BIN I KH HU Khi nim: Bin i kh hu (BKH) l s bin i trng thi ca kh hu so vi trung bnh v/hoc dao ng ca kh hu duy tr trong mt khong

thi gian di, thng l vi thp k hoc di hn. Bin i kh hu c th l do cc qu trnh t nhin bn trong hoc cc tc ng bn ngoi, hoc do hot ng ca con ngi lm thay i thnh phn ca kh quyn. Bao gm c trong khai thc s dng t. Mt s thut ng ca BKH: Thi tit l trng thi kh quyn ti mt a im nht nh c xc nh bng t hp cc yu t: Nhit , p sut, m, tc gi, ma, Thi tit cc oan l s gia tng cng ca cc yu t thi tit nh s thay i ca cc nhit (nhng t nng vi nhit cao xy ra thng xuyn hn, rt m hn, bo nhit i mnh hn, ma ln tp trung hn nhng nng hn cng gay gt hn). Thi tit cc oan cn bao gm c hin tng cc yu t thi tit din ra tri quy lut thng thng. Kh hu thng c nh ngha l trung bnh theo thi gian ca thi tit (thng l 30 nm). ng ph vi bin i kh hu (Response/Coping) l cc hot ng ca con ngi nhm thch ng v gim nh cc tc nhn gy ra bin i kh hu. Thch nghi/Thch ng/Thch hp vi bin i kh hu (adaptation) l s iu chnh h thng t nhin hoc con ngi i vi hon cnh hoc mi trng thay i, nhm mc ch gim kh nng b tn thng do bin i kh hu v tn dng cc c hi do n mang li. Gim nh bin i kh hu (Mitigation) l cc hot ng nhm gim mc hoc cng pht thi kh nh knh. Kch bn bin i kh hu l gi nh c c s khoa hc v s tin trin trong tng lai ca cc mi quan h gia kinh t - x hi, pht thi kh nh knh, bin i kh hu v mc nc bin dng. Kch bn bin i kh hu khc vi d bo thi tit v d bo kh hu l n ch a ra quan im v mi rng buc gia pht trin kinh t - x hi v h thng kh hu.

Thin tai c ngha l cc hin tng thin nhin gy ra s tn hi v ngi v vt cht, h sinh thi v ng vt nh bo, l lt, hn hn, ni la phun tro, sng thn, vi rng (lc xoy), ni l, st l t. Thin tai l hin tng t nhin nhng c mi quan h nht nh vi bin i kh hu v cc hin tng thi tit cc oan. Him ha l s kin/s c hay hin tng khng bnh thng c th xy ra bt k lc no hoc xy ra nhng cha gy tc hi m c kh nng e da n tnh mng, ti sn v i sng ca con ngi. Hot ng u tin l nhng hot ng cp bch m nu tr hon thc hin s lm gia tng tnh d b tn thng hoc s tiu tn nhiu chi ph hn v sau ny. Tch hp/Lng ghp/Kt hp/Ho hp vn bin i kh hu v cc k hoch pht trin (Mainsteaming/Integration) l hot ng iu chnh, b sung k hoch pht trin, bao gm ch trng, chnh sch, c ch, t chc c lin quan n vic thc hin k hoch pht trin, cc nhim v v sn phm ca k hoch cng nh cc phng tin, iu kin thc hin k hoch pht trin cho ph hp vi xu th bin i kh hu, cc hin tng kh hu cc oan v nhng tc ng trc mt v lu di ca chng i vi k hoch pht trin. nh gi tc ng do bin i kh hu l nghin cu xc nh cc nh hng ca bin i kh hu ln mi trng v cc hot ng kinh t x hi ca a phng. Ngoi cc nh hng bt li cn c th c cc nh hng c li. nh gi tc ng ca bin i kh hu cng bao gm vic xc nh v nh gi cc gii php thch ng vi bin i kh hu. Tnh trng d b tn thng l mt lot cc iu kin tc ng bt li, nh hng n kh nng ca mt c nhn, h gia nh hoc mt cng ng trong vic phng nga v ng ph vi mt him ha v nhng nh hng ca bin i kh hu n nhng tn tht v thit hi m h c th gp phi. Tnh tn thng/Kh nng (b) tn thng (Vulnerability) do tc ng ca bin i kh hu l mc m mt h thng (t nhin, x hi, kinh t) c th b tn thng do bin i kh hu, hoc khng c kh nng thch ng vi nhng tc ng bt li ca bin i kh hu.

