Polaczenia Rozlaczne I Nierozlaczne

MINISTERSTWO EDUKACJI i NAUKI
Waldemar Kula
Projektowanie pocze rozcznych i nierozcznych 311[20].Z2.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji Pastwowy Instytut Badawczy Radom 2005
Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego
Recenzenci: mgr Jerzy Buczko mgr Zbigniew Zienkiewicz
Konsultacja: dr in. Zbigniew Kramek
Opracowanie redakcyjne: mgr in. Katarzyna Makowska
Korekta: mgr Edyta Kozie
Poradnik stanowi obudow dydaktyczn programu jednostki moduowej 311[20].Z2.01 Projektowanie pocze rozcznych i nierozcznych w moduowym programie nauczania dla zawodu technik mechanik.
Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Pastwowy Instytut Badawczy, Radom 2005

SPIS TRECI
1. Wprowadzenie 2. Wymagania wstpne 3. Cele ksztacenia 4. Materia nauczania 4.1. Obliczanie wytrzymaoci czci maszyn i wytrzymaoci zmczeniowej 4.1.1. Materia nauczania 4.1.2. Pytania sprawdzajce 4.1.3. wiczenia 4.1.4. Sprawdzian postpw 4.2. Projektowanie pocze nitowych 4.2.1. Materia nauczania 4.2.2. Pytania sprawdzajce 4.2.3. wiczenia 4.2.4. Sprawdzian postpw 4.3. Projektowanie pocze spajanych 4.3.1. Materia nauczania 4.3.2. Pytania sprawdzajce 4.3.3. wiczenia 4.3.4. Sprawdzian postpw 4.4. Projektowanie pocze gwintowych 4.4.1. Materia nauczania 4.4.2. Pytania sprawdzajce 4.4.3. wiczenia 4.4.4. Sprawdzian postpw 4.5. Projektowanie pocze ksztatowych 4.5.1. Materia nauczania 4.5.2. Pytania sprawdzajce 4.5.3. wiczenia 4.5.4. Sprawdzian postpw 4.6. Projektowanie pocze sprystych 4.6.1. Materia nauczania 4.6.2. Pytania sprawdzajce 4.6.3. wiczenia 4.6.4. Sprawdzian postpw 4.7. Projektowanie rurocigw 4.7.1. Materia nauczania 4.7.2. Pytania sprawdzajce 4.7.3. wiczenia 4.7.4. Sprawdzian postpw 5. Sprawdzian osigni 6. Literatura 3 5 6 7 7 7 12 13 13 14 14 24 24 24 25 25 32 32 33 33 33 40 40 40 41 41 45 45 46 46 46 53 53 53 54 54 58 58 59 60 64
1. WPROWADZENIE
Poradnik bdzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu projektowania pocze rozcznych i nierozcznych, a take uatwi Ci wykonywanie projektw pocze rozcznych i nierozcznych. Poradnik ten zawiera: 1. Wymagania wstpne, czyli wykaz niezbdnych umiejtnoci i wiedzy, ktre powiniene mie opanowane, aby przystpi do realizacji tej jednostki moduowej. 2. Cele ksztacenia tej jednostki moduowej. 3. Materia nauczania (rozdzia 4) umoliwia samodzielne przygotowanie si do wykonania wicze i zaliczenia sprawdzianw. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy wskazan literatur oraz inne rda informacji. Obejmuje on rwnie wiczenia, ktre zawieraj: wykaz materiaw, narzdzi i sprztu potrzebnych do realizacji wiczenia, pytania sprawdzajce wiedz potrzebn do wykonania wiczenia, sprawdzian teoretyczny, sprawdzian umiejtnoci praktycznych. 4. Przykad zadania/wiczenia oraz zestaw pyta sprawdzajcych Twoje opanowanie wiedzy i umiejtnoci z zakresu caej jednostki. Zaliczenie tego wiczenia jest dowodem osignicia umiejtnoci praktycznych okrelonych w tej jednostce moduowej. Wykonujc sprawdzian postpw powiniene odpowiada na pytanie tak lub nie, co oznacza, e opanowae materia albo nie. Jeeli masz trudnoci ze zrozumieniem tematu lub wiczenia, to popro nauczyciela lub instruktora o wyjanienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz dan czynno. Po przerobieniu materiau sprbuj zaliczy sprawdzian z zakresu jednostki moduowej. Jednostka moduowa: Projektowanie pocze rozcznych i nierozcznych, ktrej treci teraz poznasz jest pierwsz w module koniecznych do zapoznania si z procesem projektowania pocze rozcznych i nierozcznych schemat 1.
Bezpieczestwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzega regulaminw, przepisw bhp i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpoarowych, wynikajcych z rodzaju wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
311[20].Z2 Projektowanie czci maszyn
311[20].Z2.01 Projektowanie pocze rozcznych i nierozcznych
311[20].Z2.02 Projektowanie podzespow osi i waw
311[20].Z2.03 Projektowanie i odbieranie zespow maszyn
Schemat ukadu jednostek moduowych
2. WYMAGANIA WSTPNE

Przystpujc do realizacji programu nauczania jednostki moduowej powiniene umie: stosowa ukad SI, korzysta z rnych rde informacji, wykonywa podstawowe dziaania matematyczne, stosowa zasady logicznego mylenia, obsugiwa kalkulator z funkcjami, wykonywa rysunki techniczne, rozrnia oznaczenia stali, opisywa obrbk ciepln stali.
3. CELE KSZTACENIA
W wyniku realizacji programu jednostki moduowej powiniene umie: scharakteryzowa model ciaa sztywnego przyjtego w wytrzymaoci materiaw, rozrni proste przypadki obcie elementw konstrukcyjnych, obliczy naprenia i odksztacenia dla prostych przypadkw obcie, rozrni rodzaje napre (normalne, styczne, rzeczywiste i dopuszczalne) dla rnych cykli napre, scharakteryzowa wytrzymao zmczeniow, rozrni i scharakteryzowa poczenia nitowe, zaprojektowa poczenie nitowe, zaprojektowa wze nitowy kratownicy paskiej, scharakteryzowa poczenia spawane, zgrzewane, lutowane i klejone, zaprojektowa poczenie spawane, zaprojektowa poczenie zgrzewane i lutowane, scharakteryzowa poczenia wciskowe, gwintowe i ksztatowe, zaprojektowa poczenie gwintowe, zaprojektowa wskazane poczenie ksztatowe, scharakteryzowa poczenia spryste, zaprojektowa spryn rubow, sklasyfikowa rurocigi, okreli sposoby czenia i uszczelniania rurocigw, sklasyfikowa zawory i wskaza ich zastosowanie, zaprojektowa rurocig.
4. MATERIA NAUCZANIA
4.1. Obliczanie wytrzymaoci czci maszyn i wytrzymaoci zmczeniowej
4.1.1. Materia nauczania
Rodzaje obcie. W trakcie eksploatacji maszyny jej czci mog ulec uszkodzeniu lub zniszczeniu pod wpywem czynnikw zewntrznych, np. w wyniku dziaania si zewntrznych, nadmiernego nagrzania, korozji. Zadaniem konstruktora jest takie zaprojektowanie czci, aby zapewni zmniejszenie do minimum prawdopodobiestwa zniszczenia tych czci. Podstaw do oblicze wytrzymaociowych czci maszyn jest okrelenie charakteru si zewntrznych, czyli obcie mechanicznych. Obcienia dzieli si oglnie na: stae (statyczne, niezmienne, trwae), ktrych warto i kierunek s niezmienne w cigu do dugiego czasu pracy (rys. 1a) zmienne, o rnym charakterze zmiennoci w czasie pracy (rys. 1b, c i d). Do zblionych obcie zmiennych mona ewentualnie przyrwna obcienia nieustalone (rys. ld).
Rys. 1. Rodzaje cykli obcie i napre: a) stay, b) jednostronnie zmienny (1 ttnicy odzerowo, 2 ttnicy jednostronny), c) obustronnie zmienny (3 wahadowy symetryczny, 4 dwustronny niesymetryczny), d) nieustalony, T okres (cykl zmiany obcie i napre) rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
Wrd obcie zmiennych wyrnia si obcienia okresowe - najczciej szybkozmienne - jako typowe obcienia pracujcych czci maszyn. Nale do nich obcienia: wahadowe, przy ktrych bezwzgldne wartoci Fmax i Fmin s sobie rwne (rys. 1c-3) - np. obcienie toczyska w pompach tokowych obustronnego dziaania, obcienie waw, ttnice odzerowo, przy ktrych w kadym cyklu pracy Fmin (lub Fmax) = 0 (rys. l.b-1) np. obcienie zbw w koach zbatych. Obliczenia wytrzymaociowe. Obliczenia wytrzymaoci czci maszyn wykonuje si: a) w projektowaniu nowych konstrukcji w celu ustalenia optymalnych wymiarw czci; jeeli ksztat i wymiary czci s ustalone na podstawie wymaga konstrukcyjnotechnologicznych, wwczas obliczenia te maj na celu sprawdzenie nonoci czci; b) podczas bada kontrolnych czci pracujcych - badania te wykonuje si np. w razie wystpienia zmiany (rodzaju lub wartoci) obcienia albo przy ustalaniu przyczyn zniszczenia czci. Obliczenia wytrzymaociowe wykonuje si na podstawie warunku wytrzymaoci: naprenia rzeczywiste musz by mniejsze od napre dopuszczalnych lub najwyej im rwne. Podstawowe wzory wytrzymaociowe uwzgldniajc ten warunek mona przedstawi w postaci uoglnionej: F M jako (lub , lub p) = k oraz (lub ) = k1 S W gdzie: - naprenia rzeczywiste normalne przy rozciganiu, ciskaniu i zginaniu, w Pa, - naprenia rzeczywiste styczne przy cinaniu i skrcaniu, w Pa, p - naciski powierzchniowe, w Pa, F - obcienia rozcigajce, ciskajce lub cinajce, w N, S - pole powierzchni przekroju naraonego na zniszczenie lub pole powierzchni nacisku, w m2, M - obcienie momentem (przy zginaniu Mg przy skrcaniu Ms), w Nm, W - wskanik wytrzymaoci przekroju (przy zginaniu Wx, przy skrcaniu Wo), w m3, k - naprenia (lub naciski) dopuszczalne, w Pa. W celu odrniania napre odpowiadajcych poszczeglnym rodzajom obcie, przy symbolach napre podaje si nastpujce wskaniki (indeksy): rozciganie - r, ciskanie - c, cinanie - t, zginanie - g, skrcanie - s (np. g, s, kr, kc itd.). W przypadku napre wywoanych obcieniami zmiennymi w zapisie symbolowym umieszcza si drugi wskanik (indeks): j - przy obcieniach ttnicych (jednostronnie zmiennych) o - przy obcieniach wahadowych (obustronnie zmiennych), np. krj, kgj, kso. Przy obcieniach rozcigajco-ciskajcych czy si wskaniki r i c (krc). Wszystkie obliczenia wykonuje si w jednostkach ukadu SI. Jednostk naprenia w tym ukadzie jest paskal (1 Pa = 1 N/m2). Stosuje si te jego krotnoci (kPa, MPa). Dla uproszczenia oblicze mona stosowa wzory liczbowe, umoliwiajce wyliczenie napre od razu w danych jednostkach przy odpowiednim (wygodniejszym w obliczeniu) podstawianiu wartoci poszczeglnych czynnikw.
1
(rodzaju lub wartoci)
W praktyce mona jeszcze spotka jednostki ukadu technicznego (np. w odniesieniu do pojazdw samochodowych - moc w KM). Dlatego przypominamy przyblione zalenoci midzy jednostkami obydwu ukadw: 1 Pa = 1 N/m2 10-5 kG/cm2 = 10-7 kG/mm2 1 M Pa = 1 MN/m2 = 1 N/mm2 10 kG/cm2 = 0,1 kG/mm2 1 kG/mm2 = 100 kG/cm2 107 Pa = 10 MPa 1 Nm 10 kG/cm2 = 0,l kGm l kGm 10 Nm; 1 kGcm 0,l Nm l kW = 103 W 1,36 KM 1 KM 736 W = 0,736 kW Naprenia dopuszczalne przy obcieniach staych. Naprenia, ktre mog wystpi w materiale bez obawy naruszenia warunku wytrzymaoci i warunku sztywnoci, nazywa si napreniami dopuszczalnymi. Przyjcie waciwych napre dopuszczalnych jest jednym z waniejszych zagadnie w obliczeniach wytrzymaociowych. Ustalenie niewaciwych napre dopuszczalnych moe sta si przyczyn zniszczenia elementw (np. zamania, trwaego odksztacenia) lub marnotrawstwa surowca wskutek nadmiernego zwikszenia wymiarw i masy zarwno elementw, jak i konstruowanej maszyny lub urzdzenia. Wartoci napre dopuszczalnych ustala si gwnie w zalenoci od wasnoci materiaw i charakteru obcienia. Oglnie rozrnia si materiay plastyczne i kruche. Dla wikszoci materiaw w normach (PN) jako podstawowe wasnoci wytrzymaociowe s podawane: minimalna wytrzymao na rozciganie - tzw. wytrzymao dorana - Rm min (dla materiaw kruchych i plastycznych), granica plastycznoci Rc min (tylko dla materiaw plastycznych). Za podstaw doboru napre dopuszczalnych przy obcieniach staych przyjmuje si: Rc - dla materiaw plastycznych (np. stali) Rm - dla materiaw kruchych (np. eliwa). Przy poszczeglnych rodzajach obcie jako podstaw doboru napre dopuszczalnych mona przyjmowa odpowiednie specyficzne wasnoci, np. wytrzymao (doran) przy cinaniu - Rt, granic plastycznoci przy zginaniu - Reg. W celu uzyskania okrelonego stopnia pewnoci, e dana cz nie ulegnie zniszczeniu lub trwaemu odksztaceniu, wprowadza si wspczynniki bezpieczestwa, w zwizku z czym naprenia dopuszczalne wyznacza si z wzorw: R R k = c lub k = m 2 xm xc w ktrych:
xc - wspczynnik bezpieczestwa dla materiaw plastycznych, xm - wspczynnik bezpieczestwa dla materiaw kruchych. Wartoci przyjmowanych wspczynnikw uzalenia si od przeznaczenia konstrukcji lub urzdzenia (moliwo wystpienia nieprzewidzianego wzrostu obcienia czci, stopie odpowiedzialnoci" konstrukcji lub urzdzenia). Przecitne wartoci wspczynnikw bezpieczestwa podano w tabl. 1.
Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
Tablica 1. Przecitne wartoci wspczynnikw bezpieczestwa. Materia xc

