T.C.

GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI TRK HALK EDEBYATI BLM DALI

17. YY IKLARINDAN GEVHER, KAYIKI KUL MUSTAFA, IK MER, KARACAOLAN VE ERCL EMRAHIN RLERNDE MSTK UNSURLAR

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Feriha ABUK

Tez Danman Prof. Dr. Pakize AYTA

ANKARA-2007

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRL'NE Feriha abuka ait 17.yy klarndan Gevheri, Kayk Kul Mustafa, k mer, Karacaolan ve Ercili Emrahn iirlerinde Mistik Unsurlar adl alma, jrimiz tarafndan Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal/ Trk Halk Edebiyat Bilim Dal YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan Prof. Dr. Metin ERGUN

ye Prof.Dr. Pakize AYTA(Danman)

ye Yrd.Do.Dr. Ahsen TURAN

NSZ Bu aratrmada,17.yyda rn veren Gevheri, Kayk Kul Mustafa, k mer, Karacaolan ve Ercili Emrahn ne sebeple kullanld tespit edilmitir. Bu amala aklarn iirleri tek tek okunarak, tamamnda mistik unsurlarn ilendii iirler aratrmada kullanlmtr. Be an iirlerinin tek tek tespit edilerek, ilerinden mistik konulu olanlarn eilmesi aratrmann en zorlanlan aamas olmutur. Bu aama geildikten sonra, belirlenen mistik unsurlar tek tek konu balklarna ayrlmtr. Mistik unsurlar aklanp, an iiri rnek verildikten sonra, bu mistik unsurun an iirinde nasl kullanld sorgulanmtr. Aratrmann sonunda olutulan mistik unsurlar haritas, aratrmann zeti mahiyetindedir. Zira bu haritada hangi an, hangi mistik unsuru kulland aka grlmektedir. Bu aratrmada, Gevheri, Kayk Kul Mustafa, k mer, Karacaolan ve Ercili Emrahn iirlerindeki unsurlarn grnen deil de grnmeyen anlamlar zerine younlalm ve bu yzylda mistik dnce ile hangi kavramlarn, nasl ilenildii tespit edilmitir iirlerindeki mistik unsurlar belirlenerek, bu aklarn sanat dnyalarnda mistik unsurlarn hangilerinin,

ii

NDEKLER NSZ ............................................................................................................i NDEKLER ................................................................................................. ii KISALTMALAR CETVEL ........................................................................... viii TABLO CETVEL ........................................................................................... ix GR...1

1. BLM 17.yyda Anadoluda Siyasi-Sosyal ve Kltrel Durumuna Genel Bak 1.17.yyda Anadolunun Siyas- Sosyal ve Kltrel Durumu..........3 1.1. Siyas Durum ...................................................................................3 1.2 Sosyal Durum ................................................................................12 1.2.1 ehir Hayat ......................................................................12 1.2. 2 Ky Hayat........................................................................15 1.2.3Gebeler...........................................................................16 1.3 Kltrel Durum. ...............................................................................18 2. 3. 4. 17. yya Kadar k Edebiyatna Ksa Bir Bak ...................................21 Tasavvufun Tarihi Seyrine Ksa Bir Bak.............................................27 Balangcndan 17.yya Kadar Trklerde Tasavvuf ve Tasavvuf Edebiyatnn Seyrine Ksa Bir Bak .....................................................29

2. BLM Mistik Unsurlar 2. Gevheri, Kayk Kul Mustafa, k mer, Karacaolan ve Ercili Emrahn iirlerinde Mistik Unsurlar ...........................................37 2.1. Allahn Sfatlar..............................................................................37 2.1.1Allah ...................................................................................37

iii

2.1.2.Ahir....................................................................................40 2.1.3.Hakk ..................................................................................40 2.1.4.Gani...................................................................................41 2.1.5.Celal ..................................................................................42 2.2. Allah ile lgili Unsurlar ....................................................................43 2.2.1. Derya................................................................................43 2.2.2. Didar.................................................................................45 2.3. Allahn Tecelli Ettii Yerler 45 2.3.1.Gl.....................................................................................45 2.3.2.Dil ......................................................................................47 2.3.3.Gnl.................................................................................49 2.3.4. Kalb ..................................................................................52 2.4. Peygamberler.................................................................................52 2.4.1. Ali .....................................................................................52 2.4.2. Eyyb ...............................................................................54 2.4.3. Muhammed ......................................................................56 2.1.4.3.1.Habibullah......................................................59 2.4.4.Halil ...................................................................................60 2.4.5.Musa .................................................................................63 2.4.6.Nuh....................................................................................66 2.4.7.Sleyman ..........................................................................68 2.4.8.Yusuf .................................................................................71 2.5. Kurn- Kerm................................................................................73 2.6. Dier Kutsal Kiiler.........................................................................73 2.6.1.Lokman .............................................................................75 2.6.2.On ki mam.......................................................................76 2.7. Mutasavvflar..................................................................................78 2.7.1.Hac Bekta- Veli..............................................................78 2.7.2.Hallac- Mansur .................................................................81 2.7.2.1. Dr ...................................................................83 2.7.2.2 Enel Hak ..........................................................84 2.8. Kader .............................................................................................84

iv

2.9. Ahiret ve Ahiret ile lgili Mefhumlar...86 2.9.1.Ahiret.................................................................................86 2.9.2.Kyamet .............................................................................87 2.9.3.Har...................................................................................89 2.9.4.Srat...................................................................................89 2.9.5.Cennet...............................................................................91 2.9.6.Cehennem.........................................................................93 2.10. badet ile lgili Mefhumlar. 95 2.10.1.Hamd ..............................................................................95 2.10.2.Hayr................................................................................96 2.10.3.badet ..............................................................................97 2.10.4.Hac ile lgili mefhumlar ...................................................98 2.10.4.1.Kabe ( Beytullah) ............................................98 2.10.4.2.Kble..............................................................102 2.11. Dier tikadi Mefhumlar ..............................................................102 2.11.1.blis................................................................................102 2.11.2.man ..............................................................................104 2.12.Tasavvuf ile lgili Mefhumlar105 2.12.1. Tasavvuf Yolunda Olanlara Verilen simler. 105 2.12.1.1.Abdal ..........................................................105 2.12.1.2.Alim ............................................................108 2.12.1.3.Arif..............................................................109 2.12.1.4.Can ............................................................110 2.12.1.5.Dervi .........................................................111 2.12.1.6.Geda ..........................................................115 2.12.1.7.Klavuz .......................................................116 2.12.1.8.Kul ..............................................................117 2.12.1.9.Mecnun ......................................................118 2.12.1.10.Mrit ........................................................120 2.12.1.11.Pir.............................................................121 2.12.2. Tasavvuf ve Tarikatlarla le lgili Mefhumlar .................123 2.12.2.1.b...............................................................124

2.12.2.2.b- Zemzem..............................................124 2.12.2.3.Adem..........................................................125 2.12.2.4.Ah...............................................................127 2.12.2.5.Akl ..............................................................130 2.12.2.6.Alem ...........................................................131 2.12.2.7.Ar..............................................................134 2.12.2.8.Asa .............................................................137 2.12.2.9.Ak (Ak)...................................................139 2.12.2.10.Ata ..........................................................141 2.12.2.11.Ayrlk( Hicran) .........................................141 2.12.2.12.Bd...........................................................143 2.12.2.13. Bd- Saba ..............................................144 2.12.2.14.Bel ..........................................................145 2.12.2.15.Burhan......................................................146 2.12.2.16.Cam- Cem...............................................147 2.12.2.17.Cevr..........................................................148 2.12.2.18.Derd .........................................................149 2.12.2.19.Dern .......................................................150 2.12.2.20.Devran......................................................150 2.12.2.21.Don ..........................................................151 2.12.2.22.Edep-Erkan ..............................................153 2.12.2.23.Ezkr ........................................................154 2.12.2.24.Felek .......................................................155 2.12.2.25.Feryad ......................................................156 2.12.2.26.Frkat .......................................................157 2.12.2.27.Gaflet........................................................158 2.12.2.28.Gam .........................................................159 2.12.2.29.Hakikat .....................................................160 2.12.2.30.Kmil ........................................................162 2.12.2.31.Kelam .......................................................163 2.12.2.32.Keramet....................................................164 2.12.2.33.Kimya .......................................................165

vi

2.12.2.34.Mal ...........................................................166 2.12.2.35.Mihnet ......................................................167 2.12.2.36.Nefs-i Emmare .........................................168 2.12.2.37.Pervane....................................................169 2.12.2.38.Post ..........................................................171 2.12.2.39.Sada.........................................................172 2.12.2.40.Sefer.........................................................173 2.12.2.41.Sr ............................................................173 2.12.2.42.Sz ...........................................................174 2.12.2.43.Uryan........................................................175 2.12.2.44.Vahdet......................................................175 2.12.2.45.Vasl ..........................................................176

3. BLM Gevheri, Kayk Kul Mustafa, k mer, Karacaolan ve Ercili Emrahn iirlerinde Mistik Unsurlarn Haritas 3. Gevheri, Kayk Kul Mustafa, k mer, Karacaolan ve Ercili Emrahn iirlerinde Mistik Unsurlar Gsteren Harita.177

SONU .......................................................................................................182 KAYNAKA ...............................................................................................187 ZET ........................................................................................................ 194 ABSTRACT ..............................................................................................196

viii

KISALTMALAR CETVEL A.g.e: Ad Geen Eser A.g.m: Ad Geen Makale Bkz: Baknz Bak: Bakalar ev: eviren Haz: Hazrlayan S: Sayfa

ix

TABLO CETVEL Tablo 1: Gevheri, Kayk Kul Mustafa, k mer, Karacaolan ve Ercili Emrahn iirlerinde Mistik Unsurlarn Haritas............................175

GR k Edebiyatnn kkeni ozan-baks geleneine kadar uzanmaktadr. En eski Trk airleri sihirbazlk, byclk, sanatkrlk , hekimlik, rakkaslk ve din adaml gibi bir ok zellii bnyelerinde toplamlardr. Trklerin farkl corafyalarda, farkl kltrler ve dinlerle karlamalar sonucunda bu airlerin toplumdaki yeri ve grevleri deimeye balam ve bir sre sonra sadece sanatkrlk zellikleri ile anlmaya balamlardr. 16.yya kadar ozan adyla anlan bu sanatlar, memleket memleket dolaarak kopuz alar, kahramanlk ve yiitlik zerine iirler sylerlerdi. Gebelikten yerleik dzene geilmesi, kasaba ve ehirlerde yeni toplumsal dzenlemelerin olmas nedeniyle 16. yydan sonra destan anlatcs ozann yerini, toplumun gnlk yaam zerine iirler syleyen k lar almtr. k Edebiyatnn ortaya k ve geliimi konusunu ilk defa ilm metoda dayal olarak ele alan ve geni perspektifle inceleyen Fuad Kprl (2004:176)ye gre; k tarzn meydana getiren unsurlardan bir ksm da; 13. ve 16. yy arasnda Trk memleketlerinin her tarafndan byk inkiaf gsteren tasavvuf tarikatlarna ait tekkelerdeki Trk Edebiyatna gemi unsurlardr. Bu balamda k Edebiyatnn douunda ozan-baks geleneinin slamiyetten sonra dini-tasavvuf dnce ve Osmanl yaama biim ve kabulleriyle birleiminin etkisi olduunu sylemek mmkndr. slamiyetten nceki ozan-baks geleneinin slamiyetten sonra tasavvuf dnce ve yaay gelenei ile birlemesinden doan belirli bir air tipini, halk airleri ak-air tipi olarak benimsemilerdir. ( Gnay, 1993: 20) Ancak bu grlerden k Edebiyat rnlerinin genelinin dini-tasavvufi ierikli olduu dncesi karlmamaldr. Zira; 15.yydan sonra k Edebiyatnda ayrt edici bir biimde dind konularda rn yaratma ihtiyac belirginlemitir. 16.yy k Edebiyatnn hazrlk dnemidir ve bu yzyldan itibaren k Edebiyat rnleri yazl kaynaklara aktarlmaya balanmtr. 17. yya gelindiinde ise k Edebiyat geliimini tamamlamtr. Bu aratrmada 17.yyda rn veren be an (Gevheri, Kayk Kul Mustafa, k mer, Karacaolan ve Ercili Emrah) iirlerindeki mistik

unsurlar belirlenerek, bu aklarn sanat dnyalarnda mistik unsurlarn hangilerinin, ne sebeple kullanld tespit edilmitir. ana blmden oluan Gevheri, Kayk Kul Mustafa, k mer, Karacaolan ve Ercili Emrahn iirlerinde mistik unsurlar konulu almann birinci blmnde, 17.yyda Anadolunun siyasi, sosyal ve kltrel durumu ksaca anlatlmtr. Ayrca bu blmde almann temel konusunu oluturan 17.yy k Edebiyat zerine de genel bir deerlendirme yaplmtr. Ayrca bu blmde balangcndan 17.yya kadar Tasavvuf Tarihi genel hatlaryla ilendikten sonra 17.yy Tasavvuf Edebiyat konusu zerinde de durulmutur. almann ikinci blmnde ise, 17.yyda yaayan be an iirlerinde yer alan mistik unsurlar belirlenmi, bu unsurlarn yer ald drtlkler tek tek yorumlanarak; unsurun drtln ierisindeki anlam zerine younlalmtr. Bu blmde mistik unsurlar konu balklarna ayrlarak deerlendirilmitir. Drtlklerde mistik anlam ieren sadece bir kelime iin konu bal almtr. Drtlk yorumlanrken dier kelimelerin de aklanmaya allmas sebebiyle drtlkteki dier mistik anlaml kelimeler iin ayr bir konu bal almamtr. Ancak drtlkte yer alan dier kelimeler; eer farkl bir konu balnda da geiyorsa , bu drtlk bu konu balnda da kullanlm ancak aklamas yaplmadan, parantez iinde belirtilerek sadece bala uygun kelimenin anlam verilmitir. Burada ama, drtlkte birden fazla kelimenin mistik anlam tadn gstermektir. almann nc blmnde ise Gevheri, Kayk Kul Mustafa, k mer, Karacaolan ve Ercili Emrahn iirlerinde mistik unsurlar tablolatrlarak verilmitir. Bu blmde ama, iirlerde yer alan mistik unsurlardan bir harita oluturmaktr. Bu almada Gevheri, Kayk Kul Mustafa, k mer, Karacaolan ve Ercili Emrahn iirlerindeki tasavvufi inan ve dnce sisteminin mecazi anlatmlar, semboller ile ilgili mistik unsurlar dnyas belirlenerek, unsurlarn zahir deil de batn anlamlar zerine younlalm ve bu yzylda mistik dnce ile hangi kavramlarn, nasl ilenildii tespit edilmitir

1.BLM 17.YYDA ANADOLUNUN SYAS-SOSYAL VE KLTREL DURUMUNA GENEL BAKI 1.17.YYDA ANADOLUNUN SYAS-SOSYAL VE KLTREL DURUMU 1.1. SYAS DURUM 17.yzylda Anadoluya Osmanl mparatorluu hakimdi. Bu yzyl tarihiler; Gelime devrinin sonu ve derebeylie gei olarak adlandrrlar. ( Akda 1966: 201 ) Bir nceki yzyla bakldnda Osmanl imparatorluu en geni snrlarna ulat grlr. mparatorluun snrlar Cezayirden Azerbaycana, Azak Denizinden Kzldenize, Budinden Basraya kadar uzanyordu. Ancak 16.yy balarndan itibaren devlet hazinesi zerine ken ar para darlnn i dzeni sarsmaya baladn gryoruz. Belki g e l i r i a r t r m a k i i n K a n u n i Sleyman devrinde yaplan arazi yazmlarnda, kyly daha ar vergilerin altna sokacak bir yol tutulmas, gerek Anadoluda gerekse Rumelide ifti halkn geni lde ayaklanmalarna sebep olmutu. 16. yzyln ortalarndan beri, ekonomik ve mal nedenler yznden, harplerin, devlet iin ok zor; hatta tehlikelerle dolu olduu anlalmt. nk, bir taraftan devletin halka ar sefer masraflar ykledii, eyalet askerlerinin de trl adlar altnda kendi hesaplarna sefer akeleri toplamaktan geri kalmadklar, ayrca, dirlik ve dzenlik de iyice bozulduu iin, sefer almalar ortalkta genel bir korku yaratyordu. 1593de Avusturya seferi balarken, i artlar 1578dekinden daha kt idi. Ordu sefere gittii takdirde, genel bir cell isyannn patlak vermesinden yada medrese rencilerinin talana kmalarndan herkes ekinmekteydi.Seferli askerler ve beyler de byle bir havadan, kendi ev ve barklarnn gveni iin endieleniyorlard. Dou seferlerine gre daha ok can ve mal kaybna ml olduu grlen Bat seferlerinden ayrca askerler kendi kiilikleri iin ekinmekteydiler. Onun iin, Avusturyaya harp ilan hakkndaki karar yle kolay kmad. Bununla beraber, Sadrazam Sinan Paann direnmesi

zerine, sonunda sefer ilannn gerekletii grld. 1593 baharnda sefer fermanlar yaynlandnda, Anadolu halk celllerin kitleler halinde baskn hareketlerine geeceklerini ileri srmeleri zerine, "levend ve sekbanlar"a kar vilyetlerde sk tedbirler alnd ( Akda:a. g.m, 201- 20 2 ) 16. yzyln ortalarndan beri srekli olarak gelitiini grdmz bu olaylar, 1596 yaznda birdenbire dikkatleri Anadoluya ekecek lde byd ve ksa zamanda hkmet dzeni diye bir ey ortada brakmad iin o vaktin diliyle bu pek kark olaylar cell fetreti diye adlandrlrd ve tarihe de yle geti. 1599 sralarna gelindiinde, as ehl-i rf iinde n yaparak geni blgelerin btn aslerine hkmedecek gte efler domu bulunuyordu. 17. yzyla gelindiinde ise yle bir tablo ile karlayoruz. Byk halk kitlelerinin, zellikle ak kylerde oturanlarn , ya ekiyaya katlp soygundan faydalanmak istemesi ya da tazyik ve korku etkisiyle yerinden yurdundan uzaklamak zorunluluu duymalar sonucu, uraya buraya dalmalarn balad 1603 yazndan sonraki yllara Byk Kagun denmesi Anadolunun o korkun tarihi yaantsn gereklere uygun bir biimde nitelemitir. Bu yzylda yaanan en nemli gelimelerden biri; Osmanl imparatorluu ile Avusturya, Eflak ve Bodan Beyleri arasnda yaplan savata iki tarafn geici baarlaryla uzadka nihayet 1606'da bara karar verilmesidir. On yllk sava sonunda Zitvatorok barnda Osmanllar geri toprak bakmndan sava ncesi durumu korudular, ama buna kar d Macaristan'da Habsburg egemenliini, hatta iki imparatorluun eitliini kabule zorlandlar. Bu sava Eri ve Kanije dnda bir kazan getirmedii gibi, hem Osmanl devletini yordu, hem de Orta Avrupa'daki stn durumlarn sona ermi olduunu gsterilmi oldu. Osmanl devleti Avusturya sava sresince btn gcyle bat cephesi sorunlarna eilmek frsatndan yoksundu. teden beri Anadolu'nun gvenliini sarsmakta olan levent-sekban gruplarnn azgnl tam Haova

savandan sonra ayaklanmaya dnmt. Celali leventler Karayazm Abdlhalim, kardei Deli Hasan, daha sonra Kalenderolu Mehmet, Tavil Halil gibi sekban blkbalarnnn evresinde ordular oluturmaya baladlar. Devlet glerinin baedemedii bu Celali ordular Anadolu'nun kynden kentinden hara ala ala palazland; zerine gnderilen Osmanl askerini yenip devlet prestijini iyice zedelediler. 1601 'de Sokolluzade Hasan Paa'nn komutasndaki Osmanl kuvvetleri nihayet Celali ordusunu yenmeyi baard; en nde gelen Celali komutan Karayazcda ertesi yl ld. Fakat Celali hareketi bir-iki lidere bal olmadndan, sekbanlarn gcyle ayakta durduundan Hasan Paa'nn datt leventler bu defa Deli Hasan'n peinde birletiler ve ncekinden daha da kuvvetli bir g oluturdular. Bir yandan Orta Avrupadaki sava srdrmeye alan devlet, Celali hareketini bastrabilmek iin liderleri rtbe vaadiyle elde etmeyi umuyordu. 1600 ylnda Karayazc'ya Amasya sancakbeylii verilmiti Celallikten vazgesin diye. Ama Karayzc Amasya'da leventlerinden ayrlmad iin bu blkbay yattrmak umudu suya dmt. 1603'le bu kez Deli Hasan'a Bosna beylerbeylii verildi, O sekbanlaryla birlikte Rumeli'ne gesin ve savaa katlsn diye. Nitekim Deli Hasan ve Anadolulu sekbanlar Budin yresinde canla bala savatlar. Fakat devlet bu Celali elebasn ilk frsatta cezalandrmak niyetinde olduundan, sava sona ermeye yz tutunca Deli Hasan idam edildi.( Kunt 1985: 20-21) te Anadolu 17. yzyln balarnda bu durumdayd. Celali basknndan bunalan halk kaacak yer aryordu. Ova kylleri yerlerini terk edip yollardan uzak, tepelik sarp yerlere ekiliyor, ya da kentlerin surlar arasnda korunmaya alyorlard. Celali kasrgasnda halk; yerini- yurdunu brakp cann kurtarmann derdine dmt. Ksacas 17.yzylda Osmanl mparatorluu batda Avusturyann ba ektii bir savala urarken; Anadoluda ise Celali syanlarn bastrmaya alyordu. Sava Zitvatorok Anlamas ile bir sonuca balayan imparatorluk ; ierideki karkl ise nce Celali liderlerine payeler vererek , sonra da bu isyanclar idam ettirerek zmlemeye almtr.

I.Ahmed'den itibaren Osmanl saltanat sisteminde, III. Murad ve III. Mehmed dnemlerindeki uygulamalara (karde katli) uyulmamas, yeni bir veraset anlayn da beraberinde getirmiti. Kardeine dokunmayan I.Ahmed (1603-1617), ona ayn zamanda saltanat yolunu da amt. Bylece Osmanl veraset sisteminde giderek hanedann en byk yesinin tahta kmas teaml olutu. Fakat merkez hkmet evresinde iktidar mcadeleleri srp gitti. Otorite boluu saray halknn ve valide sultanlarn etkisini, gcn arttrd. Gen yata tahta kan II. Osman (1618-1622) ise otoriteyi salamak, atalar gibi kudretli bir hkmdar olmak, Osmanllar'a kaybettii gc yeniden vermek, saylan olduka artan ve iktidar srekli tehdit altnda tutan kapkullarnn gcn kurmak istiyordu. Hedefleri arasnda bilhassa bu sonuncusu n plana kt. Etrafndakilerin telkinleriyle harekete geen gen ve tecrbesiz padiah, nce ou ticaret ve esnaflkla uraan yenieri gruplarn disiplin altna almaya alt, ardndan da Hotin seferi dn hac bahanesiyle Anadolu'ya geip kapkullarnn amansz hasm olan sekbanlara ve Msr cndlerine dayal bir ordu tekil etmeyi planlad. Fakat bu tasavvuru Osmanl tarihinde dorudan padiah hedef alan kanl bir isyanla sonuland (1622) II. Osman boularak ldrld; merkezde tam bir terr havas esti. Bylece yenieriler ummadklar bir ekilde glerinin derecesinin hangi llere ulatn yakinen grme imkn buldular. Fakat nce stanbul'da sonra da tarada byk bir tepki olutu; padiah katili sfat ile anlan yenierilerin ou bu mnevi basknn arl altnda ezildiler. Erzurum Valisi Abaza Mehmed Paa padiahn kann dava ederek ortaya kt; Orta ve Dou Anadolu'ya hkim oldu, kapkulu krmna balad. Bu byk isyan ancak kendisine Bosna valilii verilmek suretiyle sndrlebildi (1628) ( Emecen 1999: 49-50) stanbulda ise yenieriler II. Osmandan nce padiah olduu halde akli dengesi olmad anlald iin bir ayda tahtan indirilen I. Mustafay yeniden padiah tandlar. Kapkullarnn bir padiah bu biimde ldrecek cesareti kendilerinde bulmalarn salayan u ortam ; artk 17. yzylda hkmet yaantsnn zorbalar rejimi biiminde bulunduunu ispatlyordu ( Akda 1966: 219)

Aklnn bozukluu yznden taht'tan indirilmek zorunda kalnan Sultan Mustafa'nn yerine 1623 de taht'a geen IV. Murad'n ancak 12 yanda oluu, devlet idaresindeki kararszl, saray ile yenieri ve Alt-Blk aalarnn hkmet hayatna yaptklar ounluu kt olan etkilerini bir sre daha devam ettirdi. Gen Padiah ancak 18 yana bastnda, kendisi devlete hakim olarak, disiplini salad ve Anadoludaki zorbalardan ounu temizledi ise de, artk devlet her hali ile bir zorbalk rejimini ifade ettii iin, padiahn abalar zoraki oluyordu. Gelmi gemi padiahlarn en sertlerinden olan IV. Murad en az 1917den beri devlete sanki el koymu bulunan asker zorbalara ve onlar kullanan teki ricale kar tehlikeli bir sava aarak 1632 maysnda Recep Paay ldrtmek suretiyle, zorbalara kar byk bir zafer kazand. Bundan sonra devletin dizginleri gen padiahn lmne kadar kendi elinde kald, denebilir. Onun bu zaferi eskilerini Anadoluda da gstermede gecikmedi. stanbul daki At-Blk zorbalarnn ezilmesinden sonra, sra tara kazalarndaki sipah zorbalarna geldi. Bir yandan iftlik, emlk ve srlerle koyun sahibi olmak, br yandan etraflarndaki arkadalar ile birlikte kadlara istedikleri hkm verdirmek, sancak beylerine dilediklerini yaptrmak, halk uydurma vergilerle soymak biiminde memleket idaresini ortal kasp kavuran eli sopal kabadaylar rejimine evirmek suretiyle pek de tantanal bir yaant kuran bu gibileri de, Muradn dehet veren kovuturmasndan kurtulamayarak ya can verdiler ya da sindiler. IV. Murad'n, son on ylnda byk bir mcadele aarak, devleti kt etkilerinden kurtarmaya alt vilyetler zorbalarnn derebeyce yrttkleri memleket idaresi, kapukullarnn iinden treyen stanbul zorbalarnn, iki de bir yenieri ve sipah isyan dzenleyerek, rical tayinlerini ve divan hkmetini karlarna gre, istedikleri gibi deitirme, yada koruma hareketleri, ulemnn bu ayaklanmalardan yararlanmalar, saray mensuplarnn, zellikle kadnlarn, bu hareketlerde evirdikleri entrikalar, belki daha da elverili a r t l a r iinde, 1640 da, Sultan brahim saltanat ile gene balad. Kendini akla hayale gelmez zevklere daldrm bulunan ve devlet ilerine, ancak entrikalarn etkisi ile unu ldrmek, buna zulmetmek

biiminde arasra karan uursuz bir padiah zamanndaki rvetler, iltimaslar, memleketi ; zellikle Anadoluyu yeni bir isyan ve karklk devrine srklemekte gecikmedi. Anadoludaki zorba paalara karlk, hkmet merkezinde de yenieri ve Alt- Blk Halk ileri gelenleri demek olan zorba aalar hereye hkmediyordu. Valide Ksem Sultan , padiahn zevk ve elenceden baka bir ey duymamasndan yararlanarak zorba aalar ve paalar gerektiinde birbirine kar kullanarak adeta kendisi padiahlk etmeye zenmekteydi. Devletin en yoksul fakat harcamalarnn da ok kabark olduu bir srada Sultan brahim ve ona uyarak makamnda kalacan sanan Sadrazam Ahmet Paa, dnyay srf saray ve evresinden ibaret grerek, yalnz hazineye el koymakla kalmadlar,memuriyetleri, arttrma biiminde sata kararak, halk bu yoldan kad,vali...vb memurlar eli ile samaya baladlar.(Akda:a.g.m, 220-224) Nihayet Yenieri ve Alt Blk aalarnn balattklar hareket; Sadrazam Ahmet paa ve birka kiinin ldrlmesi; Sultan brahimin tahtan indirilip , idam ve yerine yedi yandaki IV. Mehmetin padiah yaplmas ile sonuland. IV. Mehmetin tahta gemesinin peinden geen yllarda stanbulda kapkulu aalarnn , ricalin ve ulemann trl rekabet kavgalar, rvetsiz i yapmamalar ve ar mali darla ramen , gsterili ve israfl yaaylar, Grc Nebi ve onun arkasndan yeni bir takm zorba paalarn Anadoludan kendilerine uydurduklar glerle stanbula yrmeleri devletin geleceini karanlk klyordu. Byle bir atmosferde ortaya kan karklk ehir esnafna, yenierilere ve saraya da geerek, 1651'de Ksem Sultan ve btn taraftarlar yok edildi. ktidar, bu defa padiahn validesi Turhan Sultan ve adamlarna geti. Fakat, ortalkta bir durulma grlmyordu. stanbulda ve Anadoluda yeni isyan hareketleri, paalarn, stanbul zerine yryp, devleti dzene sokma iddialar devam etmekte idi. Bu karklklar arasnda, bata vezir-i azamlk olmak zere, teki btn mansplar elden ele geiyordu; bu

durum herkese gna getirdiinden, ocuk yataki padiaha gl bir vezir-i azam bulunursa ilerin dzeleceine byk mit balanarak, bu nitelikte grlen ihtiyar vezir Kprl Mehmet Paa 1656 da bu makama getirildi.(Akda:a.g.e, 226-227) Osmanl devleti 1656'da Kprl Mehmet Paa sadarete geleli dzenli bir srece girmiti. 1661'de babasnn yerine vezir olan Fazl Ahmet Paa da eceliyle ld 1676 ylna kadar tam 15 yl devleti ynetmiti. Baba-oul vezir-i azamlarn 20 yllk kudret dneminde Kprl ailesi ve kona yeleri lke ynetiminde en nemli makamlar ele geirmiti. Kprl slalesi imparatorluun en nde gelen siyasal gcn oluturmutu. Padiah IV. Mehmet genliinden beri ava merak salmt. Yllar getike tutku derecesine varan av partileri ile megul olan padiah, Kprl ailesi ve adamlarnn lkeyi ekip evirmesinden honuttu. Nitekim Fazl Ahmet Paa 1676'da lnce vezirlik mhrn gene bu aile mensuplarndan. Kprl Mehmet Paa'nn yetitirmesi ve damad Merzifonlu Kara Mustafa Paa' ya verdi. Fazl Ahmet Paa dneminde balayan Ukrayna atmas Mustafa Paa' nn sadaretinde srdrld ve sonuca ulatrld. I676'da Polonya, 1681'de Rusya ile varlan anlamalarla Osmanl ynetimi Podolya ve bat Ukrayna'ya yerlemeye hazrlanyordu. Bu blgelerde dorudan stanbul'a bal dzenli ynetim kurulduktan sonra kuzeyden evrelenecek Budan ve Krm da zamanla kesin Osmanl topra haline gelebilecekti Avrupa ularnda Osmanl devleti en geni snrlarna dayanmt. Fakat Ukrayna'daki durum imdilik halledildikten sonra Kara Mustafa Paa Osmanl ordusunu Orta Avrupa'da yeni fetihlere yneltti.Kprl dneminin tek tek Venedik, Polonya ve Rusya'ya kar elde ettii askeri baarlara gvenerek balatlan yeni fetih giriimi uzun yllar pepee felaketlere yol ap Osmanl devletinin tarihinde ilk defa nemli paralar kaybedilmesiyle sonulanacakt. Gcnn zirvesine ulat sanlrken imparatorluk tekrar byk sarsntlara urayp kkl bir deiim dnemine girecekti. ( Kunt 1985: 40)

10

Anadolu 1596dan 1609a kadar olan devresinde olduu gibi byk bir kargaalk hayatna ikinci kez girmiti.1683 Viyana bozgunu ertesinde gelien bu ikinci karklkta, hareketin ad tredi isyanolduu gibi, isyanclarn hem kitle hem de babu kadrolar , byk ounluu ile Trk ve Anadolulu idiler. Onun iin tredi isyanlarnn devlet dzenine yaplmasna sebep olduklar deiiklikler, celalilerinkinden ok daha geni ve derin olmutu. Viyana bozgunundan sonra bu oluruna hkmet dzeni ni de; gene Anadoluda gelien tredi ekiyas hareketi yeni deiikliklere zorlayarak Ayan dzeni dediimiz bir eit derebeylik yaantsn yaratm, devlet de bu sistemin btn imparatorlua yaylmasn engelleyemeyince, kendi kuruluundan beri dikkatle uygulad merkeziyeti devlet uslnden vazgeip, ayanl merulatrmak zorunda kalmtr. Devleti 16 yllk uzun ve ok ar bir savaa bulatran karklk yaantsna srklediler. 1683 sonras sekban 1683 "kinci ve sarca

Viyana kuatmas"nn arkasndan sekban ve sarcalar Anadoluyu kanl bir i blkbalar, 1596 sonras enderunlu= kapukulu celli babularndan, isyanclktaki duru oturu ynnden, fazla ayrks deillerdi. Yalnz, bunlar gemileri bakmndan paa kaplarnda sarca - sekbanlktan balayp, blkba, bablkba olmulard. lerinden pek ou Istanbulu hi grm deildi. Hele saray onlar iin bilinmez bir eydi. Bydkleri ana kuca, ocukluklarn iinde geirdikleri ortam Trk evresi ve zellikle Anadolu idi. stanbulun kozmopolit ve enderunlu evresince "kaba Trk" diye yerilen trediler ve onlarn babularnn devlet umurundaki btn grgleri, kapsnda hizmet ettikleri eyalet paalarnn sarayndan edindikleri bilgiden ibaret idi. lerinde, Viyana bozgunu ve sonras seferlerine katldklar iin dnyalar bir hayli genilemiler az da deildi. te, 1597'de birden kabarp, 1608 de az ok dinmi grnse de, srekli olarak devam eden Anadolu isyanlar, sekban ve sarcalarn grenek ve davranlarndaki deiikliin iyice belirdii 1683 sralarndan itibaren yepyeni bir karakter kazand iin, devlet hayat da ona uyaraktan baka bir dneme girmi oluyordu.

11

Fazl Ahmet Paann gittii seferde ehid olmas zerine veziri azamlar birbiri ardna deiip durdular. Padiahla II. Mustafa geti. II. Mustafann kendisinin de bulunduu 1697 Zanta savanda ordu nemli bir bozguna urad. Pdih, bu kere yenilmi olarak Edirneye dnd. Venediklilerle Ege ve Yunan kylar evrelerinde sregelen savalar da iyi gitmemi, dman Moraya kesin olarak yerlemiti, te yandan, Rus cephesinde de Azak kalesi dmana gemi bulunuyordu. Ve bylece, Ruslar ilk kez Karadenize bir kap amlard.(Akda, 1966: 235,240-241) Padiahn da yenilerek itibarnn zedelendii uursuz, bir savaa daha fazla devam etmesinin devirli ve halk btn btn ezmekten baka sonu vermeyecei iyice anlalm bulunuyordu. Amcazade Hseyin Paann vezir-i azam olmasndan sonra, dman devletlerle bar iin iliki kurularak, 1699 Karlofa bar imzaland.Osmanllar Moray Venedik e, ok az bir blge dnda btn Macristan Avusturyaya, Azak Kalesini de Ruslara brakmak zorunda kaldlar. Bu duruma gre, 16 yl sren uzun bir savan sonucu ok ar olmu, Osmanl devleti sanki paralanma emmareleri iinde bir toprak kaybna bu derece geni apta ilk defa uramt. Karlofa barnn, Osmanl Trkiyesinin siyasi kntye yneli tarihinde, ilk ve belli bal bir dneme olduu phesizdir. Sonu olarak bu yzylda yaanan olaylar hazrlayan, 1578 de ranla balayp, 1593 de Avusturya ile devam eden 1606 Zitvatorok bar ile son bulan uzun savalar; Anadoludaki celli, softa (suhte) ve Alt - Blk halk (sipahi zorbalar) isyanlarna btn btn alevlenme frsat vererek, Osmanllarn en az XVI. yzyl ortalarna kadar gelitirdikleri kendi ann en ileri hkmet dzenini ortadan kaldrmt. Onun yerine, XVII. yzyln zorbalk devri denen 'oluruna idare." dzenini geirmi, 1683te Viyana kuatlmas ile balayp, 1699'a kadar sren bu 16 yllk sava da gene Anadolunun sekban ve sarca kitlelerince bu defa kendi ilerinden sivrilen eflerin idaresinde kardklar "tredi ekyas" adl ayaklanmalaryla hkmeti boyun emeye zorlama frsat vermitir. Sekban ve sarcalar yneten blkbalar ve bablkbalar, bu sayede devletin kolunu

12

bkerek, padiahtan sancakbeylii, beylerberlii, hatta vezirlik beratlar koparmlar, bylece, Trk toplumu zerindeki Enderunlu kapukulu zmresinin (ynetenler) yksek idare tekeli fiilen son bulmutur. 1.2 Sosyal Durum Osmanllarda sosyal tabakalama belirleyen ; ynetenler ve ( askeri zmre) ve ynetilenler ( reaya ) ayrmdr. (Yediyldz, 1994: 444). Reayay ehirliler ( tccar ve esnaflar), kyller ve gebeler eklinde alt gruplara ayrmak mmkndr. Bunlar yerleim yerlerine gre de tasnif edilebilir. Tccar ve esnaf genelde ehirlerde oturuyor, kyller kylerinde alyor, gebeler ise yaylak ve klak arasnda hayvanclk ile megul oluyorlard. 1.2.1 ehir Hayat ( Tccar ve Esnaflar) Ynetici kadro dnda ehir halkn oluturan reyn n en nemli gruplarndan birini, tacirler (tccar) tekil ediyordu. Mahall retim ve ticaret esnaf tarafndan yapld halde, ehirler aras, blgeler aras ve lkeler aras ticaret tacirlerin elindeydi. Trk ve slm gelenekleri toplumda tccara zel bir yer veriyordu. Devletin kontrol asndan tarmla uraanlara ve zanaatkarlara nazaran daha serbesttiler. Kk ticaret erbab ve esnaftan farkl olan bu byk i adamlar, blgeler aras geni apl ticaretten ve dardan ithal edilen mallarn satndan kr salard. Toplumda, tccar sayesinde lkede refahn arttna, ucuzluun yayldna, padiahn nnn btn dnyaya yayldna ve lkenin zenginletiine inanlyordu. Bata stanbul olmak zere byk ehirlerin ihtiyacn yakn

evrelerinden karlamak mmkn olmad iin byk tacir ve toptanclar bu alanda nemli bir role sahiptiler; zorunlu tketim maddelerinin alm, tama ve depolama ilerinin yzde seksen veya doksann ellerinde tutuyorlard.

13

Osmanl ehir hayatnn bir dier grubu da esnaft. Esnaf snflar ve ii kollar demekti. Kk ticaret erbabndan ve zanaatkrlardan oluan esnaf hem ii kollaryla ilgili ham maddeyi ileyerek retim yapyor hem de bunlarn satlaryla megul oluyorlard. Askeri snf yeleri ve yabanclar hari, ehir halknn tamamnn snf snf loncalar halinde tekilatlanm olduklar sylenebilir. ( Yediyldz, 2002: 201) 13.yyda tarikatlar, zellikle ftvvet kurallar loncalar zerinde byk etki yapmtr. Ftvvet ahlkna gre insan- kamil , cmert, zverili, disiplinli byklerine kar yklerine kar itaatkr ve dengeli olan bir kiidir. Byle bir rgte kabul edilmek, simgesel bir trenle gerekleir; bunun ardndan rgte girene ftvvet ahlk alanrd. Bu hareket, 13. ve 14. yzyllar boyunca "ahilik" adyla Anadolu toplumunun en gze arpan esi olmutur. Her meslek grubuna mensup bekr genler, yiit adyla kendi aralarndan setikleri bir ahnin nderliinde, ftvvet ilkelerine gre rgtlenirdi. Bu dnem Anadolu'sunda gl bir merkezi iktidar olmadndan, ahiler kentlerde birtakm kamu hizmetlerini de zerlerine almlar ve politik bir g olmulardr. slm loncalar gerekte, balangtan beri egemen asker ve ynetici snfa kar halk temsil etmitir Ahiler, erken dnem Osmanl devlet ve toplumunda nemli bir rol oynam, ancak mutlakiyet ve merkeziyetiliin artmas sonucu devlet bunlar gitgide kendi denetimi altna almtr. Ahlik, kentlerde sadece bir esnaf loncas rgtne dnm, fakat ftvvet ahlk esnaf loncalarnda devam etmitir. inin ustaya mutlak itaatini isteyen ftvvet ahlk, lonca sisteminin temel ilevini ifade eder. ( nalck, 2003: 157-158) Lonca temsilcileri hammaddeleri pazardan sabit bir fiyatla toptan alr, ustalara datrd. Hammaddelerin, bakalarnn ya da frsatlarn ellerine dmeden ilgili loncalara uygun bir fiyatla ulamas ve lonca ustalar arasnda hibirini isiz brakmayacak ekilde datlmas gerekiyordu. Lonca rgtnn varlnn balca sebebi buydu.(nalck:a.g.e., 162)

14

Devletin

tutucu

politikas,

eski

ustalarn

loncalardaki

tekelini

glendirmitir. Atlyesi olan ustalar, bunlar aile mirasnn bir paras olarak oullarna, damatlarna ya da akrabalarna brakmaya baladlar; zamanla usta, kethda ( loncay darda temsil edip, hkmetle ilikileri yrten kimse) ve yiitba ( kethdann yardmcs) unvanlar da, babadan oula ya da ok seyrek olarak bir kalfaya geerek, kaltsal olmaya balad. En sonunda bu mal, mlk ve unvanlar, zanaat ve zanaatkrlkla balarn yitirip yalnzca yasal iyelik nesnelerine dntler. 17.yya doru Osmanl lonca sisteminin bozulmasnda baka bir etmen de, kent loncalarnn saray aalar, hatunlar, kapkulu askerlerinin eline gemesidir. Bir stanbul ihtisab resm defterinde, dkknlann ounluu bunlarn elinde grnmektedir. Esnaf kirac durumundadr. Yenieriler ise, ayrcalklar dolaysyla muhtesiblerin ve kadlarn denetiminden kurtularak, lonca yapsn kendi yararlarna gre deitirme olasln elde ediyorlard. Bunlar, resm olarak saptanm pazar fiyatlarn sk sk grmezden gelir, kaliteyi drrler, bir ustalk belgesi bile almadan istedikleri yerde dkkan aarlard. Btn bu etmenler son dnem Osmanl toplumunda, geleneksel lonca yapsnn bozulmasnda ve genel olarak Osmanl zanaatlarnn gerilemesinde byk rol oynamtr. (nalck:a.g.e., 164-165) Osmanl toplumunda ehirler kadlar veya kad naibleri tarafndan ynetilmekteydi. En kk idari birimleri oluturan idari birimlerin banda imamlar bulunmaktadr. Bir Osmanl mahallesi cami veya kilise etrafnda biimlenmitir. Osmanl ehrinin oluum ve geliiminde imarethanelerin ok byk yeri vardr. Bunlar genellikle bir camiinin etrafnda oluturulan medrese, ktphane gibi eitim kurumlaryla hastane, hamam, aevi gibi eitli hayr kurumlardr. Bunlardan baka bu kurumlar finanse etmek iin vakf olarak kurulan han, ar, frn, deirmen gibi kurulular bir ehrin ekirdeini tekil eder. (Tabakolu,1999: 27)

15

1.2.2 Ky Hayat Osmanl ekonomisinin temeli tarma dayalyd, dolaysyla nfusun byk bir blm kylerde yayordu. Belli kamu grevleri stlenen ve cebel beslemek zorunda olan tmar beyleri , genellikle kendilerine dirlik olarak tahsis edilmi kylerde oturuyorlard. ( Yediyldz, 2002: 203) Aslnda kyl; kyl babadan olup, resm tahrirlerde bu ekilde yazlan ve fiilen de kyde oturan kii demekti.Osmanl imparatorluun tarm alanlarnn tamam, geleneksel ky topluluklarndan oluuyordu. Her ky, kyl aileleri mevcuduna, ya da eldeki igcne gre kendi iinde iftlik birimlerine veya bunlarn alt paracklarna ayrlyordu. Ekonomik bir birim olarak varolabilmek iin, her kyn, topluluu yaatmaya yeterli miktarda tarm arazisi, koum ve kesim hayvanlar iin otla, genellikle kyden ok uzak olmayan bir ayr, bir harman yeri, bir emesi ve bir mezarl olmalyd. Derelerin su gcnden yararlanabilen kylerde un deirmenleri de bulunuyordu. iftlikleri veya bir tam iftlikten kk birimleri oluturan tarlalar dnm olarak llyordu.Tahl tarlalarnn etraf genellikle bir hendek, allar veya talarla evrilirdi. ( nalck , 2000: 224) Kyller ift-hane sistemi olarak adlandrlan bir retim sistemi iinde ve devletin kendilerine tahsis ettii raiyyet iftliklerini iletiyorlard. ift- hane birimi balca unsurun birlemesinden olumaktayd. Emek kayna olarak hane halk, koum gc olarak bir ift kz, bu bir ift kzle ilenebilir boyutlarda bir birim meydana getiren ve tahl rnlerine hasredilmi bulunan tarlalar. Bu unsurlardan ilki diyebileceimiz iftlik, hem bir aileyi besleyecek, hem de yeniden- retim masraflar ktktan sonra himaye bedelini( vergiyi) de karlamaya yeterli bir rn fazlas brakabilecek byklkte olmalyd.(nalck:a.g.e.,190) Ky hayat tpk ehirler gibi cami etrafnda teekkl etmitir. Bazlarnda tekke ve zaviyeler de bulunmaktadr. Ahilik gelenei ky yiitbalarnn ynetimindeki ky genlik birliklerinde srmektedir.

