2++ 2 eAl(0H); + 3 eNa++ eCaZ+ 2 e+ Ba2+ 2 e+ K' + eLi' + e-

s Hgo) + Cl- b4 g Ag(s) + Cls SO, + 2 H 2 0 0 s Cu+ s Sn2+ s H2s(g)

e 2 S2o3's H2C0 + H20(1) s Hz@) s S0,2- + H20(i) b' s Pb(s) =t Sn(s)
s Ni(s) s Co(s) g Pb(s) + SO,Zs Cd(s) s Fe@) F? SZs s s s s s

+0,27 +0,22 +0,17 +0,15 +O, 15 +0,14 +0,10 +0,06 0,000 -0,09 -0,13 -0,14 -0,25 -0,28 -0,36 -0,40 -0,44 -0,48 -0,49 -0,74 -0,76 -0,83 -0,92 -1,22 -1,67 -2,34 -2,35 -2,7 1 -2,87 -2,90 -2,92 -3,05

H2C204 Cr@) Zn(s) H2(g)+ 2 OHSO3'- + 2 OH- " Zn(s) + 4 OH-

s Al(s) 3 Mg@) s Al(s) + 4 OHs Na(s) s Ca(s) s Ba(s) s K(s) s Li(s)

De vermelde waarden kunnen in enkele gevallen vrij sterk afwijken van gegevens uit andere bronnen Meestal is de keuze van het milieu de oorzaak.

l b eigenlijk: 2 Hg2++ 2 e- s Hg? 2 b er stelt zich een evenwicht in: N20,(g) s 2 NO2(@ 3 b eigenlijk: HgZ2+ 2 e- s 2 Hg@) + 4 b eigenlijk: Hg,C12(s) + 2 e- s 2 Hg(1) + 2 Cl5 b S0,2- is alln oxidator in geconcentreerd H2S0, volgens ' H2S0,(i) + 2 H + 2 e s S02(g)+ 2 H20@)

in water als oplosmiddel bij 298 K

zuur zuurconstante p- waarde moll-l base baseconstante p- waarde moll-l

HCIO, H1 HBr HC1

HNO3 HC10, H30+ CC13-COOH H103
H2Cz04

> 1 > > 1 > > 1 > > 1 > > 1 > > 1 > > 1 >
2,3 10-' 1,7- 10-' 6,5 10-2 5,O. 10-2 1,7. lo-' 1,6. 10-2 1,2. 10-2 1,l 10-2 7,4. 10-3 6,0. 1 0 - ~ 5,O. 10-3 4,O. 10-3 2,3. 10-3 1,5 10-3 1,3 10-3 1,l. 10-3 7,2. 10-4 4,7- 10-4 1,7. 10-4 1,6 10-4 1,5. 10-4 6,3 10-j 6,2- 10-' 2,0. 10-' 1,7 10-5 1,4- 10-5 1,3 lO-' 4,4 10-'

<o <o
<O <O

<o <o
<O

C10,IBrclHSO4NO3c103H20 CC1,-COO10; HC204CHC12-C00HSO3H2P03S: 0C10,H2P04FeOH(H20),2+ H2As0,NH3+-CH2-COOHTeCH3-CHC1-C00CH2Cl-COOCH2Cl-CH2-COOFNO; HSe HCOOCrOH(H20),2+ C6H5-COOC20:C6H5-NHz CH3COOA10H(H20)52+ CH3-CH2-COOHC03-

< 10-l4 < < 10-l4 < < 10-l4 <

10-l4 10-l4 < 10-l4 < 10-14

> 14 > 14 > 14 > 14 > 14 > 14 > 14

13,36 13,23 12,81 12,70 12,23 12,20 12,08 12,04 11,87 11,78 11,70 11,60 11,36 11,18 11,ll 11,04 10,86 10,67 10,23 10,20 10,18 9,80 9,79 9,30 9,23 9,15 9,11 7,64

CHC1,-COOH S02+H20@2S03) H3PO3 HSO4HC102 H3PO4 Fe@20),3' H3As04 NH,'-CH2-COOH H2Te CH3-CHC1-COOH CH2C1-COOH CH2C1-CH2-COOH HF HNO2 H2Se HCOOH Cr@20),3' C6H5-COOH HC204C6H5-NH,' CH3-COOH A1@20)63' CH3-CH2-COOH C02 Hz0(H2C03)
+

0,64 0,77 1,19 1,30 1,77 1,80 1,92 1,96 2,13 2,22 2,30 2,40 2,64 2,82 2,89 2,96 3,14 3,33 3,77 3,80 3,82 4,20 4,21 4,70 4,77 4,85 4,89 6,36

4,4- 10-l4 5,9- 10-l4 1,5 10-l3 2,O. 10-l3 5,9- 10-l3 6,3 10-l3 8,3 10-l3

9,l 10-l3 1,4-10-l2 1,7 10-l2 2,O 10-l2 2,5. 10-l2 4,4. 10-l2 6,6. 10-l2 7,8. 10-l2 9,l 10-l2 1,4.10-l1 2,l- 10-l1 5,9. 10-l1 6,3 10-l1 6,6. 10-l1 1,6.10-'O 1,6 10-l0 5,O. 10-l' 5,9 10-'O 7,l 10-'O 7,8 .10-'O 2,3 10-S

zuur

zuurconstante p- waar& moll-l

base

baseconstante p- waarde moll-l

H2S H2P04HSO3HC 10 Pb(H20>,2' Cu(H20),2' HBrO H3As0, NH,' HCN Zn(H20),2' NH3+-CH2-COOC6H50H HC03CH3-NH3+ H10 H202 HP0;HSH20 CH3-CH20H NH3 OHHZ

3,O- 10-7 6,2- 10-X 6,2 10-8 3,2 10-8 1,6 10-8 1,O. 10-8 2,l.l0-~ 6,O. 10-'O 5,8 10-l0 4,9 10-l0 2,2.10-'0 1,6.10-'O 1,3 10-'O 5,6 10-l1 2,3 10-'l 1,8 10-l1 2,4. 10-l2 4,8 10-l3 1,2. 10-l3

6,52 7,21 7,21 7,49 7,80 8,OO 8,68 9,22 9,24 9,3 1 9,66 9,80 9,89 10,25 10,64 10,74 11,62 12,32 12,92

HSHJ?OZS0;C10PbOH(H20),-,' CuOH(H20),' BrOH2As03NH3 CNZnOH(H,O),+ NH2-CH2-COOC6H50co;CH3-NH2 10HO2P: O S2OHCH3-CH20NH202H-

3,3- 10-8 1,6 10-7 1,6 10-7 3,1.10-7 6,3. 10-7 1,0 10-6 4,8 10-6 1,7 10-5 1,7. 10-5 2,O. 10-5 4,6 10a5 6,3 10a5 7,8 10-, 1,8.10-~ 4,4. 10-4 5,5 10-4 4,2- 10-3 2,l. 10-2 8,3 10-2

7,48 6,79 6,79 6,51 6,20 6,OO 5,32 4,78 4,76 4,69 4,34 4,20 4,11 3,75 3,36 3,26 2,38 1,68 1,08

< 1 0 - 1 ~ > 14 <

1044
- 1044 K

< 10-l4 <

> 14 > 14 > 14

> 1 > > 1 > > 1 > > 1 >

<O <O

<o <o

1 b Kan ook zonder eenheden opgegeven worden. (Bij de thermodynamische afleiding van evenwichtsvoorwaarden maakt men gebruik van relatieve grootheden. Evenwichtsconstantenkrijgen dan geen eenheden)

lonisatieconstantenvan zuivere vloeistoffen

temperatuur
K 273 288 293 298 303 323 373

@A
p- waarde

Water bij verschillende temperaturen

waterconstante
mol2
. l

0,114. 10-l4 0,45 10-l4 0,68 10-l4 1,00 l0-l4 1,47 1 0 - 1 ~ 10-1~ 5,5 51 10-1~

14,94 14,35 14,17 14,OO 13,83 13,26 12,29

@B
temperatuur ionisatieconstante

Andere vloeistojjn

p- waarde

K
zwavelzuur methaanzuur (mierezuur) ethaanzuur (azijnzuur) methanol ethanol (alcohol) ammoniak 298 298 298 298 298 240

mol2 1 2 .l V 2-IO-~ 6 - 10-7 1-1 0 - 1 ~ 2. 1 0 - 1 ~ 3 10-20 10-33 3,7 62 13,O 16,7 19,5 33

Vaak wordt nog de term autoprotolyseconstante in plaats van ionisatieconstante gebruikt. 1 b Kan ook zonder eenheden opgegeven worden (Bij de thermodynamische afleiding van evenwichtsvoonvaarden maakt men gebruik van relatieve grootheden. Evenwichtsconstanten krijgen dan geen eenheden.)

berekend met behulp van de formule, zie tabel 36

T= 298 K
A (298) A S0(298) in kJ in JK-' log KP

T= 500 K

T= 750 K

T= 1000 K

m
KP
2,4. 1033 8,7. 102 1,3 1080 6,8.105 4,2. 1Om3' 1,6- lol2 8,9 1,4. lol6 3,4. 1OZ4 1,O. 10-21 9,9 104 2,6. 1OTZ3 1% KP +20,32 + 2,21 +45,89 - 0,70 -17,59 + 4,22 3,16 + 3,62 +10,63 - 8,80 + 2,08 -10,OO
-

KP
2,l 1020 1,6. 102 7,8 104' 2,O. 10-' 2,6- 10-l8 1,6. 104

1% K . +13,89 + 1,85 +29,05 - 3,92 -11,30 + 0,28 5,18 2,54 3,79 2,79 0,65 3,81

KP
7,8. lol3 7,O. 10' 1,l 1029 1,2. 10-4 5,O. 10-l2 1,9 6,6.10d 2,9. 10-3 6,2.103 1,6- 10-3 4,5 1,6- 10-4

1% Kp +10,68 + 1,66 +20,63 - 5,53 - 8,15 - 1,69

Kp
4,7- lol0 4,6.101 4,3 1020 3,O. 10-6 7,l. 10-9 2,O. 10-'

rp C

Cl2(g) H2(g) I,(& 2 H2W O2k) 3 N2k) 2 NO(g)

+ +
+

s 2 HCl(g) s2H W +t 2 H 2 W 2 s 2 NO(& +t 2 NO2(g)

S S

-184,62 - 10,36 -483,65 - 92,38 +180,75 -113,04

+ 19,82

21,51 - 88,75 -198,24 + 24,73 -145,39

+

+33,38 + 2,94 +80,10 + 5,83 -30,73 +12,21

+ 0,95

n
H

2.

R
g s
Ul 2 A
Fl

rr,

2 NO,@ NH,(g) + HCl(g) 2 %(&T) 02(g) c @ ) co,@) CO(g) + H20(g) CaC03(s)

+

- 58,04 Nzo~,(g) NH4Cl(s) -176,89 2 so3(g) -196,56 S 2 C%) +172,47 +t CO2@ + H2(g) - 41,16 +t CaO(s) + C02(g) +177,98

-176,57 -284,42 -189,62 +176,48 - 42,4 +164,42 +215,9 -139,75

+16,13 +24,53 -21,OO + 5,00 -22,60 -20,51 -57,20

6,9.10-' 4,2- 103 4,3-10'' + 1,6- 1OW9 1,2 10' + 9,9- 10-l1 -

6,5.10-' 2,4- 10-6 + 0,36 2,3 + 0,21 1,6 - 0,065 8,6- 10-' - 0,71 2,O. 10-l 6,3.101 6,9. 10-23

- 6,19 - 5,62

h
3

! i

2 Hgo(s) 3 02(g)

s 2 Hgo) + O,(g) +t 2

+181,42 +284,5

3,l- 10-2' - 7,68 6,4.10-5s -37,02

2,1.10-8 - 1,36 9 3 10-38 -27,ll

4,4-10-2 + 1,80 7,7. 10-28 -22,16

Bij de thermodynamischeafleiding van evenwichtsvoorwaardenmaakt men gebruik van relatieve grootheden. Evenwichtsconstanten krijgen dan geen eenheden.

Indicatoren

Zuur-base-indicutmen

kleur b$' lagere pH- waarden

omslagtraject in pH bij 298 K

kleur bij hogere pH- waardm

hematoxyline kristalviolet kresolrood thymolblauw 'l dimethylgeel congorood methyloranje broomkresolgroen methylrood broornfenolrood lakmoes broomthymolblauw neutraalrood fenolrood thymolblauw 'l fenolftaleen thymolftaleen alizariengeel-R 1,3,5-trinitrobenzeen

rood geel rood rood rood violet rood geel rood geel rood geel rood geel geel kleurloos kleurloos lichtgeel kleurloos

0,O0,O0,21,22,93,O3,l3,84,45,25,56,O6,86,88,O-

1,O 1,8 1,8 2,8 4,O 5,O 4,4 5,4 6,2 6,8 8,O 7,6 8,O 8,4 9,6

geel blauw geel geel geel oranjerood oranjegeel blauw geel paarsrood blauw blauw oranjegeel rood blauw paarsrood '3 blauw blauwviolet oranje

8,2-10,O 9,3-10,5 10,l-12,O 12,O-14,O

1 F twee omslagtrajecten 2 b vaag omslagtraject 3 b in sterk basisch milieu (pH > 13,O) ontkleurt fenolftaleen na korte tijd

@B
kleur van de gereduceerde vorm

Redoxindicatoren

kleur van de geoxideerde vorm

milieu

oveqangspotentiaal in V

nitrofenantroline-ijzer(II)complex (nitroferrone) rood porfyrindine-leucoporfyrindine blauw o-fenantroline-ijzer(II)complex rood difenylaminesulfonzuur kleurloos difenylamine kleurloos
methyleenblauw fenosafranine methylrood (niet omkeerbaar) methyloranje (niet omkeerbaar) erioglaucine (niet omkeerbaar) kleurloos kleurloos rood rood groen

lichtblauw kleurloos lichtblauw roodviolet roodviolet blauw rood kleurloos-lichtgeel kleurloos-lichtgeel rood

1 M H2S04 pH = 0,O 1M H2S04 verdund zuur verdund zuur

1 M zuur 1 M zuur

@C
toepasbaar bij de bepaling van

Memlindicatoren voor complexome~~che bepalingen

buffer kleuromslag

M-ind. 10 10-12 rood oranje geel rood rood rood blauw

-

ind. blauw blauwviolet blauwviolet blauwviolet geel oranje geel

eriochroomzwart-T murexide

xylenoloranje PAN methylthymolblauw

Mg2+, Zn2+,Mn2+ Cu2+ Ni2+ Caz+ Zn2+,Pb2+,Cd2+ Cu2+, Zn2+ Zn2+

6 5-8 6

Bindingrlengtenen bindingrhoeken

@A

Bindingrlengten

H-H F-F Cl-C1 Br-Br 1-1

74 142 199 228 267 149 128 121 147 110 154 140 135 121

H-F H-Cl H-Br H-I H-O H-S N-H P-H C-H Si-H

92 127 141 160 96 134 101 142 108 148

C-O C-O(HCO0H) C-0 (CO,,-) C-O (HCOO-) C=O(HCOOH) C=O (aldehyd, keton) C=O (CO,) C=O (CO) C-N

143 136 131 125 122 122 116 113 147

0-0 @,O2) 0-0 (O,)

o=o
N-N (N2H4) N=N C-C C-C (benzeen) C=C C=C

C-F 138 C-C1 177 C-Br 194 C-I 214

Bindingshoeken

in graden
molekuul of ion hoek
grootte

molekuul of ion

hoek

grootte

CH4 CH3CI CH2C12 idem CHC1, CCI, NH3 pH3 H20 H2S
s 2 0
o 3

HCH HCH HCH CICC1 CICC1 CICC1 HNH HPH HOH HSH OS0 000 OC10

109,5 110,5 112,O 111,8 110,4 109,5 107,3 93,3 104,5 92,2 119,5 116,8 106,7

C102s 3 0

co2
NO3NO2C2H2 C&, idem

OC10 OS0 OCO OCO ONO ONO HCH HCC CCC CCH

110,5 120 180 120 120 115 117 180 120 120 111 125

CH3-O-CH3 COC H2C0 HCH

C10,-

Dipoolmomenten

@A

Anorganische stoffen

......................................................................................
AsH, CO CO, CS, HBr HCN 0,53 0,33 HCl HF H1 H20 H202 H,S 33 6,4 1,4 6,l 7J 3,l NH3 NO NO, 4,9 0,53 1,3 127 2,6 1,8 S02 SO, SbH, SiH4 5,4 O 0,40

o o
2,7 9,3

0, PC1, PH,

Organische stoffen

methaan ethaan andere alkanen etheen propeen l-buteen trans-2-buteen ethyn (acetyleen) ProPYn cyclopropaan benzeen tolueen [methylbenzeen] ethylbenzeen 1,2-dimethylbenzeen 14-dimethylbenzeen chloormethaan broommethaan joodmethaan dichloormethaan trichloormethaan tetrachloormethaan chloorethaan l,l-dichloorethaan 1,2-dichloorethaan

o
O ca. O

o o

1,2 L3

cis- ly2-dichlooretheen trans- 1,2-dichlooretheen chloorbenzeen 1,2-dichloorbenzeen 1,3-dichloorbenzeen 1,4-dichloorbenzeen methanol ethanol (alcohol) l-propanol 2-propanol fenol [benzenol] methoxymethaan ethoxyethaan (ether) methanal ethanal propanal propanon (aceton) methaanzuur (mierezuur)

63 O 5,7 8,5 5,7 O 5,7 5,7 54 5,3 4,8 4,3 38 7,6 9,1 9J 96 5,l

2,5 O O 1,2 28 Z1
O 62 60 %4 5s 3,4

O 69 6,9 4,o

ethaanzuur (azijnzuur) 53 methaanamine [methylamine]4,2 ethaanamine [ethylamine] 4,l

Verbrandingsenthalpien

.....................................................................................................
i 105 n Jmol-l bij T=298 K en p = p,, het gevormde water komt vrij als vloeistof

methaan(g) ethaan(g) ~ro~aan(g) butaan(g) (n-butaan) 2-methylpropaan(g) (isobutaan)

8,90 -15,59 -22,19 -28,75

-

-28,67

methanal(g) - 5,50 ethanal(g) - 11,66 methoxymethaan(g) -14,53 ethoxyethaanq) (ether) -27,25 methaanzuurfl) (rnierezuur) - 2,70 - 8,72 ethaanzuur0) (azijnzuur) propaanzuur(1) (propionzuur) ethaandizuur(s) (oxaalzuur) fumaarzuur(s) melkzuur(s) citroenzuur(s) -15,75 - 2,46 -13,39 -13,64 -19,85

1,3-butadien(g) benzeen(1) tolueen0) [methylbenzeen] ethyn(g) (acetyleen) propyn(g) methanol(1) ethanol(1) (alcohol) 1,2,3-propaantriol(1) (glycerol)

Hydrogeneringsenthalpien

i 105 n Jmol-I bij T=298 K en p = p,, alle betrokken stoffen zijn gasvormig; de gegeven waarden gelden bij volledige hydrogenering
-

etheen propeen l-buteen l-penteen (3 10 K) 1,3-butadien

-1,37 -1,26 -1,26 -1,27 -2,37

cyclohexeen (35 8 K) benzeen (355 K) ethyn (acetyleen) ProPYn 2-butyn

- 1,20

-2,08 -3,12 -2,90 -2,74

Vormingrenthalpien

@A

Vomingsenthalpienanorganischestofin

in 105Jmol-' bij T= 298 K en p = p,

-

AgCl(s) AgF(s) Ag20(s) A1C13(s) A1203(s) BaBr2(s) BaC12(s) BaC03(s) BaI2(s) BaO(s) Ba(OH)2(s) BaS04(s) C(s) diamant CaBr2(s) CaC12(s) CaC03(s) CaI2(s) CaO(s) 0 2 ( s ) CaS04(s) Co@ co2(g) Cs2(1) CuO(s) CuS(s) CuS04(s) CuSO, . 5H20(s) FeC12(s)

0,995 1,27 2,03 0,624 0,306 6,95

HBr(g) HCl(g) Hm) HI(g) HN03(l) H20(1) H@@) H202(1) H2S(g) H2S04(l) KBr(s) KCl(s) KC103(s) KF(s) K2061 KOH(s) KI(s) LiBr(s) LiCl(s) LiF(s) Li20(s) LiI(s) MgBr2(s) MgC12(s) MgC03(s) MgO(s) Mg12(s) MgSO,(s)

- 0,362 - 0,923 - 2,69 + 0,259 - 1,73 - 2,86

-242 - 1,88 - 0,201 - 8,11 - 3,92 - 4,36 3,91 - 5,62 - 3,61 - 4,26 - 3,28 - 3,50
-

NaBr(s) - 3,60 NaCl(s) - 4,11 Na2C03(s) - 11,31 NaF(s) - 5,69 NaI(s) - 2,88 Na,O(s) - 4,16 NaOH(s) - 4,27 Na2S04(s) -13,84 - 0,462 NH3(g) NH4Cl(s) - 3,15 W4NO3(s) - 3,65 + 0,904 Nok) NO,(& N2W N204(g) 03(g) P,(s)rood PC13(g) PCl,(g) PbC12(s) PbO(s) Pb02(s) Si02(s) SnC12(s) SnCl,(l) so2(g) so3(g) ZnC12(s) ZnO(s) ZnS(s)
+ 0,339
+

-16,70 - 735 - 8,60 -12,18 - 6,02 - 5,58 9,46 -14,65 + 0,019 - 6,75 - 7,95 - 12,07
-

0,815 1,42 0,18 3,06

+ 0,0967
+
-

5,35 - 6,36 - 9,87 -14,23 - 1,105 - 3,935

-

- 4,09 - 6,12 - 5,96 - 2,71 - 5,18 - 6,42

-11,13 - 6,02 - 3,60 - 12,78

3,99 3,59 - 2,19 - 2,77 - 8,59 - 3,50

-

+ 0,879

1,55 - 0,485 - 7,70 -22,78 - 3,41

-

5,45 2,97 3,95 4,16 3,48 2,03

Bij koolstof wordt grafiet, bij fosfor witte fosfor en bij zwavel rombische zwavel als uitgangsstof genomen.