Stale, staliwa, eliwo cigliwe eliwa szare Stopy miedzi Stopy aluminium 22,3 34 3,54
xm 3,5 -
xz 3,54 3 4,56 57
Naprenia dopuszczalne przy obcieniach zmiennych. Czci maszyn poddane obcieniom zmiennym (ttnicym, wahadowym lub o nie ustalonym przebiegu) wykazuj znacznie nisz wytrzymao ni przy obcieniach staych. Proces zmian wystpujcy w materiale pod wpywem zmiennych obcie i wywoanych nimi zmiennych napre nosi nazw zmczenia materiau. W przypadku obcie okresowo zmiennych dla kadego materiau mona ustali dowiadczalnie warto najwikszych napre, przy ktrych badane prbki nie ulegaj zniszczeniu w cigu okrelonej liczby zmian obcienia (i wywoanych nimi napre). Warto tych napre nazywa si oglnie granic zmczenia lub wytrzymaoci zmczeniow i w zalenoci od rodzaju obcienia oznacza si nastpujco: - przy obcieniach dziaajcych w cyklu wahadowym, Zgo, Zrc, Zso, - przy obcieniach dziaajcych w cyklu odzerowo ttnicym, Zgj, Zrj, Zcj, Zsj - przy obcieniach dziaajcych w dowolnym, jednoznacznie okrelonym Zg, Zr, Zc, Zs cyklu niesymetrycznym.
Przyjmujc za podstaw odpowiedni wytrzymao zmczeniow, warto napre dopuszczalnych w przypadku obcie okresowo zmiennych wyznacza si z wzoru:
k=
Z [MPa]3 xz
w ktrym: Z wytrzymao zmczeniowa xz - wspczynnik bezpieczestwa przy obcieniach zmiennych. Dopuszczalne naciski powierzchniowe. Ustalanie wartoci naciskw dopuszczalnych ko stanowi odrbne zagadnienie, poniewa decydujco wpywaj tu inne czynniki (gwnie warunki pracy), a nie tylko cechy wytrzymaociowe wsppracujcych materiaw. W poczeniach spoczynkowych najczciej przyjmuje si ko = 0,8 kc oraz koj = 0,8 kcj zawsze dla materiau o mniejszej wytrzymaoci (bardziej mikkiego) spord wsppracujcych materiaw. W wikszoci przypadkw wartoci naciskw dopuszczalnych s podane przy omawianiu oblicze poszczeglnych czci maszyn.
Wytrzymao zmczeniowo-ksztatowa. Podany wczeniej sposb okrelania napre dopuszczalnych przy obcieniach zmiennych jest stosowany w obliczeniach o zmniejszonej dokadnoci, np. w obliczeniach wstpnych, przy mniej dokadnej znajomoci wielkoci obcie. Gdy zaley nam na moliwie dokadnym okreleniu wartoci napre dopuszczalnych (np. w celu zmniejszenia wymiarw elementu przy zachowaniu wymaga wytrzymaociowych), stosuje si uprzednio podany wzr z tym, e naley dokadniej
3
10
okreli wytrzymao zmczeniow danego materiau oraz uwzgldni wpyw innych czynnikw decydujcych o wytrzymaoci zmczeniowej, wrd ktrych wyrnia si: czynniki konstrukcyjne (ksztat i wymiary czci, rodzaj i wymiary karbu), czynniki technologiczne (stan warstwy powierzchniowej, rodzaj obrbki, ulepszenie powierzchni przez rne zabiegi technologiczne), czynniki eksploatacyjne (np. przebieg i czstotliwo zmian obcienia, przerwy w obcieniach lub zmienno temperatury czci podczas pracy). Spitrzeniem lub koncentracj napre nazywa si lokalne zwikszenie wartoci napre spowodowane przez nage zmiany przekroju czci (np. odsadzenia, podtoczenia, nawiercenia) oraz rysy powierzchniowe, nacicia, korozj. Miejsca te nazywa si oglnie karbami (rys. 2). Rozkad napre w obszarze karbu zaley wycznie od ksztatu i wymiarw karbu, wielkoci odsadzenia.
Rys. 2. Rodzaje karbw

1,3,4,5 - ostry, 2, 6,7,8- zaokrglony, 9 - zaokrglony gboki, 10 - wewntrzny 11 wielokrotny
Najwiksze naprenia wystpuj przy dnie karbu (rys. 3). Wpyw ksztatu karbu uwzgldnia si, wprowadzajc wspczynnik ksztatu k. p R k = f , 4 r r
Rys. 3. Rozkad napre w przekroju osabionym karbem

n - naprenia dla przekroju nieosabionego, max - naprenia maksymalne [wg 3]
rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
11
Warto k zawiera si najczciej w granicach 13, w zalenoci od ilorazu promienia na dnie karbu i mniejszego (r = d/2) wymiaru przy karbie oraz od ilorazu wikszego (R = D/2) i mniejszego (r) wymiaru przy karbie. Materiay konstrukcyjne wykazuj rn podatno na dziaanie karbu. Waciwo t uwzgldnia si w postaci wspczynnika wraliwoci materiau na dziaanie karbu k, zawartego w granicach 01. Dla materiaw niewraliwych na dziaanie karbu (np. dla eliwa szarego) k = 0; dla stali niestopowych (wglowych) - k = 0,40,9, przy czym mniejsze wartoci k odnosz si do stali o mniejszej wytrzymaoci Rm. Najbardziej wraliwe na dziaanie karbu jest szko (k = 1). Wpyw dziaania karbu na wytrzymao zmczeniow okrela si oglnie w postaci wspczynnika karbu k. k = 1 + k ( k 1) 5 Na wytrzymao zmczeniow wpywa rwnie stan powierzchni, a w przypadku obrbki skrawaniem - chropowato powierzchni, gdy lady po obrbce tworz tzw. mikrokarby. Wpyw ten uwzgldnia si w postaci wspczynnika stanu powierzchni p. Dla powierzchni polerowanych przyjmuje si p= 1, dla powierzchni dokadnie toczonych 1,051,2, za dla powierzchni blach i prtw walcowanych (nie obrabianych) warto p dochodzi do 3. Stosujc rne sposoby ulepszania powierzchniowego, np. obrbk ciepln i cieplno-chemiczn, umocnienie (zgniot) itp. mona uzyska poprawienie stanu powierzchni, wpywajce na zmniejszenie wspczynnika p do wartoci nawet poniej jednoci. Wpyw dziaania karbu i mikrokarbw uwzgldnia si cznie w postaci wspczynnika spitrzenia napre = k + p 1 Wspczynnik wielkoci przedmiotu charakteryzuje zmian wytrzymaoci zmczeniowej w zalenoci od wymiarw elementu Z = d Z gdzie: Zd - wytrzymao zmczeniowa prbki (elementu) o danej rednicy d, Z - wytrzymao zmczeniowa dla podobnej prbki o rednicy wzorcowej (710 mm).
4.1.2. Pytania sprawdzajce

1. 2. 3. 4. Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonania wicze. Podaj rodzaje obcie. W jakim celu wykonuje si obliczenia wytrzymaociowe? Co to s naprenia dopuszczalne? Jakie czynniki decyduj o wytrzymaoci zmczeniowej?
12
4.1.3. wiczenia
wiczenie 1 Wyznaczy warto naprenia dopuszczalnego dla stali 45 w stanie normalizowanym, jeeli czci wykonane z wymienionego gatunku stali bd pracoway przy obcieniach rozcigajco-ciskajcych.
Sposb wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene: 1) przyj wytrzymao na zmczenie na podstawie danych tabelarycznych z literatury, 2) wykona obliczenia wartoci dopuszczalnych napre dla stali 45, 3) przyj do oblicze wspczynnik bezpieczestwa xz=3,54.

Wyposaenie stanowiska pracy: zeszyty przedmiotowy do wykonania wiczenia, poradniki, normy, literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
4.1.4. Sprawdzian postpw

Tak Czy potrafisz : 1) scharakteryzowa rodzaje obcie staych
2) scharakteryzowa rodzaje obcie dynamicznych 3) scharakteryzowa cel wykonywania oblicze wytrzymaociowych 4) okreli co to s naprenia dopuszczalne 5) wskaza czynniki decydujce o wytrzymaoci zmczeniowej
Nie
13
4.2. Projektowanie pocze nitowych

Charakterystyka i rodzaje pocze nitowych. Nitowanie jest procesem technologicznym, w wyniku ktrego uzyskuje si poczenia nierozczne, porednie. Poczenie kilku czci (np. blach) w zesp powstaje przez zastosowanie cznikw, ktrymi s nity. W czonych przedmiotach wierci si lub przebija otwory pod nity, zapewniajc ich wsposiowo, (np. przez wiercenie w zespole), a nastpnie wykonuje si fazki w celu usunicia zadziorw oraz zagodzenia karbu midzy bem (zakuwk) a trzonem nitu. Po woeniu nitu do otworw podpiera si eb nitu ksztatowym wspornikiem (rys. 4a), a nastpnie wykonuje si zakuwk za pomoc zakuwnika, tworzc poczenie nitowe (rys. 4b). Przy zamykaniu nitw kulistych zarwno wspornik, jak i zakuwnik s tak wykonane, aby nie stykay si z czonymi czciami i nie uszkadzay ich powierzchni.
Rys. 4. Wykonanie poczenia ni-: owego: a) zamykanie nitu, b) poczenie nitowe

1- czci czone, 2 - nit, 3 - wspornik, 4 - zakuwnik
rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 W zalenoci od rednicy nitw i wielkoci produkcji (jednostkowa, seryjna) zamykanie nitw odbywa si uderzeniowo motkiem rcznym lub pneumatycznym albo te naciskowo za pomoc nitownic (pras) mechanicznych, hydraulicznych. Nity mog by zamykane na zimno lub na gorco. Przy nitowaniu na gorco nit powinien by podgrzany do temperatury powyej 700C (nitowanie naciskowe, maszynowe) lub do 10001100C (nitowanie uderzeniowe, rczne). Proces nitowania powinien by zakoczony przy temperaturze nitu nie niszej ni 500C. Na gorco zamyka si nity stalowe o rednicy trzonu d10 mm, natomiast na zimno nity stalowe o d8 mm, suce do czenia cienkich blach oraz nity z metali niezalenych. Przy nitowaniu na gorco przyjmuje si rednic otworu pod nity d0=d+1mm, a przy nitowaniu na zimno d0 = d+(0,10,2) mm. Nitowanie na gorco powoduje powstanie do znacznych napre w trzonie nitu oraz w czciach czonych. W przypadku nitowania na zimno naprenia te s nieznaczne, dlatego ten rodzaj nitowania moe by stosowany do czenia czci wykonanych z rnych materiaw.
14
Rodzaje pocze nitowych. W zalenoci od zastosowania poczenia nitowe dzieli si na: mocne, stosowane w konstrukcjach stalowych, obcionych duymi siami, szczelne, stosowane w zbiornikach niskocinieniowych, mocno-szczelne, stosowane w zbiornikach wysokocinieniowych, nieznacznie obcione, stosowane w drobnych konstrukcjach.6 Ze wzgldw konstrukcyjnych poczenia nitowe dzieli si na zakadkowe i nakadkowe (rys. 5). Poczenie nitowe wykonane za pomoc szeregu nitw nazywa si szwem nitowym. W zalenoci od sposobu rozstawienia nitw rozrnia si szwy nitowe jednorzdowe (rys. 5a, c, d) oraz wielorzdowe (rys. 5b, e).
Rys. 5. Poczenia nitowe: a, c) zakadkowe - szew jednorzdowy, b) zakadkowe - szew wielorzdowy, d) nakadkowe jednostronne - szew jednorzdowy, e) nakadkowe dwustronne - szew dwurzdowy rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 Rodzaje i wymiary nitw. Ksztaty i wymiary nitw oglnego przeznaczenia s znormalizowane. W zalenoci od ksztatu trzpienia rozrnia si: nity pene (rys. 6), drone (rys. 7a) i rurkowe (rys. 7b i c). Nity pene s stosowane do pocze trwaych w konstrukcjach metalowych, np. w budowie mostw, dwignic, wie lub kotw. Wrd nich rozrnia si nity z bem: kulistym (rys. 6c), stokowym (rys. 6b), soczewkowym (rys. 6c), soczewkowym niskim, grzybkowym (rys. 6d) i trapezowym, objte normami PN-88/M-8295282959. Najczciej stosuje si nity z bem kulistym, a gdy powierzchnia poczenia powinna by gadka nity z bem stokowym.
15
Rys. 6. Nity pene z bem: a) kulistym, b) stokowym (paskim), c) stokowym soczewkowym, d) grzybkowym rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 Nity drone i rurkowe stosuje si w drobnych konstrukcjach, m.in. w mechanice precyzyjnej i w przemyle elektrotechnicznym, przy czeniu materiaw mikkich, kruchych lub o odrbnych wasnociach. Nity drone (PN-80/M-8297482976) s wykonywane z bem stokowym, grzybkowym (rys. 7a) lub walcowym. Nity rurkowe (PN-80/M-82972, 73) mog by z bem paskim (rys. 7b) lub z bem wywinitym (rys. 7c).
Rys 7. Nity: a) drony, b), c) rurkowe rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
Zalecane rednice nitw (wg PN) wynosz: 2; 2,5; 3; 4; 5; 6; 8; 10; 12; 16; 20; 24; 30; 36 mm (rednice niezalecane: 3,5; 14, 18, 22, 27 i 33 mm). Dugo nitw ustala si wedug zalenoci l = l1 + l0 7 w ktrej: l1 - czna grubo czonych czci, l0 - naddatek na spczenie nitu w otworze i na utworzenie zakuwki; orientacyjnie przyjmuje si lo = (1,3 l,8)d. Obliczon dugo zaokrgla si w gr do wartoci znormalizowanej. W dokumentacji technicznej (rysunki, zestawienia materiaowe) podaje si kolejno oznaczenie nitu stalowego, jego rednic i dugo oraz nr normy, np. NIT 10x35 PN-88/M-82952. W przypadku nitw z metali nieelaznych podaje si odpowiedni symbol (po liczbie oznaczajcej dugo nitu): Al, Cu lub Ms (mosidz) np. NIT 5x12 Ms PN-88/M-82954. Dobr materiaw na nity. Do czenia elementw metalowych powinno si stosowa nity z tego samego (lub zblionego) gatunku materiau, co czci czone. Stosowanie materiaw o rnych wasnociach moe powodowa luzowanie zcza, np. przy pracy
7
16
w rnych temperaturach (wskutek niejednakowej rozszerzalnoci cieplnej) lub te wzmoon korozj zcza w wyniku wystpowania prdw galwanicznych. Nity powinny by wykonane z materiaw plastycznych, umoliwiajcych atwe wykonanie zakuwki. Do czenia elementw stalowych najczciej stosuje si nity ze stali St3N lub St4N, ktrych wasnoci wytrzymaociowe s zblione do stali St3S i St4S. Ukad si i napre w zczach nitowych.8 Podczas wykonywania zakuwki czci czone s do siebie dociskane, przy czym warto siy docisku zaley od sposobu nitowania. Przy zamykaniu nitw na gorco w momencie zakoczenia procesu nitowania nity s nagrzane do temperatury powyej 500C. W wyniku skurczu wzdunego podczas stygnicia nitu w jego trzonie powstaj naprenia rozcigajce, wywoujce silny docisk blach przez eb i zakuwk nitu. Jednoczenie wskutek skurczu poprzecznego midzy otworami w blachach a nitem powstaje niewielki luz. Po obcieniu zcza si F powstaj midzy blachami siy tarcia T (rys. 8a), przenoszce cae obcienie. Przy obcieniu przekraczajcym warto si tarcia wystpi polizg blach w ramach luzu poprzecznego (rys. 8b). W takim przypadku obcienie jest przenoszone czciowo siami tarcia, a czciowo przez nity, ktre s naraone na docisk powierzchniowy oraz na cinanie.
Rys. 8. Rozkad si w poczeniu nitowym rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
Wartoci napre wywoujcych docisk blach oraz wartoci siy tarcia praktycznie nie da si ustali, m.in. ze wzgldu na niemono okrelenia temperatury nitw w chwili zakoczenia nitowania. Dlatego te, ze wzgldu na konieczno uwzgldnienia wpywu si tarcia, przy obliczeniach wytrzymaociowych pocze nitowanych na gorco przyjmuje si umowne dopuszczalne naprenia cinajce, oznaczone kn. Przy stosowaniu nitw zamykanych na zimno wartoci siy docisku i si tarcia s znacznie mniejsze, dlatego te w tym przypadku w obliczeniach wytrzymaociowych pomija si wpyw si tarcia, przyjmujc do oblicze dopuszczalne naprenia cinajce kt. Orientacyjne wartoci napre dopuszczalnych kn i kt oraz naciskw dopuszczalnych k0 dla zczy nitowanych podano w tablicy 2.
17
Tablica 2. Wartoci napre dopuszczalnych, stosowane przy obliczaniu pocze nitowych (w MPa)
Nitowanie Materia nitw St0S St3N(St3S) St4N(St4S) kt 65 75 85 Na zimno k0 (24) kt rednio ~2,5 kt kn 90 110 125 Na gorco k0 (24) kn rednio ~2,5 kn
Przy projektowaniu pocze stosowanych w konstrukcjach pracujcych w cikich warunkach (np. w dwignicach) naprenia dopuszczalne naley przyjmowa nieco mniejsze, uwzgldniajc w ten sposb dodatkowo wpyw innych czynnikw, tzn. rodzaj poczenia oraz warunki pracy, liczb rzdw nitw, technologi wykonania otworw pod nity. Poczenia nitowe mocne. Poczenia nitowe mocne stosuje si do czenia elementw konstrukcji stalowych przenoszcych znaczne siy. Ze wzgldu na rodzaj czonych elementw i charakter obcienia rozrnia si: poczenia pasw blach, obcione tylko siami rozcigajcymi, poczenia ksztatownikw w kratownicach, obcione siami rozcigajcymi lub ciskajcymi, poczenia blach z ksztatownikami w blachownicach, ktre przenosz najczciej momenty zginajce, a take siy rozcigajce lub ciskajce. Obliczanie wytrzymaoci pocze nitowych mocnych.9 Poczenia nitowe pasw blach (rys. 9) mog ulec zniszczeniu wskutek: cicia nitw (w przekrojach oznaczonych IV), owalizacji otworw nitowych lub nitw, wystpujcej przy nadmiernych naciskach powierzchniowych na bocznych powierzchniach walcowych (w miejscach styku nitw z blach), zerwania czonych blach lub nakadek (w przekrojach I-I, II-II, III-III), wyrwania nitw z blachy w wyniku cicia blach w przekrojach V9, zginania blach w poczeniach zakadkowych i nakadkowych jednostronnych, wyboczenia prtw ciskanych (np. w nitowanych ustrojach kratowych), oderwania bw nitw.
Rys. 9. Wymiary pocze nitowych i przekroje naraone na zniszczenie: a) szew zakadkowy, b) szew dwunakadkowy rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
9
18
W celu uproszczenia oblicze wytrzymaociowych pocze nitowych przyjmuje si nastpujce zaoenia: obcienie rozkada si rwnomiernie na wszystkie nity (w rzeczywistoci najbardziej obcione s nity skrajne), nity oblicza si na czyste cinanie (jeli materiay nitu i czonych czci maj jednakow lub zblion twardo, wystpi bardziej zoony stan napre), w poczeniach nitowanych na gorco pomija si wpyw zmczenia materiau, przyjmujc jednakow warto umownych dopuszczalnych napre cinajcych kn zarwno przy obcieniach statycznych, jak i zmiennych (zaoenie to uwzgldnia m.in. wpyw si tarcia, odciajcych czciowo nity nawet przy obcieniach zmiennych). Nity oblicza si z dwch warunkw wytrzymaociowych:
1. Na cinanie
d
4
2 0
k n (lub k t ) 10
mn
gdzie: F - sia zewntrzna (obcienie poczenia nitowego), m - liczba cinanych przekrojw w jednym nicie, d0 - rednica otworu nitowego (nitu zakutego), n - liczba nitw (w poczeniach zakadkowych - wszystkie nity, w poczeniach nakadkowych - nity czce jeden z pasw z nakadkami), kn(kt) - dopuszczalne naprenia cinajce (wg tabl. 2).
2. Na naciski powierzchniowe
p=
F k 0 11 n g d0
gdzie: n - liczba nitw (na rys. 9a-9 oraz na rys. 9b-6), g - grubo blachy (dla nitw jednocitych - grubo blachy cieszej, a dla dwucitych grubszej), ko - dopuszczalny nacisk powierzchniowy (wg tabl. 2). Iloczyn gdo przyjmuje si jako pole powierzchni nacisku nitu na ciank otworu. W wyniku nadmiernych naciskw powierzchniowych zniszczeniu mog ulec czci czone lub nity. Poniewa ze wzgldw ekonomicznych mniejsze straty wystpi w przypadku zniszczenia nitw, dlatego naley porwna oba warunki, zakadajc e wytrzymao nitw na cinanie powinna by mniejsza ni wytrzymao blach i nitw na naciski powierzchniowe. d 02 m n k n n g d 0 k0 4 Podstawiajc zaleno: ko2,5kn (wg tabl. 2), otrzymuje si warunek
10 11
Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
19
d 0 3,2 g m Dla nitw jednocitych m=1, std warunek przyjmuje posta do3,2g, natomiast dla nitw dwucitych m=2 - std do1,6g. Jeeli zaleno jest speniona, wwczas wystarczy obliczy nity z warunku na cinanie. W rzeczywistych konstrukcjach najczciej przyjmuje si d2g i wwczas nity oblicza si: a) na cinanie - w przypadku nitw jednocitych, b) na naciski powierzchniowe - w przypadku nitw dwucitych (poniewa dol,6g). Przyjmujc inne wartoci ko (w zalecanych granicach) oraz rednice nitw znormalizowanych odbiegajce od zalenoci: d2g, naley sprawdzi warunek d 02 m n k n n g d 0 k 0 lub obliczy nity z obu warunkw wytrzymaociowych. 4 Elementy nitowane (blachy, ksztatowniki) oblicza si z warunku wytrzymaociowego na rozciganie, uwzgldniajc osabienie przekroju blach przez otwory nitowe F k r 12 r = b g n1 g d 0 lub po uproszczeniu: F k r 13 r = g (b n1 d 0 ) gdzie: b - szeroko blachy, mm, g - grubo blachy (lub cieszej czci czonej), mm, n1 - liczba nitw w rozpatrywanym przekroju, kr - dopuszczalne naprenie rozcigajce dla materiau blachy lub nakadek, MPa. W rozpatrywanych poczeniach najbardziej naraony na zniszczenie jest przekrj blachy przechodzcy przez pierwszy rzd nitw, liczc od strony dziaajcej siy (na rys. 9a, b przekrj I-I). Dla nakadek jest to przekrj III-III (rys. 9b). Inne przekroje s obcione w mniejszym stopniu, poniewa s odcione przez nity przenoszce cz obcienia na drug blach (w poczeniach zakadkowych) lub z blachy na nakadki i odwrotnie (w poczeniach nakadkowych). W celu sprawdzenia wytrzymaoci blach lub nakadek F k r , zmniejszajc w pozostaych przekrojach stosuje si wzr r = g (b n1 d 0 ) odpowiednio warto siy F. Dla zcza z rys. 9b przekrj pasw II-II oblicza si zatem na przenoszenie 5/6F, przekrj III-III na 3/6F, natomiast dla nakadek: przekrj II-II na przenoszenie 3/6F, a I-I na 1/6F. W przypadku czenia ksztatownikw z blach (np. w wzach kratownic) wzr przyjmuje posta F k r 14 r = S n1 g d 0 gdzie: S - pole przekroju ksztatownika.
12 13
Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 14 Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
20
Omwione warunki wytrzymaociowe stanowi podstaw do oblicze wytrzymaociowych pocze nitowych mocnych. W przypadku obliczania prtw ciskanych w kratownicach sprawdza si je na wyboczenie, stosujc wzr Eulera lub obliczenia wg PN-90/B-03200, oparte na uwzgldnieniu wspczynnika wyboczeniowego . Wymiary pozostaych przekrojw naraonych na zniszczenie ustala si z zalenoci empirycznych, omwionych przy oglnych zasadach konstruowania pocze nitowych. Konstruowanie pocze nitowych mocnych.15 Rozstawienie nitw projektuje si w ten sposb, aby nie spowodowa znacznego osabienia blach, zapewni dostateczn wytrzymao poczenia w pozostaych przekrojach niebezpiecznych oraz swobodny dostp narzdzi (wspornika, zakuwnika) przy nitowaniu ssiednich nitw. W celu spenienia tych warunkw przyjmuje si zalenoci wymiarowe podane w tablicy 3.
Tablica 3. Rozmieszczenie nitw w poczeniach mocnych (oznaczenia wg rys. 9)