16

Ky idaresi, ilgili sancan kadsna bal olarak tekilatlanmtr. Burada imamlar idar etkinlie sahiptirler. Tekilat ky kethdasnn ynetimindeki yiitbalardan olumaktadr. eitli kylerin kethdalar da bir il bana (kethdasna) baldrlar. Gvenlik ilerinden ise ky subalarnn ynetimindeki sekbanlar sorumludur. Zira hayattan kopan ift bozan gruplar zellikle 17. ve 18. yzyllarda bir istikrarszlk ve gvensizlik unsuru olmulardr.Tmar sisteminin bozulmas zira retim ve ky havatnda istikrarszla sebep olmutur. Celali kargaal gibi gvensizlik dnemlerinde ulatrma ve haberleme imkanlarnn az olduu yeni yerleim blgeleri oluturulmutur. Devlet otoritesinin zayflamasyla gvensizlik faktrleri daha da artmtr. Mesela yol kesiciler transit ticarete darbeler vurarak hazine gelirlerinin azalmasna yol ayorlard. Devletin 17.yzyl sonlarnda artan asker ihtiyac ve artan i gvensizlik beylerbeyleri, sancakbeyleri...vs. nin kap halk denen muhafz kuvvetleri bulundurmalarna yol amt. Her devlet grevlisi ve yn kudretine gre byle bir kuvvet bulunduruyordu. Levent, sarca ve sekban da denen bu gler hem asker olma hem de tarada gvenlii salama ile grevliydiler. Oysa bunlar da ksa srede i gvensizliin sebepleri arasna girdiler. Merkez bunlarla da mcadele etmek zorunda kald. 17.yzylda younlaan kyden ehre g olaynn sebeplerinden biri de bu i gvensizliktir. ( Tabakolu, 1999: 28) 1.2.3 Gebeler ehir ve ky toplumlarndan farkl bir yapya sahip olan gebeler, Osmanl kaynaklarnda rastlanan daha doru bir ifadeyle konar- gerler veya yrkler merkezi hkmetin kontrolnden mmkn olduu kadar bamsz olmakla birlikte, yine de kendileri iin dzenlenmi kanunlar erevesinde bir hayat sryorlard. ( Yediyldz, 2002: 204) Mevsimlere bal hareketleri srasnda toplumun yerleik dzenine ve tarma zarar vermemeleri iin, airetler bykbaba, oul ve torun olarak byk bir aile oluturan irsi reislerin nderliinde mevsimden mevsime yaylak ve klak arasnda hareket ederlerdi. Airetlerin srleriyle birlikte

17

klar geirmek iin konakladklar, az kar den ve bol ot bulunan, bol gne gren da yamalar ve vadiler klak olarak seilirdi. lkbahar gelince hayvanlar otlatmak iin yayla (yaylak) adyla anlan yksek yerlere g edilirdi. klim artlarnn uygun olduu yerlerde sonbahara kadar yaylada kalnrd. Gebe boylara tahsis edilmek zere snrlar nceden belirlenmi bu klak ve yaylalar iin devlete kira alnrd. ( zbilgen, 2003: 361) Osmanlda her klana ve klklaryla bir yurt veriliyordu. Bu yurt alan iinde Trkmenler, hayvancln yansra marjinal olarak tarmla da urayor; ormanlk veya bataklk araziyi tarma ap, ister kendi ihtiyalarn karlamak ister pazarlamak zere buday, pamuk ve pirin ekiyorlard. ( nalck, 2000:75) Anadolu gebelerinin ekonomik katklarnn baka bir boyutu da zel sektr ve gerekse devlet iletmeleri asndan, imparatorluun kara ulamn tekellerinde bulundurmalaryd. Yrkler iin en nemli hayvan, deveydi. Her zaman zor koullarda eya tayabilen develeri, Yrkler sistematik biimde tamaclktan para kazanmak iin kullanyordu. Hatta baz gebeler srlerine bakmalar iin oban tutup, kendileri mesafe tamaclyla ya da hayvan ticaretiyle urayorlard.(nalck: a.g.e.,77) Konargerler il ya da ulus ad altnda topluluklar oluturuyorlard. Bunlar da aralarnda boy veya airet, oymak, veya cemaat, oba veya mahallelere ayrlyorlard. Osmanl ynetimi konar, gerlerin yerlemelerini salayacak tedbirler alyorlard. Zaten fethedilen ya da ilhak edilen blgelerde konar-gerler barn salanmasndan sonra ya devlet zoruyla ya da ekonomik bask sonucu kendiliinden terk edilmi kylere yerleebiliyorlard ( Yediyldz, 2002: 205) Devlet konar gerlik ihtilaflarnda yerleiklerin tarafn tutmu ve hatta 1240 Babaler isyannda olduu gibi gebelerle mcadele ettmitir. Bu yzden hem Seluklu, hem Osmanl hem de Cumhuriyet hkmetleri gebeleri iskan politikas izlemilerdir. Bunlarn en youn olan 17.yy sonlarndan itibaren grlen ve bu yzyl boyunca devam eden airetleri iskan politikasdr. ( Tabakolu, 1999: 29)

18

1.3 KLTREL DURUM Osmanl mparatorluunda kltrel hayatn ayrlmaz paralarndan biri olan eitim; medrese, mektep ve tekkelerde veriliyordu. ocuklar okuma ve yazma renmek amacyla mekteplere ya da her ehir ve kasabada bulunan medreselere giderdi. mparatorlukta medrese, esas eitim kurumuydu. Orta ksmna girebilmek iin ilkokulu bitirmek veya bu derecede bilgi sahibi olduunu ispat etmek gerekiyordu. Sonra medrese dereceleri okunmaya balanrd. Yksek medreseler belli ehirlerdeydi. ( stanbul, Kahire, Edirne, Bursa Badat, Halep, Konya gibi) Orta dereceli medreseler ise her ehir ve kasabada mevcuttu. stanbulda zellikle Sleymaniye ve Fatih yksek medreselerinin diplomalar ok makbld. Hangi derece olursa olsun medrese muallimine mderris denirdi. Medreselerde sadece erkek ocuklar okurdu.( ztuna, 1998: 157) Ky ve kasabalarda ise ocuklar mektep denilen ilkokullara giderek okuma yazma reniyorlard. lkretim bugnknden basitti, Trke okuyup yazmak, Kurn- Kerm okuyabilmek, matematikte drt ilem, lzumlu din bilgileri, iyi yaz yazmak (hatt) gibi eyler retiliyordu. ocuklar 4-6 yanda okula veriliyordu. lkokul genellikle drt yld, fakat kk yata verilenler daha ok okurlard. Mekteb-i Sbyani veya ksaca mektepte kz-erkek kark eitim veriliyordu. Mekteplerde renci says 100den az, bazlarnda 20-30 kiiydi. Byk olan ilkokullara ta mektep denirdi.( ztuna:a.ge., 159) Mektepler devlet erkn ve hayr sahipleri tarafndan cami, medrese ve emelerin evresine yaptrlyordu. Hayrat olduklarndan fakir ocuklarn yiyecek ve giyeceklerini salamak iin vakflar da vard. Osmanl mparatorluunda medrese ve mekteplerin yan sra tekkelerde eitli ilim ve sanat alanlarnda yksek bir renim veriliyordu. Tekke kurumu Trklerin slamiyeti kabulnden itibaren sosyo-kltrel hayat dzenleyen bir merkez hviyetini stlenmi ve eitli nedenlerle devlet aygtnn zayflad ve hatta olmad zaman ve mekanlarda dahi toplumsal

19

denetim, sanatsal, dnsel ve hatta zanaatsal retim merkezi olarak toplumsal ilevini srdryordu. Osmanl devletinin kuruluundan itibaren devlet aygtnn yannda ve yardmnda olarak toplumsal etik balamnda sosyal denetimi salayan ve gaza ideolojisini ayakta tutan ve denetleyen kurum olarak son derece ilevsel bir yapda olduu grlmektedir. Ksaca tekkeler 16.yyn sonlarna kadar Osmanl corafyas iinde mslmanlarn, ibadetinin yan sra topluca elenme ve dier sosyo-kltrel faaliyetlerde bulunma imknn bulduu en nemli sivil ve tek sosyal kurumdur. Dolaysyla da bu halk kltrn organize eden bir kurum olarak son derece nemli bir ileve sahiptir. Ancak 16.yy ikinci yarsndan itibaren kahvehaneler, Tekkenin karsnda bir nev alternatif mslman sosyal kurumu olarak belirir, 16.yyda Osmanl mparatorluunda sosyo-kltrel deiimin merkezini kahvehaneler oluturur.( obanolu,1999:56) Bu balamda 16.yyda kahvehanelere teekkl etmeye balayan k Edebiyat, 17.yyda geliimini tamamlamtr. Saim Sakaolu bu yzylda yaayan yirmi dokuz airin adlarn u ekilde sralar: Karacaolan, Gevheri, Tmvarl Ak Hasan, Ak mer, Kayk Kul Mustafa, Ercili Emrah, Katibi, Bursal Halil, Kulolu, Ak, Ak brahim, Ak Nevi, Ak Yusuf, Benli Ali, Berberolu, Halilolu, Kamili, Katip Osman, Kefi, Krm, Kul Mehmet, Kul Sleyman, Mahmutolu, ksz Ak, Sun,ahinolu, skdari, Yazc XVII. yzylda Osmanl sahas halk edebiyat byk gelime ve genileme gstermi, en parlak durumuna gelmitir. Asker ocaklarnda, kalelerde, serhadlerde, kahvelerde, saray ve konaklarda, kasaba ve kylerde pek ok saz airi yetimi, usta sanatkarlar kmtr. Halk hikyecilii, meddahlk, halk tiyatrosu (orta oyunu) ve karagz byk rabet kazanm, bu sahalarda zengin eserler ortaya kmtr. Halk edebiyat ve sanat yksek zmre arasnda ilgi uyandrd gibi, saz airleri de aruz vezniyle eserler vermilerdir. ki zmre edebiyat arasnda bir yaknlama grlmektedir. Halk iirinin nazm ekilleri ve halk edebiyatnn nevileri bu asrda belirli kaideleriyle tamamland gibi, saz iirinin en byk airleri de bu asrda

20

yetimitir. Karacaolan, k mer ve Gevheri yalnz bu asrn deil, btn halk iirinin yksek statlar olarak kabul edilirler. XVII. yzylda gnlk hayattan alnm baz konularn Dini-Tasavvufi Trk edebiyat eserlerinde yer ald, ilendii grlmektedir. Bu durum balangta biraz yadrganm ise de, sonradan normal bir seyir halinde devam etmitir. Yani gnlk olaylarn dini muhitlerde vcud bulan tasavvufi eserlerde yer almasna, ilk nce, medreselerden tepki geldi ise de, bu durum bir " medrese-tekke atmas" eklinde nitelendirildi. Aslnda Tekkelerde gelien "tasavvufi hareketler ve eserler" tamamen halkn yaay biiminde bir ekol oluturmaya alyordu. Yani tekkeler, halkn kendilerinin anladklar dil'le slam dini'ni ve tasavvufi kurallar daha effaf bir ekilde anlatmaya alyorlard, fakat bu durum medrese taraftarlarnn pek iine gelmiyordu. Bu asrn belli bal mutasavvflarndan bazlar: dem Dede, Niyazi-i Msr, Zelili, Akkirmanl Naki, Olanlar eyhi brahim, Elmall Sinan mmi, Geda Muslu, Kul Nesimi, mmi Sinanzade, Sun'u'llah Gaybi.. vb'lerdir ( Gzel; Torun, 2003:423-424) Bu yzyln en nemli ahsiyetlerinden birisi de Evliya elebidir. 16111682 yllar arasnda yaayan Evliya elebi gezip grd yerler hakknda bilgiler vermi, ayn zamanda bu yerlerde yaayan topluluklarn kltrleriyle ilgili rnekler de aktarmtr 17.yyda Osmanl mparatorluunun hemen hemen her alannda grlen gerileme zellikle dnce hayatnda ak bir ekilde kendini gstermeye balamtr. Bu yzylda dnce ve din alannda hogrmezlik ve banazla zellikle dikkat ekmek gerekir. Gerekten bu yzylda banazln temsilcileri olarak Kadzade Mehmet, Abdlmecit Sivasi, stnavi Mehmed gibi vaizlerin temsil ettii bir vaizler snfnn ortaya kt grlmektedir. Kendilerine kadzadeler ya da faklar ad verilen bu vaizlerin balca iki zellikleri bulunmaktadr. Bunlar bir yandan tasavvuf ve tarikat mensuplarna dman idiler, te yandan devletin trl alanda geri kaln, halkn dinden uzaklaarak, Peygamber devrinden sonra ortaya km birtakm yenilikleri benimsemi olmalarna balyorlard. Bu vaizler cahil halk okayan konumalar yaparak kendi taraflarna ekmeye almlar, bu

21

srada

genellikle

aydnlara

hitap

eden bir

ve

olduka tavr

hogrl

olan

mutasavvflara (Yuraydn, 1985: 277)

dmanca

taknmlardr.

Kadzadelerin ii rndan kardklar bu yzylda yetien Katip elebi , dnce hayatnda her trl arln uzanda, akln, bilimin ve saduyunun temsilcisi olan bir dnrdr. Katip elebi nl eseri Takvmt Tevrhin sonunda yle der: Kiinin ihtiyarlna almet, sa ve sakal aarmasdr. Devletin kocadna almet de, batakilerin saltanat ve ziynete dknldr. Duraklama devresinden sonra bu devir gelir. Ziynet, refah ve lkse rabet fevkalade artarZevk ve rahat, keyif ve konfor vazgeilmez rf ve adet haline gelir, tabii grlr. Herkes bu nimetlerde hak iddia eder. ( ztuna,1998:216) Sonu olarak diyebiliriz ki, ;17.yyda Osmanl mparatorluu idari ve dnce hayatnda grlen ciddi anlamda gerileme. edeb alanda verilen rnlerde olumsuz bir etki yaratmamas dikkate deerdir. 2. 17. YYA KADAR IK EDEBYATINA KISA BR BAKI k Edebiyatnn ortaya k ve geliimi zerine bilimsel metotlara dayanan ilk aratrmalar Fuad Kprl ile balamtr. Denilebilir ki ilim aleminde bu bahsin kaplarn Fuad Kprl am, Umay Gnay ise kapatmtr. Fuad Kprl k Tarz Ne Demektir? balkl makalesinde k Edebiyatn: XVI. ve XX. , hatta XVII.-XX. asrlar esnasnda Anadoluda yaayan ve olduka bol eserleri olan ve edeb ananeleri zamanmz kadar devam edip gelen saz airlerine mahsus iir tarz olarak tanmlar ( Kprl,2004: 172) Bu tanmdan hareketle, 16.yy ve ncesi ile 17.yy Anadolu sahasnda k Edebiyatnn geirdii geliim gzden geirilmelidir. En eski Trk airleri olarak bilinen ozan-bakslar, slamiyetten nceki halk yaantsnda hekimlik, byclk, musikiinaslk gibi birok zellii nfzlarnda barndryorlard. Zamanla halk yaantsnda meydana gelen deiim sebebiyle ozanlar toplumdaki dier zelliklerinden arnarak, sadece

22

sr( av leni), len ( egemenlik ziyafeti) ve yu( yas treni)larda; ellerinde kopuzlarla iirler syleyip, halkn istek ve arzularn dile getirme ilevini stlendiler. Trklerin halk-air musikiinaslar hakknda ilk tarihi bilgilerin Atilla devrinde, yani .miladi V.yyn ilk yarsna aittir.Garp kaynaklarnn verdii bilgilere gre; Atillann ordusunda airler ve mzkaclar vard, onun ziyafetlerinde bu airleri Atillann kahramanlklarna, zaferlerine dair oluturduklar iirleri okuyorlard ( Kprl, 2004: 153) Kprl, Trkleri slamiyet dairesine girdikten sonra da halk arasnda ve ordularda, hatta slam medeniyetinin tesirlerine ramen kavm ananelerden birounu saklayan hkmdar saraylarnda halk airlerinin mevcut olduunu kaydeder.( Kprl, 2004: 155) Reid Rahmeti Arat ( 1991: XX-XXI), 11.yydan nce yaayan Trk airlerinin ( airlerin ulalan eserlerinden rnekler vererek)isimlerini Aprnur Tigin, Kl Tarkan, Sngku Seli Tutung, Kiki, Pratyaya-iri, Asg Tutung, sya Futung, Kalm Keyi ve uu olarak sralar. Kagarl Mahmud ise Divn- Lugatit Trkte Cuc adnda bir airin ismine iaret eder. Btn bu bilgilerden hareketle, k Edebiyatnn tarihi geliim srecinin sylenebilir Karahanl hkmdar Satuk Bura Hann 10.yy ( M.920 yl) da slamiyeti resmen kabul etmesiyle Trkler kitleler halinde mslman olup, ilk Trk-slam Devletini kurdular ( Gzel, 2004: 127) Trklerin slamiyeti kabul etmeleri ve 1071de Malazgirt savayla yeni bir kltr dairesi iine girdiler. Bu asrda Trkler bir yandan Arap ve Fars Edebiyatnn etkisiyle oluan Divan Edebiyat, dier yandan dini-tasavvufi ierikli yeni bir Trk edebiyat oluturuyorlard. Seluklularn hkm srd 13.yyda halk zor gnler yayordu,bu durum halk Mool istilasndan Anadoluya kaan eyhlere yneltti. Bu yzylda kurulan tarikatlar Anadoluda tasavvuf dncenin geni apta yaylmasn salamtr. cal Ouza gre 13.yydan itibaren dini-tasavvuf iirler yazan aydn airler arasnda tamamen farkl bir anlamda k kelimesi kullanlmaya balanmtr. Dini-tasavvuf iirler syleyen bu airlerin gnden gne bu 5.yydan balayarak 10.yya kadar varln srdrdn

23

sahada kkleen slam kltrn tesirinde kalan halk airleri k terimini kendilerine yaktrr olmulardr ( Ouz,1995: 424) k Edebiyat 16.yydan itibaren yazl kaynaklara aktarlmaya balanmtr. Bu sebeple aratrmaclar k Edebiyatnn balangcn da bu yzyl olarak kabul etmektedirler. Ancak ozan-baks tipinin be yzyl sonra slami kimlikle ortaya k mmkn deildir. 16.yya kadar k Edebiyatnn gl isimlerine tesadf etmememizin asl sebebi, bu edebiyatn slami kltr ( evrelerinde Ouz,1995: teekkln 424) zkul tamamlamam olmasnda aranmaldr.

obanoluna gre de; !6.yydan nceki dnemlerde yaratlm veriler ne lde k tarzna benzerse benzesin ya Tekke ya da tpk Dede Korkut Hikyeleri rneinde grld gibi slamilemi bir srette devam eden ve belki bir lde k tarznn sadece ncs kabul edilebilecek ozan-baks geleneine ait olacaktr. ( obanolu, 200: 129-130) Bir baka ifadeyle 16.yydan nce yaayan sebebi, aklar bu hakknda geni apta bilgiye mevcut ulalamamasnn olmamasdr. 17.yya gelindiinde k Edebiyatnn altn a yaanr. Bir taraftan sade halk diliyle rn veren Karacaolan , Kayk Kul Mustafa ve Ercili Emrah gibi airleri, dier yandan divan edebiyatna olan yaknl sayesinde aruzlu rnler veren Ak mer ve Gevheriyi yetitiren 17.yy; k Edebiyatnn zirveye ulat adr. Bu yzyln en nl airlerinden biri olan Gevherinin doum yeri konusunda farkl grler vardr. Fuad Kprl; Krm Han Selim Giraya yazd bir methiyeden dolay airin Krml olduunu ileri srmektedir. ( Kprl; 2004: 178) kr Elin ( 1998:10) ve Saim Sakaolu( 1987:92) ise, aire ait iirlerden hareketle Gevherinin stanbullu olma ihtimalinin daha kuvvetli olduunu sylemektedir. Hayat hakknda snrl bilgiye sahip olduumuz Gevherinin iirlerinden stanbullu olduu dncesi kuvvetle muhtemeldir. airin doduu yzyl konusunda da eitli grler vardr. Fuad Kprl ( 2004: 178) ve Saim Sakaolu( 1987:92) airin 17.yy ortalarnda doduu grnde birleirken, kr Elin( 1998:12) 17.yyn ilk yzyllarda henz gelenein

24

eyreinde doduunu savunmaktadr. Gevherinin Asl ad Mehmed ise de baz kaynaklarda Mustafa olarak gemektedir. iirlerinin dili olduka iyi bir tahsil grdn gstermektedir. Onun aruzla da iir yazmas bunun dier bir delilidir. (Sakaolu, 1987:92) bu durum Gevherinin az ok medrese retimi ald ve klsik edebiyat tandnn da gstergesidir. Gevheri divann da, aruzla yazlan iirlerinin dili olduka arlamtr ve klsik edebiyatn hemen hemen btn zelliklerini yanstmaktadr. kr Elin Gevheriyi Bektai muhibbi olarak kabul eder. ( Elin, 1998:14) Fuad Kprl, Gevhrinin lm tarihi hakknda kesin bir bilgi vermezken, kr Elin; Gevherinin nc Ahmed devrinde ldn kabul etmektedir. Bu yzyln dier nemli simas Kayk Kul Mustafadr. Fuad Kprlnn verdii bilgilere gre: Kayk Kul Mustafa 1918 senesinden evvel iir sylemeye balam, ran Seferine itirak etmi ve 1056 senesinden sonra vefat etmitir. ( Kprl, 204:262) Kayk Kul Mustafa Garp ocaklarnda bulunmu, stanbula geldikten sonra pek ok sefere katlmtr. Bu seferlerle ilgili iirlerinin yannda devrinin padiahlarnn ldrlmesi zerine iirleri vardr. Tarihi bir ipucu verebilecek ilk iiri, bir ara birlikte bulunduu Murad Reisin lm (1609), son iiri ise Halep Valisi Abaza Hasan Paann isyan ve ldrlmesi ile ilgilidir. ( Sakaolu,1987:100) Bu tarihler Kayk Kul Mustafa'nn 1609'dan nce iir sylemeye balam ve 1659'dan sonraki bir tarihte lm olabileceini gstermektedir. ada klardan Ktibi, bir iirinde onu da Kulolu ve Gedyi ile birlikte arkada olarak gsterir. Evliya elebi Seyahatname'sinde ann "r" almakta usa olan klar arasnda onu da iki kez anar. Ayrca 17. yy'n tannm klarndan Bursal Halil ile karlkl iirler syledii bilinmektedir. IV. Murad'n Badat kuatmas srasnda ehit olan Gen Osman adl bir asker iin syledii destan hretinin uzun yllar yaylp devam etmesine, gnmzde bile yaamasna; birtakm efsanelere domasna sebep olmutur. Tarihi olaylar iin syledii iirlerde yer yer kurulua den Kayk Kul Mustafa, dier koma ve trklerinde daha duygulu-daha iten bir dil kullanmtr. (TDEA, 1982: 237)

25

17.yyn nemli airlerinden bir de Ak merdir. Ak merin iirlerinden Gzleveli olduu kmaktadr. Ancak Aydn, Krm ve Konyada ayr Gzleve oluu, airin doum yeri konusunda karklk karmtr. Fuad Kprl( 2004:242)nn ve Saim Sakaolu ( 1987:83) nun verdii bilgiye gre; Ak mer, Konyadaki Gzlevede domutur. Ak mer dzenli bir medrese tahsili grmemi olsa bile kendi kendini yetitirecek ve zamann kltr evreleri iinde bulunarak dier aklardan stn bir bilgi seviyesine ulam olan airin , erifi isimli bir airden ders ald grlr. (Sakaolu:a.g.e.,196) Bir sre Adli mahlasn kullanan air, daha sonra adn mahlas olarak kullanmay tercih etmitir. Ksa sren medrese hayatnda dini kltr ve tasavvuf birikimi edinmi, bir yandan klasik iirle temasa geerken dier taraftan k tarznn gereklerini renmitir. Hem aruz, hem hece veznini kullanan k mer'in gazel, murabba, muhammes, satran, mstezat ve muammalarnda divan dili hakimdir. Heceyle yazd semai, koma trnden iirlerinde ve baz destanlar ile tekerlemelerinde sade konuma dilini kullanmtr. Gen yandan itibaren tambura alm, k kahvelerinde trkler sylemitir. Musiki kltrne vakf olan air, birok beste yapm, baz iirleri bestelenmitir. ( Ouz, 2004: 176) 17.yy en nemli airlerinden biri de Karacaolandr. 17.yy saz airleri iinde hakknda en fazla makale ve kitap olan air Karacaolan olmasna ramen, airin hayat ile ilgili bilineneler ok snrldr. Fuad Kprl (2004:287) nn verdii bilgiye gre; Karacaolan 17.yyn ikinci yarsnda hret kazanm bir saz airidir. An doum ve lm tarihi zerine kesin bilgi vermek imkanszdr. Ancak an iirleri, karacaolann Anadolunun gebe airet ananelerine yabanc olmayan ve Arap lleriyle de mnasebetini bulunan Cenup viayetlerinden yetimi olduunu aktan aa ortaya koymaktadr. ( Kprl:a.g.e.,289) Saim Sakaolu (2004:27-28) 16 ve 17.yy olmak zere iki ayr Karacaolan yaadn ve bunlardan 16.yy da yaam olannn Yozgatl bir asker olarak, Anadolu Rumelide seferlere katldn syler. 17.yy da yaayan Karacaolan ise halk zevk ve an'anelerinin ok kuvvetle yaad bir muhitte ve byk ihtimlle Cenup

26

vilayetlerimizdeki bir Trkmen aireti arasnda yetimi ve yaamtr O devir saz irleri arasndaki kltr an'anelerine yabanc deildir. Hac Bekta, Mevln gibi byk sofilerin menkabelerine, Ali ve Hamza'nn kahramanlk hikyelerine, Lokman efsanelerine, Leyl ve Mecnn, Husrev- rin romanlarna, Peygamberler tarihinin rivayetlerine vkftr. Yetitii devrin byk saz irlerini pek iyi tand, hatt edeb hviyetinin teekklnde Ktibi, Kul Olu, ksz Dede, Kayk Mustafa gibi 17.yyn ilk yarsnda byk hret kazanm stadlarn byk te'siri olduu, iirlerinden kolayca anlalyor. Fakat, o yetitii muhitin kuvvetli te'siri altnda, halk zevkine ve asl halk edebiyat an'anelerine iddetle bal kalm, byk merkezlerdeki saz irleri gibi, klsik edebiyat nfuzundan mteessir olmam, aruz veznini bile hi kullanmamtr. Geni halk kitlesi arasnda, kylerde, Trkmen oymaklar iinde teekkl eden edeb ahsiyeti, XV.-XVI. asr ozanlarnn an'anelerini kat bir surette saklamtr. k mer'in onu eski an'aneye sadk bir ozan telkki etmesi, bu bakmdan ok dorudur. te, Karaca Olan'n saz irlerimiz arasndaki byk ve mstesna ehemmiyeti de, onun bu hususiyetinden ileri gelmektedir.( Kprl,2004:295) Karacaolann hreti sonradan Dou Anadoluya Azerbaycana ve Krma yaylmtr. Karacaolann daha 17.yyda bestelenmeye balayan trkleri gnmzde de dilden dile dolamaktadr. ( Kprl; 1985: 198) Geleneksel k Edebiyatmzda ayn mahlas tayan, bir baka deyile de ada olan airlerin iirleri ou kereler birbirine kartrlmtr.17.yyn en nl aklarnda biri olan Ercili Emrah'n deyileri de zellikle Erzurumlu Emrah bata olmak zere Ahskal ve Ardanulu Emrah'n iirleriyle karm, Ercili'nin birok gzel komas da Erzurumlu Emrah'a mal edilmitir.( Cunbur, 1990:495 ) Hayat hakknda pek az bilgiye sahip olduumuz Ercili Emrah' n babasnn . Erci Beyi Mirolu Ahmet Beyin sazcs k Ahmet olduu ou kaynakta yazldr Annesinin kim olduu bilinmemektedir. iirlerinden Onun Karakoyunlu Trkmenlerinden olduu anlalmaktadr. Saim Sakaolunun verdii bilgilere gre; "Ercili Emrah" adyla hret bulmu bir k yaamtr ve bunun iirlerinin bir blmyle rlm bir halk hikyesi tasnif edilmitir.

27

Emrah'n yaadnn gzel bir kant da udur: airlerimizin hayat etrafnda tasnif edilen hikye pek ok yrelerimizde anlatlmasna karlk iirlerinde en ok konu edilen yre Erci' tir.Yaamayan bir kiinin adna iirler sylenmeyecei aktr.Ayrca gerek hikye ile dorudan bal, gerek onunla hi ilgisi olmayan iirlerin slp, syleyi ve kelime hazinesi alarndan benzerlik gstermeleri de iki ayr Emrah' n varl hususundaki tereddtleri ortadan kaldracak kadar kuvvetli bir delil saylmaldr."( Sakaolu, 1992:380 ) Aslnda "Emrah ile Selvihan" adl halk hikyesi, airin hayat ve duygu dnyas hakknda bilgi veren tek kaynak gibidir. Ercili Emrah'n Erci yaknndaki Van Gl 'nn yeillii bol bir kysnda, elebi ba Kasabas Tepe Mezarl'nda son uykusunu uyuduu ilgili evrelerce kabul edilmi gibidir.Emrah ile Selvihan 'a ait olduu sylenen ikiz mezarn bandan karlan hece tandaki ata binmi bir erkekle eli mendilli bir kadn figr, bir saz ve desti kabartmasyla "Emrah " yazs, bu kabrin airimize ait oluunda pek de phe brakmamtr.( Cunbur,1990: 496 ) Ercili Emrah'n serveni, br halk klarnn pek ounun serveninden daha ilgintir." Emrah'n babas k Ahmet adl bir halk dr. Bu srada sfahan ah ah Abbas 'tr.Onun saraynda krk k vardr.Bu klarn ah k Abbas 'tr.Bu klara kimse rakip olamaz.Bu ii yapmakla k Ahmet grevlendirilir.( Alptekin,1997: 220-224 ) Babasndan akla aina olan Ercili Emrahn iirlerinin dili yaln, slubu zentisizdir. Sylemek istediklerini aka syler. Sanatl dizeleri zentiden ok konunun gerei olarak sylenmi dizelerdir. Deimez kurallara bal kouk biimlerinden oluan divan iirlerini bilmez. Ak ve kolay bir Trke ile anlatmtr. ( Saraolu,1999:6) 3. TASAVVUFUN TARH SEYRNE KISA BR BAKI Tasavvufun stlah manas, kelimenin en geni manasyla bir slm mistisizmidir. O da: Allahn rzasn kazanma ve ebed saadete ermek iin nefsi temizlemek, suret ve hlak arndrmaktr. Bunu yaparken balca hareket noktas, slamn ana kaynaklar olan Kurn ve Snnettir. (Gzel,2004:139)

28

slamn mistik boyutu olan tasavvuf, eriatn emir ve yasaklarn, yumuatmaya, Allaha sevgiyle varmaya ynelik bir sistemdir. Arapa olan tasavvuf szcnn nereden geldii yolunda deiik grler ne srlmtr.( Geni bilgi iin bkz, GLPINARLI, Abdlbaki, Tasavvuf, 2000, S:8-9) Tasavvuf konusunda aratrma yapan alimler, tasavvufun tarifleri konusunda da eitli aklamlarda bulunmulardr.( Geni bilgi iin bkz, KARA, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 1998, S: 31-43) Tasavvuf kelimesi sistem olarak Hz. Muhammed (sav) zamannda mevcud deildir. Onun zamannda insanlar zel bir unvan almyorlard. Sadece Hz.Muhammed(sav)e arkada olmalarndan tr sahab diye arlyorlard. Hz. Muhammed(sav) ld zaman kendisine inanalara, bavurabilecekleri iki kaynak brakt. Kurn ve Snnet. Mslmanlar karlatklar zorluklar bir taraftan bu iki destek sayesinde zmlerken, dier taraftan da sahablerden faydalanyorlard. Hicri 2.yya doru slam topluluu iinde baz farkl inanlar belirmeye balad. Ksa zamanda gerekleen fetihler, ekonomik ve siyasal etkenler sonucunda halk, zenginlie, paraya ve dnya mallarna yneldi. Buna karlk, Mslmanlardan bazlar, kendi inandklar temiz akideyi aynen devam ettirmek ve Allah tarafndan vahy edilmi olann dna kmakszn Hz. Muhammed(sav)in yolunda gitmeyi stn tuttular. Bu inantaki sahabiler en st derecelere erimek isteinde idiler. nk Kurn- Kerm herkesin ameline gre dllendirileceini ve Allahn adil olarak hkmedebileceini bildiriyordu. Bu insanlara zahid ve bid adlar verildi. Bidat ehli de o zaman ortaya kmtr. Bunlar arasnda her nefeste Allah ile olma hlini koruyup, gafletten uzak kalmay tercih edenler, tasavvuf adyla dierlerinden ayrllar. ( Altnta,1996:14) nceleri davranlarna gre abidn ve zhhd, daha sonralar ise suf ve mutasavvf olarak adlandrlan kiiler gerek manada zhd akmnn kurucusu ve temsilcisi oldular. Tasavvufun balangc kabul edilen zhd konusunda metinlerde rastlanan rivayetler Hicri 2.yya kadar kar. Bu tarihten itibaren bu akm bilen bir ok kimse Basra, Kufe, Horasandan sistemlerini yayabilmek iin tekkeler kurdular.( Altnta:a.g.e., 16)

29

lk suf adn kullanan zat, Eb Haim el Kfi ( lm H. 150/ M./57) dir. Bu zat amda kendi adyla anlan tekkesini at. Znun Msr ( lm H.245/ M.858), Beyazd Bistami ( lm H.26/ M.874) Cneyd-i Bdd ( lm H.79/ M. 908),Hallac- Mansur (lm H. 309/ M. 291) gibi nl mutasavvflar onu takip etti. Bu ekilde gelien tasavvuf Gazalinin eserlerinden sonra birdenbire yayld. eklinde nk ifade Gazali, tasavvufa slamiyet vcud iinde bir yasallk tasavvuf kazandrd.Muhyiddin-i Arab (lm H 638/ M. 1240) nin varln teklii edebileceimiz vahdet-i teorisiyle sistemlemeye balad. Tasavvuf dncesini esas alan bu zmreler, takip ettikleri yollarla birbirinden ayrlmaya baladlar ve tarikatlar bu zamandan sonra olumaya balad. ( Gzel, 2004:40) baka bir ifadeyle, Hicri 2. ve 3.yy a doru; nceleri kiisel bir ehre gsteren tasavvuf, balanglar Hz. Muhammed (sav) kadar kan tarikatlarla pek ok kimse tarafndan benimsenen bir sitem haline geldi. 4. BALANGICINDAN 17.YYA KADAR TRKLERDE TASAVVUF VE TASAVVUF EDEBYATIN SEYRNE KISA BR BAKI Trkler slamiyeti kabul etmeden nce muhtelif Trk topluluklar, muhtelif zamanlarda Mazdeizm, Budizm, Maniheizmi kabul etmilerdir. (Kprl,2005:18) Trkler, 8. yzyldan itibaren Mslman olmaya balamlardr. Kktrkler, M. S. 6. yzylda Baykal glnden Sibirya'ya kadar genileyen byk bir hakanlk kurmulard. 581 ylnda Kktrkler Dou ve Bat olmak zere ikiye ayrdlar. M. S. 8. yzylda Trk birlii yeniden kurulacak gibi olduysa da o srada Emir Kuteybe komutasndaki Arap ordularnn Maverannehr'e girmeleri bunu engelledi. Dou ve Bat Kktrkler, yeni bir din olan Islmiyeti yaymaa alan bu orduyla uzun sre mcadele etmilerdir. Fakat bu yeni din kimi zaman savala, kimi zaman barla, ksaca her yolu kullanarak douya doru ilerlemesini srdrmtr. Trkler, Abbas dneminde Maverannehr'de ok fazla bir varlk gsterememi, Samani dnemindeyse Maverannehr tamamyla Mslman

30

olmutu. Hatta halk gazalara bile katlmaya balamt. Bunun yan sra Sod, Fergana, Usruana, Takent yresindeki Trklerin, halifenin hassa ordusuna alnmasyla Trkistan hzla Mslmanlat. a ve Farab arasnda yaayan, Mslman hakimiyetini tanmayan Karluklar, Ouzlar, Bat Trklerinin de H. 350 ylnda 20.000 adrla Islmiyeti kabul etmeleriyle Kagar ve Balasagun yresinde de slmiyet yerlemeye balamt. ( Kprl:a.g.e.,12)Bu tarihi olaylardan sonra Trk slam tarihinde en nemli hadiselerden biri Karahanl hkmdar Satuk Bura Hann 10.yyda slamiyeti resmen kabul etmesiyle Trkler kitleler halinde mslman olmaya balamalardr. ( Gzel, 2004: 143) Trklerin tasavvufla tanmalar slamiyeti kabul etmeleriyle e zamanldr. Maverannehr'in slmlamas Trk tarihi asndan dnm noktas olmutur. Horasan, Herat, Niabur, Merv evresi Trklerin yaadklar merkezlerdi. Buralar Islmlatktan sonra tasavvuf akmlar da gelmitir. 9. yzylda Buhara'da, Fergana'da eyhlere tesadf edilmeye balanm, hatta Fergana'da Trkler kendi eyhlerine "bab" yani baba adn vermektedirler. Horasan'da Trkler arasnda da mutasavvflar yetimeye balamtr. eitli etkenlerle Trkler arasnda da tasavvuf akm yava yava kuvvetlenmitir.(Kprl, 2004: 18) Trkler arasnda eski inanlarnn etkisiyle farkl bir form kazanan slamiyet ( heterodoks slam) ve dolaysyla tasavvuf dncesi, 1071 Malazgirt Zaferi sonrasnda Trk gleriyle Anadoluya girmitir. Anadoluda tasavvuf anlay ayr koldan beslenmitir. Bunlar 1. Trkistan erenleri 2. Horasan erenleri 3. Rum( Anadolu) erenlerinin temsil ettii evliya zmreleridir. Bunlardan birincisi, orta Asyada slamiyetin yaylmasna n ayak olan ve AhmedYesivi ile balayan erken Trk sfilik geleneini, ikincisi; aslnda bu birincisinin de ana kaynaklarndan birini tekil eden ve ayn zamanda ncsn de etkileyen Horasan Melamiyetisini yani ran sfiliini, ncs ise ilk ikisinin oluturduu temelde oluturulmu, Mevlana, Hac

31

Bekta Veli ve Yunus Emre tarafndan temsil edilen Anadolu sfiliini temsil etmektedir.( Ocak, 1996:33) Ahmed Yesevi kesin olmamakla birlikte ( lm 1166-1167) 11.yy sonlarnda Bat Trkistann Sayram kasabasnda domutur. Ahmed Yesevi , Trk Halk mslmanlnn bize intikal etmi ilk ncs saylr. Ahmed Yesevi kurduu Yesevilik tarikat kanalyla slam Orta Asyada Trkler arasnda yayan ve syledii hikmetleriyle Orta Asyada Trkler arasnda bugne kadar lmsz bir tesir brakmtr. Onun tarihi misyonu ksaca, slam; ran sfiliinin szgecinden geirerek, Orta Asyadaki Budist, amanist ve Maniheist mistik kltrn iinden gelen gebe ve yar gebe Trk boylarnn anlayabilecei bir hale getirmi olmas eklinde zetlenebilir ( Ocak:a.g.e., 31-32) Ahmed Yesevinin kurduu Yesevi tarikat gerek Ahmed Yesevinin salnda, gerekse vefatndan sonra halifeleri Hakim Atat(lm 1186), Mansur Atat(lm 1199), Said Ata (lm 1218) araclyla gelierek btn Orta Asyaya yayld. Maverannehir ve Fergana vadisinde Yesevilik iyice tutunmutur. Buralardan Harezm (yaklak bgnk Trkmenistan) sahasna geilmi, oradan rana girmitir. Burada Zave ehrinde 12.yy sonralarnda Kalenderilikle birleerek Haydarilik tarikatn dourur ki, Anadolu iinde son derece nemlidir. Yesevilikin bir yandan Orta Asyadan, bir yandan Hindistandan ,bir yandan da Anadolu istikametinde batya doru yayln ise 1218lerde balayan Mool istilas hzlandrmtr. Bu tarihlerden sonra Yesevi dervileri hzla gelien istilann nnden kaarak, meslektalar olan Haydarilerle birlikte bir taraftan, Harezm, Horasan, Azerbaycan zerinden Anadoluya girmi, dier taraftan da Hindistana akmtr.( Ocak:a.g.e.,38) Gmen Yesevi eyh ve dervileri bu yeni vatanlarnda zaviyelerini kurarak tarikatlarn yaymaya almaktadr. Eski kam ve ozanlara byk benzerlik gsteren bu insanlar, bu vesileyle Orta Asyadan getirdikleri Ahmed Yesevi ile ilgili btn szl geleneklerini bugnk Krehir, Yozgat, Sivas, Amasya ve Tokat mntkalarndaki zaviyelerinde yeni mridlerine aktarmtr. te Bekteilik tarikat zellikle Krehir ve havalisinde faaliyet gsteren ve bir

32

Yesevi eyhi olan Hac Bekta- Veli tarafndan temsil edilen geleneklerden domutur. Yesevilik Maverannehirde nasl Nakibendilii dourmusa, Anadoluda da Bektailii dourmutur.( Ocak:a.g.e.,60) 13.yyda Anadolusunda ky ve ehirlerde farkl tasavvufi akmlarn etkisi grlmektedir. Horasan Melametiliinden kaynan alan Vefailik, Yesevilik, Kalenderilik ve Haydrilik ky ve gebe evrelerinde, Mevlevilik, Kbrevilik, Shraverdilik, Rfailik ve Kadirilk ise ehirlerde gelimitir. (Kprl, 2003: 196-213) 13.yyda yetien Trk ve tasavvuf tarihi asndan en nemli ahsiyetlerinden biri kukusuz Mevlna Celleddin Rm ( 1207-1273)dir. Harezm'in tannm bilginlerinden Bahaeddin Veled'in olu olan Mevlna, Anadolu'nun gven ve cazibe merkezi olduu Seluklular dneminde babasyla birlikte Konya'ya yerleir. Eitimine babasndan ve Seyyid Burhan Tirmizi'den ald derslerle balar. Bir yandan slm ilimleri renirken dier yandan tasavvuf dncesiyle ilgilenir. Bu yllarda Konya'ya gelen ems-i Tebriz ile tanr. Bu tanma, Mevlna iin bir dnm noktasdr, nk, ems-i Tebriz'nin etkisiyle eski sfyne dnceleri, zhd ve takva anlay deiir, "akl" yerine "ak"n, "kitap" yerine "ahs hayat tecrbesi"nin nemini anlar ve "sem"ya balar. ems'in bir daha dnmemek zere Konya'dan ayrlmas zerine Mevlna, Selahaddin Zerkb'u ve "Mesneviyi yazma fikrini veren Hsameddin elebi'yi sohbet arkada edinir. lmnden sonra olu Sultan Veled, babasnn dncelerini sistemletirip, Mevlev rimellerini dzenleyerek Mevlevlik'i kurar. Eserlerinde baz istisnalar dnda tamamen Farsa'y ve aruz veznini kullanan Mevlna, Mesnev ve Divan- Kebir gibi manzum eserlerinin yannda, Meclis-i Seb'a, Fihi m Fih ve Mektubat adl mensur eserler de vermitir. 25618 beyitten oluan, aruz vezninin "filtn filtnl filn" kalbyla yazlan Mesnev din-tasavvuf-ahlk nitelikte eitici bir eserdir. lh ak gl bir lirizm ile ileyen ve mrettep divan zellii gsteren Divan- Kebir, Mevlna'nn ikinci nemli eseridir. Fihi m Fih, Mevlanann sohbetlerinde yapt konumalarndan , Meclis-i Seba , yedi vaaznn bir

33

araya getirilmesinden, Mektubat, devrin ileri gelenlerine ve dostlarna hitap ettii 145 mektubundan oluan eserleridir. ( Bahar Akarpnar TekkeTasavvuf Edebiyat, Halk Edebiyat El Kitab ( Grafiker Yaynclk, 2004) den naklen Fuad KPRL, Trk Edebiyat Tarihi 1981:246-248 ve Abdurrahman GZEL Din-Tasavvufi Trk Edebiyat 2000: 153-158) 13.yyda yetien Trk sfiliini temsil eden en nemli ahsiyetlerden biri de Yunus Emre 13. yzyln son yarsyla 14. yzyln ilk eyreinde yaam blr sufidir. O, dncelerini, o dnem Anadolu Trk suf kltrnn erevesinde oluturmu ve temel kimliiyle onlar evresine sunmutur. Yunus, din-tasavvuf edebiyat geleneinin dncelerini halka aktarabilmek iin iiri bir form olarak kullanmtr. Yaad zaman ve meknn slm temeline dayal kavramlarn kullanmak suretiyle dncelerini ifade etmitir. Yunus, slm sufliinin temel esprisini tekil eden ve insandan gayr bir yaratcy, Allah' akla sevmekten kaynaklanan sfi hmanizmidir. Yunus, Hallac- Mansur, Baba Tahr-i ryan vd. pek ok sufnin dncelerini paylar. Mevln ve zellikle Yunus Emre'deki bu ilh cezbe ve aka dayal suf hmanizminin onlarn tasavvuf fikirlerini kuatan Melmet-Kalender sufliinin temelidir. (Ocak, 1996: 109-121).Kesin olmamakla birlikte 12501320 yllar arasnda yaad kabul edilen Yunus Emrenin nerede doduu, yaad ve nerede ld kesin olarak bilinmemektedir. Yunus Emrenin Sakarya yaknlarndaki Sarkyde, Karamanda, Aksarayn Ortakye bal Sarkama kynde doduu ve yaa kanaatlerinin yannda Bursada, Manisann Kula ve Salihli ileleri arasndaki Emre kynde, Erzurumun Dutu kynde, Keiborluda, Karamanda makamlarnn bulunduu zikredilir. ( Bahar Akarpnar Tekke-Tasavvuf Edebiyat, Halk Edebiyat El Kitab ( Grafiker Yaynclk, 2004) den naklen Fuad KPRL, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar 1984: 261-268 ve Mustafa TATI, Yunus Emre Divan 2 cilt, 1990: 34-43) Bu bilgiler nda 13.yyn gerek Trk tarihi gerekse Dini-Tasavvufi Trk Edebiyat bakmndan son derece hareketli ve youn bir dnem olduu sylenebilir. Bu dnemde Trk tasavvuf tarihinde r am ahsiyetler yetimitir.

34

14.yya gelindiinde de tasavvufi hareketlerin youn bir ekilde devam ettii grlr.Abdal Musa, Kaygusuz Abdal, Said Emre, Glehri, Ak Paa, Kad Darir, Elvan elebi bu yzylda yetien mutasavvf airlerdir. 14.yy mutasavvf airlerin meydana getirdikleri eserlerden ounun dini-tasavvufi ve ahlaki mesnevilerden olutuu grlr.( Gzel, 2004: 366-409) 15.yyda ise tasavvufun prensiplerini, nefis terbiyesini halkn diliyle anlatan Erefolu Rum, Hac Bayram- Veli, Akemseddin, Sleyman elebi, Kemal mm, Emir Sultan, brahim Tennri, Dede mer Ruen, Yazczade Mehmet Efendi tasavvufun ve Tasavvuf Edebiyatnn yaylmas ve gelimesinde nemli roller stlenmilerdir.( Gzel: a.g.e., 411-442) 16.yy gelindiinde ise, brahim Gleni, Ahmed Sarban, Burasl Muhyiddin ftade, Aziz Mahmud Hdayi, Vahib mmi, Pir Sultan Abdal, Kul Himmet ve Muhyiidn Abdal gibi mutasavvf airler tasavvufun Anadoluda geni kitleler arasna yaylmasn salamlardr. 17.yya gelindiinde , Osmanl mparatorluunda yaanan byk kargaaya ramen tasavvuf alannda rn veren mutasavvflar bu olumsuz durumda etkilenmemilerdir. Bu yzylda yetien tasavvufun temsilcilerden biri Adem Dede'dir. Hayat hakknda kesin bilgiler bulunmayan Adem Dede'nin Antalyal olduu, Mevlev tekkesi eyhi Zincirkran Mehmet Dede'ye intisap ederek eitim grd, stanbul'da baz kerametleriyle destan bir ahsiyet olarak tannd, zeki, nktedn ve arif bir sofi olduu belirtilir. Hacca gitmek zere stanbul'dan ayrlm ve Msr'da lmtr. Elde edilen bilgilere gre Adem Dede'nin en nemli yn, Mevleviler iinde hece ile ve Yunus tarznda ilhler syleyen bir air olmasdr (Gzel: 2004: 488). Olanlar eyhi brahim (1591-1655), Eridereli zengin bir tccarn oludur. Gen yata stanbul'a gelir ve Seyyid Nizamolu'nun halifelerinden Halvet eyhi Hakkizde Osman Efendi'ye intisap eder. Yedi yl sren slk devresinden sonra Aksaray'daki "Gavs" tekkesine halife olur. Daha sonra "Olanlar Tekkesi" adn alan bu derghta lmne kadar eyhlik makamnda bulunur. On byk kaside ile gazellerden meydana gelen Divan' yannda, oniki blmden meydana gelen ve-tasavvuf db-erknn

35

anlatan manzum risale niteliindeki "Vahdet-nme/Tasavvuf-nme" ile "Mfid Muhtasar" adl eserleri vardr. brahim Efendi aslen Bayram Melamiliine mensuptur.( Gzel: a.g.e., 498-499) Niyaz Msr (1618-1692), bu yzyln mutasavvf airlerindendir. Asl ad Mehmet olup, Malatya'nn Soanl kynde dnyaya gelmitir. eitli medreselerde eitim grm, farkl yerlerde tasavvuf bilgisini gelitirmi ve memleketin pek ok yerinde vaazlar vererek halk irad etmeye almtr. hreti her yana yaylan Niyaz Msr, ordunun maneviytn ykseltmek iin Sultan IV. Mehmet tarafndan Lehistan seferine gtrlr. Hakknda ileri srlen iftiralardan sonra Limni adasna srlr ve burada onbe yl ileli bir hayat yaar. lmnden bir yl kadar nce affedilir ve Bursa'ya dner.Fakat Bursa kadsnn ikayeti zerine tekrar Limni'ye gnderilir ve burada vefat eder. Trke ve Arapa manzum ve mensur on ciltten fazla eseri bulunmaktadr. Aruzla yazd iirlerinde genellikle Nesim ve Fuzul'nin, heceyle yazd iirlerinde ise Yunus Emre'nin etkisinde kald grlr. Divan'nn yan sra, "Risalet't-Tevhid, erh-i Esma-i Hns, Sre-i Yusuf Tefsiri, erh-i Nutk- Yunus Emre, Risale-i Ert- Saat, Tahir-nme, Fatiha Tefsiri, Sre-i Nr Tefsiri" eserlerinden bazlardr ( Gzel:a.g.e., 492-493) 17.yyda yaayan Kul Nesm'nin hayat hakknda fazla bir bilgimiz yoktur. Ancak, hece vezni ile yazlm iirlerinin bulunduu baz defterlere bakarak onun; XVII. yzylda yaadn, iyi bir eitim grdn, kltrl ve usta bir dervi-air olduunu reniyoruz. XVII.yzyl Anadolu sahas airi olan Kul Nesm, Bekta tarikatndandr. Ama Caferi, Haydar ve Hurufi tarikatlar ile de ilgilenmitir. iirlerini, hem aruz, hem de hece vezni ile yazmtr, hatta aruzu daha ok kullanmtr. Ama aruz da pek baarl olamamtr. Fuzli'nin ve Nesminin tesirinde kalmtr. ( Gzel: a.g.e., 503) Gayb Sunullah (1615 7-1663 ?), eriat ve tarikat dabn Ktahya'da aileiinde alm, stanbul'a gelerek "Olanlar eyhi brahim Efendi"ye intisap etmi ve onun halifesi olmu mutasavvf airlerdendir. eyhi brahim Efendi'nin melmet neesini en iyi ekilde temsil eden Gayb, divanndaki retici mahiyette iirleriyle dier eserlerinde bal bulunduu tarikatn

36

esaslarn aklar. Divan, Sohbet-nme, Biat-nme, Ruh'l-Hakka, Akidnme gibi eserleri vardr.( Gzel: a.g.e., 501) Bu yzylda ayrca, eyhlislam Yahya, Virn, Elmall Sinan mm, Bezcizde Muhy, Kul Budala, Lmekn Hseyin, Nak, Teslim Abdal, Zelili, Dervi Mehmet, Bolulu Dervi Himmet, Zakirzde gibi tekke-tasavvuf airleri din-tasavvufi ierikli iirler yazmlardr. ( Gzel: a.g.e., 487-507)

2.BLM MSTK UNSURLAR 2. GEVHER, KAYIKI KUL MUSTAFA, IK MER, KARACAOLAN VE ERCL EMRAHIN RLERNDE MSTK UNSURLAR 2.1 ALLAHIN SIFATLARI 2.1.1 ALLAH: Kinatn yegane yaratcsnn zt ismidir.sm-i cell, lafza-i cell , sm-i azm. Varlna, ilk insan Hz. dem ile inanlan ve balanlan en yce varlktr. Allahn varlnn almetleri her yerde bulunmaktadr. Maddi bir varlk olmad iin, maddeye bulanm varlklar, Allah dorudan doruya gremezler; grmeye tahamml edemezler. Hz. Musann Tr- Snda Allah grme isteine karlk meydana gelen durum, bunun en gzel rneidir. Gnein na bile dayanamayan bir gz, nasl ki kinatn yaratcs ve ilk sebebini grebilir Onun varl, kalblerde daha iyi hissedilir.Medeni veya vahi her milletin, her kavmin dilinde O'na tekabl eden bir kelime mutlaka vardr. Btn milletlerin tarihlerinde, Batl milletlerin kanunlarnn banda, kitaplarn balangcnda, paralarn zerinde, sanatkrlarn eserlerinde, irlerin msralarnda, dindarlarn dudaklarnda veya kalblerinde, filozofun dncesinde, kfirlerin inkrnda, bilim adamnn aratrmalarnda; zet olarak her yerde O'nun ismiyle karlamak daima mmkndr. O, Mutlak Varlk'tr. Yoklukla karm vaziyette deildir. Mkemmeldir; noksanlklardan beridir. Zarur, ezel ve ebed varlktr. O, sbjektif veya objektif varlk deildir. yle olsayd, insan O'nu tasavvur edebilirdi. Kur'n'a gre O'na benzer hibir ey yoktur. O, obje ve sjeye gre deimeyen, izaf olmayan Mutlak Varlk'tr. Mutlak Varlk olmasayd, mutlak yokluk olurdu. Mutlak yokluk ise yoktur. Allah, gayr-i ahs ve lemle karm bir varlk deildir. Panteistlerin dedii gibi, O, lemin iinde deildir. lemin dnda varlklar hr iradesiyle yaratmtr. Eer, O yaratc olmasayd, lem ve varlk, uursuz bir tesadfn eseri olurdu. Bu ise, mmkn deildir. Mmkn olsa bile hrriyet ve dzen olmazd. Hrriyet olmasayd, insan hrriyeti, dolaysyla sorumluluu ve ahlk da mesnedsiz kalrd. Tpk

38

varlnn mesnedsiz kal gibi. Demek ki O, ontolojik ynden tek prensip olup, varoluun ve kll faaliyetin en stn sebebidir. Mantk ynnden lemdeki nizmn, insandaki akln, eya ile dnce arasndaki aracln stn prensibidir. Allah, fiil sahibi mutlak fail olarak dnlnce; insan sonsuzca aan, insanla emirler veren, tavsiyelerde bulunan, ona yol gsteren, kendisine ibdet edilen, lemin dzenini kuran ve kontrol altnda tutan bir varlk akla gelir. Allah'n varln ispat iin eitli deliller ileri srlmtr: Bunlar, fizik, metafizik (ontolojik), ahlk ve ilm deliller olmak zere eitli gruplara ayrlabilir. Allah'n varlna akl ile nfuz edilemez. O'na ancak inanlr. nk akl aan ve onu yaratan bir varl akl kavrayamaz ve kuatamaz. "L tdrikhu'l-ebsr ve huve yudriku'l-ebsr." (En'm/103). nsan zihni de, O'nu bu yzden tasavvur edemez. Allah'tan vazgemek ve problem olarak dahi O'nun dnda kalmak mmkn deildir.( Cebeciolu, 2004: 51) Dier bir tarife gre Allah ebeddir. lem ise hadis (sonradan yaratlm) ve fnidir. Her ey O'na muhta olduu halde O'nun bir kimseye ve bir eye ihtiyac yoktur. stediini annda var veya yok eder. Bunun iin "kn (ol)!" demesi yeterlidir. Hayy (diri) ve Alm (her eyi bilici)dir. O'nun izni olmadan bir yaprak bile kprdamaz. nsann iindekini ve dndakini bilir. 99 ismi vardr ve her birinin muktezsn zatnda toplamtr. Grr, ama gzle deil. Duyar ama, kulaa ihtiyac yoktur. Syler ama dilden mnezzehtir. yi ve kt hep O'nun izni dhilinde vcut bulur. Peygamberler vastas ile insanlara kanunlar baheder. Peygamberleriyle bazen dorudan bazen Cebrail vastasyla konuur. Kur'n O'nun kelamdr. Ezel ve ebeddir. Mahlk ve fani deildir. Rzklar o verir, ldren ve dirilten O'dur. Tasavvufa gre o, Vcd-i Mutlak (Salt varlk) Keml-i Mutlak (Salt olgunluk), Ceml-i Mutlak ve Hsn-i Mutlak (Salt gzellik)tir. Bu yzden ak- ztisi ile bilinmeyi istemi ve kainat yaratmtr. nsan O'ndan bir czdr ve O'na ulamak ister. M'minlere cennette O'nu bir ynyle, arada perde olmakszn greceklerdir. O mauktur, nsan O'nun akyla dolu olmaldr. O'na kavumak iin gayret gstermelidir. Suf O'na dnyadayken ulamay gaye edinen kiidir. ( Pala ,1995: 35)

39

Btn bunlara ilaveten aklar , hangi adyla olursa olsun her hususta Allah'a yalvarm, O'ndan yardm istemilerdir. Medet senden hey Allahm Teslimdir sana ol canm Maher yerinde benim kefenim Boynuma takar alarm Karacaolan 198 Kainat yaratan, idare eden ve kendisine ibadet edilen tek ve ne yce varlk olan Allaha iman, imann esaslarndan birincisi ve temelidir. Karacaolan Allaha imann gstergesi olarak bu drtlkte Rahman ve Rahim olan Allah (c.c)a yalvaryor.Drtln ilk msrasnda Allahu Tealadan yardm istiyor ve sonrasnda cann ona hi dnmeden verebileceini sylyor. Maher; btn canl varlklarn lmden sonra Allahn emriyle dirilip toplanacaklar yerdir. (Pala, 1995:355) te Karacaolan son iki msrada maher yerine iaret edip, burada kefenini boynuna takarak gnahlarna alayacan ifade ediyor. Bu drtlkte Karacaolan Allahtan yardm isteme vesilesi ile Allah (c.c)a deinmitir.

