Professional Documents
Culture Documents
Malzeme Bilgisi Malzeme Bilimi
Malzeme Bilgisi Malzeme Bilimi
MALZEME BLGS
Aydn 2008
NDEKLER KONU
8 1.1. TANIMLAR .. 8 1.2. MALZEMELERN SINIFLANDIRILMASI ............... 8 1.2.1. Metaller ... 8 1.2.2. Seramikler ... 8 1.2.3. Polimerler 8 1.2.4. Kompozitler 9 1.3. MALZEME SEM . 9 1.3.1. Maddenin Yaps 9 1.3.1.1. Atomlar Aras Balar .. 9 1.3.1.2. Atomlarn Dizilileri ..... 12 1.3.2. Malzeme zellikleri 14 1.3.3. malat lemleri 14 1.4. ALAIMLAR ........ 14 1.4.1. Kat Eriyikler (Tek Fazl Alamlar) 14 1.4.2. tektikler (ift Fazl Alamlar) ... 15 1.5. ATOMK DFZYON . 16 1.6. ERGME KATILAMA ... 17 1.7. ALLOTROP FAZ DNM . 18 2. DEMR .. 19 2.1. DEMR FLZLER ... 19 2.1.1. Hematit 19 2.1.2. Magnetit .. 19 2.1.5. Pirit .. 19 2.1.4. Siderit .. 19 2.1.3. Limonit 19 2.2. YKSEK FIRINDA HAMDEMRN RETLMES .. 20 2.3. YKSEK FIRINDAN ELDE EDLEN RNLER ... 21 2.3.1. Hamdemir 21 2.3.2. Yksek Frn Gaz .. 21 2.3.3. Curuf 21 3. DKMEDEMR . 23 3.1. DKMEDEMR RETM 24 3.2. YAPI VE GRAFT OLUUMU .. 25 3.3. KATILAMA EKLLER 25 3.4. DKM MALZEMELERDE ARANILAN ZELLKLER . 25 3.5. DKMEDEMR ETLER ... 25 3.5.1. Dkme elik ... 26 3.5.2. Lamel Grafitli Dkmedemir ........................................................ 26 3.5.3. Kresel Grafitli Dkmedemir .. 26
1.
Sayfa No 7
Sayfa No 3.5.4. Temper Dkmedemir 26 3.5.4.1. Temper Dkmedemir retimi 26 3.5.4.2. Temper Dkmedemirlerin Kullanm Alan . 27 3.5.5. zel Dkmedemirler (Alaml Dkmedemirler) .. 27 4. ELK . 28 4.1. ELK RETM ...................... 28 4.1.1. Bessemer-Thomas Yntemi ........ 28 4.1.2. Siemens-Martin Yntemi . 29 4.1.3. Oksijen fleme Yntemi .. 29 4.1.4. Elektro-elik Yntemi .. 30 4.2. eliklerin Snflandrlmas . 30 4.2.1. retim Yntemine Gre ............... 30 4.2.2. Kullanma Alanlarna Gre .. 30 4.2.3. Kimyasal Bileimine Gre 31 4.2.4. Kaliteye Gre . 31 4.2.5. Sertletirme Ortamlarna Gre . 31
KONU
4.3. 4.4. 4.4.1. 4.4.2. 4.4.3. 4.4.4. 4.4.5. 4.4.6. 4.4.7. 4.4.8. 4.4.9. 4.4.10. 4.4.11. 4.4.12. 4.4.13. 4.4.14. 4.4.15. 4.4.16. 4.5. 4.5.1. 4.5.2. 4.5.3. 4.5.4. 4.5.5. 4.5.6.
KATKI ELEMANLARININ ELE KAZANDIRDII GENEL ZELLKLER 31 ELKTE KATKI ELEMANLARI 31 Karbon 31 Silisyum ... 31 Manganez 31 Fosfor ... 32 Kkrt . 32 Oksijen . 32 Azot .. 32 Hidrojen .. 32 Bakr 32 Krom 32 Nikel 32 Wolfram .. 32 Molibden . 32 Vanadyum ... 33 Kobalt .. 33 Alminyum . 33 ELK STANDARDLARI . 34 elik Ve Demir-Karbon Alamlarnn Snflandrlmas 34 elik Ve Demir-Karbon Alamlarnn Eritme Ve Isl lemleri 34 Alamsz Ve Alaml eliklerin Sembol Saylar .. 35 eliklerin Genel Sembol Saylar le Gsterilmesi . 35 eliklerde Garanti Edilen zelliklerin Tantma Saylar 36 Demir Karbon Malzemelerin Ksa Gsterilme ekilleri . 41
KONU Sayfa No 4.5.6.2. Kalite elikleri 42 4.5.6.3. Otomat elikleri . 42 4.5.6.4. Alaml Kalite elikleri . 43 4.5.6.5. Alamsz Asal elikler Takm elikleri 43 4.5.6.6. Alamsz Asal elikler Makine Yap elikleri .... 44 4.5.6.7. Az Alaml Asal elikler ... 44 4.5.6.8. Yksek Alaml Asal elikler ... 45 4.5.6.9. Dkme elikler 46 4.5.6.10. Lamel Grafitli Dkmedemirler .. 46 4.5.6.11. Kresel Grafitli Dkmedemirler 46 5. ELKLERN ISIL LEMLER .. 47 5.1. TANIMLAR . 47 5.2. ISIL LEMLERN AMALARI .. 48 5.3. DEMR-SEMENTT DENGE DYAGRAMI .. 48 6. TAVLAMA 53 6.1. TAVLAMA ETLER . 53 6.1.1. Normalletirme Tav .. 53 6.1.2. Yumuatma Tav . 54 6.1.3 Gerilme Giderme Tav (Temperleme) . 54 6.1.3.2. Islah Etme . 55 6.1.3.1. Menevileme . 55 6.1.4. Difzyon Tav 55 6.1.5. Yeniden Kristalletirme Tav .. 55 7. SERTLETRME . 56 7.1. ELKLERN SERTLETRLMES .. 56 7.2. SERTLETRME LEMNN AAMALARI .. 57 7.2.1. n Istma 57 7.2.2. Austenite Dntrme ... 57 7.2.3. Bekletme Is Emdirme ... 57 7.2.4. Sertletirme- Martenzite Dntrme 57 7.3. SU VERME ... 58 7.3.1. Su Vermede Kullanlan Svlar .. 59 7.3.1.1. Su ....................... 59 7.3.1.2. Tuzlu Su ............ 59 7.3.1.3. zel Bileikler ... 59 7.3.1.4. Yalar ................ 59 7.3.1.5. Ergimi Tuz ve Metal Banyolar . 59 7.4. YZEY SERTLETRME . 59
7.4.2. Yzeyin Kimyasal Bileimini Deitirmeden Yaplan Yzey Sertletirme (Is Birikimi le yzey Sertletirme) ........................... 61
7.4.2.1. Alevle Yzey Sertletirme ... 61 7.4.2.2. Endksiyon Akm le Yzey Sertletirme 61
KONU
8.
8.1. 8.1.1. 8.1.2.
8.1.2.1. 8.1.2.2. 8.1.2.3. 8.1.2.4.
9.
9.1. 9.1.1.
9.1.1.1. 9.1.1.2.
9.2. 9.2.1.
9.2.1.1. 9.2.1.2.
9.3. 9.3.1. 9.4. 9.4.1. 9.5. 9.6. 9.7. 9.8. 9.9. 9.10. 9.11. 9.12. 9.13. 9.14. 9.15. 9.16. 9.16.1. 9.16.2. 9.16.3.
Sayfa No KOROZYON .... 62 KOROZYON ETLER . 62 Kimyasal Korozyon 62 Elektrokimyasal Korozyon .. 62 Deme Yoluyla Korozyon 62 Kendi Kendine Korozyon 62 D Akmlardan Doan Korozyon ... 63 Kristaller Aras Korozyon 63 KOROZYONDAN KORUNMA ... 63 Alam Yaparak Korozyondan Koruma . 63 Korozyona Neden Olan Cisimleri Uzaklatrmak .. 63 Katodik Koruma . 63 Kaplama le Koruma 63 Madensel Koruyucu rtler .. 64 Organik Koruyucu rtler 64 norganik Koruyucu rtler . 64 DEMR OLMAYAN METALLER ............ 65 BAKIR . 65 Bakr Alamlar .. 65 Dkme Bakr Alamlar . 66 Dvme Bakr Alamlar . 66 ALMNYUM . 67 Alminyum Alamlar . 67 Dkme Alminyum Alamlar ... 67 Dvme Alminyum Alamlar ... 67 NKO 68 inko Alamlar . 68 NKEL 68 Nikel Alamlar ... 68 KALAY .. 69 KURUN 69 KROM ..... 69 WOLFRAM .. 69 MOLBDEN ............. 70 VANADYUM 70 KOBALT 70 KADMYUM 71 BZMUT . 71 MAGNEZYUM ... 71 TTAN . 71 SOY METALLER .. 71 Platin ... 71 Altn 72 Gm . 72
Sayfa No 10. PLASTKLER . 73 10.1. PLASTKLERN GENEL ZELLKLER 73 10.2. PLASTKLERN RETM .. 74 10.3. PLASTKLERN SINIFLANDIRILMASI ... 75 11. KOMPOZTLER .. 77 11.1. KOMPOZTLERN SINIFLANDIRILMASI .. 77 11.1.1. Tanecik Takviyeli Kompozitler 77 11.1.2. Lif Takviyeli Kompozitler . 78 11.1.3. Tabakal Malzemeler . 78 11.2. KOMPOZTLERN YAPISI .. 78 11.3. KOMPOZTLER MALZEMELERN AVANTAJLARI 78 12. MALZEME MUAYENES . 79 12.1. MALZEME MUAYENELERNN SINIFLANDIRILMASI 79 12.1.1. ekil Bakmndan Muayene 79 12.1.2. Tip Bakmndan Muayene .. 79 12.1.3. Ama Bakmndan Muayene ....... 79 12.2. MALZEME MUAYENE YNTEMLER . 80 12.2.1. Atelye Deneyleri ................. 80 12.2.1.1. Grnle Belirleme ................... 80 12.2.1.2. Ses Deneyi .................................. 80 12.2.1.3. Kvlcm Deneyi .......................... 81 12.2.2. Teknolojik Deneyler .. 82 12.2.2.1. Bkme Ve Krma Deneyi ..................... 82 12.2.2.2. Eme Ve Katlama Deneyi ............ 82 12.2.2.3. Derinletirme Deneyi ................... 83 12.2.2.4. Kaynak Diki Kontrol ............... 83 12.2.2.5. Borularn Denenmesi .................. 83 12.2.2.6. Burma Deneyi ............................ 84 12.2.2.7. Darbeli Bkme Deneyi ................ 84 12.2.3. Mekanik Deneyler .. 84 12.2.3.1. ekme Deneyi ............................ 84 12.2.3.2. Basma Deneyi ............................ 85 12.2.3.3. Kesme Deneyi ............................ 85 12.2.3.4. Yorulma.................................... 85 12.2.3.5. Snme ...................................... 85 12.2.3.6. Geveme ...................... 86 12.2.3.7. Kayma ...................................... 86 12.2.3.8. Krlma ..................................... 86 12.2.3.9. Anma ...................................................... 86 12.2.4. Tahribatsz Malzeme Muayenesi .. 86
KONU
KONU
13.
13.1. 13.1.1. 13.1.2. 13.1.3. 13.1.4. 13.1.5.
TASARIMDA MALZEME
Sayfa No SEM 87
MALZEME SEMNDE UYULMASI GEREKEN KURALLAR 87 Malzemenin Bulunabilirlii 87 Fiziksel,Kimyasal, Mekanik Ve Teknolojik zelikler .. 88 Ekonomiklik Deeri ... 88 Korozyon Direnci ... 88 retim lemlerine Uygunluk 88
KAYNAKLAR
90
NSZ
Makine Resim Konstrksiyon Program retim programlarna genel olarak bakldnda, her ders rencilerin tasarm becerilerini gelitirmeye ynelik btnn bir parasdr. Makine tasarmnda ama belirli gereksinimi karlayan, alan bir sistem oluturmaktr. Belirli bir gereksinimi karlayacak olan sistem nce dnce olarak ortaya kar. Daha sonra zm olabilecek dnceler kda aktarlr. Yani birinci aama dnce, ikinci aama ise izimdir. Ancak izim aamasna gemeden nce evresel faktrler gz nne alnarak baz koullar belirlenir. Tasarlanan sistemde koullar yerine getirecek paralar ve biimleri ile, bu biimleri oluturacak imalat yntemleri dikkate alnmaldr. Sistemlerin ilevlerini yerine getirebilmeleri ve ekonomik mrl almalar nemlidir. Bu da sistemi oluturan paralar iin uygun malzeme semekle mmkn olur. Sonu olarak bir tasarmcnn malzeme cinsi, alma koullar ve imalat yntemi ilikileri konusunda yeterli bilgiye sahip olmas gereklidir. rencilerin doru malzeme seimi yapabilmeleri iin gerekli bilgileri edinmeleri amacyla, Malzeme Bilgisi dersi retim programna alnmtr. Bu ders notu Aydn Meslek Yksekokulu rencilerine ynelik olarak hazrlanmtr. Konular retim programna uygun olarak sralanm, iyap ve malzeme zellikleri ile alma koullar ilikileri gz nne alnmtr. Makinecilikte en ok kullanlan malzemeler ve malzeme seimi ile ilgili genel bilgilere yer verilmitir.