Wymiar Podziaka: Odlego rzdw nitw Odlego skrajnych nitw od krawdzi blach nakadek poczenie zakadkowe poczenie nakadkowe Symbol wymiaru t a e e1 e2 Warto wymiaru (35)d (47)d (0,60,8)t lub (23)d (1,52,5)d (1,52,5)d (1,52)d
Odlego krawdzi ci od osi nitw
Ponadto naley uwzgldni nastpujce wskazwki konstrukcyjne:16 grubo nakadek jednostronnych powinna wynosi gn1,1g, za kadej nakadki dwustronnej - gn0,65g; przy spenieniu tego zaoenia mona nie sprawdza wytrzymaoci nakadek na rozciganie; w najbardziej obcionym przekroju blachy, tzn. w skrajnym rzdzie nitw, naley umieszcza - w miar moliwoci - tylko 1 nit, co umoliwia zminimalizowanie osabienia blachy; zgodnie z PN w szwach wielorzdowych stosuje si maks. 5 rzdw nitw lub 5 nitw (w kierunku dziaania obcienia); kady element mocuje si co najmniej dwoma nitami; naroa pasw i nakadek cina si ukonie (wg rys. 9) w celu uniknicia ich odginania oraz powstawania szczelin sprzyjajcych korozji. W omawianych poczeniach mocnych najkorzystniejsze s poczenia dwunakadkowe, poniewa linia dziaania siy jest rwnoczenie osi symetrii poczenia. Poczenia zakadkowe i z nakadk jednostronn s mniej korzystne, gdy s naraone dodatkowo na zginanie. W obliczeniach wytrzymaociowych tych pocze nie uwzgldnia si wpywu zginania, natomiast w projekcie poczenia przewiduje si m.in. odgicie blach w miejscu czenia (rys. 10), zmniejszajce do minimum naprenia zginajce.
15 16
21
Rys. 10. Odginanie blach w poczeniu: a) zakadkowym, b) nakadkowym jednostronnym rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 Kratownice i blachownice. Ukady kratowe (kratownice) stosuje si przewanie w konstrukcjach budowlanych, w budowie suwnic, urawi oraz jako fragmenty konstrukcji nonych rnych maszyn. Prty kratownic wykonuje si najczciej z ksztatownikw, czonych w wzach za pomoc blach wzowych (tzw. wzwek). Zgodnie z zasadami poznanymi na lekcjach mechaniki technicznej przyjmuje si umownie, e prty s mocowane w wzach przegubowo, a obcienia zewntrzne dziaaj wycznie w wzach. Przyjcie tych zaoe powoduje, e przy obliczaniu prtw kratownic uwzgldnia si tylko siy osiowe (rozcigajce lub ciskajce), ktrych warto wyznacza si metod wzw wydzielonych, Cremony lub Rittera. Osie poprowadzone przez rodki cikoci przekroju prtw kratownicy (paskiej) powinny lee w paszczynie si zewntrznych, obciajcych kratownic. Konieczno spenienia tego warunku powoduje, e najczciej stosuje si prty o ukadach symetrycznych, np. prty zoone z 2 lub 4 ksztatownikw (rys. 11).
Rys. 11. Ukady prtw w kratownicach nitowanych rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
Wykonywanie prtw z pojedynczych ksztatownikw jest niewskazane, poniewa powoduje dodatkowo powstawanie napre zginajcych nie tylko w danym wle (jak w kadym poczeniu zakadkowym), ale i w caej konstrukcji - co grozi jej zniszczeniem. Poczenia nitowe w wle kratownicy oblicza si wedug wzorw dla pocze mocnych, przy czym dugie prty ciskane musz by take sprawdzone na wyboczenie. Osie rodkw cikoci przekroju prtw powinny przecina si w jednym punkcie wza kratownicy (A). W punkcie tym umieszcza si nit z wyjtkiem wzw, w ktrych wszystkie prty skadaj si z ktownikw.
22
Prty, zwaszcza ciskane, naley umieszcza moliwie najbliej rodka wza. Jeden z prtw zoony z 2 ceownikw powinien przechodzi przez wze, aby mona byo umieci nit w rodku wza. Rzdy nitw umieszcza si wzdu prtw w rodku pki ksztatownika, zatem przy prtach zoonych z ktownikw o nitw na og nie pokrywa si z osi rodkw cikoci przekroju prta. Jeli szeroko pki nie przekracza 100 mm, stosuje si ustawienie szeregowe, natomiast przy szerszych pkach - dwuszeregowe przestawne. W wle stosuje si nity o jednakowych rednicach, poniewa dobiera si je wedug gruboci wzwki (blachy wzowej). Ustalajc odlegoci midzy nitami, naley stosowa zalecane wartoci minimalne: odlego midzy nitami a 2d oraz odlego osi skrajnych nitw od krawdzi ksztatownika lub wzwki el,5d. Wzwki powinny by jak najmniejsze, w ksztacie wielokta wypukego oraz o jak najprostszym zarysie, umoliwiajcym ich wykonanie przy minimalnej liczbie ci blachy. Dla uniknicia dugich wzw cz nitw mona umieci na dodatkowej przykadce" (rys. 12b). W tym przypadku suma pracujcych przekrojw nitw umieszczonych na przykadce powinna odpowiada sumie przekrojw nitw czcych ksztatownik z przykadk. Grubo wzwki przyjmuje si wiksz ni grubo pek ksztatownikw.
Rys. 13. Przekroje blachownie: a) paskiej, b) skrzynkowej rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
Blachownice stanowi konstrukcje skadajce si z pasw (pek poziomych), rodnikw (cianek pionowych) i ktownikw, czonych nitami z pasami i rodnikami (rys. 13). Tworz one belki, stosowane m.in. jako konstrukcje none (mosty) suwnic o niewielkich rozpitociach; przy duych rozpitociach stosuje si przewanie kratownice. Blachownice pracuj na zginanie, dlatego w przypadku duych obcie stosuje si blachownice skrzynkowe - jako sztywniejsze - i dodatkowo wzmacnia si je za pomoc podwjnych (rys. 13b), a nawet potrjnych pasw.
23

1. 2. 3. 4. 5. Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonania wicze. Jakim procesem technologicznym jest nitowanie? Podaj rodzaje pocze nitowych. Wymie podstawowe rodzaje nitw. Jakie naprenia wystpuj w poczeniu nitowym? Wymie wskazwki charakterystyczne podczas projektowania pocze.
4.2.3. wiczenia
wiczenie 1 Zaprojektowa poczenie nitowe pasw blachy o gruboci g = 9 mm wykonanych ze stali St3S. Poczenie obcione si rozcigajc F = 220 KN naley wykona z nakadk obustronn.
Sposb wykonania wiczenia 1) 2) 3) 4) 5) Aby wykona wiczenie powiniene: dobra rednie stan z normy PN-88/M-82952, przyj 6 nitw po jednej stronie zcza, wykona rysunek techniczny zcza, obliczy szeroko blachy w przekroju przyjmujc dla blachy i nakadek ku = 120 MPa, wymiary roztoczenia nitw i ci w nakadkach przyj wg tabeli okrelonej w literaturze, 6) wykona projekt poczenia nitowego pasw blachy o gruboci g = 9 mm. Wyposaenie stanowiska pracy: zeszyt przedmiotowy do wykonania wiczenia, normy PN-88/M-82952, PN-88/M-82954, PN-80/M-82974, PN-80/M-82976, PN-80/M82972, PN-80/M-82973 do projektowania pocze nitowych, podstawowe przybory krelarskie do projektu, literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Tak Czy potrafisz : 1) okreli jakim procesem technologicznym jest poczenie nitowe
2) wskaza 4 rodzaje pocze nitowych 3) wskaza 3 podstawowe rodzaje nitw 4) okreli jakie wystpuj w poczeniu nitowym naprenia 5) zaprojektowa poczenie nitowe
Nie
24
4.3. Projektowanie pocze spajanych