i tng d b tn thng l tp hp cc nhm ngi d b nh hng tiu cc do s thay i ca cc iu kin t nhin, kinh t, vn ha v x hi. Vit Nam, cc nhm c xem l d b tn thng nht l ph n, dn tc thiu s v ngi ngho. Di tc ng ca bin i kh hu, thuc nhm d b tn thng cn c ngi gi v tr em. nh gi tn thng do bin i kh hu l nh gi mc d b nh hng ca mt (cc) i tng (cc cng ng, khu vc, nhm ngi hoc hot ng kinh t - x hi/ngnh) di tc ng ca bin i kh hu. Mc d b tn thng ca mt i tng khng ch ph thuc vo bn cht ca bin i kh hu m cn ph thuc vo kh nng thch ng ca i tng . Kt qu nh gi tn thng c th c th hin trn ma trn hoc cc bn tn thng ch ra cc vng/khu vc v nhm dn c c kh nng d b tn thng cao do bin i kh hu. Kh nng l ngun lc, k nng, kin thc, thc v c s vt cht, phng tin m mi c nhn, h gia nh hoc cng ng c c nhm gip cho h c th phng nga, ng ph v gim thiu ri ro do thm ha gy ra hoc nhanh chng khc phc mt thm ha. Thm ha l khi him ha xy ra lm nh hng n cng ng dn c, gy ra tn tht v thit hi do khng kh nng chng vi nhng tc thng ca n. Ri ro thm ha l thut ng dng ch tnh trng c th gp nguy him hay chu thit hi v mt mt c d on nu c him ha xy ra (s ngi c th gp thng vong, s nh c th b h hi v vng d b nh hng). Ri ro thm ha cng c th hiu l nhng tn hi, mt mt v ngi, ti sn v nh hng mi trng do thm ha thin tai, nhn tai v tc ng ca bin i kh hu gy ra. Tri thc bn a (IK)/kin thc bn a/tri thc truyn thng/tri thc a phng l h thng tri thc m ngi dn mt cng ng tch ly v pht trin da trn kinh nghim, c kim nghim qua thc tin v thng xuyn thay i thch nghi vi mi trng t nhin, vn ha, x hi. nh kin tc ngi l xu th tm l (tm th) tiu cc ca mt c nhn thuc tc ngi ny i vi mt c nhn thuc tc ngi khc hay c mt cng ng tc ngi khc. nh kin thng gy ra nhng tr lc ln trong

giao tip x hi, quan h gia ngi vi ngi, nhiu khi dn n nhng mu thun xung khc. Sc vn ha l thut ng dng ch trng thi lo lng, bt an, ri lon, bi ri, mt phng hng ca mt c nhn hay mt cng ng trc cc tc ng ca t nhin (ng t, thin tai, bo l) hay do con ngi gy ra (chin tranh, s xm lng, s p t vn ho - li sng ca quc gia ny i vi quc gia khc, cng ng ny ln cng ng khc, c nhn ny ln c nhn khc). Hiu ng khng mong i ca chnh sch l nhng kt qu pht sinh trn thc t nhng nm ngoi d liu ca nhng ngi lm chnh sch. Cc hiu ng khng mong i c th l tch cc, nhng cng c th l tiu cc. Gii thing l nhng c gng ca cc c quan hu quan, t chc hoc c nhn nhm xa b cc nim tin ca ngi dn v cng ng i vi mt hin tng tm linh no c Nh nc cho l m tn d oan. CC BIU HIN CA BIN I KH HU TRI T: S nng ln ca kh quyn v tri t ni chung. S thay i thnh phn v cht lng kh quyn c hi cho mi trng sng ca con ngi v cc sinh vt trn tri t. S dng cao mc nc bin do tan bng dn ti s ngp ng ca cc vng t thp, cc o nh trn bin. S di chuyn ca cc i kh hu tn ti hng nghn nm trn cc vng khc nhau ca tri t dn ti nguy c e do s sng ca cc loi sinh vt, cc h sinh thi v hot ng ca con ngi. S thay i cng hot ng ca qu trnh hon lu kh quyn, chu trnh tun hon nc trong t nhin v cc chu trnh sinh a ho khc. S thay i nng sut sinh hc ca cc h sinh thi, cht lng v thnh phn ca thu quyn, sinh quyn, cc a quyn.

NHNG NGUYN NHN DN N BKH Bin i kh hu l kt qu ca nhiu yu t bao gm c cc quy trnh ng nng ca bn thn Tri t, c cc lc bn ngoi bao gm cc bin i trong cng nh sng Mt Tri, c bit l nhng hot ng ca con ngi trong thi gian gn y. Nhng yu t bn ngoi _ nhng yu t c th nh hnh kh hu thng c gi l cc lc kh hu, chng l s tng hp ca nhiu yu t khc nhau bao gm nhng thay i ca qu o Tri t quanh mt tri (nh nghing ca trc tri t), qu o ca mt tri quanh Ngn H, cc hot ng ca mt tri (nh bc x mt tri) v v tr ca cc lc a. S bin i trong qu o Tri t Trong cc yu t tc ng n kh hu, s thay i trong qu o ca Tri t l yu t c ngha quan trng lm thay i nng lng Mt Tri, bi v d ch c s thay i rt nh trong qu o Tri t cng dn ti nhng s thay i trong s phn phi ca nh sng Mt Tri khi tin ti b mt Tri t. lch tm, nghing ca trc v tu sai l 3 chu k chi phi to ra s thay i trong qu o Tri t. S kt hp hiu qu ca cc bin th trong 3 chu k ny to ra s thay i trong s tip nhn theo ma v ca bc x Mt trn b mt T. Nh vy, chu k Milankovitch (tn gi cho hiu ng t hp ca cc thay i trong chuyn ng ca Tri t ln kh hu) nh hng trc tip n vic tng hay gim bc x Mt m T nhn c, t s nh hng n hon lu kh quyn, ng thi cng nh hng ti hot ng ca h thng bng h trn Tri t. Hot ng ni la. Phun tro ni la l mt qu trnh vn chuyn vt liu t di su lng t ln b mt, nh l mt phn ca tin trnh m T loi b s qu d tha v nhit v p sut bn trong lng n. S phun tro ni la l s gii phng cc mc khc nhau nhng vt liu c bit vo trong bu kh quyn. Trong mt th k m xy ra vi v n ni la s c tc ng t nhiu n kh hu ton cu, in hnh l chng c th gy ra hin tng mt cho mt giai on ko di khong mt nm hoc nhiu hn th. S hot ng ca ni la Pinatubo nm 1991 hot ng phun tro ni la ln th hai trn T trong th k XX (ch sau hot ng ca ni la Novarupta xy ra

vo nm 1912), l mt v d, lm cho kh hu b nh hng ng k, nhit ton cu gim i 0,5oC, v lm cho tng zn b suy yu i ng k. Ln hn nhiu tc ng ca cc v n ni la, c gi l cc v chy cc a phng, xy ra ch vi ln trong hng trm triu nm, nhng c th nh hnh li kh hu ca hng triu nm v gy ra s tuyt chng khng l. Ban u, n c ngh l m bi m c y ra t cc v n ni la ln vo khng kh l nguyn nhn ngn chn s vn chuyn bc x Mt xung b mt T nn gy ra hin tng ngui lnh ca T. Tuy nhin, cc cng tc o lng cho thy rng hu ht lng bi c a vo bu kh quyn c th tr v b mt T t nht trong vng 6 thng, theo ng iu kin. Ni la cng l mt phn lm gia tng lng kh Cacbon c trong kh quyn. Tuy nhin, theo s kho st ca cc on a cht Hoa K, c tnh rng cc hot ng ca con ngi cn to ra mt khi lng kh cacbon nhiu gp 130 ln lng kh c to ra do hot ng ni la. nh hng ca con ngi. Cc hot ng ca con ngi chnh l nguyn nhn lm thay i mi trng. Trong mt s trng hp, chui quan h nhn qu c nh hng trc tip v r rng n kh hu. Nhng gi thuyt cho rng con ngi gy ra s bin i kh hu c tranh lun trong nhiu nm qua. Cho n nay, cuc tranh lun khoa hc ny chuyn t ch ngha hoi nghi thnh khoa hc ng lng: chnh hot ng ca con ngi l nguyn nhn gy ra s bin i nhanh chng ca kh hu ton cu trong mt vi thp k gn y. Do vy, cuc tranh lun khoa hc ny c nng ln mt bc l lm th no gim bt tc ng ca con ngi i vi kh hu v hn na phi tm ra cc bin php thch ng vi s bin i ca kh hu. Trong hu ht cc mi quan tm v nhng tc ng do con ngi gy ra th mi quan tm hng u hin nay l s gia tng ca lng kh CO2 do vic t cc nhin liu c ngun gc ha thch, vic sn xut xi mng. Cc yu t khc, bao gm c vic s dng t, l thng tng zn, sn xut nng nghip v nn ph rng cng ng vai tr quan trng nh hng n kh hu. Hiu ng nh knh Tri t nhn nng lng t Mt tri di dng cc bc x sng ngn. Bc x sng ngn d dng xuyn qua cc lp kh CO2 v lp ozone

xung mt t. Khi xung mt t, mt phn ca nng lng ny c phn x vo khng kh, mt phn b cc cht trn mt t hp thu, lm cho b mt tri t nng ln. Khi b mt Tri t nng ln li bc x nng lng vo kh quyn di dng cc bc x bc sng di, ch yu l cc bc x nhit. Cc bc x sng di khng c kh nng xuyn qua kh nh knh, gm kh CO2, hi nc, CH4, cc hp cht chloroflorocacbon (CFCs) v NO2. Kh nh knh c mt trong kh quyn s hp th nhng bc x sng di, c si nng v li phn x ra mi pha trong c pha ln b mt ca Tri t. Kt qu l b mt Tri t b m ln, nhit b mt Tri t cng b nng ln. Hin tng ny c gi l hiu ng nh knh v trong qu trnh nng ln ca Tri t tng t nh qu trnh nng ln trong nh knh, c s tng kh CO2 v cc cht bc x nhn to, lp kh ny c tc dng nh lp knh gi nhit ca nh knh trng rau xanh vo ma ng. Ni bt trong cc kh gy hiu ng nh knh l CO2, c kh nng hp th cc tia bc x bc sng di v nng ln. Do vy, ngi ta cho rng s pht sinh CO2 ngy cng nhiu trong kh quyn s lm bu kh quyn nng ln, (CO2 tng ln l kt qu ca t chy nhin liu, ci, than , giao thng vn ti, chy rng lm mt ngun hp thu bt CO2 nh O2). S tng nhit lm thay i kh hu ca kh quyn ton cu. Cc ngun pht sinh kh nh knh bao gm: - T nhin: CO2, hi nc, CH4, O3 v NO2 - Nhn to: trong khong 50 nm tr li y, hm lng CO2, CH4, NO2 gia tng nhanh chng, v hp cht mi xut hin CFCs- cht lm lnh, dung mi, thuc xt, Mt phn t CFC c th hp th cc tia hng ngoi gp 12000-16000 ln so vi CO2. Mt s nguyn nhn lm tng lng kh nh knh: - Qu trnh t chy cc nhin liu ha thch. - Ph rng lm gim ngun hp thu CO2. - Sn phm ph ca qu trnh t chy nylon. Tc nhn chnh gy hiu ng nh knh: CO2 (50%), CH4 (13%), N2O (5%), hi nc (3%); ngoi ra cn c CFCs (24%), CO, NOx v hp cht hu c d bay hi. Suy thoi lp ozone do nhiu cht kh CFCs, clo

lm s lng tia cc tm UV chiu thng vo kh quyn nhiu hn, l nguyn nhn gin tip thc y hiu ng nh knh. Ngy nay, con ngi c nghe ni nhiu n tc hi ca hiu ng nh knh. Thc t hiu ng nh knh t nhin c vai tr quan trng i vi Tri t: - Nh hiu ng nh knh m nhit trung bnh ca b mt Tri t vo khong 60oF. Nu khng c hiu ng nh knh, nhit s vo khong -70oF (hay -22oC). - Gi trng thi cn bng nhit trn b mt Tri t. Bnh thng s gia tng nhit trn b mt Tri t nh hng n cn bng nhit theo hai cch: kh CO2 v CH4 tng trong khng kh gp phn vo hiu ng nh knh. Khi cc nh knh vt qu gii hn v pht sinh kh nh knh mi th hiu ng nh knh gy hu qu nghim trng. Mt trong s hu qu nghim trng ca hiu ng nh knh l s nng dn ln ca Tri t. Nhit Tri t tng ln 0,5oC (1870-1900); n 1900-1940, nhit trn b mt Tri t tng khong 0,8oC, c hin tng bng tan hai cc, mc nc bin tng; khu vc b bin mong manh d b trn ngp sng gi. Bo t xy ra thng xuyn hn, nc mn thm vo mc nc ngm, lm hy hoi nng nghip v nh hng n vic cung cp nc ngt, lm kh hu thay i bt thng, nh hng n ch ma ton cu, nhng vng hin nay ang c nc ngt s lm vo cnh thiu nc ngt thng xuyn hn.