1. MALZEME BLGS
1.1. TANIMLAR
Malzeme: Bir amac gerekletirmek iin kullanlan her madde malzeme adn alr. Baka bir ifade ile belirli n ilemlerden geerek insanlarn ihtiyalarn karlayan her maddeye malzeme denir. Maddeler ilenerek malzemeyi, malzemeler de ilenerek eyalar meydana getirir. Dili yapmnda kullanlan elik, iletken olarak kullanlan bakr, uak endstrisinde kullanlan alminyum, s yaltmnda kullanlan asbest, inaatta kullanlan imento vb. maddeler bir ama iin kullanlan malzemelerdir. Atom: Ntron ve protonlardan oluan bir ekirdek ve ekirdein etrafnda dnen elektronlardan meydana gelen maddenin en kk birimidir. Element: Ayn cins atomlardan meydana gelen ve her noktasnda ayn zellikleri tayan saf maddedir. Bileik: ki veya daha fazla elementin kimyasal bir tepkime ile birleerek oluturduu maddedir. Karm: ki veya daha fazla elementin homojen veya heterojen olarak kartrlmas sonucunda meydana gelen maddedir. Saf madde: Btn zellikleri her noktasnda ayn olan maddedir. Saf madde element, karm veya bileik eklinde olabilir. Organik madde: Genellikle karbonun dier elementlerle yapt bileiklerdir. norganik madde: Genellikle karbon dndaki elementlerin yapt bileiklerdir.
1.2.1. Metaller
Demir, alminyum, inko, krom, bakr, nikel v.b elementler bu guruba girer. Elementler genellikle tek balarna kullanlmazlar. ki veya daha fazla element kartrlp alam yaplarak kullanlabilir hale getirilirler. Metaller genel olarak elektrik ve s iletkenlii, dayanm, rijitlik, ekillendirilebilirlik, darbe direnci gibi zelliklere sahiptirler.
1.2.2. Seramikler
Kil ve kaolen gibi malzemelerin yksek scaklkta piirilmesi ile elde edilen malzemelerdir. Genel olarak metal ve metal olmayan elementlerden oluan inorganik bileiklerdir. Cam, tula, porselen, talar, tula gibi malzemeler bu guruba girer. Yaplar kararl, korozyona ve yksek scaklklara dayankl, sert, krlgan, s ve elektrik yaltkanl olan, erime scaklklar yksek malzemelerdir. Malzeme olarak makine sanayine de giren seramikler, rnein rulmanlarn yuvarlanma eleman yapmnda kullanlmaktadr. Hibrid rulman da denilen seramik rulmanlar, elik rulmanlara gre sertlik, sya dayanm, elastiklik gibi konularda daha stn zelliklere sahiptir.
1.2.3. Polimerler
Polimerler genel olarak plastik ve lastik malzemelerdir. Tarm ve petrol rnlerinin organik molekllerinden polimerizasyon ilemi ile elde edilir. Genel olarak s ve elektrik yaltkanl, dk dayanm, korozyon direnci ve hafiflik gibi zelliklere sahiptirler.
1.2.4. Kompozitler
Kompozitler ok fazl malzemelerdir. Birbirlerinin zayf ynlerini yok edecek ekilde maddeler bir araya getirilerek iyi zellikler kazandrlm bileiklerdir. Bileenler gzle grlebilecek niteliktedir. Beton, kontrplak, cam fiber, oto lastii kompozit malzemelerdir. Hafif, salam, yksek scaklklara dayankl, sert darbelere dayanmldrlar.
10
Metalik Ba Metal atomlarn bir arada tutan ba trdr. Metal atomlarnn elektronlar d kabukta maksimum sayda olmadndan ekirdee bal olarak kabul edilmezler. D kabuktaki bu elektronlar (Valans elektronlar) metal ierisinde serbeste hareket ederler ve belirli bir atoma ait deillerdir. Baka bir deyile, dk valansl metal elementler valans elektronlarn brakarak bir elektron bulutu olutururlar. Serbest hale geen valans elektronlar tek bir atomla deil birok atomla ilgili olurlar. ekirdekler (+) ykl merkezlerdir ve sonsuz saydaki (-) ykl elektronlarla aralarnda bir ekim gc olutururlar. Sonsuz saydaki + ykl ekirdekle, sonsuz saydaki ykl elektronun birbirini ekmesi metalik ba meydana getirir (ekil 1.1).
ekil 1.1 Metalik ba (Erdoan, 1998) Bir metal eilmeye zorlandnda elektronlarn durumu nedeniyle atomlar aras ba krlmaz sadece yer deitirir. Bu da metallerde elastikiyet ve biimlendirme kolayl salar. Metaller elektrii iyi iletirler. Metalik bal malzemelerde uygulanan bir gerilim etkisi altnda valans elektronlar, hareket ederek devrenin tamamlanmasna dolaysyla akma neden olurlar. yonik Ba Kat cisimlerde iyonik ba iki ayr cins atomda valans elektronlarnn alveriine bal olarak oluur. Bir atom valans elektronlarn vererek dier atomun d kabuunu doldurur (ekil 1.2). Elektron veren element + yk kazanrken alan element yk kazanr. iyon ad verilen bu + ve ykl atomlar birbirini eker ve bu ekim gcne de iyonik ba denir.
ekil 1.2 yonik ba (Erdoan, 1998) yonik bal yapya bir kuvvet uygulandnda, metalik badaki gibi elektronlarn hareket rahatl olmadndan iyonlar arasndaki elektriksel denge bozulur. yonik bal malzemeler genellikle bu nedenle gevrek ve krlgandrlar. rnein seramikler iyonik bal malzemelerdir. Bir iyonik bal malzemeye gerilim uygulandnda akmn akn salamak iin iyonlarn hareket etmesi gerekir. Oysa iyonlarn hareketi yava olduundan bu tr malzemelerin genellikle elektrik iletkenlii zayftr.
11
Kovalent Ba Valans ba da denilen bu ba trnde atomlar valans elektronlarnn bazlarn ortak kullanrlar. Ortak kullanlan (-) ykl elektronlarla (+) ykl ekirdek arasnda valans ba oluur (ekil 1.3).
ekil 1.3 Kovalent ba (Erdoan, 1998) Bu ekilde bal maddeler esnek deildir ve elektrii iyi iletmezler. Kovalent balar ok salam bir yap oluturur. Ban krlmas iin byk kuvvetler gerekir. Elektrik iletkenlii de zayftr. nk bir elektronun akm tayabilmesi iin hareket etmesi gerekir. Ba kuvvetli olduundan bu ok zordur. rnein doadaki en sert malzeme olan elmas kovalent bal bir maddedir. Van Der Waals Ba Asal gazlarda molekllerinin birbirlerini balayabilmesi iin serbest elektronlar yoktur. Bu tip molekller ancak ok zayf bir elektrik yk ile birbirlerini ekerler. Bu zayf elektrik yk de molekllerdeki + ve ykl merkezlerin birbirlerini ekmesine neden olarak bir ba oluturur ki bu baa Der Waals ba ad verilir. Birok plastik, seramik, su gibi maddelerin moleklleri guruplaarak bazlar pozitif, baz molekller ise negatif yklenirler. Bir molekln pozitif yklenmi ksm ile dier bir molekln negatif yklenmi ksm arasnda meydana gelen ekim molekller arasnda zayf bir ba oluturur. Van der Waals balar ikincil balardr. Molekl ierisindeki atomlar birbirlerine kovalent veya iyonik ba ile balanrlar. rnein su kaynama noktasna kadar stlrsa molekller arasndaki Van Der Waals ba krlr. Ancak molekl oluturan hidrojen ve oksijen atomlar arasndaki kovalent ba krmak iin byk scaklklar gereklidir (ekil 1.4).
12
1.3.1.2. Atomlarn Dizilileri Atomlar kristal, molekler ve amorf olmak zere farkl dizili gsterirler. Kristal Kafes Yaps Tm metallerin, seramik malzemelerin ounluunun, plastik malzemelerin de bazlarnn atom ve molekllerinin, dizili ekli ve bulunduklar konum, dzgn geometrik ekiller meydana getirir. X nlar ile yaplan aratrmalar bu malzemelerde atomlarn bulunduklar noktalarn birletirilmesiyle 14 deiik dzgn geometrik ekle sahip olduklarn gstermitir. Bu geometrik yapya kristal kafes denir. Metallerin oluturduu kafes yapsna da faz ad verilir (ekil 1.5).
ekil 1.5 a) Hacim merkezli kbik kristal kafesine sahip metaller; Demir (,,), molibden, wolfram, vanadyum b)Yzey merkezli kbik kristal kafesine sahip metaller; Demir , alminyum, bakr, nikel, kurun, gm altn.c)Hekzagonal sk dolgulu kristal kafesine sahip metaller; Titan, Magnezyum, kobalt, inko, kadmiyum. 1-Basit monoklinik 2-U merkezli monoklinik 3-Triklinik 4-Hekzagonal 5-Rombohedral 6-Basit orthorombik 7-Hacim merkezli orthorombik 8-U merkezli orthorombik 9-Yzey merkezli orthorombik 10-Basit kbik 11-Hacim merkezli kbik 12-Yzey merkezli kbik 13-Basit tetragonal 14-Hacim merkezli tetragonal (Baydur, 1979) Katlama srasnda, her bir kristal yap kendi karakterine uygun kristal dzenini oluturur. Her bir birim hcre dierine balanr. Bunu bir aacn dallarna benzetebiliriz. Bu yapya dentrik denir. Dar doru gelien dentritler dierleri ile birleerek taneleri oluturur. Birleen dentrit snrlarna tane snrlar ad verilir. Yava soutma ile kaba, hzl soutma ile ince taneli bir yap oluur (pek, 1999).
ekil 1.6 Dentrik oluumu a) Katlamann balad ekirdek b) dentrik dallanma c) dentrik kollarn birlemesi d) taneler ve snrlar (pek, 1999)
13
Molekler Yap Birbirlerine bir kuvvetle bal atom gruplarna molekl ad verilir. Molekllerin i balar kuvvetli ancak molekller aras balar zayftr. Bu nedenle Van Der Waals ba olarak da adlandrlrlar. Molekller aras ban zayf olmas molekllere bir lde serbest hareket yetenei salar. Bu nedenle bu yapdaki malzemelerin ergime ve kaynama scaklklar dktr ve kat halde bile yumuaktrlar. Kk molekllere manomer denir. Manomerlerin bir araya gelerek belirli koullarda balanmas polimerleri meydana getirir. Bu olaya polimerizasyon ad verilir. Polimerlerin bir dier ve yaygn olarak bilinen ismi plastiklerdir.
ekil 1.7 Molekler yap (Erdoan, 1999) Amorf Yap Kristal yapda olduu gibi dzenli dizilmi bir yaps olmayan atomlardan oluan yapya amorf yap denir. Gazlar, svlar, hzl soumu metaller, cam v.b. malzemeler bu yapdadr. Atomlar aras mesafe maddenin zelliine gre eit veya farkl olabilir. rnein gazlar molekler yapda olmasna ramen, molekller birbirlerinden uzak ve bamszdrlar. Svlarn ise gazlar gibi akkan ve dzenli bir kristal yaplar yoktur. Ancak iyap bakmndan yar dzenlidirler. Atomlar arasndaki mesafe birbirine byk oranda eittir. Sv haldeki metallerin de atomlar aras mesafesi genellikle eit, ancak dzenli bir yaplar yoktur.
14
1.4. ALAIMLAR
Genellikle metaller, tek balarna kullanlmazlar. Endstriyel amalar karlamak iin alam yaplarak kullanlrlar. ki veya daha fazla metalin veya en az birisi metal dieri metal olmayan malzemenin bir arada ergitilmesi ile oluturulan yeni malzemeye alam denir. Bir baka ekilde alam, yeni zellikler kazandrmak amacyla bir metale baka maddeler kartrlarak elde edilen yeni malzeme olarak tanmlanabilir. Alamlar, alam tipine bal olarak kendisini meydana getiren elemanlarn zelliklerini tayabildii gibi, kendisini meydana getiren elemanlarn zellikleri ile hi ilgisi olmayan yepyeni bir malzeme olarak da ortaya kabilirler. Metaller belirli bir kafes yapsna sahiptir. Metallerin kafes yapsna faz ad verilir. Saf metallerde tek tip faz vardr. Alamlarda ise tek tip faz olabildii gibi iki ve daha fazla tipte faz olabilir. Fazlarn meydana gelmesinde alam oluturan metallerin bileimi ve scaklk faktrleri etkilidir. Alamlarn zellikleri, alam meydana getiren elemanlarn fazlar arasndaki ilgiye baldr. Alamlar iki ekilde meydana gelir. 1- Kat Eriyikler 2- tektikler
15
16
17
Ergime
Katlama
18
19
2. DEMR
En ok kullanlan metallerin banda gelen demir, yer kabuunun %5.6 sn oluturmaktadr. Yumuak, kolay biimlendirilebilen, younluu 7,88 gr/cm3, ergime scakl 1535C, sertlii 67 BSD (Brinell sertlik deeri), uzamas %40 olan, mknatslanabilen, elektrik ve sy iyi ileten gri renkli bir metaldir. Saf demirin, laboratuarlarda aratrma amal kullanm dnda manyetik donanm, vakum tp imalat gibi ok kstl kullanm alan vardr. Demiri, endstrinin en nemli metali haline getiren ierisindeki karbondur. Deiik oranlarda karbon ve dier metallerle yapt alamlarla istenen zellikler kazandrlan demir ok geni bir kullanm alanna sahiptir.
2.1.1. Hematit
Kimyasal bileimi Fe2O3 demir oran %70 civarnda olan, dnya demir retiminin en fazla yapld filizdir.
2.1.2. Magnetit
Kimyasal bileimi Fe3O4 demir oran %72,4 olan rengi kuruniden siyaha kadar deien bir filizdir. erisindeki demir oran hematite gre daha fazla olmasna ramen mknatslanma zellii nedeniyle ergitilmesi srasnda sorun yaratt iin demir retiminde ok fazla tercih edilmemektedir.
2.1.3. Limonit
Kimyasal bileimi 2Fe2O3xH2O - Fe2O3 3 H2O3, demir retiminde hematitten sonra en ok kullanlan, ierisindeki demir oran %50-60 olan demir filizidir.