Voimingsenthalpien

Vmingsenthalpie~~anischestofin

in 105Jmol-l bij T= 298 K en p = @ ,

methaan(g) ethaan(g) propaan@ butaan(g) (n-butaan) 2-methylpropaan(g) (isobutaan) cyclopropaan(g) etheen@) ~ro~een(g) l-buteen(g) cis-2-buteen(g) trans-2-buteen(g) 1,3-butadien(g) benzeen(1) tolueen(1) [methylbenzeen] ethyn(g) (acetyleen) P~oPY~(~)

-0,76 -0,86 -1,06 - 1,29 - 1,37 +0,38 +0,5 1 +0,18 -0,03 -0,lO -0,18 +1,08 +0,5 1 +0,08 +2,26 +1,84

methanol(1) ethanolfl) methanal(g) ethanal(g) methoxymethaan(g) ethoxyethaan(1) (ether) methaanzuur0) (mierezuur) ethaanzuurfl) (azijnzuur) methaanamine(g) [methylamine] ethaanarnine(g) [ethylamine] chloormethaan(g) broommethaan(g) joodmethaan(1) dichloormethaan(1) trichloormethaan(1) (chloroform) tetrachloormethaan(1) (tetra)

Bij koolstof wordt grafiet als uitgangsstof genomen.

Bindingsenthalpien

in 105Jmol-I bij T= 298 K, de opgegeven waarden gelden per mol binding

H-H F-F Cl-C1 Br -Br 1-1 O=O

-4,36 -1,53 -2,43 -1,93 -1,51 -4,98 -1,46 -2,64 -9,45 -0,85 -5,63 -4,32 -3,66 -2,99

H-O (H-brug) H-O (H,O) H-O (alcohol) H-S (H,S) H-Se @,Se) H-Te (H,Te) N-H (NH,) N-H (amine) P-H p H 3 ) AS-H (AsH,) P-C1 (PCl,) P-Br (PBr,) P-I (PI3)

-0,22 -4,635 -43 -3,44 -2,77 -2,44 -3,91 -3,9 'l -3,22 -2,45 -3,32 -2,78 -2,14

C-F C-C1 C-Br C-I C=O (CO,) C=O (overige) C-O C-S C-N C=N C-N

-4,4 -3,3 'l -2,8 -2,4 'l -8,04 -8,O .l -33 -2,6 -2,8 -6,2 -8,9
'l
'l

C-H (aldehyd) C-H (overige) C-C C=C C-C C=C (benzeen) C-Si

-3,6 -4,l -33 -6,l -8,3 -5,OS -3,O

. l

'l 'l

. l

0-0 @,O,) S-S NrN N-N H-F H-C1

H-Br H-I

'l

"
'l

1 b gemiddelde waarden

Sublimatie- en verdampingrenthalpien
in 105Jmol-I bij T = 298 I< en p = po

Varte stoffen

.......................................................................
Li Na K Rb Cs Ag +1,61 +1,08 +0,90 +0,82 +0,78 +2,86 Mg Ca Ba Fe Cu Pb Zn +1,49 +1,77 +1,75 +4,18 +3,39 +1,96 +1,30 Al C (grafiet)
I 2

P4 (wit)

+3,24 +7,15 +0,62 +0,55

.......................................................................
in 105Jmol-l bij T = 2 9 8 K e n p = p o

Hg Br,

+0,61 +0,31

H,O +0,44 C,H6 +0,34

CH30H CH,-CH,OH C6H5-CH3

+0,38 +0,43 +0,37

Roosterenthalpien

.....................................................................................................
in 105Jmol-I bij T= 298 K

LiF LiC1 LiBr Li1 NaF NaC1 NaBr Na1 KF KC1 KBr KI

-10,4 -8,5 -8,O -7,6 -9,2 -7,8 -7,4 -7,O -8,2 -7,l -63 -6,4

RbF RbC1 RbBr Rb1 CsF CsCl CsBr Cs1 AgF AgCl AgBr Ag1

-7,8 -6,8 -6,5 -6,2 -7,4 -6,5 -6,3 -6,O -9,7 -9,l -8,9 -8,Y

Na,O K20 Mg0 Ca0 Ba0 ZnO

-25,3 -22,8 -38,4 -34,5 -31,O -40,2

Deze waarden zijn berekend volgens de born-habercyclus.

......................................................................................
in 105Jmol-l bij T= 298 K

-10,8 L' i -5,O Na' -3,9 K+ -3,l Rb' -2,8 Cs' -2,5 Ag+ -4,6 NH,+ -2,8
H+

Mg2+ Ca2+ Ba2+ Zn2+ Cu2+ Fe2+

-1 , 89

-15,6 - 12,7 -20,l -20,7 - 18,9

Al3+ -46,l Fe3+ -43,3

OHFClBrI-

-5,4 -5,2 -3,8

-33
-3,l

Elektronenaffiniteiten

Absoluteentropien

@A

Elenenten

in Jmol-'K-' bij T= 298 K en p = p,,

33 203 27 131 C(s) grafet C(s) diamant Cl,(g) 77 116 64 33

O,(& P4(s)wit S,(s) rombisch zn(s>

51 191 205 238 176 256 42

@B
in J mol-' K-' bij T = 298 K en p
=

Anmgnnische verbindingen

......................................................................................
p,

@C
in J mol-'K-' bij T = 298 K en p
=

Organische verbindingen

......................................................................................
p,

methaan(g) ethaan(g) propaan(g) butaan(g) (n-butaan) etheen(g) propeen(g) l-buteen(g) 1,3-butadien(g) benzeenfl) ethyn(g) (acetyleen) propyn(g)

methanolfl) ethanolfl) (alcohol) methanal(g) methaanzuur(1) (mierezuur) ethaanzuurfl) (azijnzuur) chloormethaan(g) broommethaan(g) joodmethaan(1) dichloormethaanQ) trichloormethaanfl) (chloroform) tetrachloormethaan(1) (tetra)

Eigenschappenvan chemicalin

@A

Kleuren van chemicaliiiz

wit

licht- geel geel- licht- groen oranje rose rood bruin blauw donker- paars- grijs- zwart blauw violet zwart geel groen groen

wit

licht- geel geel- licht- groen oranje mse rood bruin blauw donker- paars- gnjs- zwart blauw violet zwart geel groen groen

De hierboven vermelde kleuren zijn niet altijd objectief. Bepaalde kleuren worden door verschillende waarnemers wel eens verschillend genterpreteerd. Bovendien hangt de kleur van oplossingen af van de concentratie.

1 b Deze stof kan in diverse modificaties met verschillende kleuren voorkomen. 2 b De kleur hangt af van de samenstelling. Naarmate het I,-gehalte toeneemt, wordt de Meur donkerder (van lichtblauw tot zwart). 3 P Witte en gele fosfor zijn twee verschillende namen voor dezelfde stof, evenals rode en violette fosfor. 4 b Indien de molekulen van het oplosmiddel een zuurstofatoom bevatten, lost het I, op met een bruine Meur.

Eigenschappen van chemicalin

@B

Mo2mre extinctiecoijjkin~n

absorptietop golflengte in nrn

benzeen tolueen [methylbenzeen] nitrobenzeen naftaleen dichromaat chromaat permanganaat manganaat nitraat nitriet cobalt(11) cobalt(111) koper(11) ijzer(111) ijzer(111)-thiocyanaatcomplex hexacyanoferraat(111) fenolrood NAD', NADP' NADH, NADPH 256 26 1 269 3 12 455 370 525 603 301 354 610 510 800 335 480 436 550 260 260 334 340 365 366 405 405 45 3 436 555 542 540 S00 620 45 8 328

extinctiewefiiint in l mol-' cm-' "

200 300 7800 289 420 4790 2000 1600 63 29 5O 7
11 220 7000 743 46 683 18O00

4-nitrofenol l-arnino-4-nitrobenzeen bilirubine hemoglobine oxyhemoglobine hemiglobinecyanide hemiglobine sulfhemoglobine caroteen vitamine A,

15 O00 6000 6220 3400 3300 18 500 9900 60 700 56 800 13O00 14400 44 O00 9000 11100 117000 40 600

1b De gegeven waarden kunnen afwijkingenvertonen doordat de grootte ervan mede afhangt van de gebruikte spectrofotometer.

Vluchtige verbindingen (onder andere chloriden) kunnen een kleurloze vlam een karakteristieke kleur geven. De te onderzoeken stof wordt daartoe gemengd met geconcentreerd zoutzuur en op een platinadraad in de vlam gebracht. Men kan dan onderstaande vlamkleuringen waarnemen:

natrium kalium lithium strontium calcium

geel zwak violet wijnrood wijnrood steenrood

barium koper tin lood bismut

geel-groen groen blauw zwak blauw zwak blauwgrijs

Molaire iongeleidbaarheden

in waterige oplossing in 10-3Q-'m2mol-l bij T= 298 K

OHFC1BrI -

NO,-

19,80 534 7,634 7,84 7,68 7,144

Structuurformules van biochemisch belangrijke stoffen

@A
@ Al

Sachariden koolhydraten

Monosachariden

D-glucose (a-cycloformule) (druivesuiker)

D-glucose (P-cycloformule) (druivesuiker)

D-galactose (P-cycloformule)

HOCH,

ys120H' Y ?
HOCH,

D-fructose (P-cycloformule) (vruchtesuiker)

D-ribose (P-cycloformule)

maltose (moutsuiker)

sacharose (bietsuikerhietsuiker)

lactose (melksuiker)

OH

amylose

NH-C-CH,

NH-C-CH,

NH-C-CH,

NH-C-CH,

chitine
CH,OH

8
o ,
OH

8
$ < ~
CH,OH

8
~ o *
OH

8
< ~
CH,OH

cellulose

glycogeen: sterk vertakte keten amylopectine: zwak vertakte keten

Structuurformules van biochemisch belangrijke stoffen

@B

Vetzuren

2
\

C 2

E 2

2
\

O
II

C-OH C H2

H , C C H2 stearinezuur

C H2

C H2

C H2

C H2

C H2

C H2

palrnitinezuur

@ B2

Enkelvoudig onverzadigde vetzuren

oliezuur

@ B3

Memoudig onverzadigde vetzuren

/ - \ / \ /

\ /

H,C

C H2

C H2

C H2

C H,

C H2

C H2

C H2

linolzuur (vitamine F)
H H C=C
/ \ /

H3C
\

H H C=C
\ /

H H C=C C C C

\ / \ / \ l \ /

C2

II

C-OH C C

linoleenzuur b'

2
\

H H C=C
/
\ /

H H C=C
\ /

H H C=C
\ /

H H C=C
\ / \ /

O
II

C-OH
C H2

H3C

C H2

C H2

C H2

C H2

C H2

C H2

1 b Deze vetzuren zijn voor jonge mensen essentieel.

Structuurformules van biochemisch belangrijke stoffen

@C
@ Cl

Amimren

.....................................................................................................
De aminomren van de eiwitsynthese

symbolenb2 - - formule

iso-elektrisch punt 61 11,2

l alanine

Ala A Arg R

H2N-?H-COOH H2N-CH-COOH I CH2-CH2-CH2-NH-C-NH2 II NH H,N-CH-COOH I CH2-C-NH,

2 arginine

3 asparagine

Asn N

4 asparaginezuur Asp D

H ,N - CH - C O OH I CH2- COOH H2N-CH-COOH I CH2- S H H2N-?H-COOH CH,-CH2-C-NH2

5 cystene

Cys C

6 glutamine

Gln Q

7glutaminemur

Glu E

H2N-?H-COOH CH2- CH,- COOH H2N-CH2-COOH H2N-GH-COOH

3,2

8 glycine 9 histidine

Gly G His H

61

10isoleucinebl

Ile

H2N-CH-COOH CH,CH,

LH-CH,I

l l leucine 'l

Leu L

H2N-CH-COOH ?H2 CH3- CH- CH,

12 lysineb1

Lys K

H2N-CH-COOH I CH2-CH2- CH2- CH2-NH2 H,N- CH- COOH I CH2-CH2-S- CH,

94

13 methionineb1 Met M

5,7

symbolenb2 - - formule 14fenylalanineM Phe

iso-elektrisch punt

H2N-$H-COOH

C H ~
15 proline Pro P

5s

16 serine

Ser

H2N-CH-COOH I CH2-OH H2N-CH-COOH I CH3-CH-OH H2N-$H-COOH

5,g

17treonineb1

Thr T

18 tryptofaanbl

Trp

19 tyrosine

Tyr

H2N-CH-COOH OH H2N-$H-COOH CH3-CH-CH3

b~~4361

20 valine

Val

1 b Deze aminozuren zijn voor de mens essentieel. Zie voor de bijbehorende codons in het m-RNA tabel 72B. 2 b Naast elk drieletter-symbool is het eenletter-symbool voor het aminozuur vermeld.

@ C2
formule

Enkele andere aminozuren

voorkomen mais

a-aminoadipinezuur

H2N- $H - C O O H CH2-CH2- CH2- COOH H2N-?H-COOH CH2-CH2-HCOH-CH2-NH2

'

hydroxylysine

bindweefsel

hydroxyproline

bindweefsel

H;nlcooH
y-aminoboterzuur cycloserine

H2N-CH2-CH2-CH2-COOH H2N

hersenen antibiotica

Structuurformules van biochemisch belangrijke stoffen

@D

Fotopigmenten

"C

l/
CH3

2
\

H
C

CH3 C

H
C H

CH3

H
C H

H
C

H
C

H
C H

H
I CH3

H3C-C C C H

CH

I HC

. 2. . C. . C . .C . .C. . C. . C . .C . .C . . C. . C . .
I H C-CH, C CH, H H

C CH2 C I CH3

I CH3

-@ = -H op beide plaatsen: p-caroteen -@ = -OH op beide plaatsen: lutene (bladxanthofyl) (alle dubbele bindingen trans)

/ + / + / + / + / + / N
I H2C
H 2 C C I H C-CH, C H C H C C H
\. . l /

CH3 I C

H C

CH3 I C

H C

CH3 I C

H C O

C CH, H2
retinaldehyd (alle dubbele bindingen trans)

CH3
I

/ C+ C/ + C/ C C/ + C + C \ + /C / H,C
I I

H C

CH3
I

H C

CH3
I

H2 C OH

-O = -CH,: chlorofyl-a -@ = -C-H: chlorofyl-b

II

H2C
\

C-CH,
/ I

C CH, H2
retinol (vitamine A,, alle dubbele bindingen trans)

..........................................................................
chlorofyl, zie tabel 67 D

Twee mesomere structuren van heem

Di afbraakprodukten van heem re

H,C HOOC COOH CH,

bilirubine

biliverdine

H,C

HOOC

COOH

CH,

urobiline

Stiuctuurformules van biochemisch belangrijke stoffen

@F

PZuntehomonen

auxine [3-indoolazijnzuur = IA A]
CH,-COOH HO

%Q
C=O

OH

CH,

COOH

l-naftaleenazijnzuur = N A A

gibberellinezuur

2J4-dichloorfenoxyazijnzuur = 2,4-Dbl

2,4,5-trichloorfenoxyazijnzuur = 2,4,5-T

1 b In hoge concentraties gebruikt als 'ontbladeringsmiddel'

@ F2

Benvloeden celdeling

kinetine

zeatine

dormine (abscisinezuur = ABA)

NH,

Cl0

CH3

thiamine (vitamine B,)

choorcholinechoride = C C C

Structuurformules van biochemisch belangrijke stoffen

@G

Landbomuvergiften

parathion

aldrin

lindaan [1,2,3,4,5,6-hexachloorcyclohexaan= HCH]

-@ -@

= =

- C C l, :DDT dichloordif'enyltrichloorethaan [2,2,2-trichloor-1,l-bis(4-chloorfeny1)ethaanl - C HC I ,: ~ ~ ~ ~ c h l o o ~ d i f e n ~ l ~ c h l o o [2,2-dichloor-l, l-bis(4-chloorfeny1)ethaanl rethaan

pyrethrurn is een mengsel van pyrethrine 1 -@ = - C H = C (CH3 CH3

ci
pentachloorfenol a-chioralose

@H

Dierlijke h m n e n

adrenaline

noradrenaline

-O = -OH: oestradiol -@ = =O: oestron

aldosteron

progesteron

testosteron

cortison

androsteron

corticosteron

cholesterol

ecdyson (verpopping insekten)

-@ = -I: thyroxine -O = -H: tri jodothyronine

Structuurformules van biochemisch belangrijke stoffen

COOH Cys-Tyr
I I

H DiPrijb h m n o i ['umolg]

COOH
I

Cys-Tyr
I I

8
I
I

Ile
I

S S
I
I

Gin
i

Phe
I

Gln
I

Cys- Asn Pro-Leu-Gly -NH2 ocytocine (oxytocine)

Cys- Asn

vasopressine (antidiuretisch hormoon)

Glu
I I

Gln

Cys-S-S-Cys-Ser-Leu-Tyr-Gln-Leu-Glu-Asn-Tyr-Cys-Asn-COOH I I I

s I

Asn
I

?'g

Val
I

Y~Y

Phe
I
m 2

HOOC -@-~~s-Pro-~hr-~~r-~he-Phe

insuline
menselijke insuline: l = treonine 2 = isoleucine 3 = treonine varkensinsuline: l = treonine 2 = isoleucine 3 = alanine runderinsuline : 1 = alanine 2 = valine 3 = alanine

43 = -CH2-CH=CH-CH2-CH,:

penicilline

streptomycine

O-CH, OH

hesperidine

OH

sulfanilamide

dopamine (neurotransmitter)

amfetamine (opwekkend)

mescaline 0 - C H , (hallucinogeen)

CH,-CH-NH,

H3C

O-CH,

HN

&
I

'CH,-CH3 cH2-cH3

CH3

DOM = STP 2,5-dimethoxy-4-methylamfetamine (hallucinogeen)

LSD lyserginezuurdithylamide (hallucinogeen)

Structuurformules van biochemisch belangrijke stoffen

@J

Psychofamca [vemolg]

-@ = -OH: psilocine

nicotine (kalmerend)

CH3

(hallucinogeen) cafine (kalmerend)

O
II

-O = -O-P-OH: I OH

psilocybine (hallucinogeen)

H3C

f @ : >

y 3 3 CH2-Ne-CH,
I

CH3

Cle

muscarine (hallucinogeen)
H$-O H3C-O H3C-O

N-CH, O-CH, O-CH, HO

papaverine (verdovend)

morfine (verdovend)

codene (verdovend)

HS-conzym A

symbool voor een energierijke binding

-@ = -OH: NADe nicotineamide-adenine-dinucleotide

nicotineamide-adenine-dinucleotide-fosfaat

-@ -O-;-OH:
II

OH

NADPH H@

-@ = -OH: NADH H@

O
II
l

0
II I

0
II

HO-P-O-P-O-P-O-CH,
I

OH

OH

OH

<J $ : IVOy
OH OH
L______

&nim (tabel 72 A)

n
D-ribose (tabel 67 A)

n-ruO-CH,

adenosine

HO

O OH

A T P : adenosinetrifosfaat A DP: adenosinedifosfaat

cyclisch AM P: cyclisch adenosinemonofosfaat

ATP -ADP O

--@

AH= -50,2. 103J mol-' (maximale energie in een cel)

--@=- P-OH
I

II

OH

Dissimilatie

Q) A

Glycolyre

.....................................................................................................

glucose

fosfohexoisomerase

fructose- 1,6-difosfaat

H&-@ I C=O
I

m'ose-isomerase
4

H,COH

>

HC=O I HCOH

dihydroxyacetonfosfaat

glyceraldehyd-3-fosfaat

H&@

dihydroxyaceton

glyceraldehyd-3-fosfaatdehydrogenase

NAD*, -@ NADH, 2H*

, H20

glycerinezuur-l -fosfaatkinase

:i

fosfoglyceromutase

H,COH
l

I
I

HE O-@
COOH

glycerinezuur-2-fosfaat

CH2 II C O-@

enolpyrodruivezuurfosfaat

y 3 3

IN GEVAL VAN MELKZUURGISTING

melkzuurdehydrogenase

c
I

C=O

pyrodruivezuur
IN GEVAL VAN ALCOHOLISCHE GISTING

NADH H*

'

pyrodruivezuurdecarboxylase

' co2
CH3 I HC = O aceetaldehyd [ethanal] NADH H*

HCOH
I

melkzuur

COOH

alcoholdehydrogenase
CH3 I H, C OH

alcohol [ethanol]

Dissimilatie

@B

Citroemurcylus

krebscyclus
3 9 NADO NADH y33 H 2 0 + C=O + HS-CoA I COOH pyrodruivezuur

H oxaalazijnzuur HC--C =O COOH COOH

appelzuurdehydrogenase

H H-CC

OH
I

AOOH

COOH COOH cim-u

aconitase

H H?appelzuur COOH COOH

cis-aconiemur HC---C

= COOH COOH YH COOH

41

Hy=CH

furnaamur barnsteenzuurdehydrogenase

H H H isocitroenzuur HC---C C-OH I I I COOH COOH COOH

^'px:"h'
ATP

H H? CH barnsteenzuur l COOH COOH barnsteenzuurconzym-Asynthetase

isocitroenzuurdehydrogenase

+a

H HFCOOH ?=O

YH

H H H-C C C=O I I I COOH COOH COOH isocitroenzuuroxaalbarnsteenmur dehydrogenase instabiel) HCH H 4 0 2 C-C=O COOH H

COOH

a-ketoglutaarzuur bamsteenzuurconzym-A a-ketoglutaarzuurdehydrogenasecompiex

F A D = flavine-adenine-dinucleotide
W G D P = guanosine-difosfaat (zie tabel 7 2 A )

sterk vereenvoudigd schema

ubichinon

I 12eQ I

I
i

!
I I I

II

cytochroom b

-----

I
I

cytochroom c cytochroom a
I

{Z'"

-+
---r

= de keten van het 'H'-transport

= de overdracht van elektronen

I = waterstofdrager

Fotosynthese (koolstofassimilatie)