Der ki mer alayuben doldu gzm b ile Birliin bildirdi Allah yere drt kitab ile Ak mer 43 Allah (cc); ztn, sfatlarn ve bu sfatlarnn tezahrlerini

peygamberleri araclyla gndermi olduu kitaplarla insanlara hitapta bulunmutur.te bu beyitte Ak mer, Hz. Musaya gnderilen Tevrata, Hz. Davuda gnderilen Zebura , Hz. saya gnderilen ncile ve Hz. Muhammede gnderilen Kurn- Kerme iaret ederek , Allah (c.c)n kelam sfatn da vurgulamaktadr.

40

Drtlkte Allaha, drt byk kutsal kitab yeryzne indirmesi vesilesiyle deinilmitir. 2.1.2 HR: Arapa son demektir. Her eyin evvel ve ahiri Allahtr. Halife olan insann bu hilafeti, Evvel ile ahir arasna benzetilir. Evvel ve ahir bu ynden Hakkn iki ayr ayr vechi, dier ynden ise birbirinin ayndr.( Cebeciolu , 2004: 38) Evvel Allah ahr Allah Andan ulu gelmemitir Hak Muhammedden sevgili Hakkn kulu gelmemitir Karacaolan 428 Her eyin ba ve sonu Allah(cc)dr. Yaratlm ve yaradlanlar arasnda; Ondan ycesi yoktur. Hz. Muhammed (sav), Allah(cc)n kullarna gnderdii en sevgili peygamberidir. lem, Peygamber efendimizin yz suyu hrmetine yaratlmtr. 2.1.3. HAKK: Arapadr. Gerek, inkar imkansz ey anlamna gelir. Allahn gzel isimlerindendir.( Cebeciolu 2004: 241) Kul maal Hak bil Hak Lil Haktr, yani Allahla beraber, Allah ile ve Allah iin bulunur. Hak yaratan, halk yaratlandr. Hak Allah, halk masivadr, Hak gerek, kart batldr. ( Uluda, 2001:152 ) Hakkn kandilinde gizli sr idim Anamn beline indirdin beni Ak mrekkep idin kzl kan ettin beni Trl irenglerle yandrdn beni Karacaolan 135 Dnya ve adem Ben gizli bir hazine idim bilinmek istedim hadisinden yola karak yaratlmtr. Allah (cc) gzelliini grmek ve gstermek iin dnyay ve insanolunu yaratmtr. te bu hadisden yola

41

karak Karacaolan ilk msrada Hakkn kandilinde gizli bir sr idim diyor. Karacaolan drtlkte insanolunun yaradl mucizesini anlatmaktadr. Kuran- Kerimde Alak suresinde insanolunun meniden yaratld anlatlr. Karacaolan bu drtlkte anlamndadr. Bu bu beyaz sv(meni) dan, bana can-kan verdin diyor. Reng tasavvuf stlahta, insanolunun nefsi balamda ak, yaradltan sonra her insann farkl nefs zelliklere sahip oluuna deiniyor. Drtlkte Hak; yaradan anlamndadr. Dnya kadar isyan eyledim ise Sana kerem der neyledim ise Sehven kusur idp syledim ise Hazret-i Hak belam versin benim Gevheri 276 Allah(cc), Rahman (Btn mahlukatna, inana, inanmayana merhamet edip nimetlendiren) ve Rahm ( Allahn inanan kullarna husus rahmeti) dir. Gevheri bu drtlkte Rahman ve Rahm olan Allaha snarak, gnah ilemenin verdii ululukla Yaradandan cezasn vermesini istiyor. Drtlkte Hak, Allah anlamndadr. 2.1.4.GAN: Arapa zengin, ihtiyasz gibi anlamlar vardr. Tasavvuftaki zenginlik, maddi planda olmayp, gnl zenginlii eklindedir. Bu kiilere gani gnll, gnl gani denir.( Cebeciolu, 2004:224 ) Allahn isimlerinden biridir. ( Uluda,2001:142) arrm Gani deyi Gel alatma beni Kimi grrsem sen deyi Yollara bakar alarm Karacaolan 198 Karacaolan drtlkte El-Ganiyu (ok zengin, hibir eye ihtiyac olmayan) olan Allah (c.c)a seslenir. Ona kendisini alatmamas iin niyaz

42

eder. lahi sevgiliyi her yerde arad iin kimi grse sevgili sanmakta, yollara bakp alamaktadr. Gani, Allahn isimlerinden biridir. 2.1.5 CELAL Arapada ululuk byklk, azamet anlamna gelen Celal , Tanrnn kahr sfatlarnn tmne denir. ( Glpnarl, 2004: 67 ). Zl Celal adnda ise kelime hm, kzgnlk anlamna gelir. Allahn gazabndan kinayedir. Allahn celal ve cemal sfatlar vardr. Bunlar birbirinin zdddr. ( Pala, 1995: 108) Bir eyin cell olmas, onun bymesidir. "Merhamet gznde byd." ifadesi bu kabildendir. Allah'n celli ise, O'nun ululuudur. Kueyr'ye gre, cell, ycelik ve ululukla ilgili sfatlara hak kazanan demektir. Cell, kahr sfatdr. Selb sfatlara da tlk olunur. Mesel, Allah'n cism, cevher ve araz olmamas gibi. te Allah'n, bunlar ve benzerleri noksan sfatlardan yce olmas, cell'in manalar iinde yer alr. Abdlkerm Cl, Allah'n sfat ve isimlerinde ortaya kmas suretiyle olan ztndan ibarettir, der. Bu icmal (zet) olandr. Tafsil zere olan cell ise, eref, azamet, vme ve kibriy sfatndan ibarettir. Cenb- Allah'n ltuf tecellisine "Ceml" dendii gibi, bunun mukabili olarak kahr ile tecellisine de "Cell" denir. Bir baka tarife gre ise; cell kelimesi insan iin kullanldnda, bir tr fke manas tar: "Mehmet celalli bir zt idi; Allah ona rahmet etsin!". Bu cmledeki celalli kelimesi gazab ve fkelilii bildirir. Mutasavvflara gre, "mutlak ve vahdet" olmadka, celline nfuzunun imkn yoktur. Vahdet-i Mutlak 'da btn esma ve sfat, nisbetler ve itibrlar, "Tevhd, izafetlerin drlmesidir." gereince mahvolaca cihetle, "Hakk' Hakk'tan bakas gremez." denmitir. Cell, Allah'n manev kahrna da denir ki, bu ekilde "gayriyyeti ortadan kaldraca iin cell, cemlin ayndr. ( Cebeciolu, 2004: 120) Tasavvufta maukun aa asla muhta olmadn gstermesi iin ululuunu izhar etmesi, an gururunu krarak kendisi karsnda ne kadar aresiz olduunu ispatlamas anlamnda kullanlr. Tasavvufta Hakkn gzden ve gnllerden uzak olmas, zat ve ehadiyet mertebesi anlamna da gelir.( Uluda, 2001:86 )

43

Sureta Mecnuna dndm alarm zar zelil Bin bir adn hrmetiyun kl inayet ya Celil Rahmet eyle fazl- ltfun kuluna ey delil Bir garip iklime dtm gezerim ryan melil Vs-at-i dnyay bama dr ayrlk Ak mer 50 Ak merin Ya Celil diye seslendii Allah (c.c)dr. Mecnun gibi deliye dnen ak, inleyip, alar ve ululuk, byklk ve azamet sfatlarn tmne sahip olan Allaha kendini kayrmas iin (inayet) yalvarr. nc msra da ak; Bu aciz kuluna, gnahlardan uzaklatrmann stnl (fazl- ltfun) ile Yol gsterenim rahmet eyle diyerek dua eder. Drdnc msrada ise ruhani alemden (garip iklimi) ayrld iin zgn ve plak dolatn ve koskoca dnyann (vsat- dnya) ayrln acsyla kendine idam sehpas gibi grndn sylyor. Bu belikte Ya Celil; Allahn kahr sfatlarnn tm

anlamndadr.

2.2. ALLAH LE LGL UNSURLAR

2.2.1 DERYA: Edebiyatmzda bahr, bihr, kulzm, umman, derya, yemm, muht gibi deniz anlamna gelen kelimeler ok kullanlmtr. Byklk, genilik, sonsuzluk, derinlik, bolluk gibi mnlar ifade eden deniz, insanlara sonsuz faydalar salamaktadr. nci ve mercan oradan karlr. Bitmez tkenmez bir hazine gibidir. Bazen coar, taar. Ancak onun garkedicilik, helak edicilik zellikleri de vardr. Deniz, vlen kiinin cmertliini temsil eder. Hatta bu cmertlik yannda deniz kk kalr.An gzyalar akp deniz oluturur, Dery-y derd (sonsuz azab), dery-y ek (gzya denizi), dery-dil (deniz gnll; kalender), dery-nevl (ltf deniz gibi ok olan) gibi kalplam ekillerle de denizin anld yerler vardr. ncinin denizden karlmas dolaysyla ok zaman inci ile birlikte kullanlan deniz, ayn zamanda an iinde bulunduu bela yurdunu da ifade eder. Bu durumda denizin sahili yoktur. Denize denin ylana sarlmas imajyla ak bu

44

denizde, bir ylan olarak grd rakibe veya sevgilinin sana can atar. Tasavvufta deniz vahdeti; damlalar ve dalgalar ise kesreti simgeler. Hakikat ehli Allah bir deniz, kainat da dalgalar olarak grr. Bylece dalgalar masivay simgeler. ( Pala, 1995: 137) Tasavvufta derya; Tanrnn kudreti, bilgisi, btn sfatlar,dibi, kys bulunmayan bir denize benzetilir, kulun kudreti, bilgisi, sfatlaryla ne kadar snrsz, ne kadar derin olursa olsun, o denizden ancak bir katre, gnee nispetle de bir zerredir. Bilhassa Hz. Muhammedin ve ondan sonra gerek erenlerin vasflar da yine bu benzetile anlatlr. ( Glpnarl, 2004: 87) Derya; varlk ,nsan- kmil anlamlarnda da kullanlr. ( Uluda, 2001:104 ) Tasavvufta Allahn kudreti ve bilgisi deryaya benzetilmitir; iirlerde ise deniz anlamnda kullanlmaktadr. Deryalarda oynar kayk Kimi sarho kimi ayk Dnya fani insan konuk Demlerin sren nsn Karacaolan 351 Karacaolan Deryalarda oynar kayk msrasnda; derya ile Allahn sonsuz kudret ve bilgisini, kayk ile de kulun bu sonsuzluktaki acizliini anlatmtr. Kul, bu sonsuzluk ilminde ve sfatlarnda kimi zaman ak sarhoudur yani vecd halindedir, kimi zaman ise bu hlden karak kendine gelir, yani ayktr.Dnya fni insan konuk msrasnda dnyann gelip geicilii ve insann, dnya ve dnyadaki nimetlerin sahibi olmadna, gelip geici bir misafir olduuna iaret eder. Dem; tasavvufi stlahta saliin gemi ve gelecek korkusu duymadan an yaamasdr. Karacaolan da son drtlkte an yaayan sfilere deinir. Bu drtlkte derya; Allah (c.c)n sonsuz kudret ve bilgisi anlamndadr.

45

2.2.2 DDAR: Yz, ehre, grme gr anlamndadr. Tasavvufta Allah'n tecellisi yerine kullanlr. Sevgilinin gzelliinin byk blmn ddr oluturur. nk o ka, gz, dudak, yanak, vs. gzelliklerine sahiptir. Bu bakmdan o gzellik meydan veya gzellik harmandr.( Pala, 1995:143 ) Tasavvufta hayr olsun er olsun Allahn her eye vakf olmas anlamnda da kullanlr. ( Uluda 2001:107 ) Btn bunlardan hareketle didar ; Farsa, yz, gz, grme, seyretme gibi anlamlar olan bir kelimedir. Tasavvufi anlam ise sevgili, ilahi gzellii seyretmektir. Sular olmu gibi didara akm Dn akar, alar, meydana akm Muhabbet bahrinde bir katre alm Mevc urur alkalanr umman elenmez Ak mer 43 Ak mer drtlkte, kendi nefsini su ve katreye benzetiyor. Bu balamda an nefsi, su gibi ilahi gzellii temaaya akmtr. Ak mer, Allah (cc)n kulunu, kulun da Allah sevdii sonsuz sevgi denizinde kendisini bir damla su hkmnde dnyor. Mevc, dalga demektir. Dalga tasavvufta kesretin simgesidir. Umman ise vahdetin simgesidir. Son msrada ak kesret iinde vahdeti yani halkn iinde Allahn varln ve birliini grdn sylemektedir. Didar, Allahn ilahi gzelliini temaa anlamndadr. 2.3 Allahn Tecelli Ettii Yerler 2.3.1.GL: iirlerde en ok sz edilen iek, gldr. Sevgilinin yz ve yana ile sk mnasebeti vardr. Bazen gl bunlara; bazen de bunlar gle benzerler. Gerek koku, gerekse renk bakmndan ok gzel olan gl, daima tazedir. Bu ynyle ban, emenin ve baharn vazgeilmez bir esidir. Bizzat kendisine mahsus glistan, glsen ve glzrlar vardr. Hatta ona

46

bazen sultan olarak rastlarz. Baharn dier adnn gl mevsimi oluu da gle verilen nemden ileri gelir. Gl yetitirmenin ok zahmetli bir i oluu onun adet nazla beslenip bymesi eklinde ele alnr. Btn bunlarn hepsi bir yana gl ile blbl'n aklar dillere destandr. Gl, blbln sevgilisidir. Ak da sevgili denen gl karsnda akyp duran bir blbldr. Gl ile blbln bu hikayeleri slm-ark edebiyatlarn ok etkilemitir. Hatta "Gl Blbl" adl alegorik, mstakil eserler bile yazlmtr. Gln dikeni an rakibidir. Ancak gl ile diken iyilik ile ktlk kolay ile zor, dost ile dman vs. ztlklarn timsalidir.( Pala, 1995:208) Tasavvufta gl; gnlde meydana gelen bilginin neticesi ve meyvesidir. Ruzbihan Bakl, "krmz gl Allah'n mehabetinden bir paradr," hadisine vurgu yapar. Allah' gl bulutlarndan krmz, yce bir gl eklinde tahayyl eder. Tasavvuf edebiyatnda gzel ta yapraklar ve dikeniyle ilahi cemali ve celali en mkemmel biimde yanstan gl, evk sahibi ruhun simgesi olan ve gl sevmeye yazgl blbl ile ikili olutururlar. Glde naz vardr, blbl ise niyaz halindedir. Gl bazen Allah'n gzelliinin bazen de Hz. Muhammed'in simgesidir. Gzel koktuu iin Hz. Muhammed'in terine de gl denmitir. ubuk. ( Uluda, 2001: 149) Ayn zamanda gl; Kdir tabiridir. Kdirlerin balarna giydikleri arakiyenin tepesine, uhadan daire eklinde bir para dikilirdi. Bu gl, Badd gl, havuzlu, kafesli, kz gl gibi eit eitti. Genellikle gller, bir daire on sekize blnmek ve altar altar iplik ile birbirine bitimek zere dikilirdi. Badd gl, i ie daireden oluur ve eyhlere mahsus talara dikilirdi. Havuzlu, kafesli ve kz gl, dervilerin arakiyelerinde kullanlrd. Bir de, Rifalerin burhan olarak kullandklar gl vardr. Bu, iki kar uzunluunda, u ksm yass, avu ii byklnde demir bir ubuktur. Bu ubuk mangala sokulur; yass u kpkrmz olunca karlr; dil ile yalana yalana soutulur. Bir de mangalda tas kzartlr; bu da kpkrmz olunca kafaya geirilerek soutulur. Bu gl yalanrken veya kzarm pirin tas giyilirken, Hz. brhm (a)'in atee atldnda, Allah'n atee "Ey ate,

47

brahim'e souk ve selmet zere ol" (Enbiy/69) yeti okunur. ( Cebeciolu, 2004:235 ) Yine bahar oldu ald gller Figana balad yine blbller Baka bir hal olup at snbller Aklarn delolduu zamandr Karacaolan 401 Bahar tasavvufta rahmet anlamndadr. Karacaolan rahmet

tecillisiyle ilahi cemal ve celalin en mkemmel biimde yanstan gllerin atn sylyor. Gln akyla blbller alayp, inlemeye balamtr. Byle bir zamanda aklarn akllarn yitirip, benliklerini kaybederek deli olmas kanlmaz bir durumdur. Gl, ilahi cemal ve kemalin tecelli yeri anlamndadr.

Sefil Emrah der ki belim bkerim Garip kular gibi tm dkerim Nece nece bir kahrm ekerim Soldurdum goncada glm felek Ercili Emrah 92 Ercili Emrah felekten ikayet ediyor.yle ki felek; an belini bkm, garip kularn tlerini dkmesi gibi aresiz brakm ve onu aresiz derlerin iine atmtr. An katlanamad son mevz ise, felein an vuslat (gonca) halinde iken ilahi cemal ve kemalin tecelli yerine kavumasna engel olmasdr. Gl, tecelli yeri anlamndadr. 2.3.2 DL: Dil gerek anlamyla az boluunda, tatmaya,

yutkunmaya, sesleri boumlamaya yarayan etli, uzun hareketli organ, tat alma organdr ( Eren, 1988: 374) Ancak iirlerde sz, konumak, gnl gibi yan anlamlaryla kullanlmaktadr. Tasavvufta ise cemalin en gzel tecelli

48

ettii yer anlamn karlamaktadr.Nefs-i natk, srlar hazinesi anlamndadr. Allahn bakt yer; Allah ekillerinize deil kalblerinize ve amellerinize bakar hadis-i erifinin bildirdii gibi, ilhi kemlin (olgunluun) ve cemlin en gzel tecelli ettii yerdir. ( Cebeciolu, 2004: 168) Bir baka tarife gre; dilden maksat konumaktr, szdr.( Glpnarl, 2004: 121) Daima dilinde Hakk zikreder Din-i slam urunda gazalar eder Gazilik ehitli istey gider Hneri yrekte olan yiidin Kayk Kul Mustafa 14 Kayk Kul Mustafa bu drtlkte din uruna cann seve seve feda eden ehitler ve gazilerden bahseder. lk msrada ehitler ve gazilerin; cemalin en gzel tecelli ettii yerde, Allah (c.c) zikrettiklerine deinir. Hnerleri yreklerinde sakl olan bu yiitler, slm dini uruna gazalar ederler. Drtlkte dil, Allahn tecelli ettii yer anlamndadr. Elde bade, dilde hu, sultan- akmdr ul err-i eytan, hfz- dman ile cmlemiz kamu Evveli hu, ahiri hu, maher- mizanda hu Terk-i dnya oldu seyyah serteser Ak mer Ak mer 47 Ak mer ilk msrada gnlnde Allahn temaas mmkn olmayan zatn (h) zikrettiini, ilahi akla (bade) yanp tututuunu ve bu akn sultannn ulu olduunu sylyor. Ak mer ayn zamanda bu msrada; her gn Allahn kullarn meclisine davet ettii ezanda da; Allah u Ekber denildiine Esmal Hsnada yer alan El-Celil Celalet ve Ululuk sahibi sfatlarna da iaret etmektedir. kinci msrada ise; Allaha btn kullarn eytann errinden ve dmanlardan koru diyerek dua etmektedir. nc msrada her eyin ilki ve sonu olan Allahn temaas

49

mmkn olmayan zat (H) n zikretmenin kyamete kadar devam edeceini anlatyor. Son msrada ise Allaha snarak bu dnyay tamamen terk edip seyyah (dervi) olduunu ifade ediyor. Dil, gnl anlamndadr. 2.3.3.GNL:Farsa dil Arapa Kalp karl bir szdr. nsann manevi varlna, manevi gcne, sevginin, nefretin, inancn, iyi kt btn duygularn tmnn varlna ve ifadesine verilen addr.(Glpnarl,2004: 127) Gnl an akyla ilgili her trl gelimenin algland yerdir. nsann yaamas iin gnle olan ihtiya ve can mefhumu ona daha da nemli bir yer hazrlar. Gnl bir hitap yeridir. Ak gnlyle konuur, dertleir. Gnl bir kutur. Gam ve kederle beslenir. Sevgilinin hayali ile mutlu olur, nazyla kendinden geer. Ayara asla tahamml yoktur. Sevgilisinden midini asla yitirmez.0 akn yamasna uram, sevgilideki gzellikler ile darmadan olmutur. Bu yzden periandr, dertlidir, hayrandr,biredir, harbdr, sergetedir, ikestedir, karar yoktur vs. Dil ve kalb olarak ele alndnda kelime oyunlaryla anlatlr ve baz terkipler kurar. Siyeh-dil, dest-i dil, em-i dil, dd- dil vs. bunlardandr. Tasavvufta gnl bir ayna olarak ele alnr. Bu aynada Tanrnn tecellsi zuhur eder. Tasavvuf gnle ok nem verir. nsan btn lemin z olduu iin insann hakikati de gnldr. Gnln gereini bilenlere gnl ehli (ehl-i dil) derler. ( Pala,1995: 204-205) Gnl, kalb kelimesi ile eanlamldr. Tasavvufi stlahta kalb, ilahi cemal ve kemalin en gzel tecelli yeri anlamnda kullanlr. u fena dnyada kendine bir dost Bulaym m dersin hey deli gnl Dervi gibi sen de enine bir post Alaym m dersin hey deli gnl Kayk Kul Mustafa 50

50

Kayk Kul Mustafa bu drtlkte, ilahi cemal ve kemalin tecelli yeri olan gnlne seslenerek, tasavvufta ayn yolda giden bir dost bulmak istediini onu dervi gibi makama (post) erimek istediini ifade ediyor. Drtlkte gnl, tecelli yeri anlamndadr. Ynm Hakka tuttum yzm turaba Gnl mahrum kalmaz gelen hitaba Hicran maceras smaz kitaba Kalem aciz oldu yazdm usandm Ak mer 2 Ak mer, yzn topraa, ynn Hakka ynelttiini yani Hakkn akyla lmeyi arzuladn sylyor. Hitab, Allahn bezm-i elestte Ben sizin Rabbiniz deil miyim ? diye seslenmesidir ( Uluda, 2001: 170) Bu balamda, gnlnn ilahi akn sesleniine yabanc kalmayacan ifade ediyor. Sevgiliden ayr kalma macerasnn kitaba smayacak kadar ok olduunu ifade ederek bu durumun kaderin bir oyunu olduuna iaret ediyor. Gnl, ilahi tecelli yeri anlamndadr. 2.3.4. KALB: Arapa, bir eyin altn stne getirmek, evirmek vs. gibi anlamlar ihtiva eden bir kelimedir. Biyolojik ve anatomik olarak, insan gsnn sol tarafnda bulunan am kozalana benzeyen bir et parasdr. Ana rahminde, insan varlnn jinekolojik oluum srecinde meydana gelen (gebeliin nc haftasnn sonunda) ilk organdr. ( Cebeciolu, 2004: 341) Gerek Arapada, gerek Farsada, gerek Trkede kalb, insann manev varlna, anlay, duyu ve sezi kabiliyetine verilen addr ki, bunu "Gnl" szyle de belirtiriz. (Glpnarl, 2004: 172) Tasavvuf olarak kalb; insann mahiyeti, madde ile manann birletii yer, akl, ruh, Allah'n tecell ettii mahal, ilh latife gibi ok ynl manalar ifade eder. Biyolojik manadaki kalb, insanda olduu gibi, hayvanlarda da bulunur. kinci anlamdaki kalb ise, sadece insanda bulunur ve insan hayvandan ayran zelliktir. Molla Cam, Fuss erhinde, kalb; mzc kuvvetler ve cisman gerekler ile rhn gerekler ve nefsn gerekler arasn bir araya getiren (cem eden) hakikattir, der. Mutasavvflara gre; manev kalbin madd kalbe bir nevi taalluku

51

(balants) vardr.Ve bu kalp insann hakikatidir. Bu latife, idrk edicilik ve bilicilik zelliklerine sahiptir. Muhatab, mtleb ve muteb olan ite budur. Trke'de kalb iin Can tabiri de kullanlr.( Cebeciolu, 2004: 341) Dier bir tarife gre kalp; tasavvufi olarak farkl anlamlarda kullanlr: a.lahi hitabn mahalli ve muhatab, b Marifet ve irfan denilen tasavvufi bilginin kayna, kef ve ilham mahalli, c lahi genilik (vus'at-i ilahiye) mahalli; Allah'n evi, yere ve ge smayan Allah'n iine sd yer. d Tecelli aynas ilahi isim ve sfatlarn en mkemmel ekilde tecelli ettii yer e Kalp gz (aynu'l-kalp, em-i dil). Bu gzle insan gayb ve ilahi leme ait hususlar grr f. Kalb-i vcut, varln kalbi, insan- kmil. Kalbin yedi tavn (etvr- dil) vardr: Sadr, gs islam cevherinin ocadr; kalp, yrek iman cevherinin ocadr, sevgi, halk sevme ve onlara acma cevherinin ocadr; fuat, gnl, temaa mahallidir; habbetu'l-kalp, Hakk'a ynelen sevginin mahalli; sveyda, sevda, gayb mkefe mahallidir; muhcetu'l-kalp, ilahi nurlarn tecelli mahallidir Tasavvufun konusu kalp temizliidir. 2002: 203) Bir adam hasmn utandrmaz Elde klliyeti var olmaynca Pervane emini uyandrmaz. Bata sevda kalbde nar olmaynca Karacaolan 1 Karacaolan ilk iki msrada; bir insann ok fazla mal mlk olmaz ise dmann utandramayacana iaret ediyor. Oysaki ilahi akn peinden koan ak iin (pervane); gerekli olan tek ey kalbin yani Allah ak ve bu akn tecelli ettii yerin akn ateiyle yanmasdr. Drtlkte pervane a; em ise ilahi ak temsil etmektedir. Pervane; mum nn etrafnda dner, yle bir an gelir ki kendisini mumun alevine brakrm. Aynen bunun gibi; k da sevgilisinin uruna can vermeye hazr olduunu sylemektedir. Ayrca; nar ile nur kelimelerinin Osmanlca yazllar dnldnde ayn harflerden olutuu grlr. Bu balamda; k ( Uluda,

52

sevgili uruna pervane gibi can verdiinde kalbi nur ile dolaca da dnlebilir. Drtlkte kalb; ilhi akn tecelli ettii yer anlamndadr.

2.4. PEYGAMBERLER 2.4.1 AL: Drt byk halifenin sonuncusudur. Hz. Muhammed(sav) amcazadesi ve damaddr. Soyu anne ve baba tarafndan Peygamber soyu ile birleir. slam dinini kabul eden ilk drt kiiden biridir. Hayattayken cennetle mjdelenen 10 kiiden biridir. Peygamberin Medineye hicreti esnasnda yatana yatmakla hayatn tehlikeye atp onun cann kurtaran Alidir. Bedir, Uhud, Hendek gibi muharebeler yannda birok gazvelere katlm ve Hayberde destanlaan bir sancaktarlk yapmtr. Hz. Osmann ehid edilmesi zerine hilfet makamna getirilmitir. Fakat kendisini halife olarak tanmak istemeyen ve Hz. Osmann kannn yerde kald iddiasyla Hz. Aliye kar kan am valisi Muaviye il Sffnde yaplan savatan sonra halifenin hakem usulyle seilmesi kararlatrldnda, Hz. Ali taraftarlar bu fikri beenmeyip ordudan ayrlanlar olmutu. Hariciler ad verilen bu kiilerin suikast sonucu ehid edilen (661) Hz. Ali, esmer, ksaya yakn boylu, sakal beyaz, geni ve sk; salarnn ortas dkk, yiit , sabrl, cmert, iyilik sever, dnyaya deer vermeyen bir kiiydi. Hz. Muhammed (sav) kz Fatmadan Hasan, Hseyin ve Zeynep adl ocuu olmutur. Peygamber soyu onda devam eder. Bekt anlaynda erkan hlk Muhammet, edebi Alidir. Rivayete gre, kainatn srr Kuranda, Kurann srr besmelede, besmelenin srr be harfinde, benin srr altndaki noktada ve noktann srr da Hz. Alidedir. Peygamberimiz Ben ilmin ehriyim, Ali de onun kapsdr. O hlde ilim isteyen kimse kapya gelsin buyurmutur. ( Pala,1995: 32-33) Velayetin ba hilafetin sonu Hz. Alide toplandndan, Hz. Ali genelde tarikatlar silsilesinin ncs ve badr. Tarikatn kuramsal srlar da Hz. Peygamberden sonra Hz. Aliye, ondan da evlatlarna (imamlara), onlardan

53

da btn tarikatlara ulamtr. Bylece yollarn hepsi hakikat olup tek bir nurdur. Tasavvufi edebiyatta Hz. Alinin ayr bir yeri vardr. Bir ok tarikatn silsile yoluyla Hz. Aliye ulatrlmas, 12 imam, kahramanlk, velilik ve imamlk ynleriyle Hz. Ali edebiyatta kkl bir yere sahiptir. Bunca demdir derd-i akn bendedir Ol sebepten sana gnlm bendedir Hasta cnm leblerinden em diler Gel Alim gel derde derman sendedir Gevheri 900 Gevher bu drtlkte uzun bir zamandr ak derdine mptel olduunu sylyor. Bu ak onu kul kle haline getirmitir. n istedii de sevgili karsnda bu hale gelmektir. a can balayan her trl meziyet ve ila dudakta (leb) mevcuttur. Dudan sohbetini duyan k canlanr nk dudakta srlar gizlidir. (Akn srr), Ak o srra ulamak ister. Bektlere gre Kurann btn anlamn en gzel ekilde yorumlayabilen ve en bilge kii Hz. Alidir. Onun sohbeti a can verir. Hasta olmayan vcutta hayr olmaz hadisinden hareketle, Gevher bu dizelerde hastaln dile getirmi ve derman olarak Hz. Aliyi gstermitir.

Alemde ahban olur elebi Evele ahir dedik kavline bel Gaziler serdar Hazret-i Ali Ebubekir, mer, Osmanmz var Ak mer 26 Ak mer drtln ilk msrasnda, Bektailere gre pir soyundan gelen elebi (Uluda, 2001:94) nin dnyada suf olmasna iaret ediyor. Allaha ilk (evvel) ve son (ahir) dedik, szne (kavl) evet (bel) dedik msrasnda kullarn elest bezminde verdikleri sz hatrlatyor. Son

54

msrada da Allah (c.c) emirlerini yerine getirerek kullara rnek olan drt halife Hz. Ebubekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali (ra) bahsediyor. Bu drtlkte Hz. Aliden savalarda gsterdii kahramanlklar sebebiyle bahsedilmitir.

Ahvalim nice anlatam dostlara Beni ak ateine yakan Alidir Ann sevdasyla girdim postlara Beni ak ateine yakan Alidir Kayk Kul Mustafa 26 Ayn yolda olan kimselere tasavvufta dost denir. lk msrada Kayk Kul Mustafa, iinde bulunduu durumlar tasavvuf ehline anlatamayacan sylyor. Onu bu hle sevk eden Aliye duyduu sonsuz aktr. Kayk Kul Mustafa Hz. Aliye duyduu ak ile eyhlik makamna (posta girmek) eritiini sylyor. Bu drtlkte Hz. Aliye, Kayk Kul Mustafann onun akyla yanp tututuu iin eyhlik makamna erimesi vesilesi ile deinilmitir.

Gittiimiz yollar din slam yolu Evveli Muhammed ahr Ali yz altm birdir servinin dal Dallarnda biten iki gl nedir Karacaolan 410 Servi tasavvufi stlahta , ebced says ile 1i ifade eder, yani Allahn simgesidir. Bu balamda Karacaolan Hz. Ali (ra) ve Hz. Muhammedi (sav) Allah (cc)n iki gl olarak grmektedir. 2.4.2 EYYUB: Sabr timsali olan Peygamberdir. srail oullarndan

olup shak peygamberin torunudur. ok zengin olduu, am tarafnda bir ok

55

emlake sahip olduu, Rahme adnda bir hanm ve bir ok evlad olduu, ksacas dnya saadetine malik olduu iin Allah onu imtihan etmek istedi. Mal ve mlk elinden gitti. O kretti. Evlatlar birer birer ld. O sabretti. Hastaland,vucduna yaralar ald, hatta yaralarna kurt dt, yine sabretti. Ancak Rahme ona hizmet ediyor ve ibadetini yapyordu. Sonra Allahn emriyle ayan yere vurdu ve fkran sudan iip ykanarak btn dertlerinden, hastalklarndan, yaralarndan kurtuldu. Sabr imtihann kazanmt. Allah da ona yeniden mal, mlk ve evlat verdi. Sal yerine geldi. Havran ve Basaniye halkna peygamber olarak gnderilen Eyyb, brahim Peygamberin eriatyla hareket ediyordu. Kurn- Kermde kendisinden alt yerde bahsedilir. (Sad/41-44) ve hakknda Ne gzel ,ne iyi kuldur buyrulur. Allah insanlara sabr rnei olsun diye Eyyb peygamberi yaatmtr. Eyyb sabr dillere mesel olmutur. Edebiyatta sabr ve sabrllk dolaysyla anlr.( Pala, 1995: 175) Ak edebiyatnda da airler eitli vesileler ile Eyyb peygambere ve onun sabrna telmihte bulunmulardr.

Yazn geldiini neden bileyim Blbl dikendedir gller daldadr Eyyub n teninden iki kurd kalm Bir saribriim biri baldadr Karacaolan 394 Karacaolan drtlkte Allahn sabrn denemek iin Hz. Eyybn vcudunda at yaralara kurt dmesine telmihte bulunmutur. Dide bu vech ile mestr eyleyb mahbubunu Yedirp kurtlara cism-i Hazret-i Eyybunu Derd ile beyt-l hazen aladup Yakubunu Didesinden Yusufun ad eyleyen Mevla meded Ak mer 15

56

Ak mer drtlkte Allahn sabrn denemek iin Hz Eyybn vcudunda at yaralara kurt dmesine deinmitir.

Hazret-i Eyyb kl kuand Gittii yollara kuma dendi Kzlba da korktu kendi usand Sultan Murad geldi aln dalar Kayk Kul Mustafa 37 Kayk Kul Mustafa drtlkte Hz. Eyybe katld savalardaki kahramanlklar sebebiyle deinmitir. 2.4.3.MUHAMMED:slam peygamberi Hz. Muhammmed Mustafa miladi 517 senesinde, Rumi aylardan Nisan ay ierisinde , kameri Rabiul evvel aynn on ikinci pazartesi gecesi sabaha doru dnyaya gelmi, o gece gn domadan alem nur ile dolmutur. lk Peygamber ve ilk insan Hz. Ademden itibaren evlattan evlada geen son peygamberlik nuru Onda sahibini bulmutur. Peygamberimiz henz dnyaya terif etmeden babas Abdullah vefat etmi, onun lmnden sonra zevcesi mine Hatun pek mbarek bir erkek ocuk dnyaya getirmiti. O ocua "MUHAMMED" adn verdiler. Buhari'nin Sahih'inde peygamberimizin nesebi Adnan'a kadar saylmakta ise de Taber, tarihinde, Resul-i Ekrem'in nesebini Hz. brahim'e kadar gtrr. Muhammed "pek ok hamd Sena olunmu, vlm" demektir. Hz. Peygamber alt yana gelince annesi de vefat etmitir. Babadan yetim anadan ksz kalan Muhammed'e dedesi Abdulmuttalib bakmtr. Dedesinin lmnden sonra amcas Ebu Talib O'nu yanna alm, O'nun yetimesine byk bir zen gstermitir. Amcas Ebu Talib'in yannda ticaret ile itigal ettii sralarda Hz. Hatice ile evlenmitir. Resul Ekrem efendimize krk yalarnda nbvvet, krk yalarnda da risalet gelmitir.

57

O, yirmi senelik peygamberlik hayatnda durmadan dinlenmeden alm, insanlar Allah'n nizamnda hak ve adalete, gerek eitlie ulatrmak iin bulutuu her fertle grm, topluluklara hitap etmitir. rtihal edinceye kadar insanl ince bir telkin edasyla bilfiil rnek olarak it-ad etmitir, daima sevdirmi, kolaylatrmtr; zorlatrmamtr. Sevdirme ve kolaylatrma O'nun btn hayatnn tasviridir. Gelecein mridlerini de ylece irad etmitir: "Sevdiriniz, nefret ettirmeyiniz. Kolaylatrnz, gletirmeyiniz." (Mikat'l-Mesabih, No. 3722). O, byk bir retmendi. O'nun bizzat yetitirdii hukuku, siyaseti, kumandan ve (Sofa ehli)retmenleri yzlercedir.O, zengin-fakir, kuvvetlizayf ayrmna kat'iyyen yer vermez; hkm verirken Allah korkusuyla rperir ve daima en byk hakim olan Allah'n adaletini hatrlatrd. Allah'n eriatini tatbik ederken, en yaknlarna bile taviz vermez, mutlak adaleti icra ederdi. Bir defasnda: "Allah'a yemin ederim ki, Muhammed'in kz Fatma hrszlk etseydi, onun da elini keserdim." buyurmutur. Sevmek O'nun vasfyd. Cihan tarihinde O'nun kadar sevmi ve sevilmi bir insan yoktur. O, Allah iin sevimenin en byk ibadet olduunu bildirmi, ahs dmanlarna dahi muhabbetle sinesini amt. ocuklara selam verir, onlara latife eder, bazen da oyunlarna itirak ederdi. Sevindirmek iin ocuklar devesine bindirirdi. Onlara kar kalbi sevgi ve merhametle dolu idi. O'nun ahlak ilh ahlk olan Kur'n ahlk idi. Cenb- Hak O'na: "Sen yce ber ahlak zerindesin." buyurmutu. (Kalem/4). Allah'n kendisine verdii peygamberlik vazifesini bihakkn ifa eyledikten sonra, hicretin onbirinci yl, rebilevvel aynn 12'inde (M. 632) Pazartesi gn gnein zevailnden sonra ve gruptan nce irtihal etmilerdir. Birok mucizeleri, birok beyitleri sslemitir. Her air O'nun hakknda na'tlar yazm; hayat, savalar ve mcadeleleri birok edebi esere konu olmutur. Her mslmann O'nun hakknda bilmesi gerekenleri airler de ele alm, bylece dini ve tasavvufi edebiyatmz zenginletirmilerdir. Varln ilki O'dur. Cihan gzelliinin

58

tecellisidir. nsanlarn efendisi, ezel ve ebedin tek hakimidir. ncil O'nun geliini haber vermitir. Ar'a km, cerh zemin O'na secde etmitir. Ondan daha stn efaati yoktur. Onun mmeti olmakla Mslmanlar vnr. Onun vasflarn hakkyla kimse vemez, anlatamaz. O peygamberlerin imamdr. Ebl Kasm, Resul-i Emindir. Zatyla alem eref bulmutur. eytan onun klna giremez. ( Pala,1995: 397-398-399) Evvel Allah ahr Allah Andan ulu gelmemitir Hakdan Muhammedden sevgili Hakkn kulu gelmemitir Karacaolan 428 Peygamberlere iman, imann alt esasndan biridir. Hz.

Muhammed(sav) z ve konumu itibaryla her zaman benzersiz, ve btn insanla bir ihsandr. Karacaolan da bu drtlkte;kainatn yz suyu hrmetine yaratld ve Allahn en sevgili kul olan Hz. Muhammed (sav)e iaret etmitir.

ef olsun Resul hem Ebubekir Melekler yannda eylesin zikir Kabrime suale mnkirle nekir Gelince severim seni bilmi ol Gevheri 162 Gevheri, bu drtlkte ldn dnerek; Hz. Muhammed (sav)in kendisine Allahn kulu olduuna dair efaati olmasn istiyor. Yz yirmi drt bin peygamber gelmeden Hak Muhammed habibini bilmeden Din slam kafire kl almadan Dini kim zapt etti undan haber ver Ak mer 35

59

Ak mer drtlkte; slmiyeti yaymak iin gaza eden alperenlere deinerek, Hz. Muhammed (sav)in, slmiyeti mmetine anlatmak ve yaatmak iin gnderilen bir peygamber oluuna iaret etmitir.

u alemde seyyah olup gezerim Kendzmi Medinede sezerim Anda varup peygamberin mezarn Ziyaret eyleyp psem gerekir Kayk Kul Mustafa 59 Eskiden mridler, olgunlamalar ve ibret almalar iin mridlerini seyahatlere yollarlard. Bu seyahatlerde eyhlerden feyz alnr, nefis terbiyesi yaplrd. Kayk Kul Mustafa da kendisinin bu seyahati yapan seyyah gibi dnerek, kabri Medinede bulunan Hz. Muhammed(sav) i ziyaret ettiini sylyor. 2.4.3.1. HABBULLAH: Arapa Allahn sevgilisi demektir. Hz. Muhammed(sav)in isimlerinden birisidir. Tasavvufta tazim ve hrmet maksadyla kullanlr. ( Cebeciolu, 2004: 237) Ey haberdar olmayan cmleten lillah iin delim Hakk niyaz Hak Habibullah iin Bu mer mansb neyler hasbeten lillah iin Kafire eyler gazay her sefer Ak mer Ak mer 47 Allahtan haberdar olmayanlara seslenerek, Allaha Hz. Muhammed iin dua edelim diyor. k mer Allah rzas iin kafirle savaacan sylyor. Habibullah, Hz. Muhammed (sav) anlamndadr.