2.1.4. Siderit
Kimyasal bileimi FeCO3 demir oran %48,2 olan demir karbonatl filizdir. Temel maddeleri demir ve nikel olan bu filiz gkta olarak da bilinir. erisinde bulunan karbonat bileimi nedeniyle demir retimi srasnda fazla kire ta gerektirmemesi nedeniyle retimi ekonomik hale getirir.
2.1.5. Pirit
Kimyasal bileimi FeS3 demir oran %46,6 olan kkrtl demir filizidir. erisindeki kkrt nedeniyle elik retiminde krlganlk zellii kazandrmas nedeniyle demir retiminde en son srada tercih edilen filizdir.
20
ekil 2.1 Yksek frn (ahin, 1997) Demir filizlerinin kok ve kire ta ile bir arada ergitilmesinde kullanlan ve kapasitelerine gre ykseklikleri 3090 m arasnda deien frnlara yksek frn ad verilir. Yksek frn ters kapatlm iki kesik koniden oluur. Yksek frnn i ksm ok yksek scaklklara maruz kald iin kalnl 1,5 myi bulan ate tulas (amet) ile kaplanmtr. Yksek frnn ii ok scak olduu iin frnn soutulmas evrede bulunan kanallardan su geirilerek salanr. Frnlarn d ksm kaln elik levhalarla kaplanmtr. Ate tulalarnn mr 510 yl arasndadr. Frnn st kapandan devaml olarak kok+filiz+kire ta karm doldurulur. Bir yksek frn arj edildikten (doldurulduktan) sonra atelenir. Yanma srasnda tam yanamayan bir gaz frnn st ksmnda toplanr. Bu gaza Yksek frn gaz ya da az gaz denir. Yksek frnn st ksm kurutma blgesidir. Kuruma ilemi 300400C scaklklarda olur. Bu blgede filiz, kok ve kire ta karmndaki nem buharlar. st blgede kurutulup stlan karmn ierisindeki yabanc gazlar ayrr. Orta blgede s ykselirken kimyasal reaksiyon balar. Karmn ierisindeki oksit ayrrken ergiyen demir karbonla birleerek ham demiri oluturmaya balar. Ergiyen demir (1300 1500C) alt blgeye akarken yabanc maddeler de ergiyerek kire tann yardmyla curuf olarak ergiyiin stnde toplanr. Hamdemirin topland haznenin scakl 1600C kadardr. Haznede alttan demir stten de curuf alnr. Yksek frndan elde edilen hamdemire PK denir. Hamdemirin ierisinde %2,5-4,5 arasnda karbon vardr. Sert, krlgan ve biimlendirilebilme zellii olmayan bir rndr. elik ya da dkmedemir retiminde kullanlr.
21
Hamdemir 1 ton
ekil 2.2 Hamdemir retimi
Gaz 4000 m % 20 - 27 CO
2.3.1. Hamdemir
Yksek frnda ama hamdemir retmektir. Ancak elde edilen dier maddeler de deiik amalarla kullanlr. Hamdemir retimi srasnda iki eit hamdemir retilir. Esmer Hamdemir: Bu hamdemirde silisyum oran fazladr. Karbonu grafit hale dntrerek demire esmer renk verir. Bu nedenle bu demire esmer hamdemir denir. Beyaz Hamdemir: Bu hamdemirde manganez oran fazladr. Manganez demirdeki karbon ile birleerek hamdemirin renginin beyaz olmasn salar. Bu nedenle de bu demire beyaz hamdemir denir. Beyaz hamdemir sert, anmaya dayankl, esmer hamdemir yumuak ve dayankszdr. Beyaz hamdemir elik, esmer hamdemir dkmedemir yapmnda kullanlr. Hamdemirde % 2,54,5 orannda karbon vardr. Sert, krlgan ve biimlendirilebilme zellii olmayan bir rndr. elik ve dkmdemir retiminde kullanlr.
2.3.3. Curuf
Yksek frnda elde edilen curuf ise zel ilemlerden geirilerek mineral yn ad verilen ve izolasyonda kullanlan bir malzeme elde edilir. Curufun bir ksm da beton iinde kum ve akl olarak kullanlr.
22
23
3. DKMEDEMR
inlilerin demir madenini eritirken karbon ieriini ykseltmeleri sonucu 3000 yl nce dkmedemir rettikleri bilinmektedir. Dkm endstrisinin en yksek tonaja sahip rn dkme demirlerdir. Dkme demirlerin iyi bir malzeme oluu ve retim maliyetinin dk olmas kullanm alann geniletmektedir. Dkme demirler ok geni bir aralkta deien mukavemet, sertlik, ilenebilirlik, anma direnci, korozyon direnci ve dier zelliklere sahiptirler. Yksek frndan alnan ham demir, dayanksz ve krlgandr. Makine imalatnda ve konstrksiyon ilerinde kullanlmaya elverili deildir. Genel olarak ham demir yksek frndan alndktan sonra byk potalara dklr daha sonra kupal ocaklarna gnderilerek dkm ilerinde kullanlmak zere dkme demirler elde edilir Gemite dkmedemir malzemeler kalite arandnda tercih edilmezken, gnmzde birok alanda dvme ve kaynakl paralara oranla daha ekonomik bir zm getirmektedir. Paralarn dayanmlar dnldnde en uygun ekil dkm yoluyla elde edilir. Dkmedemir, yksek frndan elde edilen hamdemirin kupal ocaklarnda karbonunu yakarak %1,7 ila %3e kadar drmek suretiyle elde edilen, dk scaklklarda ergiyen akc bir malzemedir. Ergime scakl yaklak 1250C dir. Kendini ekme zellii %k=1~2, younluu 7,2 7,4 g/cm3, karbon oran yaklak %2dir. Yalnzca dkm ilerinde kullanlr. erisinde karbonun yan sra Silisyum (Si), Manganez (Mn), Kkrt (S), ve Fosfor (P) bulunur. Dkmedemirde karbonun yan sra silisyum da bulunduundan ve souma hznn yava olmasndan katlama srasnda karbon grafit halinde katlar. erisindeki karbonun sementit halinde olmas nedeniyle ok serttir ve dvlerek biimlendirilemez. Dkmedemirler, birok farkl zellik ieren bir demir alam ailesidir ve isimlerinden de anlalaca gibi, kat halde allmayp istenilen ekle dklerek getirilirler. %2den ve genellikle %1 den de daha az karbon ieren eliklerin aksine % 2~% 4 aras karbon ve % 1~%3 aras silisyum ierirler. Belirli zellikleri kontrol etmek ve eitlendirmek iin baka metalik ve ametalik alam elemanlar da ilave edilir. Kimyasal yapnn yan sra zelliklerine etki eden dier nemli faktrler katlama ilemi, katlama derecesi ve sl ilemlerdir. Dkmedemirler mkemmel dkme alamlar olurlar, geni bir g ve sertlik yelpazeleri vardr. Bununla birlikte makinede kullanlmalar da kolaydr. Anmaya, izilmeye ve oksitlenmeye kar alamla kullanldklar takdirde byk diren gsterirler. Yaygn kullanmlar daha dk fiyatl olularna ve ilenebilme zelliklerine baldr. Yeni malzemelerin yaratt rekabete ramen dkmedemirler ekonomik ve binlerce mhendislik uygulamasna uygun malzemeler olduklarn kantlamlardr. Dkmedemirler dk maliyeti, dkme elverililii ve yksek basma dayanmlar sebebiyle geni kullanm alanna sahiptirler. Dkmedemirler katlat zaman, son katlaan zerreler tektiklik seviyesindedir. Eer baka katk eleman yoksa dkmedemirde en az %1,7 karbon bulunur. Dokuda %1,7 den az karbon varsa bu malzeme dkmedemir deildir ve dokuda tektiklik yoktur. Dkmedemirdeki yabanc maddeler ve katk elemanlar bulunduu zaman karbon miktar daha dk olabilir. Eer dkmedemirde %2 silisyum bulunuyorsa karbon miktar %1,7 den %1,1 e dmektedir. Dkme ilerinde kullanlan bu malzeme iinde silisyum fazla ise esmer (kr) dkmedemir, manganez fazla ise beyaz dkmedemir adn alr.
24
25
3.4.
Dkm malzemelerden istenen verimin alnabilmesi iin baz zelliklere sahip olmalar gerekir. 1. Dk ergime scakl 2. Dk kendini ekme 3. yi kalp doldurma kabiliyeti 4. yi ilenebilme kabiliyeti
3.5.
DKMEDEMR ETLER
Dkmedemirler i yaplarna gre eitlendirilirler. 1. Dkme elik 2. Lamel grafitli dkmedemir 3. Kresel grafitli dkmedemir 4. Temper dkmedemir 5. zel dkmedemirler
26
27
3.5.4.2. Temper Dkmedemirlerin Kullanm Alan Temperleme ileminden sonra malzeme 70C kadar olan scaklklarda bile snek ve darbeye dayankldr. Tala kaldrma zellii iyidir. Kaynak edilebilir. Temper dkmedemir zellikle darbeye dayankl olmas istenen ince cidarl, kark dkm paralarda uygulanr. Bu tip paralar iin dkme elik kullanlmas dkm teknii zorluklar nedeniyle ekonomik deildir.
28
4. ELK
Demire endstriyel zellik kazandran ierisindeki karbondur. elik ise ierisindeki karbon oranna gre, karbonun meydana getirdii sementit ile saf demirin (Ferrit) karmndan oluan bir alamdr. Bunun yannda elikler karbonla beraber elik katk elementleri (manganez, silisyum v.b.) veya alaml elikler ise byk oranda alam elementleri ierirler. elikte karbon fazla ise karbonun demirle yapaca kimyasal bileik olan sementit de fazla olacandan elik sertleir. nk sementit sert, krlgan ve biimlendirilme zellii olmayan bir fazdr. elikte karbon az ise bu kez ferrit fazla olacandan yumuak ve biimlendirilme zellii yksek olur. elik, herhangi bir ilemden gemeden dvlebilen ve genellikle % 1,7den fazla karbon iermeyen bir demir-karbon alamdr. zel durumlarda % 2 karbon ieren yksek alaml elikler, orandaki alam maddeleri nedeni ile elik grubuna girer. Hamdemirde byk miktarda karbon, ayrca da katk elementleri bulunur. Bu katk elemanlarndan manganez ve silisyum % 0,8den fazla olmamak art ile elikte istenen elementlerdir. Kkrt ve fosfor ise her oranda zararldr ve mmkn olduu kadar uzaklatrlmaldr.
ekil 4.1 Konvertr (Baydur, 1979) Bessemer ynteminde reaksiyonlar armut biimindeki konvertr denilen, d elik, i ksm zel tulalarla kaplanm bir kapta meydana gelir. Bir eksen etrafnda dnebilen konvertr 30 - 100 ton hamdemir alabilir. Oksijen alttan hava ile birlikte flenir. Basnl havann ierisindeki oksijenin etkisi ile hamdemirdeki karbon byk bir iddetle yanar.(1600 Co ) 15-20 dk. sren reaksiyondan sonra hava flemesi kesilir ve saf demir zelliine sahip eriyik konvertrden alnr. Karbon ve dier katk elemanlarnn oranlarn ayarlamak iin konvertre veya eriyie uygun miktarda ferromangan ve ferrosilisyum katlr. Bessemer yntemi ile retilen eliklerde krlganlk ve biimlendirme gl gibi kt zellikler grlmtr. Bu olumsuzluklara tam yanma olmamas nedeniyle hamdemirdeki kkrt ve fosfor neden olmaktadr. Thomas adl ingiliz bilim adam, konvertrn ierisini kaplayan silika tulalarn (%90 SiO2) hamdemirdeki kkrt ve fosforun yanmas iin yeteri kadar sya dayankl olmadn saptam, bunun yerine yksek scaklklara dayankl Dolamit tulalar (MgO + CaO) kullanarak ve konvertre kireta atarak Bessemerden elde edilen eliklerdeki olumsuzluklarn giderilmesini salamtr. Bessemer elik retim yntemi eski bir sistemdir. Yerini Thomas yntemine brakmtr (Baydur, 1979).
29
ekil 4.2 Siemens-Martin frn (Baydur, 1979) Bessemer-Thomas yntemi ile iyi kalitede ve ekonomik elik retimi salanmaktadr. Ancak daha kaliteli ve katkl elik retimi Siemens-Martin yntemi ile elde edilmektedir. Hurda malzemelerin retimde kullanlarak deerlendirilmesi de bu yntemle mmkn olmaktadr (ekil 4.2). Bu yntemde de oksijen sisteme hava ile birlikte flenir. Siemens-Martin Frnlarnda hava, baca gazlar ile stlp, fazladan oksijen verilerek 2000 Ca kadar scaklk elde edilebilir. Bu scaklk hurda malzeme ve birok katk elementinin eritilmesine yeterlidir. Bu yntemle byk miktarlarda hurda malzeme deerlendirilir. Bu yntemde elik ierisinde daha az fosfor ve azot kalr.
30
31
Katkl elikler: stenilen zelliklere sahip olabilmeleri iin ilerine katk elemanlar eklenerek elde edilen eliklerdir. Katkl elikler de kendi aralarnda u ekilde snflandrlr. Basit Alaml elikler; Bu tip eliklerde katk eleman olarak karbondan baka yalnzca bir eleman vardr. erisinde Nikel varsa Nikelli elik, Krom varsa Kromlu elik gibi adlar alrlar. ift Alaml elikler; Bu eliklerde karbondan baka iki eit katk eleman vardr. Buna gre adlandrlrlar. rnein Krom-Nikelli elik gibi. ok Alaml elikler; Bu eliklerde katk eleman says snrl deildir. elikte istenildii kadar katk eleman bulunabilir.
ELE
KAZANDIRDII
GENEL
Katk elemanlarnn elie kazandrd zelliklerin en nemlileri aada sralanmtr. 1. Dayanm ve sertliini artrr. 2. Sertletirmeyi kolaylatrr, ekirdeine kadar sertletirmeyi salar. 3. Korozyona kar direncini ykseltir. 4. Mknatslanma zelliini gelitirir. 5. Yksek scaklklara kar dayanmn artrr. 6. Elektrik direncini ykseltir. 7. Is etkisi altnda genlemeyi ayarlar. 8. Kristal yapsn inceltir.