@A

'Lichaeactie'van de fotosynthese

calvincyclus
3 ATP 3 ADP

&?-O-@
C=O
I

3" H
3NADPH
3NADP

-@ = - P-OH

: :

b 3HC-OH

inbouw van de CO2

H2C-OH

C=O
HC-OH HC-OH

~ - 0 ~carboxyCOOH H,&-o@I dismutase 3 HC-OH 3 ribuloseH&O@ 3~7-p 1,5-difosfaat 6 glycerinezuur, fosfaat H&-OH
C=O

3 HC-OH 3 ADP
-@

H,C-O@

6 glyceraldehyd3-fosfaat
HC=O
I

HO-CH 4

HC-OH

~~L-043
ribulose-5fosfaat

H~C-O+ I
HC=O
I

HC-OH

H,L-O-@ xylulose-5fosfaat H&-OH

C=O

glyceraldehyd3-fosfaat H,?-O-@
C -

HC-OH

HO-y-I
HC-OH

H C OH
,l-

HO-?H HC-OH
HC-OH

glyceraldehyd3-fosfaat
HC=O HC-OH
H&-O

C=O

HC-OH
HC-OH

H,L-o
I

HC-OH

-@

HC-OH
H,&O

H ~ & - o-@

-@

fructose-6fosfaat sedoheptulosel,7-difosfaat

fructose-1,fosfaat

-@

ribulose-5fosfaat

ribose-5fosfaat

glyceraldehyd3-fosfaat w r =n --- HC-OH I

H,&O

glyceraldehyd3-fosfaat
HC=O

L
I I

Hc-OH

Hc-OH

H&-O

H&-@ ribulose-5fosfaat

H,&-@ xylulose-5fosfaat glucose-6-fosfaat r - fructose-6-fosfaat fructose-1,6-difosfaat

4

glyceraldehyd3-fosfaat
(2x)
Hy=O HC-OH

1
7

glucose

H~L-o-@ glyceraldehyd3-fosfaat

Fotosynthese(koolstofassimilatie)

@C

Be fotosynthese vastgelegde hoeveelheid koolstofper jaar

.......................................................................
deel biosfeer
totale qpperulakte

vastgelegde koolstof lol2 kg j-'

106km2
oceanen, zeen oerwouden, bossen bouwland grasland, steppen overige gebieden gehele aarde

Lichtabsorptie

@A

Absorptietoppen aan fotopigmenten

pigment chlorofyllen chlorofyl-a chlorofyl-b chlorofyl-c bacteriochlorofyl-a bacteriochlorofyl-b bacteriochlorofyl-c (chlorobiumchlorofyl) bacteriochlorofyl-d (chlorobiumchlorofyl) carotenen a-caroteen P-caroteen y-caroteen carotenoiden lutene (bladxantofyl) violaxanthol fucoxanthol spirilloxanthol fycobilinen (protenen) fycorythrine fycocyanine allofycocyanine

absorptietop(pen) golflengten in nrn in vivo 435,670-680 480,650 645 800,850,890 1017 750 350,760 in hexaanoplossing 420,440,470 425,450,480 440,460,495 in ethanoloplossing 425,445,475 425,450,475 425,450,475 464,490,524 in vivo 490,546,576 618 654 (in fosfaatbuffer)

voorkomen

alle organismen met fotosynthese, behalve enkele bacterin alle zaadplanten, varens, mossen en groenwieren diatomeen, bruinwieren purperbacterin, groene bacterin n soort purperbacterie groene bacterin groene bacterin

meeste planten meeste planten groene zwavelbacterin, enkele wieren meeste planten, niet in bruinwieren en diatomeen meeste planten, niet in roodwieren en diatomeen diatomeen, bruinwieren purperbacterin roodwieren, enkele cyanobacterin cyanobacterin, enkele roodwieren roodwieren, meeste cyanobacterin

De waarden van de carotenen en de carotenoden liggen in vivo vermoedelijk ongeveer 20 nm hoger.

Lichtabsorptie

@B

Absorptiespectra van enige fotopigmenten

....................................................................................................................
in oplossing, zie tabel 70A

I, e-ad

I I,

= =

intensiteit van het doorgelaten licht intensiteit van het opvallende licht

600

700

violet

blauw

groen

geel

chloroj4-a chlorofyl-b .............. P-caroteen -- -- -- . bacteriochloro~l-d

-----m

rood golflengte in n m

Lichtabsorptie in water

relatieve lichtabsorptie in procenten van de lichtintensiteit gemeten op l meter diepte in onvervuild zeewater
diepte in m violet blauw blauwgroen groen geel rood

Papierchromatografiemet bladpigmenten

relatieve meeloopsnelheden in loopvloeistof petroleumether 92%/aceton 8%

pigment
p-caroteen a-caroteen lutene (bladxanthofyl) violaxanthol chlorofyl-a chlorofyl-b andere pigmenten

Eiwitsynthese-Enkele belangrijke verbindingen

@A

DenucleinezurenDNAenRNA

.....................................................................................................
O = aanhechtingsplaats aan ribose of deoxyribose

@ A1
Drie purinederivaten

N m b basen

.....................................................................................................

H
O

adenine Drie pyrimidinederivaten

guanine

hypoxanthine

cytosine

thymine

uracil

@A

Zeldzame basen

'pseudo-uracil'

OH O dihydroxyuracil

@ A3

Koppeling van de nuclenebaseninDNA en RNA

De binding van adenine en thymine via 2 H-bruggen in DNA (respectievelijk van adenine en uracil in t-RNA)

N-H---O

1,08 nrn

De binding van guanine en cytosine via 3 H-bruggen.

@ A4

De opbouw van DNA

gedeelte van een molekuul van deoxyribonuclenezuur (dubbele helix) A C D G P T

=

P-T::&D, :

PD - G
G\

3,5 nrn
iii

P\ i i i C-D.

C-0
P

p\

"D-A:::T-~

adeninegroep cytosinegroep = deoxyribosegroep = guaninegroep = fosfaatgroep = thyrninegroep

Eiwitsy"these

@ A5

Gedeelte van een polynucleocidemolekuul

elke nucleotide is opgebouwd uit deoxyribose + fosfaat + nuclenebase

@ A6
* t-RNA van tyrosine

Vier voorbeelden van transfer-RNA

m-:

w 5
G.

t-RNA van alanine

+-G,

t-RNA van fenylalanine

1

4
*Q.

a-m
G-r,
I

t-RNA van serine

V-==?
D===>
I

6-o-m

5
*Q,

4C*

V===? D===>
p-U .
I
UI

os3=-i
(SE--n

7m-

y ?

O '

P.

O-2m

l C - ~ - ~ - ~ - b Q 111 111 11 II I
II
UI

U II I
M

(9-3-n-3 b - 9 - q
9 - 2m

II

C.

II m

n1 m n1

C)-o-m

*3 1
f,

Ii==? U O
os==$l u===o
I I I

D===>

o==s30
I
I

4: I

y=,=n ';7

I U

Bij deze vier formules zijn de volgende symbolen gebruikt: A C G I T adenosine cytidine = guanosine = inosine = thymidine = uridine 51 = pseudo-uridine U = dihydro-uridine
= =

(nucleoside met adenine) (nucleoside met cytosine) (nucleoside met guanine) (nucleoside met hypoxanthine) (nucleoside met thymine) (nucleoside met uracil) (nucleoside met 'pseudo-uracil') (nucleoside met dihydroxyuracil)

elke nucleoside is opgebouwd uit ribose +,nuclenebase voorts:

-m

= - CH,

-o-m=-O-CH,

anticodon

Eiwitsynthese

@B

Genetkchecode

....................................................................................................

@ B1 Alfabetisch gerangschikt
aminozuren

symbolenb2 - - codons in het m-RNA

Ala 2 Arginine Arg 3 Asparagine Asn 4 Asparaginezuur Asp 5 Cystene Cys 6 Glutamine 7 Glutaminezuur 8 Glycine 9 Histidine 10 Isoleucine Gln Glu Gly His Ile

l Alanine

- -

A GCU R CGU N AAU D GAU C UGU

P

GCC CGC AAC GAC UGC

GCA CGA

GCG CGG

AGA

AGG

Q E G H

CAA GAA GGU CAU AUU

CAG GAG GGC CAC AUC

GGA
-

GGG

AUA

CUG UUA UUG

11 12 13 14 15

Leucine Lysine Methionine Fenylalanine Proline

Leu Lys Met Phe Pro Ser Thr Trp Tyr Val

L CUU K AAA M AUG F UUU P CCU

-

CUC AAG AUA UUC CCC

p

CUA

CCA UCA ACA

CCG UCG ACG AGU AGC

16 Serine 17 Treonine 18 Tryptofaan 19 Tyrosine 20 Valine startcodon terminatiecodons

UCU ACU W UGG Y UAU V GUU

S T

UCC ACC b UGA UAC GUC

GUA

GUG

Met M AUG Term UAA

UAG

UGA

1 b Uitsluitend in mitochondrin van zoogdieren. 2 b Naast elk drieletter-symbool is het eenletter-symbool voor het aminozuur vermeld.

B2 Op codon gerangschikt

eerste letter

tweede letter

u - C- - - - - A - GPhe Phe Leu Leu Leu Leu Leu Leu Ile Ile Ile Met Val Val Val Val F F L L L L L L I I I M V V V V Ser Ser Ser Ser Pro Pro Pro Pro Thr Thr Thr Thr Ala Ala Ala Ala S S S S P P P P T T T T A A A A Tyr Tyr Term Term His His Gln Gln Asn Asn Lys Lys Asp Asp Glu Glu

derde letter

Y Y

Cys Cys Term Trp Arg Arg Arg Arg Ser Ser Arg Arg

C C

W
R R R R S S R R

C A G

p -

H H
Q Q

U C A G
U C A G

N N K K

D D E E

Gly Gly Gly Gly

G G G G

U C A G

W Zie voor de structuurformules van de aminozuren tabel 67C W Naast elk drieletter-symbool is het eenletter-symbool voor het aminozuur vermeld.

Vitamines

@
bron opmerkingen

vitamine

werking

A,

retinol voorkomt nachtblindheid, voorkomt margarine, melkvet, (axeroftol) verhoorning van epitheel, verhoogt lever, eieren, vis, 1915 de weerstand, stimuleert het fruit, peen afweersysteem en de vorming van gebit en botten thiamine voorkomt beri-beri, als co-enzym (aneurine) betrokken bij celstofwisseling 1901 riboflavine als onderdeel van diverse enzymen (lactobetrokken bij celstofwisseling, flavine) voorkomt huidinfecties 1933 pantoals onderdeel van co-enzym-A theenzuur betrokken bij de citroenzuurcyclus, 1930 stimuleert celdeling bij vogels en zoogdieren foliumzuur voorkomt bepaalde vorm van bloedarmoede, als co-enzym betrokken bij celstofwisseling, stimuleert celdeling bij knaagdieren inositol stimuleert celdeling bij vogels

derivaat van caroteen formule zie tabel 67 D

B,

brood, granen, melk, meest in de zaadhuid vlees, aardappelen, van granen groenten, gist formule zie tabel 67 F melk, vlees, brood, graanprodukten, groenten, gist melk, aardappelen, brood, vlees, groenten brood, groenten, vlees, melk, eieren, gist

B,

B,

B,

B B,

lever, kaas, melk vlees, eieren, vis, brood, aardappelen, peulvruchten, rijst vlees, brood, vis, aardappelen, melk, groenten, fruit lichtgevoelig, temperatuurgevoelig eigen synthese uit tryptofaan

pyridoxine als pyridoxaalfosfaat betrokken bij (adermine) celstofwisseling, voorkomt 1934 huidinfecties bij honden en ratten nicotinezuuramide (niacine) 1937 cobalamine (cyanocobalamine) 1947 voorkomt voetjicht, als onderdeel van diverse co-enzymen betrokken bij celstofwisseling, stimuleert de celdeling aanmaak van bloedcellen, als co-enzym betrokken bij de vorming van RNA en DINA, stimuleert celdeling en voortplanting voorkomt scheurbuik, betrokken bij vorming van hemoglobine, collagene weefsels en sterode hormonen, verhoogt de weerstand

B,

B,,

lever, vlees, vis, melk, uitsluitend dierlijke kaas, eieren bronnen

Lascorbinezuur 1932

fruit (vooral citrus), temperatuurgevoelig, aardappelen, groenten eigen synthese bij aantal zoogdiersoorten

vitamine
p -

werking
P

bron aardappelen, groenten

opmerkingen synthese uit plantaardige sterolen

D,

ergocalciferol 1918 cholecalciferol 1918 tocoferol (D-atocoferol) 1922 linolzuur 1929 biotine

voorkomt engelse ziekte, bevordert resorptie en afzetting van calcium, vooral in beenderen en gebit idem als D,, voorkomt spierkramp (stuipen)

D,

margarine, melkvet, vette vis

synthese uit dierlijke sterolen eigen synthese met huidpigment en UV

E,

aspecifiek antioxidans in diverse weefsels, stimuleert vruchtbaarheid bij zoogdieren betrokken bij de decarboxylering als co-enzym betrokken bij celstofwisseling, voorkomt huidaandoeningen

plantaardige olie, granen, eieren, bladgroenten eigen synthese bij enkele zoogdiersoorten? lever, groenten, melk, eieren, gist bladgroenten (vooral kool), tomaten, tarwe, eieren, lever, vis sinaasappelen, citroenen eigen synthese bij de mens? bron niet zeker produkt van de coli-bacterin in de darm bron niet zeker formule zie tabel 67 B

I<

fyllochinon onmisbaar voor synthese h de lever (naftovan trombinogeen en andere chinon) bloedstollingscomponenten 1935 citrine bevordert de permeabiliteit van capillairen

P
Q

ubichinon bevordert het elektronentransport in het organisme

De vitamines A, D, E, F en K zijn oplosbaar in vetten. De vitamines B, C, H, P en Q zijn oplosbaar in water. De jaartallen onder de namen van de vitamines geven het jaar aan van hun ontdekking.

Enkelevoedingsmiddelen van de mens

geanalyseerd per 100 gram eetbaar gedeelte

ionerdatomen van
eiwitten vetten voedingsmiddelen sacha- cal- fosfor ijzer d e n cium

vitamines na- kalium triurn

waur verbrandingswarmte

A C - B g - g - mg mg mg mg mg - mg - g - g- - - - -mg - mg 2 0,7
-

kJ 355 96 O 59 171 385 1619 171 159 96 167 176 1145 1588 1108 263 1125 1004

aardappels aardbeien agar-agar 'l andijvie appels bananen beschuit bier bietjes bloemkool boerenkool bosbessen bruin brood bruine basterdsuiker bruine bonen doperwten groene erwten ham (gekookt) hazelnoten honing kaas (oud, volvet) kalfsvlees karnemelk kastanjes kersen kip kippe-eieren komkommers krentenbrood leverworst margarine melk (volle) melkchocolade (reep) moedermelk (mens) paprika's

0,l
-

2
-

0,2
-

1 12 0,3 2 2 4 03 7,9
-

19 5 75 1 10 22

10 17
-

60 25
-

0,5 0,5
-

10 1
-

600 150
-

0,06

0,42 0,15
-

20 10 10

70 10 30

1 0,2 0,5

50 2 2

300 150 400

1,20 0,12 0,11 0,20 0,50 0,29 0,03 0,05 0,32 0,45 0,07 0,41 1,05 0,33 1,45 0,43

15 77 60 91 - 20 10 95 10 87 10 75
5 - 91

6,6
-

0,2 0,3 0,9

-

70 30 150 3 5 30 7 30 40 3 20 30 70 4 200 10 11 12 20
-

t ? 10 1 100 0,5 15 1 50 0,4 2

1,5

250 25 400 400 500 75

5,30 0,lO
-

5 80 100 10
-

89 93 86 86 40 2 12 82 12 44

2,5
-

20 5 21 15 14 0,4 25 20 3 4 03 20 13

1,5 0,3 1,5 20 60

-

43 95 43 10 43
-

140
-

80 400 20 80 80 400 10 300

10 20 30 10 10 200

29 6 0,4 1

6 200 80 5 1 600 380 12 230 3,5 110 80 35 40 85

300 3 2 600 0,72 6 6 2592 20 2 10 50 0,05 4 18 1346

1,s 2 5 2 5 2

t 200 25 50 2 1250 10 300 10 1000 t 300

0,40 0,15

2 50 2

0,5 t 2 100 0,03 50 1 5

100 350 150 600

0,56
-

0,30 0,58 0,22 0,65 0,08 0,85 0,58 0,04 0,19

1 41 71 0,5 92 - 54
-

1526 560 125 690 176 711 631 25 1066

11
-

OS
7 17 0,5 3,3 9 1,2 1

3 25 83 3,2 32 3,8
-

1 50

60 220 20 30 20 95

1 20 0,4 15 4,6 120 90 51 200 200 7 31 15 5 25 5

150 5 - 56 t 75 1,20 1,42 1242 20 0,77 - 15 t 5 3139

0,5 2 250 2 100 300 2 150 150 0,5 5 200 300 1,5 t

0,25
-

0,24

10 86 - 7 3 75 10 97 - 35

0,03 50 2 t 0,l 20 0,4 10

150 400 50 400

0,05
-

0,12 0,70

0,24 0,50 0,05 0,223

1 88
-

4 88 100 92

251 2207 288 100

ionerdatomen van eiwitten vetten voedingsmiddelen sacha- cal- fosfor ijzer na- klium riden cium trium

vitamines water verbrandingswarmte

B
-

patates frites peen peren pinda's prei rabarber

3 1 0,5 27 2 0,5

12 0,2
-

49 0,3 0,l 0,2 1 83 12 5 90 13 0,5

-

30 6 10 13 5 2 2 40 0,4 20 2
-

15 95 40 30 20 30 60 360 60 30 40 30
P

0,8 0,5 0,2 2 1 0,5

15 75 2 5 5 5

radijs 1 5,4 roggebrood (donker) 0,5 roomboter roomijs 4 runderlever (gekookt) 20 1,5 rundvet (rauw) rundvlees rijst sinaasappels sla slagroom b2 snijbonen spek (vet) spinazie spruitjes tomaten
toast

25 30 30 2 t 25 200 3 5 15 20 160 120 0,l t 10 220 10 100 15

P

250 0,16 20 95 0,28 300 - 50 1,66 - 15 15

900 300 100 700 250 300

6,OO 0,17 0,09 0,71 0,60 0,41 0,lO

3 50 5 90 4 85 3 25 90 10 93

1004 125 171 2512 130 46 59 798 3139 853 556 3411 824 1442 176 50 1584 75 54 171 75 1527 163

150 300 10 350 100 150 250 100 250 200 700 500 300 150 400 350 300 100
-

0,17 0,20 6,OO 4,lO

- 64 25 71 6
P

p P

20 7 0,s 2 2 2 4 2 4 1 12,3 5 16 18 8
-

0,2 40 0,2 85 0,3 0,5 0,2 1,8 0,3 24 0,5 2,5

10 200 78 10 100 10 40 20 2 40 30 2,8 70 60 2 40 30

-

3 100 2 0,4 0,3 2 0,5 2 35 0,5 2 3 1 0,4 2,2 1 2 1 1

-

0,20 1,50 0,62 0,20

-

0,51 0,20 0,14 0,20 0,15 0,21

50 10

15

tuinbonen varkensvlees vis (mager) 2 ' wit brood witte suiker . yoghurt 2 zwarte bessen

0,5 5 3 75 4
-

2 130 30 10 15 20

4 0 70 120 20 145 100

0,20 7 3267

68 13 86 94 53 94

100 100 t 50 5

25 10 10 t 5

5,OO 0,41 1,00 0,54 0,60 0,15 0,26 0,16 0,35

-

25 92 150 86 25 95 8 80 85

3,3 13

3,2

46 100 120 4 8 30

10 200 20 200 10 95

0,Ol
-

0,84 0,50 0,20

- 59
2 79 - 40

90 50

1,2

150 300

0,04 0,24 0,20 0,19

88 150 83
-

1170 318 1000 1672 242 158

1b Agar-agar bestaat vrijwel geheel uit het voor de mens onverteerbare agarose en agaropectine. 2 b Deze voedingsmiddelen bevatten tevens vitamine D, (cholecalciferol) in hoeveelheden van 0,OJ tot 1,O mg.
Vitamine A omvat retinol en @-caroteen. Vitamine B omvat thiamine, riboflavine en pyridoxine (ongekookt). Vitamine C omvat L-ascorbinezuur (ongekookt). Aan diverse voedingsmiddelen worden natriumzouten toegevoegd als conserveringsmiddel. Dit is in de tabel aangegeven met een t. Ontleend aan Voedingsmiddelentabel van het Voorlichtingsbureau voor de Voeding.

Enzymenen hormonen

@A

Enkele enzymen van de m m s

substraat esterasen fosfatase lipasen acetylesterase choline-esterase carbohydrasen amylasen maltasen lactase sacharase proteasen peptase 3 protenase a, O tryptase $ rennase ,
U

eindprodukt(en)

fosfaatesters glyceriden azijnzure ester cholineacetaat amylose maltose lactose sacharose protenen (eiwitten) protenen protenen casene polypeptiden polypeptiden ureum arginine

alcoholen + fosforzuur glycerol + vetzuren ethanol + azijnzuur choline + azijnzuur maltose glucose glucose + galactose glucose + fructose polypeptiden polypeptiden polypeptiden + aminozuren paracasene aminozuren aminozuren ammoniak + koolstofdioxide ureum + ornithine

-r:

peptidasen ereptase polypeptidasen amidasen urease arginase fosforylase oxidasen

L
9
2 melkzuurdehydroW

polysacharidefosfaten hexosefosfaten melanine dehydro-ascorbinezuur

6 tyrosinase tyrosine E ascorbinezuuroxidase ascorbinezuur

dehydrogenasen

4
.U

.w * r

genase pyrodruivezuur alcoholdehydrogenase ethanal waterstofperoxide

melkzuur ethanol zuurstof + water

In deze tabel zijn de Nederlandse benamingen en de Nederlandse indeling gebruikt.