60

2.4.4.HALL: Arapa dost demektir. Hz.brahime verilen bir sfattr. brahim Atee atld zaman Cebrail onu havada tuttu ve dilediini sordu. O da Ben Allahn kuluyum. Hacettim Onadr, sana deil. Allah ne dilerse yapsn dedi. Allah onu dost edindi ve Hallullah oldu. brahim peygamber hayat ve kssalar hakknda Kur'n- Kerm'de geni malumat vardr (Bakara / 127, En'am/74-79, Enbiy / 58-70, Safft/91-107, brhhm/37, Hd/73, Zriyt/30, Nahl/123). M.. Xll.yy.da yaamtr. Babas mesabesinde olan zer, put yapp satmakla geinen bir rivayete gre de Nemrutun veziri bir kiiymi. Annesinin ad ; gerek babasnn ad Trh'tur. Nemrut bir rya zerine lkede iki yl mddetle doan btn ocuklar ldrtmeye balad sarada annesi onu gizlice dnyaya getirmi ve Ks civarnda bir maarada bytmtr. brahim daha kk yaarda puta tapan Bbil halkna hayret eder ve putlarn ie yaramaz, mnsz eyler olduunu dnrm. Bir gece yldzlan grnce "Acaba benim Tanrm bu mu" diye dnm, yldz kaybolunca ay iin ayn eyi dnm. Ay da kaybolunca Gne'i Tanr sanm, ancak o da batnca onun da Tanr olamayacam anlamtr. Babas onu put satmak iin arya gnderince o "e yaramaz putlar alan var m?" diye onlarla alay ederek, dereye balarn sokarak haydi su iin der ve hi satmadan geri getirirmi. Babasnn bu btl iten vazgemesini istemi, vazgemeyince de ondan ayrlmtr. Bir gn btn insanlar kurban kesmek iin ehri terk edince puthneye girip bir balta ile btn putlar krm ve baltay da en byk putun boynuna asmt. Halk geri dnnce onu sorguya ekmiler, o da bu ii en byk putun yaptn, nk baltann onun boynunda asl olduunu ona sormalarn sylemiti. Halk, putun hareket etmeyecei ve konumayacan syleyince o, "Konuamayan ve size hi bir fayda ve zarar dokunmayan putlara ne diye tapyorsunuz?" demitir. Bunun zerine Nemrut onu cezalandrmak ve ldrmek iin byk bir ate yaktrd. Bir mancnk ile onu atee attlar. Cebrail Allah'n emri ile onu havada tuttu ve ne istediini sordu. O zaman brahm, "Ben Allah'n kuluyum, dileim O'nadr, sana deildir, Allah ne dilerse yapsn" cevabn verdi. Bu olaydan sonra brahim'e Hallullh denildi. Atee atlan brahim bir gl bahesine dt. Ate gnlerce yand. Oysa ii bir mucize ile glistana dnmt. Bu atein bir gl

61

bahesi olduunu syleyenler de vardr. Nemrut'a Allah'a iman arsnda bulunduysa da onun kabul etmemesi sonucunda ailesi ve kendisine inananlarla birlikte Bbil'i terk etti. nce Kuds'e oradan am'a gitti. am'da Sr ile evlendi. Burada iddetli bir ktlk ba gsterince oradan Msr'a geti. Msr hkmdar kendisini ok iyi karlad ve ona Hacer validemizi hediye etti. Sr'nn ocuu olmuyordu. Hacer'in de ocuu olmaynca brahim Allah'a yalvarp kendisine bir evlat vermesi halinde, evladn O'nun adna kurban edeceini syledi. Sonra Hacer'den smail dodu. Sr onu kskanmaya balamt. Bu srada Sr'nn da shak adl olu oldu. smail 7-8 yalarna gelince gaipten bir ses brahim'e olunu kurban edecei szn hatrlatt. smail bu emre samimiyetle boyun edi. Nihayet bir gn smail'i ssleyip kurban etmeye gtrd. Bak smail'i kesmedi. O srada bir melek bir ko getirdi ve olunun yerine o kou kurban etmesini syledi. slam dinindeki kurban farizas o gnn ansdr. brahim, Hacer ile Sra'y birbirlerinden ayrmak gerektiine inand. Hacer ile smail'i, getirip Mekke civarnda brakt. Burada daha sonra kendisine Allah'n Kabe'yi bina etme emri ulat. Aslnda Kabe Nuh Tufan'ndan evvel imdiki yerinde mevcut idi. Adem peygamber gelir burada tavaf ederdi. Ama tufanda ge ekilmi (Beyt-iu ma'mr) ve yeri bo kalm idi. brahim ile smail Kabe'yi bina ettiler. O zaman brahim "Allah'm! Bizim zrriyetimizden bir mmet getir ki mslman olanlardan ve emirlerine itaat edenlerden olsun" diye du etti. O mmet slm mmetidir. brahim peygamber sofrasnda misafir olmad zaman yemek yemezmi. Misafir olunca da her ey bereketlenir ve bollarm. Bu nedenle onun ad bereket ile anlr (Halil brahim bereketi veya sofras). Peygamberimiz'in atas olan brahim'in birok mucizeleri vardr. Nemrut, brahim'e inanmayp tanrlk iddiasna kalknca, Allah Nemrut'a bir sivrisinek musallat etti. Sinek burnundan beynine girmi onu yemekteydi. O da bunun zdrabndan kurtulmak iin ban tokmaklatrd. Sonunda bu rahatszlktan ld. Bir gn ei Sara ile birlikte Msr Fir'avnnn huzuruna karlmlard. Fir'avn Sra'ya dokununca eli tutmaz oldu. Sra'y serbest braknca iyileti. Filistin'deyken brahim bir kuyu kazmt. Halk kendisine

62

kt muamele ettii iin oradan ayrlnca kuyu kurudu. O zaman halk dnmesi iin ok yalvard. lk defa sakal brahim Peygamber'de aarmtr. Daha nce sakal aarmazm. Peygamberimiz onun hakknda "Atalarmdan bana en ok benzeyen O'dur." buyurmutur. brahmin lakab Hanf idi. Yz yirmi yanda kendisine snnet ettirmitir. Yz yetmi be yanda vefat etmitir. Kabri Habrn'dadr. ki olunun ikisi de peygamber olup shak soyundan srail oullan peygamberleri; smail soyundan da Hz. Muhammed gelmitir. brahim'e Allah tarafndan ilh nizam olarak 20 sahife indirilmitir. Edebiyatta btn ynleriyle sz konusu edildii gibi hilye trndeki eserlerde de yer alm, hatta hakknda Halilnme (Ab-dlvasi l.) adl bir mesnevi de yazlmtr. Hakknda efsanev birok bilgi mevcuttur. Gklerin ona almas, ar grmesi, arzn tabakalarn seyretmesi, gnah ileyenlere beddua etmesi vs. bunlardandr. Kabe'de "Makm- brahim" adl bir yer vardr . Halk inanna gre brahim, Urfa'da atee atlmtr. Buradaki "Halil'lRahmn", o atein yeillie dnt yerdir. Yine orada bir maara vardr ki , brahim'i burada saklamtr. ( Pala, 1995: 225-273) Halil; Nisa Suresi ayet 125te gemektedir. brahim( r.a) cmertlik ve konukseverlikle tannmtr Bu husus, zellikle Hicr 51. ve Zriyat 24. yetlerde aka grlmektedir. Tarikatlar bu sebeple, sofra glbanklerinde Hz. brhm'i mutlaka anarlar. Mevlevi'lerin "somat glbangi", "nn- merdn" yahut "hn- merdn, ni'met-i Yezdan, be-rekt- Hallrrahmn" diye balar. Bektlerin sofra glbanglerinde de u ifadeler bulunur: "Nr ola, sr ola, gittii yer gam grmeye, yiyenlere de nr- iman ola, Hak erenlere Halil brahim bereketi ere". Tasavvufta her peygamber, kendisindeki belirgin vasfla mutasavvflar etkilemitir. Hz. brhm'in bu konudaki etkisi, hullet (dostluk, yani Allah ile dostluk) olarak bilinir.( Cebeciolu, 2004:247 ) Beytullah yapan brahim Halil Kadir Mevlam beni eyleme melil Hakkk n birliine o da bir delil Sen de bilir misin vakt u zaman Karacaolan 81

63

Karacaolan drtlkte Kabe (Beytullah)nin brahim peygamber zamannda yapma emrinin verilmesine iaret etmektedir. Aklm aldn ahm ala gz Halil beni Mecnun eyleyen Halil Bin trl ive ile bin naz ile Halil beni Mecnun eyleyen Halil Kayk Kul Mustafa 11 Kayk Kul Mustafa brahim Peygamberin ektii skntlar dnerek, kendisinin deli olduunu ifade etmektedir. Zahid nice oldu bunca peygamber Kani mer, Osman, Bu Bekr Hayder Kani Halilullah, Sddk- Ekber Bunda gelen gider bir can elenmez Ak mer 43 Ak mer bu drtlkte, Allahn en sevgili kullar olan peygamberlerin dahi ldne iaret ederek, zahidin de bir gn leceini hatrlatyor. 2.4.5.MUSA: Hz. Yusuftan sonra Msr'da "srailoullan" pek ok reyip oaldlar ve Yakub ile Ysufun eriatleri zere kaldlar. Msrn eski yerlisi olan "Kbt" kavmi yldzlara ve putlara taparlard ve srailoullarna aalk gzyle bakarlard. Firavunlar, yani Msr hkmdarlar da "srailoullann" kendilerine tebaa edip, onlar esir gibi ar ve zor ilerde kullanrlard. Bu ar ykten kurtulup dedelerinin eski yurtlan olan Kenan iline gitmek en byk arzularyd. O sralarda bir khin, Firavun'a haber vermi ve "srailoullanndan bir ocuk doacak ve senin devletinin yklmasna sebep olacak" demiti. Firavun, bundan rkp srailoullarndan doan erkek ocuklar ldrtmeye balad. Bu srada "mran" adndaki ahsn soyunda Hz. Musa dnyaya geldi. Annesi, olunun ldrlmesini nlemek gayesiyle onu bir sandk ine koyup Nil nehrine brakt. Sandk Nil'de akp giderken Fir'avun'n kars Asiye onu

64

tuttu. Musa'y grnce onu sevdi ve ldrlmesine mani olmak iin saklad. Ona st analar tutarak sarayda bytt. Hz. Musa bydkten sonra bir gn Msr'da gezerken kaza neticesi bir kptiyi ldrd, Firavun'un gazabndan korkup Msr'dan kat ve Medyen'e gitti. Orada uayb'n kzyla evlenerek on sene kald. Sonra oluk ocuuyla Msr'a giderken, Tr danda Allah kendisiyle syleti .ve O'na Peygamberlik verdi. Msr'a varnca Firavun'u hak dine davet etti. Firavun'un davete icabet etmemesi zerine bir zaman tayin ederek btn srailoullar ile haberleti ve geceleyin onlar Msr'dan kard, Svey denizi kenarna gtrd. Firavun bunu duyunca askerleriyle peine dt. Musa asasyla denize vurdu ve deniz yarld, oniki yol ald. On iki kabilenin her biri bir yoldan gitti. Firavun da askerleriyle onlar izledi. srailoular geip kurtulduktan sonra deniz tekrar kapand ve Firavun ile askerleri bouldu. Musa, srailoullar ile Kenan iline yneldi. Yolda srailoullar, Hz. Musa'nn tevhid akidesine defalarca bakaldrdlar. Bu hadiselere can sklan Hz. Musa, Cenab- Hakk'n arsyla Tur dana kt. Kardei Harun'u da yerine vekil tayin etti. Krk gn Tur'da yalnz bana ibadet edip vastasz olarak Allah'n kelamn iitti. O vakit O'na Tevrat indi. Smiri adndaki bir mnafn aldatmasyla altndan ss eyalarn eriterek buza gibi ses karan, altn bir buza heykeli yaptlar. Harun her ne kadar t verdiyse de kulak asmadlar. Musa, Tur dandan gelip de srailoullarn bir buzaya tapar grnce ok sinirlendi. Samiri'yi lanetledi, buza heykelini yaktktan sonra denize att ve kavmine sitem etti. Bunun zerine kavmi ettiine piman olup, tevbe ve istifarda bulundu. Sonra Musa Tevrat' ortaya koydu. Ondan sonra srailoullar, onun getirdii hkmlerle amel etmeye baladlar. eria nehrinin dousundaki bir ok ehri savaarak ellerine geirdiler. Peygamberlik vazifesini ifa eden Hz. Musa. Yua adndaki bir zat yerine halife tayin ederek 120 yanda vefat etti.

65

Hz. Musa'nn eriat, Hz. sa'nn peygamberliine kadar devam etti. kisinin arasnda gelip geen peygamberler, O'nun eriatyla amel etmek zere gnderildiler. Musa Peygamberin birok mucize ve kssalar edebiyatmza girmi ve bir hayli yaygn biimde kullanlmtr. En ok sz edilen mucizeleri unlardr. Hz. Musa Msr'a dnmek zere ailesi ve iki ocuuyla yola ktnda Tr- Sina'ya yaklat zaman iddetli bir rzgar ve yamurla karlat. Yolunu ard. Ate yakmak istediyse de akma ate almad. O srada uzakta bir ate gzne iliti. Atee yaklanca onun bir aa tepesinde olduunu grd. Korkarak geri dnmek istedi. O zaman aatan "Ya Musa! Ben alemlerin Rabbi olan Allah'm!" diye bir nida geldi. Musa secdeye vard. Bu srada ikinci bir nida ile 'Ya Musa, ben senin Rabbinim. Nalnlarn kar. Sen Tv denilen kutsanm vadidesin (Kur'an 20/12)." O zaman Musa "Ya Rabbi! Bana Zat'n gster sana bakaym" dedi. Allah da "Sen Beni gremezsin." dedi. Fakat daa bak. Eer benim tecellime tahamml edip durursa beni grrsn. Allah daa tecelli etti. Da paraland. Musa baylp dt. Bu mlakattan sonra Hz. Musa'ya Kelimullah denildi. Musa peygamber, Firavun tarafndan sihirbazlkla suland. O ada sihirbazlk ilerlemiti. Firavun btn sihirbazlarn arp onu kk drmek istedi. Sihirbazlar ellerindeki ipleri yere braktlar ve her bir ip, ylan olup harekete balad. Hz. Musa da asasn brakt. Asa byk bir ylan olup btn ylanlar yuttu. Bylece sihirbazlar Musa peygambere iman ettiler. Musa, yine bu asa ile Kzldeniz'i ikiye blm ordularn geirmitir. Musa peygamber bir mucize olarak elini koynuna sokup karnca eli bembeyaz bir nur olurdu. Buna Yed-i Beyz (Beyaz el) denir. Musa Peygamber Hzr ile birlikte bu yolculukta Hzr'n garip davranlarna tahamml edemez Ayrca sular kan eklinde aktmak, kurbaa yadrmak, byk sinek ve ekirgeler srs ortaya karmak gibi mucizeleri vardr. Kurn- Kermde toplam 461 ayete ondan

66

bahsedilmitir.(msl Kasas/3-43, Taha/9-101, uara/ 10-68 ) (Pala,1995: 402403) Seyyid Gazi yolun diktiler nian Deli gnlm oldu imdi perian Tanr kelamn her dem syleen dris Cennettedir Musa Turdadr. Karacaolan 394 Karacaolan; bu drtlkte Hz. dris ve Hz. Musaya deiniyor. Drtlkte Karacaolan Hz. Musaya Kelimullah sfatyla Allah ile konumasna, Tur Danda vastasz olarak Allah kelamnn iitmesine ve drt kutsal kitaptan biri olan Tevratn inmesine iaret ediyor Kld Firavn n Beni sraili gayet zebun Sihri ibtl eyley asa ejder nmun Kasdedp melunu hem tahtndan etti sernign Kld Musa mucizeyle hakk zhar ol zaman Ak mer 26 Ak mer bu drtlkte Hz. Musaya mucizelerinden birine iaret ediyor. Musa peygamber, Firavun tarafndan sihirbazlkla suland. O ada sihirbazlk ilerlemiti. Firavun btn sihirbazlarn arp onu kk drmek istedi. Sihirbazlar ellerindeki ipleri yere braktlar ve her bir ip, ylan olup harekete balad. Hz. Musa da asasn brakt. Asa byk bir ylan olup btn ylanlar yuttu. Bylece sihirbazlar Musa peygambere iman ettiler ( Pala, 2005:403) 2.4.6.NUH: Nuh Peygamber, Hz. dris ge ekildikten sonra dem oullan doru yoldan ayrldlar ve putlara tapmaya baladlar. Cenb- Hakk onlara (Nuh) A.S.)' gnderdi. Hz. Nh nice yllar kavmini imana davet etti. Yalnz oullan "Sam, Ham Yafes" ile hanndan ve dier pek az kimse iman etti. Hatta kendisinin "Ym" isminde bir olu da imana gelmedi. Nh (A.S.) kavmine nasihat ettike onlar ez, cef, tahkir ve alay ederlerdi. Sonunda

67

mitsizlie dt ve onlara beddua etti. Duas kabul oldu ve "Gemi yap" diye Allah tarafndan kendisine vahiy geldi. Hz. Nh krda ve sudan uzak bir yerde gemi yapmaya balad. Kavmi oradan geerken onun ile eleniyorlard ve "Peygamber idin, dlger oldun" diyorlard. Geminin inas bitti, Tufan almetleri grnd. Hz. Nh m'minler ile gemiye bindi ve her eit hayvandan birer ift ald. Her taraftan su grnd. Nh, olu Ym' da gemiye ard. O, "Ben bir daa kar kurtulurum" deyip gemiye girmedi. Nh, "Bugn Alah'n merhametinden baka snacak yer yoktur diye nasihat ederken araya bir dalga girdi; Yam bouldu. Tufan her yeri kaplad. Su dalar at. Yeryzndeki insanlar ve hayvanlar tamamen yok oldu. O srada Nuh'un gemisi dalar gibi byk dalgalar arasnda yzyordu. te bylece tufann hali alt ay kadar srd. Sonra Allah'n emriyle yamurlann arkas kesildi ve sular ekildi. Gemi bir rivayete gre Cdi dann zerine oturdu ve gemidekiler kurtuldu. lem bir baka lem oldu. Ondan sonra insanlar Hz. Nuh'un olundan tredi. Onun iin Nuh (A.S.)'a "kinci dem" denildi. Nuh Peygamber 1000 veya 950 yl yaad. Bu nedenle "Nuh mr" deyimi halk arasnda yaygnlamtr. Kur'n- Kerm'de Nuh Peygamber hakknda birok yet vardr (msl. A'rf / 59-64, Ynus / 7173, Hd / 25-34, 36-49, Nh / 1-28). Nh peygamber hakknda tefsirlerde geni bilgi mevcuttur. Ancak bunlar arasna sriliyyt da karmtr. iirde gemi ve Tufan birlikte anlr. Tufan akn gzyan andrr. Nuh da bu tufan iinde batmamaya alan an kendisidir. Nuh peygamberin gemisine her hayvandan bir ift girerken eytanda eek ile birlikte girmitir.( Pala ,1995:432 ) Nuhun gemisine bhtan edenler Yelken ap yel kadrini ne bilir O Sleyman ku dilini bilirdi Her Sleyman dil kadrini ne bilir Karacaolan 423 Karacaolan; hakiki sevgilinin kymetini bilmeyenlere seslendii bu drtln ilk msrasnda Nuh Peygamberin gemisini karalamaya alanlarn

68

(inanmayanlar); denizde yelken atklarnda geminin denizde yol almasn salayan yelin de kymetini bilmeyeceini sylyor. Zira yine bu inanmayan insanlar; bir mridin kalbinin kymetini de bilmeyeceklerdir 2.4.7.SLEYMAN: Davd peygamberin olu olan peygamberdir. Oniki yandayken babas yerine tahta gemitir. Hem padiah hem peygamberdir. Geimini devlet hazinesinden deil, rd zembiller sayesinde kazanrm. Babasnn vefatndan sonra ve onun vasiyeti zerine Kuds'teki,yarm kalm olan Mescid-i Aksy inaa balad. Yedi senede tamamlad. Daha sonra 13 sene sreyle Kuds'te bir hkmet saray yaptrd. Rivayete gre bu binalarn yapmnda cinleri altrmtr. Kendisi balarnda olmad zaman cinler almazm. Hatta bir bastona dayal olarak uzun zaman onlara hkmetmi. Sonunda bastonun iine bir aa kurdu girmi ve kemirmeye balam. Tam inaat sona erince baston krlm ve Sleyman peygamber dm. Meer Sleyman peygamber ok nceden vefat etmimi. Allah tarafndan kendisine birok mucizeler verilmitir. Kularla, hayvanlarla konuur, onlarn dilini anlarm. Cinlere ve rzgra emretme yetkisine sahipmi. zerinde smi A'zam yazl bir mhrl yz varm. Bu yzn ta kibrit-i ahmerden olup btn vahi hayvanlar ve kular bu yzk sayesinde ona boyun emilerdir. Sleyman peygamber bu yz yalnzca abdest-hneye giderken karr ve saf adl vezirine veya hanmna emanet edermi.Yine bir gn bu yz hanmna emanet etmi. Sleyman peygamber dardayken bir cin onun klna girip hanmndan yz alm. Biraz sonra gelip mhr isteyen Sleyman' sahtekarlkla sulamlar ve saraydan karmlar. Yz alan dev ise onun yerine geip icraata balam. Bu arada Sleyman gidip bir sahil kasabasnda almaya balam. Dev ise yzk Sleyman'n eline bir kere daha gemesin diye denize atm. Gnlerden birinde Sleyman bir balknn tuttuu balklar tam. Balk da hizmetine karlk ona para yerine irice bir balk vermi. Sleyman akam, bal yemek iin kanuni yarnca kendi yzn grm. Meer denize den yz Allah'n izni ile bir balk yutup sahibine geri getirmi. Halk arasndaki "Mhr kimdeyse Sleyman odur." atasz buradan gelir.

69

Hz. Sleyman'n Hdhd adl bir kuu varm. Bu ku ok uzaklardaki eyleri grebilir, usuz bucaksz llerde suyun yerini havadan tesbt edebilirmi. Hz. Sleyman ordusuyla sefere ktnda Hdhd' de yanna alr ve bu sayede konaklama yerlerini su kenarnda seermi. Bir gn Hdhd' aramsa da bulamam. Ona ok fkelenmiken Hdhd kagelmi: Hdhd olanlar anlatm. Sebe lkesine gittiini, oradaki ikinci bir Hdhd ile konutuunu, bu Hdhd'n Belks adl bir sahibesi olduunu, Belks'n da gnee tapan bir kavim zerine melike olduunu sylemi. Bunun zerine Sleyman peygamber Hdhd' affedip Belks'a onunla davetiye gndermi. Belks da devletinin ileri gelenleriyle birlikte Sleyman' ziyaret etmi. Bu ziyaret esnasnda Hz. Sleyman'n emri zerine veziri saf Belks'n tahtn getirtmi. (Bunun, veziri saf tarafndan gerekletirildii de rivayet edilir). Sonra Sleyman peygamber Belks' imna davet etmi. O da devletinin ileri gelenleriyle mavere edip gnee tapmaktan vazgeerek Hz. Sleyman'n dinine girmi ve Sleyman'n zevcesi olmutur. Bir gn Sleyman peygamber ordusuyla birlikte sefere giderken bir vadiye ulatklarnda karnca Beyi'nin dier karncalara "Kanz! Sleyman'n ordular sizi ezmesin." dediini duydu. Bunun zerine glmsedi ve karncalarn beyini yanna davet etti. Karnca beyi, kendince ok deerli saylan bir ekirge budu ile onu ziyarete geldi. Hz. Sleyman'n dusyla bu but bereketlendi ve btn ordu, yarsndan doydu. Geri kalan yarsn karncaya iade etti ve ondan tler istedi. Karnca Sleyman'a nashatlarda bulundu. Sleyman Karnca'ya "Ben peygamber olduum halde seni ve arkadalarn ineyebileceini nasl dndn ve niin onlara kamalarn syledin?" deyince karnca ona "Senin debdebene dalp da tebihlerini unuturlar diye syledim" cevabn verir. Sleyman Peygamberin M.. X. yy.da yaad sanlmaktadr. 40 yl byk bir ihtiam ile devlet srmtr. 52 veya 60 yanda vefat eylemitir. Vefatndan sonra lkesi Yehuda ve srail adyla ikiye ayrld. Yehuda devleti Kuds'te kald ve uzun mddet yaad. Kur'n- Kerm'de Hz. Sleyman'la ilgili 53 ayet vardr Bu ayetler ona verilen ilim ve hikmetler ile yukanda anlattmz kssalardan bahseder (msl. Sebe /12-21; Nemi / 15-44; Sa'd/ 30-40). Tevrat ise onu, h, putperest olarak

70

gsterir ve 700 kars ile 300 cariyesi olduunu syler. Edebiyatmzda Sleyman Peygamber, yukarda anlatlan kssalar evresinde younlaan dnceler iinde ele alnr. zellikle yzk, karnca Hdhd ve Belks ile birlikte ok anlr. Sevgilinin dudaklar mhre benzetildii zaman Sleyman'dan bahsedilir. ir sevgilisine Sleymanlk yaktrd zaman onun ihtiamndan bahsetmektedir. Karnca aczin, Sleyman ise iktidar ve gcn timsali olarak tezat iinde verilir. air vd kiiye Sleyman dedii zaman kendisini karnca kadar aciz gsterir.( Pala, 1995: 490- 491- 492 ) Rahmetli Sami Efendi Hazretleri Tasavvuf yoluna girmek, ku dilini bilmektir. diyerek, bu kavrama varlklar konuturmak onlardan ibret almak (nazar) eklinde bir tanm getirmitir.( Cebeciolu, 2004: 586) Ksaca ifade edilirse; Hz. Davudun olu Hz. Sleyman, ku dilini ( mantkt tayr) bilmesi bata olmak zere, rzgar ve cinlere hakimiyetiyle tannm bir peygamberdir. Tasavvufun bir tanmnda ku dilini bilmesi zelliiyle yer almtr. Sultan Sleymana kalmayan dnya Bu dalar yerinden yarlr bir gn Nice bin senedir ryen canllar Hakkn emri ile dirilir bir gn Karacaolan 344 Karacaolan bu drtlkte kyamet koptuktan sonra maherde btn canllarn dirileceine iaret ediyor. Her canl lm tadacaktr hadis-i erifinden hareketle Allahn sevgili kullarnn (sultan Sleyman) bile ld bu dnyada bir gn mutlaka kyametin kopacan belirtiyor.

Bir zaman ah iken vah tuyura Ferman yrd mar ile mur Ezel camn iip girdi kubra Hkmederdi ins cine Sleyman Ak mer 16

71

Ak mer bu drtlkte Hz. Sleymann ku dilini bilerek btn vahi kularn ah olmas karnca ve ylana sz geirmesi ve btn insan ve cinlere hkmetmesi vesilesi ile Hz. Sleymandan bahsetmitir.

Hezar aknn g et nalemi Gr emimden akan drr nalemi Mihr-i lebin teshir etmi alemi Mihr-i Sleyman sende grmler Gevheri 444 Dr; tasavvufta Hz. Muhammed anlamndadr. (Uluda, 2001:112) Bu balamda Gevheri; Sleyman mhrnn Hz. Muhammede olduunu sylemektedir.

Emrah diyer Sleymanlar Biz burdayz kan onlar Aslan kimin kahramanlar Kara topraa yaslanp Ercili Emrah 42 Ercili Emrah dnyaya gelen her canlnn sonun lm olduunu bu sebeple dnyann Hz. Sleymana bile kalmadn hatrlatyor. 2.4.8.YUSUF: (Ysuf) srailoullar peygamberlerinden Yakup

peygamberin oludur.Hayat ve kssas Kur'an- Kerm'de anlatld zere (Ysuf/1-104) ksaca yledir: Hz. Ya'kb'un oniki olu var idi. lerinde Ysuf u hepsinden daha ok severdi. Ysuf bir rya grp babasna syledi. "Grdm ki, onbir yldz, gne ve ay, bana secde ettiler" dedi. Yakb (a.s) anlad ki; "onbir yldz", Ysufun onbir kardeine iarettir ve Cenb- Hak, onu kardelerine stn klacaktr. "Oulcuum! Bu ryan kardelerine syleme. nk eytan insana dmandr. Kardelerine vesvese verip kalplerine kskanlk drebilir. Sonra sana bir hle yaparlar. Cenb- Hak

72

sana peygamberlik ve byk devlet verecek" dedi ve Ysuf a sevgisi daha da artt.Ysufun byk kardeleri, onu kskandlar ve hle ile onu kra gtrp bir kuyuya attlar. Babalarna ise "Onu bir kurt yedi" dediler. Sonra geri dnp "Ysufu bir kervana ucuz fiyata kle diye sattlar. Ysuf o zaman onsekiz yanda idi. Kardelerinden korkup sustu ve Allah'a dayanarak kervanla Msr'a gitti. Burada Msr'n mliye bakan (azz) tarafndan satn alnd. Ysufun ei emsali olmayan gzellii, Azz'in kars Zelih'y deta byledi. Zelih'nn tekliflerini reddetti. Yine bir gn Zelih onun odasna girdi. Ysuf ondan kaarken gmlei yrtld. Ysuf dar knca azzi kap nnde buldu. Zelih ise Ysufun kendisine saldrdn syleyerek onu zindana attrd. Zindanda iki klenin grd ryalar, Ysufun yorumlad gibi kt. Nihayet Msr hkmdarnn grd bir ryay da doru tbir etmesi zerine, zindandan karlarak mliye bakanlna getirildi. Zelih, bir hkmdarn kz ve gzellerin gzeli idi. Kocas lnce btn servetini Ysuftan haber verenlere balad. Yllarca yalnz kald, Ysuf u dnd. Bu arada Hz. Ysuf, Msr'da tarm gelitirdi ve yedi sene iinde pek ok zahire biriktirdi. Daha sonra hkmdarn grd ryadaki ktlk ve pahallk seneleri geldi, yedi yl srd. Bu ktlk seneleri iinde Hz. Ysuf zahireyi adaletli bir ekilde mevcut nfusa gre tevzi ederdi. Bu ktlk yllarnda Ysufun kardeleri de Kenan ilinden kalkp zahire almak iin Msr'a gelirler. Ysuf bir oyunla, teki kardeleri Bnyamin i de zahre almak iin getirmelerini salad ve hkmdarn tasn onun ykne saklayarak hrszlk suuyla onu alkoydu. Hz. Yakb, Ysufun yerine koyup muhabbetle barna bast Bnyamin'in de alkonduunu duyunca znt ile alamaktan gzlerine ak dt. Ysuf kaybolal yirmibir yl olmutu. O vakitten beri ondan bir haber alnmad iin kardeleri onun salndan mitlerini kesmilerdi. Yakb (A.S.) ise Ysufun kklkle grp de kendisine sylemi olduu ryaya nazaran onun huzurunda kardeleri secdeye varmadan vefat etmeyeceini

73

biliyor, dnn byk bir sabrla bekliyordu. Buna binen oullarn, Ysuf ve Bnyamin'i arayp bulmalar iin Msr'a gnderdi. Kssann bundan sonras; Ysufun kardelerine kendisini tantmas, babasna gzlerinin onlar vastasyla ve gnderdii aile gmlei gzlerine srmesiyle Msr'da almas btn efradm yanma alarak

yerlemeleriyle sona erer. Bu arada Ysuf da Zeliha'ya acm ve onu nikh ile almtr. Allah Zeliha'ya eski gzelliini vermi ve Ysuftan Efryim ve Men adnda iki olu ile Rahme adnda bir kz olmutur. Ysuf kssas Kur"n- Kerm'in en gzel kssas olup, "Ahsen'lKassas" olarak vasflandrlr. ( Pala,1995:572-573 ) Dde bu vechile mestr eyleyp mahbbunu Yedirp kurtlara cism-i Hazret-i Eyybunu Derd ile beytl hazenden aladup Yakubunu Didesinden Yusufun d eyleyen Mevl meded Ak mer 17 Yakup peygamber olu Yusuf kaybolduktan sonra alamaktan gzleri kr olmutur. Ak mer bu olayn Allahn taktiri ile gerekletiini syleyerek Yusuf Peygambere deinmitir. Bunca dem sakladm dilde yaran Hi mesrur etmedim ben vreni Gel yeter alatma bu bireni Aman hey Yusuf- sabib zaman hey Gevheri 614 Gevheri bu drtlkte pirine seslenerek; Bunca zamandr yaran gnlmde sakladm, beni hi mutlu etmedin; yeter artk gel bu aresizi, deliyi alatma diyor. Son msrada ise Hz. Yakubun olu Yusuf iin alamas ile balant kurarak; Hz. Yusufa telmihte bulunuyor. 2.5. KURN-I KERM: Allah(cc) tarafndan Peygamber efendimiz (sav) e gnderilen son ilahi kitaptr. Btn sfatlarn kendinde kaybolduu

74

ilahi zat, cem ve icml makam, Hz. Peygamber(sav), insan- kamil anlamlar tasavvufta kullanlr.( Cebeciolu, 2004: 383) Drt semavi kitaptan en son indirilenidir. Vahiy yoluyla, Cebrail vastasyla Peygamberimize gnderilmitir. Dier kutsal kitaplar bir kavme indirildii halde Kuran- Kerm btn insanlk iin indirilmitir. 114 sure ve 6666 ayettir. Vahiy katipleri tarafndan yazlan bu ayetler tek kelime, hatta nokta eksik veya fazla olmadan Allahtan Peygamberimize gnderildii eklini korumaktadr. Halife Hz. Ebubekir zamannda da oaltlarak eitli slam merkezlerine gnderilmitir. Sz ve anlamca tam bir mucize olan Kuran daima Kerim sfatyla birlikte anlr. O vahyin en yksek eklidir. Hi bozulmadan kyamete kadar kalacan Allah yine onda syler. Allahn varl ve birlii delilleriyle ortaya koyan, insanln iki dnya saadetini ve hayatn dzenleyen , onlara kurtulu yolunu gsteren Kurn- Kerm iin Mushaf, Kitab, Furkan, Nur adlar da kullanlmaktadr. ( Pala, 1995:366 ) Drt kitab- asmandan etti Cebril nzul ndi Kuran Mustafaya okuyup kld kabul Hsn ile marur olup Hazret-i Yusuf oldu kul Yakubun hasret gzne kan ile nem damlad Gevheri 791 Kurn, btn alemlerin Rabbi olmas itibaryla Alllahn Kullarna gnderdii eisz bir iltifat ve ihsanr. Gevheri bu drtlkte Kur'n- Kermin Cebrail vastasyla Peygamber efendimize vahiy yoluyla gelmesine iaret etmitir. Kul Mustafa bekler yolla Daim Kuran okur blbl dilleri Ah ettike blblleri Bir kez gster yzn ya Kerim Kayk Kul Mustafa 67 Kayk Kul Mustafa; lutfu ve ihsan bol olan, Allah (c.c)n bir kez yzn grebilmek midiyle her vakit Kuran- Kerim okuduunu sylyor

75

Yenicami gibi yoktur cihanda Barekallah yapan yapan stada Namazn anda klan ziyade Daima okunur Kuranmz var Ak mer 41 Ak mer; stanbuldaki Yeni Camiyi yapan stada llah hayrl ve bereketli etsin diyerek dua ediyor. Bu camide namaz klarak kullarn sevaplarnn oalacana zira bu memlekette her daim okunan Kuran- Kerim olduuna iaret ediyor.

Hey aalar evel batan Kuran mindi hece mindi stersen aleme dan Gndz mindi gece mindi Ercili Emrah 16 Ercili Emrah bu drtlkte, Peygamber efendimize nce ayetlerin mi yoksa Kurn- Kermin mi indiini renmek istediini ifade ediyor. 2.6.DER KUTSAL KLER 2.6.1.LOKMAN: Halk geleneinde deiik kiiliklerle karmza kan tarih bir ahsiyettir. Kur'n- Kerm'de, adna bir sre vardr (sre, nr. 31) Hakknda "Dorusu Lokmn'a, Allah'a kret diye ilim ve anlay verdik. Kim krederse, ancak kendi nefsi iin kreder. Kim de nimeti inkar ederse, phe yok ki Allah (onun krne) muhta deildir (Lokman / 12)" buyrulmaktadr. Eski Araplar arasnda da nl olan Lokman'nn bir peygamber veya neb olduu hakknda tefsirlerde rivayetler vardr. Ancak ounluk, onun "Salih bir kul" olduunu kabul eder. Anlatlanlara gre o Hikmet ve Hekimliin piri ve sembol olarak bilinir. Kur'n'da oluna tler verii, onu tevhd ve hiret konusunda uyarmas. lah emirlere vasta olmas

76

ynleriyle adndan bahsedilir.Lokman hakknda Hristiyan ve Museviler arasnda yaygn inanlar vardr.( Pala,1995:349) Bir rivayete gre; Lokman her derdin devasn bilen bir doktordu; btn odlar hangi derdin derman olduunu kendinse sylerdi. ( Onay, 1996:340 ) Ben senin akndan oldum all Bendeni istersin daima zelil Makta-i aknda katoldu bu dil Lokman olsa bana itmez areler Gevheri 634 Ak sevgilinin derdiyle srekli hasta olmaktadr. Zira an gnl sevgilinin aa olan sevgisini kestii yerde katlolmutur. Bu ekilmez derde, her derdin devasn bulan Lokman hekim bile gelse are bulamayacaktr. Drtlkte kullanlmtr. Aciz kaldm del gnl elinden Gurbete denin hali byle olur Lokman Hekim derde derman bulamam Dalgalan akn seli byle olur Kayk Kul Mustafa 20 Kayk Kul Mustafa drtlkte; ruhani alemden kopup gelen gnlnn bu diyarda aresiz kaldn anlatyor. Drtlkte Lokman, her derde deva bulan doktor anlamndadr. 2.6.2. ON K MAM: Baz tasavvuf yollarnda Hz. Muhammed (sav) varis olduu kabul edilen kiiler anlamna gelir. Bu zevat- kiramn hepsi Hz. Muhammed(sav) neslindendir; isimleri kronolojik olarak yledir: 1. Hz Ali (ra) 2. Hz Hasan (ra) 3. Hz. Hseyin (ra) 4. Ali Zeynelabidin (ra) 5. Muhammed Bakr 6. Cafer-i Sdk 7. Musa Kazm 8. Ali Rza 9. Muhammed Takyddin 10. Ali Naki 11.Hasan- Askeri 12. Mehdi( Cebeciolu, 2004: 495 ) Lokman, her derde deva bulan doktor anlamnda

77

Onki imam glbangna eriem Anda keramet var Hakka eriem Bahar alp blblle tem Gller beni sevdiime ulatr Karacaolan 407 Karacaolan ilk msrada; iilerde dini korumak ve hkmlerini yerine getirmek iin Peygamberle halife ve varis olduuna inanlan On iki imamn hep bir azdan yksek sesle syledikleri ilahi veya duay dinlemek istediini sylyor. kinci msrada On iki imamn syledikleri glbanglar da harikulade bir hlin olduunu ve kendini Allah (c.c)a eritirdiini anlatyor. Baharda blbllerin gln akyla tmeleri gibi k da; sevgiliye ulamay arzuluyor. Karacaolan On iki imamn okuduu ilahiyi dinlemek istediini sylyor. Nice oldu evliylar kan on iki imam Melekl mevt anlarn destine sundu dolu cm Crm-isynm olup alayub gezdim subh u m Gevheri der ol ecilden iki ddem damlad Gevheri 791 Gevher insann bana mutlaka gelecek olan lm gereinden bahsetmektedir. Nerede o evliyalar, on iki imam, Azrail hepsinin eline dolu bir kadeh sundur. Bu kadeh ecel erbetidir. Aslnda Azrail insann cann alrken insana baka bir can sunmaktadr. Gevherye gre bu durum evliyalar ve on iki imam iin de geerlidir. Nice oldu evliyalar kan on iki imam derken onlarn da mutlaka bir gn leceini, her nefis lm tadacaktr veya Azrailin onlar iin bir hayat balayacan kastetmi olabilir. nk lm sadece cesedin kaybolmasdr. Ama ruh ebeddir. Mevlana lm gnn nasl eb-i arz (dn gecesi) olarak tanmlamsa Azrailin kadeh iinde sunduu ak meyi de olabilir. Onu ienler sonsuz gzellie kavuacaklardr. Ayrca Gevher son iki msrada ise,suum gnahm ok,sabah akam bu

78

ekilde alayarak dolatm, ecel kapma gelince de gzmde iki damla ya olacak, yaptklarmn cezasn ekeceim diyor

Mustafam der dostunuza On iki imam ar yar dostunuz Ol.. tamasn postumuz Meded meded .dostum der Badat Kayk Kul Mustafa 47 Kayk Kul Mustafa Oniki mamn drt dostan biri ( Allah (c.c), peygamberler, oniki imam ve eyh) olduuna iaret ediyor.

2.7. MUTASAVVIFLAR 2.7.1 HACI BEKTA-I VEL: Hnkr Hac Bekta Vel muhtemelen 1209-1210 tarihinde domu ve 1270-1271 tarihinde vefat etmitir. Horasan Erenleri'nin nemli isimlerinden biridir. lk tahsilini Niabur'da yapan Hac Bekta Vel, kitap yazacak kadar Arapa ve Farsa renmitir. Zamannn ilimlerini ve manev terbiye ve irad yolunu tahsil etmitir. Hac Bekta Vel, yurt edinmek iin Anadolu'ya gelmi, balarnda bulunan babalar ve dedelerle Orta Asya inanlarnn tesirinden henz kurtulamam Trkmenlerin, Mslmanla samimiyetle balanmalarnda byk rol oynamtr, iktisad ve siyas buhranlar karsnda bunalm insanlara, elinde apas ile slm' telkin etmi bir Anadolu erenidir. Gayesi imanl ve uurlu bir toplum yaratmak suretiyle huzur, skn, adalet ve kardelik iinde mesut bir insan ekillendirmekti. Anadolu'ya gelen Hac Bekta Vel, Suluca Karahyk'e ekilmi sakin bir hayat yaamtr. Vilayetnme'ye gre, hi evlenmemitir. Hac Bekta' ve fikriyatn benimseyenlerden bu evlenmeyi kabul edenlere Babagn ad verilir.

79

Bir dier grup ise, Hac Bekta'n evlendiini ve ocuklarnn olduunu kabul eder. Bunlara da elebiler ad verilir. Eserleri:Kitbu'l-Fevaid, Divn- Hikmet rnek alnarak kaleme

alnm,Farsa tasavvuf bir eserdir.Maklt, Hac Bekta Vel'nin elimizde bulunan en nemli eseridir. Asl Arapa olan bu eser dilimize evrilmitir. Tasavvufun usl ve esasn reten didaktik bir eserdir. Eserde, eriat, tarikat, marifet, hakikat kavramlar ele alnarak aklanmakta ve misaller ayet ve hadslerle beslenmektedir. eriatn dier nn esas olduu, eriat olmakszn sonrakilerin olamayaca ifade edilmektedir. Hac Bekta Vel, samimi ve salam bir Mslmandr. Kemlin ancak, Kur'an- Kerim'e uymak ve peygamberin snnetine sarlmakla mmkn olacana inanmakta ve bunu srarla tavsiye etmektedir. Hac Bekta Vel'ye gre, kul, yce Allah'a ve olgunlua yukarda belirtilen drt mertebe ile eriebilir. Bu mertebeler ancak eriat olduu takdirde tamam olur. eriata ball mkemmel olmayan kimseye tarikat, marifet ve hakikat mertebeleri de kapal kalr. Bu drt mertebe krk tane makam ihtiva eder. Bunlardan on tanesi eriatta, onu tarikatta, onu marifette, onu da hakikattedir. Eer bu krk makamdan biri eksik olsa geree (hakikate) ulalamaz, nk artlar eksik kalm olur. Hac Bekta Vel, hem i temizlie hem de d temizlie nem verir. Bu temizlik ancak hakiki bir imanla olur. iman ancak slm'n artlarn yerine getirmekle gerekleir ve mkemmelleir. Hac Bekta Vel'ye gre, sevgili peygamberimizin dedii gibi, eriat aa, Tarikat dallar, Marifet yapraklar, Hakikat de meyveleridir. Bunlardaki krk makam ise unlardr: eriat: iman (Ament), slm'n artlar, ilim, ihsan, evlilik, helf, ehl-i snnetten olmak, merhamet, faiz yememek, iyilii emretmek.

80

Tarikat: Slk ve tvbe etmek, mrid olmak, tra olmak, korku ile mid aras olmak, hizmet etmek, nefse hakimiyet, hicret (manev anlamda), tarikat elbisesi giymek, kullara sevgi, ak (evk, kanaat). Marifet: Edeb, havf, nefs terbiyesi, ikrar ve tasdik, haya, cmertlik, ilim, sknet, kalb-nefs bilgisi. Hakikat: Tevazu, iyilik, Allah yolunda harcamak, lmeden nce lmek, bakalarna zarar vermemek, hakikati sylemek, ebrardan olmak, kerametleri gizlemek, sabr, lednn ilim ve teemml. Tasavvuf kl ilmi olmaktan ziyade "hl" ilmidir. nsan davranlaryla, Allah'n emrettii yolda onun gerek kulu olmaldr. slm' hem ibadet hem de ahlk olarak yaamaldr, ite Hac Bekta Vel'nin anlad ve yaanlmasn istedii budur. Hac Bekta Vel, slm' yaam ve onu telkin etmitir. Ona gre, gnl eri, dinini hem iinde, hem de dnda yaayan kiidir. Gnl Kbesi ok kymetlidir. Zira o, Nazargh- lahi'dir. M'minin gnl Kabe'ye benzer. Ancak klar o beyti gslerinde barndrrlar. yle ise Allah' sevip, emirlerine uyarak gnl Beytullah (Kabe) yapmak lzmdr. ( Altnta,1996: 139-140) Hac Bekta Veli benim pirim Asmana kan benim zarmdr Benim kimsem yoktur Mevla kerimdir Nasibimse gelr Hinden Yemenden Gevheri 297 Gevheri ilk msrada pirinin Hac Bekta Veli olduunu sylyor.

Sensin gnl u dnyadan fardan Ah ekben yreimi eriden Cansz duvarlara binip yrden Hnkr Hac Bekta Pirden gelirim Karacaolan 220

81

Karacaolan ilk msrada gnlnn dnyaya yaslandn sylyor. Ah ekerek yreini eriten, keramet gstermek amacyla cansz duvarlara binip yrten Hac Bekta, pirinden geldiini anlatyor. Mustafa eder...................... Salat klaym....................... Cann duvar yrden Hac Bekta pirim vardr Kayk Kul Mustafa 74 Hac Bekta- Velinin bir kerametine iaret etmektedir. 2.7.2 HALLAC-I MANSUR: Ad Eb'l-Mugs'l Hseyn b. Mansru'lBeyzav olan Mansur (857-922) edebiyatta oka anlan nl bir sfidir. ran'n Tr kasabasnda dodu. Basra'ya yerleti ve evlendi. Tasavvuf yoluna gen yata girdi. Zhd ve itikf ile abucak ilerlemeler kaydetti. Hind ve Trk memleketlerinde dolaarak slm' yaymaya alt. Hakknda birok menkbeler vcda getirilen Mansur, aslnda halla (atmc, pamuk atan) deildir. Bir gn hallc olan bir dostuna bir i buyurdu. O da bu ii yapmak iin dkkandan ayrlnca Mansur onun vaktini aldn dnd ve parmann iaretiyle dostunun ilerini devam ettirdi. Dostu geri dnnde bu kerametli grd ve o gnden sonra Mansr'a "Hallc" lakab verildi. Onun tasavvufta stad Eb Amr Osman- Mekk'dir. Cneyd-i Badad ile sohbetleri olmutur. Her gn bin rekat namaz klarm. Tasavvuf yolunda ilerleyince fenafillha ulat ve "Enel Hakk (Ben Hakkm)" dedi. Badat'n. mehur simalar arasnda dostlar olduu gibi muhalifleri de vard. Bu szn batn mnsn deil de zahir mansn ele alanlar onu mnkir kabul ettiler. Bazlar da srlar, ehil olmayanlara fa ettii iin stadnn bedduasna uradn sylerler. Bunun zerine Hallc' hapse attlar. 8 yl hapiste kald ve bu srada" Tavs" adl tasavvuf Kabe'yi tasdikiyle tahrip bir eser yazd. O srada Karmatler etmilerdi. Mahkemede bu olaya Hallc'n sz sebep srayla kamland, vcdu para para edildi,

gsterildi. Kad Eb mer-i Hammd katline hkm verdi. Halfenin de Badat'ta

82

daraacna ekilerek tehir edildi sonra da kafas kesilerek cesedi yakld. Mevlev ve Bekta tarikatlarna byk etkisi olan Hallc'a ait birok menkbe vardr. Bir ok sfiler (msl. Ahmed Yesev, Yunus, Nesim, Niyazi-i Msr vs.) onu hak yolda ehid edilmi bir mcahid olarak ele alr ve eserlerinde ska bahsederler. Derler ki Halla idam edilecei gece 500 rekat namaz klmtr. dama giderken minarede bir mezzinin ezan okuduunu grr ve barr. "Utanmaz yalanc!. n oradan aaya!" Herkes tevbe etmesini sylerken o "Eer bu mezzin ta yrekten bir kere Allhuekber deseydi o minare ayann altnda erirdi" cevabn vererek hemen bir kayann zerine kar ve bir kez "Allhuekber" der. Kaya ayann altnda su gibi erimitir. Hallc' daraacna ekmeden evvel ellerini kesmiler. Bileklerinden akan kanlar yerde Kelime-i Tevhid'i yazm ve akmasnn hi ard kesilmemitir. Kanlar Dicle'ye karnca nehir Kelime-i Tevhd syleyerek tam ve civardaki bitkilere ulam, hatta bitkiler dah Kelime-i Tevhd'i sylemeye balam. Halk bir trl bunu durduramam. Nihayet Mansr'un bir beytinde ancak kllerini Dicle'ye dktkleri zaman nehrin kabarmasnn biteceine dair bir iaret bulmular. Nitekim cesedini yakp kllerini nehre savurmular. Ancak o zaman her ey normale dnm. Hallc- Mansr hakkndaki rivayetler olduka oktur. Luis Massignon'un onun bunlara hakknda ska yapm olduu almalarda ve menkpnmelerde rastlanr. Hallc-

Mansr'un 6 mektubu, tasavvuf hakknda 350 vecizesi, 74 vaaz zeti, 80 manzumesi, 27 rivayeti ve Tavsin adl bir eseri bilinmektedir. Edebiyatta daraac ve Ene'l-Hakk mnasebetiyle ska anlan Mansr, inanc uruna hereye gs germe ve lmenin sembol olarak bilinir. "Mansr" kelimesi "yardm olunmu, zafere ulatrlm" anlamlar yannda musik terimi olarak da bir tr ney'e ad olmutur. iirlerde ber-dr edilmi olarak anlr. ( Pala, 1995:225-226 ) Gayet de milim leb-i kandime Syle ki Mansurum ol efendime A- ankebuttan zge kendime Gah berdr olmaa dr bulamadm Gevheri 233

83

Leb-i

kand,

kalp

tasfiyesi

sayesinde

velilere

gnderilen

sz

anlamndadr.( Uluda,2001:226).Gevheri ilk msrada veliler gibi bu sz duymak istediini sylyor. Dier msrada ise velisine efendim diye seslenerek Hallc- mansur gibi bir dar aacna aslmak istediini ifade ediyor ama, bunu yapamyor. Mansurum ol efendime derken samimiyetini ve balln dile getiriyor. nk Mansur edebiyatmzda samimiyetin, sadakatin ve cezbenin sembol olarak bilinir. Gah olur halkn gznden dr ider ak ademi Lamekan iklimine Mansur ider ak ademi Ak mer 53 lk msrada Ak mer, akn insan hakln gznden uzaklatrdn sylyor. Zira ak sevgiliyle hem dem olabilmek iin halkn olmad yerlerde uzlete ekilir. kinci msra da ise akn Allahn yeryzndeki halifesi olan insan, kamil insana benzeterek Mansur gibi ruhlar alemine gtreceini sylemektedir 2.7.2.1 DR: Arapa ev, Farsa idam sehbas demektir Bektailikte muhibbin can feda etmek zere, meydanda ikrar verdii yerin addr. Meydann tam orta yerine dr denir.Biat ve tarikat telkini treni gibi merasimler, burada icad olunur. Tasavvuf edebiyatnda Hallac- Mansurun bana gelen olay ifade etmek zere, iirde idam sehbas manasnda kullanlr.( Cebeciolu, 2004:150) Tasavvufta Hallac- Mansurun idam edilmesine telmihte bulunulduunda da dar aac anlamnda kullanlmaktadr. Gelen gider imi bu kara yere Mansur cana kyd ekildi dre Hakkn kelamn syleyip bile Diller beni sevdiime ulatr Karacaolan 407

84

Karacaolann kara yer dedii mezar olabilir. Zira her canlnn sonu lm yani mezardr. Hallac- Mansurun dar aacna ekilerek EnelHak dedii yerde halde idam edilmitir yani lmtr. Karacaolan son iki msrada Hakkn ismini zikrettii iin gnlnn kendisini sevgiliye ulatrmasn istiyor. Drtlkte dar , idam sehpas anlamndadr. 2.7.2.2.ENEL HAKK: Ben Hakkm anlamnda bir ifade olup Hallc- Mansur tarafndan sylenmitir. Onun bu sz Hakktan rivayeten syledildii kaydedilmekle birlikte, fen halinde iken syledii veya kendisinin btl olmadn ifade etmek iin serdettii de nakledilir. Kasas Suresindeki aa kknn Muhakkak, ben alemlerin Rabbi olan Allahm szn anlayan, Hallcn Enel- Hakk! szn anlar. ( Cebeciolu, 2004: 192 ) Bu sz tanrlk iddasnda bulunmak deildir. nk Mansur kendini Tanrdan bir para olarak grmtr. Nitekim onun dncesinde Allahtan baka gerek hibir varlk yoktur.Bir vecd annda sylenmi olan Enel Hakk sz bir varlk iddas deil, tam tersine bir hilik ifadesidir. Tasavvuf airlerince benimsenip sylenen bu szde batln zdd olma hali yani Ben batl deilim anlam daha yaygn olmutur. Bu sz sylemekle cezbe halini de anlatan airler daha ok Hallac sz konusu ederler.( Pala, 1995: 169) Edep it hfz eyle lisann erken Mrik olma Hakkn nimetin yerken Enel batl dimez enel Hak derken Hallac- Mansura darn asl ne Gevheri 67 Gevheri t verdii bu drtlkte Hallac- Mansura Enel- Hak demesi vesilesi ile deiniyor. 2.8 KADER: Allahn ezeli hkm, takdir anlamndadr. Kader imann artlarndan biridir. Levh-i Mahfuzda yazl olanlarn vcut bulmadan evvelki haline kader, ortaya kmasna da kaza denir. ( Pala, 1995: 300 )Levh-

85

Mahfuz ise Arapa korunmu levha demektir. Bir ayette Kur'n- Kermin Levh-i Mahfuzda tesbit edilmi olduu bildirilir. ( Brc/22) Allah ilk nce levh kalem( sath ve kalem) yaratmtr. Kalem bu levhaya kainatta vuku bulacak olan her eyi yazmtr. nsanlarn kaderi Levh-i Mahfuzda yazldr. Levh-i mahfuzdan srafil sorumludur. Yazl olan eyler ne eksik ne fazla olmayp zaman gelince ortaya karlar. Bu levha yedi kat gkte bulunur ve dou bat uzunluu kadar en ve boya sahiptir. Boyutlar lahi takdirin ifadesi olarak dnmek gerekir. Tasavvufa gre Levh Tanr bilgisi, kalem ise tanr iradesidir.( Pala: a.g.e.,346) Tasavvufta ulvi alemde, olmu ve olacak her eyi ieren ilahi levlann addr. Levhin drt ksmnda ikincisi olan Kitab- Mbin ve Klli Nefse de bu isim verilir, buna levh-i kader de denir. ( Cebeciolu,2004: 399) Ksmatn var ise gelir Yemenden Ksmatn yo ise ne gelir elden Hccetin kaddan, beratim senden Hi, yazlan yaz karalanr m? Karacaolan 67 Karacaolan bu drtlkte insann kaderini deitiremeyeceine iaret ediyor. Gelir imi baa yazlan yaz Gel gnl idelim Hakka niyaz Al Ayet-i Krsi ile hlas Okuyup gidersin yolun stnde Ak mer 23 Ak mer her insann bu dnyada nceden Levh-i Mahfuzda yazl olan kaderini yaadna iaret ederek Allah( cc)a dua edelim diyor. Son iki msrada ise, Allah(cc) anlatan ayetlerin zeti mahiyetinde olan hlas sresini ve Ayetel Krsinin inanan bir kulun huzur ve mutluluu adna ifade ettii mesajlarn vurguluyor.