Poczenia spawane. Charakterystyka i zastosowanie pocze spawanych. Poczenia spajane nale do pocze nierozcznych, bezporednich. W zalenoci od metody spajania czenie elementw odbywa si przez kohezj (spjno midzyczsteczkow) lub przez dyfuzj (przenikanie czsteczek). Podstawowy podzia metod spajania i ich cechy charakterystyczne ujto w tablicy 4. Tablica 4. Podzia i cechy charakterystyczne pocze spajanych
Cecha Temperatura elementw w miejscu czenia Rodzaj materiau dodatkowego Stan materiau dodatkowego podczas procesu spajania Docisk czci czonych spawanie
powyej temp. topnienia (nadtopienie) metal o skadzie zblionym do rodzimego (rzadko bez materiau dodatkowego) pow. temp. topnienia
zgrzewanie
Spajanie lutowanie
temp. otoczenia lub temp. lutu metal o temp. topnienia niszej (w stosunku do materiau rodzimego) pow. temp. topnienia
klejenie
temp otoczenia
temp. topnienia (z nadtopieniem lub bez nadtopienia) nie wystpuje
kleje
z dociskiem
zalenie od rodzaju kleju
bez docisku
najczciej bez docisku
zalenie od rodzaju kleju technologii procesu klejenia
rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 Wykonywanie pocze spajanych z uyciem odpowiedniej metody umoliwia czenie wszystkich metali i ich stopw, metali z materiaami niemetalowymi, a take rnych materiaw niemetalowych. Sposoby spawania. Poczenie spawane powstaje w wyniku nadtopienia brzegw czonych czci i wprowadzenia stopionego metalu dodatkowego (spoiwa) w miejsce czenia; materiay te po ostygniciu tworz spoin, wic czci w jedn cao. Spoiwem jest drut spawalniczy lub specjalne elektrody topliwe. Prawidowe wykonanie spoiny polega na tym, aby w wyniku kohezji nastpio zmieszanie stopionych materiaw na gboko od 1,5 do 3 mm (rys. 14), co zapewnia uzyskanie trwaego poczenia o odpowiedniej wytrzymaoci.
25
Rys. 14. Obszar wtopienia spoiny rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 Szwy spawane. W zalenoci od ukadu spoin wzgldem osi czci spawanych oraz kierunku dziaania si obciajcych dane zcze rozrnia si szwy spawane wzdune, poprzeczne i skone. Na rysunkach 15ah pokazano najczciej stosowane rodzaje szwowi pocze spawanych, w tym m.in.: poczenie na zamek" (rys. 15c), stosowane przy czeniu grubszych blach dla zwikszenia sztywnoci poczenia;
Rys.15. Rodzaje szww i pocze spawanych: a, b, c) poczenia czoowe, dh) poczenia pachwinowe; rodzaje szww: 2-poprzeczny, 2-skony, 3-wzduny, 4przerywany, 5-przerywany przestawny rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
szew dookolny (rys. 15d), wystpujcy w poczeniach nakadkowych; poczenia ktowe wpuszczane (rys. 15f), zapewniajce wsposiowo obu czci i zmniejszenie dugoci spoin; poczenie ze szwami przerywanymi (rys. 15g, h) stosowanymi w celu rwnomiernego rozmieszczenia spoin i zmniejszenia napre spawalniczych.
Zasady obliczania pocze spawanych. Obliczanie wytrzymaociowe pocze spawanych polega na obliczaniu wytrzymaoci spoiny, bdcej najsabszym miejscem poczenia. Mniejsza wytrzymao spoiny w stosunku do wytrzymaoci materiau czci czonych jest spowodowana przede wszystkim: niecigoci struktury (w miejscu przejcia ze struktury materiau walcowanego lub
26
kutego w struktur lan spoiny - o mniejszej wytrzymaoci); wystpowaniem w spoinie napre spawalniczych, sumujcych si z napreniami wywoanymi obcieniem zewntrznym. Naprenie dopuszczalne. Mniejsz wytrzymao spoin uwzgldnia si w obliczeniach przez obnienie wartoci napre dopuszczalnych, przyjmowanych dla materiau czci czonych. Przy obcieniach statycznych i zmczeniowych wyznacza si naprenia dopuszczalne wedug zalenoci
k ' = z k 17
w ktrej: k - naprenia dopuszczalne dla materiau czci czonych (np. kr, krj, kt, kgo), k' - naprenia dopuszczalne dla spoiny (odpowiednio: kr, krj, kt, kgo itd.), z - wspczynnik wytrzymaoci spoiny (tabl. 5).
Tablica 5. Orientacyjne wartoci wspczynnika wytrzymaoci spoin z

Spoiny Rodzaj obcie rozciganie ciskane zginanie cinanie z 0,8 1,0 0,9 0,65 Przykad zastosowania krj=0,8krj kc=kc kg=0,9kg kt=0,65kt kt=0,65kt
czoowa
pachwinowa wszystkie rodzaje obcie 0,65 rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
Wartoci wspczynnika z oraz zaleno k ' = z k stosuje si do oblicze przyblionych. Przy bardzo dokadnych obliczeniach spoin warto przyjmowanego wspczynnika z uzalenia si od wielu innych czynnikw, w tym od: rodzaju spoiny (I, V, U itd.), wytrzymaoci materiau (im wysza warto Rm, tym mniejsza warto wspczynnika z), rodzaju obcienia (statyczne, dynamiczne) i warunkw pracy poczenia, szczegowo omwionych w normie PN-90/B-03200, dotyczcej konstrukcji stalowych stosowanych w budownictwie, sposobu kontrolowania jakoci spoiny. Uwzgldnianie wymienionych czynnikw przy wyznaczaniu napre dopuszczalnych wymaga dokadnych informacji o konstrukcji, stosowanych spoinach oraz o warunkach pracy poczenia. W projektowaniu bardziej odpowiedzialnych konstrukcji naley korzysta ze szczegowych tablic wspczynnikw z, zawartych w literaturze przedmiotu. Spoiny czoowe. W zalenoci od rodzaju obcienia spoiny czoowe oblicza si:
17
27
Rys. 16. Wymiary spoin czoowych rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
na rozciganie (rys. 16a) lub ciskanie: F F r = k r' lub c = k c' 18 S S na cinanie (rys. 16b): F t = kt' 19 S na zginanie (rys. 16c) M g = g 20 Wx gdzie: F(Mg) S Wx - sia (moment zginajcy), - przekrj obliczeniowy spoiny (S = a l), - wskanik wytrzymaoci przekroju spoiny wzgldem osi x
l a 2 b g 2 21 W x = 6 6 K(kc, kt, kg) - odpowiednie naprenia dopuszczalne dla spoin. Wymiary spoin czoowych przyjmuje si rwne przekrojowi geometrycznemu czci spawanej o mniejszym przekroju, czyli wg rys. 16: a = g, b = 1. Pocztek i koniec dugoci spoiny, czyli tzw. kratery, s najsabszymi miejscami w spoinie, zatem uwzgldniajc dugo dwch kraterw, przyjmuje si rzeczywist dugo spoiny: lrz = b = l + 2a lub l = b - 2a (np. wg rys. 16a). Gdy konieczne jest pene wykorzystanie wytrzymaoci spoiny czoowej, stosuje si wyprowadzenie spoiny na podkadki (przyspawane pytki, na ktrych zaczyna si i koczy spoin); pytki te odcina si po wykonaniu spoiny. W tym przypadku przyjmuje si l = b. Spoiny pachwinowe. W spoinach pachwinowych wystpuje w rzeczywistoci zoony stan napre, pomijany w obliczeniach uproszczonych. Zwykle spoiny pachwinowe oblicza
18 19
Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 20 Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 21 Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
28
si umownie na cinanie w najmniejszym przekroju spoiny A - A (rys. 17a). W przypadku obcie rozcigajcych, ciskajcych i cinajcych stosuje si wzr F = kt' S
Rys. 17. Wymiary spoin pachwinowych rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
Obliczeniow grubo spoiny a (rys. 17a) przyjmuje si w zalenoci od wysokoci spoiny h a = hcos450,7h W poczeniach, gdzie h = g, przyjmuje si a 0,7g, przy czym grubo spoiny a zaokrgla si do caych milimetrw (z niedomiarem). Naley rwnie zachowa warunek: 3 mma<15 mm. Za dugo obliczeniow spoiny przyjmuje si cakowit dugo spoin, przenoszc obcienie, np. wg rys. 17a: l = 2l1 wg rys. 17b: l = 2(2l1 + bn) itd. W spoinach pachwinowych na jeden krater przyjmuje si l,5a, std dugo rzeczywista spoiny wynosi lrz = l + 3a. W poczeniach, w ktrych wystpuj tylko szwy wzdune lub tylko poprzeczne, mona przecign szwy poza naroa (gdy jest to moliwe konstrukcyjnie) na dugo 2a, pomijajc t dugo przy obliczeniach (np. rys. 17a). Zaleca si, aby dugo spoin nonych w szwach wzdunych wynosia 10a l 60a przy lmin = 40 mm. Wedug PN-EN 22553:1997 i PN-EN 24063:1993 na rysunkach podaje si dugo spoin bez kraterw kocowych, w zwizku z tym ustalanie dugoci rzeczywistej lrz jest konieczne
29
tylko w przypadku, gdy dugo spoiny wraz z kraterami wpywa decydujco na wymiary elementw spawanych. W poczeniach nakadkowych (rys. 17b) przekrj nakadek ustala si przy zaoeniu rwnej wytrzymaoci wszystkich elementw poczenia. Gdy w poczeniu stosuje si tylko spoin pachwinow, naley przyjmowa gn 0,6g przy nakadkach dwustronnych oraz gn 1,1g - przy jednostronnych. Jeeli pasy s poczone spoin czoow i jednoczenie stosuje si nakadki poczone spoin pachwinow, wwczas gn = (0,30,5)g przy nakadkach dwustronnych i gn = (0,7 l)g - przy jednostronnych. Gdy spoina pachwinowa jest obciona momentem zginajcym (rys. 17c), jej wytrzymao obliczamy umownie w zalenoci M = g kt' 22 Wx gdzie Wx - wskanik wytrzymaoci przekroju spoiny a l 2 0,7h b 2 23 Wx = = 6 6 Odrbny przypadek stanowi poczenia spawane, w ktrych spoiny musz by wykonane niesymetrycznie wzgldem linii dziaania siy odpowiadajcej linii rodkw cikoci spawanej (np. ktownika). Zakada si wwczas, e w spoinach lecych po obu stronach linii dziaania siy powinny by jednakowe naprenia. Na podstawie warunkw rwnowagi momentw si dziaajcych na obie spoiny (rys. 17d) mona atwo ustali obcienie poszczeglnych szww: b e1 e e F1 = F = F 2 oraz F2 = F 1 24 b b b Jeeli w obu spoinach zastosuje si jednakow grubo obliczeniow spoin a1 = a2 = a, wwczas dugoci szww powinny by proporcjonalne do wartoci si F1 i F2. Wytrzymao pocze zgrzewanych. Obliczanie wytrzymaoci pocze zgrzewanych czoowo jest podobne do obliczania pocze spawanych. Wartoci napre dopuszczalnych przyjmuje si wedug zalenoci (k'=zk), stosujc nastpujce wartoci wspczynnika z: z = 0,7 0,85 (rednio 0,8) - przy zgrzewaniu oporowym (zwarciowym), z = 0,8 0,95 (rednio 0,9) - przy zgrzewaniu iskrowym. Jeli czone materiay maj rnice si wasnoci wytrzymaociowe, jako naprenia dopuszczalne przyjmuje si naprenia dla materiau sabszego. Zgrzeiny punktowe oblicza si z warunku wytrzymaociowego na cinanie, przyjmujc umownie, e wszystkie zgrzeiny s obcione jednakowo. Dla zgrzein cinanych przyjmuje si: z = 0,350,6 - przy obcieniach statycznych i gruboci cianek do 3 mm (wiksze wartoci przy mniejszej gruboci), z 0,3 - przy obcieniach zmiennych, stosujc najmniejszy dopuszczalny rozstaw zgrzein: t = 2d. Dla zgrzein punktowych naraonych na oderwanie (rozciganych) przyjmuje si z = 0,10,2, poniewa wykazuj one minimaln wytrzymao. W praktyce unika si takich pocze, zmieniajc ich konstrukcj tak, aby zgrzeiny byy cinane, a nie rozcigane, lub stosuje si inny rodzaj poczenia (np. spawanie).
22 23
Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 24 Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
30
Zgrzeiny liniowe oraz garbowe mog by naraone tylko na cinanie i oblicza si je dla takich samych wartoci wspczynnika z, jak zgrzeiny punktowe. Poczenia klejone. Przykady pocze klejonych przedstawiono na rys. 18. Wrd pocze zakadkowych pokazano skleiny najkorzystniejsze wytrzymaociowo (rys. 18a, b, e, f). Poczenia klejone czoowo nie powinny by stosowane, jeeli jednak jest to konieczne, wwczas naley dy, aby skleina pracowaa na ciskanie (rys.18c) lub te zwikszy przekrj skleiny np. przez zawinicie brzegu blachy (rys. 18d).
Rys. 18 Przykady pocze klejonych rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
Poczenia klejone charakteryzuj si ma odpornoci na odrywanie, dlatego powinny by projektowane w taki sposb, aby skleina bya cinana lub ciskana, a nie rozcigana i odrywana (rys. 18g).
Poczenia lutowane.
Rys. 19 Poczenia lutowane lutami mikkimi rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
Rys. 20 Poczenia lutowane lutami twardymi rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
31
Lutowanie twarde umoliwia czenie blach, ksztatownikw, czci mechanizmw, elementw narzdzi skrawajcych (rys. 19). W produkcji seryjnej i masowej lutowanie skutecznie konkuruje z innymi metodami czenia, poniewa proces ten jest atwy do zmechanizowania i zautomatyzowania. Wytrzymao pocze lutowanych. Ze wzgldu na dyfuzj lutu z metalem czonym wytrzymao lutowiny jest wiksza ni wytrzymao samego lutu. Zaleca si, aby grubo warstwy lutu wynosia 0,1 0,2 mm dla lutw mikkich, a 0,010,1 mm - dla lutw twardych; przy zachowaniu tego warunku uzyskuje si najwiksz wytrzymao poczenia.

