KAFKASYADAK NOGAY TATARLARININ ETNO-POLTK DURUMLARI ZERNE SOSYOLOJK BR ANALZ Do. Dr.

Ufuk TAVKUL Krm Dergisi, 11 (41-44), 2003, 38-46.ss.

Kafkasya pek ok etnik halk topluluunu bir arada barndrrken, pek ok kltre de evsahiplii yapan bir corafya paras olarak tarih boyunca insanlarn ilgisini zerine ekmitir. Deiik dillerde konuan ve grnte farkl etnik kkenlere sahip grnen, ama Karadenizden Hazar denizine kadar uzanan topraklarda hayat tarz, det-gelenekler, dnya gr, folklor asndan ortak bir kltre sahip olan ok eitli halklar topluluu Kafkasya Halklar olarak tannmlar ve yzyllarca sren komuluk ve etnik karm neticesinde birbirleriyle etnik adan da akraba topluluklar halini almlardr. Etnik ve kltrel adan Kafkasya Halklarn meydana getiren halklar Karadenizden Hazar denizine doru sralayacak olursak, Abhazlar, kendilerine Adige adn veren aps, Abzeh, Bjedu, Hatkoy, Natuhay, Besleney, Kabardey gibi erkes boylar, Ubhlar, Abazalar, orta Kafkaslardaki yksek dalk arazide yaayan Karaay-Malkar ve Osetler, dou Kafkaslardaki eenler ve ngular ile Dastanda yaayan Kumuk, Avar, Lezgi, Lak, Darg gibi halklardr. En az 2500 yldr bir arada yaayan bu halklarn dnda Kafkasyaya son birka yzyl iinde getirilip yerletirilen pek ok etnik grup vardr. Bunlarn byk blmn Ruslar ve Rus Kazaklar olutururken, Kafkasyann deiik yrelerinde kk Ermeni ve Rum kolonilerine, Stavropol civarnda Trkmenlere ve Kafkasyann baz blgelerinde Nogay Tatarlarna da rastlanmaktadr. Etnik ve kltrel adan Kafkasya Halklar grubuna dahil olmayan, ancak coraf adan Kafkasyann kuzeyindeki bozkrlarda yaamalar sebebiyle Kafkasya evresinde yer alan Trk boylar arasnda saylan Nogay Tatarlarnn gnmzde yaadklar mstakil bir zerk blge veya cumhuriyetleri yoktur. Kafkasya civarnda yer alan Nogaylar Dastan Cumhuriyetinin Nogayskiy rayonunda (ilesinde) ve Mahakala ehrinde, Karaay-erkes Cumhuriyetinin Adige-Hablskiy rayonu ile erkessk ehrinde yaamaktadrlar. Ayrca Stavropol eyaletinin Neftekum, Akulakskiy ve Kayasulinskiy rayonlarnda da Nogaylar bulunmaktadr. eenistann kuzeyinde de birka Nogay ky yer almaktadr. Kafkasya ve evresindeki Nogay kylerini yle sralamak mmkndr: Dastann kuzeyinde Nogay Bozkr olarak adlandrlan blgede yer alan Nogayskiy rayonunda Terekli-Mekteb (ile merkezi), ysalgan, Karagas, Orta-Tbe, ervlene Burun, Boran, Knbatar, Nariman, Bajigan, Lenin avul, Kalinin avul, Yang avul, Sulu-Tbe, Karasuv, Kuml, Batrmurza, YujnoSuhokumsk kyleri bulunmaktadr. Ayrca Dastann Lenin rayonunda yer alan Nogay kyleri As-avul, Meyt-avul, Kum-avul, Glavsulak, Babayurt rayonunda yer alan Nogay kyleri Tamaza-Tbe, Keme-Tbe, Novaya Kosa, Toksanak, ve ile merkezi Babayurtovskoe kylerinden ibarettir. Kzlar rayonunda yer alan Nogay kyleri ise Mongol-avul, Yementey-avul, Kstrlgan, Makar-avul, Novo-Vladimirovka, Boranbay, Sangii, Oguzer ve Kzlar kyleridir 1. Stavropol eyaletinin Neftkumskiy rayonunda yer alan Nogay kyleri Abram-Tbe, Tukuy-Mekteb, Koyasula, Mahmud-Mekteb, lyas-Klav, Kunay, Biysey, Yamangoy, Nukus, Artezian, Kara-Tbe, Biya, Akulak kyleridir.

.H. Kalmkov. Nogayts.-erkessk, 1988, s. 5

eenistann kuzeyindeki elkovskiy rayonunda uzanan bozkrlarda yer alan Nogay kyleri Sarsuv, Karga, Krasny Vostok, estoy Sovhoz, elkovskiy avul, ervlenaya kyleridir 2. Karaay-erkes Cumhuriyeti snrlar iinde yer alan Nogay kyleri bu cumhuriyetin kuzeyindeki dzlklerde bulunan Adige-Hablskiy rayonundaki Adil-Halk, kon-Halk, Kuban-Halk, Kzl Togay, ErkinYurt, Erkin Halk, Kzl-Yurt ve Erkin ahar kylerinden olumaktadr 3. Kafkasya evresinde konuulmakta olan Nogay Trkesi diyalekte ayrlr. Kara Nogay diyalekti Dastann kuzeyindeki geni dzlklerde yer alan Nogay blgesinde, Kuma ve Terek rmaklarnn aa ksmlarnda konuulur. kinci diyalekt Asl Nogayca olarak adlandrlr ve Stavropol blgesinin Akulak, Neftekumsk gibi Nogay yerleim yerlerinde konuulur. Ak Nogay diyalekti ise Kuban rmann aa ksmlarnda, Karaay-erkes Cumhuriyeti snrlar iindeki Nogaylar ile Mineralny Vod blgesi snrlar iindeki Kangl kynde yaayan Nogaylar tarafndan konuulur. Kara Nogay ve Asl Nogay diyalektleri birbirine olduka yaknken, Ak Nogay diyalektinde Karaay Trkesinin etkisi grlmektedir. Nogaylarn Kafkasyaya Yerletirilmeleri Nogaylarn g sahalarnn geni bir corafyaya yayld bilinmektedir. Douda Altay dalar blgesinden batda Tuna nehri havzasna kadar uzanan geni bir alan Nogaylarn g sahasn oluturmaktayd. Nogaylarn esas kitlesi dil rmann dousunda, Yayk ve Emba rmaklarnn civarlarnda yaamaktayd ve bunlarn bir ksm daha douda Sr-Deryaya kadar uzanrlard. Nogay kabilelerinden yedisi rn, Arn, Kpak, Argun, Aln, Katay ve Mangt Yedisan adyla biliniyorlard. Kazan Hanlnn Ruslar tarafndan ele geirilmesine kadar Nogay kabilelerinin g sahasnn kuzeyde Kama rmana kadar uzand bilinmektedir. 16. yzyl ortalarnda Devletgerey Hann hkimiyeti devrinde Nogay kabilelerinin Krm Hanl iinde g sahas bulmalar bir mesele halini ald. Astarhann Ruslar tarafndan alnmasyla Nogay kabilelerinin bir ou 16. yzyl ortalarnda dil rmann bat tarafna ge zorlandlar. 1557-1558 yllar arasnda ortaya kan ktlk ve alk bu g hareketini aa dil sahasnda hzlandrd4. Bu srada Nogaylarn ba saylan Yusuf Mirza ile veliahd smail Mirza arasnda ortaya kan siyas ekime Nogaylar ikiye bld. Nogaylarn Rus himayesinde bulunmas siyasetini takip eden smail Mirzaya karlk Rus aleyhtar olan Yusuf Mirza arasnda balayan mcadele 1555 ylnda Yusuf Mirzann ldrlmesiyle sonuland. Yusuf Mirzann oullarnn smail Mirzaya kar mcadeleyi devam ettirmeleri neticesinde Nogaylar birbirine dman iki zmreye blndler. Rus aleyhtar olan Nogay kabileleri 1557-1558 yllarnda dil rmann batsna g ederek Krm Han Devletgerey Hana sndlar. Devletgerey Han bu Nogaylara Kafkasyann kuzey dzlklerinde hkimiyeti altnda bulunan Kabardey lkesi ile Azak kalesi arasnda g sahas tahsis etti. Bu blgeye yerleen Nogaylar Kii (Kk) Nogay Ulusu adyla tanndlar5. Nogaylarn bir ksmnn Kafkasya ve evresindeki topraklara Ruslar tarafndan yerletirilmeleri 18. yzyln ikinci yarsnda gelien siyas olaylar neticesinde gerekleti. 1768 ylnda balayan Rus-Trk sava srasnda kinci Katerina Yedisan ve Bucak Nogaylarnn mirzalar ile bir anlama yaparak Osmanl devleti ve Krm hanlna kar Nogaylar kendi tarafna ekti. 6 Temmuz 1770 tarihinde yaplan anlama gereince Nogay Tatarlarnn Ruslara kar savamayacaklar kararlatrld. Yedisan ve Bucak Nogay Tatarlarnn beyleri Can Membet bey bu ihanetin karlnda Ruslardan 3000 ruble mkafat ald ve Nogaylar Osmanl devleti ve Krm hanlna kar Rusyann hizmetine girdiler 6. 1771 yl banda St. Petersburga gelen bir Nogay heyeti arie kinci Katerinadan Nogay Hanlnn yeniden kurulmasn ve Rusyann himayesi altna girmesini talep ettiler. Rusya kendi siyasetine uygun bulduu bu talebi kabul etti
2 3

Kalmkov 1988, s. 5 Ufuk Tavkul. Karaay-erkes Cumhuriyetinde Etnik Yap. Birleik Kafkasya, 1 (4), 1995, s. 26 4 Kurat 1972, s. 243 5 Kurat 1972, s. 243 6 Kurat 1972, s. 286

ve Can Membet beyin idaresinde bir Nogay Hanl kurulmas iin Nogay mirzalar ile grmeler yapt. Ancak baz Nogay kabilelerinin Can Membet beyin hanln kabul edecekleri pheli grldnden, Rus hkmeti drt Nogay kabilesinin Kafkasyadaki Kuban rma boylarna nakledilerek balarna Krm hanlarnn soyundan, yani gereylerden bir sultann getirilmesi iin harekete geti. 1771 yl sonlarnda drt Nogay kabilesi Tuna havzasndan alnarak Kafkasya evresinde, Kuban rma boylarnda Ruslar tarafndan yerletirilip yaamaya baladlar7. 1782 ylnda General Suvarov komutasndaki Rus ordusunun katliamna urayan Kuban evresindeki Nogaylar Kafkasyann Karadeniz sahillerinden Kabardey topraklarna kadar uzanan Osmanl hkimiyetindeki blgenin idarecisi Ferah Ali Paaya snarak, Osmanl arazisine yerlemek istediklerini bildirdiler. Ferah Ali Paa Nogaylarn hem Ruslar, hem de erkesler ile aralarnda dmanlk olduundan, onlarn Ruslarla erkesler arasna yerletirilmelerinin Osmanl devletinin menfaatleri asndan uygun olacan dnerek bu talebi olumlu karlad. erkezistan blgesinin kuzeyine yerletirilecek olan Nogay kabileleri drt gruba ayrld ve 10.000 kadar Kabardey blgesinin batsnda, Abzeh ve Besleney erkeslerinin arasna yerletirildi8. 10.000 kadar Nogay Kemirguey erkeslerinin blgesine, 10.000 kadar Nogay Hatukay erkeslerinin blgesine, 10.000 kadar da Anapa limanna yakn bir blgeye yerletirildi. Nogaylara bu blgelerde yaayabilmeleri iin yerleik hayata gemeleri ve ziraatla megul olmalar, erkeslere ve Ruslara saldrmamalar art kouldu 9. Bylece Kafkasya evresinde yer alan Nogay Tatarlarnn yerleik hayatlar balam oldu. Nogay Tatarlarnn Etnik ve Sosyo-Kltrel Problemleri Ekim 1917 tarihinde arlk Rusyasnn yklyla sonulanan Bolevik ihtilali ncesinde Nogaylar Kafkasyann kuzeyinde yer alan geni dzlklerde, Nogay bozkr olarak adlandrlan blgede yayorlard. Kafkasya halklarnn 1918 ylnda kurduklar Birleik Kafkasya Cumhuriyetinin Sovyetler tarafndan ortadan kaldrlmasnn ardndan, 1921 ylnda kurulan Dallar Cumhuriyetinin idar snrlar iine Rus Kazaklar ve Nogaylar da dahil edildiler. Bat Kafkasyada Kuban blgesinde yaamakta olan Nogaylar, 1922 ylnda Karaay-erkes zerk Blgesinin kurulmasyla bu blgenin idaresi altna alndlar. Karaay-erkes zerk Blgesi 1926 ylnda ikiye blnerek Karaay zerk Blgesi ve erkes zerk Blgesi ad altnda iki farkl idar yapya ayrld. Kafkas dalarnn zerinde yer alan dalk blge Karaay zerk Blgesini olutururken, kuzeydeki ovalk blgeler erkes zerk Blgesini meydana getiriyordu. Bu blgedeki geni dzlklerde yaamakta olan Nogaylar da bu suretle erkes zerk Blgesi idaresi altna alndlar ve burada oluturulan Abazin-Nogay ilesi idaresine balandlar. kinci Dnya Sava srasnda Sovyet hkmeti ve rejimine kar ayaklanan Karaay halknn 2 Kasm 1943 tarihinde Kafkasyadan Orta Asya ve Sibiryaya srlmeleri blgenin etnik ve idar yapsnda meydana gelecek karklklarn temelini att. Karaayllarn 1957 ylndan itibaren Sovyet hkmeti tarafndan affedilerek Kafkasyaya geri dnmeye balamalaryla birlikte, srgn ncesinde mstakil olan Karaay zerk Blgesi yeniden kurulmad ve bu blge erkes zerk Blgesi ile birletirilerek, Stavropol Eyaletine bal Karaay-erkes zerk Blgesi kuruldu. Bu srada Abaza ve Nogay etnik gruplarnn yaad Abazin-Nogay ilesi de lavedildi ve Nogaylar Adige-Hablskiy ile Prikubanskiy adl iki idar blgeye balandlar. Kafkasyann dier ksmlarnda yaamakta olan Nogaylar da 1957 ylnda ayr idar blgeye blnerek balandlar. Nogay bozkrnda yaamakta olan Nogaylar paralanarak Dastan zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, een-ngu zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ve Stavropol Eyaleti blgelerine balanarak ayr idar yap altna alndlar. Bu blnme Nogay Tatarlar arasnda var olan kltrel

7 8

Kurat 1972, s. 287 Ali Barut. Nogaylarn Kuzey-Bat Kafkasyada yerlemesi (1782). Emel, (225), Mart-Nisan 1998, s. 23 9 Kurat 1972, s. 287

gerilemeyi ve mill kimliin kaybn hzlandrd ve sonular gnmze kadar ulaan etnik problemlerin temelini oluturdu. Nogaylarn etnik sorunlar ve siyas problemler yaadklar blgelerden biri Dastan Cumhuriyetiydi. Dastann kuzeyindeki bozkr blgesinde Nogaylar iin idar merkezi Terekli-Mekteb kasabas olan Nogay blgesi oluturuldu. Balangta Nogaylar Dastan meydana getiren Kafkasya halklar arasnda saylmadklar iin Dastan zerk Cumhuriyeti iinde siyas haklara da sahip deillerdi. Son yllarda gerekletirilen anayasa deiikliiyle Nogaylar da Dastan Cumhuriyetini meydana getiren halklar arasna kabul edildiler ve Dastan Hkmet Konseyinde bir sandalye elde ettiler. Ancak bu Nogaylar yeterince memnun etmedi, nk Nogaylar Dastann idar yaps iinde nfuslar orannda temsil edilmediklerini dnyorlard. 1960-1970 ve 1980lerde Kafkasyann deiik blgelerinden Nogay blgelerine ynelen kitle halindeki g hareketleri Nogaylarla dier etnik gruplar arasndaki ilikileri gerginletirdi, bu halklar arasnda her an tutuabilecek bir etnik gerilim meydana getirdi. zellikle Dastann gneyindeki dalk blgeden kuzeydeki Nogay dzlklerine g ettirilip yerletirilen Darglar ile Nogaylar arasnda ekonomik sebeplere dayanan bir etnik gerilim her an atmaya dnebilecek bir hal ald. Nogaylar arasnda isizlik orannn yksek olmas ve Darglarn Nogaylarn geleneksel hayvan otlatma blgelerine yerletirilmeleri Nogaylar arasnda huzursuzlua yol at. Daha iyi hayat artlar arzulayan Nogay aileler tarih topraklarn terkederek baka blgelere g etme arayna girdiler. Bu arada Nogay blgesine yerlemeye balayan Ruslar da Nogaylar medeniyetsiz bir toplum olarak deerlendirmeye ve kltr ve dillerini hor grmeye baladlar. Nogaylarla Ruslar ve Darglar arasnda etnik gerilim yaanrken, Nogay blgelerini zbekistandaki srgn yerlerinden Ahska Trklerinin getirilip yerletirilmesi etnik gerginlii git gide iddetlendirdi. Nogaylarn mstakil bir zerk blge ya da cumhuriyete sahip olmamalar onlarn siyas ve kltrel faaliyetlerini geriletti. Nogaylar arasnda 1957 ylndan nceki snrlar iersinde bir zerk Nogay blgesi oluturma abalar balatld. Nogaylar Sovyet merkez otoritelerine bir dileke ile bavurarak bu isteklerini ilettiler. Ancak bata Dastan olmak zere Kafkasyadaki zerk cumhuriyetler Nogay bozkrnda yer alan geni otlaklarn kaybedecekleri endiesiyle bu istee kar ktlar. Nogaylarn etnik problem ve sknt yaadklar bir baka Kafkas cumhuriyeti de Karaay-erkes Cumhuriyetidir. Nogaylar bu cumhuriyet snrlar iinde daima aznlkta kaldlar. Sovyetler Birlii dneminde Karaay-erkes zerk Blgesi adn tayan bu blgede 1959 ylnda 8903 Nogay yaamaktayd ve toplam nfusun % 3.1ini meydana getirmekteydi. 1970 ylnda Nogay nfusu 11.062ye ykselirken nfus oranlar da toplam nfusun % 3.2sini oluturmaktayd. 1979da nfuslar 11.872ye ularken toplam nfusun % 3.1ni meydana getiriyorlard. Nogay nfusu 1989da 12.993 kiiyle Karaay-erkes zerk Blgesinin toplam nfusunda % 3.1lik bir orana sahipti. Karaay-erkes zerk Blgesinde Nogaylarn yaad Adige-Hablskiy, Habezskiy ve Prikubanskiy rayonlarnn 1959-1989 yllar arasndaki nfus dinamiklerinin analizi Nogaylarn yalnzca Adige-Hablskiy rayonunda ounluk saladklarn gstermektedir. Bu rayonun Nogaylar asndan 1959-1989 yllar arasndaki nfus hareketleri ve toplam nfus iindeki yzdeleri yledir: Adige-Hablskiy Yllar Nfus 1959 7153 Habezskiy Yllar Nfus 1959 578 % 2.5 1970 631 % 2.4 1979 575 % 2.2 1989 640 % 2.4 % 32.0 1970 8999 % 33.5 1979 9404 % 37.0 1989 10053 % 37.8

Prikubanskiy Yllar Nfus 1959 273 % 0.4 1970 313 % 1.0 1979 297 % 0.9 1989 294 % 0.9

Yukardaki tablolarda grlen nfus oranlar gnmzde Karaay-erkes Cumhuriyeti iinde de devam etmektedir. Deiik etnik gruplardan meydana gelen Karaay-erkes Cumhuriyetinde Nogay nfusunun nisb azl onlarn siyas alanda temsil edilmelerine de yansmaktadr. Sz gelimi, 1995 ylnda Karaay-erkes Cumhuriyetinde grev yapan siyas birimlerin yneticilerinden % 47.6s Ruslardan, % 26.7si Karaayllardan, % 10.5i erkeslerden, % 8.1i Abazalardan meydana gelirken, Nogaylarn oran % 5.8di. Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan Rusya Federasyonu iinde cumhuriyet statsne ykseltilen Karaay-erkes Cumhuriyeti snrlar iinde yer alan Nogaylar Birlik adl bir tekilat bnyesinde mill ve siyas haklarn elde etmek amacyla halk hareketi balattlar. ncelikle Nogaylar arasndaki ekonomik faaliyetleri canlandrmay amalayan Birlik tekilat, koyun ve at yetitiricilii gibi artk Nogaylar arasnda unutulmaya yz tutmu geleneksel retim biimlerini ve geleneksel el sanatlarn hayata geirmeyi planlad. Nogay kylerinin asfalt yol, gaz boru hatlar gibi altyap sorunlarna el atan Birlik Nogaylar iin sosyal ve kltrel bir altyapnn da temellerini atmaya alt. Byk ounluu tarmla uraan kyl nfustan meydana gelen Nogaylar Sovyet idaresi dneminde Karaay-erkes zerk Blgesinin idar yapsnda sz sahibi olmaktan mahrum braklmlard. Bu yzden Nogaylar blgede yaamakta olan Karaayllar ve erkeslerin aksine, ekonomik faaliyetlerde bir gelime balatacak olan sermaye birikimine de sahip olamadlar. Birlik tekilat Nogay halknn ekonomik ve sosyo-kltrel seviyesini ykseltmek iin Karaay-erkes Cumhuriyetinde ana hedefler belirledi. Bunlar u maddeler altnda topland: 1-Cumhuriyetin idar yapsnda Nogaylarn siyas temsil orann deitirmek. 2-Nogay kylerine ve kasabalarna kltrel ve sosyal altyap iin finans salamak. 3-erkeslerle birlikte oluturulan blgelerde Nogay ky konseylerini meydana getirmek. 4-Nogaylardan meydana gelen Nogay yerleim birimlerini kurulacak olan Nogay idar blgesine balamak. 5-Koyun ve at yetitiricilii gibi geleneksel retim biimlerini halk arasnda tekrar canlandrmak. Karaay-erkes Cumhuriyetinde yaamakta olan Nogaylar arasnda ehirleme orannn da ok dk seviyelerde olduu grlmektedir. 1970 ylnda 1635 Nogay ehirde yayordu ve bu da toplam Nogay nfusunun ancak % 0.5ini oluturuyordu. 1979da ehirli nfus 2517ye ykseldi ve toplam nfusun % 0.7sini meydana getirdi. 1989 ylnda ehirli Nogay nfusu 3297 kiiydi ve toplam nfusun %0.8ini meydana getiriyordu. Eitimli nfus asndan ele aldmzda Karaay-erkes zerk Blgeside 1989 ylnda 15 yann zerindeki toplam Nogay nfusu 9054 kiiydi. Bunlarn arasnda yksek renim sahibi olanlar 690 kiiyle nfusun % 7.62sini meydana getiriken, ortaretime sahip Nogaylar 2923 kiiyle toplam nfusun % 32.28ini oluturuyorlard. Trk lehelerinden birini meydana getiren Nogayca 20. yzyl balarna kadar Arap harflerine dayal bir alfabeyle yazlyordu. Sovyet dneminde, 1928 ylnda Nogaylar iin bir Latin alfabesi hazrland ve uygulanmaya baland. Nogayca ilk okuma kitab 1929da Moskovada yaymland. Bunu Nogayca okul kitaplar ve szlkler takip etti. Latin harfleriyle ilk Nogayca imla kitab Nogay akademisyen A. Canibekov tarafndan hazrland. Ancak Nogaycann farkl diyalektlerinin bulunmas imla kitabnn hazrlanndaki en byk zorluk olarak ortaya kt. Sonunda Dastann kuzey dzlklerinde konuulan Kara Nogay diyalekti

temel alnarak imla kitab tamamland. Ancak Karaay-erkes zerk Blgesinde konuulan Nogayca ile Kara Nogay diyalekti arasnda kelime hazinesi asndan ortaya kan byk farkllk sebebiyle Nogay edeb dilinin oluturulmas iin 1936 ylnda yeni bir proje hazrland. Fakat henz uygulamaya geilmeden Latin alfabesi kaldrlarak, Nogaylar iin hazrlanan Rus-Kiril harflerine dayal yeni bir alfabe kabul edildi. 1957 ylna kadar Nogayca ilkokul beinci snfa kadar okutuluyordu. Gnmzde, rnein Stavropol blgesindeki Nogaylar arasnda Nogayca eitimi ya tamamen kaldrlm, veya velilerin isteine bal olarak ilkokul seviyesinde semeli ders olarak okutulmaktadr. Dastan Cumhuriyetindeki Nogay blgesinde ise retmen a sebebiyle Nogayca eitiminde sknt yaanmaktadr. Kzlar ehrindeki Nogay Pedagoji Okulunun kapatlmas yznden Nogay retmenlerin yetitirilmesi mmkn olmamaktadr. Nogay genlii arasnda mill dillerinin itibar grmemesi sebebiyle Karaay-erkes Pedagoji Enstitsnde de Nogayca konusunda retmen yetitirilmesinde zorluk ekilmektedir. Nogaylar ve Nogayca zerinde Rusann etkisi geni lde hissedilmektedir. Ticarete dayal RusNogay ilikilerinin yz yldan fazla tarih gemii vardr. Nogay bozkrnn Terek blgesinden yerlemek amacyla gelen Rus mltecileriyle dolduu i sava yllarnda bozulan Rus-Nogay ilikileri sonraki yllarda dzelmitir. Nogaylar arasnda Rusa hzla yaylrken Rus-Nogay nfustan meydana gelen kark kyler ortaya kmtr. 1998 ylnda Karaay-erkes Cumhuriyeti ile Dastan Cumhuriyetinde yaamakta olan Nogaylar arasnda gerekletirilen bir sosyolojik saha aratrmas neticesinde Nogaylarn birlikte yaadklar dier etnik gruplara kar olan tavrlar ile etnik bilinlerinin derecesi incelenmitir. Anket yntemiyle gerekletirilen aratrmaya Karaay-erkes Cumhuriyetinden 164, Dastan Cumhuriyetinden 276 Nogay katlmtr. Bunlarn % 46.03 erkek, % 53.97si kadndr. Ya gruplarna gre ele alndnda ankete katlanlarn % 5.32si 16-20 yalar arasnda, % 12.73 21-25 yalar arasnda, % 27.31i 26-35 yalar arasnda, % 30.32si 36-45 yalar arasnda, % 17.82si 46-55 yalar arasnda, % 3.94 56-60 yalar arasnda, % 2.55i ise 60 ya zeridir. Ankete katlanlarn eitim durumlarna gre % 6.16s henz orta renimini tamamlamam, % 27.40 orta retimden mezun, % 32.42si meslek lisesinden mezun, % 34.02si ise niversite mezunudur. Aratrma ayn zamanda Nogaylarn gnlk hayatlarnda etnik kltrlerinin durumunu tespit etmeyi de amalyordu. Bu gaye ile anket sorular arasnda onlarn etnik kimlik ve kltrlerine, kendilerini tanmlamalarna ynelik sorular da yer alyordu. Bunlardan bazlar gnlk hayatlarnda dinin rol, ekirdek aile, geleneklerin korunmas, akraba ve komularla ilikiler gibi sorulard. Sz gelimi ankette Sizi Nogay mill kimliine balayan unsurlar nelerdir? sorusuna verilen cevaplar ve oranlar u tabloda grlebilir: Maddeler Karaay-erkes Cumhuriyeti Toplam Cevap Nogayca bilmek Atayurdunda yaamak Gelenekler-detler slam dini Ortak mill karakter Tarih kader D grn Dier Hibir ey 115 97 115 29 23 54 8 1 0 % 26.02 21.95 26.02 6.56 5.20 12.22 1.81 0.23 0 Dastan Cumhuriyeti Toplam Cevap 203 169 183 35 35 94 32 1 2 % 26.92 22.41 24.27 4.64 4.64 12.47 4.24 0.13 0.27

Toplam cevap

442

100.00

754

100,00

Ankette Etnik kimlii dil, atayurt ve gelenekler belirler hkmne verilen cevaplarn oran ya gruplarna gre yle bir tablo karmaktadr: Cevap Verilen Blgeler Karaay-erkes Cumhuriyeti Dastan Cumhuriyeti 16-25 ya aras % 12.00 20.75 26-45 ya aras % 15.56 23.27 45-60 ya aras % 22.73 32.65

Ankette Etnik kimlii tarih kader ve ortak gemi belirler hkmne verilen cevaplarn oran ya gruplarna gre yle bir tablo karmaktadr: Cevap Verilen Blgeler Karaay-erkes Cumhuriyeti Dastan Cumhuriyeti 16-25 ya aras % 12.00 21.64 26-45 ya aras % 22.22 23.23 45-60 ya aras % 25.00 18.36

Ankette Nogay kltrnn mevcut durumunu nasl deerlendiriyorsunuz? sorusuna verilen cevaplar yle bir tablo ortaya koymaktadr: Cevaplar Karaay-erkes Cumhuriyeti Toplam Cevap Canl bir biimde gelimitir Hibir deiiklik olmadan korunmutur Genlik tarafndan korunamamtr, unutulmak zeredir Geleneksel kltr oktan yok olmutur Dier Toplam cevap 45 20 68 % 28.13 12.50 42.50 Dastan Cumhuriyeti Toplam Cevap 76 62 92 % 28.57 23.31 34.59

22 5 160

13.75 3.13 100.00

34 2 266

12.78 0.75 100.00

Nogay etnik kltrnn en ak gstergesi dildir. Ankete verilen cevaplardan Nogaycann ocuklar, akrabalar ve arkadalarla iletiimde % 95 orannda kullanld ortaya kmtr. hayatnda ise durum yledir: Cevaplar Karaay-erkes Cumhuriyeti Toplam Cevap Nogayca 58 % 38.00 Dastan Cumhuriyeti Toplam Cevap 124 % 48.44

Rusa Nogayca ve Rusa

57 35

36.67 23.33

67 65

26.17 25.39

Nogaycann imdilik nipeten etnik grup bireyleri arasnda iletiim salamada nemini koruduu anlalmaktadr. Ancak Nogay etnik kimliini asl tehdit eden, baz nemli kltrel unsurlarn kaybolmaya balamasdr. Sz gelimi, ankete Karaay-erkes Cumhuriyetinden cevap veren Nogaylarn % 64.24 evlilikte e seerken kendileri ve ocuklar iin milliyetin nemli olmadn, farkl etnik gruplarla kendilerinin ya da ocuklarnn evlenebileceklerini belirtmilerdir. Bu gr gen nfus arasnda % 76 orannda, orta ya grubunda % 63.33 orannda, ileri ya grubunda % 63.64 orannda destek bulmaktadr. Nogay geleneklerini ve detlerini nemsemediini belirtenlerin oran Karaay-erkes Cumhuriyeti Nogaylar arasnda % 21.4 iken, Dastan Cumhuriyeti Nogaylar arasnda % 24 bulmaktadr. Etnik bilin Karaay-erkes Cumhuriyeti Nogaylar arasnda orta ya grubunda ykselmektedir. Bunda blgede yaanan etno-politik gerginlikler ve byk nfus younluuna sahip bir blgede yaayan Nogaylarn dier etnik gruplarla olan sk mnasebetleri etken olmaktadr. Hayat artlar Nogaylar asndan Dastan Cumhuriyetinde daha farkldr. Dastann en kuzeyindeki geni dzlklerde yer alan Nogay blgesi dk bir nfus younluuna sahiptir ve yerleim blgeleri arasnda uzak mesafeler yer almaktadr. Daha da nemlisi Nogaylar blgelerine getirilip yerletirilen Darglar ile aralarnda mevcut olan gerginliin dnda Dastandaki etnik atma noktalarndan olduka uzaktadrlar ve etnik gruplar aras ilikileri sk deildir. Burada etnik kltre ait gelenekleri tayan grup ileri ya kuadr. Fakat bu grup ayn zamanda enternasyonal bir ruh tayan eski Sovyet geleneklerini de yaatmaktadr. Etnik gruplar aras ilikilere kar alnan tavr asndan ele alndnda Karaay-erkes Cumhuriyetindeki Nogaylarn % 42.3 ahs ilikilerde mensup olunan etnik grubun temel rol oynamadn belirtirken, bu oran Dastan Cumhuriyetide yaayan Nogaylar arasnda % 22.7dir. Karaayerkes Cumhuriyetindeki Nogaylarn % 28.2si etnik gruplar arasnda bir dmanlk olmadn dnrken, bu oran Dastan Cumhuriyetide yaayan Nogaylar arasnda % 31.3tr. Etnik gruplar arasndaki ilikilerin gerilediini dnen Nogaylarn oran Karaay-erkes Cumhuriyetinde % 20.8, Dastan Cumhuriyetinde % 42dir. Karaay-erkes Cumhuriyetindeki Nogaylarn % 46.8i komu etnik gruplar olan Karaayllar, erkesler ve Abazalarla ilikilerinden memnun olduklarn bildirirken, Dastan Cumhuriyetindeki Nogaylarn % 4.5i Avar, Darg ve eenlerle ilikilerinden memnun olduklarn belirtmilerdir. Dastan Cumhuriyetindeki Nogaylarn te birinden fazlas ayrlk fikirleri desteklemekte ve Rusya Federasyonuna bal mstakil bir Nogay devletinin kurulmasn istemektedir. Karaay-erkes Cumhuriyetindeki Nogaylar cumhuriyetin siyas birliinin devamn arzulamakta, dier etnik gruplarla iyi komuluk ilikileri iinde yaamay istemekte, dolaysyla cumhuriyetten ayr, mstakil bir Nogay blgesi kurulmas fikrine scak bakmamaktadrlar. Nogaylarn kendi kendilerini ynetmeleri iin hangi organizasyon biimi uygundur? sorusuna verilen cevaplar yledir:

Cevaplar

Karaay-erkes Cumhuriyeti Toplam Cevap % 35.03

Dastan Cumhuriyeti Toplam Cevap 45 % 17.36

Cumhuriyetin idar organlarnda daha geni temsil hakk

55

Cumhuriyet iinde kltrel zerklik hakknn verilmesi Cumhuriyetler aras seviyede kltrel zerkliin verilmesi Bamsz bir cumhuriyet kurulmas Cevapsz

29

18.47

57

22.01

22

14.01

38

14.67

21 30

13.38 19.11

94 25

36.29 9.65

Son yllarda Birlik tekilatnn faaliyetleriyle birlikte Nogaylar arasnda mill bilin uyanmaya balamtr. Bu durum zellikle blgede yaayan Ruslar tedirgin etmektedir. 15 Mays 1999da Stavropol Eyaletinin Nogay blgesine bal Tukuy-Mekteb kynde mahall polis tarafndan ldrlen iki Nogay genci iin dzenlenen bir mitingde Birlik tekilatnn blge temsilcisi Murat Auvesovun dile getirdii skntlar ileride yaanacak etnik bir problemin habercisiydiler. Murat Auvesov Stavropol Eyaletinin Neftekumsk ilesinde yaamakta olan Nogaylarn blgedeki dier halklarla eit hibir haklarnn olmadn, ile ynetiminde tek bir Nogayn bile yer almadn bildirirken, Nogay halknn eit haklarnn salanmad taktirde zc sonularn meydana gelebileceini szlerine eklemesiyle blgede yaanan etnik gerilim Ruslar rahatsz etmeye balad. Rusyada yaanan gelimeler Nogay halk hareketi arasnda yeni umutlara yol at. 5 Mart 2000 tarihinde Nogay halknn 6. Kongresi Terekli-Mektebde topland. Kongre Nogay halk hareketi Birlik tarafndan dzenlendi. Vladimir Putinin politikasn tasvip eden ve bakanlk seimlerinde onu destekleme sz veren Kongre Dastan, Kalmukya, Stavropol ve Astrahandaki Nogaylarn mill-kltrel zerklik yaps iin bir zm ekli hazrlad. Delegeler Putine bir mektup gndererek Nogay meselesi iin onun ibirliini ve yardmn talep ettiler10. Gnmzde Kafkasya ve evresinde yaamakta olan Nogaylarn dank bir nfus yapsna sahip olmalar onlarn etnik-mill meselelerinin zmn zorlatrmaktadr. Nfuslarnn dank olmasnn yan sra, hibir blgede ounluk oluturacak seviyeye ulaamamas da blgedeki dier etnik gruplar arasnda siyas hak elde etmelerini mmkn klmamaktadr. 1926 ylnda btn Kafkasyada 34.000 olan Nogay nfusu 1959 ylnda 41.200 kiiye, 1970da 52.000 kiiye, 1979da ise 59.546 kiiye ulamtr. 1989 nfus saymna gre Stavropol Eyaletinde 28.562, Dastan zerk Cumhuriyetinde 28.294, Karaay-erkes zerk Blgesinde 12.993, een-ngu zerk Cumhuriyetinde 6.884 Nogay yaamaktayd. Kafkasya ve evresinde gnmzde yaklak 80.000 Nogayn dank bir biimde yaad tahmin edilmektedir.

10

Nabi Abdullaev. East West Institute. Russian Regional Report, vol. 5, no. 9, 9 March 2000