86

Gevheri tabirdir Mustafa ismim Bir katre meniden halk oldu cismim Levh-i mahfuz zere yazlm resmim Hikmeti- Hudaya uradm geldim Gevheri 192 Bir katre meniden halk oldu cismimmsrasnda insann

yaradlndan bahsetmektedir. Kuran- Kerimde yer alan Alk suresinin ikinci ayetinde (Allah insan kan phtsndan yaratt ayetine gnderme yapmtr. Tasavvuf stlahta resmi ezelde nasl cereyan etmise ebede de yle cereyan eden bir niteliktedir. Zira yaratklar ve sfatlar tmyle Allahn kaderiyledir. (Uluda, 2001:290)Levh-i mahfuz zere yazlm resmim msrasnda bu dnce ve iaret etmektedir. Son msrada ise Bektailikte grlen tenasuh inancnn (bir bedenden ayrlan ruhun, derhal baka bir bedene girmesi) etkisiyle ruhunun Hz. Muhammedin bedenine girip [zira Hz. Muhammed Mirata Allah (c.c) ile vastasz gren tek peygamberdir]. Allah (c.c)n yanna gittiini mbalaa yaparak anlatmtr Drtlkte levh-i mahfuz kader anlamnda kullanlmtr.

2.9. AHRET VE AHRET LE LGL MEFHUMLAR 2.9.1. AHRET: Son ikamet mahalli, br dnya. Allah btn varlklar geici olarak yaratmtr. Kur'n- Kermin bir ok ayetlerinde ahiretten bahsedilir.(Bakara/ 4,86, 94, 102, 114, 130, 200, 201, 217, 220; Al-i mran/ 22, 45, 56, 77, 85, 145, 148, 152, 176vs) Kyamet koptuu zaman her varlk dnya hayatn terk edecek ve ahiretteki hayat balayacaktr. Bu hayat dnyadaki iyi ya da kt amellere gre cennet veya cehennemde srecek olup bundan ka yoktur. ( Pala, 1995:25 ) Karacolan der ki nice olur halim Gn getike artmaktadr vebalim Az yaa uz yaa hr lm

87

hirete kar gtr man Karacaolan 25 Karacaolan insanolunun ldkten sonra br dnyaya gtrecei tek eyin iman ve inanc olduunu sylemektedir. Uyup crm ile eytana isyanda Nefis nefse bir acaip eytanda Kurdular meclis-i demi devranda Dnya nedir ahret nedir bilmezler Ak mer 13 Ak mer nefsine uyup, eytann Allah( cc)a isyan ettii gibi gnah ileyenlere seslenerek , bu insanlarn lmden sonrasn da dnmediklerini ifade etmitir. Hi rahat olmadm uyup snnete Yarn ne yz ile varam ahirete Meer fazl ile girem cennete Hakka yarar hangi ibadetimdir. Gevheri 501 Snnet, Hz. Muhammedin sz ve hareketleriyle Mslmanlara rnek olduu ve onlarn yapmasn emir buyurduu hususlardr. Onun ahlkyla ahlklanmak tasavvuf ehlinin amacdr. Gevheri ise bu drtlkte peygamber efendimizin snnetlerine uymad ve farz olan ibadetlerini da yapmad iin kyamet yaknyor. Drtlkte ahiret, kyametin koptuu zaman anlamndadr 2.9.2 KIYAMET: Btn insanlarn dirilerek maherde toplanacaklar gn, alemin sona ermesi ve yeniden dirilmek , lmden sonra hayat bulmak anlamndadr. Kur'n- Kermde kyamet, har, maher hakknda birok ayetler mevcuttur. Bunlarn hemen hemen hepsinde azamet ve dehetli sahneler tasvir edilmektedir. Kyametin on byk alameti vardr. Kk alametler ve byk alametler tamamland zaman srafilin Sura flemesiyle koptuunda Allah(cc) karsna kacak yz olmadndan

88

dnyadaki btn canllar lecek ve dnya dzeni bozulacaktr. Sonra srafil ikinci defa Sura fleyecek ve har balayacaktr Maher yerinde btn insanlar toplanp dnyada yaptklarndan dolay hesaba ekilecektir. Amelleri iyi olanlar cennete, kt olanlar cehenneme gidecektir. Bylece dnyada yaptklarnn karln grecektir. Hesap gnnde herkes en yaknndan bile kaacak, kendi bann aresine bakacaktr. iirde kyamet daha ok fitne ile yada kyam, kad, kamet kelimeleriyle anlam ilikisi kurularak kullanlr. Terim zellikle tasavvuf edebiyatta birok mnasebetle kyametten bahsedilebilir.( Pala ,1995:332 ) Kaani lmden sonra ebedi hayata kavumak zere, yeniden dirilmeyi kyamet olarak tanmlar.( Cebeciolu, 2004: 375 ) Kk kyamet ( kyamet-i sura) ya Kim lrse kyameti kopmutur. hadisiyle iaret edilmitir. radi lmden sonra kutsi alemde kalbin ebedi olarak diri kalmas tarznda yeni bir yaam tarzna kavumaya orta kyamet ( kyamet-i vusta) denir. Enam Suresinin 122. ayetinde buna iaret edilmitir. lmeden nce lmekle kavuulan hayat budur. Fenafillah mertebesine erdikten sonra bekabillah makamnda hakiki bir hayata kavumaya byk kyamet denir.( kyamet-i kbra) Nazirat suresinin 34.ayetinde buna iaret edilir. ( Uluda, 2001: 214) Ykm gamdr gam alrm gam satarm Pervaneler gibi yanar tterim Kyamette yakasn tutarm Vermesin hoyrata gllerimizi Karacaolan 93 Karacaolan ilk iki msrada hlini ara ediyor. Bu dnyada an tek varl gamdr; nk o sevgilinin akyla pervanenin mumda yan gibi yanmaktadr. Eer bunu engelleyecek bir durum sz konusu olursa; k kyamette bunun hesabn soracaktr. Kyamet; btn insanlarn dirilerek maherde toplanacaklar gn anlamndadr.

89

2.9.3 HAR: Arapa bir araya toplamak manasndadr. Tasavvufta ifade ettii anlam, icad badel-ifna, cembadel tefriktir. Yani yok olduktan sonra icad etmek ve dalmadan sonraki toplanmaya har denir. ( Cebeciolu, 2004: 255) Gevheri duac hare-dek sana Yek nazarn senin yetir ana Kendi garibinim efkat et bana Ey murad zre ber murad beni Gevheri 134 Nazar tasavvufta; eyhlerin ve ermilerin mritlere ve sluk ehline bak anlamndadr. (Uluda, 2001:268) Gevheri, ilk iki msrada eyhinin bu bakna lene kadar duac olduunu sylyor. Sonraki msralarda eyhine seslenerek; kendisine efkat etmesini, iradesinden arnmas iin (murad) ruhunu olgunlatrmasnda yardmn istiyor. Drtlkte hasr; kyamet gnnde lleri diriltip mahere karlan zaman anlamndadr.

2.9.4 SIRAT ( SIRT): Cehennemin zerinde kurulu olan kldan ince, kltan keskin bilinen kprdr. Bir hads-i erifte Kyamette m'minler cehennem (zerine vurulmu Srat) den kurtulduktan sonra Cennetle cehennem arasndaki (ikinci bir) kprde tevkif olunurlar. Burada, dnyada aralarnda bulunan (ufak tefek) mezlimden birbirine hakkn vererek hesaplarlar (Kk gnahlarndan da ) paklanp arndklar zaman bunlarn cennete girmelerine izin verilir." buyurulmutur. M'minler Srat zerinden yldrm hzyla ve ayaklar yere demeden geeceklerdir. Sratn bin yl yoku, bin yl ini, bin yl dz bir yol olduuna inanlr. Srat kelimesi Kur'n- Kerm'de mstakm" sfatyla birlikte "Srat--mustakm (Dosdoru yol)" eklinde 32 yerde geer (msl. Fatiha/6, Bakara/ 142, l-i mrn/51, 101; Nis/68, 175).

90

Srt; Arapa yol demektir. Hakk tecellilerinin eitlenmesinden kefe alan yol, nefsiyle, yine kendi nefsi iin alr. Fussda Hibir kmldamayan canl yoktur ki Allah onun alnndan yakalam olmasn. Rabbim doru yol zerindedir. ( Hd/56) yeti yle yorumlanmtr: Yryen her ey, Rabbin doru yolu zerindedir. Bu bakmdan, Allah onlara gazaplanmaz, saptlanmaz, saptmak da nereden rz olsun ki, Hakkn gazab ortaya ksn ( Cebeciolu,2004: 570) Kadir Mevlam senden bir dileim vardr Muhannat kuluna muhta eyleme Cennet-i Aliyi nasib et bana Srat Kprsnden yolum balama Karacaolan 12 Karacaolann Allah(cc) dan istediklerinden birisi de Srat kprsnden geebilmektir.

Gevheri der ak olan itmez ar Tut yzn Hakktan Hdaya yalvar Maher gn nesneden kork Biri srat biri mizan biri sual Gevheri 146 Gevheri; ruhlarn tekrar dirilecei ve Allah (c.c) ya dnyada istedikleri amellerden hesap verecekleri maher gnnde nefsine Srat kprsnden getii anda korkmasn tlyor. Drtlkte Gevheri kulun; Srat kprsnden gemeye, maher gnnde kurulacak terazide iyi ve kt amellerinin tartlaca mizana ve dolaysyla dnyada iledii sevap gnahlarn sorgulanmasndan korkarak Allah (c.c)ya yalvarmas gerektiine iaret ediyor.

91

mr tamam olur defter drlr Srat kprsyle mizan kurulur Hakkn dergahna kullar derilir Buyruu tutulur ferman elenmez Ak mer 19 Ak mer, kyametin kopuuyla insanlarn sevap ve gnahlarnn yazl olduu amel defterinin, yine iyi ve kt amellerinin tartlaca mizann kuruluuna iaret ediyor. Ak mer kyametin kopuuyla yaanacaklarn anlatt bu drtlkte, kullarn Srat kprsnden geiine de deinmitir. 2.9.5.CENNET:Glgelik bahe anlamnda olup ahirette mminlerin gidecekleri yerdir. Allah cennet hakknda Takva sahipleri Rablerinin nnde nimet cennetleri vardr. ( Kalem/ 34) buyurmaktadr. nana gre cennet Arn sa yanndadr. Sekiz kaps bulunmaktadr. Cennet, Huld, Meva, Naim, Aliye, Adn, Firdevs; Darus- selam ve Hayevan eklinde 8 adet cennet sralanmtr. Bazlarna gre 8 cennet birbirini kuatm vaziyettedir. Her cennet birbirinden farkldr. Oraya girecek olanlar da derece bakmndan kendilerine uygun olan yere girerler. Peygamberler iin orada bir Kevser havuzu vardr. Oraya girenler sonsuz nimetlere kavuurlar. Tasavvufa gre adalet, hikmet, iffet ve yiitlik drt srryla beraber sekiz cenneti oluturur. ( Pala, 1995: 110) Dnyann en faziletli insanlar Allah Resulnden cenneti istemilerdi. Bilselerdi ki cennetten daha stn bir ey var onu isterlerdi. Fakat onlar biliyordu ki , istedikleri ve sevdikleri her ey cennette mevcuddur. Cennete hatr ve hayallerinden bile gemeyen nice nimetler vardr. Cenneti istemek ve cehennemden kamak peygamberlerin, sahabenin ve velilerin yoludur. Nitekim Snende yle bir hadis vardr: Peygamber(sav) sahabeden bir zata , nasl dua ediyorsun diye sorar? Adam: Allahm senden cenneti istiyorum, cehennemden de sana snyorum diye dua ediyorum, senin gibi veya Muaz gibi istenecekleri gzel bir ekilde sayamyorum dedi . Peygamberimizde Zaten biz de cennet ve cehennem arasnda dolap duruyoruz buyurdu. ( Kueyri 2003: 38-39)

92

te Peygamberimiz ve Muazn bile istedikleri eylerin hepsi cennet ve cehennemle ilgiliyse dierleri nasl bu isteklerden bakasn dileyebilir ki? Aklar iirlerinde eitli vesilelerle cennet terimini kullanmlardr. Gzel yerler cennete tebih edilir, cennetin balk bahelik ve yeillik zellii iirlerde grlr. Kadir Mevlam senden bir dileim vardr Muhannat kuluna muhta eyleme Cennet-i Alay nasip et bana Srat kprsnden yolum balama Karacaolan 12 Bu drtlkte Karacaolan dileklerini sralyor. Buna gre ak Allah(cc)dan; alak kuluna muhta etmemesini, lnce cennete gitmeyi ve Srat Kprsnden geebilmeyi istemektedir. Gl ehrelerdir seyrnm Annn byle hayrnm Hriler ald drt yanm Cennettir ehrimiz bizim Gevheri 692 Gzel gren insann evresi cennettir. Her cellin altnda bir ceml olduunu bilir. Gevher bu drtlkte gzellerin yzn seyrettii zaman , Allahn yaratt gzellikleri grd iin ilah gzellie bir kez daha hayrn olmutur. Der ki Ak mer ald gller Cennet misali oldu sahralar ller Seyr sulk etti hep ehl-i diller Sen niin kmazsn seyrana dostum Ak mer 67 Dost tasavvufta ayn yolda olan veliye denir. Ak mer drtlkte, kendisiyle ayn yolda olan velisine sesleniyor. Gl, Allah(cc)n tecelli ettii en

93

gzel yerlerdendir. lk msrada ak lahi tecellinin gerekletiini sylyor. Bu sebepten sahralar ve llerin cennet gibi gzelletiine deiniyor. Son iki msrada, btn ariflerin (ehl-i dil) Hakka ermek iin bir rehberin nderliinde ve denetiminde manevi ve ruh bir yolculua ktn ancak kendisiyle yolda olan dostunun neden bu yolculua katlmadn soruyor.

2.9.6 CEHENNEM:Ahiretteki azap yurdudur.Kur'n- Kerm'in birok yerinde Cennet ve Cehennem hakkndaki canl tasvirler yer alr. Cehennem, imansz lenler ile sular balanmayan gnahkrlarn uradr. Kur'n'da bazan nr, lz, sa'r, sakar, hutme, hviye kelimeleriyle de karlanan cehennemin birok sfat atee ait sfatlardr. Baz mfessirler en stte cehennem, en altta da hviye olmak zere birbiri stne kurulan yedi tabakadan mteekkil yedi cehennem olduunu syler. Tasavvufa gre bu yedi tabaka adalet, hikmet, iffet ve yiitliin ztlar olarak grnr. Adaletin zdd zulmdr. Dier nn bir ileri bir de gerisi yani her birinin iki zdd vardr. Hikmetin ilerisi sama sapan szler, gerisi de hi sylememek, aldr etmemektir. ffetin ilerisi ehvetten kesilmek, gerisi ise ehvete dknlktr. Yiitliin ilerisi pek gzllk, gerisi korkaklktr. Bylece yedi cehennem ortaya km olur. Cehennemin zerinde Srat bulunur. nsanlar Srt'tan geerken derecelerine gre bu yedi cehennemden birine decektir. Efsneye gre Allah cehennemi yaratnca bin yl krmz yakut, sonra bin yl beyaz yakut, sonra da kara yakut oldu. imdi karadr. Inda alev yoktur. Atei hi snmez. Cehennemden bir ine delii kadar yer alsa btn dnya, iindekilerle birlikte yanard. Cehennemin bir zinciri bir yce daa konulsa da yedi kat yere kadar erirmi. Cehennemin yedi kaps vardr. Her kapdan yetmibin ehre girilir. Her ehirde yetmibin mahalle, her mahallede alevden yetmibin bahe ve her bahede yetmi bin kuyu... vs. varm. Edebiyatta tamu, cahm ve dzah ekilleri de kullanlan cehennem, an ektii ayrlk acsdr. Ate olmas ve yakma zelliiyle ok kullanlr. Sevgilinin fkesi cehennemden nian verir( Pala,1995: 107)

94

Ardndan da kendisine irin gibi bir suyun iirelecei cehennem onu gzetmektedir. ( brahim/13) ve Allah kafirlere, mnafk erkek ve kadnlara cehennem ateini vaad etmitir. Orada edebidirler ve onlara yeter.(brahim/14) ayetlerinde de iaret edildii gibi Allah kullarnn baz

davranlarndan raz olmamakta, tersine bu hareketlere gadaplanmaktadr. Kapmza kara deve knce Frtnas ol alemi yknca Cehenneme kul seilip knca Kadir Mevlam o kullardan eyleme Karacaolan 12 Karacaolan kara deve ile Azrailin kulun cann almak iin yeryzne geliini anlamaktadr. Azarailin kulun cann almas ile, kul iin kk kyamet kopacaktr. Karacaolan, ite byle bir zamanda Allah (cc) a bizi Cehenneme gidecek kullarndan eyleme diyerek dua etmektedir. Bu drtlkte cehennem, ahiretteki azap yurdu anlamndadr. Ak mer der ki szn erbab Ann in Hakka eyler seray Sekizdir cennettir yedidir tamu Tamusu var tamusundan ieri Ak mer 37 Kyamet koptuktan sonra inanmayanlar ve inandklar halde gnah ileyen Mslmanlar cehennemde trl eziyetler ekecektir. Ak mer bu drtlkte yedi ayr cehennemin bulunduunu, i ie tabakalar halinde olan bu cehennemlerde gnahkrlarn cezalandrlacana iaret eder. Bu drlkte yedi ayr cehennemden bahsedilmektedir. Yedi cehennemden ileri da Seni alarlarda hem tatan taa Ylan iyan akrep hep bana e Sokarlar azam canda alay Kul Mustafa 33

95

Ak bu drtlkte cehenneme giden kullarn ekecei eziyetleri anlatmaktadr. Gnah ileyerek cehenneme giden kul, tatan taa alnacak; ylan, iyan, akrep gibi zehiriyle ldren hayvanlar tarafndan sokulacaktr. Bu drtlkte de yedi ayr cehenneme iaret edilmitir. Kffar ol cehennemde kalup mmine cennet mmet-i Muhammed Her kulun ltf ile ihsan olacaktr Glen olacaktr Gevheri 885 Gevheri iirin bu blmnde mminlerin, Peygamber Efendimizin efaati ile cennete gideceini, kafirlerin ise cehenneme gideceini ifade etmitir

2.10. BADET LE LGL MEFHUMLAR 2.10.1.HAMD: Arapa, vmek manasnadr. Ululama, yceltmeyi, ifade etmek zere methetmek, sena etmek demektir. Hamd eittir: lki, madd dil ile yaplandr ki, genel olarak halkn yapt budur. Bu durumda olan kii, kalbi tasdik ederek, Allah'n, zerindeki nimet ve ikramlarn dil ile anar. kincisi rhn hamddir. Bu da, havass grubundakilerin hamdidir. Bu durumda olanlarn kalbi, Allah'n, fiillerin arndrlmas (slmlerilmes) ve hallerin terbiye edilmesi konusundaki ltuflarn anmasdr. nc hamd ise, Rabbani lisan ile yaplr. Bu ariflerin hamdidir. Bu, mhade, yaknlkta kaybolma, Allah'la yaknlk meyvesini devirme, ruhun kudsiyyet ynne dalmas, nurlarn gelmesiyle, sr zevklerinin tadlmas gibi zellikler sonucu, kefedilenlerdeki gariblikler ve maarif ltuflarn idrk ettiinde, Hakk'a doru krle ynelerek srrn harekete gemesidir. Baz mutasavvflar, hamdin be eit olduunu sylerler: 1. Hamd-i kavl ve lisan: Peygamber lisanyla, "Allah'n, kendi ztn vmesidir."

96

2. Hamd-i hl: Rh ve kalble yaplr. lm ve amel olgunlukla muttasf olmak, Allah'n ahlk ile ahlklanmak manasnadr. 3. Hamd-i lgav: Hrmet niyetiyle, yalnz lisanla yaplan, gzellikle mek ve vasfetmekten ibaret olan hamd. 4. Hamd-i fiil: Beden ileri, sadece Allah rzas iin yapmak ( Cebeciolu, 2004: 251) Ezeli ve ebedi sevgilinin kemallerini, ona hrmet ve tazim maksadyla cemal ve celal sfatlar halinde dile getirme anlamnda da kullanlr.( Uluda, 2001: 157) mrm uzun eyle Br Huda Hamd sena kr etmek isterim alp kazanp nefis taamlar Dilerim var iken yemek isterim Karacaolan 218 Karacaolan ilk msrada Bar Hda (Doru yolu gsteren Allah) dan mrnn uzun olmasn zira bu vesile ile Allah (c.c) ok daha fazla kr ve methedeceini sylyor. Son iki msrada bu dnyada alp kazanarak nefis yemekleri, dileri var iken yemek istediini ifade ediyor. Karacaolan drtlkte maddi dil ile yaplan hamd a iaret etmektedir. 2.10.2.HAYIR: Daha iyi, ok ve iyi servet, gzellik fayda, hayr ok olan ..vs gibi manalar ihtiva eden Arapa bir kelimedir. Varlk srf hayrdr, z bakmndan Allaha istinad ettii iin srf hayrdr. Yokluk ise, srf erdir. Zat itibariyle, Allaha dayanmas yoktur. Zararl olan, yararl olana karlarsan daha ok yararl ey bulursun. erliyi hayrla karlarsan, daha ok hayra nail olursun. ( Cebeciolu, 2004: 259) Dier bir tarife gre hayr, tasavvufta var olan her ey, btn mevcudat anlamndadr.Mutasavvflara gre var olan her ey hayrdr. Onun iin Olanda hayr vardr. El- hayr- fi ma vaka derler. Tm hayrlarn esas

97

btn yapp etmelerde, tutum ve davranlarda edep gzetmektir.( Uluda, 2001:162 ) On be yaadm yirmiye yol oldu Otuzunda evre yanm gl oldu Krk yaadm hayrm errim belli oldu Hayrm errimi bildirdin ben Karacaolan 135 Karacaolan drtlkte; otuz yana gelen bir insann, davran ve tutumlarnda edep gstermesinin baka bir deyile iyi amellerinin ortada olacandan sz ediyor. Drtlkte anlamndadr. hayr; davran ve tutumlarda edep gsterme

2.10.3.BADET: Boyun emek, kulluk etmek ve itaat etmek anlamnda Arapa bir kelimedir. Kaaniyeye gre mme iin Allaha tezellln son noktasdr. (Cebeciolu, 2004: 293) badet maksad iin yaplr: Cehennem korkusu, ve cennete girme midi iin; Allah emrettii iin ki; bunlar ibadeti bir eref sayarlar. ( Uluda, 2001: ) Var ibadet eyle Mevla yoluna Bunda neylersin anda buluna Bir gn sefer der Berzah iline Ota kalacak sultan elemez Ak mer 43 k mer bu drtlkte; kulun Allah emrettii iin ibadet etmesini vurguluyor. nk yaradlm olan her ey bir gn mevt (lm) ile har (tekrar dirilme)arasnda geen zaman anlatan Berzah iline yolculuk edecektir. Drtlkte ibadet, Allahn emriyle yaplan ibadet anlamndadr.

98

2.10.4.HAC LE LGL MEFHUMLAR 2.10.4.1 KBE ( BEYTULLAH): Allahn evi anlamndadr.Mekke'de Harem-i erifin iinde bulunan kutsal bina. Beyt'l-Harem, Kabetullh adlaryla da bilinir. Kabe, Mekke civarndaki dalardan alnan siyah talarla bina edilmitir. brahim peygamber ile olu smail peygamber tarafndan bugnk yerine ina edilmi olup cahiliye devrinde tamir grmtr. Cahiliye devrinde buras putlarla dolu kutsal bir yer olarak kullanlmaktayd. Her yl bedevi araplar burada panayr kurar ve kendi putlarna tapnlard. Bu panayrlarda iir yarmas yaplr, yarmay kazanan airin eseri altn ile yazlp Kabe duvarna aslrd. Bunlara Muallaka-i Seb'r denirdi. Kabe'nin tamiri esnasnda henz Peygamberimize vahy gelmemitir. Muhammed'lEmn olarak tannyordu. Hacer-i Esvedi Kabe duvarna yerletirme ii Evs ile Hazrec kabileleri arasnda anlamazlkla sonulannca, O'nun hakemliine mracaat edilmitir. Hacer-i Esved'i duvara yerletirme iinde Peygamberimizin de katks olmu, mbarek elleriyle ta bugnk yerine koymutur. Halen Kabe'nin kapsnn bulunduu duvar ile onun karsna den duvar onikier metre uzunluundadr. Dier iki duvar ise onar metredir. Ykseklii onbe metre olup dou kesinde yerden birbuuk metre ykseklikte Hacer'l-Esved bulunur. Rivayete gre Kabe, Nh Tufan'ndan nce de imdiki yerinde mevcuttu ve dem peygamber zamanndan itibaren dnyadayd. Nh Tufn'nda her yer su ile kaplanmadan nce Allah o binay bugn tam Kabe'nin zerinde ge ekmitir. Buna Beyt-i Ma'mur denir. Tufandan sonra Nh Peygamber tarafndan eski yerine ina edilmitir. Mekke fethinden sonra Kabe, putlardan temizlenmi ve hicretin ikinci ylnda mslmanlarn kblesi olarak belirlenmitir. Kabe'yi belli zamanda ziyarete hac denir. Kabe'nin Mzab (Altn oluk) denen saa, Astar Ka'be denen kara rts, Zemzem suyu, hac vs., iirimizde geni armlara yol aan konulardan olmutur. Edebiyatta ak, sevgi, gzellik, kavuma vs. imajlar iin Kabe ad oka anlr. zellikle tenasp yoluyla ok kullanlr. Sevgilinin yz ve mahallesi

99

K'be'ye benzetilir.Ak orada dolamakla K'be'yi tavaf etmi olur. ( Pala, 1995:88, 289 ) Tasavvufa gre Kabe bir semboldr. Asl Kabe, gnldr. lah ak gnlle tecell ettii iin gnlde bir Kabe saylr. Allah'n evi olduu iin de gnl ile benzerlik kurulur. Arifin, kamil insann kalbi veya Kabedir. Kamil insann btn isimlerini toplayan Allah isminin mahzar (ortaya k yeri) olduundan, bu heyet-i mecma ancak ona sabilir. Bunun iin gnle Mirt Hd derler. Sfilere gre, gnl o kadar genitir ki btn kainat iine alabilir.( Uluda, 2001: 198) Annacna alm koca ardc Bana kar yaar boranla gc Gittin Kabeye oldun mu hac Ol Beyt-erife yz srdn m mee Karacaolan 361 Karacaolan bu drtlkte, aa klt ile tasavvuftaki bir stlah birlikte kullanmtr. slm dini aaca tapnmay yasaklayp, aalarn da Tanr tarafndan yaratld grn ortaya koymutur. slmiyetin bu kesin hkmne ramen aaca verilen kutsiyet, gerek olduu biimiyle, gerek ekil deitirerek, gerekse slami klfa brnerek varln srdrmtr. (Er, 1996:62) Aa, Allah ile kul arasnda bir arac konumundadr. Aalar gkyzne kadar uzanan dallar ile inanca gre gkyznde olduu dnlen cennete kadar uzanmaktadr. Bu balamda Karacaolan; mee aacna seslenerek; ardna eyhinin (koca ardcn) desteini alp, bu yolda ne kadar eza, cefa ekse de (boran, gc) Kabeye gidip, Beytl erife yzn srp srmediini soruyor. Drtlkte Kabe, Allahn evi anlamndadr. Beytullah yapan brahim Halil Kadir Mevlam beni eyleme melil

100

Hakkn birliine o da bir delil Sen de bilir misin vakt zaman Karacaolan 81 Karacaolan ilk msrada, Kabenin Hz. brahim tarafndan

yaplmasna telmih ediyor. Kabenin Allah (c.c) birliine bir delil olduuna iaret ederek; Allah (c.c)ya; iinde bulunduu hli (vakt) bildirmesi ve kendisini zmemesi iin niyaz ediyor. Bu drtlkte Beytullah; Allahn evi anlamndadr.

Zikredeyim dn gn ism-i Allah Herkesin gdasn verir vallahi Cmlenin kblesi Kabetullah Varuben ziyaret etsem gerekir Kayk Kul Mustafa 59 Kayk Kul Mustafa kulun, her gn Allahn ismini zikretmesi gerektiine iaret ettikten sonra , dnyadaki btn canllarn rzkn Allah(cc)n verdiini sylyor. Zira O El- Razzaktr. Mminlerin namaz klarken Kabeye ynelmelerine deinerek, Allahn evini ziyaret etmek istediini sylyor. Mminler namaz srasnda ynlerini Kbleye evirerek Kabeyi ziyaret etmi gibi olurlar. Drtlkte Kabe, Allahn evi anlamndadr. Tufandan ol Huda eyleyp eltaf Nuh ile ketide gezdim bhlaf Kabeyi erifi eyledim tavaf brahim Halile uradm geldim Ak mer 53 Ak mer; Nuh Tufannda her yer su ile kaplanmadan nce Allahn bu binay bugn tam Kabenin zerinde ge ekmesine telmih ederek; Hz. Nuh (ra) ile Nuhun gemisinde bulunduunu syleyip

101

mbalaa ediyor. Kabeyi bugnk yerine ina eden brahim Peygambere de uradna iaret edip Kabeyi tavaf ettiini anlatyor. Drtlkte Kabe; Allahn evi anlamndadr. Her kimsede vardr sadeften eser Ak yoluna elbet felaket eker Tavaf- kabeden hulustur hner Haclk yznden kra ne minnet Gevheri 417 Sadef inci kabuu demektir. nci ise tasavufta Hz.

Muhammed(sav)e isnad olunur. Bu balamda Gevheri Hz. Muhammedin efaat ettii kullarn, bu yola girmeyi arzuladklar iin balarna gelmedik felaket kalmayacan sylyor. Kabeyi tavaf etmekte hner, kulun samimiyetidir. Bu sebepten; Kabeyi tavaf eden kulun, kendisine Hac denilmesi krna minneti yoktur. Drtlkte, Kabe; Kabenin etrafn yedi defa dnme vesilesi ile kullanlmtr.

Sefil Emrah der ki yardr Dnyada drt kitap vardr Beytullahn st nurdur ama mindi Hacca mindi Ercili Emrah 16 Ercili Emrah bu drtlkte; dnyada din alimlerince kabul edilen Kurn- Kerme (Hz. Muhammede gnderildi, Mslmanlarn kutsal kitabdr), ncile (Hz. saya gnderildi, Hristiyanlarn, kutsal kitabdr), Tevrat (Hz. Musaya gnderildi, Yahudilerin kutsal kitabdr) ve Zebura (Hz. Davuda indirilen kutsal kitaptr) iaret ediyor. Beytullahn Allahn evi olmas sebebiyle stnn nurla kapl olduunu sylyor. Bu drtlkte; Beytullah; Allahn evi anlamndadr.

102

2.10.4.2 KIBLE: Namazda ynelinilen Kabe tarafdr. Trkiye iin kble, gney istikametinde kalr. Mslmanlar Hicretten nce Kudse ynelerek namaz klarlard. Hicretten 16-17 ay sonra ayet ile, namazda Kabeye ynelme emri gelmitir. O gnden sonra Mslmanlar kble olarak Kabeyi bilirler.( Pala, 1995: 325). Tasavvufta mrid, sevgili, Hakk gibi manalar ifade eder. Avamn kblesi Kabe , havassn ar, havassul havasnki ise kamil, arif kiilerin kalbidir. ( Cebeciolu, 2004: 370) Kabe-i Beytul mukaddes kblemiz oldu nian Hem Muhammed Hazret-i peygamberi ahr zaman Dinim slam mezhebim mam- Azamdr Dilde ikrar eyleyb iman ben bilmez miyim Ak mer 11 Ak mer ilk msrada; namazda ynelinen kblenin Kabe olduunu sylyor. Hz. Muhammedin son peygamber oluuna; dininin slmiyet, mezhebinin ise Hanefi mezhebi olduuna iaret etmektedir. Drtlkte kble; avamn kblesi Kbe anlamndadr.

2.11. DER TKAD MEFHUMLAR 2.11.1.BLS: eytandr. Allahn huzurundan kovulan ve rahmetinden uzaklatrlan varlktr. Kovulma sebebi Ademe secde etmemesiydi.eytan asi ve asiliinde srarl bir yaratktr. Adem ise asi ama suunu kabul edip zr dileyen yaratk tipidir. Biri bencillii ve kibri, dieri tevazu ve mahviyeti temsil eder. Bunun dnda dtan gelen vesvesenin kayna ve sebebi blis, iten gelen vesvesenin kayna ve sebebi nefs eytandr. ( Uluda, 2001:178 ) eytann dier ad, oulu eblis veya eblise dir. Cinlerdendir. ( Cebeciolu, 2004: 293) Melekler ol Hakkn asl

103

blis olmu ana asi Drt kitap nerde yazld Yoksa gkten hoca mindi Ercili Emrah 16 Ercili Emrah teki alemle ilgili terimleri kulland bu drtlkte; meleklerin Allah (c.c) ibadet etmek iin saf saf dizildiinde Allahn huzurundan kovulan eytann zlmesine iaret ediyor. Sonraki msralarda Kuran- Kerim, Tevrat, ncil ve Zeburun gkten vahiy yoluyla inip inmediini hocaya danyor. Melekler Mevlann has blis Ona oldu s Gkten ol kudret lokmas Tokat mindi, aca mindi Karacaolan 367 Karacaolan bu drtlkte eytann Adem peygambere secde etmemesi nedeniyle Allah( cc) n huzurundan kovuluuna iaret ediyor.

btidaki bu cihan var eden Perverdigr ns cini kudretinden var eden Perverdigr Halik asi olup Ademe secde etmedi blisi ol dem katndan dr eden Perverdigr Ak mer 7 Perverdigr; Allah (cc) demektir. ( Develiolu, 1997: 862) Ak mer drtln son msrasnda Allah (cc)a seslenerek; eytann Allah ( cc) n huzurundan kovuluunu anlatyor. Gk der ki sen kabahatim bilsene Yaan yamurlardan ibret alsana u iblis-i line haber salsana Varup kfr syletmesin insana Gevheri 78

104

Gevheri; insanlar doru yoldan karmay amalayan eytann, bu grevini insanlar kfr etmeye sevk ederek gerekletirdiine iaret ediyor. 2.11.2.MAN: nanmak, inan demektir. Tasavvufta farkl anlamlarda kullanlr. Bunlar: a. Marifetullah, yakin, Hakka dair olan bilgi b. slam zahir, iman batn, ihsan hakikattir c. Kulun Hakkn hidayetiyle harekete gemesi . Sufiler, ou zaman evliyann imann uluhiyeti temaa etmek , vuslat derecesine erimek , Birden bakasn grememek eklinde tarif ederler. Aklar ise din, mezhep ve iman mertebesinin stnde bulunan hakikat ve ak mertebesinden bahsederler. ( Uluda, 2001:184 ) KaracOlan nicolur halm Gn getike artmaktadr vebalm Az yaa uz yaa hr lm Ahirete kar gtr iman Karacaolan 81 Kuran- Kerimde pek ok ayet- kerime iman ve itaatin insan dnyada ve ahirette saysz mkafata sahip olacan bildirir. yi i yapabilmek, sabrl ve adil olmak iin Yce Allaha yneltmek gerekir, kula gerekli olan onun sevgisidir. Karacaolan; iledii gnahlar nedeniyle pimanlk hli iindedir ve hlinin sonunun ne olacan merak etmektedir. Dnyaya gelen her canlnn az ya da ok yaasn sonunda leceine iaret ederek; ahirette gtrecei tek eyin kulun Hakkn hidayetiyle harekete gemesi durumu olacana iaret eder. man, kulun Hakkn hidayetiyle harekete gemesi anlamndadr

105

2.12. TASAVVUF LE LGL MEFHUMLAR

2.12.1. TASAVVUF YOLUNDA OLANLARA VERLEN SMLER 2.12.1.1.ABDAL (Abdl): "Birinin yerine gemek, deitirmek,

karlk" anlamlarna gelen "bedel" kelimesinin ouludur. erefli, cmert, ivaz gibi lgat manalar bulunmaktadr XIII. asrda yaln ayak, ba ak gezgincilik yapan dervilere de abdal denilirmi. Bunlar ellerindeki kekllerle dilencilik yapan, dilendikleri maddeleri yollar zerinde uradklar tekkelere hediye olarak sunan, byk, sa ve kalarn usturayla tra eden ve gslerinde "Ali" yazs yahut "Zlfikar" resminin dmesi bulunan dervilerdir. i Btn inanlar tayan ve nefislerini terbiye iin dilencilii caiz gren bu derviler abdln, Abdln- Rm gibi adlarla da bilinirler. Nefislerini ruhlarna bedel ettikleri, diledikleri zaman diledikleri yerde kendilerine bedel birer cesetle grnebildikleri, yahut erenlerden biri lnce Allah tarafndan bir bakasnn onun yerine geirilmesi dolaysyla Hakk klarnn bir ksmna abdal denilmitir. (Pala,1995:14-15 ) Tasavvufta ise veller arasnda, insanlarn ilerinde tasarruf iin manev olarak msaade verilmi kiilerdir. Trke'de kullandmz abdal (hatta aptal) kelimesi, Arapa "Ebdal"den bozmadr. Kms- Trk'de safderun, ahmak, bir eye akl yormaz, kalender merep ve dervi adam eklinde tarif edilir. Tasavvufta, abdal, ricl-i gayb'dendir. Kur'n- Kerm'de gememektedir. Tasavvuf bir terim olarak yle aklanr: Allah, dnyann cismn dzenini salamalar iin baz insanlarn eitli grevler almasn diledii gibi, kinattaki manev nizamn korunmas, birtakm felketlerin nne geilmesi veya iyiliklerin ifs iin, dostu (velsi) olan kiilerden bazlarn grevlendirmitir. Bunlara gayb erleri denmesinin sebebi, herkese tannp bilinmemelerinden dolaydr. Gayb erenleri arasnda bir hiyerari bulunur. Bu hiyeraride sralama u ekildedir: Kutub, iki imam, drt evtd,

106

yedi ebdl, krklar, yetmiler ki bunlara nceb denir. Bu hiyeraride abdal, yediler olarak gemektedir. fade ettii mana ise udur. Abdal ismi, kt huylarn iyi huya tebdil ettiklerinden; yahut diledikleri vakit, diledikleri yerlerde kendilerine bedel gsterebildiklerinden yani bir anda birok yerlerde grnebildiklerinden, yahut kutbun lm zerine sol yandaki kutub erenden biri, onun yerine evtddan biri, evtdn yerine de abdaldan biri getiinden dolay verilmitir. Abdaln dokuz kii olduu veya krklarn da abdaldan sayld ileri srlr. ( Cebeciolu, 2004:11-12) Btn bunlardan hareketle; bedel, (bedil, abdalan) kelimesinin oulu olan abdal kelimesi, tekil kabul edilerek Trkede abdallar ( evlatlar gibi) eklinde oul yaplr, bir bakma oulun oulu olmaktadr. Saylar yedi, yetmi ya da krk olarak gsterilen bir evliya zmresidir. Abdal- Hak, Abdullah, evliya, hak erenler olarak anlr. Dnyadan habersiz kalacak kadar kendini ahirete, gnln Hakka veren saf, derun insanlar, ermi kimselerdir. Ancak kelime zaman iinde tasavvuftaki bu anlamndan tamamen uzaklaak serser, dilenci gibi olumsuz manalarda kullanlmaktadr. Bugn abdallar adna birok yerde yatrlar ve trbeler vardr. Birok tekke airi de abdal lakabn kullanmtr. Elen hocam elen bir sualim var Edep nedir, erkan nedir, yol nedir Benim KaracOlan olduum belli Dede nedir, abdal nedir, kul nedir Karacaolan 411 Karacaolan bu drtlkte hocaya bir takm sorular soruyor. Buna gre: Manevi eitim gren salikin her zaman ve her yerde Allah dnerek hareket etmesinin(edep) ve tasavvuf okulunun uslnn ( erkan) ne olduunu, tasavvufun temel kavramlarndan olan dede, abdal ve kul terimlerinin anlamlarnn ne ifade ettiini soruyor. Drtlkte abdal; dnyadan habersiz kalacak kadar kendini ahirete, gnln Hakka veren saf, derun insanlar, ermi kimse anlamnda kullanlmtr.

107

Grdke bir hb- cemal Tarh olur gnlnden mell Hblar etti bizi abdal Hebdr varmz bizim Gevheri 692 Gevher de bu iirde abdal oldum ifadesinde varlnn bir nemi olmadn belirtmitir. Hb tasavvufi stlahta Allah sevgisi ile aklanr. Gevheri gnlnn Allah sevgisi ile tarumar olduunu ve bundan dolay abdala dndn sylemitir. Mrit -mrit ilikisinde nemli olan bir yn de, derviin irade ve arzularn eyhinin arzu ve iradesinde yok etmesi, kendi arzu ve iradesinin yerine eyhinin arzu ve iradesini koymasdr. O zaman fenafi-eyh makamnda olan dervi iin varln bir anlam yoktur,varl mridi iin heb olmutur. Gevher de bu dnceye Hebdr varmz bizim msrasnda vcudundan syrldn syleyerek deinmitir.. Drtlkte abdal; gnln Hakka veren saf, derun insan, ermi kimse anlamndadr. Yldz nian durup ayn nnde Mecnun olur gezer abdal donunda Nevruz gecesinde bahar gnnde Benim zgelerden seyranm var. Ercili Emrah 128 Ercili Emrah; yldz( ak), ayn(pir) nnde bir iz olarak belirdii zaman; an mecnun olup abdal kyafetinde gezdiini sylyor. Mecnun; Allah (c.c)a duyduu iddetli sevgiden dolay, akl nuru yanan ve toplumsal davranlarnda bir takm farkllamalar olan Hak adr. Don; bir ererin baka bir ekle girmesidir.( Cebeciolu,204: 171) Ercili Emrah bu drtlkte; Mecnun gibi Allah akyla yanarak; abdal klna girdiini sylyor. Nevruz, tasavvufi stlakta tefrika (ayrlk; dnyaya ve masivaya dalmak) ve kesret (okluk, varlklarn varolularn kendilerinden bilmesi)

108

alemini ifade eder. ( Cebeciolu: a.g.e.,80) Bahar ise; mridin murakabe ile ruhani alemlere dalarak, manalar idrak etmesi anlamndadr.( Cebeciolu: a.g.e.,78) Buna gre; Ercili Emrah; mecnun olup abdal ekline girerek; tefrika ve kasvet alemine (nevruz) ve ruhani alemlere (bahar) daldn sylyor. Gezmek anlamna gelen seyran; tasavvufta ayn anlama gelen seyr kelimesi ile rtmektedir. Bu balamda k; kendisinin bakalarndan ayr bir seyri, yani Allaha ulamak zere yapt manevi bir yolculuu olduunu sylyor. Ercili Emrah bu drtlkte Abdal kelimesini don ile birlikte kullanarak bir tamlama oluturmu, kendisini Allaha ulatran manevi yolculukta abdal ekline girdiini syleyerek kavramn alann geniletmitir.

2.12.2.ALM: Bilgin, ilim ehli anlamndadr. Tasavvufta iki farkl anlamda kullanlr. lki Yce Allahn, kendi zatn, sfatlarn, fiillerini ve isimlerini, yani bunlarn tecellilerini yakin yolu (ilmel yakin) ile temaa etme mertebesine kard kimseler anlamndadr. Sz konusu hususlar mahade yoluyla temaa edenlere arif denir. kinci anlam zahiri hkmleri ve eri hususlar bilip de tasavvufa yabanc kalan bilginlere de alim denir. Sufiler avam mertebesinde grdkleri bu eit alimlere ulema-i rusum, ulema-i zahir ve ulema-i selatin ( merasimci, ekilci, zahirci ve devlet alimleri) adn verirler. Bunlara ehl-i kr (kabuku) molla ve daniment de denir. Mutasavvflara gre abit alimden, arif abitten nde gelir. Ne kadar engin ve derin bilgilere sahip olursa olsunlar, amil olamayan alimlere itibar edilmez. Bunlar srtnda kitap ykl eeklere benzerler.( Cumua Suresi /5)( Uluda, 2001: 38 ) Alim olan kulak verir vazlara Cahil olan sohbet katar sazlara Benden selam sylen kuu kazlara Kuru gller sunulacak zamandr Karacaolan 400

109

Gl,

tasavvufta

vuslatn

simgesidir.

Karacaolan

kuru

gller

tamlamasyla; gnln vuslata eriemediini anlatmak istemitir. Bu sebepten; Allahn (cc), kendi zatn, sfatlarn, fiilerini ve isimlerini, yani bunlarn tecellilerini yakin yolu (ilmel yakin) ile temaa etme mertebesine kard kimselerin nasihatlarna kulak verilmesi gerektiini sylemitir. Alim drtlkte , Allahn tecellilerini temaa eden kimse anlamndadr. 2.12.3. ARF: Bilen, vkf, aina, tanyan, anlayl, kavray mkemmel, irfan ve marifet sahibidir Tasavvufta Allah Teala'nn kendi zatn, sfatlarn, isimlerini ve fiillerini mahede ettirdii kimse. anlamnda kullanlr. Mahede ve temaadan hasl olan bilgiye marifet, bu bilgiye sahip olan ahsa da arif denir lim ayn hususlar yakin yoluyla bilir. Kef ve mahede yoluyla, yani manevi ve ruhi tecrbelerle Allah hakknda zevk ve vecd bilgilere sahip olana arif-i billah veya yalnzca arif arifin bu yolla tand Allah'a Maruf denir. Arif kendi varlndan fani, Hak ile bakidir." "Arif Allah'a cehennemden kurtulmak veya cennete girmek iin deil, Cenab- Allah'n hakk olduu iin O'na ibadet eder. badeti ve ubudiyeti en doal grev bilir; hibir karlk beklemeden ibadet eder" Ibn Arabi arifin d lemde 'eyler' (eya) yaratma gcne sahip olduunu ve bu gcn onun himmeti olduunu syler. Onun yaratt eye mahluk-u arif denir. Arif sfilikte kmil insandr. "Nefsini bilen Rabb'ini de bilir." (Uluda, 2001: 45) Baka bir tarife gre de rif; Allah gerek ynyle bilen kii anlamndadr. lim gibi bilen manasna gelirse de ondan farkldr. lim, ilmi bir tahsil ve alma sonucu elde eder. rif ise, irfana, ilham ve hal ile ular. Cenab- Hakk kef ve mahade yoluyla bilen kiidir.Bu bakmdan mmi bir insana da rif denilir. rifler iin ehl-i yakn, ehl-i din, vel, kutb ve genel olarak rif-i billh tabiri kullanlr.(Cebeciolu, 2004:61 ) Mecliste arif ol kelm anla El iki sylerse sen birin syle Elinden geldike sen iyilik eyle Hatra dokunup ykc olma Karacaolan 13

110

Karacaolan bu drtlkte nasihat vermektedir.Karacaolan ilk msrada; marifet ilmine (mahede ve temaadan hasl olan bilgi) sahip olan arif gibi ol ve Allahn birliinden bahseden ilmi (kelam) anla diyerek nefsine sesleniyor. Dier msrada; bakalar iki kelime konuursa sen bir kelime konu yani ok konuma (arif olan insanlar gibi) manasnda El ikin sylerse sen birin syle diye t veriyor ve elinden geldiince etrafndaki insanlara iyilik yap, onlarn gnllerini, hatrlarn kracak davranlardan sakn diyerek tlerine devam ediyor. Bu drtlkte arif irfan ve marifet sahibi kii anlamnda

kullanlmtr.

Ben bilirim greceiz arifi Hak bilir ulm u harfi nip seyreyleyip Kudus-i erifi Anda gzyalarm dksem gerekir. Kayk Kul Mustafa 59 Kayk Kul Mustafa ilk msrada marifet ilmine sahip, Allah(cc) n kendi zatn , sfatlarn, isimlerini ve fiillerini mahede ettirdii suflikte kamil olan insan greceini sylyor. kinci msrada ise, ilim ve iaretleri okursa, bunlarn anlamnn kendisine Allah(cc) tarafndan bildirilebileceini yani bir anlamda kendisinin de arif olabileceini anlatyor. Kdus drt byk din tarafndan kutsal kabul edilen bir mekandr. Kayk Kul Mustafa tenasuh dncesinin etkisiyle bu ehre gidip seyretmenin bile kendisini ok duygulandracan ifade ediyor. Drtlkte arif, marifet ilmine sahip kimse anlamndadr. 2.12.4.CAN: Farsa gnl, rh gibi manalara gelir. Derviler iin kullanlan bir Mevlevi stlahdr. Mevleviler, kabul olunmak zere gelen yeni dervilere, can derler. Can, Mevlevi ana tekkesinde, gn saka postunda oturur, orada kalp kalamayacan kendi kendine dnr, muhasebesini yapar, eer olumlu sonuca ularsa, hemen kalkar hizmete balard. Can

111

saka postunda, iki dizi zere oturur murakabe vaziyeti alrd. Orada dier dervilerin yapt hizmetleri seyrederdi. Saka postunda oturan kii , tefekkrle megul olduu iin ancak gerektii zamanda gerektii kadar konuurdu. Bu durumda can herhangi bir vird okumazd. Can hizmete baladnda yapaca ilk i ayaklkt. Dier hizmetlere gemesi kabiliyetine gre deerlendirilirdi. (Cebeciolu ,2004: 117) Dnyada her eyden aziz olan Can cmleden aziz ataszyle ifade edilen bu sz, ihvan tarafndan birbirine sylenir, herkesin adnn sonuna bu Can sz katlr. Veli can, Ali can gibi. hvandan yani kardelerden bahsedilirken de Canlar denir.( Glpnarl, 2004:64 )

Hasretinle vurdum sineme ta Yoluna terk ettim can ile ba Varp yaslanaym Hac Bekta Abdaln olaym ullar iinde Gevheri 33 Gevheri bu drtlkte Hac Bektai Velinin kapsna kul olmay istemektedir.Varp yaslanaym Hac Bekta msrasnda, varp yaslanmak tarikata girme isteini belirtir. Allaha kulluk yapmaya ynelmek anlamndadr. eyh sultan, mrit ise kuldur. Gevheri bu dizede kendine sultan olarak Hac Bekta setiini sylyor. Kendi halini iseAbdaln olaym ullar iinde msrasnda anlatmtr. te bu amala Gevher, ruhunu ve bedenini bu yolda terk ettiini yani dervi olduunu sylyor. Bu drtlkte can; dervi anlamndadr.

2.12.5. DERV:lk anlam fakir, yoksul dilencidir. Batan beri derviler eitli maksatlarla dilenmilerdir. Hatta dervi kelimesi, dilenmek anlamna gelen derviz kelimesinden bozmadr. Kelimenin sonundaki z harfi ye evrilince dervi olmutur. Sa sakal uzun, st ba perian, derbeder derviler ve ilahiler okuyarak kap kap dolar ve dilenirdi. Bunun dnda

112

sufi, mutasavvf anlamnda ya da fakir ve mrit, mntesip anlamlarnda kullanlr.( Uluda, 2001: 103) Tarikat mensublarnn ou fakir olduu iin, bu isimle anld ileri srlr. Ancak hakiki dervi, kimseden bir ey istemez ve istememesi tarikat kuraldr. Mevleviyye ve Rfaiyye tarikatlarndan rendiimiz kadaryla, bir dervi st ste gn alk ekmekten, bir baka kimseden yiyecek isteyemez. Dervi kelimesi kap eii manas da denir. Derviin kap eii gibi bakalarndan gelen ezalara tahammll olmas gerekir. Bu espriden dolaydr ki derviler, herkesin ayak basp ezdii kap eiine basmazlar; hatta tekkeye veya trbeye girerken eie sayg gstermek zere onu per, sonradan zerine basmadan atlayp ieri girerler. Bu kelime ran'da ortaya kmasna ramen Arapa'ya gemi; "dervi" eklinde oulu yaplm; hatt Arapa karl "fakir" ve oulu "fukara" kullanlmtr. Tasavvuftaki manasyla, bir eyhin bey'ati ve terbiyesi altnda bulunan kii demektir. Hz. Peygamber (s.a.v) iin de kullanlan u tbir "derv-i sultn- dil", padiah gnll fakir anlamna gelir. Alakgnll, arif, kanaatkar kimselere de dervi mereb denir.( Cebeciolu, 2004: 160) Dier bir tarife gre ise dervi, bir tarikata bal kimsedir. Kelimenin asl anlam Allah yolunda alak gnll ve fakirlii kabul eden kimse demektir. Dervilerin manevi ycelikleri daima imrenilecek bir durumdur. O, feragat kesinde kanaat hazinesini bulan kii olarak ele alnr. Bu bakmdan aa ok benzerler. zellikle kerametleri (su zerinde yrmek gibi) fakirlii, kanaatkarl, dnyaya nem vermemesi ve bu nedenle aslnda bir kul klnda olmasna ramen sultan mertebesinde olmas, maneviyat padiah oluu, evinde daima misafir bulunmas, hrka giymesi, zdraba alkn oluu vb ynleriyle edebiyatta derviten sz edilir.( Pala, 1995: 138 ) Tasavvufta sufi, mutasavvf anlamnda kullanlan bir kelime olsa da zamanla anlamnda farkllama olmu; dilenci fakir mefhumunu ihtiva etmitir.Dervilerin gezgin olmasna,dervilie girmek gibi durumlara atf yaplarak ak edebiyatnda kullanlmaktadr.

113

Koyverin kuu turnaya Yarin duran bulmaya Soyundum dervi olmaya Hrka ile alm da yok Karacaolan 166 Bu drtlkte ku, a; turna ise eyhi temsil etmektedir. Yrin dura ise tasavvuftaki menzil stlah ile rtmektedir. Menzil; seyr ve slk esnasnda slikin urad makamlardr. (Cebeciolu 2004:426) Tasavvuf dncesinde en ok kullanlan terimlerden bir tanesi makam stlahdr. Tasavvuf eitim bir kademelemeyi ihtiva eder, basitten mrekkebe doru belli noktalara ulamay hedef alr. te bu yolculuktaki konaklama yerlerine makam veya menzil denir. Makam mminin yapt ibadet, riyazet ve mcahade ile elde edilir. Yaygn olan bir tasnife gre tasavvufi makamlar on tanedir. Usl-i asera adn alan bu esaslar unlardr 1. Tevbe 2. Zhd 3. Tevekkl 4. Kanaat 5. Uzlat 6. Devaml zikir 7. Allaha tevecch 8. Sabr 9. Murdabe 10. Rza (Kara, 1998:127-128) En yksek makam makam- mahmd olarak gsterilmi bir, her kmil insann bu makma vusl mmkn grlmemitir. Makamat, insann ibadet, zikir annda Allah Tealann kendisine nazar ettiini ve onun huzurunda bulunduunu hissetmesidir (Eraydn 2001:154). KaracaolandaYrn duran bulmaya msrasnda seyr slk yoluna yeni girdiini ve bu makamlara ulamay arzuladn ifade etmektedir. Soyundum dervi olmayamsrasnda ise Karacaolan; bir tarikata girip onun trelerine balandn sylemektedir.Son msrada ise Hrka ile alm da yok derken derviliin simgesi olan hrkasnn olmayndan yaknyor. Bu drtlkte dervi; bir tarikata balanp girme anlamndadr. Drtlkte dervi, Allah yolunda alak gnll ve fakirlii kabul eden kimse anlamndadr

114

Derviler aar hep yeil bayrak Yere dmeyince olur mu yaprak Ela gz stne bu toprak Dolunca sevmiim bilmi olasn Kayk Kul Mustafa 16 Bektailikte Hz. Ali sevgisi nemli bir yer tutar. Hz. Ademden miras yoluyla gelen nur, Hz. Peygamberin nbvvetiyle Hz. Aliye intikal eder. Kayk Kul Mustafa da Derviler aar yeil bayrakmsrasnda Bektai tarikatndaki dervilerin yeil bayrak altnda birlemelerine iaret eder.Yere deyince olur mu yaprak. msrasnda saliin seyr slk yolunda benliklerini srekli aalayarak dervi olmas dncesine iaret ediyor. Dervi bu yolla yaprak gibi yeerecek yani sevgiliyle kavuacaktr.Ela gz stne bu toprak/ Dolunca sevmiim bilmi olasn msralarnda ise, k lmden bahsetmektedir. Zira lm derviler iin sevgiliye kavumann simgesidir. Kayk Kul Mustafada; ldnde sevgiliyi seveceini, vuslata ereceini ifade etmektedir. Drtlkte dervi, Allah yolunda alak gnll ve fakirlii kabul eden kimse anlamndadr Gnl gel soyunup dervi olalm Bizi gren bar yank desinler Ehl-i diller ile hem al idelim Esrar bilmeyenler ayk desinler Gevheri 439 Gerek sevgiliye kavumak iin baz hlleri yaamak gerekir. nk bu yol kl ilmi deil, hl ilmidir. lk nce masivadan syrlmak gerekir. Allaha giden binlerce yol, binlerce hl vardr ama bunlarn hepsi terk-i dnya ile balar. Hakiki dervi ilk nce benliinden syrlmal (soyunmal) ve bu yola ylece girmelidir. Gevher de bunun farkndadr ve bu yzden:Gnl gel soyunup dervi olalm /Bizi gren bar yank desinler demektedir. Dervii Allaha ulatran yollar iki esas temele dayanmaktadr: sohbet, hizmet.

115

Bektlik dncesinde hizmetin nemli bir yeri vardr. Ayaa kalkacaksan hizmet iin kalk. Ayn ekilde Allah dostlar yani (ehl-i diller) ile sohbet etmek de gnl huzura kavuturur. Bu sohbetlerden herkes kendi kab lsnde feyz alr. Bektnin srr meydandadr sz de bunu destekler. Bu srra vakf olamayanlar, aklar iin sarholuktan aylm diyecektir. Drtlkte dervi, Allah yolunda alak gnll ve fakirlii kabul eden kimse anlamndadr 2.12.6. GED: Farsa dilenci manasnda bir kelimedir. Tasavvufta ilhi tecellilere muhta olan slik anlamnda kullanlr.( Cebeciolu, 2004: 229)

yi ile konu olasn iyi ter defter gibi sinemin neyi Bu arhn elinden el- aman deyi Geda alar sultan alar kul alar Gevheri 412 Bekt anlaynda kelam haktr. Ama doru ve iyi sz olmaldr. Gevher, bu yzden iyi ile konu, olasn iyi dn vermektedir. Ayn anda hem sultann hem de kulun alama durumu ise farkl bir yaklamdr. Hakikat kapsnn birinci makam toprak gibi olmak (tevazu) ikinci makam yetmi iki milleti ayplamamaktr. Yaradann nazarnda yetmi iki millet de ayndr. Yaratlanlarn hepsi kuldur. Dolaysyla sultan da ilhi tecellilere muhta olan slik de alar. nk ektikleri manev ac ayndr. Drtlkte geda; ilhi tecellilere muhta olan slik anlamnda kullanlmtr. Ald dehanm syler zebanlar Sana muhta bunca ahlar gedalar Al yeil hrkalar trl libaslar Bylece mnasib giymek isterim Karacaolan 218

116

Karacaolan; ilk msrada dil (zeban) syleyince ilahi iaretler (dehan) ortaya kt diyor. Dnyada bunca veliler (ah), kullar Allah (c.c)n bu iaretlerine muhtatr. Karacaolanda, al, yeil hrkalar ve trk libaslardan kendine uygun olann giymek istediini syleyerek, dervilik yoluna girmeyi istediine iaret ediyor. Geda ilahi tecellilere muhta kimse anlamndadr.

2.12.7. KILAVUZ:Yol gsteren, mrid anlamndadr. Tefsir hocasnn nnde oturmadan tefsir, fkh hocasnn nnde oturmadan fkh, nahiv hocasnn nne oturmadan nahiv, tp hocasnn nne oturmadan tp renilmeyecei gibi Srekli Allah huzurunda olma( ihsan) uurunun eitimini verecek bir tasavvuf hocasnn nne oturmadan da, tasavvuf renilmez. zellikle tasavvuf, kitap ve laf ile deil hal arz ile renilmesi gerektii iin, roman okur gibi okuyarak elde etmeye almak, taklid boyutundan te bir fayda salamaz. Tahkik gerektir. Klavuzu karga olann burnu pislikten kurtulmaz. Yol, iz, usul, metot bilmeyene uymamak gerek, zira hedefe ulatrmaz. ( Cebeciolu, 2004: 370-371) lkbaharn eyyam bn m geldi r durnalar yol deyip gider Katara uymam kalm geride Klavuz nnde el deyip gider Karacaolan 383 Karacaolan ilk iki msrada ilkbahar aylarnda turnalarn g etmesini hatrlatyor. eylerin don deitirerek ku ekline girdii dncesinden hareketle;Karacaolan Klavuz nnde el deyip gider msrasnda, eyhinin rehberliine uymayan mride sesleniyor ve eyhine boyun emedii iin srye (bu yola gnl verenlere) uymayp geride kalmasna iaret ediyor.

117

2.12.1.8.KUL: Abd, bende, kle anlamnda kullanlr. Edebiyatmzda kul, ker, gulm, esir gibi kelimelerle ifde edilen bende, ok zaman pdih ile birlikte kullanlr. nk sevgili sultn, ak bir kuldur. Pdihn tam zdd zelliklere sahiptir. Bendenin her eyi padiah ile vardr. Onun esirgemesine, cmertliine, affna muhtatr. Ak, bende olarak sadakatin yegne temsilcisidir. Bu uurda birok ez ve cefalar grr. Kap eiinde yatmaya razdr. Bazan bir esr anlamnda da bende ve kul kullanlr. O zaman bu kulun alnp satlmas tabidir. Bu durumda zincirle balanp zindana atlabilir veya zd edilebilir. "Bende-i halka be-g" tabiri, eskiden esirlerin kulana halka geirmek detine dayanr.( Pala, 1995:382 ) Tasavvufta; mrit, dervi anlamndadr. eyh sultan, mrit onun kuludur. Kul olmayan sultan olamaz. Ne bulursa kullukta bulur. Derviler ve mritler eyhlerine kul olmay byk bir eref sayarlar. Fakat asl maksat ve en byk eref, yce Allaha tam anlamyla kul olmaktr. Cinleri insanlar ancak bana kulluk etsin diye yarattm ( Zriyat/56) ayetininde kulaa iaret edilir.Kul olan hr olur. ( Cebeciolu, 2004: 382 nsan kullukta ilerledike, zgrlkte de ilerler. Zira, insan ya nefsinin isteklerine ya da Allahn isteklerine kulluk yapar nsann nefsi, z, mahiyeti veya asl deildir. nsann asl Allahtr. Aslna dnen zgr olur, huzur bulur. Aslndan uzaklaan yabanclama, huzursuzluk ve esaret gibi kmazlarla yz yzedir. slmn tevhd dini oluu, her eyde Allah grme, bulma itaat etme, onun dndakilerden uzaklamadr ( Uluda, 2001: 218) Dinle imdi bir nasihat edeyim Kullar muhannata muhta olmasn Doru yolu koyup sarpa gideyim Sevdiim gnlne gamlar gelmesin Karacaolan 325 Karacaolan bu drtlkte nasihat ediyor. Yce Allaha tam olarak kul olan; korkak olanlara hibir zaman muhta olmaz. nk kul; Allahtan

118

baka kimseye itaat etmeye gerek grmez. Zira insan nefsinin ya da Allahn istediklerine kulluk yapar. Allaha kulluk yapan; onun dndaki her eyden uzaklar. Drtlkte kul, Allaha kul olmak anlamndadr.

Kolu bal kulluuna durmuam Gel kyma canma el aman ahm Men seni zme umut bilmiem Bala derdime bir derman ahm Ercili Emrah100 Ercili Emrah, eyhine seslenerek, iradesinden tamamyla syrlp, eyhinin nne ktn sylyor. eyhinin kendisine bir umut kaps olduunu ve bu yolda derdine bir are bulamak istediini ifade ediyor. Drtlkte kul, eyhin kulu olmak anlamndadr 2.12.9 MECNUN: Arapa cinlere tutulmu, cinlenmi, karanlkta kalm, deli, behll, divane gibi anlamlar ihtiva eden bir kelimedir. Allah(cc)a duyduu iddetli sevgisinden dolay , akl nuru yanan ve toplumsal davranlarnda bir takm farkllamalar olan Hakk a tasavvuftaki anlamdr. Kays ile Leylann ak yksndeki olayn erkek kahramndan sevda ile benzeirler. Behlul-i Mecnun, Sadun- Mecnun tarihi ahsiyet olarak mecnun diye anlmlardr. ( Cebeciolu, 2004: 420)

Gevheri akn ile Mecnun gibi Kalm gzm ya bir Ceyhun gibi Kalmm bi-kes garib. Gel Alim lutf u ihsan sendedir Gevheri 900 Gevher bu drtlkte kendini Mecnuna benzetmitir. Ak iin dkt gzyalarn da mbalaa yaparak ceyhun gibi benzetmesiyle ifade etmitir.

119

Mecnun tasavvuf terim olarak ilah ak ile kendinden geen ve akl dengesi bozulan hak a anlamndadr. Gevher burada aknn byklnden bahsetmitir. Garip yurdundan uzak ve gurbette yaayan, kimsesiz ve zavall anlamna gelen bir kelimedir. Tasavvuf terim olarak derviler lkelerini terk edip diyar diyar gezdikleri iin garip adn alrlar eklinde deerlendirilir. Ama yurdunu hi terk etmeyen dervi asl vatan olan ruhlar leminden bu dnyaya geici olarak geldii iin kendini garip sayar. Gevher de bu drtlkte kendini garip olarak hissetmektedir. Ayrca dnyev eylere bal olduunu belirtmek iin de kendini garip olarak deerlendirmi olabilir. nk garip teriminin dier bir anlam da birlik leminden ayr den madd varlkla kaytlara balanm kii demektir. Gevher bu durumdan kurtulmak iin de tekrar ltuf ve ihsan Hz. Aliden beklediini dile getirmitir. Drtlkte Mecnun, Allaha duyduu iddetli sevgiden dolay akl nuru yanan kimse anlamndadr. Yldz nian durup ayn nnde Mecnun olan gezer abdal donunda Nevruz gecesinde bahar gnnde Benim zgelerden seyranm m var Ercili Emrah 128 Drtlkte Mecnun; Kays ile Leylann ak yksnde erkek

kahramandr.( Drtln aklamas iin bkzAbdal maddesi)

Blbl daimdir her dem gllerle Ak ucundan dtm mecnun dalara Merhamet etmezsen bir dem alara Ya sen gleyim mi dersin hey deli gnl Kayk Kul Mustafa 50 Kayk Kul Mustafa gnlne seslenerek, ak yznden Mecnun gibi akln kaybederek dalara dtn sylyor. Drtlkte mecnun delirmi anlamndadr.

120

2.12.1.10. MRD: Arapa isteyen rade ve hak taleb eden, ehl-i irade, arzu eden demektir. Allaha vuslat arzu eden, bir baka deyile, Allahn ahlakyla ahlaklanmak isteyen ve bu olgunluun eyhe ( veya mride) balayan 3. Mutasavvf ( renci olarak kaydn yaptran , beyat ) eden kiiye mrid 4. Sufi, Mrid bu tekamlli oluumda ikinci sray igal denir. Tasavvufi anlamda olgunlamada drt merhale vardr. 1. Talib 2 Mrid etmektedir. Son srada bulunan sufiye vasl denir. Mridin her eyden nce eriata smsk yapmas ( takva) edep ve sdk ( doruluk) zere olmas gerekir. Kendi isteini eyhin isteinde eriten, fani klan kiiye mrid denir ki bu eitim, kulu Allahn iradesine teslim olmaya gtrr.( Cebeciolu 2004:454 ) Cenaze, onu ykayan kiinin nnde o ekilde iradesizdir. Bir kr, kendisini yeden kiiyi uurumun kenarnda nasl takip ederse mrit de her hususta eyhini yle takip eder. Mrid kendi ahsi iradesini eyhinin iradesinde yok etmitir ( fena fi eyh) onun iin iradesizdir Mrit, eyhinin Mrit; tarikate giren ve eyhe emir ve iradesini yerine getiren bir alettir

balanan, dervi, bende, efendisi olan eyhin kuludur. Mrit; kendisi iin Hakkn irade ettiinden baka bir ey irade etmez( Uluda 2001:260 ) Mrd Mevlevilerde sikke ve tennre, Bektailerde ise tac giyerek tekkede hizmete girer (Pala 1995: 411) steyen anlamna gelen mrid kelimesi tasavvufta; hakkn iradesi nnde ve karsnda kendi iradesini hie sayan ,iradesi olamayan, iradesinden soyutlanan, iradesini kullanamayan kimsedir. Muhiblikten sonra gelen mertebedir Bu akn kymeti sevdas serde Sebebi mevtimdir etmekte mrde mer gafileyin dt bu derde Bakp knamasn halime dalar Ak mer 71

121

Ak mer ikinci msrada nefsinin lmyle iradesinden arnarak tarikate girip, eyhe balandn sylyor. Bu yolla Hakka erenler arasna katlp, ona erenler arasnda olacan sylyor. 2.12.1.11. PR: Arapas eyhtir. Tarikat ehlince, o tarikatn kurucusu, yahut en ulusu olup kurucu tannan Pr diye anlr. Mevlevilerin pri , Mevln Celleddin Rum, Bektailerin pri Hac Bekta- Veldir.( Glpnarl 2004:253-254)Farsa, ihtiyar, yal kimselere denir. Tasavvuf liderine de pr ad verilmitir. Bu kelime stad, mtehasss gibi anlamlar da ihtiva eder. o bu iin piridir gibi. Byk adamlar iin kullanld da olmutur. Eskiden tarkat kurucusu eyhlere de pr denilirdi.Bu kelimenin eitli tabirlerde kullanldn gryoruz.( Cebeciolu 2004:502 ). Pirin trbesinin bulunduu dergaha pir evi, pir makam, huzr, huzr- kullanlr. denilir. Pir akna deyimi bir yemin sz olarak kullanlr. Esnaf tekilatnda her sanat dal kendisine bir pir olarak kabul ederdi. Mesela terzilerin piri dris peygamberdi. oulu prndr. Pir- Herat Abdullah el- Ensarnin lakabdr. Hz. Osman devrinde Herata yerlemi olan nl eyhlislam Ebu Mansurun oludur ( Pala 1995: 442) Sensin gnl u dnyadan fardan Ah ekben yreimi eriden Cansz duvarlara binip yrden Hnkr Hac Bekta Pirden gelirim Karacaolan 220 Drtlkte, Karacaolan pirinin Hac Bekta- Veli olduunu sylemektedir.( Drtln aklamas iin bkzHac Bekta- Veli maddesine) Derdli blbl gonca glle te Hasret kalan yana yana tutua Yalvarrm pirim gele yetie Genciken mrmz tez kocaland Ercili Emrah 74

122

Ercili Emrah bu drtlkte; gnlnn sevgilinin akyla yanp tututuunu ve bu zorlu yolculukta pirinin kendisine yol gstermesini istiyor. Hac Bekta Veli benim pirim Asmana kan benim zarmdr Benim kimsem yoktur Mevla kerimdir Nasibimse gelr Hinden Yemenden Gevheri 297 Gevheri bu drtlkte; tasavvuf yolunda kendisine yol gsterenin Hac Bekta Veli olduunu sylyor. Dedi pir bana piman olursun Sr sama Hudadan gayr her ferde

Vcudun msrna sultan olursun Sabredersen Yusuf misali derde Kayk Kul Mustafa 2 Kayk Kul Mustafa bu drtlkte; pirin szlerini dinlemedii iin pimanln dile getirmitir. Gnlndeki ilahi ak Allah (c.c) den bakasna bildirdii iin piri; ona piman olacan sylemitir. Oysa ki k bu derde; Hz. Yusuf gibi sabretse en mkemmel anlamdaki vecd hline (vcud) eriecektir. Drtlkte pir, tasavvuf yolunda kendisine yol gsteren anlamndadr Yzn srnce yerlere Hizmet eyledin pirlere Der ki mer bu yerlere Garip dtm bilin blbl Ak mer 31

123

Ak mer, ruhani alemden kopup geldii iin bu yerlerde garip dtn ve sevgiliye ulaabilmek iin bir pire balandn sylyor. 2.12.2. TASAVVUF VE TARKATLARLA LE LGL MEFHUMLAR 2.12.2.1 B: Farsa su demektir. Suda her eyden nce bir hayat vericilik zellii vardr. Geliip bymeye zemin hazrlar. Tahrip edicilik, bouculuk ve batrclk zellikleriyle tehlike; temizleyicilik, gzelletiricilik ve gelitiricilik zelliiyle de nimettir. Edebiyatmzda an gz eme ise akan bir sudur. Sevgilinin gnl tatr. Ak bu ta delmek veya yumuatmak iin devaml akan gz yan kullanr. An yanan gnln sndrmek iin durmadan su akar. Susuzluu giderici zellii ile vuslat simgeler. ( Pala, 1995:13) Tasavvuf stlah olarak marifet, ilhi feyz, zt, varlk, kmil nefs, rh- azm, tmel akl gibi eitli manalar ifade eder ( Cebeciolu, 2004:9) b edebiyatmzda eitli zellikleriyle ele alnm, mecaz ve tebihlere konu olmutur. Tasavvuf stlahta uzaklaarak farkl anlamlar ihtiva etmektedir. Ne mh- mnrim ne hurd-i tb Ne hod kehkenm ne lkerim ben Ne manay cdum ne bir katre b Ne hod efkrm ve ne ehl-i m ben Gevheri313 Drtl Ne parlak aym, ne parlak bir gne,ne yldz kmesiyim, ne de lker yldzym. Ne cmertliin anlamym, ne de bir damla suyum. Ne ok fakirim -dervilerin en nemli zelliklerindendir- ne de herkesin sahibiyim. eklinde gnmz Trkesine evirebiliriz. Gevheri bu drtlkte; kendi nefsine sesleniyor ve b kelimesini marifet ilm (sfilerin ruhani halleri yaayarak, manevi ve ilahi hakikatleri tadarak, i tecrbeyle vastasz olarak elde ettikleri bilgi) anlamnda kullanlmtr. Buna gre, Gevheri; marifet deryasnda bir damla su bile olamadn sylyor. Ayrca ise su anlamndan

124

Osmanlca yazlnda cd kelimesinin nne mim ve vav harfleri eklendiinde mevcud kelimesi elde edilir. Mevc tasavvuf stlahta vahdet denizinin dalgalardr. (Uluda 2001:244) Bu balamda Gevherinin vahdet denizinde bir damla bile olamadn da syledii dnlebilir. Drtlkte b; marifet ilm ve vahdet denizinde bir damla anlamlarnda kullanlmtr. Der ki mer alayuben doldu gzm b ile Birliin bildirdi Allah yere drt kitab ile Ak mer 43 Ak mer bu dizede, alarken gzlerinin, gzya yerine b ile dolduunu sylyor. Aklarn vuslata erebilmek iin her daim alayp indedikleri dnlrse, Ak mer de bu alay srasnda gzlerinin gzyayla deil ilahi feyz (tecelli) ile dolduunu sylemektedir. Zira kul; Allahn yeryzndeki tecellilerini ve birliini , adem oluna gnderdii drt kitap ( Tevrat, Zebur, ncil ve Kurn- Kerm )dan karabilir. Dizede b; ilahi feyz ( tecelli) anlamndadr. 2.12.2.2. B-I ZEMZEM: Mekke'de bulunan bir kuyu ve bu kuyudan kan suya verilen addr. Hz. brahim, Hacer ile evlendikten ve smail doduktan sonra dier hanm Sre'den onlar korumak iin am'dan kp Mekke'ye geldi. Hacer ile smail'i, ii hurma dolu mein bir daarck ve ii su dolu bir krba ile buraya brakt. O dnemde burada hi hayat ve insan yoktu. Hacer smail'i emziriyor ve kendisi krbadaki suyu iiyordu. Nihayet su bitti. Hem Hacer, hem de ocuu ok susamlard. ocuk susuzluktan rpnmaya balad. Hacer ise Safa tepesine kotu. Orada su bulamaynca Merve tepesine kotu. Tam yedi kez bu geli gidii tamamlad. Haclarn sa'y etmeleri bu olayn hatrasnadr. Nihayet Merve zerine son knda ocuun bulunduu yerde bir melek grd. Bu melek Cebrl idi ve kanadyla yeri kazyordu. Nihayet su grnd. Bu suyun ocuun topuk vurularyla ortaya kt da rivayet edilir. Hacer bir yandan suyun etrafn kum ile eviriyor, bir yandan da krbasn dolduruyordu. Su ise avu avu alndka

125

kaynyordu. te Zemzem suyu bu sudur. Kuyunun daha sonra kreldii ve Abdlmuttalib tarafndan temizletilerek kullanlr hale getirildiine dir de bir rivayet vardr. slm ncesi ve sonrasnda kutsal saylan bu suyu haclar kendi memleketlerine en deerli hedye olarak gtrrler. ( Pala ,1995: 581) Bu kelime ile hakikatlerin bilgilerine iaret edilir. Bu bilgilerden imek de, bundan nasib almaya delalet ederler.( Cebeciolu, 2004: 724) Emr-i hak erdi semya rahmet ol dem damlad Reslun iki drnden kopma gl nem damlad Hikmet-i Yezdn grdm Hazret-i smailin Aya bast yerden b- zemzem damlad Gevheri 791 Drtlkte yer alan Emr-i Hak ve Hikmet-i Yezdn tamlamalar Allah(cc) esmalarndandr. Gevheri ilk msrada Allah (cc)nun peygamber efendimizi alemlere rahmet olarak gndermesine iaret ediyor. kinci msrada ise; peygamber efendimizin Uhud savanda krlan dilerine telmihte bulunarak ki drnden kopma gl hem damlad diyor. Dier msralarda ise Hz. smailin topuuyla vurarak zemzem suyunu ortaya karmasna telmih ediyor. b- zemzemin hakikat bilgisi anlamnda geldii dnlrse bu msraya ; Hz. smailin hakikat [ Hakkn salikin vasflarn alarak yerine kendi vasflarn koymas anlamndadr.(Uluda, 2001: 153) ]bilgisini ortaya kard, bu bilgiye sahip olduu anlam yklenebilir. Drtlkte b- zemzem ; hakikat bilgisi anlamndadr. 2.12.2.3. DEM: Arapa olan bu kelime insanln babas, ilk insan kii, adam anlamndadr. Tasavvufta Allahn yeryzndeki halifesi olan insan- kamil, kainattaki btn hakikatleri kendisinde toplad iin kevn-i cmi ve ruh- lem denilen insan anlamnda kullanlr.Bu insan btn ilahi isimlerin ve sfatlarn mahzardr.( Uluda ,2001: 24) Dergh- izzetinden eytan dr iken demin mekn cennette hr iken

126

Ak ile mk vhid nr iken Yakan pervneyi nrn asl ne Gevheri 67 Gevheri bu drtlkte eref dergahndan eytan uzak iken, Allahn yeryzndeki halifesinin mekan cennette gne iken, k ve muk tek (vahdet) bir nur iken, pervaneyi yakan atein sebebi ne diyerek tasavvufi motifleri kullanyor. Bu drtlkte vahdet-i vcut dncesi vardr. Yaradltaki srr aramaktan doan bu inana gre, varlk tektir. Ve tek varlk Allahtr. Kulun grebildii her ey Allah varlnn, devaml grnnden baka bir ey deildir. Daha zaman yokken, yalnz Allah vard ve Allahn varl kendi gayb aleminde bir define gibi gizliydi. Halbuki ayn varlk, sonsuz bir gzellikle gzel idi. Ben gizli bir hazine idim, bilinmeyi sevdim, bilinmek iin halk yarattm (Hadis-i kudsi) ve Hz. Muhammedin Gerekten Allah gzeldir ve gzeli sever beyan bunun ifadesidir. Mahlukatn en ereflisi insandr (Hadis-i kudsi) Allah kendi vasflarn insanda toplamtr. Varl, iyilii, gzellii grebilecek, sezebilecek, duyabilecek stn mahluk insandr. Allah da kendi varln ve gzelliini yine bir hayal hlinde bu insanda grmtr. Bylelikle Allah kendi gzelliini grecek, sevecek gzler, gnller bulmu insan da kendinde ilah ruh bulunan bir hayal olmak talihine ermiti. k ve mauun gerekte tek bir nur olmasnn anlam da budur. (lh bir nur flenmesi). Bu dnceye sahip olan kii kendini ilah sfatlarn mazhar olarak grr ve gerek deerini anlar. Kendini bilince de Rabbini bilir. Allahn isim ve sfatlarnn tecelli olduunu bilince de tabiat tanma yoluna gider. nk Allahn zat bilinemez. O, ancak isim ve sfatlaryla bilinir. Yakan pervaneyi narn asl ne msrasnda, pervanenin yanma amac eme kavumaktr. Yanmasnn sebebi ise aktr. Yani insan ruhunun Allaha kavuup onda erime arzusudur. Ak Allahn zatna ait bir niteliktir. Ak Allahn srrdr, ltfudur, tecellinin semboldr. Ak tam manasyla iinde yaayan pervane (insan) eme (sevgiliye) kavuunca, onunla yok olunca (fenafillah) atein de bir anlam kalmayacaktr.

127

Drtlkte adem; Allahn yeryzndeki halifesi olan insan anlamnda kullanlmtr. u dnyaya gelen dem olan Allah Allah deyip lse gerektir. kardlar cenazemi yumaa mam namazm klsa gerekir. Karacaolan 427 Karacaolan dem kelimesini Allahn yeryzndeki halifesi olan insan anlamnda kullanmtr.Karacaolan bu drtlkte dnyaya gelen her insann sonu lm olduu gibi kendisinin de bir gn leceini, cenazesinin ykanacan, imamn namazn kldracan sylyor. Drtlkte anlamndadr. Gh olur halkn gznden dr ider ak ademi Lamekan iklimine Mansur ider ak ademi Ak mer 53 lk msrada Ak mer, akn insan hakln gznden uzaklatrdn sylyor. Zira ak sevgiliyle hem dem birlikte olabilmek iin halkn olmad yerlerde uzlete ekilir. kinci msra da ise akn Allahn yeryzndeki halifesi olan insan, kamil insana benzeterek Mansur gibi ruhlar alemine gtreceini sylemektedir. Drtlkte adem, Allahn yeryzndeki halifesi anlamndadr. 2.12.2.4 AH (H) Bir ac nlemidir. iirde kn ak ateiyle gnlnden kan bir duman olarak dnlr. "Ah" denildii zaman, azdan kan buu mnsebetiyle hsn-i ta'll sanat kullanlr. Azdan kan buunun ge doru ykselmesi nedeniyle "mazlumun ahi yerde kalmaz / kar aheste aheste" atalar szne konu olmutur. Bylece h atei gklere ykselir ve Allah katna ular. k bazan yle ateli h eder ki onun adem; Allahn yeryzndeki halifesi olan insan

128

ateinden gkte yldzlar, ay ve gne tutuur, yanar. Nitekim, bu nedenle parlamaktadrlar. ( Pala, 1995: 23) Tasavvufta Ah minel ak ve ahvlihi ahreke kalb bi- harretih Allah kelimesinin ilk ve son harfi bir araya getirilirse h meydana kar. h, Allahn ksa ekli olduundan, bazen Abdullah abd-h eklinde yazlr. O halde h, Allah demektir. kn, ah demesi, Ona snmas anlamna gelir. h Allah, Emn Muhammeddir. Gnein klar elife ( yani oka), ktlesi h harfine benzediinden hergn h ( Allah) diyerek doar. Minare elif, caminin kubbesi h olduu iin her cami h( Allah) der. mamn bandaki elif atlrsa geriye yaman kalr ve elifi ( yani Allah) olmayann hali yamandr, demek olur. (Uluda, 2001:28 ) iirimizde eitli benzetmelerle ele alnan h tasavvufta Allahn ksa ekli olduu gibi, an iindeki atein ve zntnn ifadesi olan bir seslenitir. ( Cebeciolu,2004: 36)

Karacolan hata kmaz dilimden Kocadm hayr gelmez elimden Kadir Mevlam asla ekmez kulundan Deli gnl ah ekip de alama Karacaolan 12 Karacaolan bu drtlkte kendi nefsine seslenmektedir. Tasavvuf ehlinin benliklerini sildii iin srekli tevazu iinde olmay kendine iar edinmesine hata denir. k; gnlnn artk bir olgunlua erierek, tevazu iinde olduunu Karacaolan hata kmaz dilimden msras ile ifade ediyor. Karacaolan yann hayli ilerlediini syleyerek elinden bir i gelmediinden yaknyor. Byle bir ihtiyarn tek istei hayrl bir lm olacaktr. Ancak Karacaolan Allah (c.c)n asla kulundan vazgemeyeceini Kadir Mevlam asla gemez kullardan msras ile ifade ediyor. Bu sebepten gnlne ak ateiyle inleme diyerek teselli veriyor.Zira Allahtan midini asla kesilmez.

129

Bu

drtlkte

ah

kelimesi;

ak

ateiyle

inleme

anlamnda

kullanlmtr.

Derd firk u nr ile Gam mell efkr ile Girye v ah zr ile Yr ilinden gider oldum Gevheri 693 Gevher bu drtlkte ektii skntlar ve zdrab dile getirmektedir. Ayrlk derdiyle gnlnn gam, keder ile dolduunu sylemektedir. Aslnda gnl sevgiliyle bir olursa, vatan kavram biter ve k gurbet duygusunu da bir keye koyar. Sevgiliden ayr olduunda da kalbinin Onunla bir olduunu bildiinden rahat ve huzurlu olur. Fakat Gevherde bu durum tam zttdr. nk onun manev alemde yaad boluk , onu maddi alemde yaad yoklua gtrmektedir.Bu sebeple ak ah ekmektedir. Drtlkte ah, an iindeki atein ve zntnn ifadesi olan bir sesleni anlamndadr. Ezelden bu dnya byle Garibin bir derdi var sla Har olmasa blbl gle Ah eder boyun eer mi Ercili Emrah 21 Tasavvufi stlahta; sufiler kendilerini ruhani alemden kopuk geldikleri iin garip sayarlar. Bu balamda Ercili Emrah; ruhani alemden kopup gelen sufinin derdinin yine gurbet ( sla- ruhlar alemi) olduunu sylyor. kinci msrada ise gl ile blbln akna telmih ediyor. Edebiyatta gl, sevgiliyi, blbl a temsil eder. Bu msrada geen har kelimesini insanolunun nefsi olarak dnebiliriz. Ercili Emrah da bu msrada ak, nefsinin isteklerine bu kadar boyun emese, sevgilinin karsnda an bu kadar ok ah etmeyeceini sylemektedir.

130

Drtlkte ah, an iindeki atein ve zntnn ifadesi olan bir sesleni anlamndadr. 2.12.2.5. AKL:. Arapa men', hacr ve nehy manasnadr. nsandaki idrk kabiliyetine verilen addr. slm'da dinin emirlerine uymak, yasaklarndan kanmak iin insanda akl ve ergenlik arttr.Edebiyatmzda air akl hakknda olumsuz dnr. Onu snrl ve zayf bulur. nk akln karsnda ak, gzellik, zdrap ve ac unsurlar vardr. ( Pala, 1995: 29) Eskilerin tarifiyle akl, ztnda maddeden mcerred, fiilinde maddeye bitien bir cevherdir. Akl, nefs-i natkadan ibaret olup, her ferd ona "ben" demekle iaret eder. Bir gre gre akl, kalbde Hakk ile btl ayrt eden bir nurdur. Dier bir gre gre, insan bedenini ynetmek, tasarruf etmekle bal soyut bir cevherdir. Yine bir farkl gre gre akl, nefs-i natkann bir kuvvetidir. Bir tarife gre, akl baka, nefs-i natka bakadr. nk kuvvet, kuvvet sahibine gre, bir emr-i mugayirdir (baka bir eydir). Gerekte ii yapan nefs-i natkadr. Akl, kesme ii yapan kiinin elinde bak gibi bir letten ibarettir. Bir gre gre de akl, vesveselere kaplp ehvetlere dalabilir. nsan zayf ve bencil yaratlmtr; aklna gvenen ok defa yanlr.Hatta bu yzden sfler, ileriyi, hireti dnen akla "akl- ma'd", sadece dnyay dnen akla da "akl- ma'" adn vermilerdir. Daha dorusu, akla, bu iki ynelii asndan, bu iki ad verilmitir. Akl, yaadmz u sonlu varlk lemini dzenlemeye alr. Onun sonsuz lemden haberi yoktur. Akla uyan, ma'n yoluna ulaamaz. Bu sebeble sfler, "Akl, erlerin ayak badr." derler. Ancak aklla kalbin bir manada kullanld da grlr. Gazali idrak edici zelliiyle akl, kalble karlar. ( Cebeciolu ,2004: 44) Dier bir tarife gre de akl; dnyevi arzular tuzana dmeyen anlamndadr. Aklnn alametleri; bek yurdunu sevmek, fenadan holanmamak, gerektii kadar konumaktr. u drt eyi korur; emanet, doruluk, iyi dost ve sr. Muhaliflerle sohbet etmez, dnya uaklarnn meclislerine gitmez. Deli kendini dnyaya, akll Mevlaya verir.( Uluda, 2001:34 )

131

eitli anlamlar ihtiva eden akl;

Allah gnl yoluyla ve ak

vastasyla arayan sufiler ve Allaha akl yoluyla ulamak isteyen alimler ve filozoflar arasnda bir tartma konusu olmutur. Akl nefisten ayr ve cisim istemeyen bir cevher olduuna; nefis ve cisim de olmadna gre eyann hakikatini tanyamaz. O halde Allah da tanmas mmkn deildir. Bakma bunun karasna, akna Gnl verme bostanna, bana Benzer hemen olan oyuncana Bunda akl olan insan elenmez Ak mer 43 Ak mer, drtlkte dnyaya gnl vermenin doru olmadna deinmektedir. Zira kalbinde Hak ile batl ayrt eden (akl olan) kimse; bu dnyann geiciliini kavramtr. Akl, Hak ile batl ayrt etme anlamndadr. 2.12.2.6 ALEM (LEM) Arapa dny, cihan, kinat, evren

anlamlarn ihtiva eden bir kelimedir. Edebiyatmzda lem, hem din hem de tasavvufi telakkiler iinde ele alnr. Kelime mecz- mrsel yoluyla insanlar yerine ok kullanlr. Alem, ibret alnacak bir yurttur. lah Nakka olan Allah'n bir nakdr. Onun belli bir nizm iinde devamn salar. nsan, leme baknca hemen Yaratc'y hatrlamaldr. Zaten dnya bir gezinti yeri, bir misafirhanedir. nsan bu dnyada gurbette gibidir. Asl vatan ise hirettir. Onun iin insan bu dnyada, misafir olduu evdeki kadar titiz davranmaldr. Efsaneye gre dnya bir kzn boynuzunda, kz bir baln srtnda, balk da alkantl bir su iinde bulunmaktadr. Bu bakmdan dnyann deiip durmas ve kararszl insanlara kt gnler gsterir. Hi kimse orda emniyette saylmaz. Her insana eziyet etmektedir. lem, bir ba ve bahedir, bezmdir, emendir. Yerine gre cennet veya cehennem, yerine gre saray, deirmendir. Bazan bir aynadr, o aynada baka gre grntler belirir. Ancak o aynaya bakmasn bilmek lzmdr. nsan lemi iyi veya kt iin kullanabilir. nk onda sknt kadar nimet de

132

ykldr. Yani dnyada yaayp yaamamak istei her insana gre deien bir tutumdur. Alem'in yaratl nedeni peygamberimizdir. nk Allah ona hitaben "Sen olmasaydn, sen olmasaydn eflki yaratmazdm." buyurmaktadr. Bu bakmdan Hz. Muhammed fahr-i lem (alemin vnc) dir. (Pala,1995: 3031) Bir dier tarife gre lem; belli bir snf meydana getiren varlklarn ya da canllarn oluturduu varlk topluluklardr. rnein; yldzlar lemi, insanlar lemi, cinler lemi gibi Bu anlamda onsekiz bin lem vardr. lem; baka bir eyin bilinmesi iin ara olan ey, emare, alamet, delil, belirti anlamna da gelir. Allah'n varlnn alameti ve delili olduu iin kinata lem denilmitir. Zira Allah sanatkr (sni), lem ise onun eseridir (masn). Eser, messirinin; sanat sanatkrnn delildir ve ahididir. Esere bakp sanatkr bilmek ve ona iman etmek mmkndr. Allah hari btn mmkn ve yaratlm varlklara mmkint-mahlukt msivullaha. lem denir. Kur'n'da ift lem fikri vardr; bu fikir eitli ekillerde ortaya konulmutur: inde yaanlan "u lem" dnyadr; lmden sonra yaanlacak olan "br lem" ahirettir.(Uluda, 2001:36) Tasavvufta bir ok tamlamalarla kullanlan lem, Allah tarafndan yaratlm her eydir. slm'a gre lem, Allah'tan ayrdr. Tasavvuf ise lemi, Allah'n tecellisi, belirtisi olarak gstermitir. Bunun iin insan, lem-i sur (kk lem) Allah ise lem-i kbr (byk lem) olarak nitelendirilir. Bazan lem-i kbrya insan; lem-i sur'ya dnya denildii de olmaktadr. Kur'an- Kerm "lemlerin rabbi olan Allah'a hamdolsn (Fatiha/l)." yetiyle balar. Mfessirler bu yette geen "lemler" kelimesi hakknda eitli grlerileri srmlerdir. Vehb b. Mneb-bih ile Eb Cafer'e gre 18.000 veya 14.000 lem vardr. Taber 14.000, bn Eb Hatim 1000, Miktil 80.000, Kurtub ise 40.000 lem bulunduunu, yaadmz lemin ise bu lemlerden yalnzca bir tanesi olduunu sylerler. Bu rivayetleri sriliyyattan kabul etmek en doru ekil olsa gerektir. Ancak 18.000 lem olduu inanc mutasavvflar arasnda hayli yaygn hale gelmitir. Allah yaratc kudreti iinde akl- klle kar nefs-i kll yaratt. Bunlardan 9 gk olumutur. 9

133

gk, iindeki yldzlarla bir anasr- erba'a (drt unsur) yi, o da mevld-i selse ( ocuk) yi dourmutur. Bunlarn toplam 18 eder. Bunlarn her biri bin lem sayldnda 18.000 lem ortaya km olur. (Pala,1995: 30-31) Btn bunlardan hareketle alemin ok geni bir anlam erevesi olduunu syleyebiliriz. Ksaca alem stlah tasavvufta Allah tarafndan yaradlan herey ve ibret alnacak yurt anlamlarn ihtiva etmektedir. KaracOlan der ki szn bilmii Tedbirle grlr dnyann ii Ne etsin neylesin lemde kii Felek Mustafaya yar olmaynca Karacaolan 1 Karacaolan bu drtlkte; Allahn yeryznde halifesi olan ademe (kii) seslenmektedir. lk msrada; Karacaolan kendi syledii bir sze iaret ediyor. Szn bilen yani arif olan insan, dnyada yaad srede btn ilerinde tedbirini alr ve daha sonra Allaha tevekkl eder. Edebiyatmzda felek kimseye yr olmama zellii ile ska anlr. Bu durumdan yola karak, Karacaolan; Felek Mustafaya bile yar olmaza ibret alnacak bu yurt da (lem) kii (adam) ne yapsn diyor. Bu drtlkte lem; ibret alnacak yurt anlamnda kullanlmtr. Yzn grp oldum pyine sil Cevrine rm olup emrime kail Yalnz Gevher deildir mil Hsnn seyriden lem h eker h Gevheri 598 Bu drtlkte Gevher ektii skntlardan bahsetmektedir. Drtlkte, Cemalini grp kapna kul oldum. Skntlarna boyun edim. Emrine amade oldum ama, tam bir teslimiyetle sana mail olamadmdiyor. Dnyann geiciliini kavrayamayan gnl sevgiliye doru yolculuk yapmaya alsa da bunu baaramayacaktr. nk derviliin gerei olan masivay terk etmek ilkesini gerekletirememitir. Buna ramen Gevher, her eyin merkezinde

134

Allah sevgisinin olduunun bilincindedir. Onun sevgisiyle beslenen gzler, kainata baktklarnda baka eyler grecekler, baka eyler duyacaklardr. Gevher, bu makama eriememitir ve o hli yaayamamaktadr. Bunu da Hsnn seyr iden lem h eker h msrasyla ifade etmitir. Drtlkte alem yaradlan her ey anlamndadr. Hey aalar evvel batan Kuran m indi hece mi indi stersen aleme dan Gndz imdi gece mindi Ercili Emrah 16 Ercili Emrah bu drtlkte krsal kesimde sz geen, varlkl kimseler olan aalara sesleniyor. Onlara nce Kuran- Kerimin mi yoksa yetlerin mi indiini? soruyor. Bu soruyu yaratlm olan herkese (leme) sorabilirsin diyor ve buna Kuran- Kerm gece mi indi gndz m indi? sorusunu da ekliyor. Bu drtlkte ise lem, dnyada yaratlm her ey anlamndadr.