1. 2. 3. 4. 5. Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonania wicze. Na czym polega tworzenie pocze nierozcznych? Podaj najczciej stosowane rodzaje szww i pocze spawalniczych. Podaj zasady uniknicia odksztace i napre spawanych, Na czym polega technologiczno konstrukcji spawanych? Na czym polega obliczanie wytrzymaoci spoin?
4.3.3. wiczenia
wiczenie 1 Zaprojektowa poczenie spawane o nastpujcych danych: dwa prty paskie o wymiarach 12x100 mm bdce obciane sta si rozcigajc F = 140 kN i poczone dwustronnymi nadkadkami poczonymi spoin pachwinow dookoa, materia prtw i nakadek ze stali St3S.
Sposb wykonania wiczenia 1) 2) 3) 4)

Aby wykona wiczenie powiniene: przyj dopuszczalne naprenia dla stali St3S wg poradnika, przyj szeroko nakadek bn = 80 mm, zaoy wysoko spoiny h = 6 mm, wykona projekt poczenia spawanego. Wyposaenie stanowiska pracy: zeszyt przedmiotowy do wykonywania wicze, normy do projektowania pocze spawanych PN-EN 22553, PN-EN 23003, PN-90/1303200, podstawowe przybory krelarskie, literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
wiczenie 2 Zaprojektowa poczenie zakadkowe pasw blachy ze stali St3S przy zastosowaniu zgrzein punktowych i obcieniu zcza sta si rozcigajc F = 3000 N.
Sposb wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene: 1) przyj ku = 120 MPa oraz kt = 75 MPa, 2) przyj pasy blachy o wymiarach 1 x 25 mm,
32
3) przyj rednie zgrzeiny d = 5 mm, 4) wykona projekt poczenia zgrzewanego. Wyposaenie stanowiska pracy: zeszyt przedmiotowy do wykonywania wicze, normy do projektowania pocze zgrzewanych, podstawowe przybory krelarskie, literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Tak Czy potrafisz: 1) scharakteryzowa poczenie spawane
2) opisa najczciej stosowane rodzaje szww przy poczeniach spawanych 3) zdefiniowa co oznacza wspczynnik wytrzymaoci spoiny 4) scharakteryzowa spawalno metali ich stopw 5) obliczy wytrzymao spoiny pachwinowej
Nie
4.4. Projektowanie pocze gwintowych

Poczenia gwintowe. Poczenia gwintowe s poczeniami ksztatowymi rozcznymi najczciej stosowanymi w budowie maszyn. Zasadniczym elementem poczenia gwintowego jest cznik, skadajcy si zazwyczaj ze ruby (z gwintem zewntrznym) i nakrtki (z gwintem wewntrznym). Skrcenie ze sob obu gwintw cznika tworzy poczenie gwintowe. Poczenie gwintowe dzieli si na porednie i bezporednie. W poczeniach porednich czci maszyn czy si za pomoc cznika rys. 21a); rol nakrtki moe rwnie odgrywa gwintowany otwr w jednej z czonych czci (rys. 21b). W poczeniach bezporednich gwint jest wykonany na czonych czciach (rys. 21c).
Rys. 21. Poczenia gwintowe: a, b) porednie, c) bezporednie, d) schemat mechanizmu rubowego

33
Poczenia gwintowe stanowi poczenia spoczynkowe, wykorzystywane do czenia czci lub do regulacji ich pooenia. Gwinty s stosowane rwnie w mechanizmach rubowych, okrelanych take jako poczenia gwintowe ruchowe. Mechanizmy rubowe su do zamiany ruchu obrotowego na postpowo-zwrotny (np. wedug schematu - rys. 21d); s stosowane do celw napdowych, m.in. do przesuwu stou lub suportu w obrabiarkach, tworz zesp roboczy w podnonikach lub prasach rubowych. W zwizku z tym, e podstawowym elementem mechanizmw rubowych jest gwint oraz biorc pod uwag, e kade poczenie gwintowe podczas jego zakrcania (skrcania, napinania) lub luzowania moe by traktowane jako mechanizm rubowy. Obliczanie wytrzymaoci pocze gwintowych.25 Zniszczenie poczenia gwintowego. Przyczyn zniszczenia poczenia gwintowego moe by nadmierne obcienie i wywoane nim naprenia lub wadliwe wykonanie gwintu. Pod wpywem obcienia si poosiow Q oraz momentem skrcajcym Ms gwint moe zosta zgnieciony - lub nawet city - wskutek duych naciskw na powierzchniach roboczych. W mechanizmach rubowych gwint ulega rwnie zuyciu wskutek cierania. Przy tym samym obcieniu rdze ruby jest naraony na dziaanie napre rozcigajcych skrcajcych, pod ktrych wpywem moe by rozerwany lub skrcony. ruby ciskane osiowo (np. napdowe, dociskowe) s naraone take na wyboczenie. ruby ciasno pasowane w wyniku ich obcienia si poprzeczn mog by cite, natomiast ich boczna powierzchnia i cianki otworw mog zosta uszkodzone pod wpywem naciskw powierzchniowych. ruby luno osadzone w otworach s naraone na zginanie. Z omwienia podstawowych przyczyn zniszczenia pocze gwintowych wynika, e dobr odpowiedniego gwintu jest uzaleniony gwnie od wartoci naciskw na powierzchniach gwintu oraz od wytrzymaoci rdzenia ruby. Podobne skutki (cicie gwintu, rozerwanie rdzenia ruby.) mog by spowodowane wadami wykonawczymi lub niewaciw eksploatacj. Do najczciej wystpujcych wad wykonania gwintu nale: zbyt ciasny gwint (np. wykonany czciowo zuytymi narzdziami), dua chropowato gwintu, nierwnolego powierzchni oporowych nakrtki i ba ruby - powodujca zgicie ruby. Wskutek nieprawidowej eksploatacji i konserwacji moe wystpi m.in. zatarcie i cieranie powierzchni gwintu (np. w wyniku zanieczyszczenia drobnymi opikami) lub te korozja gwintu, powodujca jego zniszczenie, zwaszcza przy demontau poczenia. Podane przykadowo wady wskazuj na znaczenie dokadnoci wykonania i konserwacji gwintw dla zabezpieczenia przed ich przedwczesnym zniszczeniem. Wytrzymao gwintu.26 Naciski na powierzchniach roboczych gwintu ruby i nakrtki s rozoone nierwnomiernie. Powodem tego s odksztacenia spryste gwintu (rys. 22a) oraz rna sztywno ruby i nakrtki (rys. 22b, c), wskutek czego najwiksze naciski wystpuj na pierwszym roboczym zwoju. Na schemacie zilustrowano, e korzystniejszy rozkad naciskw wystpuje w przypadku, gdy nakrtka i ruba s ciskane, jednak dokadne wyznaczenie naciskw midzyzwojnych na poszczeglnych zwojach jest praktycznie niemoliwe. Dlatego przy obliczaniu wytrzymaoci gwintu I przyjmuje si, dla uproszczenia oblicze, e wszystkie zwoje s obcione jednakowo.
25 26
34
Rys. 22. Rozkad naciskw na powierzchni gwintu rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
Pod wpywem obcienia gwint jest naraony na nacisk powierzchniowy oraz na zginanie i cinanie w przekroju I-I (rys. 22a). Najbardziej niebezpieczne dla gwintu s naciski, poniewa pod ich wpywem nastpuje cieranie przesuwajcych si powierzchni gwintu ruby i nakrtki - zarwno przy dokrcaniu w poczeniach spoczynkowych, jak i w czasie pracy pocze mchowych. W zwizku z tym w obliczeniach gwintu przyjmuje si niewielkie wartoci naciskw dopuszczalnych: k0 3 k c - w poczeniach spoczynkowych dokrcanych tylko przy montau, k0 0,2 kc - w poczeniach spoczynkowych czsto dokrcanych i odkrcanych (np. ruby mocujce w przyrzdach), k0 0,15 kc - w poczeniach pruchowych rzadko uruchamianych (np. w podnoniku rubowym), - w poczeniach ruchowych czsto pracujcych (ruby pocigowe w k0 0,1 kc obrabiarkach, ruby w prasach rubowych). Jeli ruby i nakrtki s wykonane z rnych materiaw, naley przyj wartoci k0 dla materiau sabszego. Pomijajc wpyw uksztatowania gwintu wzdu linii rubowej, mona przyj, e powierzchnia pracujca jednego zwoju gwintu wynosi
d 2 D12 27 4 Std wzr na naciski powierzchniowe przyjmuje posta Q 28 p= 2 H d D12 4 P w ktrej: H - czynna wysoko nakrtki, H/P - liczba czynnych zwojw gwintu. S=
27 28
35
Po przeksztaceniu otrzymuje si wzr na wyznaczenie czynnej wysokoci nakrtki 4Q P 29 H= 2 2 d D1 k 0 Obliczenie gwintu z warunku na naciski jest wic rwnoznaczne z ustaleniem czynnej wysokoci nakrtki. Obnienie wartoci naciskw dopuszczalnych wpywa rwnie na znaczne zmniejszenie napre zginajcych i cinajcych w gwincie, dlatego te gwint wystarczy obliczy wedug 4Q P wzoru H = .30 2 2 d D1 k 0 W cznikach znormalizowanych przyjto wysoko nakrtek zwykych H = 0,8d. Mona udowodni, e dla tej wysokoci nakrtek gwint nakrtki moe przenie wiksze obcienia ni rdze ruby, dlatego w poczeniach spoczynkowych (z gwintem metrycznym) nie oblicza si wysokoci nakrtek. Obliczenia te wykonuje si przewanie dla pocze pruchowych i ruchowych oraz przy wykonywaniu ruby i nakrtki z materiaw o zrnicowanych wasnociach wytrzymaociowych. Podczas ustalania wysokoci nakrtki w mechanizmach rubowych naley take uwzgldni sztywno ukadu ruba - nakrtka, co uzyskuje si przez zachowanie odpowiedniej dugoci skrcania, czyli dugoci wsppracujcego gwintu zewntrznego (ruby) z gwintem wewntrznym (nakrtki). Dla cznikw znormalizowanych dugo skrcania jest okrelona m.in. w normie PN-70/M-02037. W przypadku pozostaych pocze minimalna dugo skrcania powinna wynosi: dla stali - (1,1 l,3)d, dla mosidzu i brzu (1,2 l,6)d oraz dla eliwa - (1,3 2)d. Przy wymaganej wikszej sztywnoci (np. przy dugich rubach) zaleca si, aby liczba czynnych zwojw wynosia: z = 6 10. Omwione obliczenia wysokoci nakrtki wynikaj z warunkw wytrzymaociowych i sztywnoci poczenia. Okrelajc cakowit wysoko nakrtki, naley ponadto uwzgldni, e pierwszy i ostatni zwj nakrtki nie s zwojami czynnymi (ze wzgldu na niepeny gwint), oraz wzi pod uwag inne wymiary dugociowe (np. pogbienia i fazki w otworze nakrtki). Wytrzymao rub. Obliczanie wytrzymaoci rub polega na wyznaczeniu rednicy rdzenia ruby z warunkw wytrzymaociowych i nastpnie dobraniu odpowiednich wymiarw gwintu o rednicy rdzenia wikszej od wynikajcej z oblicze. Zarwno metoda oblicze, jak i wybr gwintu zale od sposobu obcienia oraz od warunkw pracy poczenia rubowego. Rozrnia si 5 podstawowych rodzajw obcienia pocze. 1. Poczenia obcione tylko si rozcigajc. Rozpatrywane poczenie jest skrcane (montowane) bez obcienia gwintu si osiow rozcigajc lub ciskajc. Przykadem takiego poczenia jest obcienie haka. rednic rdzenia ruby wyznacza si z warunku wytrzymaociowego na rozciganie Q 4Q r = = k r (lub k rj ) 31 2 S d1 Po przeksztaceniu przyjmuje on posta Q 32 d1 1,13 kr
29 30
Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 31 Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 32 Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
36
w ktrej: d1 - rednica rdzenia ruby (dla gwintu trapezowego - d3), Q - sia osiowa, obciajca rub (lub dajemy Qz 1,3 Q). Na podstawie obliczonej rednicy rdzenia dobiera si z norm odpowiedni gwint. 2. Poczenia obcione jednoczenie si osiow Q oraz momentem skrcajcym. Poczenia takie s bardzo czsto stosowane, gwnie w poczeniach ruchowych. Przykadami elementw obcionych w podany sposb s ruby pocigowe obrabiarek, ruby podnonikw, nakrtki rzymskie suce do nacigania lin. W rdzeniu ruby wystpuj wwczas naprenia rozcigajce 4Q r = d12 oraz naprenia skrcajce M 0,5Q d s tg ( + p' ) + Q rr 33 s = s = W0 0,2d13 Warto momentu skrcajcego podano wedug wzoru: Ms = MT1 + MT2 = 0,5Q d s tg ( + p ' ) + Q rr Przy obliczaniu elementw, w ktrych nie wystpuje moment tarcia MT2 (np. w rubach pocigowych tokarek), we wzorze M 0,5Q d s tg ( + p ' ) + Q rr s = s = naley poda warto momentu tarcia na W0 0,2d13 gwincie MT1. Przy jednoczesnym wystpowaniu napre rozcigajcych i skrcajcych rub oblicza si na naprenia zastpcze wedug hipotezy wytrzymaociowej Hubera
z = r2 + ( s )2 k r (lub k rj , lub k rc )
gdzie: = k r / k s (lub k rj / k sj , k ro / k so Przy obcieniach zoonych obliczanie rub wedug tego wzoru jest kopotliwe i dlatego bezporednio nie jest stosowane. W praktyce omawiane ruby oblicza si wstpnie Q , przyjmujc do oblicze zwikszone obcienie: Oz 1,3 Q. wedug wzoru d1 1,13 kr Po dobraniu gwintu naley sprawdzi jego wytrzymao. Dugie ruby, pracujce na ciskanie, naley sprawdzi take na wyboczenie, stosujc wzr Eulera lub obliczenia wspczynnika wyboczeniowego wedug PN-90/B-03200. 3. Poczenia skrcane z wstpnym zaciskiem.34 W poczeniach gwintowych do czsto czy si elementy za pomoc rub, na ktre w fazie montau nie dziaa jeszcze obcienie robocze (np. mocowanie pokryw zbiornikw cinieniowych lub cylindrw silnikw, czenie rur w poczeniach rurowych konierzowych). Zabezpieczajc si przed nieszczelnoci poczenia, stosuje si wstpny zacisk rub, polegajcy na odpowiednio mocnym dokrcaniu rub. Skutki dziaania zacisku wstpnego s omwione na przykadzie zbiornika cinieniowego (rys. 23). Poczenie nie obcione si robocz (rys. 23a) jest nastpnie dociskane z zaciskiem wstpnym (si osiow) Qo, powodujcym cinicie elementw czonych - w ramach odksztace sprystych - o wielko 1 (rys. 23b). Wprowadzenie midzy korpus i pokryw sprystej uszczelki nie zmienia skutkw zacisku; odksztacenia spryste i cinicie elementw odnosz si wwczas do uszczelki. Pod wpywem siy roboczej Q
33 34
37
wywoanej cinieniem czynnika roboczego w zbiorniku (majcej przeciwny zwrot w stosunku do siy Qo) docisk elementw maleje, zmniejszajc ich odksztacenia spryste do wartoci 2 (rys. 23c). W celu zapewnienia szczelnoci poczenia musi by speniony warunek: sia zacisku resztkowego Qr rwna rnicy zacisku wstpnego Qo i siy roboczej Q musi by wiksza od zera. Niespenienie tego warunku spowoduje zanik odksztace sprystych 2 i utrat szczelnoci poczenia.
Rys. 23. Schemat poczenia rubowego w zbiorniku cinieniowym; poczenie: a) nieobcione, b)po wstpnym dociniciu, c)podczas pracy przy p > 0 rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
W czasie zakrcania rub powstaj w nich naprenia zoone, pochodzce od rozcigania rub si Qo i skrcania momentem Ms (podobnie jak w poczeniach omawianych w poprzednim punkcie). W czasie pracy dochodz dodatkowe naprenia rozcigajce, wywoane si robocz Q i sumujce si napreniami od siy Qo. Obliczanie wytrzymaociowe rub zcznych wymaga wic dokadnego okrelenia wartoci wszystkich obcie (Q, Qo, Ms). Tymczasem ustalenie wartoci zacisku wstpnego Qo jest bardzo trudne, poniewa zaley on od wielu czynnikw, w tym od danego zacisku resztkowego Qr, sztywnoci ruby i elementw czonych oraz od materiau ruby, nakrtki i elementw czonych (wraz z materiaem uszczelki). Dlatego do oblicze przyblionych przyjmuje si, e zacisk resztkowy Qr powinien wynosi (0,2 0,3) Q, std Qo = (1,2 1,3)Q Na podstawie wartoci Qo oblicza si ruby z warunku na rozciganie, a nastpnie sprawdza wedug wzoru z = r2 + ( s ) k r (lub k rj , lub k rc ) .
2
Uzyskanie danego zacisku wstpnego Qo w czasie montau poczenia wymaga przyoenia na kluczu odpowiedniego momentu skrcajcego. W przypadku zwykych pocze zacisk Qo nie jest kontrolowany i zakrcanie rub odbywa si na wyczucie" pracownika. Zapewnienie waciwego zacisku Qo wymaga kontrolowania jego wartoci i wwczas stosuje si klucze dynamometryczne lub zapadkowe. W stosunku do rub o mniejszych rednicach (przy d1 6 cm), zakrcanych z zaciskiem niekontrolowanym, istnieje niebezpieczestwo wywoania nadmiernych napre rozcigajcych w rubie wskutek zbyt mocnego dokrcania i dalszego wzrostu ich obcienia (si Q) w czasie pracy, dlatego w tym przypadku stosuje si wzr Q d1 1,13 0 + 0,5 cm 35 kr
35
38
Projektowanie pocze wymagajcych dokadnego obliczenia siy Q i rednicy rub wykonuje si indywidualnie dla kadego poczenia, uwzgldniajc wszystkie czynniki decydujce o wartoci Qo wedug zalenoci podanych w literaturze przedmiotu, a czsto rwnie na podstawie dowiadczalnego sprawdzania wynikw oblicze. 4. Poczenia obcione si poprzeczn ze rubami ciasno pasowanymi. S to poczenia pracujce podobnie jak zcza nitowe, w ktrych zamiast nitw zastosowano ruby ciasno osadzone w otworach (rys. 24a), uzyskujc w ten sposb poczenia rozczne. ruby te oblicza si na cinanie wedug wzoru oraz sprawdza na naciski powierzchniowe, przyjmujc k0 2kt dla materiau o mniejszej wytrzymaoci. Obliczon rednic trzpienia przyjmuje si w paszczynie dziaajcej siy (rwn rednicy otworu), natomiast rednica gwintu ruby moe by rwna lub mniejsza od wymiaru trzpienia (np. dla trzpienia o d = 14 mm gwint M12). Poczenia ze rubami ciasno pasowanymi mog przenosi znaczne obcienia. W poczeniach stosuje si pasowanie ciasne w klasach T8/7 lub T7/6, co wymaga dokadnego wykonania rub oraz otworw i powoduje zwikszenie kosztw produkcji. 5. Poczenia obcione si poprzeczn ze rubami lunymi. W tym przypadku ruby s naraone na zginanie, podobnie jak sworznie (rys. 24b). Aby nie dopuci do zginania rub, naley je mocno skrci si osiow Qo, wywoujc na powierzchniach styku odpowiedni nacisk. Pod dziaaniem siy F na powierzchniach styku wystpuje sia tarcia T, przeciwdziaajca przesuniciu czci czonych wzgldem siebie i zabezpieczajca ruby przed zginaniem. Wynika std warunek F k i T = k i Qo w ktrym: k - wspczynnik pewnoci, stanowicy dodatkowe zabezpieczenie przed moliwoci przesunicia czci; przyjmuje si k = 0,40,8; i - liczba powierzchni styku (na rys. 21b - i = 2); - wspczynnik tarcia; dla powierzchni o niewielkiej chropowatoci: smarowanych 0,06, nie smarowanych = 0,10,2; dla powierzchni piaskowanych - = 0,5.
Rys. 24. Przykady pocze obcionych si poprzeczn rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
Na podstawie wzoru wyznacza si si osiow Qo, dziaajc na jedn rub F 36 Qo k i n gdzie: n - liczba rub przenoszcych obcienie F. rednic rdzenia ruby oblicza si wstpnie wedug wzoru, podstawiajc jako warto siy:
36
39
Q = 1,3Qo (uwzgldniajc w ten sposb moment skrcajcy przy dokrcaniu rub), a nastpnie sprawdza si wedug wzoru. Gwint dobiera si wedug norm.