4.4.2. Silisyum
eliin oksitini alr, yabanc maddeleri curuf halinde yzeyde toplar. Dayanm ve akma snrn ykseltir. ekirdee kadar sertlemeyi salar. Silisyumlu elikler yay, yap ve lah elikleri olarak kullanlrlar. erisinde %14e kadar silisyum bulunan elikler kimyasal etkilere dayanml olur.
4.4.3. Manganez
Her elikte bulunur. Kuvvetli oksit giderici bir elemandr. eliin yapsn kabalatrr ve sl ilemlere kar hassaslatrr. Manganezli elikler kesmeye ve anmaya byk diren gsterirler. Kasa ve hapishane parmaklklar yapmnda kullanlrlar. %1 manganezli elikler sl ilemden sonra l deitirmedikleri iin scak i kalplar yapmnda tercih edilirler.
32
4.4.4. Fosfor
eliklere zararl etkisi olan bir elemandr. eliklerde genellikle %0,05 - %0,005 arasnda bulunduu zaman dkme akclk kazandrr ve az miktarda dayanm ykseltir. Buna karlk elektrik direncini ve asitlere dayanmn azaltr.
4.4.5. Kkrt
elii gevrek ve krlgan yapar. elikte genellikle % 0,02 - % 0,035 arasnda bulunur. Kkrdn zararl etkisini nlemek iin, iki kat kadar manganez elie ilave edilir.
4.4.6. Oksijen
Oksijen elikte istenmeyen bir elementtir. elii sertletirir ve krlgan yapar. Oksijenin giderilmesi iin retim srasnda ortama manganez, alminyum ve vanadyum gibi elementler katlr.
4.4.7. Azot
Genellikle elii gevrek ve krlgan yapar. Gaz boluklar meydana getirir. Bu nedenle zararldr. Ancak korozyon nleyici etkisi vardr. Bunun dnda eliin yzeyine azot emdirilerek yaplan nitrrasyon ileminde, elii sertletirmek amacyla kullanlr.
4.4.8. Hidrojen
Hidrojenin elii gevrekletirici etkisi vardr, ancak 200Clk scaklklarda stldnda bu gevreklik kaybolur.
4.4.9. Bakr
Bakr eliin dayanmn ykseltir. Asit ve korozyon direnci salar. Paslanmaz eliklerin retiminde katk eleman olarak kullanlr. Fosforla beraber bulunduu zaman atmosfer etkilerine direnci daha da arttrr.
4.4.10. Krom
eliklerde en ok kullanlan katk elemanlarndandr. Karbonla birleerek ok sert olan krom karbr meydana getirir. Dnme hzn yavalatr. Kromlu elikler mknats yapmnda kullanlr. %1e kadar kromlu elikler suda, daha fazla kromlu elikler yada ya da havada sertletirilirler. Krom dvme ve sl ilemlere hassasiyeti artrr. eliklere korozyona dayanm, s ve yksek anma direnci ile kesme zellii kazandrr.
4.4.11. Nikel
Nikel eliin dnme scakln drr. Dayanmn ykseltici etkisi olmasa da elastikliini artrr. Bakrla birlikte katlrsa korozyon direncini ykseltir. Otomobil endstrisinde ok kullanlr. %22 nikelli elikler tuzlu su ve korozyona dayankldrlar. %24 32 nikelli elikler elektrik diren telleri yapmnda kullanlr. %36 46 nikelli elikler 0 100C aras scaklklarda genlemezler.
4.4.12. Wolfram
Wolfram, elikte sertlii artrp, yksek kesme zellii kazandran bir elementtir. Dnme hzn drr. Bu nedenle havada sertletirilir. Mknats yapmnda ve kesici takmlarn imalatnda kullanlr. Scak i kalplarnn imalatnda da % 4 - 9 W bulunur.
4.4.13. Molibden
Molibden, elikte yalnz bana bulunmayp daima krom ve nikelle birlikte kullanlan bir alam elemandr. Dayanm ve akma snrn ykseltir. Gevrekliini ortadan kaldrr. Darbeli ve vuruntulu yerlerde kullanlmaya elverilidir. Molibdenli elikler uak, dizel motorlar v.b. makine paralarnn yapmnda kullanlrlar.
33
4.4.14. Vanadyum
eliklere az miktarda katlan, buna karlk ok byk zellik deiimi salayan bir katk elemandr. Dnme scakln ykseltir. Sertlik ve dayanm arttrr. Vanadyumlu elikler darbeli ve vuruntulu alan makine elemanlar iin uygundur. Vanadyum hava eliklerinin en nemli katk elemandr.
4.4.15. Kobalt
Kobalt eliin manyetik zelliklerini iyiletirir. %5 40 kobaltl elikler mknats yapmnda kullanlr. elii s ilemlerine elverili hale getirir. Hava eliklerine nemli oranda kobalt katlr.
4.4.16. Alminyum
Alminyum elikte silisyuma benzer etkiler yapar. Oksitleri gidererek oksijeni zararsz hale getirir. elii iri taneli yapar. Yksek scaklklarda oksitlenmeyi engeller. %5 orannda alminyum eliklerde gaz giderici etkiye sahiptir.
izelge 4.1 Alam elementlerinin eliklerin zelliklerine etkileri (Eker ve ark. 1994)
34
35
Kalite elikleri
Takm elikleri Az Alaml Kalite elikleri 15 - 16 - 17 - 18; G.19 08 - 09 Takm elikler i Genel Amalar iin Adi elikler 20 - 28 ; IG.29 00 eitli elikler Genel Yap elii 30 - 39 01 Kimyasal Etkilere Dayankl Genel Yap elii elikler 40 - 49 Dndaki elikler Makine Yapm elikleri 02 50 - 85 Sert Kesici Ular 86 - 87 - 88 - 89
Ktle elikleri
XX Tiplerin Numaralar
ekil 4.7 eliklerin genel gsterilileri (Baydur, 1979) elik retim ve yntem ve sl ilemleri ile ilgili olan nc sembol grubunda A = elik retim ve ilemlerini, B = eliin sl ilemlerini belirtmektedir.
36
10xx 11xx 13xx 20xx 21xx 23xx 25xx 31xx 32xx 33xx 34xx 303xx 41xx 43xx 46xx ve 48xx 50xx 51xx 52xx 6xxx 7xxx 8xxx 9xxx 11Lxx
izelge 4.3 SAE AISI elik standartlar (x % karbon miktarn gsterir) (pek, 1999)
37
Karbon Oran
SAE Numaras 1006 1008 1010 1015 1020 1030 1111 1113 1040 1060 1070 1080 1095 5210
Kullanm Yeri Souk ekillendirilebilir. Tel, ivi, cvata, perin Sac retimi Kaynak ubuklar, fan Mil, imalat ekilleri (profil, lama) Dvme, karbrlenmi paralar Otomat elikleri Otomat elikleri Isl ilemle kuvvetlendirilen ve yksek tokluk gerektiren yk tayan eitli millerin imalat Yksek mukavemet ve yksek tokluk gerektiren yay testere lamas, dili bilezii, spab yaylar Takm malzemesi, zmba Mzik aleti teli, kesici alet, yaprak yay Ee, marangoz kesici takm, yaprak yay, bak Bilyal yataklar, zmba, kalp Kesilebilir dkmedemirlerden motor bloklar, boru, dili, tezgah yataklar Talal imalat ok zor, anma direnci yksek makine paralar Kam mili, krank mili Piston, silindir blou ve kafas, dvme kalplar
Dk
Orta
38
TS Nr.
3364 2837 3920
Gsterilmesi
yFe35 - yFe41 yFe45 - yFe52 Fe36 Fe38 Fe44 55 Ni Cr Mo V6, 56 Ni Cr Mo 7, 38 Cr 5 Mo 1 V, 40 Cr 5 Mo 1 V 32 Cr 3 Mo V C5-1, C7-1, C9-1, C12-1, C6-2, C8-2, C15-2, C20-2, C26-2, C35-2, C45-2, C55-2, C65-2, C75-2, C85-2, C95-2 Fe33, Fe37-2, Fe37-3, Fe44-2, Fe44-3, Fe50-2, Fe52-3, Fe60-2, Fe70-2 H 6-5-3, HC 6-5-2, H 7-5-2-5, H7-4-2-5, H 10-4-3-10, H12-1-4-5, H 18-1-2-5 38Si6, 60SiCr7, 60SiMn5, 38Si7, 66Si7, 66SiMn5, 46Si7, 67Si7, 55Cr3, 51Si7, 67SiCr5, 50CrV3, 55Si7, 58CrV4, 50CrMV4, 65Si7 Sade Karbonlu: HI, HII, HIII, HIV Az alaml : 17Mn4, 19Mn5 15Mo3, 13CrMo44 Fe12 (sert) Fe13 (orta sert) Fe14 (yumuak) Fe37, Fe42, Fe50 Fe52, Fe60, Fe70 Fe34, Fe40, Fe44 Fe12, Fe14, Fe13
Kullanm alan
Uzun bekleme ile sneklii ve ilk yapld duruma gre belirli mekanik zelliklerinin korunmasnda Cvata ve somun yapmnda alma srasnda yzey scakl 200Cnin zerine kan takmlarn yapmnda Burulma, krlma ve atlama olmamas gereken yerlerde
2348
2162
Dayanmn fazla olmas istenen yerlerde ok iyi tokluk ve kesme zelliine sahip kaba talal imalat takmlar, torna kalemleri ve freze aklarnda Yaylarn, segmanlarn ve esneme zellii olan makine elemanlarnn yapmnda
Yksek Hz elikleri
3703
Yay elikleri
2288
Kazanlar in elik ve Sac Levhalar Alamsz elik erit Saclar (Yumuak elik) Alamsz ve genel yap elii saclar Perin elii Alamsz Yumuak elikler
3650
Kazanlarn yapmnda
3811
Souk ekillendirmeye uygun yerlerde Sacdan yaplan elemanlarda Scak ve souk perinlerde Souk haddelenerek yaplan elik erit ve saclarda
3941
39
Kullanm alan
3921
3186
3149
Ck 35, 40 Cr Mo V 47 Cq 35, X 19 Cr Mo V NBN 111 21Cr MoV57, X8CrNiMoBnb1616 24 Cr Mo 5, X 22 Cr Mo V 121 9 S 20, 9 S Mn Pb 28 9 S Mn 28, 9 S Mn 36 Ck 10, 20 Mn Cr 5, 15 Cr Ni 8 Ck 15, 20 Mo Cr 5, 17 Cr Ni Mo 8 15 Cr 3, 25 Mo Cr 4, 21Ni Cr Mo2 16 Mn Cr 5, 15 Cr Ni 6 31 Cr Mo 12, 34 Cr Al Mo 5 39 Cr Mo V 139, 41 Cr Al Mo 7 34 Cr Al Ni 7 KFe 35-2 15 Mn 3 Al SFe 35-2 21 Mn 24 Fe 35-3 21 Mn Al 4 SFe 41-2 21 Mn Si 5 Fe 41 27 Mn Si 5 Ferritik: X7Cr13, X8Cr17, X8Cr17Nb Martensitik: X10Cr13, X22 Cr17Wr X12Cr17Mo3, X40Cr13 Ostenitik: X2Cr18Ni9, X10Cr18Ni12Mo X10Cr18Ni9Ti, X2Cr18Ni10Mo X5Cr18Ni9, X5Cr18Ni10 X10Cr18Ni10MoTi, X2Cr18Ni13MoW C22, C35, C45, C55, C60 40 Mn 4, 28 Mn 6, 38 Cr 2, 46 Cr 2, 34 Cr 4, 50 Cr Mo 4, 36 Cr Ni Mo 4, 30 Cr Ni Mo 8, Ck22, Ck35, Ck45, Ck55, 25 Cr Mo 4, 42 Cr Mo 4, 37 Cr 4, 41 Cr 4
Yksek scakla dayankl cvata ve somun yapmnda Hzl tala kaldrma ileminde tala alma iiliinin kolay olduu yerlerde (yzey sertletirmeye uygun olan elikler) Yzey sertletirmeye uygun olan yerlerde Nitrrasyonla yzey sertletirmeye uygun olan yerler
Otomat elikleri
3051
2850
2556
Zincir elikleri
2835
2532
Islah elikleri
2525
Sertlemeye elverili olan slah edilmi durumda yksek zllk isteyen yerlerde
40
Alaml : Scaa dayankl, slah edilmi yksek dayanml, alev ve indksiyonla sertletirilen, paslanmaz, yksek scakla dayankl, mknatslanmayan Siyah temper dkme demir : DDTS Temper Dkme Demir (DDT) Dkme Demir (DD) Beyaz temper dkme demir : DDTB Beyaz dkme demir : DDB Lamel grafitli dkme demir : DDL Kresel grafitli dkme demir : DDK Ostenitik grafitli dkme demir : DDO Az alaml : Sert dkm, sert yzeyli dkm Grafitli dkme demir : DDG Yksek alaml : Az karbonlu, ok karbonlu
Kullanld Yerler
lenebilme zellii iyi olan, anmaya kar az direnli yerlerde; makine gvdelerinde lenebilme zellii iyi olan, orta derecede mukavemetli yerlerde; balama paralar, pres gvdesi ve pres kollarnda Yzey sertletirmesi iyi olan, dili azlar, krank mili ve kavrama paras, zincir gibi yerlerde
41
Fe 33 33 daN/mm2 dayanml genel yap elii Fe 44 2 44 daN/mm2 dayanml, 2. kalite genel yap elii 4.5.6.1. Ktle elii IA Sy Fe 42 8 Sr
Eritme ekli(Endksiyon elektrik oca-asit elik) Eritme ekli ile ilgili zel nitelik(yar sakin dklm) elik sembol (demir) En kk ekme dayanm Kg/mm veya daN/mm) Garanti edilen zellik tanma says(anma s dayanm) Isl ilem durumu (Sertletirilmi)
42
Siemens-Martin elii Sakin dklm Karbon Karbon yzdesi % 0,20 Vurma dayanm garanti edilmi Isl ilem durumu (yumuatma tav grm) 4.5.6.3. Otomat elikleri
35
20
Karbon yzdesi % 0,45 Kkrt Mangan (mangan oran % 0,35-1olduu iin gsterilmez) Kurun Kurun yzdesi % 0,20
43
25
Mn
60
T1
100 T
44
65
Cq
20
Ck
10
15
Cu
30
45
X 10 Cr 18 Ni 8 Yksek alaml elik Karbon yzdesi % 0,1 Krom Krom yzdesi % 18 Nikel Nikel yzdesi % 8 X 35 Ni 13 Mn 9 Cr 8 N Yksek alaml elik Karbon yzdesi % 0,35 Nikel Nikel yzdesi % 13 Manganez Manganez yzdesi % 9 Krom Krom yzdesi % 8 Azot (% 0,5'in altnda)
46
47
48
5.2.
eliklere uygulanan sl ilemlerin genel olarak amalar aada sralanmtr. 1. Souk ve scak ekillendirme gerginliklerini gidermek. 2. Tala karan iilikleri kolaylatrmak. 3. Sertlik ve dayanm kazandrmak. 4. Darbelere direnci ykseltmek. 5. Elektrik ve manyetik zellikleri gelitirmek. 6. Kristal yapy deitirmek. 7. Is ve korozyon direncini ykseltmek. 8. Kimyasal bileimi deitirerek zellik kazandrmak. 9. Zamanla sertlemeyi salamak. 10. Metal ve alamlarnn gazlarn uzaklatrmak.