@B

pH-waarden van belangrijke stoffen van de mens

enzym
speeksel amylase speeksel maltase
maag peptase maag rennase m a g lipase

pHoptimum 64 66 2,5 2,O 5,O

enzym pancreas pancreas pancreas pancreas pancreas

pHoptimum amylase maltase lipase tryptase polypeptidase 66 66 8,O 835 9,O 66 7,o 72

d a m maltase d a m sacharase d a m lactase d a m ereptase

B2 Andere stoffen

.......................................................
stof pH-traject stof pH-traject

bloed darminhoud gal maaginhoud

7,3 - 7 s 4,8 - 8,O 6,8 - 7,O 1,O - 3,O

speeksel urine zweet

6,5 - 7,5 4,8 - 8,4 3,8 - 6,5

Hormonen van de mens

herkomst

naam van het hormoon

voornaamste werking

hypothalamus diverse aanzettende en afremmende (neurohormonen) hormonen *

'

regeling secretie van de hypofysehormonen

hypofyse achterkwab

opslag en afgifte van de volgende neurohormonen ocytocine (oxytocine) antidiuretisch hormoon *l (vasopressine)

contractie baarmoederwand - melksecretie ADH terugresorptie water in de nieren verhoging van de bloeddruk bij hoge concentratie
G H stimulatie van groei en stofwisseling

hypofyse voorkwab

groeihormoon *l adrenocorticotroop hormoon *l thyreotroop hormoon *l

ACTH aanzetten van de bijnierschors TSH aanzetten van de schildklier

Enzymen en hormonen

@C

Homzonen van de mens [vemolg]

herkomst

naam van het hormoon follikelstimulerend hormoon 'l

voornaamste werking FSH bij Q Q :follikelgroei in ovaria - aanzetten secretie van oestradiol (en oestron) bij d$: spermatogenese L H bij Q Q : ovulatie, vorming en handhaving van het corpus luteum (geel lichaam) bij d d:aanzetten secretie van testosteron LTH melksecretie - remming secretie van LH en van FSH bij overmaat L P H 'moedereiwit' voor opioden (eigen verdoving) - hormoonrol nog onbekend T4 aanzetten stofwisseling - groei en differentiatie van onder andere het centrale zenuwstelsel - remming secretie van TSH T3 als thyroxine daling Ca2+-gehalte het bloed in P T H stijging Ca2+-gehalte het bloed in resorptie van bot bevordering glucosestofwisseling omzetting van glucose in glycogeen remming gluconeogenese - bevordering opbouw van vetten en van eiwitten verhoging permeabiliteit celmembranen bevordering omzetting glycogeen in glucose in de lever afbraak van eiwitten - aanzetten gluconeogenese - remming glucosegebruik - verandering vetverdeling remming van ontstekingen - onderdrukking van het afweersysteem remming secretie van ACTH retentie van water en zouten uitscheiding van K+ zie testes effecten van het ortho-sympatische zenuwstelsel: regeling bloedstroom versnellen hartslag - verhogen bloeddruk - verwijding bronchi - afgifte glucose aan bloed door de lever als adrenaline

luteniserend hormoon 'l

prolactine (luteotroop hormoon)"

lipotroop hormoon schildklier thyroxine 3 '

trijodothyronine calcitonine bijschildklier eilandjes van Langerhans (in pancreas) parathormoon insuline

F3

glucagon 'l bijnierschors hydrocortison (cortisol)

aldosteron 2 ' diverse voornamelijk mannelijke geslachtshormonen bijniemzerg adrenaline b4 (neurohormonen)

noradrenaline b 4

herkomst gonaden ovaria

naam van het hormoon

voornaamste werking

oestrogene geslachtshormonen, voornamelijk oestradiol

progesteron

ontwikkeling secundaire geslachtskenmerken en geslachtsorganen, onder andere proliferatie van het baarmoederwandslijmvlies - regeling secretie van gonadotrope hormonen - benvloeding samenstelling van het bloed aanzetten tot misselijkheid en braken secretie door slijmvlies baarmoederwand - remming secretie van L H en van FSH - verhoging lichaamstemperatuur ontwikkeling secundaire geslachtskenmerken en geslachtsorganen, onder andere de prostaat - remming secretie van L H en van FSH

testes

androgene geslachtshormonen, voornamelijk testosteron

placenta

humaan choriongonadotropine " HCG werking als van luteniserend hormoon: voornamelijk handhaving werking corpus luteum diverse sterode hormonen, stimulatie slijmvlies baarmoederwand onder andere progesteron remming secretie van L H en van F S H

Zie voor de structuurformules van de hormonen tabel 67H. l b peptide (eiwit) hormonen 2 b sterode hormonen 3 b thyroninen 4 b catecholaminen

andingswarrnten van enkele islogischbelangrijke stoffen

fysiologische verbrandingszoa~mte kJg-'

......................................................................................

alanine citroenzuur ethanol D-glucose glycerol glycine glycogeen lactose leucine maltose

melkzuur oliezuur palmitinezuur sacharose stearinezuur tyrosine ureum vitamine B (inositol) zetmeel

Osmotischewaarden

.......................................................................
gemeten bij T= 293 K en p = po
massa in concentratk 100 g water concentratie osmotische waarde

D-fructose D-glucose

Clli
ZO

gl-l $0 10,O 20,l 30,3 40,6 50,9 61,3 71,8 82,4 93,1 103,9 159,O 5,o 10,O 20,l 30,3 40,6 50,9 61,3 . 71,8 82,4 93,l 103,9 159,O 216,2 276,O 338,l 470,6 5,o 10,0 30,5 5 1,5 78,5 106,3 164,5 226,5

10-3moll-l 28 56 112 168 225 282 340 398 457 5 16 576 881 15 29 59 89 118 149 179 210 24 1 272 303 464 632 807 988 1375 50 99 302 509 776 1051 1627 2241

106Pa 0,06 0,13 0,27 0,42 0,57 0,71 0,87 1,03 1,19 1,35 1,52 2,46 0,03 0,06 0,14 0,22 0,29 0,37 0,46 0,54 0,63 0,72 0,79 1,32 1,92 2,61 3,45 5,65 0,02 0,04 0,23 0,96 2,82 339 5,13 6,12

3,O 44 5,O 60 7,O 8,O '%O 10,O 15,O

lactose maltose sacharose

1 ;O

2,o 34 4,o

5,o 60 7,O 8,O 9,O 10,O 15,O 20,O 25,O 30,O 40,O
KNO,

095 1,o 3,o 5,O 7s 10,O 15,O 20,O

massa in concentratie 100 g water

g NaHCO, 0,5 1,O 2,o 3,O 40 5,O 6,O gl-l 5,o 10,l 20,3 30,6 41,l 5 1,7 62,5 5,O 10,l 20,2 30,5 41,O 5 1,5 62,2 73,O 84,O 95,l 106,3 5,o 10,l 20,2 30,6 41,l 5 1,7 62,5 73,4 84,5 10,O 20,l 30,2 50,6 102,5 155,9 5,O 10,l 20,3 30,7 41,2 5 1,9 62,8

concentratie
10-, moll-l 60 120 24 1 364 489 6 16 744 67 135 27 1 409 549 691 835 980 1127 1276 1426 86 172 346 523 703 885 1069 1256 1445 167 334 503 842 1707 2595

osmotische waarde
106Pa 0,27 0,55 1,08 1,59 2,07 2,52 2,95 0,29 0,60 1,19 1,80 2,42 3,03 3,65 4,27 4,85 5,46 6,05 0,39 0,77 1,54 2,34 3,15 3,96 4,76 5,53 6,29 0,04 0,07 1,lO 2,03 4,20 6,20 0,35 0,69 1,40 2,11 2,84 3,5 1 4,lO 0,74

KC1

OJ 1,O 2,o 3,o 40

5,O 68 7,O 8,O 9,o 10,O

NaCl

0,5 L0 2,o 34 40 5,o 6,o 730 8,o

ureum

L0 2SJ 34 5,o 10,O 15,O

zeewater (onvervuild)

OS
1,O 2,o 3,o 4,O 5,O 6,O

bloedplasma

gemiddelde waarde 153

Oplosbaarheid van zuurstof in chloridehoudend water

.......................................................................
oplosbaarheid in 10-31 0, per l water; p = p,,
concentratie Cltemperatuur in K

gl-I

273

278

283

288

293

298

303

Voor de oplosbaarheid van zuurstof en andere gassen in zuiver water zie tabel 44.

Gemiddelde samenstelling van onvervuild zeewater

@
% droge massa

voornaamste bestanddelen

gr1

boorzuur bromide-ionen calciumionen chloride-ionen fluoride-ionen kaliumionen magnesiumionen natriumionen strontiumionen sulfaationen waterstofcarbonaationen argon aluminiumionen jodide-ionen kobaltionen koolstof 14C loodionen nikkelionen radium uraanionen ijzerionen zinkionen kwikionen

0,027 0,067 0,410 19,455 0,001 0,390 1,304 10,820 0,013 2,715 0,144

0,075 0,189 1,160 55,044 0,003 1,102 3,689 30,613 0,038 7,682 0,406

>

sporen

30.10-~

Reagentia en kleurstoffen in de biologie

aan te tonen reagens

De bekendsre reagentia

herknning

calciumionen cellulose disachariden (geen sacharose) eiwitten fenolgroepen eiwit fenylgroepen eiwit fosfaationen fructose glycogeen histidine lignine monosachariden

ammoniumoxalaatoplossing10% chloorzinkjood (Schulz) barfoedreagens fehlingreagens (verwarmen) ninhydrineoplossing (opkoken) millonreagens (verwarmen) xanthoprotene + natronloog zilvernitraatoplossing difenylarnine + zoutzuur joodoplossing

wit neerslag blauw rood neerslag oranje neerslag blauw rood neerslag oranje geel neerslag blauw blauw rood geel paarsh-ood geel neerslag oranje neerslag rood violet violette ring oranjehood bruinlrood rood zwart neerslag bruin-zwart oranje licht rood ontkleurt blauw blauw diep blauw

diazobenzeensulfonzuuroplossing (Pauly) anilineoplossing floroglucine + zoutzuur benedictreagens (verwarmen) fehlingreagens (verwarmen) trommerreagens
biureetreagens thymoloplossing + zwavelzuur zoutzuur + fehlingreagens hainesreagens safranineoplossing kaliloog + loodacetaatoplossing osrniumzuuroplossing sudan-111 sudan-IV dichloorfenol-indofenol geel bloedloogzoutoplossing b3 chloorzinkjood joodoplossing

peptidebinding sachariden sacharose suberine sulfide-ionen vetten

vitamine C ijzer(1II)ionen zetmeel

1 b zinkchloride-jood-kaliumjodide-oplossing 2 b jood-kaliumjodide-oplossing 3 b kaliumhexacyanoferraat-11-trihydraat-oplossing

Reagentiaen kleurstoffen in de biologie

te kleuren object

@B

Vei!lgebruikte kleurstoffenvoor microscop

kleurstof
bismarckbruin carbolfuchsine gramkleuring van giesonkleuring giemsakleuring anilineblauw coralline resoblauw bismarckbruin chloorzinkjood eosine-Y aceto-orcene safranine sudan-111 alizarine eosine-Y picrokarmijn acridine-oranje van giesonkleuring orcene + zoutzuur acetokarmijn hemaluin hematoxiline safranine boraxkarmijn methylblauw methylviolet picrokarmijn methyleenblauw methylgroenpyronine safranine anilineblauw anilinesulfaat floroglucinol + zoutzuur safranine auramine + fenol janusgroen-B
-

oplosmiddel

resultaat

bacterin

bindweefsel bloed callose

aqua dest. ethanol ethanol aqua dest. methanol ethanol sodaoplossing aqua dest. ethanol ethanol ethanovaqua dest. azijnzuur ethanol ethanol ethanol ethanovaqua dest. aqua dest. aqua dest. aqua dest. ethanol 96% aqua dest. aqua dest. ethanol ethanol ethanol ethanol ethanol aqua dest. ethanol acetaatbuffer ethanol lactofenol aqua dest. aqua dest. ethanol aqua dest. aqua dest. aqua dest. acetaatbuffer aqua dest. aqua dest.

bruin rood violet rood blauw blauw rood fel blauw bruin violet/blauw rood rood rose oranje rose rose geel fluorescerend geel roocbruin rood blauw blauw rood rose blauw violet rood blauw groen rood blauw geel rood rood fluorescerend groen blauw groen rood rosehood

cellulose

chromosomen cutine cytoplasma

DNA epitheel inuline kernen (algemeen)

kernen (dierlijk)

kernen (plantaardig)

lignine

micro-organismen mitochondrin
p p

mitosestructuur nuclenezuren nucleoproteden pectine

toludineblauw methylgroenpyronine feulgenkleuring rutheniumrood

te kleuren object

kleurstof

oplosmiddel

resultaat

schimmels

anilineblauw carbolfuchsine congorood van giesonkleuring safranine ijzer(II1)chloride osmiurnzuur sudan-I11 sudan-IV sudanzwart eosine-Y hemaluin hematoxiline + ammoniumaltiin anilineblauw chloorzinkjood joodoplossing ' Z

lactofenol ethanol aqua dest. aqua dest. ethanol aqua dest. aqua dest. ethanol ethanol ethanol ethanovaqua dest. ethanovaqua dest. ethanol ethanol ethanol aqua dest.

blauw rood rood geel rood blauw/groen bruidzwart oranje rood zwart rose diep blauw diep blauw blauw blauw diep blauw

spierweefsel suberine t amine vetten

weefsels (algemeen) weefsels (dierlijk) zeefplatetr zetmeel

1 b zinkchloride-jood-kaliumjodide-oplossing 2 b jood-kaliumjodide-oplossing

Aantal chromosomen in diplodecellen

2n ruwe klaver grote weegbree tuinboon erwt framboos rode klaver rogge scherpe boterbloem ui madeliefje peen maarts viooltje sequoia eik beuk ginkgo grove den lork Trifolium scabrum Plantago major Vicia faba Pisum sativum Rubus idaeus Trifolium pratense Secale cereale Ranunculus acris Allium cepa Bellis perennis Daucus carota Viola odorata Sequoia gigantea Quercus robur Fagus sylvatica Ginkgo biloba Pinus sylvestris Larix decidua 10 12 12 14 14 14 14 14 16 18 l8 20 22 24 24 24 24 24

@A

Plnnten

2n spar tomaat els kokospalm zonnebloem parnassia ratelpopulier orchidee tarwe es aardappel tabak bosandoorn watermunt akkerklokje adelaarsvaren paardestaart zwarte moerbei Picea abies Solanum lycopersicum Alnus rubra Cocos nucifera Helianthus annuus Parnassia palustris Populus tremula Orchis mascula Triticum aestivum Fraxinus excelsior Solanum tuberosurn Nicotiana tabacum Stachys silvatica Mentha aquatica Campanula rapunculoides Pteridium aquilinum Equisetum arvense Morus nigra 24 24 28 32 34 36 38 42 42 46

Bij zaadplantenblijken vaak polyplode chromosoomaantallen voor te komen; vele cultuurgewassen zijn gepolyplodiseerd.

8B
2n spoelworm muskiet bananevlieg huisvlieg leverbot platworm oorkwal pad kamsalamander groene kikker lintworm vijgspons honingbij Q krokodil hagedis vroedmeesterpad zeester kat torenvalk d vos huismuis varken bruine rat resusaap Ascaris lumbricoides 4 Aedes albopictus 6 Drosophila melanogaster 8 Musca domestica 12 Fasciola hepatica 12 Planaria torva 14 Aurelia flavedula Bufo arenarum Triturus cristatus Rana esculenta Taenia pisiformis Scypha ciliatum Apis mellifera Alligator mississippiensis Lacerta agilis Alytes obstetricans Asterias forbesi Felis catus Falco tinnunculus Vulpes vulpes Mus musculus Sus scrofa Rattus norvegicus Macaca mulatta 20 22 24 26 26 26 32 32 36 36 36 38 38 38 40 40 42 42

Dieren

2n stekelbaars konijn mens veldmuis zijdeaapjes chimpansee egel huismus d schaap wijngaardslak zijderups rund cavia ezel kauw d paarden zilvermeeuw d koekoek d haan hond wolf wilde eend d merel d karper vleetrog heremietkreeft Gasterosteus aculeatus Oryctolagus cuniculus Homo sapiens Microtus arvalis Callithrix species Pan troglodytes Erinaceus europaeus Passer domesticus Ovis aries Helix pomatia Bombyx mori Bos taurus Cavia porcellus Equus asinus Corvus monedula Equus species Larus argentatus Cuculus canorus Galus domesticus Canis familiaris Canis lupus Anas platyrhynchos Turdus merula Cyprinus carpio 42 44 46 46 46 48 48 48 54 54 56 60 64 66 66 66 66 72 78 78 78 80 84 104

Raja meerdervoortii 104 Eupagurus bernhardus 254

Chromoroomkaarten

@A

Bandenpatroon van de auzechromosomen van de bananevlieg (Drosophila me2anogaster)

....................................................................................................................

centromeer
1

chromosomen van een 9

X=l

Chromoroomkaarten

@B
@ B1

Metafasechromosomen van de mens

XY-karyogram van een mens

......................................................................................
(foto Stichting Klinische Genetica, Rotzerdam)

Schaal

F10 /-

@ B2

Indeling van menselijke chromosomen

Chromoroomkaarten

@C

Bandenpatroon van de rnernfosechmrnosornen van de mens

..........................
schematische voorstelling

0 banden volgens kleurmethode 'R'

banden volgens kleurmethoden 'G' en 'Q' variabele banden

@D
Prof. Dr. P.J. Weisbeek, Utrecht

Chromosoomkaart van de bacteriofaag @X l 74

....................................................................................................................
startplaats

aantal nucleotiden

I I I

I I I

l l

9900 u

belangn~kste manteleiwit 48 400 u

1 u = van de massa van het koolstofatoom ''C. IR = niet-coderend gedeelte van het DNA (intersustonic region).

morfogenese
4000 u

tijdens inkapselen

Genlokaties

@A

Bananevlieg (Drosophila melanogaster/

gelokaliseerd gen aristaless antenna bar eyes black body bobbed hairs brown eyes crossveinless wings curled wings curved wings cut wings dchaete bristles dumpy wings ebony body eyeless facet eyes glued eyes hairless bristles hairy body miniature wings minute bristles plexus wings reduced brktles stripe body stubble bristles veinlet veins vermilion eyes vestigial wings white eyes white-apricot eyes yellow body

afkorting

kenmerken antennen onbehaard ogen staafvormig lichaam zwart

chromosom plaats in centimorgan

al B b bb bw cv
CU
C

2 X=l 2 X=l 2 X=l 3 2 X=l 3 2 3

4 X=l 3 3 3 X=l

0,o 57,O 48,5 66,O 104,5 13,7 50,O 75,5 20,O 41,O 13,O 70,7 2,o 3,O 63,O 69,5 26,5 36,l 106,2 100,5 5 1,0 62,O 58,2 02 33,O 67,O 1,5 57,l 0,O

ct D dp e eY fa g1 H h m Mb P X rd Sr Sb ve v V g
W

vleugels afgekapt borstels schuinstaand vleugels op 1/3 afgeknot lichaam glanzend zwart ogen ontbreken facetogen ogen glazig met ronde facetten borstels onbehaard lichaam sterk behaard vleugels zeer klein borstels zeer klein vleugels met veel extra aders borstels sterk gereduceerd lichaam gestreept borstels verkort en verdikt aders 3,4 en 5 ten dele weg ogen helder rood vleugels tot stompjes gereduceerd ogen wit ogen licht oranje lichaam geel

3 2 2 3 3 3 X=l 2 X=l 2 X=l

wa Y

8B
enkele bekende genen
gelokaliseerd gen

M m ( H o m sapiens)

gelokaliseerd gen

chromosoom

agglutinine-a agglutinine+ acetyl-conzym-A dehydrogenase adenosinedearninase a-ketoglutaarzuurdehydrogenase alcoholdehydrogenase biliverdinereductase bloedgroep A B O bloedgroep 'Duffy' bloedgroep 'Kidd' bloedgroep 'Lutheran' bloedgroep M N bloedgroep P carbonzuuranhydrase carboxypeptidase choriongonadotropine esterase A \ esterase B

X X 20 12 4
7 9 l 2 19 4
6 8 7 18 11 16

glyceraldehyd-3-fosfaatdehydrogenase groeihormoon hemofilie (bloederziekte) hemoglobine-a hemoglobine-f3

hexokinase immunoglobuline-a insuline interferon in leucocyten katalase kleurenblindheid maaglipase a-macroglobuline nucleofosforylase pancreasamylase pancreaslipase peptidase A peptidase B pyruvaatkinase resus-agglutinogeen rodopsine-albinisme speekselamylase triosefosfaatisomerase tryptase

esterase D 13 foetaal hemoglobine 11 fosfatase in erytrocyten 2 glucagon 2 glucosedehydrogenase 1 glucose-6-fosfaatdehydrogenase X glucose-6-fosfaatisomerase 19

Gerichtsgevoeligheid

....................................................................................................................

violet

blauw

groen

geel

rood golflengte in nm

IR

----

bij konijn mens mens

............. kauw

totale gevoeligheid totale gevoeligheid totale gevoeligheid gevoeligheid staafjes gevoeligheid kegeltjes