1. 2. 3. 4. Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonania wicze. Jakie s zasadnicze elementy poczenia gwintowego? Jakie s podstawowe parametry poczenia gwintowego? Co wyznaczamy przy projektowaniu rub? Wymie pi podstawowych rodzajw obcienia poczenia?
4.4.3. wiczenia
wiczenie 1 Wewntrz zbiornika cinieniowego o rednicy Dn=500 mm panuje cinienie p=1,2 MPa. Pokrywa cylindra jest przykrcona 16 rubami ze stali St7. Obliczy rednice rub oraz wykona projekt poczenia gwintowego.
Sposb wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie powiniene: 1) wykona obliczenia rub, 2) wykona projekt poczenia gwintowego, 3) wiczenie zapisa w zeszycie przedmiotowym.

Wyposaenie stanowiska pracy: zeszyt przedmiotowy do wykonania wiczenia, normy PN-85/M-82101, PN-85/M-82219, PN-86/M-82144, PN-75/M-82471, PN-78/M82005, PN-79/M-82036, PN-84/M-82061, PN-89/M-82063, PN-70/M-02037 do projektowania pocze gwintowych, podstawowe przyrzdy krelarskie, literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Tak Czy potrafisz: 1) wskaza zasadnicze elementy poczenia gwintowego
2) okreli podstawowe parametry poczenia gwintowego 3) okreli parametry przy projektowaniu rub 4) wykona projekt poczenia gwintowego
Nie
40
4.5. Projektowanie pocze ksztatowych

Poczenia ksztatowe. W poczeniach ksztatowych czenie czci wsppracujcych oraz ustalanie ich wzajemnego pooenia uzyskuje si przez odpowiednie uksztatowanie ich powierzchni (w poczeniach bezporednich) lub zastosowanie dodatkowych cznikw (w poczeniach porednich). W poczeniach bezporednich na powierzchniach styku s wykonane wystpy i wgbienia, ktre po poczeniu elementw speniaj funkcj cznika. Nazwy pocze ksztatowych: wpustowe, wielowypustowe, kokowe, sworzniowe oraz klinowe okrelaj rwnoczenie charakter stosowanego cznika (rys. 25). Podstawowym zadaniem pocze ksztatowych jest przenoszenie obcie (siy wzdunej, poprzecznej lub momentu skrcajcego) dziaajcych na cznik. W zalenoci od rodzaju poczenia czniki speniaj rwnie dodatkowe zadania, np. powoduj skasowanie luzw, dokadne osiowanie elementw poczenia, umoliwiaj przesuwanie elementw wzgldem siebie lub zapewniaj cis powtarzalno pooenia czonych elementw w przypadku ich wielokrotnego montau i demontau.37
Rys. 25. Poczenia ksztatowe: a) wpustowe, b) wielowypustowe, c) kokowe, d) sworzniowe, e) klinowe wzdune, f) klinowe poprzeczne rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
37
41
Wrd pocze ksztatowych bezporednich rozrnia si poczenia wielowypustowe, wielokarbowe i wieloboczne, a w poczeniach porednich - wpustowe, kokowe, sworzniowe i klinowe. Czci czone mog by nieruchome wzgldem siebie (w poczeniach spoczynkowych) lub przesuwne wzdu osi (w poczeniach ruchowych). Powierzchnie robocze czci czonych i cznikw stanowi: paszczyzna oraz pobocznica walca lub stoka. Poczenia wpustowe. Rodzaje i konstrukcje wpustw. Poczenia wpustowe su do osadzania na wale rnych czci maszyn (k zbatych, pasowych). Na wale i w otworze czci osadzanej (w piacie koa) s wykonane odpowiednie rowki, w ktre jest wprowadzany wpust. Zasadniczym zadaniem wpustw jest przenoszenie momentu obrotowego z wau na wsppracujc cz maszynow lub odwrotnie. Rozrnia si wpusty pryzmatyczne, czenkowe i czopkowe; najczciej s stosowane wpusty pryzmatyczne. Wpusty pryzmatyczne (PN-70/M-85005) mog by zaokrglone lub cite, w tym: pene, jedno- lub dwuotworowe oraz wyciskowe (rys. 26a). Najczciej stosuje si wpusty pene, przy czym wpusty zaokrglone stosuje si przewanie przy nieprzelotowych rowkach w wale (wykonywanych frezem palcowym), natomiast wpusty cite - przy rowkach przelotowych. Wpusty jedno- i dwuotworowe szerokoci b8 mm s przykrcane do wau. Poniewa otwory gwintowe w czopie wau powoduj zmniejszenie jego wytrzymaoci zmczeniowej, dlatego wpusty otworowe stosuje si tylko w poczeniach przesuwnych, w ktrych konieczne jest zabezpieczenie wpustu przed wysuwaniem z rowka w czasie pracy poczenia. Dla uatwienia wyjmowania z rowkw wpustw ciasno pasowanych stosuje si wpusty wyciskowe z otworem gwintowanym. W przypadku wpustw otworowych wyciskowych mona wykorzysta wkrty stosowane do ich mocowania.
Rys. 26. Rodzaje wpustw: a) pryzmatyczne zaokrglone pene (A), cite jednootworowe (D), zaokrglone dwuotworowe (E), zaokrglone dwuotworowe wyciskowe (EW); b) czenkowe; c) czopkowe symetryczne (S) i niesymetryczne (NS) [wg PN] rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
42
Wpusty czenkowe (rys. 26b, norma PN-88/M-85OO8) stosuje si, gdy rednica czopa wau d 40 mm. S one atwe do wykonania (cite z krkw) i montau, ze wzgldu jednak na do znaczne osabienie wau s stosowane gwnie do pocze obcionych niewielkimi momentami skrcajcymi. Gdy ze wzgldw konstrukcyjnych konieczne jest powizanie wpustu / piast, s stosowane wpusty czopkowe (rys. 23c, PN-73/M-85047). Wszystkie wymiary wpustw oraz rowkw pod wpusty s podane w powoanych normach. Konstrukcja i zastosowanie pocze wpustowych.38 Podczas pracy pocze wpustowych (przenoszenie momentu obrotowego) wystpuj naciski na boczne powierzchnie wpustw, dlatego dla uniknicia niepodanych luzw (midzy bocznymi powierzchniami wpustu i rowkw) osadza si je ciasno, stosujc pasowania N9/h9 lub P9/h9. W poczeniach ruchowych (przesuwnych) naley zapewni swobodne przesuwanie k wzdu wau, dlatego pasowania ciasne stosuje si tylko do osadzania wpustu w czopie wau, natomiast rowek w piacie koa wykonuje si w tolerancji D10, otrzymujc pasowanie lune D10/h9. Dla uatwienia montau pocze wpustowych suma wysokoci obu rowkw powinna by wiksza od wysokoci wpustu o 0,20,4 mm. Wa i osadzone na nim elementy powinny by dokadnie osiowane, tzn. powinny mie wspln o obrotu. Jest to niezbdne dla uniknicia wystpowania si odrodkowych podczas ruchu obrotowego, czyli tzw. ,,bicia". Poniewa wpusty nie zapewniaj osiowania, naley stosowa do ciasne pasowanie czopa z otworem w piacie, np. H7/j6 w poczeniach spoczynkowych i H7/f7 w poczeniach przesuwnych. W poczeniach spoczynkowych konieczne jest rwnie ustalanie pooenia czci w kierunku wzdunym (np. wedug rys. 25a), poniewa wpusty nie zabezpieczaj czci osadzanych przed przesuniciami wzdunymi. W poczeniach wpustowych z reguy stosuje si jeden wpust. Stosowanie dwch wpustw (rys. 27a) dopuszcza si przy przenoszeniu wikszych obcie (ze wzgldw wytrzymaociowych) lub w poczeniach ruchowych (dla lepszego prowadzenia czci przesuwnej). Rozwizanie takie jest jednak kopotliwe, zarwno ze wzgldu na konieczno dokadnego rozstawieniami rowkw w obu czciach wsppracujcych, jak i na utrudniony monta poczenia.
38
43
Rys. 27. Poczenia wpustowe z wpustami: a) pryzmatycznymi, b) czenkowymi, c) czopkowymi rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
Osadzanie czci na wale z zastosowaniem wpustw czenkowych wykonuje si zarwno na czopach walcowych, jak i stokowych (rys. 27b). Przy osadzaniu na powierzchni stokowej uzyskuje si dobre osiowanie wsppracujcych czci. Wpusty c z o p k o w e (rys. 27c) s stosowane w poczeniach ruchowych zamiast dugich wpustw pryzmatycznych dwuotworowych. W praktyce spotyka si je do rzadko, m.in. ze wzgldu na utrudnione wykonanie ni woni w piacie oraz konieczno wykonania przelotowych (co najmniej jednostronnie) rowkw w wale. Dobr i obliczanie wpustw. Wymiary poprzeczne wpustw pryzmatycznych (b x h) s dobierane wg PN-70/M-85005, w zalenoci od rednicy czopa wau. W przypadkach technicznie uzasadnionych (np. dla waw dronych) dopuszcza si stosowanie wpustw o mniejszych przekrojach ni podane w tablicy oglnej.
Rys. 28. Obcienie wpustu rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
44
Wpusty oblicza si z warunku na naciski powierzchniowe (rys. 28) wedug wzoru F p= k o [MPa]39 h lo n 2 w ktrym: 2M F - sia wyznaczona na podstawie przenoszonego momentu obrotowego F = ; d lo - czynna dugo wpustu (rys. 23a, b); h - przybliona warto wysokoci powierzchni wpustu naraonej na naciski; 2 n - liczba wpustw; - naciski dopuszczalne. ko Poniewa wymiary przekroju wpustw dobiera si wedug norm w zalenoci od rednicy czopa wau, zatem obliczanie wpustw polega tylko na ustaleniu ich dugoci. Cakowit dugo wpustu zaokrgla si do wartoci podanych w normie; dla wpustw zaokrglonych l = lo + b, przy czym szeroko piasty koa wsppracujcego powinna by co najmniej rwna czynnej dugoci dobranego wpustu.

1. 2. 3. 4. 5. 6. Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonania wicze. Wymie rodzaj pocze ksztatowych? Sklasyfikuj rodzaje wpustw? W jaki sposb dobieramy lub obliczamy wpusty? Scharakteryzuj poczenia wielowypustowe? Scharakteryzuj poczenia kokowe i sworzniowe? Scharakteryzuj poczenia klinowe?
4.5.3. wiczenia
wiczenie 1 Dobra wpust pryzmatyczny, czcy waek tokarki z osadzonym spoczynkowo koem zbatym. rednica czopa wau d=56 mm, przenoszony moment obrotowy Mo=1,8 kNm. Wykona projekt tego poczenia wpustowego.
Sposb wykonania wiczenia 1) 2) 3) 4) 5)

39
Aby wykona wiczenie powiniene: obliczy si dziaajc na wpust, przyj wymiary wpustu wykorzystujc norm PN-70/M-85005, ustali warto naciskw dopuszczalnych, na podstawie oblicze dobra wpust pryzmatyczny wedug normy, wyniki z wiczenia zapisa w zeszycie przedmiotowym. Wyposaenie stanowiska pracy: zeszyt przedmiotowy do wykonania wiczenia, normy do projektowania pocze ksztatowych PN-70/M-85005, literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
45

Tak Czy potrafisz: 1) wskaza 3 poczenia ksztatowe
2) sklasyfikowa rodzaje wpustw pryzmatycznych 3) okreli w jaki sposb obliczamy lub dobieramy wpusty pryzmatyczne 4) dokona charakterystyki pocze wielowypustowych 5) dobra pasowanie czopa z otworem w poczeniu z wpustem pryzmatycznym 6) dokona charakterystyki pocze klinowych poprzecznych
Nie
4.6. Projektowanie pocze sprystych