49
erisinde %0,3 karbon bulunan X noktasndan balayarak diyagram incelendiinde (ekil 5.1) austenit blgesinde a noktasnda 900C scaklktan soutmaya balanan yap b noktasna gelindiinde dnme urayarak tektoit orandan fazla olan ferrit olumaya balar. Kalan austenitin karbon oran (saf demirin ayrlmasndan dolay) ykselmeye balar. Scaklk (0) noktasna geldii zaman daha nce tektiklerde yaplan inceleme uyarnca alamda oluan ferrit miktar kalan austenit ve kalan austenitteki karbon orannn bulunmas mmkndr. Austenitteki karbon oran Odan inilen dik ile bulunabilir. b noktasndaki ferrit oluumunu ise yle aklanabilir. tektiklerde olduu gibi tektik fazlas olan ferritin nce olumas gerektiinden austenitten ferrit ayrlr. Kalan austenitin karbon oranda bu nedenle artar. Austenit 14 atomlu, yzey merkezli kristal kafeslerinden ibarettir. Bu noktada austenitte erimi olan karbon miktar ok azdr. Bu nedenle ierisinde karbon eritilmemi olan g kristalleri dnmeye daha kolay imkan bulur ve ferrit bu ekilde olumu olur. Scaklk dmeye devam ettike, ferrit oluumunun artmas karsnda, kalan austenitin karbon oran da artar ve scaklk 723C olduu zaman austenitin karbon oran tektoit oran olan %0,85 olur. C noktasnda grlen scakln altnda karbon oran %0,85e ulaan austenit perlite dnr. 723C scaklk altnda oda scaklna kadar yapda ferrit + perlit bulunur. Karbon oran tektoit oran olan Y noktasnda bakldnda, S noktasna kadar herhangi bir dnme olmadan austenit olarak kalan yapnn, bu noktada ve 723C scaklkta birdenbire ve tamamen Perlite dnt grlr. Z blgesinde ise, yap D noktasnda austenit yap varken scaklk dmesi ile b noktasna eriilince (SE izgisi en fazla karbon eritme izgisi olduundan) austenitte eriyebilecek en fazla karbonun eritilebilecei snra eriilmi olur. Bu scaklk altnda austenit daha az karbon eritebilir. Bu nedenle scaklk bden aa indii zaman austenitin eritemiyecei karbon atomlar austenitten kacak fakat serbest kalamayaca iin de bir miktar demir atomlar ile birleerek sementiti oluturacaktr. Bu noktadan sonra yaplacak inceleme aynen X noktasndaki inceleme eklinde devam edecektir. Tek fark ferrit yerine sementitin yer almasdr. eliklerin snmas srasnda olaylar tersine bir ekilde geliir. Yukarda anlatlan olaylar yava souma ile gerekleir. Hzl souma ile yapda farkl olaylar oluur.
50
Perlit Oluumu Karbon atomlar austenitte ancak 723C zerinde erimi olarak bulunabilir. Bu scakln altnda karbon atomlar austenitte kalamazlar ve austenit kristallerinden ayrlarak serbest hale geerler. Ancak serbest olarak da bulunmalar imkansz olduundan bir ksm demir atomlar ile birleerek sementit meydana getirirler.
ekil 5.2 Perlitik yap (Baydur, 1979) Austenit dnm ile bir taraftan sementit meydana gelirken dier yandan karbon atomlarnn sementit yapmas sonunda geriye kalan saf demir de a ferrit kristallerini oluturur. Yalnz bu oluum, tektik prensiplerine gre olduundan plakalar halindedir. nce bir sementit plakas oluur ve etrafn hemen ferrit plakalar kaplar. Bylece btn austenit bitinceye kadar dnme devam eder (ekil 5.2). tektik Blge Bu blge ierisindeki yap %1,7 karbon bulunan austenit ile yine ierisinde %6,67 karbon bulunan sementitin meydana getirdii bir tektiktir. tektik oran %4,3 karbon ve %95,7 demirden ibarettir. tektik scaklk 1130Ctr. erisinde %2,5 karbon bulunan blge incelendiinde, sv blgeden soutma balad zaman nce austenitin (ierisinde %1,7 karbon vardr) katlamaya balad grlr. nk bu noktada austenit oran tektik orandan fazladr. Scaklk dtke svnn karbon oran ykselmeye balar. Scaklk 1130C olunca kalan svnn karbon oran %4,3e ular. Bu noktada svnn katlamas ile tektik yap yani ledeburit meydana gelir. Scaklk 1130oCtan aa dmeye balaynca daha nce akland gibi austenit ancak %1,7 karbon eritebileceinden ve bu scaklk altnda eritebilecei karbon miktar azalacandan austenitte bir ksm karbon aa karak sementit meydana getirir. 1130C altndaki scaklklarda yapda ledeburit + sementit + austenit bulunur. Scaklk 723C altna dnce austenitte daha nce aklanan biimde karbon oran tektoit orana decei iin, bu oranda da karbona sahip austenitin perlite dnmesi ile yapda perlit + sementit + ledeburit bulunur. tektoit orana bakldnda (ekil 5.3) C noktasndaki 1130C scakla kadar herhangi bir dnme olmaz. Karbon %4.3 orannda kald srece scaklk dmesiyle btn yap yalnz ledeburite dnr ve scaklk oda scaklna eriinceye kadar da aynen devam eder. tektik orandan fazla karbon bulunan bir alamda nce sementit oluur. Scaklk 1130C olunca kalan sv ledeburit olur ve bu scaklktan oda scaklna kadar baka bir deiiklik meydana gelmez.
51
52
53
6. TAVLAMA
Tavlama, eliin demir sementit denge diyagramnda grlen katlama erisi altnda belli bir scakla kadar stlmas, bu scaklkta belirli bir sre bekletildikten sonra soutulmas ilemlerine denir.
ekil 6.1 Karbon miktarna bal olarak eliklerin tavlanma scaklklar (Erdoan, 1999)
54
normal yapya dnmeleri iin scakln derhal PS ergisinin altna drlmesi gerekir. nce taneli austenit soutma sonucu gene ince taneli olan ferrit + perlit haline dnr. Bileiminde %0,85 ila %1,7 karbon bulunan elikler tektoit st eliklerdir. Bu elikler tamamen austenit yapya dnemezler. Yap iinde miktar sementit de bulunur. SK erisi zerine kldnda sadece perlit ksm ayn ekilde ince taneli austenit yapya dnr. Sementit a nceleri paralanmaz, ancak SE erisi scakl geilince yava yava austenit iinde znmeye baslar. Yksek tavlama scakl nedeniyle tane irilemesinin meydana gelmesi nlenemez. Bu yzden tektoit st elikler iin tavlama scakl SK erisi zerindedir. Yksek scaklk ve yava souma, i yapnn iri taneli olmasna yol aar. Dolaysyla da tektoit st eliklerin tavlanmas sirasinda ortaya kan iri tanelerin ortadan kaldrlmas gerekir. Bu ilem normalletirme tavlamasyla yaplr. Normalletirme tavlamas sonucunda tektoit st eliklerde iri taneli yap kaybolur ve malzeme daha iyi mekanik zelliklere kavuur. Normalletirme tavnda elik, her noktas ayn sda olacak ekilde 600C scakla kadar yava olarak tav frnlarnda stlr. Daha sonra 723C'deki dnm blgesi scaklnn 3050C zerine kadar hzl olarak stlr ve bu scaklkta malzemenin merkezi de tamamen dnme urayana kadar bekletilir. Bu bekletme sresinin, malzemenin her 1 mmsi iin 2 dakika olmas yeterlidir. Daha sonra hzl soutma ile dnm blgesi scaklnn altna inilir(Yaln ve Gr, 2002).
55
6.1.3.1. Menevileme eliklere dk scaklklarda uygulanan bir sl ilemdir. Menevileme ile elikteki gergin yap giderilerek darbe, sarsnt ve vuruntulara daha dayankl hale getirilir. Sade karbonlu eliklerde 100300C, alaml eliklerde 200-400C scaklklar arasnda uygulanr. Menevileme srasnda kristal kafesler ierisinde hapsedilmi olan karbon atomlarnn ok kk bir ksm ayrlarak serbest karbr tanecikleri oluturur. 6.1.3.2. Islah Etme Su verilerek sertletirilmi eliklerde dnme scaklna yakn 400675 C scaklklar arasnda tavlamak eklinde uygulanan bir sl ilemdir. Isl ilemi ile yapdaki martenzit tamamen yok edilerek zl ve darbelere direnli bir yap elde edilir.
56
7. SERTLETRME
Sertletirme, eliklerin yapsn deitirmek iin yaplan kontroll soutmadr. eliklerin sertletirilmesinde ama malzemenin dayanmn arttrmaktr. Bu nedenle elikler 700C scakln zerinde stlr. Istma srasnda elikteki balar kopar. Istlan elik ani soutma ortamnda (suda ya da yada) soutulduunda kopan balar ilk hallerine dnemediklerinden yeni bir doku elde edilir. eliin ani soutulmas ile gerginlik kazandrlm dolaysyla malzeme sertletirilmi olur. Sertletirilme sonucunda dayanm nemli lde artar. Sade karbonlu eliklerde dayanm bu ekilde katna kadar karmak mmkndr. Sade karbonlu eliklerde su verme ile salanan sertlik, dnmn hzl olmas nedeniyle yzeyde yksek, ekirdee inildike dktr. Katkl eliklerde ise dnm yava olduundan ekirdee kadar sertleme salanabilmektedir.
57
S (Bain) diyagramlar herhangi bir eliin, hangi scaklkta, hangi hzla, hangi yapya dntn belirleyen diyagramlardr (ekil 7.2).
58
7.3. SU VERME
Martenzit yap elde etmek iin stlan eliin hzla soutulmas iin yaplan ilemlere genel olarak su verme ad verilir. eliklerin sertletirilmesinde eitli soutma svlar kullanlr. izelge 7.1de soutma maddeleri ve hzlarn grlmektedir. Perlit blgesi Ms snrnda 723 550C 200C 0,98 1.96 %10 tuzlu su 1,02 1,06 Su 0C 1,00 1,00 Su 18C 1,62 0,78 Cva 0,04 0,27 Hzl soutma ya 0,02 0,14 Yava soutma ya 1,33 0,11 %10 ya emlsiyonlu su 0,71 0,044 Su 100C 0,007 0,03 Hava 0,004 0,011 Vakum izelge 7.1 Soutma svlarnn soutma hzlar (Baydur, 1979) Sertletirmede su verme ilemi iki ekilde uygulanr. 1-Basit su verme 2- Kademeli su verme Soutma ortam
ekil 7.3 (Baydur, 1979) Basit su verme, en basit ve en fazla uygulanan yntemdir. Sertletirilecek elik su verme scaklna kadar stldktan sonra su veya ya banyosuna daldrlmak suretiyle hzla soutulur. Soutma banyosu uygun seilmezse atlama ve arplmalar olabilir. Kademeli su verme ynteminde ise su verme scaklna karlm elik perlit burnuna (ekil 7.3) kadar hzla soutulduktan sonra bu sda bir sre bekletilir. Kademeli su verme iki ekilde yaplr. 1. Austemperleme: Bu ilemde elik hzla perlit burnuna kadar soutulup, bu sda dnm salanncaya kadar bekletilir. Austemperleme sonucu elde edilen yap, sneklii yksek, darbe ve vuruntulara dayankldr. 2. Martemperleme: Bu ilemde ise perlit burnunun altna kadar hzla soutulan elik bir sre bekletilir. Dnme balamadan hzla tekrar soutulur. Martemperleme ile elik yine martenzit yapda olmakla beraber i gerginlikleri az, atlama ve arplmalar en az dzeye inmi olur.
59
60
7.4.1.1. Sementasyon Karbrasyon ad da verilen bu yntemle elik yzeyine atomik difzyon yolu ile karbon atomlar emdirilir. elik yzeyinin karbon oran ykseltilerek sertleme yetenei kazandrlr. Bu ileme sementasyon denir. Sementasyon ilemi ile yzeyde 1- 3 mmlik bir katman karbon emdirilerek sertletirilir. Sementasyon eitleri Kat Sementasyon Kat karbon verici maddeler kullanlarak yapla sementasyondur. Karbon verici maddeler mee kmr, kok ya da linyit, kemik kmr, deri, ksele, trnak ve boynuz talalardr. Sementasyon edilecek para kat karbon vericilerle zel elik kasalar ierisine yerletirilip kapatlr. elik paralarn etraf en az 30 mm kalnlnda sementasyon maddesi ile kaplanm olmaldr. Kasann kapa szdrmaz bir ekilde kapatlarak, kasa frna yerletirilir. Frn scakl 875 950C olmaldr. Sementasyon kasas frnda 8 16 saat sre ile bekletilir. Bunun sonucunda malzeme yzeyi yeterli oranda karbon emerek sertlemi olur (ekil 7.4). Gaz Sementasyon Gaz sementasyon zel frnlarda cvata, vida, pim gibi kk makine paralarna uygulanr. Gaz sementasyonda metan, etan, asetilen, hava gaz v.b. gaz karbon vericiler kullanlr. Gaz sementasyonu uzun zaman alr, buna karlk kabuk ince olur. Frna gnderilen karbon verici gaz, sementasyon scaklnda karbon atomlarn elie vererek etki eder ve kabuktaki karbon yzdesinin ykselmesini salar (ekil 7.4). Sv Sementasyon Sv karbon vericilerle yaplan sementasyon ilemidir. Sodyum Siyanr (Na CN), Potasyum Siyanr (K C N), Kalsiyum Siyanr (N2) sv sementasyon ileminde kullanlan bileiklerdir. Bu maddeler ergitilerek sv hale getirilir. elik paralar 800 875C scakla kadar stlp sv siyanr banyosuna daldrlr. Bu banyoda 15 45 dakika bekletilir. Bu sre ierisinde malzeme yzeyinin sertletirilmesi gerekleir. Ekonomik olduu iin en fazla kullanlan yntemdir. Sv sementasyona Siyanr banyosu ad da verilir (ekil 7.4).
61
7.4.1.2. Nitrrasyon Az karbonlu ve az katkl (krom, molibden ve alminyumlu) eliklere uygulanan yzey sertletirme yntemidir. Sementasyondan farkl olarak elik yzeyine karbon yerine azot atomlar emdirilir. Azot atomlar elik yzeyinde bir nitrr tabakas olutrur. Bu tabaka ayrca sertletirmeye gerek olmayan sert olan bir katmandr. Nitrrasyon frnlarnn scakl 450 540Cdir ve frndan srekli amonyak gaz geirilir. Nitrr tabakasn, paralanan amonyak gazndan serbest kalan azot atomlar elik yzeyine girerek oluturur. Bu oluum 72 saatte gerekleir. Elde edilen bu tabaka yksek scaklklarda da sertliini korur.
7.4.2. Yzeyin Kimyasal Bileimini Deitirmeden Yaplan Yzey Sertletirme (Is Birikimi le Yzey Sertletirme)
Yapsnda sertlemeye yetecek kadar karbon bulunan eliklere uygulanan yzey sertletirme yntemidir. erisinde %0,35 0,70 karbon bulunan eliklerin yzeylerinde ince bir katmann sertletirilmesi ilemidir. eliklerin merkez ksm deiime uratlmadan yzeyde bir tabakann sertletirilmesi s birikimi ile yaplr. eliin s iletme yetenei dktr. Kuvvetli s verilirse bu s yzeyle ayn lde i ksmlara gemez, yzeyde birikir ve ksa zamanda bu ksm sertletirme scaklna ykselir. Su verme scaklna ulaldnda su ve ya pskrtlerek soutma iki ekilde yaplr. Alevle yzey sertletirme Endksiyon akm ile yzey sertletirme 7.4.2.1. Alevle Yzey Sertletirme erisinde karbon oran %0,35 0,70 arasnda bulunan krom-nikelli, krom-molibden katk elemanl ve sade karbonlu eliklere uygulanr. Sertletirilecek yzey, alev yardm ile ksa zamanda su verme scaklna kadar stlr. Istlan yzeye su pskrtlerek soutma ilemi yaplr. Yaplan bu ilemle yzeyde 1 3 mm kalnlktaki bir ksm sertletirilmi olur. Alevle yaplan yzey sertletirme ilemi frna smayacak kadar byk paralara uygulanr (ekil 7.5).
ekil 7.5 Alevle yzey sertletirme (Erdoan, 1999) 7.4.2.2. Endksiyon Akm le Yzey Sertletirme Frekans 10.000 1.000.000 arasnda deien bir akmn getii sarglar arasna konulan elik paralar ok ksa bir zamanda yzeyden snrlar. Akm kesilip, snan yzeye su pskrtlerek soumas dolaysyla sertlemesi salanm olur. Krank milleri, dililer, miller v.b. paralar bu yntem ile sertletirilir. Para yzeyinden ince bir tabaka sertletii iin parada i gerginlik meydana gelmez(ekil 7.6).
62
8. KOROZYON
Madensel malzemelerin d etkenlerle anmasna korozyon ad verilir. Bir baka deyile malzemenin evresi ile girdii kimyasal ya da elektrokimyasal reaksiyonlar sonucu grd zarara KOROZYON denir. Ancak metallerin birbirleriyle srtnmeleriyle oluan anma korozyon deildir. Korozyon yzeyde balar. Malzemenin zelliine gre yzeyde kalabilir ya da derinlere ileyebilir ve bir sre sonra malzemeyi kullanlamaz hale getirir. Korozyon u yollarla oluur. 1- Malzeme yzeyden korozyona urar (Demirin paslanmas). 2- Alamlarda alam elemanlarndan birisi korozyona urar. 3- Vida, perin ve kaynakl birletirmelerde temas noktalarnda korozyon oluur. 4- Farkl malzemelerin birbirleriyle temaslar sonucunda korozyon oluur. 5- Yksek gerilim altndaki malzemelerde korozyon oluur.
63
64
65
9.1. BAKIR
Bakr doada saf veya bileik eklinde bulunan, s ve elektrii iyi ileten, kolay ilenebilen, korozyona dayankl bir metaldir. Kimyasal simgesi Cu, zgl arl 8,93 kg/dm3, ergime ss 1083C, ekme dayanm 1600 kg/cm2 dir. Bakr doada saf olarak bulunabildii gibi, halkopirit, azurit, malahit, bornit, halkozin, kurpit, tedrahit gibi filizler eklinde de bulunabilir.
66
9.1.1.1. Dkme Bakr Alamlar Alam % arlk oran Kzl dkm Bakr 85 inko 5 Kalay 5 Kurun 5 Sar dkm Dkm mangan bronzu Bakr 60 inko 38 Kalay 1 Kurun 1
Bakr 58 inko 39,7 Alminyum 1 Pervane gbekleri Demir 1 Manganez 0,3 % 10luk alminyum bronzu Bakr 86 Demir 3,5 Alminyum 10,5 Diliarklar, yataklar, burlar Kurunlu kalay bronzu Gun metal Bakr 88 inko 4,5 Kalay 6 Kurun 1 Valfler, diliarklar, yataklar Bakr 88 inko 2 Kalay 1 Cvatalar, pompa paralar
% 10luk alminyum bronzu Bakr 86 Demir 3,5 Alminyum 10,5 Alminyum bronzlar kum dkm, sertletirilmi sertletirilebilme zelliine sahiptir. izelge 9.1 Dkme bakr alamlar 9.1.1.2. Dvme Bakr Alamlar Alam % Arlk oran 1-Yldz metali Bakr 95 inko 5 2- Ticari Bronz 3- Kzl pirin 4- Adi pirin 5-Kartu pirinci 6-Sar pirin 7-Muntz metal 8- Kurunlu adi pirin 9- Kurunlu orta pirin 10-Otomat pirinci Bakr 90 inko 10 Bakr 85 inko 15 Bakr 80 inko 20 Bakr 70 inko 30 Bakr 65 inko 35 Bakr 60 inko 40 Kullanma alanlar Para ve altn kaplama alamlar Ucuz ziynet eyas Su tesisat malzemeleri Mzik aletleri, pompa v.b. Radyatr, tulumba v.b. Reflektr, yay, balayclar Valf gvdeleri, cvata, somun
Bakr 64,5 inko 35 Kurun 0,5 Su tesisat v.b. Bakr 64 inko 35 Kurun 1 Bakr 62 inko 35 Kurun 3 Korozyona dayankl boru tesisat Pervane gbekleri Diyaframlar, anahtarlar Kpr yatak yaylar, zel yaylar Diliark, vida v.b.
11- % 5lik alminyum Bakr 95 Alminyum 5 bronzu 12- Manganez bronzu Bakr 58,5 inko 39,2 Kalay 1 Demir 1 Manganez 0,3 13-Fosfor bronzu % 5lik Bakr 94,8 Kalay 5 Fosfor 0,2 14-Fosfor bronzu % 10luk Bakr 89,8 Kalay 10 Fosfor 0,2
67
9.2.ALMNYUM
Alminyum saf iken dayanm az, ilenebilirlii kolay, abuk oksitlenen, oksitlenme ile sert bir yzey tabakasna sahip olan, s ve elektrik iletkenlii iyi olan bir metaldir. Kimyasal simgesi Al, zgl arl 2,7 kg/dm3, ergime ss 658C, ekme dayanm 90-120 kg/mm2, genlemesi %3,25dir. Doada filizler eklinde ok bulunan (yer kabuunun yaklak %6s), demir dndaki metaller ierisinde retim ve kullanm miktar asndan bata gelen hafif bir metaldir. ok kullanlmasnn sebebi ise ilenebilirlii, hafiflii, s ve elektrik iletkenlii, korozyon direnci, yeniden kullanlabilirlii gibi zellikleridir.
68
9.3. NKO
Doada en fazla bulunan metallerdendir. Korozyon direnci yksek, ancak kimyasal etkilere direnci olmayan bir metaldir. Doadaki inko filizlerinin en nemlileri sphalerite, willemite, franklinite, zincitedir. Kimyasal simgesi Zn, zgl arl 7,133 kg/dm3, ergime ss 419Cdr. 930C scaklkta buharlar. Katk eleman olarak pirin ve bronz retiminde, pil yapm, inaat levhas, su borular, en ok da eliklerin korozyona kar dayanm iin kaplanmas ilerinde kullanlr.
9.4. NKEL
Nikel, gmi beyaz renkte, yksek dayanm ve genleme zelliine sahip, korozyona olduka dayankl, souk ilenebilen, kaynak edilebilen, lehim yaplabilen, talal ilenemeyen bir metaldir. Magnetik ve s iletkenlii yksektir. Kimyasal maddelere, zellikle de asitlere kar dayankldr. Kimyasal simgesi Ni, zgl arl 8,85 kg/dm3, ergime ss 1453C, ekme dayanm 400800 N/mm2dir. Bakr, demir, manganez filizlerinde nikel bulunur, ancak retimin %85i slfrl filizlerden elde edilir.
69
9.5. KALAY
yi korozyon direnci nedeniyle elik saclarn kaplama malzemesi (Teneke ve konserve kutular) olarak kullanlmas nemlidir. Asit ve bazlardan etkilenir. 10Cnin altnda yzeyde gri toz halinde bir tabaka oluur. Kimyasal simgesi Sn, zgl arl 7,3 kg/dm3, ergime ss 232C, ekme dayanm 4050 N/mm2 uzamas %40dr. Kalay elik saclarn kaplanmasnda, teneke retiminde, lehim ve alamlarda kullanlr. 0,008 0,2 mm kalnlklarda yaprak halinde retilebilir. En nemli alam lehimdir (rnein L-Sn 60 Pb). Lehimde % 12 - 90 aras kalay ve geri kalan kurun, antimon ya da kadmiyum bulunur. Kalay kayma ve yk tama zellii bakmndan yatak metali (beyaz metal) olarak da kullanlr.
9.6. KURUN
Kuun, asitleri de ieren iyi bir korozyon direncine sahiptir. Kurun bileikleri ok zehirlidir. Bu nedenle zel gvenlik iaretleri ile belirtilir. Kimyasal simgesi Pb, zgl arl 11,3 kg/dm3, ergime ss 327C, ekme dayanm 1520 N/mm2 , uzamas %5030dur. 100Cn zerinde abuk krlr. Kurun yer kabuunda deiik birok filizde bulunsa da en fazla galen ad verilen kkrtl filizden elde edilir. ok yumuak olan kurun kolaylkla souk olarak biimlendirilir ve biimlendirme srasnda sertlemez. Tala kaldrma ileminde olduka yumuaktr. Kurun tm metallerle alam yapar. En ok kullanlan alam, %5 25 antimonla yapt sert kurundur. Kurun yatak metali olarak kadmiyumla beyaz metali oluturur. Anmaya dayankldr ve iyi kayma zellii gsterir. Kurun retiminin yaklak %50si akmlatr plakalarnn retiminde tketilir. Rntgen nlarn ve radyoaktif maddeleri iyi absorbe etmesi nedeniyle kuvvetli bir koruyucudur. Bunlarn yannda kurun otomobil paralar, eitli cihazlar, silah yapm, mhr yapm, ambalaj malzemesi, matbaaclkta harf ve kalp yapm, asitlere dayankl olmas nedeniyle kazan ve depo kaplamalar, kaynaklkta lehim yapm gibi ilerde kullanlmaktadr.
9.7. KROM
Ergitme ve elektroliz yollar ile elde edilen krom sert ve krlgan olduu iin saf olarak pek kullanlmaz. Isya dayankl ve korozyondan etkilenmeyen parlak renkte bir metaldir. Elektrik iletkenliine, souk ve scak ekillendirmeye kar diren gsterir. Ancak souk halde iken delinebilir, eelenebilir, kaynak edilebilir, pres ve torna edilebilir. elii korozyona ve kimyasal etkilere direnli hale getirir. elikte krom karbr oluturarak sertlik verir. Kimyasal simgesi Cr, zgl arl 6,8 kg/dm3, ergime ss 1615C, soukken eilip bklemeyen ancak 325C scaklkta kolayca biimlendirilebilen bir metaldir. Krom katkl eliklerin en nemli katk elemanlarndandr. zellikle paslanmaz eliklerin nemli katk elemandr. Isya dayankl olmas nedeniyle eliin s ve elektrik direncini ykselttii iin elektrik diren telleri yapmnda, kromun nikelle yapt alam ise stma elemanlarnn yapmnda kullanlr.