Bi vefa khnezen deil mi adn Akbet lemde kime yaradn Netsen dahi nedir muradn z ihtiyarmdan ayrdn felek Ak mer 6 Ak mer, bu drtlkte felekten ikayet etmektedir. Bu balamda yaradlanlar arasnda felein kimsenin iine yaramadn hatta salikin Hakkn iradesine tabii klnmasn ( ihtiyar) bile engellediini sylyor. Alem, yaradlanlar anlamndadr. 2.12.2.7 AR: Arapa bir eyin stn rten ey ve ardak anlamndadr. Ycelii bakmndan padiah meclisine, saltana, hkm

135

yrtmeye, kudret ve kuvvet de denir. Trkemizde ycelik, ar, yeryz de fer ( deme) olarak kullanlr. ( Glpnarl, 2004: 27). Tasavvufla hkem felsefesini birletirenlere gre Ar, sekizinci kat gk; Krs de dokuzuncu kat gktr. Buna atlas da denilir. Kur'n- Kerm'de Ar'tan geni ekilde bahsedilir.(A'rf/54, Tevbe/129, Ynus/3, Hd/7, Ra'd/2, sr, T-h/5, Enbiy/21) Tasavvufa gre Ar, gnldr. Burada bulunan Levh, lah kelmn sakl bulunduu meknsz mekn; Kalem ise kelmn sbt vastasdr. Bunlarn ne birden "muhkemt" denir. Ar, Hamele-i Ar denilen drt melek tarafndan tanmaktadr. Cebrlin mekn da buras olup ondan teye geemez. Ar'tan geen, yalnzca peygamberimizdir ki Mi'rc gecesinde Allah ile grmtr. Ar, madd lemin ilk tabakasdr. Bunun iin Nefs-i Kll olarak bilinir. Allah nce Nr- Muhammedi'yi yaratm ve o nura baknca nr, ikiye blnmtr. lk ksm su gibi erimi ikinci ksm ise on paraya blnmtr. Bu on parann ilki Ar'tr. Buras meleklerin kblesi olup btn yaratklarn sfat ve suretleri oradadr. Etrafnda sekiz nehir ve yetmi bin saf melike vardr. Hanbellere gre Allah Ar'ta oturmaktadr. Bu oturu ve Ar'n keyfiyeti ise bilinmez. ( Pala, 1995: 41-42) slam olarak bu terim Allah (c.c)n kudret ve azametinin tecellisinden kinaye olarak, dokuzuncu kat semada bulunduu tasavvur edilen tahtr. Bu bakmdan asl anlamn ancak Allahn bildii bir eydir. Kainattaki btn varl kuatan bir cisim olup, yksekliinden dolay bu ismi almtr. Mfessirlerin izahna gre Allah(c.c) nce Ar yaratmtr.Kur'n- Kermde bir ok ayette Allah (c.c) ara istiva etti. Yani ara hkmetti eklinde gemektedir. (Taha/5)( Cebeciolu, 2004: 61) Tasavvuftaki dier anlamlar ise yledir: a. Azamet mahzar, tecelli mahalli, zatn hususiyeti, cism-i klli b. Allahn mukayyet isimlerinin istikrar mahalli c. Klli cisim, mutlak varln bedeni. Ayrntl bir ekilde her eyi kuatan klli nefse ar- kerim, levh-i kader, levh-i mahfuz, kitab- mbin, varka, zmrt ve yakut-u ahmer gibi isimler verilir. d. Arullah, Allah isminin mahzar olmas itibariyle insan yani insann bir rnei saylan mutlak varlk. e. Arur rahman veya Allahn ar,

136

kamil nsann kalbi. Ar zerine Allahn istiva ettii bir varlktr. yerlere gklere smayan Allah mmin kulunun kalbine sdndan onun esas ar ve istiva ettii varlk insan- kamilin kalbidir. ( Uluda , 2001:46 ) Btn bunlardan hareketle diyebiliriz ki; lgatte yeryz, ycelik gibi anlamlar ihtiva eden lem kelimesi; tasavvufta ok daha geni bir ierie sahiptir. Yeryznn damarlar derilir Gkyznn yldzlar derilir Semann arna direk verilir Dur bakalm canm gler kalr m Karacaolan 77 Karacaolan kyametin kopuunu tasvir ettii bu drtlkte semann sekizinci kat olan ara direk verilmesine iaret etmektedir. Efsaneye gre; ar bir direk vastasyla semada asl durmaktadr. Bu balamda Karacaolan; kyamet koptuunda arn insanolunun zerine kapanmamas iin bir direk vastasyla gkyznde sabit duracan anlatmak istemitir. Karacaolan bu drtlkte ar kelimesi, sekizinci kat gk anlamnda kullanmtr.

ste muradn bari Hudadan Tevekklde olup geme rzadan Yakar ar krsi gep semadan Hi ah- garibe olur mu perde Kayk Kul Mustafa 2 Kayk Kul Mustafa bu drtlkte; Allah (c.c)a sesleniyor. lk msrada Allahdan iradesi kalmam arif olmay (murad) istiyor. kinci msrada her iini Allaha havale ederek (tevekkl), onun verdii hkm ve

137

kazaya itirazda bulunma (rza) diyerek t veriyor. n, Allah ile arasndaki rt (perde) nedeniyle ektii ah gkyzn geip onun en yksek katna kadar ulam ve oray yakmtr. Tasavvuf sulk ve vuslat yolunda bu perdelerin kalkmas gerekir. Bu drtlkte ar; gkyznn en st tabakas anlamndadr. 2.12.2.8. ASA: Denek, sopa, baston, "Kurn- Kerm'de Hz. Musya ait bir as olduundan bahsedilmektedir (Bakara/57, T-h/18, Neml/10, Kasas/31 vs.) Bu husustaki kssalar, Tevrat'taki Harun'un asas hikyesiyle hemen hemen ayndr. Hz. Mus'ya'ya ait olan bu asann cennetteki mersin aacndan yaplm olduu, Adem peygamber tarafndan dnyaya getirildii ve btn Ben srail peygamberlerinden miras yoluyla Hz. Mus'ya kadar geldiine dair bir rivyet vardr. Mus peygamber elindeki bu as ile kayadan su karmak, Kzldeniz geilecei zaman denizi ikiye yarmak, gkten kudret helvas indirmek, asay ylan ekline sokup canlandrmak ve aa olup yaprak amasn salamak gibi mucizeler gstermitir. Edebiyatta en ok ylan veya ejderha ekline girdii mucizesi ile anlr. Olay udur: Mus peygamber zamannda sihir son derece ilerlemiti. Firavun Tanr olduunu iddia etmekteydi. Hz. Mus onu dine davet ettii zaman mucize olarak asasn yere brakt. Asa bir ylan olup yrmeye balaynca Firavun bunun bir sihir olduunu syledi ve lkenin btn sihirbazlarn toplad. Sihirbazlar byl ipler ve sopalar attlar. Hepsi yrmeye balaynca Hz. Mus asasn yere brakt ve sihirbazlarn btn ylanlarn yuttu. Bunun bir sihir olmadn anlayan sihirbazlar ona iman ettiler. ( Pala, 1995: 47 ) Asa tamak, Peygamberimizin de snnetidir. Hz. Muhammed (sav) asa tar, sahrada namaz klacanda bunu srte olarak kullanrd. Bu snnete uygun olarak, tarikat eyhleri ve baz Mslmanlar da asa kullanrlar. Baz tarikatlarda postniin olan eyh, halifesine emanet olarak asa da verirdi.( Cebeciolu, 2004: 62) Tasavvufta ise her zaman zellikle yolculuk srasnda asa bulundurmak sufilikte bir gelenek anlamndadr. Hz. brahim ve Hz. Musnn asalar vardr. Hz. Muhammed(sav) da asa kullanlrd. Asaya muin ve

138

mutteka da denir. Asa o alarda hem silah, hem baz ihtiyalar giderme arac olrak kullanlrd. Sufilere benzemek iin riyakarlar da asa tarlar. Yesevilerde tarikat asas Hz. Hzrdan intikal etmitir.( Uluda, 2001:47 ) Aklar gerek ilah ak gerekse beeri ak iledikleri iirlerinde dervi, asa, hrka motiflerini birlikte kullanmlardr. Sufilikte asa tamann bir gelenek olduu dnlrse, dervilerin vazgeilmez eyalarnda birisinin de asa olduunu syleyebiliriz. Masal da deli gnl masal Ay oldu yr bize kadem basal Omuzu hrkal eli asal Dervi alar bana almdan oldu Karacaolan 474 Kadem tasavufi stlahta Hakkn kulu zerinde ezelde takdir ettii inayeti( sabkas) dir. Kul bu inayetle olgunlua erer. Allah (cc)n kullar zerindeki iyilii yardm yle anlatlr: Cehennem, iine ok kiinin girmesini ister, durur. Cabbr olan Allah, cehennemin zerine kademini ( ayan) koyarak, yeter artk, der. Bu balamda Karacaolan omzu hrkal, eli asal derviin; Allah(cc)nun inayetine aylardr eriemedii iin, aladn sylemektedir. Asa, derviliin sembollerinden biri anlamnda kullanlmtr. Kld Firavn n Beni sraili gayet zebun Sihri ibtl eyley asa ejder nmun

Kasdedp melunu hem tahtndan etti sernign Kld Musa mucizeyle hakk zhar ol zaman Ak mer 26 Musa peygamber, Firavun tarafndan sihirbazlkla suland. O ada sihirbazlk ilerlemiti. Firavun btn sihirbazlarn arp Hz Musa(ra)y kk drmek istedi. Sihirbazlar ellerindeki ipleri yere braktlar ve her bir

139

ip, ylan olup harekete balad. Hz. Musa da asasn brakt. Asa byk bir ylan olup btn ylanlar yuttu. Bylece sihirbazlar Musa peygambere iman ettiler . ( Pala, 1995: 403) etmitir. Asa, Hz. Musya ait bir denek anlamnda kullanlmtr. 2.12.2.9 AK (IK): Ak ar derecede sevgi demektir. Bu da maddi ve manevi ekilde olur. airlerin ak genelde madd aktr. Bu ak genelde mecazidir. Tasavvufta ise; hakik ak Allah akdr. Allah(cc) kutsi bir hadiste; Ben gizli bir hazine idim , bilinmek istedim, alemi yarattm. buyurmaktadr ki ilahi akn kayna budur. nk Allah bilmek ve tanmak ancak ona ak olmakla olur. Bu ak gzelle deil, gzelliedir. Bu aka bazen mecazi akla da ulalr, bu nedenle mecazi ak, gerek akn kprsdr. denilmitir. (Cebeciolu, 2004: 65) Ak ise seven demektir. Edebiyatmzda ar daima aktr. Bu yzden her ey, sonuta ak ile ilgili grnr. Salt aktan bahsedilen beyitlerde dahi ir kendini kasdetmekte ve vnmektedir. Onun ak ise mcerret gzellie kar duyulan bir aktr. Ak samimdir. Maddiyat ile ilikisi yoktur. Ak sevgilisinden baka talih, felek ayar, zaman vs. den de zulm gren kiidir. Bu zulm karsnda sabahlara dek alar,gzne uyku girmez. (Pala,1995:52-53) Tasavvufta ise k; Allah Tealay son derece ve azami mertebede seven, Hak a manalarn ifade eder. (Uluda, 2001:49) klar iirlerinde ak temel konudur. Bu sebeple k edebiyat mahsul iirlerin byk bir ksmnda ak konulu iirler geni yer tutar. Aklar iirlerinde sevgiliye sesleniyorlarsa beer ak, Allaha sesleniyorlarsa da ilah ak ilemilerdir. Aslnda bu kavram ak edebiyat ve tasavvufun en temel -ortak konusudur. te Ak mer de drtlkte bu olaya telmih

140

Bize tan itmesn gamdan uzaklar B-haberdir aktan yana sayklar Divne merebtir geri klar Zir ben kta r bulamadm Gevheri233 Allah aknda uzak olanlar bizi yermesinler nk onlar gerek aktan habersizlerdir. Gevheri Divane mereptir geri aklar derken , canlar ak ve vefa ile yorulmu olan aklarn hallerini dile getiriyor. Bu hldeki aklarn dilleri tutulur, onlar konuamaz divane merepli olurlar. Dardan grenler aklarn iinde bulunduklar hli anlayamadklar iin akta ar olmaz ifadesini kullanr. Ey mer ak ile irfan yoluyz Serv-i Tubalarn servi dalyz Bizi sevenlerin biz de kuluyuz Sevmeyenin ah hakanyz biz Ak mer 73 Ak mer ak ve marifet ilminin yolunda olduunu ilk msrada dile getiriyor. Servi aac tasavvufta Allahn birliini temsil eder, Tuba ise cennet bulunan bir aatr. ) Bu balamda Ak mer, ikinci msrada Tuba aac gibi Allah(cc)n tekliini simgeleyen bir kul olduunu ( servi dalyz) sylyor. nc msrada ise bu yolda slk eden eyhinin kulu olduunu ifade ediyor. Drlkte ak , Allaha (cc) duyulan sonsuz sevgi anlamndadr. Pir olmayan aka gelmez Ko olmayan kurban olmaz Ecel gelse derman olmaz Haktan rza gelmemitir Karacaolan 428 Karacaolan bu drtlkte pir olacak kiinin bu vasf kazanmas iin ilk artnn ilhi akla ile yanmak olduunu hatrlatyor. Tasavvufta d

141

lemdeki maddi hayvan kurban etmek, kulun i lemindeki hayvan ynlerinin Allah rzas iin kurban edilmesi yani ldrlmesidir. Bu balamda insann bu ynlerinden arnmas iin bir olgunlua erimesi gerekir. te Karacaolanda ikinci msrada buna iaret ediyor. Son iki msrada ise; eer bu dnyada yaplan iler Allah rzas iin deilse, lm bile gelse buna are olmayacan sylyor. Bu drtlkte aki ehl-i tasavvufun bir zellii olarak kullanlmtr.

2.12.2.10. ATA: Arapa susuzluk demektir ( Cebeciolu, 2004:66 ) Tasavvufta; umulana dkn ve onun tesiri altnda bulunma; evk ve hasret halinin galebe almas, derinlik kazanmas; iddetli bir arzuyla muradn hararetli bir biimde aranmas tasavvufta imeye rb, kanmaya reyy, kendinden gemeye sekr ve susuz kalmaya ata denir.( Uluda, 2001: 51) Kadir Mevlam ata atma zme Dnya mal grnmyor gzme Kadir Mevlam sen bak benim yzme Cehennemin atayla dalama Karacaolan 12 Karacaolan bu drtlkte Allah (c.c) dua ediyor. lk msrada Kadir Mevlam Kendi vcudumda evk ve hasret halinin galebe almasn (ata) istemiyorum. diyor. Sonraki msralarda ise, dnyadaki hibir eyin kendisine ho gelmediini syleyerek , Mevlann cehennemin ateiyle dalamamas iin kendisini affetmesini diliyor. Bu drtlkte ilk msrada ,ata evk ve hasret halinin galebe almas anlamnda kullanlmtr. 2.12.2.11. AYRILIK( HCRAN ) Ayrlk acs,inleme, zleyi, hasret, hicran ; ele geirilemeyen bir ey iin zlme anlamndadr. iirde hicran'da ayn anlamda kullanlr. An en byk derdi ve dert kayna hasretliktir ve hasrete asla tahamml edemez. Ayrlk ekmek yerine sevgilinin btn

142

cefasn ekmeye hazrdr. Hasretin asla snr olmaz. Hasretle geen bir an ise bin yl kadar uzundur. Bunun aresi sabr ve sevgiliyi hayal etmektir. nk gn getike bu hicran ve hasret aa bir stnlk kazandrr, aclar bir zevke dnr. Nitekim ak vuslat annda bile hasret acs eker, ayrlk korkusuyla yaar. An hasreti, almas gereken bir l bir da, gnl kuu iin bir tuzak ve benddir. Ak esr olmutur. Bazan bu hasret an gnlnn hasta yatt ve kimsenin uramad bir unutulmuluk kesidir. O kede ak, bir hicran, yaralama, kan aktma, ldrme, paralama, zdrap verme, vs. zellikleriyle klca, oka, dikene vs. benzetilir. Vuslat su olunca hasret oruca; ak garip olunca hasret sofraya benzetilir. An feryad ile eng olan hasret; onun can ve gnl ile de iirine akseder. Bu hasret ate olur yakar,humma olur aresiz brakr. Cehennem olup azap verir, yara olur ac ektirir. Gece olur an dnyasn karartr, oru olur onu hereyden alkoyar.( Pala ,1995:237 ) Tasavvufta ise ayrlk (hicran); zahiren veya batnen Haktan bakasna iltifat etmesi, akn sevgilisinden ayr ve uzak dmesi ki, son derece ac ve dayanlmas g bir haldir.( Uluda ,2001: 168 ) Aklar sevgiliden ayrlklarn her dem iirlerinde iledikleri iin ayrlk, hasret ve hicran lemesi iirlerin vazgeilmez kavramlarndandr. Seyyah oldum gezdim gurbet elleri Kr etti barma yeter ayrlk Syleyeyim baa gelen hallar lmden ok ektim beter ayrlk Karacaolan 165 Karacaolan bu drtlkte sevgiliden ayr dmenin acsn dile getiriyor. lk msrada; ilerlemesi istenen dervi (seyyah) olup, asli vatan olan melekut ve ruhaniler aleminden ayr derek (gurbet) sevgiliyi aramak iin memleket memleket gezdiini sylyor. Dier msralarda ise; sevgiliden bu ayr dme halinin kendisine bir fayda saladna yani sevgiliye daha ok balandn ancak sevgiliden daha fazla ayr

143

kalamayacana iaret ediyor. Son msrada ise; bandan geen bu zdrapl gnlerin lmden bile beter olduuna, ayrlktan ok ektiine deiniyor. Bu drtlkte ayrlk; an sevgilisinden ayr dmesi

anlamndadr.

Hasretinden oldu gzlerim giryan Hi zyi olur mu ektiim hicran Bunca eyledim ah ile efgan itse naram Rstem h eker h Gevheri 598 Bu drtlkte Gevheri ektii aclardan ve skntlardan

bahsetmektedir. Vuslat midi an ektii aclar ekilir hle getirir. Sevgiliye kavuma gerekletikten sonra ayrlk sona erer, hicran yok olur. An ektii ayrlk acs da bylece zayi olmaz. Gevheri bu dncelerini Hi zyi olur mu ektiim hicranmsrasnda ifade ediyor. Rstem edebiyatmzda kahramanlk ac, kuvvet ve yenilmezlik sembol olarak kullanlmaktadr. Ak yoluna ekilen aclar Rstem duysa o da dile gelir ve h eker ifadesi de bu yolda yaanlanlarn kolay olmadn gstermek iin kullanlmtr. Bu drtlkte hicran; an sevgiliden uzak dmesi anlamnda kullanlmtr. 2.12.2.12. BD: Farsa rzgar demektir. Yel anlamyla iirde olduka geni bir kullanm alan bulmutur. zellikle akn ah ile sk bir mnasebeti vardr. Sevgilinin salarndaki koku rzgarda daima mevcuttur. Sabah ve seher vakitlerinde esen rzgarlarda bu zellik daha belirgindir. iirde rzgarn hafifi esmesi her yeri cennet bahesi haline getirmesiyle ilikilendirilir. (Pala ,1995:454) Tasavvufta ise bd ; her fni ( lml) iin varl zorunlu olan inayet ( Allahn kulu kayrmas ) anlamndadr.( Uluda, 2001: 64 )

144

Bekleyenler elbet ltfun syesin Bulurlar cihanda izzet pyesin Dadup mrmn hep sermyesin Korkarm kenra srer bd beni Gevheri 134 Gevheri drtln ilk msrasnda sabredenlerin (bekleyenler)

mutlaka grnmeyen bir glge tarafndan korunacana (ltf) deiniyor. Bu insanlar; dnyada eref (izzet) makamna (paye) nail olacaktr. Oysaki Gevheri yaad srece sevap ve gnahlarn datmtr ve bu durumda Allahn ona iyilik ve ihsanda bulunmayacan; Korkarm kenara srer bd beni msrasyla ifade etmitir. Bu drtlkte bad; Allahn kuluna iyilik ve ihsanda bulunmas anlamndadr.

2.12.2.13. BAD-I SAB: Farsa-Arapa bir terkibdir. Meltem, sabahlar doudan esen ve gllerin almasn salayan latif rzgardr. Tasavvufta ise bad- sab; ruhaniyet dousundan gelen Rahman kokular anlamnda kullanlr. Rahman nefesinin Yemenden gelmekte olduunu hissediyorum hadisi ile buna iaret edilir. ( Cebeciolu, 2004: 77) Bad- sab efendime gidersin Ol gne yzlye var selam eyle Sevab kazanrsn hizmet edersen Aman karnda dur selam eyle Gevheri 53 Tasavvufta efendi, eyh ve pirlerin sfatdr. Gevheri ilk msrada ruhaniyet kokularnn (bad- saba) eyhine gittiini sylyor. kinci msrada; eyhine iki alemde de nefsinin mesut olduunu (selam) ifade ediyor.tasavvufta sufilere ve fakirlere hizmet etmek, onlarn maddi

145

ihtiyalarn karlamak, hizmet olarak deerlendirilir. Gevheride bu duruma Sevap kazanrsn hizmet edersenmsrasnda deiniyor. Bu drtlkte bd- sb; btnen ruhaniyet dousundan gelen rahmani kokular anlamnda kullanlmtr 2.12.2.14. BEL: Azap, musibet, felaket, imtihan, deneme

anlamndadr. Tasavvufta Hakkn kulunu denemesi, kendisinde mevcut olan iyi hallere gerekte sahip olup olmadn ona fiilen gstermesi; bu amala onu skntya sokmas ve azap ektirmesidir.Kulun Hakka yaknl, ondan gelen eza, cezalara samimi bir ekilde katlanmas nispetinde olur. Onun iin hadiste en iddetli belalara duar olanlar peygamberlerdir, sonra da velilerdir buyurmutur.( Uluda, 2001: 71) Bel , Allaha yaknlk durumuna gre artar. Cerr nsan, ektii ile kadar insandr. ( Cebeciolu, 2004:95 ) Kada ne ettin de geldin bama ok yiitler plak doar anadan Aradm da buldum ben bu belay Mstahaktr bu ilerin Yaradan Karacaolan 247 Karacaolan ilk msrada kendi kendine Ne yaptm da bu kader bama geldi diyerek soru soruyor. kinci msrada insanlarn analarndan plak yani korumasz douuna iaret ediyor. Dier msralarda ise klna bal olarak azap ekmeyi arad iin, bu durumun kendi isteiyle olduunu, bana gelenlerin Allah (c.c) tarafndan gnderildiini ve kendisinin bunu hak ettiini ifade ediyor. Bu drtlkte bel, Allahn kuluna azap ektirmesi anlamndadr.

Rz eb vd-i hayrette kaldk Kendi dilimizle belmz bulduk Cef eke eke sararup solduk

146

Hazna erimi gle dnmz Gevheri 645 Hayret; aknl ifade eden bir kelimedir. Hayret, Allah hakknda hrsl olmakla, mitsiz olmak arasnda bir duraktr. Allahn gcne, sununa, hikmetine kar duyulan ar bir arzudur. Yaanmadka bilinmez. Derin dnce ve Allah huzurunda, hakikat ehlinin ve riflerin kalplerine gelen bir haldir.( Cebeciolu 2004:260 ) Marifet hayret ve sknty gerektirir. Edep, marifetin ilk kaps olduuna gre, dolaysyla Gevhernin hayret vadisinde kalmas mmkndr. Bu durumdan derviin kurtulmas kendi elindedir. Ya belasn ya Mevlsn bulmas da karlaaca bir durumdur. Hallc ve Seyyid Nesimi hayret vadisindeyken srlarn if ettikleri iin idam edilmilerdir. Gevher ise ak derdini kimselere syleyemediinden, srekli cefa ektiinden sararm gle dnmtr. Sevgiliye kavusayd etrafndaki gzellikleri grebilirdi. Fakat o, hayret vadisinde kald iin sonbaharda am bir gle dnmtr.

2.12.2.15. BURHAN: Arapa kesin delil demektir. Kur'n- Kerm, Hz Peygamber(sav) ile tartan inanszlarn, ondan iddasn ispat etmek zere, pheleri ortadan kaldracak aklkta ve itirazlara mahal vermeyecek kesinlikte brhan(delil) istediklerinden bahseder. Ayrca sadakaya da, verenin imana delil olduu iin brhan denmitir. Bu tabir Rifaiyye stlahlarndandr. i vurmak, ate yalamk, klla karnlarn kesmek, ta yutup karmak de olan stnln ispatlamak isterler.( Cebeciolu, 2004: 112) Anda amelin yahi olup gr ne safadr Ta ahde vefadr Kurulu Srat kprs niran olacaktr. Burhan olacaktr. Gevheri 885 vs harikalara, Rifailer brhan adn veririler. Rfailer bununla, manann madde

147

Gevheri bu drtlkte bezm-i elestte kullarn Allah (c.c) verdii sze gnderme yapar. lk msrada eer kul beden ve kalple yaplan iini iyi grrse, verdii sz gerekletirmi olacana iaret ediyor. Kulun elest bezmin de verdii sz gerekletirip gerekletirmedii Srat kprsnn zerinden geerken belli olacaktr. Bu sebeple Srat kprs bir delil mahiyetindedir. 2.12.2.16.CAM-I CEM: Farsa-Arapa bir kelimedir. Cem ( Cemid) in, zerinde yedi hat bulunan kadehi anlamndadr. Rivayete gre Cem, maiyeti ile birlikte bir kr gezisindeyken, gkte bir ku grr. Kuun ayaklarna bir ylan smsk sarlmtr. Okularna kua zara gelmeden ylan vurmalarn syler. Ku kurtulunca Cemin yanna gelir ve gagasndan kard birka taneyi brakr. Bu taneler topraa ekilince zm ve asma elde edilir. zmn suyunu imek adet haline gelir. Ayrca ok bekleyen zm sularnn zehirli olduu inanc yaygnlar. Bir gn Cemin cariyelerinden birisi intihar etmek ister. Bunun iinde bir kede unutulmu ve kprm olan zm rasn ier. Daha sonra kendinde deiik ruh halleri belirir. Kendisine geldiinde keyfiyeti Ceme anlatr. O da ray uzun mddet bekletip imeyi adet haline getirir. Bu ra araptr. Bu nedenle arap cem ile birlikte anlr. Cemin kadehi ise zerinde yedi hikmeti bildiren yazlarn bulunduu bir kadeh imi. Edebiyatmzda arabn nemi bu yedi hikmet ile ilgili gsterilir ve Cam- Cem tamlamasyla arabn ibret verici hali de anlatlmak istenir.( Pala, 1995: 104) Tasavvufta ise cam- cem toplanma kadehi manasndadr. Gnl iin kullanlan bir terimdir. ( Cebeciolu, 2004: 116 ) mer elde ferah bir cam cemdir Meclisi gamhane kayd elemdir lmeden srelim bu da demdir Mey canan ile bezendi sahra Ak mer 72

148

Ferah; tasavvuf stlahta sevgiliye yakn olmann verdii huzur anlamndadr. (Uluda, 2001:135) El; dest kelimesinin e anlamlsdr. Dest, tasavvuf stlahta ilhi kuvvetin zuhru demektir. (Cebeciolu, 2004:162) Bu balamda k mer ilk msrada, gnlnn (cam- cem) ilahi kuvvetin zuhur etmesiyle, sevgiliye yakn olmann verdii huzurla dolduunu ifade ediyor.Meclis, tasavvufta huzur ve hicran belirtileri anlamndadr. Buna gre; ikinci msrada ak; sevgiliden ayr kalmay (hicran belirtisi) keder evine, ayaa vurulan zincire ve katlanlmas zor olan acya benzetiyor. Ehl-i tasavvuf bu dnyada lmeden ne lmeyi kendine iar edinmitir. Bu durum, nefis btn dnyevi istek ve arzulardan arndrmay gerektirir. Bu noktada Ak mer;lmeden srelim bu da demdir.msrasnda bu istee iaret ederek ne gelecek ne de gemi korkusu olmadan an yaayalm (dem) diyor. Mey tasavvuf stlahta ilhi akn verdii cokuyu ifade eder. Son msrada k; ruhni aleminin (sahra) Allah ak ve bu coku ile dolduunu ifade ediyor. Bu drtlkte cam- cem, gnl anlamndadr. 2.12.2.17.CEVR: Hakszlk, zulm, eza-cefa, sitem

anlamndadr.iirimizde en belirgin zelliklerinden birisi sevgilinin, aa bitmez tkenmez cevirlerde bulunmasdr. Bu durum an kaderi olduu kadar sevgilinin onu hatrlamasdr. Cevrin asl sebebi ayrlktr. Ak bu eziyetten ok az ikayette bulunur. nk cevirden ikayet sevgiliye sadakatsizliktir. An ektii cevirlerin snr yoktur. nk sevgili bir kerecik ltuf gsterse binlerce cevir gsterir. Daha ok cefa kelimesiyle cevr cefa eklinde kullanlan cevr iin en iyi karlk sabr ve ikidir. Sabrn sonu selamet olduu gibi cevr cefann sonu da vuslattr. Ancak bu vuslat asla gereklemez. An cevr cefalara tahamml ettii lde deeri artacaktr. Cevr cefa mauka, vefa ise aa mnhasrdr. Bunun tecelli yeri ise an gnldr.( Pala ,1995:113 ) Tasavvufta ise cevr, slikin rhen ykselmekten alkonulmas anlamnda kullanlr.( Cebeciolu, 2004:128 ) Yzn grp oldum pyine sil

149

Cevrine rm olup emrime kail Yalnz Gevher deildir mil Hsnn seyriden lem h eker h Gevheri 598 Bu drtlkte Gevher ektii skntlardan bahsetmektedir. Cemalini grp kapna kul oldum. Rhen ykselmekten alkonulduum halde sana boyun edim. Emrine amade oldum ama, tam bir teslimiyetle sana mail olamadm.diyor. Dnyann geiciliini kavrayamayan gnl sevgiliye doru yolculuk yapmaya alsa da bunu baaramayacaktr. nk derviliin gerei olan masivay terk etmek ilkesini gerekletirememitir. Buna ramen Gevher, her eyin znde Allah sevgisinin olduunun bilincindedir. Gevher, bu makama eriememitir ve o hli yaayamamaktadr.Bunu da Hsnn seyr iden lem h eker h dizesiyle ifade etmitir. Drtlkte cevr; rhen ykselmekten alkonulmak anlamndadr. 2.12.2.18. DERD: Farsa gam, zdrap, elem demektir. Sevgiliden sevene geen ve katlanlmasna g yetmeyen haldir. lahi aktr. Bu istenen bir derdir. En byk derd derdsiz olmaktr. Derdli k demektir.( Cebeciolu, 2004:159 ) Haktan uzak ve rak dme tarzndaki dert tam anlamyla hsrandr; fakat yakn olmann meydana getirdii dert, arnma sebebidir. ( Uluda, 2001:103 ) Gerek tasavvuf edebiyatnda gerekse ak edebiyatnda dert; an ekmekten usanmad, istenilen bir haldir. Felek etti hasret em-i mestime Diyar- gurbeti gezdim usandm Alayarak sengler alp destime Bu derdi sinemi ezdi usandm Ak mer 2 em-i mest, Allah (cc)n salikin kusurlarn salikten de halktan da gizli tutmas anlamndadr. ( Uluda, 2001: 96) Ak mer ilk msrada felein, kendisinin affa ve marifete uramasn hasret braktn anlatyor. Aklar

150

iin dnya sevgiliden ayr dtkleri iin gurbet diyardr. Ak mer ikinci msrada gurbeti gezip, vuslata eriemediinden ikayet ediyor, bu sebeple sevgiliden sevene geen katlanlmas g halden usandn sylyor. Derd, sevgiliden sevene geen katlanlmas g hal anlamndadr. Gl grp akyp ter Artt derdim dahi biter te gelip ite gider Ayr dtm bencileyin Kayk Kul Mustafa 53 Kayk Kul Mustafa kendisi ile ayn hali paylaan baka bir aa seslenerek, kalbindeki ilahi akn her geen gn bitmeyecek ekilde arttn sylyor. Drtlkte derd, ilahi ak anlamndadr. 2.12.2.19.DERN: Farsa i, btn demektir. Tasavvufta melekt alemi, gnl alemi, ruhan alem anlamlarn tar. ( Uluda, 2001:103 ) Knc-i hasrette ben kalmm bmar Dernum zahmna gel eyle timar Billhi lm kldm ihtiyar Cnmdan usandm ne zaman gelr Gevheri 557 Sevgiliden ayr kalan k hasret kesinde ayr kalmtr. Derdine are olacak, gnl alemini iyiletirecek olan sevgilidir. Sevgili uruna canndan bile vazgemitir. Zira ak ateiyle kavrulan k iin, can bile fazla gelir. Sevgili urunda en deerli varl olan cann bile feda etmeye, yani lmeye hazrdr. Bu yzden canmdan usandm sevgili ne zaman gelecek diyor. ektii skntlarn son bulmasn istiyor. Drtlkte dern, gnl alemi anlamndadr. 2.12.2.20. DEVRAN (DEVERAN) Dnmek anlamndadr. Tasavvufta

Kadiriye, Rifaiye, Halvetiye ve Mevleviye gibi zikr-i cehriyi esas alan

151

tarikatlerin dne dne yaptklar zikir, sema, tarikat ayinine devran denir. Deveran toplu olarak da ferdi olarak da yaplr. Toplu deveranda derviler hem kendi eksenleri etrafnda, hem de zakirba veya eyhin etrafnda dnerler. Deveran esnasnda ahenkli ekilde zikir sylenir. H h Ya Hay ya H gibi ilahiler sylenir. Kudm, def, ney gibi musiki aletlerinin kullanld da olur. Deveran iinde vecde gelmek ve comak esastr; ama tecavud (kendini vecde zorlamak) da caizdir. Meleklerin ar, haclarn Kabe, gezegenlerin gne etrafnda devr etmeleri tasavvufi deverann gerekliliine ve uygunluuna delil saylmtr. Dne dne vard ruhanilere sa dede msras, dikkatimizi lmle deveran arasndaki ilikiye eker. Kimi sufilerin dne dne uarak gkten kaybolduklar sylenir ya da menkbeye gre, bir zenci vecd iinde o kadar uzun sre dner ki, sonunda rengi beyazlar ( Uluda, 2001: 105) Gerek yaz k, gerek bahar ile gz Gerek gnele ay, gerek ki yldz Devr ederler Hakkn emriyle dpedz Felekler raks eder bir an elenmez Ak mer 43 Ak mer drtlkte, yaradlan her eyin Allah(cc)n emriyle dndklerini yani bir anlamda yaradan zikrettiklerini sylyor. 2.12.2.21.DON: Klk, kyafet, ekil anlamnda Trke bir kelimedir. Donanma, donatmak gibi szlerin kk budur. Bir erenin baka bir ekle girmesi, mesela gvercin gibi grnmesidir.( Cebeciolu, 2004: 171). Menkbelerde baz erenlere atfedilen, kendini baka bir varln grnyle gsterme kerametidir (Uluda, 2001: 109) Eskia insannn kafasnda yeryznde mevcut her cisim, her madde bir kuvvetin taycsdr. Ayn grnseler de neviler arasnda esasta yine bir takm benzerlikler vardr. O halde bir cisim birden fazla grnler altnda tezahr edebilir; bir insan bitki ya da hayvan yahut bir eya cismine girebilir. Fakat bu grnte deiik ekiller geici olup o cismin asl mahiyetini

152

deitirmezler.te bu ekil deitirme motifini inceleyen aratrmaclar , bu motifin insan uur altndan ve yaratc gcnden kan arzularn ifadesinden ibaret olduunu ileri sryorlar. Bu bakmdan pek ok efsane ve masalda insan veya hayvan olan insanlara rastlanr. Bu yzden ekil deitirmenin en ok gze arpan motiflerinden biri olduu rahata sylenebilir. ( Ocak ,1983: 154) Gevheri muhabbet rahn gderim Dervi olup dondan dona girerim Ben billahi oktan hicret iderdim Neyleyim bir yar- gar bulamadm Gevheri 177 Gevheri ilk msrada Allahn kulunu sevmesi, kulun da Allah sevmesi yolunda olduunu sylyor. Bu amala bir eyhin beyati ve terbiye altnda dervi olup, ekil deitirebileceini anlatr. Ku (turna, gvercin), arslan, geyik ekline girme iirlerimizde ska rastlanan motiflerdendir. Gevheri de, bu msrada dervi ekline girmek istediinden bahsediyor.Billahi oktan hicret ederdim./Neyleyim bir yar- gar bulamadm. msrasnda; yar- gar, Hz. Ebubekirin lakabdr. Hicret esnasnda Peygamberimizin yannda can dostu Hz. Ebubekir vard. Mekkeden ktktan sonra kendilerini takip eden mriklerden korunmak iin Hira danda bir maraya sndlar. Onlar ieri girdikten sonra iki gvercin maara giriine yuva yapp, yumurtlad ve bir rmcek a rd. Mrikler marann azna kadar geldikleri halde bu halleri grnce ieride insan alamayacana hkmederek geri dndler. Bu nedenle Hz. Ebubekire yar- gar denir ( Pala, 1995: 568) Gevheri, bu nemli olaylara iaret ederek; kendisine muhabbet yolunda arkadalk yapacak kimseyi bulamayndan yaknmaktadr.

Ylduz nian durup ayn nnde Mecnun olan gezer abdal donunda

153

Nevruz gecesinde bahar gnnde Benim zgelerden seyranm var Ercili Emrah 128/II Drtlkte don; dervi ekline girmek anlamndadr.( Drtln aklamas iin bkz Abdal maddesi)

2.12.2.22.EDEP-ERKAN: Szlkte terbiye, incelik, nezaket, kabul gren kullara uyma anlamndadr. Tasavvufta kiideki bir meleke olup onu kt hal ve hareketlerden vazgeirir. Tasavvuf tmyle edepten ibarettir. Edep kurallara uymay ve resmi olmay gerektirir. Oysa sevgi ve dostluk tam olursa edebe uymak art olmaktan kar. Edep gzetene edepli( edip), gzetmeyene edepsiz denir. Edep gzeten (edip) bisat ehlidir. Bazen edepsizden de edep renilebilir. Lokman Edebi edepsizlerden rendim demitir. Emir edepten stndr.( Uluda, 2001: 116 ) Tasavvufta edep drt trldr. lki eriat edebidir. kincisi tarikat edebidir. Bir tarikat adabyla harekettir. ncs marifet edebidir. Korku ve midin insanda eit olmas halidir. Sonuncusu ise hakikat edebidir. Allaha ynelip masivay terk etmektir. Edep kelimesini oluturan harfler elif e, dal d ve be b dir. Bu harfin eline, diline, beline sahip olmak anlamna geldii tarznda da bir izah vardr.bu yzden edep ya h ibaresi eski kltrmzde ve hat sanatmzda nemli yer igal eder. ( Pala, 1995:162 ) Erkan kelimesi ise szlkte ke, destek, dayanlan ve gvenilen temel eler anlamndadr. Tasavvuftaki anlam ise tarikat adab, tasavvuf ehlinin uymas gereken usul ve kurallar eklindedir.( Uluda, 2001:125) Ksaca edep iyi terbiye, gzel ahlak anlamndadr Tasavvufta ise;nefsin terbiye edilmesi anlamna gelir. Her sabah her sabah sabak verirsin Edep nedir erkan nedir yol nedir

154

Okuyub da ince dilden bilene Kitap nedir iman nedir yol nedir Karacaolan 410 Sabak, dini bilgilerin okutulduu ders anlamndadr ( Sakaolu, 2004: 604) Karacaolan bu dini bilgileri okutan hocaya seslenerek, nefsin terbiye edilmesi gerektiini ve tasavvuf ehlinin uymas gereken usul ve kurallarn neler olduunu sormaktadr. Drtlkte edep- erkan; nefsin terbiye edilmesi gerektiini ve tasavvuf ehlinin uymas gereken usul ve kurallar anlamnda kullanlmtr. 2.12.2.23.EZKAR: Arapa zikir kelimesinin oulu olup zikirler anlamna gelir. eitli ilahi isimlerin anlmas, zikir olarak tanmlanr. Kehf suresinde ( ayet 24) ifade edildii gibi : Unuttuun zaman Rabbini zikret (an) Zikretmenin zdd unutmaktr. Bu durumda, unutmann mukabili hatrlama, zikri ifade eden bir tanm olarak ortaya kar.( Cebeciolu, 2004: 202) Hsl ry- zeminde mrmn var budur Nr- ddem padiahm dilde ezkar buldum Gh hasret gh firkat kn kr budur Rzym k raz olsun kendi efendimden benim Gevheri 818 Gevheri, ilk msrada yeryznde mrnde sahip olduu tek eyin bu ak olduuna deinir. Padiah tasavvufi stlahta Allah anlamndadr. (Cebeciolu, 2004:498) Allah gznn nuru olarak gren ak; diliyle , Onun ilh isimlerini her dem andn sylyor. Bu yolla an tek kazanc ayrlktr. Ama yine de k bu duruma rzdr. Drtlkte ezkr, Allahn ilhi isimlerini anma anlamndadr. Daima dilinde hakk zikreder Din-i slam urunda gazalar eder

155

Gazilik ehitlik istey gider Hneri yrekte olan yiidin Kayk Kul Mustafa 14 Kayk Kul Mustafa drtlkte ezkar kelimesinin oulu olan zikir kelimesini kullanmtr.( Drtln aklmas iin bkz Dil maddesi)

2.12.2.24.FELEK: Gk, gkyz, sema anlamlarnn yan sra talih, baht kader ve her gezegenin bulunduu gk tabakas anlamlarnda da kulllanlr. Batyamlusun kozmolojik sisteminden kaynaklanan bu tasavvura gre, dnya evrenin merkezidir ve evresinde ii ie gemi bir ekilde dokuz felek bulunur. Dnyadan da doru olmak zere srasyla Ay, Utarit( Merkr) , Zhre ( Vens), ems ( Gne), Mirrih ( Merih) , Mteri( Jpiter) ; Zuhal ( Satrn) felekleri yedi gezegen feleini oluturur. Sekizinci felek sabit yldzlar ve burlar felei, dokuzuncu felek ise atlas , byk falak ( Felekazm) veya felekler felei ( Felekl eflk) gibi isimler alr. Hkema felsefesine gre , sekizinci felee krsi, dokuzuncusuna ar denilmitir. Dokuz felee nuh- felek denir. Kutsi bir hadiste Hz. Peygambere yle hitap edilmitir. Sen olmasaydn felekleri yaratmazdm. feleklerin dnnn insan zerinde eitli etkileri olduuna inanldndan felekle kader dncesi arasnda bir ba kurulmu, kimi zaman da kahpe felek gibi szlerle ikayet konusu olmutur.(Uluda, 2001: 134) Eskilere gre gk tabakas dokuzdur. Her semada bir yldz tasavvur edilmitir. Bu yedi seyyar yldzdan herbirinin dnyaya ve dnya zerindeki canl cansz her eye hakim ve messir olduu farzolunmu, her yldz az ok uurlu , uursuz saylm ve her birinin hususi tabiatlar, hakim olduu iklimleri, hakimiyet saatleri olduu sanlm, ite bu sebeple dnyada olup biten herey felee isnad olmutur. arh da bu mnadadr. Astronomi felekiyt ilmine gre gkler bir mihver zerinde dnmektedir. Fakat bu dn arktan garba, yani tersinedir. Bu sebeple arh- kec-rev, arh- gerdn,

156

arh- eb endz gibi tabirler ok kullanlr. Ve

aksine dnen aldatan

anlamlarndadr. Felekten ikayet etmeyen bir air yoktur.( Onay, 1996: 230 ) Felek gk demektir. Cemi eflktr. Kaza ve kadere itiraz edemeyen airler dnyada olup biteni felee ve yldzlara balayarak, rhi durumlarn bylelikle aa vurmulardr. Felek etti hasret em-i mestime Diyr- gurbeti gezdim uslanmadm Alayarak sengler alp destime Bu derdi sinemi ezdi usandm Ak mer 2 em-i mest; tasavvuf stlahta ilahi sr, cezbe anlamndadr. Ak mer kaderinin kendisini, ilahi sr ve cezbelerden ayr tutmasndan ikayet etmektedir. k, ruhlar leminden ayr kalm ama yine de uslanmamtr. Bu ayrlk; aa eline ta alp sinesini ezmesi gibi ac vermektedir. Drtlkte felek, kader anlamndadr.

Byle imi Hakkn bize ferman Dertli olan arar bulur derman Savrulacak kald gnl harman Tersine estirdin yelimi felek Erili Emrah 92 Felein ikayet edildii bu drtlkte an gn gelip sevgiliye kavuacan ancak felein gnlnn bu isteine engel olduu anlatlyor. Bu drtlkte felek, gkyz anlamndadr. 2.12.2.25.FERYAD: Mecburi ve yksek sesle yaplan zikir, kendinden geerek ve kendini brakarak yksek sesle Allaha yalvarma tasavvuf stlahtaki anlamdr.( Cebeciolu, 2004: 212) Ah, yardm istemek iin karlan ses, szlanma olarak da aklanr. ( Pala,1995: 187)

157

Szn bilmez baz nadan elinden Erkan alar usul alar yol alar Blbln feryad gonca glnden Blbl alar, glen alar, gl alar Gevheri 412 Baz cahiller ne sylediini bilmez. Bu yzden erkn alar, usl alar, yol alar. Erkn esaslar, ana kurallar demektir. Usl Arapa kk, temel, esas anlamna gelen asl kelimesinin ouludur. Yntem anlamnda da kullanlr. Tasavvuf terbiyede uslsz vusul olmaz sz mehurdur. Usl bir tasavvuf okulundan dierine deiim gsterir. (Uluda, 200: 542) Yol; Bekt inancna gre insan Allaha ulatrandr. An alamasnn nedeni aslna kavuamamak, ze dnememektir. Blbl ve gl bahesi aladnda, gonca da alayacaktr.. Blbln istedii goncaya kavumaktr. Gonca Klsik Trk Edebiyatnda vahdetin semboldr. Drtlkte Gevheri, blbln feryadn; kendisinin Allaha yalvarmas ile zdeletirmitir. Bann bir sual soraym sana Nedir bu feryada bahane blbl Sen bir ku olsann diyiver bana Ya ne bais buna figana blbl Ak mer 61 Ak mer, blble seslenerek, aslnda kendi gnlne soru sormaktadr. kinci msrada sanki bilmiyormu gibi, gnlnn kendinden geerek avaz avaz Allaha yalvarmasnda bahanesinin ne olduunu soruyor. Drtlkte , an Allaha yalvarmas ile blbln gle kavumamas sebebiyle ettii feryad arasnda bir iliki kurulmutur. 2.12.2.26.FRKAT(FRKAT): Ayrlk hicran, sla hasreti

demektir.Edebiyatmzda daha ok firk, hasret, hecr ve hicrn gibi eanlamllaryla kullanlr. An en belirgin zellii frkat iinde olmasdr.

158

Bu frkat ona byk zdrap verirse de o, bu durumundan ancak arada srada ikyeti olur. Frkat aa en ok yalnz geen gecelerde etki eder nk yalnzlk duygusu geceleyin artar. ( Pala, 1995: 193) Firkat; tasavvufta halk perdesiyle perdelenmek anlamnda kullanlr ( Uluda 2001: 138 ) Karard da buzlu dalar Firkat yolumuzu balar Aklar birikmi alar Semtimizden gitme blbl Ak mer 61 Ak mer, blble yani kendi gnlne seslenerek, gnl halk perdesiyle perdelendii iin yolarnn bal olduunu bu sebeple aklarn bir araya gelip aladklarn sylyor. Firkat, gnln halk perdesiyle perdelenmesi anlamndadr. 2.12.2.27.GAFLET: Arapa gafil olma, uyank olmama, habersiz bulunma, farkna varmama hlidir. Tasavvufta kulun Allahtan habersiz olmas halidir. Dnyay veya btn mahlkat, Allahn yaratt ve sfatlarnn tecelli ettii bir yer olarak dnmeden dnyadaki hayatn srdren; aleme nazar ettiimiz tefekkr gz ile bakmayan; ondaki ince ve hikmetli ileri grmeyen kiiye de gfil denir. Ksaca , enfs ve fkta Allahn ayetlerini gremeyen kii, gaflette demektir. ( Cebeciolu, 2004:222 ) Bu muhannes merde kyar gcnden Daima dilerim dosta gecinden Dikeni yr alma gnl ucundan Gaflete urarsn ziyana blbl Ak mer 17 Ak mer ilk msrada yiide gcn kullanmad iin deer verilmediini sylyor. Kendisiyle ayn yolda olan dostunun bu dnyadan gnn her zaman ge olmasn dilediini ifade ediyor. Eer blbl,

159

nefsinin(diken) arzularnn esiri olup, Allahtan habersiz olduu iin zamann boa geireceine iaret ediyor. Gaflet, Allahtan habersiz olmak anlamndadr. Seninde kem gnn bir gn oyanr er gaflet boyana boyanr Cansz at kapna gelir dayanr Soyunur elbisen binersin ahm Ercili Emrah100 Ercili Emrah, eyhine seslendii bu drtlkte, nefsi arzularna uyduu iin kt gnlerin kendisini beklediini sylyor. eyhine seslenerek tabut yani lm ( cansz at) kapsna geldiinde, dnyada sahip olduu hereyi brakp bu sonsuz yolculua kacan hatrlatyor.

2.12.2.28.GAM:Arapa tasa, dert, gussa keder, znt, elem, zdrap anlamna gelen bir kelimedir.iirimizde bel kelimesi ile anlamdalar ok kullanlr. nk ir ve ak daima gamldr. Ak gzyle sevgilisini grnce gam esiri olup cannda ve gnlnde gam hisseder. Bu gam, vuslata erememenin verdii zdrap olup snr yoktur. Gam, ak iin bir mihenk ta gibidir, onun aklk yolunda ne derece istekli ve dayankl olduunu ler. Bu yzden ak daima gam ister, deta onsuz olamaz. Gam an en vefal ve en eski dostudur.Her eyin bir sonu olmas, aa diren verir ve bir gn bu gam ve dertlerinin de biteceini dndrr. Gam bittii zaman vuslat kendini gsterecektir. Gam, insan felein enberinden geirir ve olgunlamasna yardm olur. Ak gam ile o denli ili dldr ki gamla yaamak onun iin bir zevke dnr. nk bu gam sevgiliden gelmektedir ve sevgiliden gelen herey gibi deerlidir. Gamn aresi yine gam ekmektir. Doktorun buna yapaca birey yoktur. Hatta gama ila vermek yanltr ve hastay daha da kt yapabilir. Ak gam ile i iedir ve her bakmdan gamn ad anlr.( Pala, 1995: 196)

160

Tasavvufta ise gam; sevgiliyi dikkatle ve zenle ararken karlalan engeller anlamndadr. ( Uluda, 2002: 141) zetle gam; an sevgilisinin uruna seve seve katland zorluklar ve skntlar anlamndadr. Daim otalarda yanan radr Gzlerimden akan gamdr firagdr Muylar perian gzden radr Korkarm Emrah yorasan turnam Ercili Emrah 97 Ercili Emrah bu drtlkte turna donuna girmi eyhinin kendisini ok yorduundan bahsediyor. lk msrada adrlarda yanann ra olduunu sylyor. Bu msrada adr an gnl, ray ise ilahi ak olarak dnebiliriz. Ak ilahi akn gnlne sevgiliyi verdii ararken eziyete seve seve katlandn(gam) ancak vahdet makamndan uzak kaldn ( firak) sylyor. Drtlkte anlamndadr 2.12.2.29.HAKKAT: Gerek manasna gelen Arapa bir kelimedir. Sufiler eriat, tarikat, hakikat, marifet eklinde, Allaha ulama yolunda drt mertebe kabul ederler. Grld gibi bunlardan ncs hakikat olmaktadr. Sufiler bunlardan ilkinin avam (genel olarak halk), ikincisinin havas, ncsnn havassul-havass, drdncsnn da ehass- havassl havassa ait olduunu sylerler. Hac aban Veli eriatn beden, tarikatn kalb, hakikatn ruh, marifetin de hak olduunu syler. (Cebeciolu, 2004: 243) Bektlik drt kap krk makam inanc zerine kurulmu, kiinin bilgi ve olgunluk dzeyini bu derecelerde seviyeleriyle len bir inan ve yaam biimidir. Drt kap eriat, tarikat, marifet ve hakikat olarak sralanr. Ama: Hakikati unlardr: kefetmek ve aldatc olmayan gerek mutluluk leminde yaamaktr. Bunun iin de Bektlerin eitiminde izledikleri yolun aamalar gam; an karlat engeller

161

1-Benlikten arnmak (nefis temizlemek, mritte erimek) 2-Ona ulamak (lmeden nce lmek) 3-Onunla O olmak (Allahta erimek, Hakkla Hak olmak) 4-Ondan bize ulamak (Hakktan halka inmektir) (Temren,1995: 106) Bektlie gre, Allaha ulamak iin drt kap, krk makam geirmelidir. Bunlardan hakikat, ulalacak menzildir. Son sevgi duradr. Szlk anlam olarak, Hakkn salikten vasflarn alarak, yerine kendi vasflarn koymas demek olan hakikat, Bekt dncesinde aacn meyvesi olarak dnlr. eriat aa, tarikat onun dallar, marifet yaprak, hakikat de aacn meyvesidir. ( Uluda, 2001:215 ) Bb- dehrin genin ka olduun anla kelm erattan tarikattan hakikatten vir selam Marifetten r kapudur cmle resm oldu tamam Nice mnkirler gelir ikrr bizden renir Gevheri 845 Gevheri ilk msrada Dnya kaps olarak nitelenen ahiretin kesinin ka olduunu sz ile anla diyerek t veriyor. 4 kap 40 makamdan selam getirdiini; marifet makamna ulaan eyhin sulki tamamladn sylyor. Bu makama ulaan eyh, daha sonra halk arasna dnecek ve inkar edenler de inanmay bu eyhden renecektir. Drtlkte anlamndadr. hakikat, Allaha ulamann yolunda bir mertebe

Hakikat yolunu tutmu gideriz Kemlik edenlere iyilik ederiz Hazret-i Hudann emrin tutarz Rah- hakikatin rehvanyz biz Ak mer 73

162

Ak mer, eriat, tarikat makamlarna eritikten sonra hakikat yolunu tuttuunu sylyor. Bu makama erienler, kendisine ktlk yapanlara iyilikle karlk verecektir. nk bu veliler, Allah(cc)n emrini gerekletirmekte ve Hakikat yolunun yolcusu durumundadrlar. 2.12.2.30.KML ( NSAN-I KML): Arapa olgun insan demektir. Gerek insan- kmil vcb ile imkan arasnda berzahtr, hadis sfatlarla, kdem sfatlarn ve hkmlerin arasn toplayan aynadr. O, Hak ile batl arasnda vastadr. Hakkn feyzi, imdad onun vastasyla yaylr. Hakktan gayri herey, ulv ve sfldir. Her ikisi arasnda, ikisinden de ayr olmayan bir berzahiyyet olsayd, itibarszlk sebebiyle ilahi yardm aleminden hibir ey ulaamazd. ( Cebeciolu,2004: 314) nsanolu yeryzne gelende Kuraatan meyva bitmi gib olur Kamil olup kendi kendini bilince Cevahirden ykn tutmu gibi olur Karacaolan 440 Karacaolan ilk iki msrada; insanolunun yaradln yeryzndeki kuru bir aacn meyve vermesine benzetiyor. Zira saliklerde seyr slua baladklarnda henz rhen olgunlamamlardr. te bu olgunlamam ruhlar; eriat, tarikat ve hakikat makamlarndan geerek insan- kmil mertebesine ulamak isterler. Karacaolan bu dnceyeKamil olup kendi kendini bilince msrasnda iaret ediyor. Kamil olan insann ulat hakikat mertebesi, dnyadaki btn mcevherler kadar deerli olacaktr. Drtlkte kamil, nefsani vasf ve sfatlardan ve bunlarn eserlerinden arnm anlamndadr. Kamil olanlarn bellidir yeri Yoluna koyarlar can ile seri

163

Hakkn didarn greden beri Gkler alar derya alar sel alar Gevheri 412 Gevheri bu drtlkte insan- kamil vasfna erimi insanlardan bahsetmektedir. Kamiller evliyann en st tabakas olduu iin, onlarn gsterdikleri yolda niceleri cann ve ban feda edecektir. Kamil insanlar Allahn ilahi gzelliine (didar) mazhar olduundan beri, yeryzndeki tecellilerden (gk, derya, sel) rahmet salmaktadr. Drtlkte kamil, evliyann en st tabakas anlamndadr 2.12.2.31.KELM: Sz anlamnda Arapa bir kelime. Tasavvuf stlah olarak, taayyn belirme, irade ve kudretin, gaib olan bir eyi etkileyip karmas, gaybde olann vcuda getirilmesi, zhir olma, meydana kmay ifade eder. ( Cebeciolu, 2004:359 ). rnein; kn(ol) kelimesi bir kelamdr, bu sz gaib olan eylere temas edince onlar ortaya karmtr.( Uluda, 2001: 207)Allahn varl ve birliinden bahseden ilme kelm denir. Ayrca Kelm sfat Allahn kelm sahibi oluunu bildirir. Kuran- Kerme Kelm- Kadm denir. Yine ayetlerine Kelmullah tabir olunur. ( Pala,1995:320 ) Mecliste arif ol kelm anla El iki sylerse sen birin syle Elinden geldike sen ey(i)lik eyle Hatra dokunup ykc olma Karacaolan 13 Drtlkte kelam, Allahn varlndan birliinden bahseden ilim anlamndadr.( Drtln aklamas iin bkz Arif maddesi)

Leyl nehar zikrederiz Kalbimiz er gnlmz ahi

164

Gayri kelam sylemez billahi Mustafa eder bugn darmdan gayr Kayk Kul Mustafa 89 Kayk Kul Mustafa gece gndz Allahn ismini zikrettiini sylyor. An kalbi velilik makamna ulam, kalbi de; ftvvet yolunda sanat ve zanaat ehlinin eyhlii makamndadr. Bu sebepten an gnl Allahn varlndan birliinden bahseden ilimden baka bir ey bilmemektedir. Drtlkte kelam, Allahn varlndan birliinden bahseden ilim anlamndadr 2.12.2.32.KERAMET: lk anlam ereftir. Tasavvuftaki anlam ise peygamberlik iddiasyla ilgisi olmakszn kiide harikulade bir halin zuhur etmesidir. Eer kendisinden bu hal zuhur eden kimse amel-i salih sahibi deilse o harikulade hal istitra adn alr. Peygamberlerden zuhur eden harikulade hallere mucize denir . Keramet Hakk'n velisine bir ikramdr. Keramet iki eittir: Birincisi ilimde, irfanda, ahlakta, ibadette, tatte, amelde, edepte, insanlkta ve adamlkta gsterilen stn meziyetler, hasletler, faziletler olan manevi ve hakiki keramet; "en byk keramet kiinin kt huyunu brakp, iyi huy edinmesidir," "istikamet, kerametten stndr." lk eitten kerametlere dkn olan mbtedilere, u t verilir: Su stnde gidersen saman p olursun, havada uarsan sinek kesilirsin, bir gnl elde et de adam ol! kincisi ise kevni ve suri keramettir; uzun mesafeyi ksa zamanda alma, az gday oaltma, su zerinde yrme, atete yanmama vs. gibi. Sfiler bu tr kerametlere fazla nem vermez, bunun mekr-i ilahi olmasndan korkarlar. Kerameti, ocuklar uyutan hahaa veya onlar elendiren oyuncaklara benzetirler. Veli kemale erdike kerameti azalr. "Keramet zahir olur, izhar edilmez." Keramet izhar eden sahtekrdr, kendisinden (iradesi dnda) keramet zahir olan velidir. Bir mminin veli olmas iin suri kerameti olmas art deildir; belli bir kerameti kabul etmek mecburiyeti yoktur.

165

Kerametin ok olmas o velinin en ulu evliyadan olduunu da gstermez. ( Uluda,2001: 208) Mevln bu hususda, mridin gnle tasarruf etmesinin daha nemli olduunu, bir anda K'be'ye gitmenin, buna gre pek fazla bir kymeti bulunmadn kaydeder.(Cebeciolu, 2004: 365) Btn bunlardan hareketle keramet, Allahn veli kullarndan sadr olan olaanst hal ve sz, keramettir. Sufilere gre iki eit keramet vardr. Keramet-i kevniye ( suda yrmek, havada umak...vs maddi alem ile ilgili kerametler) ve keramet-i ilmiye ( ledn ilmi ile gsterilen keramet) Makbul olan ikinci grup keramettir Onki imam glbangna eriem Anda keramet var Hakka eriem Bahard alp blblle tem Gller beni sevdiime ulatr. Karacaolan 407 Karacaolan drtlkte kerameti; glbanglardaki harikulade hl anlamnda kullanlarak kavramn alann geniletmitir.( Drtln aklamas iin bkz On iki mam maddesi) Gevheri eylemi Hakka itaat taat idene olsun bearet Hac Bekta gibi sahib-i keramet Erkanmz vardr pirsiz deiliz Gevheri 637 Gevheri bu drtlkte Hac Bekta- Velinin keramet sahibi bir pir olduuna iaret ediyor. 2.12.2.33.KMYA: Elde bulunanla yetinmek, elde olmayana arzu duymay terk etmek demektir. trl kimya vardr. 1. Avamn kimyas: Bki uhrevi meta, fni dnyevi olanla deitirmek, 2. Havassn kimyas: Yaratan

166

tercih etmek suretiyle kalbin yaratlandan kurtulmas. 3. Saadet kimyas: Rezil ahlak terk eden nefsin, faziletleri elde edip bunlarla sslenmesine denir. ( Cebeciolu, 2004: 377 )

Bir sahib-i keremsin bakn kimya Lutfun bi-nihayet ihsansn derya Nice dmleri eyledin ihya Bana nazar kl ad eyle beni Gevheri 134 Gevheri drtlkte eyhine sesleniyor. eyhler nazarlaryla (bak) slk ehlinin ruhlarna tesir ederek onlara yeni bir ekil verir. Gevheri ltuf sahibisin diyerek seslendii eyhinin bakyla; yaradan tercih ederek, kalbini yaratlandan kurtarmasn istiyor. eyhinin iyiliklerinin sonsuz, ihsannn dery gibi olduunu nice Hak yolundan kmlara taze can verircesine enlendirdiini sylyor. eyhinin nazaryla kabz halinden bast haline (ad) gemek istediini anlatyor. Drtlkte kimya; havasn yaradan tercih ederek kalbin yaratlandan kurtulmas anlamndadr. 2.12.2.34 MAL: Meta, madde, menfaat, dinsel olamayan ihtiyalar gidermeye yarayan ey anlamndadr. Tasavvuf malik ve memluk olmamaktr. Tasavvuf mal olunca bakasna vermek , olmaynca onu aramamaktr. Mala kul, paraya kle olana abdull ml, abdul dirhem denir. Bunlar Allaha kul ( Abdullah ) olmazlar. ( Uluda, 2001: 233)

Kadir Mevlam ata atma zme Dnya mal grnmyor gzme Kadir Mevlam sen bak benim yzme Cehennemin atayla dalama Karacaolan 12

167

Drtlkte mal; dnyann ve iindekilerin geiilii anlatmak amacyla kullanlmtr. ( Drtln aklamas iin bkz Ata maddesi) Tutulup bendoldum zlf teline Del blbl oldum hsn glne Tamam yokdur u dnya malna Beni ak ateine yakan Alidir Kayk Kul Mustafa 32 Kayk Kul Mustafa ilk msrada Hakkn zatna (zlf) tutulup, kle olduunu sylyor. kinci msrada ise, Hakkn cemaline blbl gibi deli olduunu anlatyor. Tamam yokdur u dnya malna msrasnda ise; dnyada sahip olunacak maddelerin sonunun olmadna iaret ediyor. Zira tasavvuf ehli malik ve memlk olamaz. Son msrada ise; kendisini ak ateiyle yakann Hz. Ali olduuna iaret ediyor. Drtlkte mal; dnyada sahip olunacak maddelerin sonunun olmamas anlamndadr. 2.12.2.35 MHNET: Arapa baa gelen sknt ve can skan bela , meakkat, dert, imtihan demektir. ster ihtiyari, ister gayri ihtiyari olsun, mauk yznden an ektii zahmet ve elem tasavvufta kullanlan anlamdr.( Uluda, 2001: 247) u yalan dnyaya ezelden geldim Uyudum uyandm hep mihnet grdm narlara belim verdin oturdum nar rk imi kkten bozuldu Karacaolan 105 Karacaolan bu drtlkte; dnyann geiciliine iaret ederek; hep bu dnyada mauk yznden zahmet ve elem ektiine deiniyor. nar salaml ile bilinen bir edir. Oysa ki Karacaolan bu fani dnyada, srtn dayad her eyin hatta narn bile bozuk ktn sylyor.

168

Drtlkte mihnet; mauk yznden an ektii zahmet ve elem anlamndadr. Gam ykleri ile ykmz tuttuk Hicran katarnn kervanyz biz Felein ausun anda bulduk Mihnet teknesinin mihmanyz biz Ak mer 73 Ak mer sevgiliyi ararken trl engellerle karlatklarn bu sebeple sevgiliden aa geen katlanlmas zor olan bir ac yaadn anlatyor. Mauk yznden ekilen zahmet ve elem teknesinde misafir gibi olduunu ifade ediyor. Tanr misafiri denilen mihman, tasavvufta ok nemlidir. Drtlkte mihnet; mauk yznden an ektii zahmet ve elem anlamndadr. 2.12.2.36.NEFS- EMMARE: Emredici nefs anlamnda Arapa bir tamlamadr. Kaani bu nefsin, bedeni tabiata meylettiini, lezzet ve hissi ehvetlerin krklediini syler. Yani kalbi, ulvi deil, sfli (aalk, alak) eylere celbeden eye nefs-i emmare denir. Yusuf Suresinin 53. ayeti kerimesinde bu nefse iaret edilmitir. Ben nefsimi temize karmyorum; zira nefis ktlkle emredicidir Nefs-i emmare er yuvas, kt fiillerin, yerilmi ahlakn kaynadr.( Cebeciolu, 2004:473 ) Yedi eit nefis vardr. 1. Nefs-i emmare: nsan ktle sevk eden nefis 2. Nefs-i levvame: yapt ktlkten piman olan ve hayra ynelen nefis 3. Nefs-i mlhimme: Allah tarafndan iyilik (ilham edilen ve ktlklerden arnm olan nefis). 4. Nefs-i mutmainne (manda hata yapmayacak derecede ktlklerden uzaklam olan nefis). 5. Nefs-i rzyye (Allah'tan raz olan nefis). 6. Nefs-i marzyye (Allah'n kendisinden raz olduu ve rzasn verdii nefis). 7. Nefs-i sfiyye veya Nefs-i zekiyye (Ktlklerden tamamen arnm olan nefis). Efkr- seb'a denilen bu yedi nefis, aslnda bir nefsin Allah yolunda ilerlerken katettii mertebelerdir. Bu nefis duraklarnn her birinde Allah'n adlarndan biri zikredilir. Esm-i seb'a denilen bu yedi isim srasyla unlardr: "Lilhe

169

illallah, Allah, H, Hakk, Hayy, Kayym, Kahhr. ( Pala, 1995: 426) Birinci nefsten yedinci nefse doru gelindike cismiyet, zulmaniyet, kesafet azalrken derece derece ruhaniyet, letafet artar. Her nefsin bir lemi, bir seyri, bir hali, bir varidi, bir mahalli bir mahedesi, bir ismi ve bir nuru (rengi) vardr."Nefsini (kendini) bilen Rabb'ini bilir." nefse iaret edilmitir. ( Cebeciolu, 2004:472 ) Nefs-i emmreye uyup gezdiim Genliin belas sefahetimdir Ahiretim koyup dnyam dzdm Ben de bildim kendi kabahatimdir Gevheri 501 Gevher bu drtlkte er yuvas, kt fiillerin yerilmi ahlkn kayna olan nefs-i emmreyi eletiriyor. Nefis, cisimden ibarettir; ceset ise ruhun kalbdr. Nefis, cesete hakim olabilir. Yani ruha kt eyleri yaptrabilir. Asl olan o anda nefse hakim olmaktr. nk, nefsini bilen Rabbini bilir ama nefsine hakim olamayan insan dnya elencesine dalarak, yaratl gayesini (Elest bezminde vermi olduu sz) unutabilir. Bu noktada insann drt manevi dman vardr. 1-Nefis, 2-eytan, 3-Dnya muhabbeti, 4-Kt arkada. Gevher bu dmanlara yenilmitir ve bunun skntsn yaamaktadr. Gevheri ikinci ve nc msralarda hi lmeyecekmi gibi dnya iin, yarn lecekmi gibi ahiret iin aln sznn manasn kavrayamad iin benliinden ikayet ediyor. Bunun sebebini de aklszl olarak gsteriyor. Genliinde lm hi aklna getirmeyip, ahireti bir keye braktn, bunun da kendi kabahati olduunu dile getirmitir. Nefs-i kullanlmtr. 2.12.2.37.PERVNE: Gece kelebei de denilen kanatl kk bcek ki, kendini yakncaya kadar em' ile urar durur.Bu hayvann gzleri ok kktr. Gndzleri karanlk yerlerde bulunur. Ortalk kararnca grd Emmare insan ktle sevk eden nefs anlamnda

170

ziyaya doru koar. Gzleri kamat iin ayrlamaz ve fener, lamba iesi, mum ve ampul gibi eylere arpar. Nihayet kanatlar, vcudu yanar. Sivrisinek, tatarck gibi haereler de byle arparak yanarlar.(Onay,1996:397) Pervane (Pervne) iirde a temsil eder. Eskiden, geceleyin mum nda i grlrd. airler de mum nda iir yazarken hemen yaknlarnda bulunan bu kelebekleri iirlerine konu edinmilerdir. Pervane, mum nn evresinde dner dner ve yle bir an gelir ki kendisini mumun alevine brakrm. Hatta sevgilinin beni de bu alev ile yanm bir pervaneye benzetilir. ir sevgilisini mum na; kendisini de pervaneye benzeterek onun uruna can vermeye hazr olduunu syler. Bazen pervanenin akn bakalarna rnek gsterir, bazen de pervanenin, akl kendisinden rendiini syleyerek vnr. nk pervane sessizce ve grlt etmeden can veren sadk bir aktr. Tek bir k etrafnda dner ve kendini yakp yok eder. Tasavvufta vahdet yolundaki derviin yok oluu da buna benzer. Yani k lah ak, pervane ise bu aka kendini kaptrarak yanan kavrulan tarikat ehlidir. em Pervne'nin (Mum ile Pervane) bu hikyesi deiik ekillerde ele alnm ve hatta mesnevi konusu olmutur. ( Pala, 1995: 440-441) Bir adam hasmn utandrmaz Elde klliyeti var olmaynca Pervane emini uyandrmaz. Bata sevda kalbde nar olmaynca Karacaolan 1 Drtlkte pervane, vahdet yolundaki yok olu anlamndadr.( Drtln aklamas iin bkz Kalp maddesi) Dergh- izzetinden eytan dr iken Ademin mekan cennete hr iken Ak ile mauk vahid nur iken Yakan pervaneyi narn asl ne

171

Gevheri 67 Drtlkte pervane, vahdet yolundaki ( Drtln aklamas iin bkz Adem maddesi) 2.12.2.38.POST: Koyun derisinden yaplan minder veya seccade yok olu anlamndadr.

olarak kullanlan sergidir. Tyl hayvanlarn, zellikle ko gibi hayvanlarn derisi tuzlanp kurutulur, bu ekilde post yaplrd. eyhlik makamna post denirdi. (Cebeciolu 2004: 505)Tasavvufta tekkelerde post belli bir makam ifade eder. Mevlevilerde krmz post sultan Veled makamn, beyaz post atebaz veli makamn ifade eder. Bektailikte meydan odasnda oniki post bulunur. Bunlar:Baba, a, ekmeki, nakip, meydanc, trbedar, kilerci, kahveci, atac, kurbanc, ayak, mihmandar postlardr.( Uluda 2001: 283 ) Getir olan ben geyeyim postumu Kimse bilmez garazm kastm Gurbet elde koydum geldim dostumu Geri dnsem knar m ola el bizi Karacaolan 157 Karacaolan bu drtlkte tasavvufta mridi makama eritirecek olan posta sahip olmasndan ancak ;sevgiliye ulamak iin ektii skntlar kimsenin anlayamayacandan yaknyor. Zira o ruhani alemden kopup geldii iin sevgilinin yannda deildir. Son msrada, vuslat eritiinde hakikate yabanc olanlarn iinde bulunduu hli anlayamadklar iin kendisini knayacandan ekiniyor.
Post drtlkte mridin makama erimesi anlamndadr.

Gevheri bu akn nedir misali Giynp postlar baldr sal Yalnz sen deil akn abdal Yarin cemaline dnya hu eker Gevheri 434

172

Gevheri bu drtlkte ilahi aka kavumak iin makama erimenin gerekli olduunu sylyor. Zira; ilahi akn sonsuz gzelliiyle sadece mrid ve eyh abdal olmutur ve btn dnya aslnda Allahn ismini zikretmektedir
Post drtlkte mridin makama erimesi anlamndadr.

Ahvalim anlatam nice dostlara Beni ak ateine yakan Alidir Ann sevdasyla girdim postlara Beni ak ateine yakan Alidir Kayk Kul Mustafa 26
Post drtlkte mridin makama erimesi anlamndadr.( Drtln

aklamas iin bkz Ali maddesi)

2.12.2.39.SAD: Pas anlamnda Arapa bir kelimedir. Nefsin ktlklerinden meydana gelen karanlk ve maddi iler dolaysyla, kalbin zerinde oluan ince perdeye denir. Bu perde, hakikatlerin kabulne ve tecelli nurlarnn alnmasna engel tekil eder. Kni, bu kirliliin mahrumiyet derecesine ulamasnda, reyn adn aldn syler.( Cebeciolu, 2004: 532) Dalara arzettim derunum yasn Semt be semt koparr firkat sadasn ep giyer benim iin matem libasn Grr de halime bulutlar alar Ak mer 71 Ak mer, nefsinin ktlklerinden ve halk perdesiyle perdelenmesinden meydana gelen ince perdenin para para kaybolmasn dalara ikayet ediyor. An iinde bulunduu hale, bulutlar bile alamaktadr. Pas, drtlkte kalbin zerinde oluan ince perde anlamndadr.

173

2.12.2.40.SEFER: Arapa yolculuk demektir. Crcani ve Kaani, zikir vastasyla sufinin Allaha doru yolculuk yapmasna, sefer derler. Sfiler ve derviler ile ekmek, eyhlerle grmek, Allah'n arz zerindeki eserlerini seyretmek iin de bedenen sefer yaparlar buna zahir sefer denir. ( Uluda,2001: 305-306) Yolculuk, mesafe katetme, yolda yrme anlamna gelen yolculuk yapmas anlamnda kullanlmaktadr Anamn karnnda ben neler grdm Yedi derya getim ummana daldm Dokuz aylk yoldan sefere geldim Bir kapsz hana indirdin beni Karacaolan 135 Karacaolan bu drtlkte insanolunun yaradl mucizesine deinmektedir. Dokuz ay sonra insann dnyaya geliine iaret ederek, doumdan sonra da ademin Hakka ynelmek iin manevi bir yolculua ktn oysaki bu yolculuunun dnyada sonunun olmadn anlatmtr Drtlkte sefer, manev yolculuk anlamndadr. 2.12.2.41.SIR: Sr; gizem, esrar anlamn da ihtiva eder. Tasavvufta farkl anlamlarda kullanlr. Bunlar: a. Mana itibariyle mevcut olan var-yok aras kapallk b. Hakkn gib hale getirip halka bildirmedii ey c. Ruh gibi insan bedenine tevhi edilen bir latife. Kalp, ruh ve sr sralamasnda sr ruhtan sonra gelir ve ondan daha latiftir. Kalp marifet, ruh mahabbet, sr temaa mahalidir. Bu anlamda sr ruhun ruhudur. d. Gnl ehlinden ve kef sahiplerinden bakasnn idrak edemedii hususlar, tasavvuf duygu ve bilgiler. e. rade sfat, ilahi irade. f. lahi cezbe eklinde sralanabilir. ( Uluda,2001:313 ) Hakkn kandilinde gizli sr idim sefer;

tasavvufta Hakk'a ynelmeye balayan kalbin zikirle seyretmesi ve manevi

174

Ananm beline indirdin beni Ak mrekkep idim kzl kan ittin beni Trl irenglerle yandrdn beni Karacaolan 135 Drtlkte sr,gnl ehlinden bakasnn idrak edemedii hususlar, tasavvuf duygu ve bilgiler anlamndadr.( Drtln aklamas iin bkz Hakk maddesi) Yiid yreinde saklar srrn Arzulayb gider garip ilini Kul Mustafam eydr gren kaydn Yaradan Mevladr garip yiidim Kayk Kul Mustafa 14 Yiid tasavvuftaki merd kelimesiyle e anlamldr. Tasavvufta ise merd; eyh, veli anlamndadr. Bu balamda Kayk Kul Mustafa gnl ehli ve kef sahiplerinden (veli, eyh) bakasnn idrak edemedii tasavvuf duygu ve bilgilere sahiptir. Onlar, ruhani alemden kopup geldikleri iin asl vatanlarnn zlemi ile yanp tutuurlar. Ak ayana vurulan zincirden (kayd) yani nefsini bu dnyaya balayan durumlardan ikayeti deildir. nk onu bu durumdan kurtaracak olan yine yceliinden kuku duyulmayan Allah (c.c)dr. Drtlkte sr, gnl ehlinden ve kef sahiplerinden bakasnn idrak edemedii hususlar, tasavvuf duygu ve bilgiler anlamndadr. 2.12.2.42.SZ: Tasavvuf sz deil, yaama iidir. Bir baka deyile, tasavvuf ehli, laf (kl)a deil, yaant (hl)ya nem verir. Ancak konuma sz konusu olduunda, Hz. Peygamber (s) gibi, az szle ok mana ifade etmeye (cmi'u'I-kelm olmaya) dikkat ederler. ( Cebeciolu, 2004:579 ) Merhamet kapsna tutum yzm Hak iin sylerim ben her szm

175

Musallada benim hl namazm Klnca sevmiim bilmi olasn Kayk Kul Mustafa 16 Kayk Kul Mustafa, ilk iki msrada kt manevi yolculukta syledii her szde Allah (c.c)nun merhametine sndn sylyor. Tasavvufun kal (sz) deil, hal (yaant) ilmi olduu dncesine ise; Musallada benim hl nmazm klnca sevmiim bilmi olasn msralarnda deiniyor.

2.12.2.43.URYAN: Arapa plak demektir. Tasavvuf dncesindeki plak geldik, hi bireye sahip olmadan , plak gideriz yorumunu anlatan bir terimdir. (Cebeciolu, 2004:671 ) Bazlar mezara plak gmlmeyi vasiyet ederler. ( Uluda, 2001: 358) Uryan geldim yine uryan giderim lmemee elde fermann m var Azrail gelmi de can talep eyler Benim can vermeye dermenm m var Karacaolan368 Drtlkteki Uryan geldik uryan gideriz. msras tasavvuftaki plak geldik, hibir eye sahip olmadan plak gideriz dncesiyle birebir rtmektedir.

2.12.2.43 VAHDET: Arapa birlik demektir.Gerek manada olan bir Cenab- Hakktr. Sufiler uykuya vahdet derler. Bu sebeple uyuyan iin vahdette, vahdet ediyor,vahdete ekildi gibi ifadeler kullanlr. ( Cebeciolu, 2004: 681) Kesret zdddr. Tasavvufta gerekli olan vahdet, kesret iinde olandr. Yani halk ile megul iken dahi herkesin ve her eyin Allahn kudreti ile meydana geldiini idraktr. Bundan yola karak vahdet-i vcud nazariyesi domutur. Btn mevcudatn Allahn esma ve sfatlarndan olduu nazariyesine dayanan vahdet-i vcud bir eit tasavvuf yoludur. Buna gre

176

vcud (varlk) birdir. O da Allahn vcududur. Btn varlklarda eitli ekillerde ortaya kan da Odur. Her ey onun varlne ve birliine delalet eder. Alem varlnn alemetidir. Onsuz hibir ey olamaz. Var olan eyler bir an iin vardrlar ve asllar yoktur. Pala,1995: 555) Bu Gevheri daim vahdet iken Auk ile mauk sohbette iken Gln karsnda vuslatte iken Blble feryad zarn asl ne Gevheri 67 Vahdet, Allahn varl ve birlii demektir. Tasavvufta gerekli olan kesret iinde vahdeti grmektir. Yani halk ile birlikte i gle megul, iken dahi herkesin ve her eyin Allahn kudretiyle meydana geldiini idrak etmektedir. Gevheri kasrette vahdeti grp, vuslata ermiken hl neden an bu kadar feryad edip alamasna anlam verememektedir 2.12.2.45.VASL: Arapa, ulamak, varmak demektir. Tasavvufta ilm-i uhud ile Hakka ulama anlamndadr. Kaani bu konuda u tanm getirir: Zahirler ve batnlar arasnda sevgi vastasyla rahmete ulaan gerek birlie vasl denir. ( Cebeciolu 2004: 692) Bir ak isterse vasl- habibi btida derd gam olur nasibi Komadn halinde ben bu garibi Sevgili yarimden ayrdn felek Ak mer 6 Ak mer, sevgiliye kavumay arzu eden bir an bana gelecek ilk eyin, derd ve gam olduunu sylyor ve felein kendisini sevgiliden ayrmasndan ikayet ediyor.

3.BLM 3.17. YY IKLARINDAN GEVHER, KAYIKI KUL MUSTAFA, IK MER, KARACAOLAN VE ERCL EMRAHIN RLERNDEK MSTK UNSURLARI GSTEREN HARTA

MSTK UNSUR

GEVHER

IK K.K. MUSTAFA MER

KARACAOLAN

ERCL EMRAH

3.1.1.ALLAHIN SIFATLARI ALLAH AHiR HAKK GAN CELLAL 50 3.1.2. ALLAH LE LGL UNSURLAR DERYA DDAR 43 3.1.3. ALLAHIN TECELL YERLER GL DL GNL KALP 3.1.4 .PEYGAMBERLER AL EYYB MUHAMMED Habibullah HALL MUSA NUH 162 633 11 900 26 37 59 35 47 43 26 81 394 423 26 410 394 428 14 50 47 2 1 401 92 351 276 43 198 428 135 198

178

MSTK UNSUR SLEYMAN YUSUF

GEVHER

IK K.K. MUSTAFA MER 16 17 3.1.5. KURN-I KERM

KARACAOLAN 344

ERCL EMRAH 42

444 614

791

67

41

16

3.1.6. DER KUTSAL KLER LOKMAN ON K MAM 634 791 20 47 3.1.7. MUTASAVVIFLAR HACI BEKTAI VEL HALLAC-I MANSUR Dar Enel Hak 297 67 74 53 407 233 3.1.8.KADER 192 23 67 220 407

3.1.9. AHRET VE AHRETLE LGL MEFHUMLAR AHRET KIYAMET HAR SIRAT CENNET CEHENNEM 134 146 692 885 33 19 67 37 12 12 12 501 13 25 93

3.1.10. BADET LE LGL MEFHUMLAR BADET HAMD HAYIR 43 218 135

179

MSTK UNSUR Kabe ( Beytullah) Kble

GEVHER

K.K.MUSTAFA

AIK MER

KARACAOLAN

ERCL EMRAH

3.1.10. 4 HAC LE LGL MEFHUMLAR 417 59 53 361- 81 16

11 3.1.10.11. DER TKAD MEFHUMLAR

BLS MAN

78

367 81

16

3.1.12.TASAVVUFLA LGL MEFHUMLAR 1.5.12.1.TASAVVUF YOLUNDA OLANLARA VERLEN SMLER ABDAL ALM ARF CAN DERV GEDA KLAVUZ KUL MECNUN MRD PR 297 2 900 50 71 31 220 74 33 439 412 16 166 218 383 325 100 128 59 692 411 400 13 128

3.1.12.2 TASAVVUF VE TARKATLARLA LGL MEFHUMLAR B B-I ZEMZEM ADEM AH AKL 313 791 67 693 43 53 427 12 21 43

180

MSTK UNSUR ALEM AR ASA AK ATA AYRILIK BD BD-I SABA BELA BURHAN CAM-I CEM CEVR DERD DERN DEVRAN DON EDEP-ERKAN EZKR FELEK FERYAD FRKAT GAFLET GAM HAKKAT KAML KELAM KERAMET KMYA

GEVHER 598

K.K.MUSTAFA

AIK MER 6

KARACAOLAN 1 77

ERCL EMRAH 16

2 26 233 73

474 428 12

598 134 53 645 885 72 598 53 557 43 177 2

165

247

128 410

818

14 2 92

412

61 61 17 100 97

845 412 89 637 134

73 440 13 407

181

MSTK UNSUR MAL MHNET NEFS- EMMARE PERVANE POST SADA SEFER SIR SZ URYAN VAHDET VASL

GEVHER

K.K.MUSTAFA 32

AIK MER 73

KARACAOLAN 12 105

ERCL EMRAH

501 67 434 26 71 135 14 16 368 67 6 135 1 157

SONU
Mistik dnce, iin d ile, enfsn fk ile, dikeyin yatay ile mevcd olduu fikrinden hareket ederek, hayatn ontolojik hakikatlerinden, varlk katmanlarndan, bizlere bir bak derinlii sunmaktadr. Aratrmamz tasavvuf mazmunlarn rts altndaki edeb mistik unsurlar, halk felsefesinin temel atsn kuran kilit deerde malzemeler olmak itibariyle, 17.yy klarnn bir ynn ortaya koymaktadr. Aratrmamzda 17. yy klarndan Gevheri, Kayk Kul Mustafa, k mer, Karacaolan ve Ercili Emrahn iirlerinde mistik unsurlar belirlenmi ve bu unsurlarn hangilerinin, ne sebeple kullanldn tespit edilmitir. Yaptmz aratrmada her kta bulunan mistik unsurlar; Allah, Peygamberler, Kurn- Kerm, kutsal kiiler, mutasavvflar, kaderle ilgili mefhmlar, ahiret ve ahiretle ilgili mefhmlar, ibadetle ilgili mefhmlar, tasavvuf ve tarikatla ilgili mefhmlar olmak zere konu balklarna ayrdk ve bulunan mistik unsurlar tek tek yorumlamaya altk. 17.yyda yaayan be n iirlerinde kaynan Kurn- Kermden alan slam inanlara ska rastlanmtr. rnein Kurn- Kermde yer alan ahiret inanc ve ahiretle ilgili dier mefhmlarn be n iirlerinde ska ilenmi olmas klarn aldklar slam terbiyeyi bize yanstmaktadr. Karacaolan dnyann faniliinin, insanlarn dnekliliinin, drst olarak hayata tutunmann g oluunun farkndadr. Pek ok an altndan kalkamad skntlarn, Allah(cc)ya dua ederek halledilebilecei dncesini u ekilde dile getirmitir. Kadir Mevlam senden bir dileim vardr Muhannat kuluna muhta eyleme Cennet-i Aly nasip et bana Srat Kprsnden yolum balama Karacaolan 12

183

Kyamet koptuktan sonra, kafirler ve gnahkr mminler cehennemde trl azaplar greceklerdir. Kayk Kul Mustafa aadaki drtlkte, yedi ayr cehennemin tabakalar halinde yer aldn, bu tabakalarn kat kat, i ie bulunduunu ve burada kafirlerin byk azap ekeceine iaret etmitir. Yedi cehennemden ileri da Seni alalarda hem tatan taa Ylan yan akrep hep batan e Sokarlar azam canda alay Kayk Kul Mustafa 33 Bazen de, ibadet ve imanla ilgili mefhumlar klarn iirlerinde ustalkla iledikleri tespit edilmitir. Dnya zerinde yaradlan her varlk bir gn mutlaka lecek ve hesaba ekilmek iin tekrar dirilecek (har) tir. Ak mer, lm ve tekrar dirilme arasnda geen zaman, Berzah iline yaplan yolculuk olarak niteledii aadaki drtlkte, inanan kullarn Allah emrettii iin ibadet ettiklerini vurgulamtr. Var ibadet eyle Mevla yoluna Bunda neylersin onda buluna Bir gn sefer der Berzah iline Ota kalacak sultan elemez Ak mer 43 Ercili Emrah Allahn evi olan kutsal mekana ynelen kalplerin tpk nurlu bir koridorda yryor gibi k alarak her adm ba Allah(cc)n gnderdii kutsal kitaplar dnerek ilerleyecei dncesini u ekilde dile getirmitir. Sefil Emrah der ki yardr Dnya da drt kitap vardr Beytullahn st nurdur ama mindi Hacca mindi Ercili Emrah 16 Tevrat, Zebur, ncil ve Kurn- Kerm evrensel mesaj ieren drt kutsal kitaptr. Kurn- Kerm; Hz. Muhammede Miladi 610-632 tarihleri arasndaki

184

yirmi yllk risalet devresinde vahiy yoluyla indirilmi, mushaflara yazlm ilahi kelamdr. Gevheri aadaki drtlkte, Cenab- Hakn emir ve mesajlarn Hz. Muhammede vahiy melei Cibril vastasyla bildirdiini vurgulayp, Yusuf peygamberin kssasna da gnderme yapmtr. Drt kitab- asmandan etti nzul ndi Kuran Mustafaya okuyup kld kabul Hsn ile marur olur Hazret-i Yusuf oldu kul Yakubun hasret gzne kan ile nem damlad Gevheri 791 Aratrmada 17.yyda yaayan be n iirlerinde yer alan ou tasavvuf ve tarikatla ilgili unsuru zahir deil de batn anlamda kullanm olduklarn gsteren rnekler, klarn la-din konular ileyen iirlerinin yan sra, tasavvuf dnceyle yorulmu sanat anlayna da sahip olduklarn gstermesi bakmndan nemlidir. Mesela; Karacaolan Allahn rahmetinin bolluu ve balayclna snarak dua ettii aadaki drtlkte, tasavvuf yolunda Hz. Muhammed(sav)e varis olduu kabul edilen On ki mamn okuduu glbanglarn kerametine erimek istediini dile getirmitir. On iki imam glbangna eriem Anda keramet var hakka eriem Bahar alp blbl tem Gller beni sevdiime ulatr Karacaolan 423 Trklerde hal yaayan eski Trk inan izlerinden en nemlilerinden olan don deitirmek , bir erenin baka bir ekle girerek sret deitirmesi anlamndadr. Ercili Emrah aadaki drtlkte slamiyetten nceki inan motiflerinden biri olan don deitirmeyi, tasavvufun temel mefhumlar iinde yer alan abdal stlh ile birlikte kullanarak, kavramn alann geniletmitir. Yldz nian durup ayn nnde Mecnun olup gezer abdal donunda Nevruz gecesinde bahar gnnde Benim zgelerden seyranm var Ercili Emrah 128

185

Tasavvufta post, nefsinden fani, mritlerine rehberlik ederek, onlar irat etmek vasfna ve liyakatna sahip olan eyhlik makamna erimek anlamndadr. Kayk Kul Mustafa aadaki drtlkte, tasavvuf yolunda gnlne den Hz. Alinin akyla bu makama iaret etmitir. Ahvalim anlatam nice dostlara Bani ak ateine yakan Alidir Amm sevdasyla girdim postlara Beni ak ateine yakan Alidir Kayk Kul Mustafa 26 Tasavvufta tarikatlarn dne dne yaptklar zikir ve sema ayinine devran denir. Ak mer aadaki drtlkte; mevsimlerin , felein, gnein, ayn ve yldzlarn devr etmelerini tasavvuf deverann gerekliliine ve uygunluuna delil olarak gstermitir. Gerek yaz k gerek bahar ile gz Gerek gne gerek ay gerek ki yldz Devr iderler Allah emriyle dpdz Felekler raks ider bir an elenmez Ak mer 43 iirlerinde dnyevi ak temas zerine younlamasna ramen Gevherinin aadaki drtl,an ; gelenein ve kltrn gerekli kld slami, tasavvuf adan dnya nimetlerine ve nefsin arzularna bakn sergilemektedir. Nefs-i emmareye uyup gezdiim Genliin bels sefhatimdir hiretim koyup dnyam dzdm Ben de bildim kendi kabahatimdir. Gevheri 501 Hazrladmz alma sonucunda, klarn mistik unsurlar iirlerine nasl tadklar, neden ve ne ekilde kullandklar, hayal gleri ile bu unsurlara hangi anlamlar ykledikleri tespit edilmitir. Bu alma, 17.yyda yaayan klarn iirlerinde beer akn yan sra tasavvuf unsurlar da batn anlamlaryla ilediklerinin gstergesidir.

186

Sonu olarak 17.yy klarndan Gevheri, Kayk Kul Mustafa, k mer, Karacaolan ve Ercili Emrahn iirlerinde mistik unsurlar zerine yaptmz bu alma, klarn iirlerinde slamiyetin kabulyle mslmanlaan Trklerin, Kurn- Kermin etkisiyle slam inanlarn ve tasavvuf mefhmlar nasl benimsediini ve zmsediini gstermitir. Sz sanatnn gcn, ilm derinliini kavrayabilmek, inancn estetik boyutunu grmek adna, zerinde altmz konu estetik hassasiyeti krelmi gnmz insanna yeniden mill bir tefekkr idrki gerektiini dndrmektedir

187

KAYNAKA
AKDA, Mustafa 1966 Genel izgileriyle XVII.Yzyl Trkiye Tarihi, Tarih Aratrmalar Dergisi, Ank:Cilt 4:201-202,219-224,226227,235,240-241 AKSAN, Doan 1999 Halk iirimizin Gc

AKSOY, mer Asm 1981 Ataszleri Szl

AKTA, Hasan 2001 Trk iirinde Din ve Tasavvuf

ALPTEKN, Ali Berat 1997 Halk Hikyelerinin Motif Yaps

ALTINTA, Hayrani 1996 Tasavvuf Tarihi

ARAT, Reid Rahmeti 1991 Eski Trk iiri

ARTUN, Erman 2001 klk Gelenei ve k Edebiyat 2002(a) Din-Tasavvuf Halk Edebiyat BANARLI, Nihat Sami 1996 Resimli Trk Edebiyat Tarihi

188

BORATAV, Pertev Naili 2000 zahl Halk iiri Antolojisi

CEBECOLU, Ethem 2004 Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl

CUNBUR, Mjgan 1968 Baaklarn Sesi 1990 (a)Ercili Emrahn iirlerinde Tabiat ve Karacaolana Benzeyiler, Erdem ,Cilt 6: 495-496 OBANOLU, zkul 1999 Osmanl Devletinde Trk Halk Kltrnn Deiim, Dnm ve Dinamikleri Osmanl Kltr Sanat Ansiklopedisi, Ank: Yeni Trkiye Yay, Cilt 9:56 2000 (a) k Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr DEVELOLU, Ferit 1997 Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat

ELN, kr 1998 Gevheri Divan

EMECEN, Feridun 1999 Cilt 1: 49-50 ER, Piri 1996 Trklerde Aa Klt ve Bunun Alevi nancndaki zleri Kurulutan Kk Kaynarcaya Osmanl Devleti Tarihi, st:

ERAYDIN, Seluk

189

2001 1952

Tasavvuf ve Tarikatlar Trk Saz airleri Hakknda Aratrmalar

EREN, Hasan

ERGUN, Saadettin Nzhet 1938 Halk Edebiyat Antolojisi

FUAT, Mehmet 1999 Karacaolan

GLPINARLI, Abdulbaki 2000 Tasavvuf 2004 (a)Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri GNAY,Umay 1993 Trkiyede k Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi

GZEL, Abdurrahman 2004 Din Tasavvuf Trk Edebiyat 2004(a) Kaygusuz Abdal GZEL, Abdurrahman ve A. Torun 2003 Trk Halk Edebiyat El Kitab

lmihal (Bir Mslmann Yol Haritas,man, badet, Ahlk) Akademi Aratrma Heyeti, Ik Yayynlar, 2005 NALCIK, Halil 1995 Sezer,st 2000 (a) Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt 1 1300-1600, ev: Halil Berktay,st Osmanl mparatorluu Klasik a 1300-1600 ev: Ruen

190

KARA, Mustafa 1997 Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi

KPRL, Fuad 2003 Anadoluda slamiyet 2003(a) Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar 2003(b) Trk Edebiyat Tarihi 2004(c) k Tarz Ne Demektir.? Edebiyat Aratrmalar 1, Ank: Aka Yaynlar:172 2004(d) V-XVI Asrlarda Trk airleri Edebiyat Aratrmalar 1, Ank: Aka Yaynlar:: 153-155 2004(e) k Tarznda Tekke Edebiyat Unsurlar Edebiyat Aratrmalar 1, Ank: Aka Yaynlar: 176 2004(f) XVII. Asr Saz airlerinden Kayk Kul Mustafa Edebiyat Aratrmalar 2, Ank: Aka Yaynlar: 261-282 2004(g) Saz airleri I-V

KPRL, Fuad, W. Barthold 2004 slam Medeniyeti Tarihi

KPRL, Orhan Fuad 1985 KUNT, Metin 1985 I Siyasal Sarsnt Dnemi 1600-1623 Zirveden ke Osmanl Tarihi 1600-1908, st: Doan Ofset Yaynclk: 20-21 1985 (a) III Zirve ve D 1683-1703 Zirveden ke Osmanl Tarihi 1600-1908, st: Doan Ofset Yaynclk: 40 Kurn- Kerm Tercmesi, Kl Kitabevi Yayn, Ank,1998 Yunus Emreden k Veysele Trk Klasikleri

191

KUEYR, Abdlkerim 2002 Tasavvuf lmine Dair Kueyri Risalesi, Haz:Sleyman Uluda MUTLUAY, Rauf 1997 Trk Halk airleri Antolojisi

OCAK, Ahmet Yaar 1983 Bektai Menkbelerinde slam ncesi nan Motifleri 1996(a) Trk Sfiliine Baklar OUZ, cal 1995 Ank:424 ONAY, Ahmet Talt 1996 Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar Azerbaycan ve Trkiye Sahasnda Ak Edebiyatnn XVI. Yzylna Dair pek Yolu Uluslar aras Halk Edebiyat Sempozyumu Bildirleri,

GEL, Bahaeddin 2003 Trk Mitolojisi II

ZBLGEN, Erol 2003 Btn Ynleriyle Osmanl Adb- Osmaniye

ZTUNA, Ylmaz 1998 Osmanl Devleti Tarihi, Cilt:2, Medeniyet Tarihi

ZTRK, Yaar Nuri 2003 Kurn ve Snnete Gre Tasavvuf

192

PALA, skender 1995 Divan iiri Szl

PEKER, Seluk 2003 17.YY Trk Saz iirinde Konu, 2 Cilt, Konya, Seluk niversitesi (Yaynlanmam Doktora Tezi) SAKAOLU, Saim 1987 1987(a) 92 1990 (b) Ercili Emrah, Trk Dili Dergisi,Say 492: 380 2004(c) Karacaolan Kayk Kul Mustafa 17.yy Byk Trk Klasikleri, st: tken Gevheri 17.yy Byk Trk Klasikleri, st: tken Neriyat: Neriyat: 100-102

SARAOLU, Ali 1999 SUNAR, Cavit 2003 Tasavvuf Tarihi 2005(a) Mistisizmin Ana Hatlar TABAKOLU, Ahmet 2002 Osmanl timai Yapsnn Ana Hatlar Osmanl Ansiklopedisi, Ank: Yeni Trkiye Yaynlar, Cilt:4:27-29 TEMREN, Belks 1995 Bektailiin Eitsel ve Kltrel Boyutu Erili Emrah

Trk Dili Edebiyat Ansiklopedisi, 3.Cilt:287

193

Trke Szlk, 2 Cilt, Trk Tarih Kurumu Basmevi ULUDA, Sleyman 2001 Tasavvuf Terimleri Szl

YALIN, lhan ve M. Gl 1989 Deyimler Szl

YEDYILDIZ, Bahaedin 2002 Klasik Dnem Osmanl Toplumuna Genel Bir BakTrkler Ansiklopedisi, Ank: Yeni Trkiye Yaynlar, Cilt 10: 201,203-205 YENER, Cemil 1973 Trk Halk Edebiyat Antolojisi

YURAYDIN, Hseyin 1998 Dnce Hayat ,17.yy Zirveden ke Osmanl Tarihi 1600-1908, st: Doan Ofset Matbaaclk, Cilt 2: 157,159, 216

ZET
[ABUK, Feriha].[ 17. yy klarndan Gevheri, Kayk Kul Mustafa, k mer, Karacaolan Ve Ercili Emrahn iirlerinde Mistik Unsurlar],[Yksek Lisans Tezi].[Ankara].[2007] Klsk halk iirinin zihniyet dnyasnda mistik unsurlarn bir haritasn karmaya altmz tezimizde, 17.yyda yaayan saz airlerinin iirlerini incelememizin sebebi, 17.yyda k Edebiyatnn en olgun rnlerinin verilmi olmasdr. k Edebiyatnn tasavvuf dnce sisteminin iinden gelip, bir sre sonra la-din bir zellik kazand dnldnde, klk gelenei iinde verilen rnlerin bir ksmnda mistik motif ve sembollerin yer ald grlmtr. Aratrmada, metin merkezli bir yaklamla 17. yy klarndan Gevheri, Kayk Kul Mustafa, k mer, Karacaolan ve Ercili Emrahn iirleri tek tek okunmu, ilh ak ileyen iirlerde yer alan mistik unsurlar karlm ve konu balklarna ayrlarak tek tek ilenmitir. almann sonunda konu balklarndan karlan tablo ile klarn iirlerinde bulunan mistik unsurlarn bir haritas oluturulmutur. Bu tr bir almayla Trk kltrn oluturan paralardan biri- iirlerdeki tasavvuf unsurlar- detayl bir ekilde tantlmtr. rnein, tasavvufun temel kavramlarndan olan hakkt mefhmunun ilendii ilgili konu balnda, Gevheri Bektailiin zerine kurulu olduu drt kap-krk makam inancn birebir ilemitir. Kayk Kul Mustafa da bir drtlkte,Allaha ulama yolundaki drt mertebenin sonuncusu olan marifet ilmine sahip kii demek olan arif mefhumuna deinmitir .Ak mer ise tasavvufta ilhi gzellii seyretmek anlamna gelen ddr mefhmuna ilgili konu balnda vahdet ve kesret dncesiyle birlikte yer vermitir. Aratrmada, beer k olarak bilinen Karacaolan ve Erili Emrahn da iirlerinde mistik unsurlar kulland tespit edilmitir. Karacaolan, tasavvuftaki edep,erkan mefhmunu iledii ilgili konu balnda, bir hocaya, tasavvufun temel unsurlarndan olan edep, erkan, dede- abdal ve kul kavramlarnn anlam derinliini sormaktadr. Ercili Emrah

195

ise , tasavvufta kulun Allah(cc)dan habersiz olmas anlamna gelen gaflet mefhumuna ilgili konu balnda deinmitir. Bu alma ile 17.yy k Edebiyat denildiinde ilk akla gelen be n iirlerinde mistik unsurlara yer vermeleri, klarn yaad dnem ve evre itibariyle tasavvuf dncesine yabanc kalmadklar tespit edilmitir. Bu da, klsik halk iirinin zihniyet dnyasn oluturan balca ahsiyetlerden Gevheri, Kayk Kul Mustafa, k mer, Karacaolan ve Ercili Emrahn iirlerinde kullandklar dil ve iirsel form olarak mterek duyular ortaya koyduunun gstergesi olmutur. Anahtar Kelimeler 1-17.yy Ak Edebiyat 2- Mistik Unsurlar 3-Tasavvuf

ABSTRACT [ABUK, Feriha].[ 17th Centurys Aks Gevheri, Kayk Kul Mustafa, k mer, Karacaolan Ve Ercili Emrahs mystic elements of poems ],[ High Licence Thesis].[Ankara].[2007] In our thesis, our goal was to establish a map that shows mystic elements of classic folk poetry. In order to analyze these elements in mentality of folk poetry world, we reviewed 17th centurys saz (stringed, mandolin like music instrument) poets poems because they are the finest art of k (Minstrel, Lover of God) Literature. When we take into consideration that k Literature is strongly influenced by Sufism and later distanced from it, in k tradition of folk literature in some parts we see mystically oriented symbols. In our text centered approach of our study, the poems of 17th centurys Aks; Gevheri, Kayk Kul Mustafa, k mer, Karacaolan, and Ercili Emrah are read one by one and mystic elements of God related subjected poems are extracted and reviewed under different titled groups. At the end of the study a table is formed by different topics and a map of mystic elements of ks poems is established. By this kind of study, one part of Turkish culture- the elements of Sufism in poems- is introduced in detail. For instance, one of the main concepts of Sufism, the subject of Hakikat (reality) which is reviewed under related topic group, the Poet Gevheri composed the belief of 4 doors-40 ranks that is known as the base of Bektai Tradition. Kayk Kul Mustafa also, in one quatrain, emphasized on the subject of arif which is the last rank of reaching the level of knowing Allah. k mer on the other hand, illustrated the thoughts of Vahdet(Oneness) and Kesret (Multiplicity) together under related topic group when he composed the subject of Didar meant observing Godly beauty in Sufism. In our research, in the poems of Karacaolan who is known as Folk k and Ercili Emrah also mystic elements are found. Karacaolan asks from Hoca (master) the meaning of edep (manner), erkan (high officials), dede (accestor)-abdal (a religious devotee) and kul (servant, creature). Ercili

197

Emrah on the other hand, refers to the subject of gaflet which meant human beings, as slaves of God, not knowing and not being aware of God. By this study, in the 17th century when we think of k Literature, the first five top Aks included mystical elements in their poems and that inform us that they did not stay out from Sufistic thoughts as the time and environment they live in. These are the signs of mutual thoughts and perceptions in poems among the top personalities of folk poetry, Gevheri, Kayk Kul Mustafa, Ak mer, Karacaolan, and Ercili Emrah who composed similar feelings in linguistic and poemic form. Key Words 1-17th Ak Literature 2-Mistic thoughts 3-Sufism