Gehoorgevoeligheid

@A

Akoestische schaal voorde mens

.....................................................................................................
'zone geluzddmk
Pa

geluidsintensiteit

geluiddmk- ornschr$ing niveau

dB ernstige beschadigingen gehoororganen

W m-2

gevaarlijke zone (doofheid)

pijngrens - straalmotor op 25 m
startend straalvliegtuig op 50 m pneumatische boor op 1 m - autoclaxon vlakbij popgroep - betonboor op 1 m - cirkelzaag helikopter op 30 m hoogte - zware vrachtwagen met 35 kmh-' op 7,5 m personenauto - lichte vrachtwagen met 35 kmh-' op 7,5 m drukke verkeersweg - passerende bromfiets op 7,5 m luide muziek van radio of tv in woonkamer - autosnelweg op 25 m geanimeerd gesprek - typekamer op kantoor - ongestoord telefoongesprek rustig gesprek - gemiddelde woonwijk overdag buiten stille woonstraat - woonkamer - koelkast op l m leeszaal bibliotheek - fluisterend gesprek tikkend horloge ruisende bladeren - zacht gefluister omroepstudio vailend blad - vrijwel volledige stilte

hinderlijke zone

vermoeiende zone

rustige zone (overdag) rustige zone ('s nachts)

zachte zone

gehoordrempel - absolute stilte

Gehoorgevoeligheid

@B

Isofonendiagram van het menselijk oor voor zuivere tonen

Aantal foon is aantal dB bij een frequentie van 1000 Hz

120 foon

1 0 foon 0

80 foon 60 foon 40 foon 20 foon

4 foon

O foon

20

50

100

200

500

103

2.10~

5.10~ 10.10~ 20.10~

frequentie in Hz ---+

@C

Gehoorgevoeligheid in relatie tot de beftGd

Vrouwen

Gegevens van een aantal diersoorten

diersoort gemiddelde massa

Algemene gegevens

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

maximale levensduur

maximale snelhad

draagtijd of broedduur

gemiddeld aantal eieren of jongen

kg albatros bever blauwe vinvis boerenzwaluw bosspitsmuis bruine beer chimpansee dolfijn (tuimelaar) dromedaris edelhert egel ekster fazant giraffe gorilla grauwe gans groene kikker grootoorvleermuis haas hond (huis-) honingbij (koningin) huismuis huisvlieg inktvis (Octopus) jachtluipaard kameel kangoeroe kat (huis-) kip koekoek kolibrie konijn koolmees krokodil (nijl-) landschildpad lederschildpad leeuw (berber-) mens merel mossel 8 30 150. 103 19 1 0 - ~ 9.10-~ 250 60 175 600 175 03 0,35 L5 750 250 23 25 1 0 - ~ 8 10-3 5 4-60 230 10-6 25 I O - ~ 150-10-6 3-25 60 650 75 3 1,s 86- 10-3 2-3-10-3 2 18.10-3 50 600 175 70 0,11 4,2- 10-3

jaar

m s-'

dagen

27 28 5O 55 10 5 12 18 6 3 092 15 22 45 15 20 14 40 8 9 9 80 150 80 35 106 9 100

18 14 14 22 10 20 25 8 3s 2 8,s 34 4s 13 14 25 12 41 13,5 8 0,15 9 22 10 15

24 465 270 30
-

55 42 63 20 21

10-15 1 1 4-6 4-103 1-2 2-4 1-20 1,s 103 4-8 200 2,5- 103 1-4 1 1 2-4 300 j-' 15-20 2 5-12 8-12 40 80 120 2-5 1-2 4-5 20-25 106

100 390 36 64 21 13 18 31 16

110 280 14

dimsoort

gemiddele massa

maximale levensduur

maximale snelheid

draagt$ of broedduur

gemiddeld aantal eieren ofjongen

kg mus (huis-) neushoorn nijlpaard olifant (indische) orang oetan paard paardevlieg pimpelmees pingun (keizers-) postduif potvis ransuil rat (bruine) rendier reuzenhaai .l rund schaap slechtvalk snoek sperwer spreeuw steenarend stekelbaars (dried.) struisvogel tijger vale gier vink voorn
VOS

jaar

ms-l

dagen

14 0,2 60-103 300.10-~ 0,29 140 4000 600 40 5 18 300-10-~

26 35 20 68 2,5 24 70 17 15 40 70 25

9 26 7 17,5 65 15,5 14 7 63 84 9 11,5 22 53 2 20 24 20 14 4,5 20 5 22 18

50 18 480 27 21 240

1 2 1 4-5 8 1-2 1-2 1 1-4 2-3 0,l 106 4-6 4-6 2-3 300 10-15 2-5 1-3 4-6 150. 103 3-8 300 3-5 1

270 l50 28 35 14 45 42 110 54

13
-

23 79.10-~ 6 100 4,3 I O - ~ 3 90 60 175 19 8 117 22.10-~ 1 8 200. 7,5 300 24 47 12 1 30 30

51
-

wesp (hoornaar-) wilde zwaan wild paard wild zwijn wolf ijsbeer zebra zeehond zeeleeuw zilvermeeuw zwarte kraai

35 360

1 b behoort tot de levendbarende soorten

Gegevens van een aantal diersoorten

diersom vetten

@B

Samenstelling moedemzelk

caseine

eiwitten

lactose

gl-l afrikaanse olifant bever blauwe vinvis bruine beer cavia chimpansee dolfijn (tuimelaar) dromedaris edelhert eekhoorn ezel geit giraffe hamster hond (huis-) huismuis indische olifant jachtluipaard kameel kangoeroe kat (huis-) konijn leeuw (berber-) mens neushoorn nijlpaard opossum (buidelrat) orang oetan paard poolvos potvis rat (bruine) rendier rund schaap tapir tijger vos wild paard wild zwijn wolf ijsbeer zebra zeehond zeeleeuw 93 198 423 32 39 37 180 45 197 247 100 45 125 49 129 131 116 65 54 34 48 183 175 38

gl-l
-

gl-l 51 90 37 36 15 12 94 9 106 24 84 4 8 27 21 20 30 111 10 23 33 139 36 12 3 53 20 4 12 120 38 20 115 6 9 57 94 63 20 20 92 38

gl-l 37 22 13 40 30 70 6 50 26 37 30 41 34 49 31 30 47 42 51 67 48 21 34 70 61 43 41 60 62 54
-

72
-

66

27
-

5O
-

25 48 67 58 70 19
-

29 23 37

57 4

35 70 35 19 l18 364 103 169 37 74 34 95 63 22 68 96 331 21 533 365

11

28 11 13
-

64
-

28 46
-

25 28 48 48
-

28
-

71 12 46

35 48 61 55 34 3 83 1
-

11 43 138

Fossielevondsten van mens en mensachtigen

vereenvoudigd schema
ideling gemiddeld hersenvolume voorbeelden vindplaatsen geschatte ouderdom

cm3

jaar Cromagnonrnens Europa ( ,sapiens sapiens) H Neandertaler Europa ( .sapiens neanderthalensis) H Steinheim Swanscombe Petralona Tautavel Solomens Pekingmens (Sinunthrupus) Javamens (Pithecanthropus) Olduvai Hominid 9 Duitsland Engeland Griekenland Frankrijk Java: Solorivier China Java: Trinil Afrika: Omo, Olduvai, Koobi-Fora Afrika: Omo Afrika: Olduvai, Koobi-Fora Afrika: Hadar Afrika

T
O

Homo sapiens 1200-1600

40 103-heden 100. 103-40- 103

overgangsvormen tussen Homo sapiens en H o m erectus 1100-1300

400. 10~-100103 1,5 106-400- 103

Homo erectus

900-1 100

Homo habilis

2,O 106-1,6 106 2,5 106-1,2- 106 2,6. 106-2,O. 106 3,l 106-2,6. 106

f
-0"
. %

robuuste vorm

600 500 d 0 0

9 graciie vorm
oudste vorm

Australqpithecus robusm Australopithecus boisei Australopithecus afncanus Australopithecus afarensis

B 3

Ramapithecus

Ramapithecus

Afrika: Kenya, zuid-Egypte Azi: India

14- 106-7. 106

1 b alieen mensachtige skeletdelen en onderkaak gevonden.

Geologischetijdrekening

@
karakmstiek leven
te ouderdom in 106jaar

hoofdtijdperk

periode (systeem)

tijdvak (serie)

opmerkingen

Holoceen Pleistoceen ijstijden

Cromagnonmens - paalwoningen - vele grotschilderingen Heidelbergmens - Neandertaler -Javamens - Pekingmens verdere ontwikkeling van de zoogdieren

OS
2 7 12 26

Plioceen Alpiene plooiing Mioceen Oligoceen Eoceen Palaeoceen Boven-Krijt Vroeg-Alpiene plooiing

differentiatie mens/apen ontstaan van grote grasvlakten - ontwikkeling van herbivoren en van carnivoren verdere ontwikkeling van zoogdieren o.a. van primaten sterke ontwikkeling van voorlopers recente zoogdieren voortbestaan mesozosche zoogdierfauna hoogtepunt in ontwikkeling van reptielen, gevolgd door uitsterven van reuzereptielen uitsterven van ammonieten eerste vogels - buideldieren - insektivoren en bedektzadigen eerste oervogel: Archaeopteryx - bloeiperiode ammonieten dinosaurirs en andere reptielen

37
53 65

1O 0 136

Onder-Krijt

Malm Dogger Lias Keuper Muschelkalk Buntsandstein Zechstein Rotliegendes Hercynische plooiing (+ ijstijd)

162 176 190 205 215 225 240 280

vele reptielen eerste schildpadden eerste zoogdieren ontstaan van grote delen nieuw land verandering van klimaat laatste trilobieten en pantservissen uitbreiding van reptielenfauna

Boven-Carboon

klimaat warm en vochtig, waardoor enorme plantengroei, ontstaan van steenkoollagen in N.W.-Europa - eerste zaadplanten en reptielen - ontwikkeling van insekten

325

hoofdtijdperk

periode (systeem)

tijdaak (serie)

@nurkingen

geschatte ouderdom in 106jaar

+ 5 +
Lt

OnderCarboon

sterke uitbreiding van crinoden, koralen en brachiopoden - verdere ontwikkeling van haaien en amfibien eerste amfibien - ontstaan van been- en kraakbeenvissen - eerste ammonieten grote uitbreiding van landplanten eerste landplanten talrijke kaakloze vissen Caledonische plooiing verdere ontwikkeling trilobieten opkomst graptolieten en nautilusachtigen - eerste vissen vrijwel alle groepen evertebraten vertegenwoordigd - overheersen van trilobieten

325 345

395

i
I

430

E 4 .s

6$

500

570

Cryptozocum

vele plooiingen

oudst bekende vertebraten holtedieren en wormen oudst bekende fossielen bacterin en primitieve algen 4600

ijstijden

k
1 b alleen op het zuidelijk halfrond.

Schaal van windsnelheden

0
omschrijving zeeoppervhk (petersenschaal) omschrijving van het
KNMI

windsttrkte volgens Beaufort

gemiddel& winsnelhezd op 10 m hoogte boven zeeniveau Beaufm

KNMI

m s-'
p p
P

omschrijving

m s-'
- -

omschrijving

0,O-0,2

stil

windstil

spiegelgladde zee golfjes geschubde zee kleine, korte golven glasachtig

rook stijgt (vrijwel) recht omhoog rookpluimen geven windrichting aan bladeren en windvanen bewegen bladeren en twijgen bewegen voortdurend

0,3-1,5

flauw en stil

0-3

zwakke wind

1,6-3,3

flauwe koelte

3,4-5,4

lichte koelte

3-8

matige wind

kleine golven brekende toppen geven glasachtig schuim

5,5-7,9

matige koelte

langere golven - kleine takken witte schuimbeginnen te koppen bewegen stof en papier dwarrelt op

8,O-10,7

frisse bries

8-1 1

vrij krachtige wind

matige golven met witte schuimkoppen soms opwaaiend schuim grotere golven brekende koppen geven witte schuimplekken hogere golven wit schuim vormt windstrepen

bebladerde takken zwaaien gekuifde golven

10,8-13,8

stijve bries

11-14

krachtige wind

grote takken bewegen wind fluit en zoemt bomen bewegen wind is hinderlijk twijgen breken af - voortgaan wordt bemoeilijkt

13,9-17,l

harde wind

14-17

harde wind

17,2-20,7

stormachtig

17-20

stormachtige hoge golven met wind lange kam afwaaiende toppen geven schuimstrepen

windsterkte volgens Beaufort

gemiddelde windsnelheid op 10 m hoogte boven zeeniveau Beaufort

KNMI

omschrijving zeeoppervlak ('etersenschaal)

omschrijving van het

KNMI

ms-l

omschrijving

m s-'

omschrijving

20,8-24,4

storm

20-24

storm

zware schuimlichte schade strepen dakpannen beginnende waaien af rollers - verwaaid schuim geeft slecht zicht zeer hoge golven ontwortelde met lange over- bomen stortende golfaanzienlijke kammen - begin schade witte zee - zware overslaande rollers golfkammen uitgebreide schade verwaaien overal zee geheel bedekt met schuirnstrepen zeer slecht zicht lucht geheel ernstige gevuld met verwoesting schuim en water geheel witte zee gn zicht totale verwoesting

10

24,5-28,4

zware storm

24-28

zware storm

11

28,5-32,6

zeer zware storm

28-32

zeer zware storm

12 13 14

32,7-36,9 37,O-41,4 41,5-46,l 46,2-50,9 1 51,O

orkaan orkaan orkaan orkaan orkaan

32-37 37-41 41-46 46-5 1

L 51

orkaan orkaan orkaan orkaan orkaan

15
16-17

Voor de code op weerkaarten: zie tabel 91 C.

Schaalvan aardbevingen

Richter
intensz'teit

versnelling m s-2

aanduiding

omschuijving

1 2 3 4 5

< 0,Ol 0,Ol-0,02

0,02-0,03 0,03-0,06 0,06-0,15

zeer licht licht matig vrij sterk

aiieen door seismografen te registreren aiieen onder gunstige omstandigheden voelbaar trilling als van langsrijdend verkeer ramen en deuren rammelen - trilling als van zwaar verkeer - duidelijk voelbaar hangende voorwerpen slingeren klokken blijven stil staan - ook binnen duidelijk voelbaar bomen bewegen - voorwerpen vallen om - schade aan oudere gebouwen schrikreacties schoorstenen breken af - golven in water - schade aan vele gebouwen kerkklokken luiden schade aan alle gebouwen - zwakke bouwsels storten in - paniekreacties

0,15-0,3

sterk

0,3-0,6

zeer sterk

8 9

0,6-1,6

vernielend verwoestend

1,6-3

1O

3-6

11 12

6-15

> 15

meeste gebouwen zwaar beschadigd schade aan d e funderingen pijpleidingen breken af - paniek vernietigend vele gebouwen totaal verwoest scheuren in de bodem - verplaatsing van grond - schade aan dammen en dijken d e gebouwen verwoest - rails sterk catastrofaal ontzet - ondergrondse leidingen vernield buitengewoon algemene verwoesting - rotsen scheuren - tailoze aardverschuivingen catastrofaal landschap verandert sterk
'-

De versnelling is gegeven volgens de schaal van Sieberg

Grafirchesymbolen

@A

Bbbgie

....................................................
d

mannetje / mannelijk deel wijfje / vrouwelijk deel maagd tweeslachtig (hermafrodiet) njarig tweejarig tweejarig bastaard (heterozygoot) entbastaard / entchirneer kruidachtige, overblijvende plant houtige plant (boom / heester) uitgestorven / letaal

Q
X

O
O 0 O

+ 3 h

Grafische symbolen

@B

Elekerotechniek

dilektricum draad zonder weerstand kruisende draden (geen elektrische verbinding) snijdende draden (elektrisch verbonden) variabel (weerstand, spanningsbron e.a.) weerstand spanningsdeler aardverbinding massaverbinding element, batterij (spanningsbron) gelijkspanning, gelijkstroom wisselspanning, wisselstroom gelijk- en wisselspanning mogelijk, gelijk- en wisselstroom mogelijk schakelaar (open en gesloten) spoel (zonder resp. met kern) lichtpunt signaallamp condensator wisselstroomdynamo (generator) gelijkstroomdynamo (generator) ampremeter voltmeter ohmrneter motor (gelijk- of wisselstroom) transformator

p-n-p transistor (zonder resp. met omhulling) n-p-n transistor (zonder resp. met omhulling)

4
\ k

' h

transistordiode (zonder resp. met omhulling) lichtgevoelige weerstand (zonder resp. met omhulling) weerstand met negatieve temperatuurcofficint (NTC) smeltveiligheid (zekering)

'b

fotocel microfoon luidspreker galvanometer versterker gasontladingslamp oscilloscoop

d)

en-poort of-poort inverter spanningsbron (Ri = 0) stroombron (R, = 00)

e
-DO-

A.
Y

driefasig systeem in driehoekschakeling driefasig systeem in sterschakeling driefasig systeem in zigzagschakeling

47

Grafische symbolen

@C

Weerkunde

H L

hogedrukgebied, lagedrukgebied

isobaren; de druk wordt gegeven in millibar

fl
W

koufront

warmtefront

stationair front

fl
go
al+

occlusiefront windsnelheid in knopen (1 knoop = O,5 1 m s-') . halve vlaggetjes: 5-tallen . hele vlaggetjes: 10-tallen . gesloten driehoekjes: 50-tallen . de stok van de vlag geeft de windrichting aan bedekkingsgraad van de lucht . in achtsten, van onbewolkt via licht- (i), half- (i), zwaar- (g) naar geheel bewolkt (g). . 8 betekent: niet waargenomen.

ge @ i

6 )

;a
e
A V

QD
tekens bij station . regen, hagel

sneeuw, bui mist, weerlicht

motregen, onweer
184

Kleurcodes

van weerstanden en condensatoren; waarden in B resp. pF

TCABDT ABDT

keramische condensatoren

folie-condensatoren
ABV

elektrolytische condensatoren (waarden in PF)

NTC-weerstanden (waarde bij 25 "C)

A: eerste cijfer B: tweede cijfer C: derde cijfer

D: vermenigvuldigen met 10n T: tolerantie TC: code voor temperatuurcofficient V: code voor toelaatbare spanning

D
zwart bruin rood oranje geel groen blauw violet grijs wit

n
O 1 2 3 4

T bruin rood goud zilver geen kleur bruin rood groen wit zwart bruin rood groen wit
2% 5% I 0% 1 f 20 %
I I

O 1 2 3 4

zwart bruin rood oranje geel groen blauw wit gij violet goud zilver

R en NTC

5
6

5 6
-1

7 8
9

-21 -3

1% 2% 5% f 10% I 20%
f I I

1 1

>

10 pF

1
1
C < 10 PF

l }R -2

10,lpF

* O S pF I
i lpF :

Wiskunde

@A

Wiskundigemrotier

1 a , = a , + a , + a , +...+ a,,
1-

(n n! (n faculteit) = 1 2 3 S.... - 1) .n

..

n S-kromme f (x) = - b +epcx

-=

df b cf(1-- f) dx a

Zie ook tabel 35 groep 1

@B
df f (x) = dx

D~erentiien integreren en

1 --

x2
COS X

sin x
COS X

In x

- sin x 1
X

- cos x + C sin x + C
xln x - x + C

sin (a + P ) = sin a cos + cos a sin B sin (a - 0 ) = sin a cos B - cos a sin p
COS

(a + P ) = COS a COS B - sin a sin B

COS (a -

P ) = COS a COS P + sin a sin /l

sin 2a = 2 sin a cos a cos 2a = cos2a - sin2a sin a + sin /? = 2 sin 4 (a + B) cos f (a- 8 ) sin a - sin B = 2 cos f (a + P ) sin t (a - B)
cosa+cos~=2cost(a+/3)cosS(a-/3)

a b C sinusregel: -= -= sin a sin B sin y

cosinusregel: a2 = b2 + c2 - 2 bc cos a

Cirkel, bol, cilinder

cirkel

bol

cilinder

omtrek 2 n r oppervlakte x r 2

oppervlakte 4 n r 2 inhoud 2 x r 3

manteloppervlakte 2nrh inhoud x r 2 h

Statistiek

Variantie

StandaardafioEjking (deviatie) o(x) =

Binomiaalverdeling kans op x successen in een binomiaal kansexperiment (n maal onafhankelijk uitvoeren van een alternatief met een kans p op succes) P(x) = ( y ( l - p)"- X waarin O S x S n verwachting E(x) = np

verwachting E(x) = l

Normale verdeling
X

P(Xlx)

j f(t)dt
-m

verwachting E(xJ

kansdichtheid f(t) = - -$(T)

.,/z e

1-,b

toevalskromme (klokkromme):p = O

Statistischeverdelingen

@A

N m h vwdeiing

P = eenzijdige overschrijdingswaarschijniijkheid u = excentriciteit

V a e i g van Student's t w!ln

P = eenzijdige overschrijdingswaarschijniijkheid n - l = aantal vrijheidsgraden P = 0,lO

n-l 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
00

P = 0,05
6,3 1 2,92 2,35 2,13 2,02 1,94 1,89 1,86 1,83 1,81 1,645

P = 0,025 P = 0,Ol
12,71 4,30 3,18 2,78 237 2,45 2,36 2,3 1 2,26 2,23 1,96 31,82 6,96 434 3,75 3,37 3,14 3,OO 2,90 2,82 2,76 2,33

P = 0,005
63,67 9,92 5,84 4,60 4,03 3,71 3,50 3,36 3,25 3,17 2,58

3,08 1,89 1,64 1,53 1,48 1,44 1,41 1,40 1,38 1,37 1,28

P = eenzijdige overschrijdingswaarschijnlijkheid n - l = aantal vrijheidsgraden

P = 0,995 P = 0,99
n-l

P = 0,95

P = 0,90

P = 0,75

P = 0,50 P = 0,25 P = 0,lO P = 0,05

P = 0,Ol

P = 0,005 P = 0,001

a
O O

x2

=C

(afwijkingenI2 verwachting

(o(xJ2
=

=C E(^1)

......................................................................................
(spannings)verschilversterker of open- lus versterker met versterkingsfactorA

i n v m e n d e versterker

niet- inverterende versterker

spanningsvolger

Fysische informatica

@B

Digitale rchablingen

.....................................................................................................
volgens Nederlandse respectievelijk Amerikaanse norm

inverter
waarheidstabel --

-o l 1 o
EN, AND
waarheidstabel

OF, O R
waarheidstabel

z= x - y

- -

of

z= x+y

NO& N O R
waarheidstabel X Y Z
p

O 1

o
1

o
1 1

o o
0

NEN, NAND
waarheidstabel * Y Z ---

O 1 o

0 0 1

1 1 1

DecimuuI, hexadecip~uu~l, binair ascii,

HEX --ASC
DEC

HEX --ASC
DEC

DEC HEX --ASC

DEC HEX --ASC

O00 O 0 NUL 001 01 SOH 002 02 STX 003 03 ETX -004 04 EOT 005 05 ENQ 006 06 ACK 007 07 BEL
--

-020 021 022 023 14 15 16 17

016 017 018 019

10 11 12 13

DLE DC1 DC2 DC3

--

DC4 NAK SYN ETB CAN EM SUB ESC

032 20 SP 033 21 ! 034 22 " 035 23 # -036 24 $ 037 25 % 038 26 & 039 27 '
--

048 049 050 051 052 053 054 055

30 31 32 33 34 35 36 37

O 1 2 3

--

4 5 6 7 8 9
:

--

008 009 010 011 012 013 014 015

08 09 O A O B

BS HT LF VT
FF CR S0 SI

--

024 025 026 027

18 19 1A 1B

--

040 041 042 043 044 045 046 047

28 29 2A 2B

( )
+

; --

056 057 058 059

38 39 3A 3B

O C O D O E OF

028 029 030 031

1C 1D 1E 1F

FS GS RS US

2C 2D 2E 2F

,
-

.
/

060 061 062 063

DEC

3C 3D 3E 3F

< >

DEC HEX --ASC

DEC HEX --ASC

DEC HEX --ASC

HEX --ASC

--

064 40 065 41 066 42 067 43 44 45 46 47

A B C

080 O81 082 083 084 085 086 087

50 51 52 53 54 55 56 57

P Q R S
T U V W
X Y Z [
\ ]
n

--

096 097 098 099

60 61 62 63 64 65 66 67

a b c d e f g

--

112 113 114 115 116 117 118 119

70 71 72 73 74 75 76 77

p q r s
t

--

068 069 070 071 072 073 074 075 076 077 078 079

D E F G

--

--

100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111

--

v w

--

48 49 4A 4B

H I J K

--

088 089 090 091 092 093 094 095

58 59 5A 5B

68 69 6A 6B 6C 6D 6E 6F

h i
j k

--

120 121 122 123 124 125 126 127

78 79 7A 7B

x y z

: : I

4C 4D 4E 4F

L M N O

5C 5D SE 5F

1 m n o

7C 7D 7E 7F

DEL

Fysischeinformatica

@ C2
DEC

DeAmaal(m)enbinair(~INj

DEC

BIN

DEC

BIN

BIN

24 25 26 27 28 29 30 31 32 64 128 256

l1000 l1001 l1010 11011 11100 l1101 l1110 11111 l00000 l000000 10000000 100000000

Biofysica

@A

Oog(mens)

Accommodatiebereik als functie van de leeftijd (met spreiding)

leeftijd in jaar ---w

Relatieve gevoeligheid van de drie soorten kegeltjes A, B en C

golflengte in nm

Relatieve gevoeligheid kegeltjes (fovea) t.o.v. staajes

(K t.o.v. St)

300

500

700

900

golflengte in nm

Biofysica

@B

Oor(mens)

......................................................................................
Een oor, schematisch met het basale membraan in een denkbeeldig uitgerold slak&huis

oorschelp trommelvlies hamer aambeeld stijgbeugel ovaal venster rond venster perilymfe slakkehuis basaal membraan

Verdeling van de eigenfrequenties (Hz) over het basale membraan

ovaal venster frequenties in Hz

@C
@ C1

Spraak

AtBculotorische klifikerdriehoek

positie van de tong openheid mondkanaal open achter midden voor

E @e4

a (baas)
a (blad)
(bus)
3 (bot)

halfopen gesloten

0 (beuk)

o (boot)

e I

(beek) (bit)

u (boek)

Y (bw

i (biet)

@ C2 Akoestische klinkerdriehoek met de formant............................................................................................................

waarden F, en F, voor de verschillende Nederlandse klinkers; links voor mannenstemmen en rechts voor vrouwenstemmen

@ C3

....................................................................................................................

Frequentiewaarden van de laagste drie fomumten F,, F, en F, van twaalfNederlandse klinkers; gemzddeld over 50 mannelijke sprekers

Biofysica

@D

Bloedsomloop

.....................................................................................................

@ D1 Bloeddruk alsfuncne non de leeftijd;

.....................................................................................................
gemiddeld over ca. 20 000proefpersonen, met standaarddeviatie

leeftijd in jaar
iDe bloeddrukmeting heeft plaatsgevonden bij personen in rust.

@ D2

Elektrocardiogram

(ECG)

depolarisatie van de boezemspier (atriumspier) P-top Q-, R-, S-top depolarisatie van de kamerspier (ventrikelspier) (QRS-complex) T-top (en, indien aanwezig, repolarisatie van de kamerspier de u-top) repolarisatie van de boezemspier valt in tijd samen met het QRS-complex

@ D3
hart volume pompvolume (slagvolume) frequentie hartminuutvolume (HMV) bloed dichtheid gemiddelde snelheid in aorta viscositeit viscositeit plasma

Gegevens van het hart, bloed

130 cm3 80 cm3 per hartslag 70 min-' 1,2 Hz 5,6 1

Fysica van het milieu

GebruikelijAe k-woarden van bouwelemenlen (constructies)

.....................................................................................................
W m-*K-' raam, enkel glas raam, dubbel glas, 8 mm spouw buitendeur, massief hout binnendeur, hout binnenmuur, halfsteens, kalkzand buitenmuur, halfsteens, kalkzand binnenmuur, steens, kalkzand buitenmuur, steens, kalkzand binnenspouwmuur, tweemaal halfsteens, kalkzand buitenspouwmuur, tweemaal halfsteens, kalkzand binnenspouwmuur, half- en heelsteens, kalkzand buitenspouwmuur, half- en heelsteens, kalkzand massieve muur, aan buitenkant gesoleerd . 30 mm PIR- of PUR-schuim . 60 mm PIR- of PUR-schuim . 30 mm PS-schuim . 60 mm PS-schuim partieel gevulde spouwmuur . 30 mm PIR- of PUR-schuim . 60 mm PIR- of PUR-schuim . 30 mm PS-schuim . 60 mm PS-schuim . 30 mm minerale wol . 60 mm minerale wol pannendak, enkel houten beschot, 17 mm pannendak, dubbel houten beschot, 2 x 17 mm pannendak met isolatie, op dakbeschot . 40 mm PIR- of PUR-schuim . 40 mm PS-schuim . 40 mm minerale wol pannendak met isolatie onder dakbeschot . 40 mm PS-schuim . 40 mm minerale wol pannendak met isolatie en spouw . 40 mm PS-schuim . 40 mm minerale wol 5,7 3s 3s 23 7,1 12,5 38 62 2,3 2,7 L9 2,o 0,67 0,38 0,84 0,49 0,60 0,35 0,72 0,45 0,79 0,50 4s 28 0,60 0,73 0,79 0,67 0,75 0,6 1 0,67

@B
W m-l IC1
gevelmetselwerk (direct blootgesteld aan regen) ander baksteenmetselwerk metselwerk van kalkzandsteen cellenbeton gips glaswol en steenwol hardboard spaanplaat houtwolcementplaat kunststofschuim

WarmtegeleUiingscoificinten van bouw- en isolatiematerialen

1,OO 0,70 0,90 0,20 0,18 0,04 0,08 0,17 0,12 0,023 -0,055

auto

cw
Ns2m-4

A
m2

C,-A
Ns2m-2

Kadett GSi Audi 100 Porsche 924 Opel Corsa SR Renault 5 Mazda 626 GLX Austin Mini Metro Audi 200 Fiat 126 W kever cabriolet, kap open ter vergelijking: fietser (afhankelijk van de houding:)

0,30 0,30 0,3 1 0,35 0,35 0,38 0,39 0,32 0,47 0,68

1,90 2,05 1,79 1,73 1,75 1,90 1,73 2,07 1,5 1

0,57 0,62 0,56 0,61 0,62 0,72 0,67 0,66 0,7 1

0,26 - 0,30

Halveringsdikte van enkele stoffen voor e.m. straling (y, R) bij verschillende energie van de straling ......................................................................................
d+ in cm

Fysica van het milieu

@D

E in MeV
stof

0,05

0,1 3,4.103 4,1 1,52 0,24 0,011 L7

1,o
8,3.103 9,9 4,2 L5 0,86 4,7

2,o

5,o

10,O

lucht ( p , , T,) 2,6. 103 water 3,14 aluminium 0,73 ijzer lood beton 0,046 0,007 0,84

12,l. 103 l9,7. 103 26,7-103 14,l 23,l 3 1,5 6,O 14,3 11,2 2,o 1,31 64 28 L4 10,2 2,9 L2 12,s

@E
dosislimieten in millisievert per jaar

Stralingsnormen

.....................................................................................................
effectieve totale lichaamsdosis individuele leden van de bevolking beroepshalve, vanaf l 8 jaar beroepshalve, jonger dan 18 jaar beroepsopleiding, vanaf 18 jaar beroepsopleiding, 16 - 18 jaar overige leerlingen 5 5O 5 5O 15 0,5 ogen elk afzonderlijk orgaan, weefsel, ledematen, huid 5O 500 *' 50 500 150 5

15 150 15 150 50 1,5

1 b In verband met mogelijke zwangerschap geldt bij vrouwen aanvullend: 13 mSv in 13 weken voor de buikstreek; - 5 mSv in de foetus tijdens de duur van de zwangerschap. 2 b De stralingsdosis 'per keer' mag niet meer zijn dan $ deel hiervan.
-

Er zijn veranderingen voorgesteld in 1991.

Overzicht acute gezondheidsschade van hoge stralingsdoses bij totale lichaamsbestraling

al witte bloedcellen tijdelijke vermindering v vorming van rijpe bovendien tijdelijke re geslachtscellen storingen in de orgaanvorming bij embryo's in de tweede tot zesde week van de zwangerschap eerste symptomen van stralingsziekte erytheemvorming van de huid (le graads verbranding) bij kinderen mogelijk beschadiging van de groeizones in het skelet met als gevolg mogelijke groeistoornissen ernstige stralingsziekte als gevolg van beschadiging van beenmerg en lymfeknopen (beenmergsyndroom) vermindering van aantal witte bloedcellen - ernstig verloop bij infecties vermindering van aantal rode bloedcellen - interne bloedingen ernstige stralingsziekte ernstig beenmergsyndroom darmsyndroom, sterk eiwitverlies, zeer geringe kans op herstel ernstig darmsyndroom, sterfte binnen enkele dagen centraal zenuwstelselsyndroom, sterfte binnen n tot enkele dagen

Chemie van het milieu

@A

Verbrandingen in lucht

Brandstof

bruinkool, steenkool turf hout CO, H,O stookolie gasolie benzine butagas, butaan aardgas, methaan alcohol ethyleen [etheen], acetyleen [ethyn] koolstofmonooxide CO, H,O CO, H,O CO, H,O

--

CO CO

roet roet roet

as SO, SO,

as

-NO NO NO NO NO NO, NO, NO, NO, @olycyclische) koolwaterstoffen, diversen (W.O. zware metalen) @olycyclische)koolwaterstoffen

NO

--

CO CO

CO, H,O CO, H,O CO, H,O CO,

CO CO CO roet

NO NO

NO,

I1 CO en roet ontstaan vooral bij een tekort aan lucht.

licht ontvlambaar

zeer licht ontvlambaar

ontplofbaar

oxiderend

vergifug

zeer vergiftig

schadelijk

corrosief bijtend (corrosief)

irriterend

De in deze tabel opgenomen gegevens dienen voor een eerste orintatie. Uitgebreidere gegevens zijn bijvoorbeeld te vinden op de Chemiekaarten van het Veiligheidsinstituut, Postbus 5665, 1007 AR Amsterdam. Uit het ontbreken van gegevens maggeen onschadelijkheid geconcludeerd worden!
Betekenis van de kolommen I - giftig bij inademen van gas, damp of stof 1 - MAC-waarde (maximum dowable concentration) in mgm-3 lucht 1 1 1- giftig bij inwendig gebruik 1 IV - gevaarlijk voor huid en ogen Betekenis van de afkortingen in kolom VII A - arts waarschuwen B - zonodig beademen Br - braken opwekken D - douchen
V - brand- en/of explosiegevaar

VI - het meest opmerkelijke gevaaraspect

W - eerste hulp bij a) inademen b) inslikken c) huid- of oogcontact VIII - bijzonderheden
W - veel water laten drinken Z - naar ziekenhuis vervoeren

GBr - geen braken opwekken HZ - halfzittende houding laten innemen - verontreinigde kleren uittrekken K - mond spoelen met veel water Sp

Bij inademen van gevaarlijke chemicalin altijd rust en fnsse lucht; bij huid- of oogcontact altijd spoelen met water, VII

I1

1 1 IV V VI 1 zeer brandbaar zeer brandbaar ---explosiegevaar m --gevaarlijke dampen zeer brandbaar gevaarlijke dampen
A A

inademen

insltkken

huidogen

aceetaldehyd [ethanal] aceton [propanon] acetyleen [ethyn] aluminiumchloride aminen (alifatische) ammonia; ammoniak ammoniumnitraat ammoniumnitriet ammoniumsulfide aniline [benzeenamine] arseen en arseenverbindingen azijnzuur [ethaanzuur] barium en bariumverbindingen (behalve BaSO,) benzaldehyd [fenylmethanal] benzeen benzine

m -

180 - 1780
m - 2 m -9-15 m - 18 -

---

HZ-A A B-A HZ-Z HZ-A-Z

W-AB-Z W-GBr-Z SP-W-Z

K-D-A K-D-A Explosief bij verwarming met zuurstof, koper, zilver of kwik K-A K-D

explosiegevaar --m m ---explosiegevaar --m m m gevaarlijke dampen HZ-B-A/Z m zeer giftig Z - 19 m zeer giftig B-HZ-Z - 0,03 m bijtend HZ-Z - 25 HZ-Z O S Li--m m m m B-A kankerverwekkend B - A - 30 --m explosiegevaar B
--h

m -

Br-Z

K-A

W-Z W-Br-Z SP-W-Z W-GBr-Z Sp-W-Br-Z Sp-W-Br Br - Z GBr - A/Z

K-A K-Z K-D K-A K-A K-D K -A K-D-A

--w

Niet gebruiken als andere stoffen mogelijk zijn

benzozuur [benzeencarbonzuur] benzoylperoxide blauwzuur [waterstofcyanide] bleekwater; bleekpoeder boor en boorverbindingen broom l-butanol calcium calciumoxide carbid [calciumacetylide] chloor chloorazijnzuur [chloorethaanzuur] chloorbenzeen chloorzuur chloroform [trichloormethaan] chroom(VI)oxide, chromaten en dichromaten cyaniden cyclohexeen diamminezilver(1)ionenoplossing esters van lagere alcoholen en lagere zuren ethanol (ethylalcohol; alcohol) ether [ethoxyethaan] ethylacetaat [ethylethanoaat] fenol [benzenol] fluor fluoriden (oplosbare) formaldehyde [methanal], formaline fosfor (rood) fosfor (wit) fosforhalogeniden fosforpentoxide [difosforpentaoxide]

K-D-A
--i -

v
i

i 11

explosiegevaar zeer giftig Sp-W-Br-Z Sp-W-GBr-Z Br - A/Z W-A W-Z Sp-W-z

Explosief bij sterke verhitting K-Z

&hypochlorieten i i i -i gevaarlijke dampen - 0,7 i i i 150 i i m gevaarlijke dampen m ---brandgevaarlijk m i i HZ-A i Li- 5 i ---explosiegevaar i i i --i m i i zeer giftig - 3
i - 350
i

I< - A K-D K-D-A K-A K-A K-A

K-A

Branden blussen met zand Branden blussen met zand; met water ontstaat acetyleen Explosief met waterstof, acetyleen of ammoniak

--i

Melk - Br - Z Sp - GBr - A/Z W-z B GBr - Z Explosief na enige tijd staan; niet bewaren A Br - A/Z GBr-B-Z K-D Vaak gemengd met het zeer giftige methanol (methylalcohol) Verdampt gemakkelijk; damp met zuurstof explosief; vloeistof na lang staan explosief Niet met blote handen aanraken Reageert heftig met vele stoffen o.a. waterstof K-A K-D-A K-D-A K-D K-A Kan spontaan aan de lucht ontbranden; onder water bewaren Reageren heftig met water en vele andere stoffen Reageert heftig met water K-D

S0 0,03

i i --i

i i

m
i
i

gevaarlijke dampen bijtend

I< - A

--

Explosief met sterke basen Bij veel reacties kans op brand of explosie

5 1 1015
i i

zeer giftig gevaarlijke dampen m i i ---explosiegevaar

i

i - 1900

--m i i verslavingsgevaar --u i explosiegevaar

i1200
-- . - v i 19 i 2

--i

i m bijtend i --zeer giftig

HZ-Z Z HZ-A HZ-B-Z

&-GB~-z
Melk-GBr-Z W-Sp-Z Sp - W - Br - A/Z

i -

0,l
l
l

i m ---

uiterst brandbaar

HZ - Z HZ-Z HZ-A/Z

--m i
i

m bijtend

z
Sp-Z

--

bijtend

VII I II m l m - 125 m m m -

1 1 IV V 1 -m

VI bijtend

inademen

znslikken

huid/ogen

Vm
Explosief door stoten, slaan of verhitten

fosforzuur glyceryltrinitraat glycol [1,2-ethaandiol] l-hexanol hypochlorieten jood kalium kaliumcarbonaat kaliumchloraat

m m

--m .
i i --

-explosiegevaar
schadelijk bijtend schadelijk

HZ-A

W-A/Z Br-Z A Sp-W-GBr-Z SP-W-A

K-D-A

---schadelijk
--h

HZ-A/Z HZ-Z

K K-D-A K-D-A K-D-A K

m
Met zuren ontstaat chloorgas Vormt met ammoniak explosieve verbindingen Branden blussen met zand; onder petroleum bewaren Explosief door vernitting; gemengd met zwavel, fosfor of andere oxideerbare stoffen explosief bij stoten of wrijven Explosief met vele stoffen o.a. met geconcentreerd zwavelzuur Coolzuursneeuw kan brandwonden geven Explosief met zuurstof of door spontane ontleding; in donker bewaren Bij vergiftiging zuurstof toedienen Explosief met ammoniak, acetyleen of oxaalzuur Fijn verdeeld magnesium kan explosief ontbranden; blussen met zand Explosief met zuurstof of chloor

Di

--w

zeer brandbaar

HZ - B - Z Sp - W - GBr - A A Sp-W-Br-Z

c:
IP
A

zie natriumcarbonaat m ---explosiegevaar

m --

kaliumhydroxide, kaliloog kaliumpermanganaat

2 1

m m

bijtend schadelijk

HZ-A HZ-B-Z

W-A/Z SP-W-Z

K-A K-D-A A

I 5;
3

'

m - 60

--i m m gevaarlijke dampen

---zeer giftig m m -m

B-A B-Z
A

Br - Z

K-A

koolstofmonooxide koperzouten kwik kwikverbindingen (oplosbare) lood en loodverbindingen magnesium mangaanverbindingen methaan en andere alkanen methanol (methylalcohol) mierezuur [methaanzuur] natrium natriumcarbonaat natriumhydroxide, natronloog

i 5 m m

5 0,05 0,05 0,15

E 8 O
a
h -

m m m
m

zeer giftig

Sp-W-A Melk - Br - Z Sp-W-Br-Z A

I -A C K-A I -A C A I C

s m m

-m m

zeer giftig zeer giftig uiterst brandbaar

A A

m --m

R-A
u

A-

m - 260 - 9 m

=
m

zeer giftig bijtend zeer brandbaar bijtend

A HZ-A HZ - B - Z

Br - A/Z Sp-W-GBr-Z Sp- W - GBr - A W - GBr A/Z

K-D K-D-A K-D-A A K-A

-m m --

Reageert heftig met sterke oxidatoren en basen Branden blussen met zand; onder petroleum bewaren

HZ- A

nitraten nitreerzuur nitreuze dampen nitrieten nitrobenzeen organische halogeenverbindingen oxaalzuur [ethaandizuur] ozon pentanolen perchloorzuur petroleum petroleumether pikrinezuur [2,4,6-trinitrofenol]
1 q -..-..,.-AI u p a u u ~ ~~

i i -

---explosiegevaar i i i --HZ-B-Z i i bijtend --i m i ---gevaarlijke dampen H Z - z i i i ---explosiegevaar , A B-Z i i i ---zeer giftig i i i ---i i ---bijtend i i ---giftig A i i i ---schadelijk HZ-B-A i i i ---explosiegevaar --m m . --B i i i ---explosiegevaar i m ---explosiegevaar

W - A/Z W-GBr- Z W-Br-Z W-Br-Z

K -D K -A K - A/Z K-A K-Z K-D-A

Vooral organische nitraten zijn explosief Altijd nitreerzuur in water gieten; niet omgekeerd Reageert heftig met brandbare stoffen Met zuren ontstaat nitreuze damp Explosief met vele oxidatoren

A Sp-W-Z GBr - A/Z GBr - Z W-A SD-W-A SP-W-Z Sp-W-Z

K-A K-A K K K-A K-D K-D-A K -D -H

Kan zonder duidelijke oorzaak exploderen Explosief met zuurstof Vochtig bewaren; geen metalen spatels gebruiken

propionzuur [propaanzuur] salpeterzuur

H O

~nn i - 30 i 5

--i i

I-"i i

i
i

bijtend bijtend

A HZ-A HZ-Z

Geconcentreerd salpeterzuur kan papier, hout e.d. doen verkolen; geeft geie vlekken op de huid Met zuren ontstaat waterstofsulfide

stikstofoxiden sulfiden (oplosbare) terpentine tetra [tetrachloormethaan] tin(JI)chloride tolueen [methylbenzeen] tri [trichlooretheen] waterstof waterstofhalogeniden waterstofperoxide waterstofsulfide xylenen [dimethylbenzenen] zilver(1)nitraat zinkchloride zoutzuur zwavel zwaveldioxide zwavelzuur

zie nitreuze: dampen HZ-A i ---zeer giftig i i i ---gevaarlijke dampen - 200 B-A i i giftig - 12,6 -i . --A i i ---giftig . i . B-Z --i -explosiegevaar
-i i ---bijtend
i i i ---explosiegevaar

Sp-W-GBr-Z GBr - A/Z A/Z Sp-GBr-Z Z

K -A K K-D K-D K -D -A

Niet bij open vlam gebruiken Explosief met zuurstof, chloor of fluor Explosief door verhitten, licht of katalysatoren; in donker bewaren Geeft zwarte vlekken op de huid