9.8. WOLFRAM
Doada bulunan en ar metallerdendir. Kimyasal simgesi W, zgl arl 19 kg/dm3, ergime ss 3370C (metallerde en yksek ergime derecesi), kaynama ss 5930Cdr. Tungsten olarak da isimlendirilir. Ergime ssnn yksek olmas nedeniyle normal yollarla ekillendirilmesi mmkn deildir. Toz metalurjisi yolu ile biimlendirilebilir. Yksek ergime ss olduu iin elektrik ampullerinde, kaynak elektrotlarnda, oto elektrik kontaklarnda, uak ateleme dzenlerinde, radyoaktif madde saklama kaplar yapmnda, alam katk eleman olarak yapm ve takm eliklerinde ve sert metal iin kullanlr. eliklere yksek s ve iyi kesilme zellii kazandrr. Sert karbr kesici ularn (elmas kalemler) yapmnda kullanlr.
70
9.9. MOLBDEN
Molibden saf halde gmms beyaz renkli olup ok sert bir metaldir. Kimyasal zellikleri bakmndan krom ve wolfram ile benzerlik gsteren molibden, yksek ergime ve kaynama noktas, yksek s dayanm, yksek s iletkenlii ve dk termal genleme gibi stn zelliklere sahiptir. zgl arl 10,28 gr/cm3 olan molibden 2623C de ergir, 4639C de kaynar. Soukta havadan etkilenmez, akkor halindeyken oksitlenir, nitrik ve slfrik asitlerden etkilenir, yksek scaklkta su buharn ayrtrr. Molibden, wulfenit (PbMoO4) veya powellit (CaMoO4) gibi minerallerde bulunursa da, asl ticari molibden kayna molibdenittir (MoS2). Molibden dorudan madencilik yoluyla ve bakr madencilii srasnda yan rn olarak ta elde edilebilir. Genel olarak kullanm alanlar yle zetlenebilir: eliin yksek scaklklarda dayanmn arttrmada, Hava tatlar ve uzay aralarnn yapmnda, Nkleer enerji uygulamalarnda, Elektrik uygulamalarndaki tellerin yapmnda, Yksek scaklklarda yalarn yaps bozulduu iin molibden slfat kaydrc ya olarak, Katalizr olarak, Boya endstrisinde renk verici (pigment) olarak.
9.10. VANADYUM
Kimyasal simgesi V, zgl arl 5,7 kg/dm3, ergime ss 1715Cdr. Biimlendirilme zellii olan, tel haline getirilebilen, atmosfer etkilerine direnli bir metaldir. Vanadyum filizi vanaditten elde edilir. Ayrca demir filizi, granit ve ate topranda vanadyum bulunur. elik grisi renginde ve ok serttir. elikler iin alam malzemesi olarak kullanlr. Karbondan sonra elie en fazla etkisi olan alam elemandr. ok az miktar byk zellik art salar. Bu zellik artn %0,10,2 arasndaki vanadyum salar. Daha fazla vanadyum ayn lde zellik art salamaz. %0,10,15 vanadyum katlan eliklerin dayanm %50 artar. Vanadyum elii ince kristalli yapar ve sl ilemi sonunda ekirdek ksmnn yumuak, d ksmnn sert olmasn salar. erisinde %0,30,35 karbon bulunan vanadyumlu elikler, kk miller, makine paralar, piston kollar, ar darbe etkisi altnda alan makine elemanlar yapmnda kullanlr. Anmaya dayanm gerektiren ve yksek sertlik isteyen yerlerde tercih edilir. Az karbonlu krom vanadyumlu elikler yzey sertletirilmesi ile otomobil, uak dilisi, kam mili, piston pimi gibi sertlik ve zllk gereken ilerde kullanlr. Ayrca dkmedemirlerde de dayanm arttrc elemandr. Ar makine imalatnda, madencilik ve yol yapmnda kullanlan makinelerde, byk ve ar paralarn yapmnda dkme yoluyla vanadyumlu elikler kullanlmaktadr.
9.11. KOBALT
Kobalt kuruni renkte, kimyasal simgesi Co, zgl arl 8,6 kg/dm3, ergime ss 1495C olan, 124 BSD sertlikte bir metaldir. Dkm halinde ekme dayanm 25 kg/mm2, basma direnci 90 kg/mm2dir. Kobalt demire katld zaman yksek scaklklarda yumuamay nler. Bu nedenle hava eliklerinin en nemli katk elemandr. Yine elie belirli oranlarda (%0,5-%40) ilave edildiinde mknatslanma zelliini ykseltir. Bu nedenle kobalt mknatslarn vazgeilmez bir alam elemandr. Genel olarak kobalt, cam ve metal birletirmelerinde, yksek scakla dayanm gereken yerlerde, gaz trbinleri, vida, cvata, egsoz k kanallar yapmnda kullanlr. erisinde %2065 kobalt bulunan alamlar iddetli korozyon etkilerine, anmaya ve oksitlenmeye kar direnlidirler.
71
9.12. KADMYUM
Dk scaklkta ergiyen alamlarn retiminde ok ynl kullanlr. %10 kadmiyum ieren bir alam 55 65Cda ergir. Demir, elik ve alminyumda galvenize tabaka oluturulur. Bu tabaka ok ince olmasna ramen dayankldr. zgl arl 8,65 kg/dm3, ergime ss 320Cdr. Metallerin kaplanmasnda kullanlan kadmiyum tek bana hi kullanlmayan bir metaldir. Alam eleman olarak srtnmeli yataklarda yatak eleman olarak kullanlr.
9.13. BZMUT
Hafif pembe renkte, ok krlgan bir metaldir. Katlama srasnda galyum, antimon gibi hacmini genileten ender metallerdendir. Katlarken %3,3e kadar hacmi byr. Kimyasal simgesi Bi, zgl arl 9,8 kg/dm3, ergime ss 2713Cdr. Normal scaklklarda biimlendirmeye elverili deildir. Ancak 225C scaklkta sngerleerek istenilen biim verilebilir. Kolay ergimesi istenen alamlarn ana maddelerindendir. Bu nedenle basnl gaz, buhar kazanlar, ddkl tencereler, yangn sndrme, su pskrtme sistemlerinin emniyet tapalarnda kullanlr.
9.14. MAGNEZYUM
Gmi beyaz renkte, 1,74 kg/dm3 zgl arl olan, 650Cda ergiyen, ekme dayanm 12002300 kg/cm2 olan bir metaldir. Souk biimlendirme ile dayanm 3300 kg/cm2ye ykseltilebilir. Magnezyum en fazla deniz suyundan retilmektedir. Deniz suyunda %0,1 kadar magnezyum vardr. retimde yardmc madde olarak da deniz hayvanlarnn kabuklarndan yararlanlr. Saf magnezyumun ergidii zaman yanma zellii vardr. Donanma fiei yapmnda kullanlr. Magnezyum ierisine alminyum, inko, manganez katlarak kullanlr. Bu alamlar korozyona dayankl ve yksek mekanik zelliklere sahiptir.
9.15. TTAN
Genellikle hafif metallerden saylan titan, iyi yapm elikleriyle denk dayanmda ve korozyona direnlidir. Kimyasal simgesi Ti, zgl arl 4,51 kg/dm3, ergime ss 1700Cdr. Sert metallerin katk malzemelerindendir. Uak retiminde elik ve alminyum alamlarna katk malzemesi olarak katlr.
9.16.1. Platin
Platin, osmiyum ve iridyumdan sonra en ar metaldir. Kimyasal simgesi Pt, zgl arl 21,5 kg/dm3, ergime ss 1770Cdr. Oksitlenmez ve metal parlakln her zaman korur. Asitlerden ve bazlardan etkilenmez. yi mekanik zelliklere sahiptir. Haddelenir, ekilir ve pres edilebilir. 0,025 mm kalnlnda tabaka ve 0,105 mm apnda tel haline getirilebilir. Platin kendi grubundaki dier metaller gibi (radyum, iridyum, rutenyum, osmiyum) yksek scaklklarda kimyasal olarak etkilenmedii ve iyi bir katk eleman olduu iin kimya, petrol, elektrik, cam sanayii, diilik ve tp alannda, otomotiv sanayiinde, ss eyalar yapmnda kullanlr.
72
9.16.4. Altn
Element olarak soy metaller grubunda yer alan altnn kimyasal simgesi Au, zgl arl 19,3 kg/dm3, ergime ss 1013Cdr. Sar renkli, ok kolay ilenebilen, ekil verilebilen, elektrik ve sy iyi ileten bir metaldir. Doada genellikle saf halde veya gm ve dier metallerle birlikte bulunur. Genellikle gm, bakr ve nikelle alam yaparak kullanlr. Altna ileme kolayl kazandrmak iin inko da katlabilmektedir. Altn ss eyalarnda, dekorasyon ilerinde, elektrolizle kaplamada, inicilikte, kimya endstrisinde potalarn yapmnda, elektrik endstrisinde kullanlmaktadr.
9.16.5. Gm
En iyi elektrik ve s iletkenliine sahip olmas, gmn dier metaller arasnda n plana kmasna neden olmaktadr (Serfieli, 2000). Doada bazen saf olarak bulunabilse de genellikle kurun ve bakr filizleri ile birliktedir. Kimyasal simgesi Ag, zgl arl 10,5 kg/dm3, ergime ss 960Cdr. Gmn en nemli alam malzemesi bakrdr. Ancak dier birok metalle de alam yapar ya da bu metaller gm bakr alamlarna katlr. Ss eyalarnda, gda endstrisinde, elektrik endstrisinde, diilikte (dolgu malzemesi olarak), optik aletlerin yapmnda kullanlr.
73
10. PLASTKLER
Plastikler, petrol, kmr, kire ta, tuz, kkrt, pamuk, odun gibi hammaddelerden kimyasal yollarla elde edilen, organik madde olarak tanmlanan malzemelerdir. Yapay (sentetik) malzemeler kapsamnda; doal maddenin kimyasal deiimiyle elde edilen malzemelerin dnda, bitkisel hammaddeden (selloz) elde edilen selloz plastii ve hayvansal hammaddeden (stten) elde edilen sentetikler de vardr. Tm yapay malzemeler, hazrlanmalar srasnda genellikle 90 200C scaklklarda dvlebilir (yorulabilir) biimdedir ve plastik ekil verilebilir. Bu nedenle plastik olarak adlandrlrlar. Asit, baz, tuz zeltilerine ve su, hava etkilerine kars direnlidirler. Bu yzden yzey kaplamaya ihtiya duymazlar. Plastiklerin biimlendirilmeleri kolaydr. Dkmden sonra genellikle talal ileme gerek duyulmaz, ancak tala kaldrlabilir. Ayrca yaptrlabilir, baz eitleri kaynak edilebilir(termoplastlar). Byk elastikiyete ve zlle sahiptirler. Anmaya kars direnlidirler. Ancak s iletkenliine sahip olmalar nedeniyle yatak malzemesi olarak kullanlmalarnda zel nlemler gereklidir. Bu bakmdan kullanlmalar snrldr. Dk basnl ve dk devirli yataklarda kullanlrlar. Grlt ve titreimi absorbe etme zelliine sahip olmalar dili yapmnda tercih sebebidir. Yksek scaklkta almamalar dezavantajlardr. Termoplastlar yumuarlar ve erirler, duroplastlar ise yanarlar. Kullanlma scaklklar genellikle dktr (bazen l20C'nin stnde) (Sekil 9.1). (Erdoan, 1999).
Hafiflik zgl arlk genellikle 0,9 1,4 kg/dm3tr. Ender olarak 2,2 kg/dm3de olabilir. Nem almama Elektrik yaltkanl Dk s iletme Korozyon dayanm Dk scaklklarda ergime ve bu nedenle kolay biimlendirilme stenilen renkte yaplabilme Yksek kimyasal diren Kat veya esnek yaplabilmesi Talal ileme uygunluk Saydamlk Ekonomiklik Hurdas tekrar kullanlmaz Fizyolojik olarak tehlikelidir Btn bu zellikler plastiklere geni bir kullanm alan kazandrmaktadr. ok deiik zellikte ki birok plastik mhendislik malzemesi olarak kullanlmaktadr.
74
75
TERMOPLASTKLER Asetaller Akrilikler Floroplastikler Poliamidler Polietilen Polipropilen Polistiren Polikarbonat Polifenilen eter Polifenilen slfit Polyamidler Polislfon Polivinil klorr Poliretan Sellozikler
TERMOSETLER Alkitler Alil Kazein Aminoplastlar Fenolikler Epoksiler Dialiftalat Poliester Melamin Poliretan
76
Termoplastikler Fenolik(Termoset)
Cam dolgulu
Fenilen oksit
Polikarbonat
Floroplastik
Polpropilen
Polifenilen slfit
Polyamide
Polislfon Kpk
Poliretan
Polietilen
Polistiren
Polyester
Naylon
Makine paralar, dili, kam, piston, supap, pompa pervanesi, fan kanad, rotor, amar makinesi kartrcs Hafif hizmet ve dekoratif kullanm, dme, kol, kamera kutusu, boru fittingi, ak kutusu, direksiyon simidi, gzlk erevesi, takm sap Kk yuva ve ii bo ekiller, telefon gvdesi, baret, pompa, kk alet gvdeleri Byk yuva ve i bo ekiller, tekne, byk alet gvdesi, tank, boru, hava kanal, buzdolab astar Optik ve saydam paralar, emniyet gzl, lens, kar arac iin siper cam, iaret levhas, buzdolab raf Anmaya dayankl paralar, dili, bur, yatak, oluk astar, kayak tekerlei makaralar, anma eritleri HD: Yksek younluklu
HD Kpk
Kpk
Kpk
Kpk
Kpk
UHMW
Kpk
PVC
77
11. KOMPOZTLER
Kompozit malzemeler birbirlerinin zayf ynlerini kapatarak daha iyi zellikler elde etmek amacyla bir araya getirilen maddelerden oluan stn zellikli malzemelerdir. Metal, seramik, plastik gibi farkl malzemeler kartrlarak yeni bir doku oluturulmas yoluyla elde edilen ok fazl malzemelerdir. Bir baka tanmlamayla; ki veya daha fazla saydaki ayn veya farkl gruptaki malzemelerin, en iyi zelliklerini bir araya toplamak ya da yeni bir zellik ortaya karmak amacyla, makro seviyede birletirilmesiyle oluan malzemelere Kompozit Malzeme denir. Ortaya kan malzeme; ou zaman kendisini meydana getiren malzemelerden dayanm, tokluk, elastiklik gibi zellikleriyle daha nitelikli hale gelebilir. Dayanm, yorulma dayanm, anma dayanm, korozyon dayanm, termal zellikler, s iletkenlii, akustik iletkenlik, elastiklik, rijitlik, hafiflik gibi baz zelliklerin iyiletirilmesi amacyla kompozit malzemeler retilir. Kompozit malzeme retmenin amac stn zellikli malzemeler elde etmektir.
78
79
80
Termal zellikler, malzemelerin s ve elektrik iletkenlii, genleme ve uzama deerleri, zel s deerleridir. Teknolojik zellikler, dvlebilme, dklebilme, kesilebilme, kaynak edilebilme, biimlendirilebilmedir. Fiziko kimyasal zellikler, malzemelerin su emme ve geirgenlik zellikleri ile bu zellikle ilgili olarak ime ve byme durumlardr. Kimyasal zellikler, bileim, atomik yap ve atom arlklar ile atmosfer ve korozyon etkilerine dayanm zellikleridir. Akustik zellikler, ses iletimi ve yanstma zellikleridir. Optik zellikler, malzeme rengi, yanstmas ve ses iletme zellikleridir.
81
12.2.1.3. Kvlcm Deneyi Kontrol edilecek malzeme zmpara tana tutularak kan kvlcmn ekli, rengi ve byklne gre malzemenin cinsi tahmin edilir. ekil 12,1de baz malzemelerin kvlcm deneyi sonular grlmektedir.
82
12.2.2.2. Eme Ve Katlama Deneyi Teknolojik eme deneyi genellikle daire veya dikdrtgen kesitli dz deney malzemelerine uygulanr. Eme deneyi, deney parasnn yn deitirmeksizin ortasna bir eme kuvveti uygulandnda malzeme eme yzeyinin herhangi bir yerinde atlak oluuncaya kadar bir biim deitirmesi ilemidir. Borularda eme ilemi bir ucu sabitlenen bir borunun bklmesidir. Bir i paras zerinde uygulanan kuvvet sonucunda oluan eme as malzemenin kalite ls olarak sylenir. Katlama deneyi ise, eme deneyinin zel bir durumu olup, i parasnn iki ucunun birbirine paralel duruma gelinceye kadar katlanmaya allmasdr. Katlamada krlma derecesi malzemenin kalite lsn gsterir.
Katlama Deneyi
83
12.2.2.3. Derinletirme Deneyi Bu deney genellikle sac malzemeler zerinde uygulanr. Sac malzeme herhangi bir noktasndan ucu yuvarlak bir zmba ile kertilmeye allr. Bu ileme yzeyde yrtlma oluuncaya kadar devam edilir. kmenin mm cinsinden derinlik ls sacn kalitesini gsterir.
ekil 12.3 (ahin, 1997) 12.2.2.4. Kaynak Diki Kontrol Kaynakla birletirilmi i paras bir eki yardm ile kaynak yerinden krlmaya allr. Kaynak yerinden krlan paralarn kendileri, kaynak malzemesi (Elektrod, kaynak teli), kaynan yapl ve uygunluu hakknda gzle muayene edilerek bir yorum yaplr.
ekil 12.4 Kaynak diki kontrol (ahin, 1997) 12.2.2.5. Borularn Denenmesi Borulara basn, ezme geniletme ve kvrma muayeneleri uygulanr. Basn denemesi iin sv kullanlr. Basn denemesi gaz ve hava ile yaplmaz, patlama tehlikesi vardr. Bunun dndaki deneyler borularn balant ilemlerine uygunluunun aratrlmas iin yaplr. Borularn katlama deneyi normal yassltma ve sk yassltma olarak iki ekilde yaplr. Normal yassltmada boru belirli bir ykseklie kadar katlanr. Sk yassltmada ise borunun yzeyleri birbirine deinceye kadar katlanr. Bu srada atlama, yrtlma veya alma gibi olaylar gzlenir.
84
12.2.2.6. Burma Deneyi Bu deneyle metalik tellerin bir ynde burulmas ile biim deitirme zellii ve homojen olup olmad saptanr. Deney parasnn bir ksmnn dier ksma gre ekseni etrafnda asal olarak dndrlmesi eklinde yaplr. Ama parann dayanmn saptamaktr.
ekil 12.6 Burma deneyi (ahin, 1997) 12.2.2.7. Darbeli Bkme Deneyi entik darbeli bkme deneyi bir malzemenin dayankll hakknda bilgi edinmek iin yaplr. Bu deneyi yapmak iin zel cihaz kullanlr. rnek i paras cihaza balandktan sonra belirli bir uzaklktan bir eki serbest olarak drlr ve ekicin i parasna arpma ve geri dn mesafesi llr. Aradaki fark (JL) malzemenin dayankllk deerini verir.
ekil 12.7 ekme deneyinde parann durumu ve ekme diyagram (ahin, 1997 -Curun,1981)
85
12.2.3.2. Basma Deneyi Basma deneyinde denenecek paralar genellikle silindir eklindedir. zel durumlarda dikdrtgen ya da sacdan deney paralar da kullanlabilir. Deney paras cihaza para ekseninde ve cihaz bask kalplar deney parasn tam tutacak ekilde balanr. Deney srasnda deney paras zerine uygulanan g ve hz ile deney parasnn boyutundaki deime aralklar llr. Uygulanan gcn deiimi ile para boyutundaki deiim saptanr. Gcn, parann balangtaki kesit alanna blnmesi parann basma dayanmn verir. Basma dayanmn bulurken hesaplamada kullanlan g ilk atlamalarn balad anda llebilen deerdir.
ekil 12.8 Basma deneyi (ahin, 1997) 12.2.3.3. Kesme Deneyi Kesme deneyinde silindirik deney paras kesme deney dzeneinde yava yava byyen bir makaslama kuvveti ile kesme etkisinde kalncaya kadar yklenir. Kesmenin olduu andaki g llr ve parann alanna blnerek kesme dayanm hesaplanr.
ekil 12.9 Kesme deneyi (ahin, 1997) 12.2.3.4. Yorulma Srekli yk altnda alan malzemelerde zamanla dayanmda azalma grlr ve malzemenin belirli bir yerinde anma, atlama ve krlma oluur. Yorulma krlmas ne zaman, nerede ve hangi koullarda olaca bilinemedii iin tehlikelidir. Bu nedenle alan malzemeler zaman zaman test edilir. Test alma yerine ve parann grevine gre belirlenir. 12.2.3.5. Snme Snme sabit gerilme etkisi altnda alan malzemelerde boy uzunluu asndan deer artmasdr. Boyuna snme olay, gerilme etkisi altnda alan i paralarnda ergime scaklnn yarsna yakn scaklklarda etkili olur ve malzeme grevini yapamaz hale gelir. Snme deneyleri i parasnn alaca yere gre belirli bir scaklk altnda malzemenin boyuna gerilmesi eklinde yaplr.
86
12.2.3.6. Geveme Sabit yk altnda alan malzemelerin gerilme dayanmnn azalmasna gerilme gevemesi ya da ksaca geveme denir. Geveme snme olay gibi zamana bal olarak ve snmeden dolay oluur. Bu olay cvatal balantlarda, kazanlarn birleme yerlerinde, elik kafes ve beton ierisinde alan elik malzemelerde ok nemlidir. 12.2.3.7. Kayma Kayma malzemenin yapsn oluturan kristallerin bir etki ile birbiri zerinde plastik olarak yer deitirmesidir. Bir kristal yap ierisinde kaymann balamas iin kayma direncinin yenilmesi gerekir. Bu diren azald zaman malzeme yapsnda oluan kayma, kopma veya krlma olarak grlr. 12.2.3.8. Krlma Bir kuvvet etkisinde kalan malzemelerin i yapsndaki dayanm gc veya atomlar arasndaki ba kuvveti belirli bir zorlamadan sonra dayanamaz. Malzeme nce gever, uzar, sner ve kopar. Bir malzemenin iki veya daha ok sayda paraya ayrlmasna krlma denir. Krlma gevrek ve snek krlma olarak iki ekilde olur. Gevrek krlmada malzeme plastik ekil deitirmeden aniden krlr. Snek krlmada ise malzeme bir miktar ekil deitirdikten sonra veya nce gever, uzar ve en sonunda da krlr. 12.2.3.9. Anma Anma srtnerek alan malzemelerin yzeylerinde oluan kayptr. Anma miktar, malzemenin zelliine, trne, srtnen yzeylerin kalitesine, srtnme koullarna, evrenin fiziksel ve kimyasal etkilerine baldr. Anma miktar yzeyin kalitesi ile dorudan ilgili olduu iin alan yzeylerin iyi ilenmesi ve srtnmeyi kolaylatrc nlemlerin alnmas ile anma en aza indirilebilir.
87
88
89
METALLER
Dkm: Kum, kokil, pres ve hassas dkm, srekli dkm Biimlendirme: Dvme, tel ekme, derin ekme, eme ve bkme Kaynak: Gaz kayna, diren kayna, ark kayna, srtnme kayna, sert lehim, yumuak lehim, difzyonla birletirme Makine ile ileme: Tornalama, delme, frezeleme, kesme Toz Metalurjisi: Sv haldeki metal, istenen ekle kalp ierisine dklerek veya enjekte edilerek getirilir. Kat haldeki metal genellikle stlarak yksek basnla istenen ekle getirilir. Metal paralar, sv metal, yksek basn veya scaklk kullanarak birletirme yoluyla ekillendirilir. Metaller tala kaldrma ilemleri uygulanarak ekillendirilir. Metal tozlar yksek scaklklarda ve basnla sktrlr ve piirilirler(sintirleme).
SERAMKLER
Dkm: Sktrma: Ekstrzyon, presleme, izostatik biimlendirme Sinterleme: Sv malzeme kat ieren karm istenen ekil verilmek zere kalba dklr. Seramiklerin kat ve sv amurlar sktrlarak ekillendirilir. Sktrlm haldeki malzemenin balar glendirilmek zere yksek scaklklarda biimlendirilir.
POLMERLER
Kalplama: enjeksiyon kalplama, transfer kalplama Biimlendirme: Sarma ekstrzyon, vakumlu biimlendirme Sv haldeki malzeme kalplara dklerek istenen biimi almas salanr. Scak haldeki polimer belirli bir ekil vermek zere bir kalba veya belirli bir modelin etrafn doru basn uygulanarak zorlanr.
KOMPOZTLER
Dkm: Kompoziti elde etmek iin takviye elemannn etrafn sv haldeki ana malzeme ile doldurma Kompoziti oluturacak yumuak elemanla sert elemann birlemesi basn uygulanarak salanr. Kompoziti oluturacak elemanlar yaptrc yardmyla, deformasyonla veya yksek scaklk etkisi ile birletirilir. Toz eklindeki elemanlar yksek basnla sktrlarak piirilir.
Biimlendirme: Birletirme: Yaptrcl balama, patlamal balama, difzyonla balama Sktrma ve sinterleme:
90
KAYNAKLAR
AKKURT, M., KENT, M. 1979. Makine Elemanlar. Birsen Yaynlar, stanbul. Anonymous, 2007 http://tr.wikipedia.org/wiki/Molibden. Eriim tarihi 20.08.2007 ASKELAND, D.R.(eviri M. ERDOAN). 1998. Malzeme Bilimi ve Mhendislik Malzemeleri I II, Nobel Yayn, Ankara. BAYDUR, G. 1979. Malzeme Bilgisi. Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara. CURUN, N. 1981. Cisimlerin Dayanm. Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara. EKER,B., TAER, L., Gnaydn, L. 1994. Makine Tasarm El Kitab. Trakya niversitesi Yaynlar- 214, Tekirda. ERDOAN, D. 1999. Makine Malzeme Bilgisi. Ankara niversitesi- Ziraat Fakltesi Yaynlar1507, Ankara. PEK, R. 1999. Pratik Malzeme Bilgisi. Cumhuriyet niversitesi Yaynlar -81, Sivas. LAWRENCE, H.V.(eviri R.A. SAFOLU). 1990. Malzeme Bilimine Giri. Birsen Yaynevi, stanbul. SANDELOWSKY(eviri Kemal DEVEC). 1977. Plastik Kalp Konstrksiyonu. MEB- Mesleki ve Teknik retim Kitaplar- 127, Ankara. SERFEL, Y.S. 2000. Malzeme Bilgisi. Milli eitim Bakanl Yaynlar- 3458, stanbul. AHN, S. 1997. Malzeme Bilgisi. afak Matbaa, Ankara. EN,.Z., ZLNGR,N, Makine Resmi, DE-HA Yaynclk, stanbul, 2005 EN,.Z., ZLNGR,N. 2004. Standard Makine Elemanlar izelgeleri. DE-HA Yaynclk, stanbul. WEISSBACH, W (eviri S. ANIK, E.S. ANIK ve M.VURAL). 1984. Malzeme Bilgisi ve muayenesi. Birsen Yaynlar, stanbul. YALIN, H., GR, M. 2002. Malzeme Bilgisi. Palme Yaynclk:203, Ankara. YAZICIOLU, O. 1999. Makine Elemanlar. Beta Yaynclk, stanbul.