Elementy podatne. W dotychczas omawianych poczeniach podstawowym zaoeniem byo zapewnienie staoci pooenia czci czonych wzgldem siebie. Poczenia podatne (spryste) maj za zadanie umoliwienie wzajemnych przesuni czci maszyn (w okrelonych granicach), a take kumulowanie energii kinetycznej, tumienie drga. Zadania te speniaj elementy podatne, w tym gwnie spryny i elementy gumowe. Podstawow cech elementw podatnych jest ich dua odksztaca1no, ktr mona uzyska przez: nadanie elementowi wykonanemu z materiau sztywnego (o duym module sprystoci, np. stali) odpowiedniego ksztatu; elementy takie nazywa si sprynami; zastosowanie materiau o duej podatnoci, tzn. o maym module sprystoci (np. gumy lub niektrych tworzyw sztucznych). Elementy podatne, a zwaszcza spryny, nale do czci maszyn pracujcych w cikich warunkach, np. przy obcieniach udarowych (uderzeniowych) lub zmiennych, w wysokich temperaturach. W wikszoci rozwiza konstrukcyjnych spryny stanowi elementy, w stosunku do ktrych stawia si wymagania duej precyzji i pewnoci dziaania oraz duej trwaoci. Spryny wiadomoci oglne. Spryny stosowane w budowie maszyn i urzdze najczciej speniaj nastpujce zadania: dociskaj czci maszyn w czasie ich pracy; zapewniaj zmian pooenia rnych elementw w okrelonych granicach; agodz uderzenia i wstrzsy; tumi drgania. Ponadto spryny su do regulacji i pomiaru si, kasowania luzw, kumulowania energii, napdu drobnych mechanizmw.
46
Klasyfikacja spryn.40 Podziau spryn dokonuje si w zalenoci od ich ksztatu, rodzaju obcienia lub od liczby elementw wsppracujcych. Ze wzgldu na ksztat dzieli si spryny na (rys. 29): rubowe walcowe (a,b) lub stokowe (c), paskie (d, e), spiralne (f), talerzowe (g) i piercieniowe (h). Z punktu widzenia rodzaju obcienia rozrnia si spryny: rozcigane (nacigowe), ciskane (naciskowe) - rys. 29 a, c, g, h, zginane - rys 29 d, e i skrcane - rys. 29 f. Rodzaj obcienia spryn nie zawsze okrela jednoznacznie rodzaj wywoywanych w nich napre.
Rys.29. Rodzaje spryn rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 Materiay stosowane do wyrobu spryn. Rnorodne wymagania stawiane sprynom powoduj konieczno stosowania materiaw o duej wytrzymaoci, zwaszcza zmczeniowej, oraz wysokiej granicy sprystoci i plastycznoci. Na spryny stalowe stosuje si najczciej stale wysokowglowe i stopowe, ujte w normie PN-74/H-84032, oraz drut patentowany, tzw. fortepianowy (PN-71/M-80057). Spryny wykonuje si z drutw (rzadziej z prtw), tam i blach. Technologia wykonania spryn zaley od ich wymiarw i ksztatu, postaci materiau wyjciowego, a take od wielkoci produkcji. Spryny pracujce w rodowisku korodujcym oraz spryny stykowe, stosowane np. jako czniki elektryczne, s wykonywane z odpowiednich stopw metali nieelaznych np. z brzu krzemowego, fosforowego lub berylowego, mosidzu wysoko-niklowego. Niektre rodzaje spryn wykonuje si z drewna prasowanego, a ostatnio rwnie z tworzyw sztucznych, np. z poliestrowego laminatu szklanego. Sztywno i praca spryny. Podstawow cech uytkow spryn jest ich sztywno, wyraona w postaci stosunku F/f lub M/. Zaleno ta jest przedstawiana na wykresach zwanych charakterystykami spryn (rys. 30). Spryny mog by podatne (,,mikkie"), atwo odksztacajce si ju przy niewielkim obcieniu (linia 1 na rys. 30) lub sztywne, twarde" (linia 2).
40
47
Rys. 30. Charakterystyki spryn: 1,2 - o staej sztywnoci, 3 - o sztywnoci wzrastajcej (spryna progresywna), 4 - o sztywnoci malejcej (spryna degresywna) rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
Rozrnia si spryny o sztywnoci staej (linie proste 1, 2 na rys. 30) oraz o sztywnoci zmiennej (krzywe 3, 4). Mianem sztywnoci spryny okrela si stosunek obcienia F do odksztacenia f. Wikszo spryn ma sztywno sta; otrzymuje si dla nich charakterystyki liniowe. Spryny o zmiennej sztywnoci maj charakterystyki nieliniowe: progresywne - o sztywnoci wzrastajcej w miar wzrostu obcienia (krzywa 3) i degresywne - o sztywnoci malejcej (krzywa 4). Charakterystyk progresywn maj m.in. spryny rubowe stokowe. Po osigniciu okrelonego obcienia granicznego zwoje osiadaj jedne na drugich lub na powierzchni oporowej; osiadanie powinno nastpi w momencie osignicia w danym przekroju napre dopuszczalnych. Osiadanie zwojw powoduje stopniowe wychodzenie ich ze wsppracy, a wic dalszy wzrost docisku spryny powoduje coraz mniejsze jej ugicie. Dla spryn o charakterystyce liniowej sztywno C (sta spryny, wskanik sztywnoci spryny) okrela zaleno C= F N w f mm lub C = M
N mm 41 rad
w ktrej: f - strzaka ugicia pod obcieniem F, - kt skrcenia pod dziaaniem momentu M. Znajomo wartoci staej spryny jest wykorzystywana przy doborze spryn (por. tabl. 6). W wyniku odksztacenia wywoanego obcieniem spryna gromadzi energi umoliwiajc wykonanie okrelonej pracy. Warto pracy okrela zakreskowane pole pod charakterystyk (rys. 31a) oraz zaleno
L=
F f 2
lub
L=
M 2
41
48
Rys. 31. Wykresy pracy spryny rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
W celu zwikszenia efektywnoci pracy spryn s one czsto montowane z napiciem wstpnym Fp (rys. 31b) i wwczas: L = 0,5(Fk f k Fp f p ) lub L = 0,5(M k k M p p )42 Podczas obciania kada spryna magazynuje energi, natomiast podczas odciania oddaje j. Ze wzgldu na tarcie wewntrzne w metalu oraz tarcie zewntrzne midzy spryn i elementami wsppracujcymi cz zgromadzonej energii jest zuywana na pokonanie oporw tarcia i ulega rozproszeniu. Straty energii obrazuje pole Lt (rys. 31c), ktre nosi nazw ptli histerezy; praca uyteczna spryny wynosi zatem Lu = L - Lt. Rozpraszanie energii stanowi jedn z wanych cech spryn. Gdy spryna ma suy do kumulowania energii (spryna napdowa) lub do celw pomiarowych, dobiera si spryny o moliwie najmniejszej ptli histerezy. Jeeli spryna ma suy do tumienia drga i agodzenia skutkw uderze, stosuje si spryny o duej ptli histerezy, poniewa energia rozpraszana Lt powinna by wwczas moliwie dua. Obliczanie spryn rubowych. Obliczenia te polegaj na doborze wymiarw spryny z warunkw wytrzymaociowych oraz na ustaleniu pozostaych wymiarw wynikajcych z konstrukcji spryny. W sprynach rubowych naciskowych i nacigowych wystpuje zoony stan napre. W celu wykonania analizy stanu napre naley rozpatrzy obcienie drutu spryny w paszczynie prostopadej do osi drutu (rys. 32), poniewa sia F dziaa w przyblieniu w osi spryny, naley zatem dokona redukcji siy F do rodka przekroju drutu. W tym celu wprowadza si umownie tzw. ukad zerowy si, tj. dwie siy F rwnej wartoci i o przeciwnych zwrotach, dziaajce w osi drutu (rys. 32b). Teraz atwo mona stwierdzi, e drut jest obciony si F, rwnoleg do osi spryny, i par si o momencie M = FD/2, ktrego wektor ley w paszczynie prostopadej do osi spryny.
Rys. 32. Schemat obcienia spryny rubowej 42 rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
49
Rozkadajc si F i moment M na wektory skadowe, dziaajce w osi drutu oraz prostopade do osi drutu, stwierdza si, e drut spryny w kadym przekroju jest naraony na: skrcanie momentem Ms, zginanie momentem Mg, rozciganie lub ciskanie si F1, cinanie si F2. Poniewa skok zwoju spryny naciskowej przyjmuje si zwykle s = (O,330,5)D, zatem - ze wzgldu na may kt wzniosu (0 = 69) - o wytrzymaoci spryny decyduje gwnie moment skrcajcy Ms Ms = 0,5F D cos 0,5F D Wpyw pozostaych czynnikw (si F1 i F2 oraz momentu Mg) uwzgldnia si przez wprowadzenie wspczynnika poprawkowego K, obliczanego wedug wzoru 4 1 0,615 43 K= + 4 4 Zalecane wartoci wspczynnika ksztatu wynosz: = 512 dla drutu o rednicy d = 1 2,5 mm; = 410 dla d = 35 mm; = 49 dla d = 612 mm. Wartoci wspczynnika d<4 mona przyjmowa tylko w wyjtkowych przypadkach; dla spryn z drutu o d1 mm czasami przyjmuje si = 122O. Dla spryn rubowych warunek wytrzymaoci na skrcanie przyjmuje zatem posta M K 0,5F D K 2,5F D K s = s k s 44 = = 3 3 Wo d 0,2d Jeeli w zaoeniach konstrukcyjnych przyjmuje si warto wspczynnika (bez zakadania wymiaru D wwczas po wprowadzeniu do wzoru wartoci = D/d otrzymuje si 2,5F K s = k s 45 2 d Po wyznaczeniu rednicy drutu przyjmuje si ostatecznie warto d wg norm, a nastpnie ustala rednic zwojw spryny D = d. Po ustaleniu wymiarw spryny (rednic D i d) i zaoeniu liczby czynnych zwojw z - z warunku wytrzymaociowego - oblicza si strzak ugicia spryny z wzoru 8 F z D 3 8 F z 3 46 = f = Gd4 Gd w ktrym: G - modu sprystoci poprzecznej; dla stali sprynowych G = (0,80,85)105 MPa. W przypadku spryn montowanych z napiciem wstpnym Fp = (0,10,6)Fk warto strzaki ugicia obliczona ze wzoru okrela cakowite ugicie spryny, ktre jest sum ugicia wstpnego i ugicia roboczego, wywoanego obcieniem roboczym. Ugicie robocze fr spryny wyznacza si z zalenoci f F f = r k 47 Fk Fp
43 44
Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 45 Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 46 Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996 47 Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
50
W praktyce czsto naley oblicza ugicie jednego czynnego zwoju f1 i wwczas do wzoru wprowadza si zaleno f = f1 z, otrzymujc 8 F D 3 8 F 3 48 = f1 = Gd4 Gd Na podstawie wzoru wyznacza si rwnie sztywno spryny (sta spryny) F Gd4 G d 49 C= = = 3 f 8z D 8z 3 Sztywno spryny jest parametrem staym dla kadej spryny, zalenym wycznie od zastosowanego materiau oraz od wymiarw spryny i liczby czynnych zwojw. Wykorzystujc podane wzory mona opracowa tablice pomocnicze o charakterystyce liniowej, uatwiajce dobr spryn przy rnych zaoeniach konstrukcyjnych. Jednym z takich opracowa jest tablica 3, w ktrej podano wartoci obcie si F i ugi jednego zwoju f1 obliczonych dla spryn walcowych rubowych ze stali, dla ktrej G = 0,83105 MPa oraz przy zaoonej wartoci napre dopuszczalnych ks = 400 MPa. Podane wzory (oraz tabl. 6) s stosowane do obliczania (lub doboru) spryn zarwno naciskowych, jak i nacigowych. W celu ustalenia wymiarw dugociowych spryn rubowych naciskowych obliczon liczb zwojw zwiksza si o 0,751 zwoju na kadym kocu, std cakowita liczba zwojw wynosi zc = z + (1,5 2 ) Luz osiowy midzy zwojami spryny przy maksymalnym jej obcieniu (uwzgldniajcy m.in. usterki wykonania oraz zabezpieczajcy przed stykaniem si zwojw) powinien wynosi e = (0,1 0,2 )d Przewit midzy poszczeglnymi zwojami spryny naciskowej nie obcionej wynosi a = f1 + e Dugo spryny w stanie swobodnym lo = z (a + d ) + (1,5 2)d Dugo spryny w stanie cinitym (zblokowanej") lk = z (e + d ) + (1,5 2)d Dla spryn nacigowych dugo spryny nie obcionej wynosi lo = z d + 2l z gdzie lz - dugo zaczepu. W celu nawinicia spryny oblicza si rwnie wznios linii rubowej zwoju z zalenoci s tg o = D
48 49
51
Tablica 6. Wartoci F/f1 do obliczania spryn rubowych ze stali, dla ktrej: ks=400 MPa i G=83000 Mpa
52

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonania wicze. Wymie spryny ze wzgldu na rodzaj obcienia. Jakie zadania w budowie maszyn speniaj spryny? Jakie najczciej stosujemy materiay do wyrobu spryn? Scharakteryzuj sztywno spryny rubowej walcowej. Wymie 3 podstawowe parametry spryn rubowych. Na jakie momenty jest naraona spryna rubowa? Na jakie siy naraona jest spryna rubowa?
4.6.3. wiczenia
wiczenie 1 Zaprojektowa spryn rubow walcow z drutu okrgego, wykonanej ze stali 50MG. Przewidywane warunki pracy spryny: wstpne napicie na montau Fp=300 N, maksymalne obcienie robocze fr=20 mm. Przyj wspczynnik ksztatu f=7.
Sposb wykonania wiczenia 1) 2) 3) 4) 5) 6)

Aby wykona wiczenie powiniene: wyznaczy cakowit strat napicia, obliczy wspczynnik poprawkowyk, obliczy liczb czynnych zwojw, obliczy napicie jednego zwoju, obliczy wznios linii rubowej zwoju, wykona rysunek poczenia sprystego rubowego. Wyposaenie stanowiska pracy: zeszyt przedmiotowy do wykonania wiczenia, normy do projektowania pocze podatnych PN-74/H-84032, PN-71/H-80057, literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Tak Czy potrafisz: 1) dokona podziau spryn ze wzgldu na obcienie
2) scharakteryzowa zadania jakie speniaj spryny w budowie maszyn 3) wskaza 3 gatunki najczciej stosowanego materiau na spryny 4) scharakteryzowa podstawowe parametry spryny rubowej 5) okreli na jakie momenty jest naraona spryna rubowa 6) okreli na jakie siy jest naraona spryna rubowa
Nie
53
4.7. Projektowanie rurocigw