HZ-A A/Z B HZ - A

W-A/Z W-GBr-Z A/Z Sp-W-Z Z

K -D -A
K K -D A K-A A K-D-A K -D -A

-i
p

zeer giftig

i i . --i i i ---bijtend i i bijtend -i i ---bijtend

i i ---brandgevaar i ---zeer giftig i i i ---bijtend

HZ-B-Z A HZ-z HZ-B-Z

Zwavelzuur kan huid, kleren e.d. doen verkolen; altijd gec. zwavelzuur voorzichtig in water gieten; niet omgekeerd

Naamgevingchemische stoffen

@A

Tniiiale namen

.....................................................................................................
triviale naam rationele naam triviale naam rationele naam

aardgas accuzuur aceetaldehyd acetaat aceton acetonitril acetyleen acrylonitril acrylzuur alanine alcohol aluin

methaan 'l zwavelzuur ethanal ethanoaat of zuurrest van ethaanzuur propanon ethaannitril ethyn propeennitril propeenzuur 2-arninopropaanzuur ethanol

-bisulfaat -bisulfiet bitterzout blauwzuur boterzuur broomwater broomwaterstof bruinsteen butagas butyraat calciet capronzuur carbid carbolzuur carborundum caustieke soda celstof chilisalpeter chloorkalk chloorwater chloorwaterstof chloroform chroomaluin citroenzuur cupricuprocyaankali cystene druivesuiker, dextrose druivezuur

magnesiumsulfaatheptahydraat waterstofcyanide butaanzuur oplossing van broom in water waterstofbromide mangaan(1v)oxide 'l butaan butanoaat of zuurrest van butaanzuur calciumcarbonaat 'l hexaanzuur calciumacetylide 'l fenol [benzenol] siliciumcarbide natriumhydroxide cellulose (structuu~omule, zie label 6 7A) natriumnitraat

kaliumaluminiumsulfaatdodecahydraat ammonia oplossing van ammoniak in water ammoniakale oplossing van diamrninezilveroplossing zilver@)-ionen amylalcoholen amylum aniline arachidonzuur asparagine asparaginezuur azijnzuur barietwater barnsteenzuur benzaldehyd benzozuur benzol benzylalcohol benzylamine berlijnsblauw -bicarbonaat -bichromaat bietsuiker pentanolen mengsel van amylose en amylopectine benzeenamine 5,8,11,14-icosatetraenzuur 2-amino-3-carbamoylpropaanzuur 2-aminobutaandizuur ethaanzuur oplossing van bariumhydroxide in water butaandizuur fenylmethanal benzeencarbonzuur benzeen fenylrnethanol fenylmethaanamine

"

calciumchloridehypochloriet oplossing van chloor in water waterstofchloride trichloormethaan kaliumchroom(~~~)sulfaatdodecahydraat 2-hydroxy-1,2,3-propaantricarbonzuur koper(r1)koper(r)kaliumcy anide 2-amino-3-mercaptopropaanzuur glucose (stmctuurformule, zie tabel 6 7A) racemisch mengsel van (+)- en (-)-2,3dihydroxybutaandizuur

kaliumijzer(~r~)hexacyanoferraat(11)-monohydraat -waterstofcarbonaat -dichromaat sacharose (structuurformule, zie tabel 6 7A)

triviale naam dubbelkoolzure soda ether ethylalcohol ethylchloride ethyleen ethyleenglycol fenol fenylalanine ferriferrofluoriet fluorwaterstof formaldehyd formaline, formol formiaat freon-12 fructose

rationele naam natriumwaterstofcarbonaat ethoxyethaan ethanol chloorethaan etheen 1,2-ethaandiol benzenol 2-amino-3-fenylpropaanzuur ijzer(111)ijzer(11)calciumfluoride 'l waterstoffluoride methanal oplossing van methanal methanoaat of zuurrest van methaanzuur dichloordifluormethaan

triviale naam

rationele naam natriumthiosulfaatpentahydraat

invertsuiker

isoamylalcohol isoboterzuur isobutylisoleucine isopreen isopropyljodium jodoform joodwaterstof kali kaliloog kaliumferricyanide kaliumferrocyanide kalkspaat kalksteen kalkwater kalomel keukenzout kolendamp koningswater

mengsel van gelijke hoeveelheden fructose en glucose 3-methyl-l-butanol 2-methylpropaanzuur 2-methylpropyl2-amino-3-methylpentaanzuur 2-methyl- 1,3-butadien l-methylethyljood tri joodmethaan waterstofjodide kaliumchloride oplossing van kaliumhydroxide in water kaliumhexacyanoferraat(111) kaliumhexacyanoferraat(11) calciumcarbonaat b l calciumcarbonaat 'l oplossing van calciumhydroxide in water kwik(1)chloride natriumchloride koolstofmonooxide mengsel van geconcentreerd salpeterzuur en geconcentreerd zoutzuur

fumaarzuur gebluste kalk geel bloedloogzout gips glauberzout glucose

1,3,4,5,6-pentahydroxy-2hexanon (structuu$ovmule cyclovomz, zie tabel 67A) trans-buteendizuur calciumhydroxide b kaliumhexacyanoferraat(11)-trihydraat

calciumsulfaat-dihydraat natriumsulfaatdecahydraat 2,3,4,5,6-pentahydroxyhexanal (structuu$omule cyclovomz, zie tabel 6 7A) 2-amino-4-carbamoylbutaanzuur 2-aminopentaandizuur 1,2,3-propaantriol 1,2,3-propaantriol aminoethaanzuur 1,2-ethaandiol zilver(1)nitraat methanol

glutamine glutaminezuur glycerine glycerol glycine glycol helse steen houtgeest

koolstofdioxide koolzuurgas koolzuursneeuw vast koolstofdioxide mengsel van koperkopergroen hydroxidecarbonaat en koperhydroxide sulfaat koper(11)sulfaatkopervitriool pentahydraat kres01 kwarts lachgas methylfenol siliciumdioxide distikstofmonooxide

Naamgeving chemischestoffen

@A

Triviale namen [veniolg]

triviale naam leucine linoleenzuur

rationele naam 2-amino-4-methylpentaanzuur 9,12,15-octadecatrienzuur

triviale naam norit oliezuur ongebluste kalk oxaalzuur palmitinezuur patina petroleumether pikrinezuur plumbiplumbopotas propionaat propionzuur rattenkruit -rhodanide ribose

rationele naam koolstof 'l cis-9-octadeceenzuur calciumoxide 'l ethaandizuur hexadecaanzuur (zie kopergroen) mengsel van laag kokende alkanen 2,4,6-trinitrofenol lood(rv)1ood(11)kaliumcarbonaat propanoaat of zuurrest van propaanzuur propaanzuur diarseentrioxide -thiocyanaat 2,3,4,5-tetrahydroxypentanal (structuurformule cyclovorm, zie tabel 6 7A) sacharose (structuurformule, zie tabel 67A) kaliumhexacyanoferraat(111) 2-hydroxybenzeencarbonzuur ammoniumchloride kaliumnitraat Na,K-zout van 2,3dihydroxybutaandizuur 2-amino-3-hydroxypropaanzuur siliciumdioxide natriumcarbonaatdecahydraat ethanol l tin@)tin(11)octadecaanzuur natriumchloride b ethanol" of methanaloplossing

linolzuur loodperoxide, loodsuperoxide lysine 2,6-diaminohexaanzuur magnesia magnesiumoxide 'l maleinezuur cis-buteendizuur malonzuur marmer melksuiker melkzuur mercurimercuromethacrylzuur methionine methylalcohol methylchloride mierezuur moerasgas Mohr's zout mosterdgas moutsuiker mijngas n-alkaan natronkalk propaandizuur calciumcarbonaat 'l lactose (stmcruu~onnule, zie tabel 6 7A) 2-hydroxypropaanzuur kwik(11)kwik(1)2-methylpropeenzuur 2-amino-4-(methy1thio)butaanzuur methanol chloormethaan methaanzuur methaan l amrnoniumijzer(~r)sulfaathexahydraat bis(2-chloorethy1)sulfide maltose (structuut$ormule, zie tabel 67A) methaan l alkaan met een nietvertakte koolstofketen mengsel van natriumhydroxide, calciumoxide en calciumhydroxide oplossing van natriumhydroxide in water mengsel van geconcentreerd salpeterzuur en geconcentreerd zwavelzuur mengsel van stikstofmonooxide en stikstofdioxide 212

rietsuiker rood bloedloogzout salicylzuur salmiak salpeter seignettezout serine silica soda spiritus stannistannostearinezuur steenzout sterk water

natronloog nitreerzuur

nitreuze damp

tn'viale naam

rationele naam

tnviale naam

rationele naam

styreen sublimaat sucrose, suiker teflon tetra thio tolueen, toluol treonine tri ureum valeriaanzuur valeriaat valine vinylchloride vitriool vlugzout

fenyletheen kwik(11)chloride sacharose (structuurformule, zie tabel 6 7A) polytetrafluoretheen tetrachloormethaan natriumthiosulfaatpentahydraat methylbenzeen 2-amino-3-hydroxybutaanzuur trichlooretheen diamide van koolzuur pentaanzuur pentanoaat of zuurrest van pentaanzuur 2-amino-3-methylbutaanzuur chlooretheen zwavelzuur ammoniumcarbonaat

vruchtesuiker waterglas wijnsteenzuur xyleen, xylol ijsazijn ijzerhamerslag zand zetmeel

fructose (structuu$ormule, zie tabel 6 7A) oplossing van natriumsilicaat 2,3-dihydroxybutaandizuur dimethylbenzeen ethaanzuur ijzer(11,111)oxide siliciumdioxide " mengsel van amylose en amylopectine (structuu$ormules, zie tabel 6 7A) oplossing van waterstofchloride in water natriumwaterstofcarbonaat koolstofdisulfide waterstofsulfide ijzer(11)sulfide

zoutzuur zuiveringszout zwavelkoolstof zwavelwaterstof zwavelijzer

1 b belangrijkste bestanddeel

Numerieke voomioegsels

factor naam

factor naam

factor naam

factor naam

1 2 3 4 5 6 7 8 9

monoof hendiof do- " tritetra-

''

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

decaundecadodecatridecatetradecapentadecahexadecaheptadecaoctadecanonadeca-

20 30 40 50 60 70 80 90

ico~a-'~ triacontatetracontapentacontahexacontaheptacontaoctacontanonaconta-

100 hecta200 dicta300 tricta400 tetracta500 pentacta---1000 2000 3000 4000 5000 kiliadiliatriliatetraliapentalia-

pentahexaheptaoctanona-

1b In voorvoegsels groter dan 11 wordt het cijfer 1 weergegeven met hen- en het cijfer 2 met do-; bijv. henicosa-(2l), dononacontahexacta-(692). 2 b De beginletter 'i' van icosa- wordt weggelaten na een numerieke term, die op een klinker eindigt; bijv. docosa-(22), tricosa-(23).

Naamgeving chemische stoffen

@C

Enkele regels voor de rationeb naamgeving van organische verbindingen

achtervoegsel b

klasse

karakteristieke groep voorvoegsel

carbonzuren sulfonzuren esters amiden

-COOH -SO,H -COO-CoNH,, -CoNH-,

-CON(

(carboxy-) b2 (sulfo-) (alkoxycarbonyl-) (carbamoyl-)

-zuur '3 -sulfonzuur -oaat *3 -amide

nitrillen aldehyden ketonen alcoholen fenolen thiolen aminen

-CN -CHO >CO -OH -OH -SH -NH,, -NH-,

-N<

cyaan0x00x0hydroxyhydroxymercaptoaminoN-alkylamino-

-nitril '3 -al -on -01 -01 -thiol -amine b4 N-alkyl...amine b4

N-alkyl-N-alkyl'amino- N-alkyl-N-alkyl'...amine b4 alkoxyhalogeennitrogeen geen geen

ethers -0halogeenverbindingen -F, -Cl, -Br, -I nitroverbinding -NO,

1 b De naamgeving is gebaseerd op het aantal C-atomen in de langste keten, de zogenaamde stamverbinding, en op de daaraan aanwezige karakteristieke groepen. - Wanneer een karakteristieke groep een C-atoom bevat, telt dat C-atoom mee in de stamnaam bij gebruik van achtervoegsels. - Bij alkyl gesubstitueerde aromaten wordt het aromatisch gedeelte beschouwd als stamverbinding; als karakteristieke groepen in de zijketen voorkomen, dan heet de benzeenring een fenylgroep. - Wanneer een molekuul verschillende karakteristieke groepen bevat, is de hoofdgroep de groep die het hoogst in de tabel staat en deze wordt in de naam met een achtervoegsel aangegeven. Deze hoofdgroep krijgt ook een zo laag mogelijk plaatsnummer, bijv. CH,OHCH,COCH,: 4-hydroxy2-butanon. - Wanneer in de naam van een molekuul verschillende voorvoegsels voorkomen, is de volgorde daarvan alfabetisch Hierbij wordt geen rekening gehouden met de numerieke voorvoegsels (zie tabel 102B). - Bij aromaten zijn de triviale namen fenol voor benzenol en tolueen voor methylbenzeen toegestaan. 2 b Deze voorvoegsels komen weinig voor. 3 b Wanneer een molekuul drie of meer -COOH groepen, -COO- groepen of -CN groepen heeft, of wanneer deze groepen zich bevinden aan een ringsysteem, dan worden de achtervoegsels -carbonzuur, -carboxylaat en -carbonitril gebruikt, waarbij de C-atomen in deze karakteristieke groepen niet meer meegeteld worden in de stamnaam. 4 b Aminen met eenvoudige alkylgroepen kunnen ook beschouwd worden als derivaten van ammoniak, bijv. N(C,H,],:triethylamine. 5 b Een vollediger overzicht is te vinden in: 'Regels voor de nomenclatuur van de organzsche chemze, sectie C', uitgegeven door de K N C V (1977).

................................................
met elektronenconfiguraties van de atomen

I U L
groep periode

10

11

12

13

14

15

16

17

18

1b

li ll
lanthaniden
58 Ce

59 Pr :; ;6

2,8,18,

19,9,2
90 Th

21,8,2

22,8,2

2b

actiniden

91 Pa

2,8,18,32, 18,10,2

20,9,2

21,9,2

M. VON ARDENNE

Tabellen zur angewandten Physik,

VEB

Deutscher Verlag der Wissen-

schaften '73.
DIENST VAN HET IJKWEZEN

Brochure Meeteenheden, van Swinden-laboratorium, Den

Haag. Physical data book in SI units, Pergamon Press, '72. Book of data, Nuffield Advanced Science, Penguin Books, '77. F.HOYLE Astronomy and cosmology, W.H. Freeman, San Francisco, '75. H.H.LANDOLT, RBORNSTEIN Zahlenwerten und Funktwnen aus Natumoissenschaften und Technik, Springer Verlag. Prisma Technica (serie), Het Spectrum. R.M.TENNENT Science data book (Open University), Oliver & Boyd, '83. A.H.WAPSTRA, K.BOS Atomic data and Nuclear data tables, Academic Press, Inc. R.C.WEAST e.a. Handbook of Chemistry and Physics The Chemica1 Rubber Company (64e druk) '83/'84. H.B.GRAY, G.P.HAIGHT Basic principles of chemisty, Benjamin. H.F.HALLIWELL e.a. Book of data, Nuffield Chemistry, Penguin Books. KNCV Regels voor de nomenclatuur van de organische chemie, sectie A, B en C. KNCV Regels voor de nomenclatuur van de anorganische chemie, '83. NIA, VNCI Chemiekaarten (7e editie), Samsom H.D.Tjeenk Willink, '91. LPAULING General Chemisty (3e druk), Freeman '70. J.D.ROBERTS, M.C.CASERIO Modem organic chemisty, Benjamin '67. D.A.SKOOG, D.M.WEST Fundamentals ofAnalytica1 Chemisty, Holt, Rinehart & Winston. J.G.STARK, H.G.WALLACE Chemistry data book SI edition, John Murray. P.L.ALTMAN, D.S.DITTMER Biology Data Book (ze druk), Federation of American Societies for Experimental Biology, '74. H.CURTIS Bwlogy (qe druk), Worth Publishers Inc, '84. S.DIJKGRAAF, D.LZANDEE Vergelijkende Die$ysiologie (ze druk), Bohn, Scheltema & Holkema, '78. R.P.F.GREGORY Biochemisty of Photosynthesis (2e druk), Wiley-Interscience, '77. U.GOODENOUGH Genetics (3e druk), Holt, Rinehart & Winston, '84. P.KARLSON Kurzes Lehrbuch der Biochemie (12e druk), Georg Thieme Verlag, '84. A.L.LEHNINGER Bioenergetics (2e druk), Benjamin, '71. W.NULTSCH Allgemeine Botanik, Georg Thieme Verlag, '82. MPEAKER ComparativeAspects of Lactation, Academic Press, '77. A.QUISPEL, DSTEGWEE Plantenfyswlogie (2e druk), Bohn, Scheltema & Holkema, '83. SSILBERNAGL, A.DESPOPOULOS Atlas der Physiologie, George Thieme Verlag, '79. F.SPENCER Aspects of H u m n Biology, Butterworths, '72. LSTRYER Biochemisty (3e druk), Freeman '88. MJ.D.WHITE ?.he Chromosomes (6e druk), Chapman & Hall, '73. B.NIJDAM e.a. Statistiek en Kansrekening voor het VWO (7e druk), Instituut Ontwikkeling Wiskunde Onderwijs, '84.
C.B.HANSSON RDHARRISON

De nummers geven de tabeloen) aan

A

aardbevingen, sterkte van 90 aarde, gegevens over de 32 aardgas 12, 28C. 102A absolute entropie 37, 64 absorptie cofficint 70B geluid 16B licht 6 5 s licht in water 70C radioactieve straling 99D spectra van fotopigmenten 70A. 70 B absorptietoppen, golflengte van 658. 70B abundantie 25, 33B accommoderen 98A adenine, formule 72A adenosine, formule 67K ADP, formule 67K afgeleide van een functie 93 afstand manen tot planeet 31 planeten tot de zon 31 sterren 33A agar agar 74 akoestische schaal voor de mens 85A albedo 31 alcohol 11, 68A. 102A alcoholische gisting 68A alfabet, grieks 1 alliages, gegevens van 9 amfetamine 67 J aminozuren codons 72B formules 67C. 7 2 8 AMP, formule 67K amylopectine, formule 67A amylose formule 67A osmotische waarden 77 antibiotica, formules 67 1 anticodon 72 A antideeltjes 26

antidiuretisch hormoon formule 67H werking 75C arachidonzuur, formule 67B Arrhenius, constante van 36 articulatorische klinkerdriehoek 98C
ASCU 97C

atmosfeer van de aarde 32 atoomafstand zie bindingslengte atoommassa 25, 37 afgeronde relatieve 104 - relatieve 38 atoomnummer 25, 37, 38, 103, 104 atoomstraal 39A
ATP

energie 67K formule 67K autoprotolyseconstante zie ionisatieconstante 50 auxine, formule 67F Avogadro, constante van 7, 37

B
bacteriofaag 82D balmerreeks 21 A bananevlieg chromosomen 81 B, 82A genlokaties 83A bandafstand bij halfgeleiders 30 baseconstante 37, 49 basen 49 Beaufort, schaal van 8 9 bietsuiker formule 67A osmotische waarden 77 bijtende stoffen 101 bilirubine, formule 67E biliverdine, formule 67 E binaire getallen 97D bindingsenthalpie 58 bindingslengte 53A bindingshoek 5 3 8 binomiaalcofficint 93

met elelztronencontiguraties van de atomen

M. VON ARDENNE

Tabellen zur angewandten Physik, EB Deutscher Verlag der WissenBrochure Meeteenheden, van Swinden-laboratorium, Den

schaften '73.
DIENST VAN HET IJKWEZEN

Haag. Physical data book in SI units, Pergamon Press, '72. Book of data, Nuffield Advanced Science, Penguin Books, '77. F.HOYLE Astronomy and cosmology, W.H. Freeman, San Francisco, '75. H.H.LANDOLT, R.BORNSTEIN Zahlenwerten und Funktwnen aus Naturnissenschafen und Technik, Springer Verlag. Prisma Technica (serie), Het Spectrum. RM.TENNENT Science data book (Open University), Oliver & Boyd, '83. A.H.WAPSTRA, KBOS Atomic data and Nuclear data tables, Acadernic Press, Inc. RC.WEAST e.a. Handbook of Chemisty and Physics, The Chemica1 Rubber Company (64e druk) '83/'84. H.B.GRAY, G.P.HAIGHT Basic principles of chemisty, Benjamin. H.F.HALLIWELL e.a. Book of data, Nuffield Chemistry, Penguin Books. KNCV Regels voor de nomenclatuur van de organische chemie, sectie A, B en C. KNCV Regels voor de nomenclatuur van de anorganische chemie, '83. NIA, VNCI Chemiekaarten (7e editie), Samsom H.D.Tjeenk Wiliink, '91. LPAULING General Chemisty (3e druk), Freeman '70. J.D.ROBERTS, M.C.CASERIO Modern organic chemisty, Benjamin '67. D.A.SKOOG, D.M.WEST Fundamentals ofAnalytica1Chemisty, Holt, Rinehart & Winston. J.G.STARK, H.G.WALLACE Chemisty data book SI edition,John Murray. P.L.ALTMAN, D . S . D ~ M E R Biology Data Book (ze druk), Federation o f American Societies for Experimental Biology, '74. H.CURTIS Biology (4e druk), Worth Publishers Inc, '84. S.DIJKGRAAF, D.LZANDEE Vergelijkende Dierjjxiologie (ze druk), Bohn, Scheltema & Holkema, '78. R.P.F.GREGORY Biochemisty of Photosynthesis (ze druk), Wiley-Interscience, '77. U.GOODENOUGH Genetics (3e druk), Holt, Rinehart & Winston, '84. P.KARLSON Kurzes Lehrbuch der Biochemie (rze druk), Georg Thieme Verlag, '84. A.L.LEHNINGER Bioenergetics (ze druk), Benjamin, '71. W.NULTSCH Allgemeine Botanik, Georg Thieme Verlag, '82. MPEAKER ComparativeAspects of Lactation, Acadernic Press, '77. A.QUISPEL, DSTEGWEE Plantenfysiologie (ze druk), Bohn, Scheltema & Holkema, '83. SSILBERNAGL, A.DESPOPOULOS Atlas der Physiologie, George Thieme Verlag, '79. F.SPENCER Aspects of Human Biology, Butterworths, '72. LSTRYER Biochemisty (3e druk), Freeman '88. A4J.D.WHITE iShe Chromosomes (6e druk), Chapman & Haii, '73. B.NIJDAM e.a. Statistiek en Kansrekening voor het vwo (7e druk), Instituut Ontwikkeling Wiskunde Onderwijs, '84.
C.B.HANSSON R.D.HARRISON

De nummers geven de tabeloen) aan

A aardbevingen, sterkte van 90 aarde, gegevens over de 32 aardgas 12, 28C. 102A absolute entropie 37, 64 absorptie cofficint 70B geluid 1 6 8 licht 656 licht in water 70C radioactieve straling 99D spectra van fotopigmenten 70A. 70 B absorptietoppen, golfengte van 658, 70B abundantie 25, 336 accommoderen 98A adenine, formule 72A adenosine, formule 67 K ADP, formule 67 K afgeleide van een functie 93 afstand - manen tot planeet 31 planeten tot de zon 31 sterren 33A agar agar 74 akoestische schaal voor de mens 85A albedo 31 alcohol 11.68A. 102A alcoholische gisting 68A alfabet, grieks 1 alliages, gegevens van 9 amfetamine 67J aminozuren codons 726 formules 67C. 72B AMP, formule 67 K amylopectine, formule 67A amylose formule 67A osmotische waarden 77 antibiotica, formules 67 1 anticodon 72A antideeltjes 26

antidiuretisch hormoon formule 67H werking 75C arachidonzuur, formule 67 6 Arrhenius, constante van 36 articulatorische klinkerdriehoek 98C
ASCII

97C

atmosfeer van de aarde 32 atoomafstand zie bindingslengte atoommassa 25, 37 afgeronde relatieve I04 relatieve 38 atoomnummer 25, 37, 38, 103, 104 atoomstraal 39A
ATP

energie 67K formule 67K autoprotoiyseconstante zie ionisatieconstante 50 auxine, formule 67 F Avogadro, constante van 7, 37

B
bacteriofaag 82D balmerreeks 21 A bananevlieg chromosomen 81 B, 82A genlokaties 83A bandafstand bij halfgeleiders 30 baseconstante 37.49 basen 49 Beaufort, schaal van 89 bietsuiker formule 67A osmotische waarden 77 bijtende stoffen 101 bilirubine, formule 67 E biliverdine, formule 67 E binaire getallen 97 D bindingsenthalpie 58 bindingslengte 53A bindingshoek 53 B binomiaalcofficint 93

verzadigingsdruk koolstofdioxide, ethaan en freon-12 148 kwik, benzeen, alcohol en ether 14A water 13 verzadigingsveldsterkte, magnetische 29 vetzuren, formules 67 B viscositeit 11 visuele helderheid van sterren, schijnbare en absolute 33A vitamine A, formule 67D werking 73 vitamine B, formule 67F werking 73 vitamine F formule 67B werking 73 vitamines, overzicht 73 vlamkleuringen 65C vlamreacties 65C vloeistoffen, gegevens van 11, 45, 50, 59, 79 voedingsmiddelen van de mens 74 voortplanting van dieren 86 voortplantingssnelheid van geluid 16A voorvoegsels 2, 38,102B,102C vormingsenthalpie 37, 57 vriespuntsdaling 37, 43 vrije enthalpie 37

weerkundesymbolen 91 C weerstand, soortelijke 8, 9, 10 zie soortelijke weerstand weerstandstemperatuurcoffkint alliages 9 metalen 8 wet van Lambert-Beer 35, 36, 708 windsnelheid 89 windsterkte 89 wiskunde 93 Urn 96 wisselwerking 26 witte dwergen 33A. 34
X X-kwadraat-verdeling 96C xantofyl formule 67D lichtabsorptie 70A

z
zeewater lichtabsorptie 70C osmotische waarden 77 samenstelling 79 zetmeel 102A zon, gegevens over de 33B zonneconstante 33 B zonnestelsel, gegevens over het 31 zuur- en baseconstanten 49 zuur-base-indicatoren 52A zuurconstante 37, 49 zwarte straler 23

warmtegeleiding 99A. 99B warmtegeleidingscofficint alliages 9 gassen en dampen 12 metalen 8 vaste stoffen 10, 99 B vloeistoffen 11 warmte-isolatie 99A. 99B warmte, soortelijke 9, 10, 11, 12 zie soortelijke warmte waterconstante 37 waterstofexponent 37 waterstofspectrum 20, 21A

Voor nauwkeuriger gegevens zie tabellen 25 en 38.

stoffen bijtende IOOB, 101 biochemische 67 brandbare 100B. 101 chemische 102 - explosieve 100B, 101 gevaarlijke 100B.101 giftige 100 B, 101 stookwaarden 28 STP, formule 67 J straal van sterren 33A stralingsintensiteit volgens Planck 23 straling, radioactieve 19B. 25, 99D. 99E. 99F stratosfeer 32 streptomycine, formule 67 1 structuurformules van biochemische stoffen 67 Student's t-verdeling 96 B sublimatie-enthalpie 59 sublimatiepunten 15, 39B. 40 sucrose 102A sulfanilamide, formule 671 supergeleiding 30 superreuzen 33A. 34 symbolen, gevaar- 100B symbolen, grafische 91 biologische 91 A elektrotechnische 91 B weerkunde- 91 C

thyroxine 67H, 75C titer zie nornzaliteit toelaatbare temperatuur vaste stoffen 10 toonladder 16 C transmitterstoffen, formules 67 J tripelpunt 13 triviale namen 102A troposfeer 32 tryptofaan, formule 67 C t-verdeling van Student 96B

U
uittree-energie 24 uitzettingscofficint kubieke, van kwik 8 kubieke, van vloeistoffen I1 uitzettingscofficint, lineaire 8, 9, 10 zie lineaire uitzettingscofficint ultraviolet 19B, 32, 70A, 70B uracil, formule 72A urobiline, formule 67 E

v
valentiehoek zie bindingshoek vanderwaalsstraal 39A variantie 95 vaste stoffen, gegevens van 10, 45 vaste stof-fysica 30 veiligheidsmaatregelen 101 verbrandingsenthalpie 55 verbrandingsprodukten 1 0 0 ~ verbrandingswarmten (stookwaarden) 28 verbrandingswarmten 28 van biologische stoffen 76 verdampingsenthalpie 59 verdampingswarmte II, 12 verdovende middelen, formules 67 J vermenigvuldigingsfactoren 2 versterkerschakelingen 97A verval elementaire deeltjes 26 radioactief 25 verwachting 95

T temperatuur kritieke 11, 12, 13, 14 maximaal toelaatbare 10 planeten 32 sterren, effectieve 33A tripelpunt 13 - zon 3 3 8 testosteron 67H. 75C thermodynamica 35, 36 thermo-element 27 thermokoppels 27 thermospanning 27 thiamine, formule 67F thymine, formule 72A

reductoren 48 relatieve atoommassa 37, 38 afgeronde - 104 relatieve dichtheid 37 relatieve dilektrische constanten 17 relatieve magnetische permeabiliteit 29 relatieve permittiviteiten 17 remanent magnetisch veld 29 retinol, formule 67 D reuzen 33A, 34 Rf-waarden 71 ribose, formule 67A Richter, schaal van 90 rietsuiker formule 67A osmotische waarden 77

RNA

72

rode reuzen 33A, 34 rntgenstraling 19B. 32, 99D roosterenthalpie 60 rotatieperiode planeten 31 zon 338 rustmassa van elementaire deeltjes 26

S sachariden, formules 67A sacharose formule 67A osmotische waarden 77 samenstelling alliages 9, 29 atmosfeer 31, 32 bloed 980 moedermelk 74,868 zeewater 78 zon 338 satellieten 31 schaal van aardbevingen 90 schaal van Richter 90 schaal van windsnelheden 89 scheikundeformules 36 scheikundige symbolen 37 schijnbare visuele helderheid 33A

SI-stelsel 3, 4 smeltpunt 8, 9,10,11,12, 40,43 alliages 9 elementen 39B metalen 8 verbindingen 40,43 smeltwarmte metalen 8 vaste stoffen 10 vloeistoffen 11 snelheid dieren 86 geluid 16A wind 89, 91 D soortelijke warmte alliages 9 gassen en dampen 12 metalen 8 vaste stoffen 10 vloeistoffen 11 soortelijke weerstand alliages 9 metalen 8 vaste stoffen 10 spectraaitype van sterren 33A, 34 spectrum helium 19A. 19B. 20 kwik 2OE natrium 20D, 21 D sterren 33A waterstof 208. 21A, 21 B zon 20 spin van elementaire deeltjes 26 spraak 98C sprongpunt van supergeleiders 30 standaardafwijking 95 standaarddruk 7, 37 standaardelektrodepotentiaal 37,48 statistiek 95, % stearinezuur, formule 67 B sterk water 102A sterren, gegevens over 33A sterrenbeeld 33A. 33D sterrenkaart 33 D

normaalpotentiaal zie standaardelek~oodepotentiaal normale verdeling 95, 96A normaliteit 6 notaties, wiskundige 35, 93 nuclenezuren 72A nucleosiden 72A nucleotiden 72A nucliden 25 numerieke voorvoegsels 38, 102B
O oestradiol 67H. 75C oestrogene hormonen 67H, 75C oestron 67H, 75C oliezuur, formule 67 B omlooptijd planeten om de zon 31 omrekeningsfactoren naar het SI 6 omslagtraject van indicatoren 52A. 528, 52C ongelukken met chemicalin 101 ontbladeringsmiddelen, formules 67F ontsnappingssnelheid planeten 31 zon 338
0%

P
palmitinezuur, formule 67B papaverine, formule 67 J papierchromatografie 71 paramagnetisme 29B parathion, formule 676 penicilline, formule 67 1 periodiek systeem van elementen 39A, 39B.103.104 afgeronde relatieve atoommassa's 104 elektronenconfiguratie 103 permeabiliteit, relatieve magnetische 29 permittiviteit, relatieve 17 petersenschaal 89 pH 37 pH-waarden 75B pigmenten 67D, 70A. 70B, 71 planck-krommen 238 planeten, gegevens over 31 plantehormonen, formules 67 F .poissonverdeling, formules 95 polysachariden, formules 67A poorten, digitale 97 B progesteron 67H, 75C psychofarmaca, formules 67 J pyrethrum, formule 676 pyrodruivezuur 68A. 68 B pyrroolderivaten, formules 67 D, 67E
Q quarks 26
R

breking 18D gevoeligheid 84, 98A oor 85.98B oplosbaarheid gassen in water 4 4 verschillende oplosmiddelen 45C zouten in water 45A. 45B zuurstof in Cl- houdend water 78 oplosbaarheidsprodukt 37, 46 oplosmiddelen kookpunt 43 smeltpunt 43 oplossingen, gegevens van 42 oppervlaktespanning 11 oppervlaktetemperatuur planeten 31 orde van de reactie 36 osmotische waarden, overzicht 77 oxidatieve fosforylering 68C oxidatoren 48

radioactieve straling 19B. 25, 99D. 99E. 99F radile snelheid van sterren 33A rationele naamgeving chemische stoffen 102A elementen 38 organische verbindingen 102C reactieconstante 36, 37 reactie-enthalpie 51 reactiesnelheid 36 reagentia in de biologie 80A redox-indicatoren 52B redoxpotentiaal fotosynthese 69A

linoieenzuur, formule 67 B formule 67 J lucht samenstelling 32C luchtverontreiniging 100A luchtweerstand 99C lutene formule 67D lichtabsorptie 70A
LSD,

MAC-waarde101 maltose formule 67A osmotische waarden 77 manen 31 magnetisme 29 magnitude 33A. 338 massa dieren 86 - elementaire deeltjes 26 molaire 41 nucliden 25 planeten 31 zon 338 massagetal 38 maximum toelaatbare temperatuur 10 melk (moeder-) 74, 868 melksuiker - formule 67A osmotische waarden 77 melkweg 33C melkzuurgisting 68A mens bloed 98D chromosomen 82 B, 82C fossiele vondsten 87 gegevens van de 86 genlokaties 838 hart 98D oog 98A oor 988 spraak 98C voedingsmiddelen 74

mescaline, formule 67 J metaalindicatoren voor complexometrische bepalingen 52 C metalen, gegevens van 8 milieu 99, 100 moedermelk 74, 868 molair 37 molair(e) extinctiecofficint 37, 65B iongeleidbaarheid 37, 66 kookpuntsverhoging 37.43 massa 37, 41 volume 37 vriespuntsdaling 37, 43 molariteit 37 van oplossingen van zuren, hydroxiden en ammoniak 42 molekuulformules biochemische stoffen 67 elementen 39 B gassen 12 monosachariden, formules 67A morfine, formule 67 J moutsuiker formule 67A osmotische waarden 77 muscarine, formule 67J muziek 16C

N
naamgeving chemische stoffen 102 rationele - van elementen 38 NAD+, formule 67 K NADP+, formule 67K natriumspectrum 20, 21 C natuurkundeformules 35 natuurkundige constanten 7 neandertaler 87 Nernst, vergelijking van 36 neurohormonen 75C neurotransmitters 67J nicotine, formule 67 J nomenclatuur, chemische I02

helderheid van sterren 33A heliumspectrum 20, 21 B helling planeetbanen 32 hersenvolumen 87 hertzsprung-russell-diagram 34 hesperidine, formule 67 1 hexadecimale getallen 97 C hoeveelheid stof 37 hoofdreeks-sterren 33 A, 34 hormonen formules 67F. 67H overzicht 7% hydratatie-enthalpie 61 hydrogeneringsenthalpie 56 hysterese, magnetische 29C
I
IAA,

formule 67F indicatoren 52 metaal- voor complexometrische bepalingen 52C redox- 52B zuur-base- 52A 3-indoolazijnzuur, formule 67 F infrarood 19B. 70A. 70B insuline, formule 67H integreren 93B intensiteit 37 geluids- 85A iongeleidbaarheid, molaire 37, 66 ionisatieconstante van zuivere vloeistoffen 50 ionisatie-energien 22 ionisatie-enthalpie 62 ionisatiegraad 37 ionosfeer 32 ionstraal 39A isofonendiagram van de mens 85B isotopen 25
J

K kleur 19A. 20 chemicalin 65A vlam 65C kleurcode voor weerstanden en condensatoren 92 kleurindicatoren 52A. 52 B, 52C kleurstoffen in de biologie 808 klinkerdriehoek 98C KNMI, schaal van het - 89 kookpunt 11,12,13,14, l5, 39B. 40.43 elementen 39 B verbindingen 40.43 kookpuntsverhoging 37.43 koolhydraten, formules 67A koolstofassimilatie 69 krebscyclus 68B kritieke druk 11, 12, 13, 14 kritieke temperatuur 11, 12, 13, 14, 708 kryoscopische constante 43 kubieke uitzettingscofficint kwik 8 vloeistoffen 11
L

J-kromme, formule 93A jongen, aantal 86

lactose formule 67A osmotische waarden 77 lading van elementaire deeltjes 26 Lambert-Beer, wet van 35, 36, 70b landbouwvergiften, formules 67 G levensduur dieren 86 elementaire deeltjes 26 licht 18. 19, 20, 21, 70 lichtabsorptie 70 lichtreactie, fotosynthese 69A lichtsnelheid 7, 70C lichtsterkte van sterren 33A. 34 lindaan, formule 676 lineaire uitzettingscofficint alliages 9 metalen 8 vaste stoffen 10 linolzuur, formule 67 B

foon 8 5 8 formanten 98C formules biochemische 67 molekuul- 12, 398 natuurkunde 35 scheikunde 36 formule van gassen en dampen f 2A fosforilering, oxydatieve 68C fossiele vondsten van de mens 87 foto-elektrisch effect 24 fotopigmenten 67D. 70A. 708 fotosynthese 19B. 67D. 69 fotosystemen 19, 858, 85C frequentie elektromagnetische straling 19B toonhoogten 16C, 85 fructose formule 67A osmotische waarden 77 fycobilinen, lichtabsorptie 70A fysische informatica 35, 97

galactose, formule 67A gammastraling 19B, 99D gap-energie 30 gasconstante 7, 37 gassen gegevens van 12, 59 oplosbaarheid in water 44, 78 gatenbeweeglijkheid 30
GDP

68B

genlokaties bacteriofaag 82 D bananevlieg 83B mens 83B geologische tijdrekening 88 gevaarlijke chemicalin 101 gevaarsymbolen 100 B gevoeligheid menselijk oog 84, 98A gezichtsgevoeligheid 84, 98A gibberellinezuur, formule 67 F gibbsenergie 37 giftige stoffen 101 gisting 68A glucose dissimilatie 68A formule 67A fotosynthese 69B osmotische waarden 77 glycogeen, formule 67A glycolyse 68A golflengten absorptietoppen 658. 70 B elektromagnetische straling 19B foto-electrisch effect 24 fotopigmenten 70A. 70B spectraallijnen 20, 21 goniometrie 93C grafische symbolen 91 gravitatieversnelling 7, 31, 33B grensgolflengte 24 grenshoek 18 grieks alfabet 1 grootheden 4, 7
GTP 68B

gehoor 98B gevoeligheid 85 geleidbaarheid, molaire ion- 66 geluid absorptie van 16B -drukniveau 85A intensiteit 85A sterkte 85 voortplantingssnelheid 16 generatie van elementaire deeltjes 26 genetische code 72B

guanine, formule 72A

H halfgeleiders 30 halfwaardetijd 25 hallucinogenen, formules 67 J halveringsdikte 35, 36, 70B. 90D handelsoplossingen 42 hart 98D heem, formule 67 E

Drosophila chromosomen 82A genlokaties 83A druk in de atmosfeer 32 kritieke 11, 12,13, 14 tripelpunt 12, 13 dubbele helix, DNA 72A

E
ebullioscopische constante 43
ECG

98D

complexen 47 eenheden niet behorend tot het SI 6

SI 3, 4

eerste hulp 101 effectieve temperatuur van sterren 33A

EHBO 101

eieren, aantal 86 eiwitsynthese 72 elasticiteitsmodulus alliages 9 metalen 8 vaste stoffen 10 elektrochemie 36 elektrodepotentiaal 37 standaard- 48 elektromagnetisch spectrum 19A, I9 B elektronegativiteit 39A elektronenaffiniteit 63 elektronenbeweeglijkheid 30 elektronenconfiguraties 103 elektronenconcentratie 32 elektrotechnische symbolen 91 B elementaire deeltjes 26 elementen 25, 38,30A, 39B,103,104 energie absorptie 19B
ATP 67K

energieniveaus helium 21 B ionisatie- 21, 22 natrium 21 C waterstof 21A energietransmitters, formules 67K enthalpie bindings- 58 hydratatie- 61 hydrogenerings- 56 ionisatie- 62 reactie- 51 rooster- 60 sublimatie- 59A. 59B verbrandings- 55 verdampings- 59A. 598 vormings- 57 vrije 37 enthalpieverandering 37 bij gasreacties 51 entropie 37 absolute 37, 64 vormings- 37 entropieverandering 37 bij gasreacties 51 enzymen 75A dissimilatie 68 fotosynthese 68A. 69 pH-waarden 75 B vertering 75B equivalent 6 evenwicht, chemisch 36 evenwichtsconstante 37 bij gasreacties 51 evenwichtsvoorwaarde 36 exosfeer 32 explosieve stoffen 101 extinctie 36, 37 extinctiecofficint 37 molaire 658

radioactieve straling 25
F
FAD

68B

ferromagnetisme 29C

binomiaalverdeling 95 biofysica 35, 84, 85, 98, 99E. 99F bladxanthofyl 70A bloed 98D bol, cirkel en cilinder 94 bouwmaterialen 10. 16B. 9 9 ~ 99B . brandbare stoffen 101 brekingsindex 18 broedduur van dieren 86
C

concentratiebreuk 36 constante van Avogadro 7, 37 constanten in het SI 5, 7 cyclisch AMP, formule 67K cytochromen 68C. 69A cytosine, formule 72A
D

cafene, formule 67 J calvincyclus 69B carotenen formules 67D lichtabsorptie 70A. 70B carotenoden, lichtabsorptie 70A. 70B ceiiuiose, formule 67A celstof 102A chemicalin gevaarlijke 101 kleur 65 naamgeving 102 chemotherapeutica, formules 671 chi-kwadraat, tabel 96C chitine, formule 67A chloralose, formule 676 chlorofyllen formules 67D lichtabsorptie 70A. 70B cholesterol, formule 67 H chromosomen 81, 82, 83 aantallen 81 chromosoomkaarten 82 cilinder, bol en cirkel 94 cirkel, bol en cilinder 94 citroenzuurcyclus 6 8 8 codene, formule 67 J codons, m-RNA 72B cofficinten in het SI 5, 7 conzym A, formule 67 K, 68B corcitief veld 29 complexe ionen 47 concentratie 37

dampen, gegevens van I2 DDD, formule 676 DDT, formule 67G diamagnetisme 29A diameter planeten 31 dichtheid alliages 9 elementen 39 B gassen en dampen I2 metalen 8 oplossingen van zuren, hydroxiden en ammoniak 42 planeten 31 vaste stoffen 10 vloeistoffen 11 vrije elektronen 30 zon 33B dilektrische constanten, relatieve I7 dieren, gegevens van 86 differentiren 93 B digitale schakelingen 97B dihydroxyaceton 68A dipoolmoment 54 disachariden, formules 67A dissimilatie 68 dissociatieconstante complexe ionen 47 complexen 47
DNA 72A

formule 67 J donkerreactie fotosynthese 698 doorlatingsgebied materialen 18 dopamine, formule 67J dosis radioactieve straling 99E. 99F draagtijd dieren 86
DOM,