Poczenia rurowe i zawory. Rurocigi. Rurocigami nazywa si urzdzenia suce do transportu na due odlegoci materiaw ciekych, gazowych, cia sypkich lub ich mieszanin. Zalenie od przeznaczenia rozrnia si rurocigi wodocigowe, kanalizacyjne, gazowe, naftowe. Odrbn grup rurocigw stanowi np. ukady obiegu oleju w turbinach, silnikach samochodowych, obrabiarkach, ukady hydrauliczne lub pneumatyczne stosowane w napdach, ukady pneumatyczne suce do mocowania przedmiotw w uchwytach obrabiarek. Elementami skadowymi rurocigu s: rury i ich poczenia, ksztatki, (krce, uki, kolanka), rozganiki rurowe, uszczelnienia, zbiorniki, pompy, filtry oraz tzw. armatura (m.in. zawory i przyrzdy kontrolno-pomiarowe). Ponadto w zalenoci od rodzaju rurocigu w jego skad mog wchodzi wydualniki do przejmowania odksztace cieplnych, otuliny ciepochronne, podpory, zawieszenia. W dalszej czci rozdziau zostan omwione tylko niektre elementy rurocigw oraz oglne zasady ich projektowania. Przewody rurowe. Materiay stosowane na rury. Rury wykonuje si ze stali, staliwa lub eliwa, z metali nieelaznych (miedzi, aluminium, oowiu) i ich stopw (np. mosidzu) oraz z materiaw niemetalicznych (kamionki, betonu, topionego bazaltu, szka, tworzyw sztucznych). Materia dobiera si w zalenoci od rodzaju i wasnoci przewodzonego czynnika oraz jego parametrw (cinienia i temperatury); uwzgldnia si rwnie wymagania technologiczne, wytrzymaociowe oraz wzgldy ekonomiczne. Najczciej stosuje si rury i stalowe bez szwu, przewodzce czynnik o cinieniu pn do 64 MPa i temperaturze do ok. 450C, stalowe zgrzewane szwem wzdunym (pn do 5 MPa), staliwne (pn do 64 MPa, t do 500C) oraz eliwne (pn do 2,5 MPa, t do 300400C). Bardziej szczegowy zakres temperatury i cinienia nominalne dla podstawowych materiaw na rury s ujte w normie PN-89/H02650. Zasady doboru i obliczania rur.50 Rury i inne czci rurocigw (ksztatki, rozganiki) s elementami znormalizowanymi; ich dobr jest oparty na rednicy nominalnej Dn, odpowiadajcej w zasadzie rednicy wewntrznej rury. Wedug PN-EN ISO 67O8:1998 wartoci uprzywilejowanych rednic nominalnych Dn wynosz: 10, 15, 20, 25, 32, 40, 50, 65, 80, 100, 125, 150, 200, 250, 300, 400, 500, 600, 800, 1000, 1200, 1400, 1600, 2000, 2400, 3000, 3400 i 4000 mm. Ewentualne rnice wymiarowe w stosunku do podanych rednic s spowodowane tym, e rury (zwaszcza grubocienne) s produkowane o jednakowych rednicach zewntrznych przy rnych grubociach cianek, a take tym, e niektre warstwy ochronne (np. smoa, asfalt, tworzywa sztuczne) zmniejszaj rednic wewntrzn (przewit rury). Wymiary rur stalowych s ujte w normach PN-98/H-74200 PN-75/H-74253 (w tym rury oglnego zastosowania: PN-80/H-74219). Stosuje si nastpujce okrelenia: pn - cinienie nominalne, przyjmowane jako nadcinienie przewodzonego czynnika wzgldem otoczenia; cinienie nominalne jest wprowadzone w celu uatwienia oblicze i zmniejszenia asortymentu produkowanych elementw; pr - cinienie robocze, stanowice (0,51) pn; przy przewodzeniu cieczy i gazw bezpiecznych dla otoczenia o temperaturze poniej 120C - pr=pn przy wyszych temperaturach
50
54
czynnika lub przy czynniku o wasnociach korodujcych, rcych lub trujcych odpowiednio mniej (przeliczenie wartoci pr na cinienie nominalne pn w zalenoci od temperatury czynnika i materiau rury - podano w normie PN-89/H-02650); ppr - cinienie prbne, stosowane w prbie wodnej na szczelno przewodw; przy cinieniach nominalnych 0,2520 MPa - ppr=1,5pn, przy wyszych za - nieco mniej (przy pn=64 MPa - ppr1,25pn). rednic wewntrzn rury (~ D) ustala si w zalenoci od strumienia objtoci (objtociowego natenia przepywu) Q, tj. objtoci czynnika przepywajcego w jednostce czasu, oraz od redniej prdkoci przepywu v Dn2 Q 51 = S= 4 v gdzie Dn w m, S w m2, Q w m3/s, v w m/s. Strumie objtoci Q przyjmuje si zwykle jako warto sta, wynikajc z wymaga okrelanych dla danego rurocigu. Prdko przepywu ustala si na podstawie zalece, podanych m.in. w normie PN-76/M-34034. Przecitnie przyjmuje si v = 0,55 m/s dla wody, 12 m/s dla oleju, 225 m/s dla powietrza i gazu oraz 1060 m/s dla pary wodnej przegrzanej. Naley zwrci przy tym uwag, e przy stosowaniu wikszych prdkoci przepywu mona stosowa rury o zmniejszonej rednicy. Jest to korzystne ze wzgldu na mniejsze zuycie materiau i nisze koszty instalacji, ale jednoczenie powoduje zwikszenie oporw hydraulicznych i straty energii, proporcjonalne do kwadratu prdkoci. Konieczny jest zatem dobr optymalnej wartoci prdkoci przepywu. Grubo cianki rury oblicza si z wzoru p D g = n n + c 52 2k r z w ktrym: z - wspczynnik osabienia; dla rur stalowych bez szwu i rur lanych z = 1, dla rur zgrzewanych i spawanych z = 0,50,9; c - naddatek uwzgldniajcy ubytek gruboci cianek pod wpywem korozji, uszkodzenia mechaniczne; dla rur stalowych c 1 mm; dla rur lanych c = 35 mm. Po obliczeniu rednicy rury Dn i gruboci jej cianki g, dobiera si odpowiedni rur z normy. Zawory. Charakterystyka zaworw. Zaworem nazywa si zesp elementw sucy do zmiany przepywu czynnika (cieczy lub gazu). Zmiana ta moe polega na regulacji lub odciciu (zamkniciu) przepywu, utrzymaniu danego cinienia przed lub za zaworem, zmianie drogi lub rozgazieniu przepywu oraz na przepuszczaniu czynnika tylko w jednym kierunku. Istnieje bardzo wiele rozwiza konstrukcyjnych zaworw, dostosowanych do rodzaju przepywajcego czynnika i wymaganej wydajnoci, cinienia. Wikszo zaworw jest znormalizowanych, np. zawory: rurowe, silnikw spalinowych, aparatw tlenowych, do cinieniomierzy, do dtek, odpowietrzajce i inne.
51 52
55
Rys. 33. Schemat zaworu rurowego rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
Zasad budowy i dziaania zaworu rurowego przedstawiono na rys. 33. Gwnymi czciami zaworu s: gniazdo 1, tj. przegroda z otworem przepywowym, oraz zawierado 2, tj. element zamykajcy gniazdo. Zawierado i gniazdo s tak uksztatowane, aby zapewniay szczelno zamykania. Gniazdo jest umocowane w kadubie 4 zaworu (lub stanowi jego cz), natomiast zawierado jest elementem ruchomym, sterowanym przez odpowiedni mechanizm (na rys. 33 przesuw zawierada zapewnia wrzeciono (ruba) 3, obracane np. kkiem rcznym 8). Wrzeciono musi by uszczelnione w celu zapobieenia niepodanym wypywom czynnika. Jednym z rozwiza w tym zakresie jest zastosowanie dawnicy, ktr stanowi: komora dawnicowa 5, wypeniona 1 szczeliwem (materiaem uszczelniajcym) 6, oraz dawik 7 dociskajcy szczeliwo. Zawory powinny spenia nastpujce wymagania: niezawodno dziaania, szczelno przy zamknitym zaworze, mae opory przepywu oraz atwe sterowanie. Zawory mog by sterowane: przymusowo doranie (przez obsugujcego zawr), przymusowo w sposb cigy (np. przez krzywk, mimord, regulator prdkoci obrotowej i inne elementy, stanowice fragment mechanizmw rozrzdczych), samoczynnie (np. pod wpywem rnicy cinie lub temperatury czynnika przed i za otworem). Sterowanie przymusowe moe odbywa si rcznie (si rki) lub za pomoc siownika (serwomotoru) o napdzie elektrycznym, hydraulicznym. Klasyfikacja i zastosowanie zaworw.53 Najczciej stosuje si podzia zaworw w zalenoci od ich przeznaczenia lub w zalenoci od ksztatu i ruchw zawierada. Do najczciej stosowanych zaworw nale: zawory regulacyjne, suce do regulacji iloci przepywajcego czynnika, przeprowadzanej przez zmian przekroju otworu przepywowego; zawory te mog suy do dawienia (tzn. obnienia cinienia czynnika), jako zawory przelewowe odprowadzajce nadmiar cieczy; zawory zamykajce (zaporowe), przeznaczone do pracy przy skrajnych pooeniach zawierada, zapewniajce cakowite otwarcie lub szczelne zamknicie otworu przepywowego;
53
56
zawory rozdzielcze (wielodrogowe), suce do zmiany drogi przepywajcego czynnika, stosowane np. w rozgazieniach przewodw; zawory bezpieczestwa, suce do zabezpieczenia zbiornika lub przewodu przed nadmiernym wzrostem cinienia; zawory zwrotne, suce do zapewnienia przepywu czynnika tylko w jednym kierunku (zamykajce si przy zmianie kierunku przepywu). Zawory bezpieczestwa i zwrotne s zaworami samoczynnymi. Konstrukcja zaworu zaley od rodzaju ruchu zawierada i sposobu zmiany przekroju otworu przepywowego. Rozrnia si wic: zawory przykrywajce, w ktrych zawierado przesuwa si w kierunku prostopadym do powierzchni uszczelniajcej gniazda; zawory zasaniajce, w ktrych zawierado przesuwa si stycznie do powierzchni uszczelniajcej gniazda. Do zaworw przykrywajcych nale: zawory wzniosowe: grzybkowe z zawieradem talerzowym (rys. 33) lub stokowym (rys. 34a), kulowe (rys. 34b) i iglicowe; klapy (rys. 34c) o wychylnym ruchu zawierada; zawory membranowe (przeponowe), w ktrych zawieradem jest membrana (rys. 34e), wykonana najczciej z gumy. Do zaworw zasaniajcych zalicza si: zasuwy (rys. 34f) oraz suwaki (rys. 34g) o prostoliniowym ruchu zawierada; kurki (rys. 34h, i, j), w ktrych zawierado wykonuje ruch obrotowy dookoa wasnej osi; zawory motylkowe, tzw. przepustnice (rys. 34k), w ktrych zawieradem jest okrga tarcza, obracajca si dookoa wasnej osi; powierzchni uszczelniajc gniazda jest w tym przypadku powierzchnia przewodu rurowego.
57
Rys. 34. Schematy zaworw: a, b, c) zawory wzniosowe, d) klapa, e) membrana, f) zasuwa, g)suwak, h, i, j, k) przepustnica rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996

1. 2. 3. 4. 5. Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonania wicze. Wymie elementy skadowe rurocigu. Scharakteryzuj zasady doboru i obliczania rur. Jakie stosujemy poczenia rurowe? Scharakteryzuj zawory. Wymie zastosowania zaworw.
4.7.3. wiczenia
wiczenie 1 Wykonaj projekt dowolnego odcinka rurocigu, ktry bdzie mia co najmniej jedno poczenie rurowe a take co najmniej jeden zawr.
58
Sposb wykonania wiczenia 1) 2) 3) 4) 5) 6)

Aby wykona wiczenie powiniene: okreli podstawowe dane wyjciowe do projektu, dobra przewody rurowe do rurocigu, dobra poczenia rurowe, dobra zawory do projektowania rurocigu, wykona projekt odcinka rurocigu, projekt zapisa w zeszycie przedmiotowym. Wyposaenie stanowiska pracy: przybory krelarskie do wykonania projektu, normy i poradniki w zakresie projektowania rurocigw PN-EN ISO 6708:1998, PN98/H-74200, PN-75/H-74253, PN-80/H-74219, PN-89/H-02650, PN-76/H-34034, literatura wymieniona w punkcie 6 poradnika dla ucznia.

Tak Czy potrafisz: 1) scharakteryzowa cinienie nominalne przy projektowaniu rurocigw
2) obliczy strumie objtoci natenia przepywu 3) wykona projekt odcinka rurocigu dobierajc rednic wedug norm 4) wskaza 3 zawory nalece do grupy zaworw przykrywajcych
Nie
59
5. SPRAWDZIAN OSIGNI
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Przeczytaj uwanie instrukcj. Podpisz imieniem i nazwiskiem kart odpowiedzi. Zapoznaj si z zestawem pyta testowych. Test zawiera 11 pyta. Do kadego pytania doczone s 4 moliwoci odpowiedzi. Tylko jedna jest prawidowa. Udzielaj odpowiedzi tylko na zaczonej karcie odpowiedzi, stawiajc w odpowiedniej rubryce znak X. W przypadku pomyki naley bdn odpowied zaznaczy kkiem, a nastpnie ponownie zakreli odpowied prawidow. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy bdziesz mia satysfakcj z wykonanego zadania. Kiedy udzielenie odpowiedzi bdzie Ci sprawiao trudno, wtedy od jego rozwizanie na pniej i wr do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Na rozwizanie testu masz 30 min.
Zestaw zada testowych

1. Obcienia mechaniczne dzieli si na: a) stae i zmienne, b) tylko stae, c) tylko zmienne, d) nie wystpuj takie obcienia. 2. Jakie czynniki decyduj o wytrzymaoci zmczeniowej? a) czynniki konstrukcyjne, b) czynniki konstrukcyjne i technologiczne, c) czynniki konstrukcyjne, technologiczne i eksploatacyjne, d) czynniki technologiczne i eksploatacyjne. 3. Rodzaje pocze nitowych w zalenoci od zastosowania dzielimy na: a) mocne, szczelne, mocno-szczelne, nieznacznie obcione, b) szczelne, mocno-szczelne, nieznacznie obcione, c) mocno-szczelne, klejone, d) nieznacznie obcione, klejone.
60
4. Nity oblicza si z dwch warunkw wytrzymaociowych na cinanie: a) skrcanie, b) naciski powierzchniowe, c) rozciganie, d) zginanie. 5. Odksztacenia spawalnicze wywoane s: a) napreniami, b) pkniciami spoiny, c) zbyt wysok temperatur, d) skurczami spawalniczymi. 6. Przy spoinach pachwinowych grubo spoiny przyjmuje si: a) 0,4g, b) 0,2g, c) 0,6g, d) 0,8g. 7. W poczeniach gwintowych obcionych tylko si rozcigania oblicza si: a) rednice rdzenia poczenia i dobiera si z norm gwint, b) rednice rdzenia i warunek na wyboczanie, c) rednice rdzenia i warunek skrcania, d) rednice rdzenia i moment skrcenia i dobiera si gwint z norm. 8. Przy projektowaniu podnonikw rubowych stosujemy najczciej gwint: a) trapezowy zwyky, b) drobnozwojny, c) trjktny, d) prostoktny.
61
9. W poczeniach ksztatowych wpusty oblicza si na: a) warunek skrcenia, b) naciski powierzchniowe, c) rozciganie, d) ciskanie. 10. Spryna rubowa jest naraona na dziaanie: a) skrcenia momentem, zginania momentem, b) rozcigania lub ciskania, c) cinania, d) skrcania momentem, zginania momentem, rozcigania lub ciskania, cinania. 11. W rurocigach stosuje si poczenia gwintowe do rur o rednicach i cinieniu: a) do D = 80 mm i P = 4 MPa, b) do D = 40 mm i P = 4 MPa, c) do D = 200 mm i P = 8 MPa, d) do D = 500 mm i P = 10 MPa.
62
KARTA ODPOWIEDZI
Imi i nazwisko.....................................................................................................
Projektowanie pocze rozcznych i nierozcznych

Zakrel poprawn odpowied
Nr zadania
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 a a a a a a a a a a a
Warianty odpowiedzi
b b b b b b b b b b b c c c c c c c c c c c d d d d d d d d d d d Razem:
Punkty
63
6. LITERATURA
1. Mizerski J.: Spawanie. REA, Warszawa 2005 2. Okoniewski S.: Technologia Maszyn. WSiP, Warszawa 1999 3. Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996
64

Polaczenia Rozlaczne I Nierozlaczne

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Polaczenia Rozlaczne I Nierozlaczne

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MINISTERSTWO EDUKACJI i NAUKI

Projektowanie pocze rozcznych i nierozcznych 311[20].Z2.01

Poradnik dla ucznia

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Recenzenci: mgr Jerzy Buczko mgr Zbigniew Zienkiewicz

Konsultacja: dr in. Zbigniew Kramek

Opracowanie redakcyjne: mgr in. Katarzyna Makowska

Korekta: mgr Edyta Kozie

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Pastwowy Instytut Badawczy, Radom 2005

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Bezpieczestwo i higiena pracy

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

311[20].Z2 Projektowanie czci maszyn

311[20].Z2.01 Projektowanie pocze rozcznych i nierozcznych

311[20].Z2.02 Projektowanie podzespow osi i waw

311[20].Z2.03 Projektowanie i odbieranie zespow maszyn

Schemat ukadu jednostek moduowych

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

(rodzaju lub wartoci)

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Tablica 1. Przecitne wartoci wspczynnikw bezpieczestwa. Materia xc

Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Rys. 2. Rodzaje karbw

Rys. 3. Rozkad napre w przekroju osabionym karbem

rdo: Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996

Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

4.1.2. Pytania sprawdzajce

Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

4.1.4. Sprawdzian postpw

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

4.2. Projektowanie pocze nitowych

Rys. 4. Wykonanie poczenia ni-: owego: a) zamykanie nitu, b) poczenie nitowe

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Rutkowski A.: Czci Maszyn. WSiP, Warszawa 1996

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Tablica 3. Rozmieszczenie nitw w poczeniach mocnych (oznaczenia wg rys. 9)

Odlego krawdzi ci od osi nitw

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

4.2.2. Pytania sprawdzajce

4.2.4. Sprawdzian postpw

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego

4.3. Projektowanie pocze spajanych

temp. topnienia (z nadtopieniem lub bez nadtopienia) nie wystpuje

zalenie od rodzaju kleju

najczciej bez docisku

zalenie od rodzaju kleju technologii procesu klejenia

Projekt wspfinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego