Eklektik Bir Tanzimat Aydn: Ali Suav Efendi (18381878)

Seyit Battal UURLU*

Tanzimat dnemi dnce hayat iinde nemli bir kiilik olan Ali Suav, Trklkten slamcla, laisizmden batcla kadar farkl dnsel ve ideolojik hareketler adna faaliyet gstermi bir aksiyoner ve dnr olarak varsaylr. yesi olduu idari, toplumsal ve kltrel oluumlar iindeki konumuna sreklilik kazandramam olmasndan ve takipilerinin, kendisinin de iinden geldii halktan olumasndan dolay, dnceleri, olayl lmnden sonra srdrlmemitir. Snrlar zorlayan baz tutum ve dncelerinden dolay lehinde ve aleyhinde olduka eliik yarglara varld iin tarihe bulank bir portre olarak kaydedilmitir. Bu makalede, Suavye baklarn bu denli eitlenmesinin gerisinde yatan temel etmenler analiz edilerek, onun btnlkl bir portresi ortaya konmaya allmaktadr. Anahtar Kelimeler: Ali Suav, Tanzimat, Yeni Osmanllar Cemiyeti, slamclk, Trklk, Batclk.

zet

An Eclectic Thinker of Tanzimat: Ali Suav Efendi (18381878)

Ali Suav, one of the considerable thinkers in the Tanzimat era, is supposed to be an activist and thinker who worked for various ideological and intellectual movements from Turkism to Islamism and laicism to westernisation. Due to his inability to bring continuity to his positions that he took part in and that his followers were common like him, his works and thought could not be carried on after his eventful death. He is not only recorded into the history as an ambiguous figure on account of some of his behaviours and thoughts that forced the boundaries but also he is the one to be targeted by contradictory prejudices, both for and against. The purpose of this article is to analyse the main causes of such variations in opinions about Suav and with this to present a complete portrait of him. Keywords: Ali Suav, Tanzimat, The Society of Young Ottomans, Islamism, Turkism, Westernisation.

Abstract

1. Hayat Yeni Osmanllar Cemiyeti yesi, gazeteci, fikir ve siyas mcadele adam olan Ali Suavnin hayat konusunda birinci elden bilgi veren kaynak, Ulm gazetesinin 13. saysndan itibaren yaymlanmaya balayan Yeni Osmanllar Tarihi balkl dizi yazdr. Suav, 8 Aralk 1839 ylnn Ramazan Bayram'nda stanbulun, Cerrahpaa semtinde dodu. Babas, ankr-erkee bal Viranehir nahiyesinin bir kynden gelerek stanbul'a yerlemi, geimini mhrecilikle salayan, (Uman 1989, 445) Cepkenolu ailesine mensup (elik 1994, 41) Hseyin Aadr. Suav, anlan hatratnda verdii bilgilere gre, stanbul'da Davutpaa skelesi Rtiyesinden sonra, Bb- Serasker, Dersaadet Kaleminde sene memurluk, Bursa Rtiye Mektebinde bir sene kadar baretmenlik (1856) yapar. Bir ara Sofya Ticaret Mahkemesi Reislii, Filibe Tahrirat Mdrl yapar. On yedi, on sekiz yanda Hicaza gittiini syleyen Suav, Suyt'nin El-Camiu's-Sairini,
*

Yrd. Do. Dr., Yzncyl niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm - Van

Eklektik Bir Tanzimat Aydn: Ali Suav Efendi (1838-1878)

208

Msr'da satn alp, hac yolculuu boyunca ezberlediini, Mekke'ye vardktan sonra, sz konusu eserin eksiklerini tamamladn syler. Bu yolculuk srasnda Minnavyi (erh) Firdevs-i Dimlyi ezberlediini, bundan dolay evresinde kendisine "muhddis" dendiini kaydeder (Suav 1869e, 895896). Suavnin hadisle ilgisinde alt izilmesi gereken bir nokta da udur: Simav Koullu Medresesinde hocalk yapt srada tank olduu iki haksz olayn zerine gider ve idarecilerle kar karya gelir (Suav 1869e, 897). Hakszla tahamml edemeyiinin, babasndan tevars eden bir karakter zellii olduunu, bu olay dolaysyla anlatr. Babasnn bu konudaki tutumunu; hakszlk grd, ya da iittii anda sabr yanar ate kesilir, hatta hakszlk eden, baz ehibbsna tokat atm ve bazsnn kafasn yarm (Suav 1869e, 893) szleriyle zetleyen Suav, hadisle youn biimde ilgilendii gnlerine ilikin yle bir anekdot anlatr: Hadis-i eriften zulm aleyhine iddetle vcd etmi sr ayrca mecmuama kayd edip, onlardan pek mteessir olurdum ve Cenb- Muhammed-i Arab ve mmnin zulm aleyhine ol derece iddet gsteriini en byk ve birinci mucizesi itikad ederdim. Bu hadisler beni mezlim aleyhine yle besledi ki her tym zalime kar bir kahraman bulurdum. yle ki bir damla vcudum ile zalime hcm etmeye ve malub olduum halde tarafndan katl olunmaa raz olurdum ve bu yolda maktuliyeti itikad eylerdim (Suav 1869e, 896897). Suavnin isyan teorisini ekillendiren sosyal adalet ve baskya direnme fikirlerinin ailesinden miras olduunu teyid eden Mardine (1996, 425) gre, Osmanl loncalar araclyla aktarlan, eitliki halk geleneinin de bu dnce zerinde ciddi etkisi vardr: Suav gibi ahslar tarafndan Osmanl bakentinin ayaa kaldrlmasnn sebebini de bu lonca geleneinin miras olan saldrgan/eitliki ruh (esprit frondeur)da aramak gerekir. Sina Akin de (1994, 351) Suavnin babasnn bu ynnn yan sra, annesinin de dikkate ayan olduunu, nk babasna okuma yazmay ve aritmetii rettiini syler. Suav, 1867de, Filibeden stanbula geri dndnde, bir yandan ehzde Camiinde vaazlar verir, dier yandan da Filip Efendinin Muhbir gazetesine yazlar yazar. Muhbir gazetesinde yazd yazlar ile ilgili olarak unlar syler: Bu ie parmak sokmaktan asl muradm vatanmz gazetelerinin khne inlarnn ve mutad- kadm zere b-mn sityilerini bozmak idi. Hem lisn bozdum, hem de memlekete hrriyet-i aklm soktum (Suav 1869e, 909). lk makaleleri arasnda yer alan Belgrad Kalesinin teslimi ve Msrn devlete ball meselelerinde yapt eletirilerle ksa srede dikkatleri zerine eker. 21 ubat 1867 tarihli Muhbirde Mustafa Fazl Paann Msr meselesi dolaysyla Sultan Abdlazize hitaben Belikann Nord gazetesinde kan mektubunu evirerek yaymlar. Ayn mektubun iki gn sonra Namk Kemal tarafndan Muhbirden iktibas edilerek geni bir yorumla Tasvir-i Efkrda yer almas zerine Muhbir, 32. saysndan itibaren bir aylna kapatlr. Ali Suav Kastamonuya, Namk Kemal Erzuruma ve Ziya Paa Kbrsa srlr (25 ubat 1867). Mustafa Fazl Paann davetiyle buradan gizlice ayrlarak 22 Mays 1867de, Courrier dOrient gazetesinin sahibi Jean Pietrinin1 yardmyla Parise kaar. Mesinada bulutuu Namk Kemal ve Ziya Paa da Mustafa Fazl Paann daveti zerine, kamlardr. Suav, daha Rumelide seyr- seyahat etmekte iken Mustafa Fazl Paa adn duyduunu, madd bir beklentisi olmad halde, devlet idaresinin dzelmesi iin yurdunu terk eden Paaya kar iyi duygular beslediini, onun baars iin dua ettiini syler (Suav 1869e, 907908). Yeni Osmanllar Cemiyeti kurulduunda, Pariste Mustafa Fazl Paa ve arkadalarnn toplanarak verdii karar zerine, Suav, Muhbir gazetesini karmak iin Londraya geer. Gazetenin 31 Austos 1867 tarihli ilk saysndan itibaren u yazy yazar: Muhbir, doru sylemek yasak olmayan bir memleket bulur, yine kar (Tanpnar 232). lk saydan itibaren gazetenin Avrupada muvakkaten ikamet eden ve Memlik-i Osmaniyyenin marif-i terakkisine alan bir
1

Kaynaklarda bu ahsn adnn yazl ile ilgili farkllklar gze arpar. Tanpnar (1988, 225) ve Uman (1989, 446) Jean Pietri, elik ( 1994, 90) Giampietri, Mardin (1996, 43, 52) Giampietry eklinde yazar.

History Studies Volume 2/2 2010

209

Seyit Battal UURLU

cemiyet-i slmiyye tarafndan karld eklindeki ilann yan sra, kimi aykr davranlarndan dolay arkadalaryla aras alr. Ziya Paa ve Namk Kemal 29 Haziran 1868de Hrriyet gazetesinin yaynna balarlar. Avrupaya gelen Sultan Abdlazize bir arzuhal vererek stanbula dnen Mustafa Fazl Paann desteinin kesilmesi ve Ali Paann Londra Sefareti araclyla yapt bask, arkadalaryla yollar ayrlm olan Suavnin, Muhbirin 3 Kasm 1868 tarihli 50. saysndan itibaren yaynna son vermesine neden olur (Uman 1989, 446). Cemiyetle ilikisi kalmayan Suav, Parise geerek, burada, politik olmaktan ok, fikir ve bilim yn ne kan Ulm gazetesini karr. 18701871 Fransz-Alman Savann kmas zerine Lyona tanr ve gazetesini burada Muvakkaten Ulm Mterilerine adyla yaymlar (Uman 1989, 446). Sz konusu iki yaynda da eski arkadalarn, davaya ihanet ettikleri gerekesiyle, Fazl Paa maallar (Suav 1869a, 841842) olarak itham eder. Ali Suavnin Avrupada bulunduu sre iinde fikirlerinden ciddi ekilde etkilendii isimlerin banda Frederic Le Play gelmektedir. Trkiyede Le Playi kendi sosyolojik grnn temeli yapan Prens Sabahattin olmakla beraber, ondan ilk sz eden Trk aydn Ali Suavdir. elik, Suavnin Le Play ile ilikisinin kurulmasnda David Urguhartn da etkisi olabileceini ve bu iki yazarn, Suavnin ihtilalci grlerini nemli lde trplediini syler. Buna gre, Le Play, Fransann zlne kar durarak genel olarak ahlak kntye bilimsel zmler getirmesiyle Suavyi etkilemitir. Zaten Le Play ve Urquhart ekollerinin siyas ve ahlk fikirleri paralellik arz eder (elik 1994, 285287). Tanpnar ise, Suavnin Le Playden Frenke birka szck alarak ii mulklatrdn, aslnda yapt eyin, eski fikirlerinden vazgetiinin aklamasndan baka bir ey olmadn belirtir (1988, 2367).2 erif Mardin, Suavnin stanbula dnnden sonra, hareket noktasn Le Playn fikirlerinden alan, Franszca contre-rvolution (kar ihtilal)n Trkeye uyarlanndan yola karak, bir Sem Tat3 dernei (1996 404, 424) kurduunu syler. elike gre, en azndan eldeki belgelere ve gazete yazlarna gre byle bir cemiyet yoktur. Suav, Osmanl-Rus savann kapda olduu gnlerde hep itaati tavsiye etmitir, ancak byle bir cemiyet kurduuna dair en ufak bir ipucu bulunmamaktadr (1994, 287). Ali Suavnin Pariste 17801876 yllar arasnda geen hayatnn karanlk olduu konusunda aratrmaclar gr birlii iindedir. Bu dnemine ilikin sylenenler, kimi duyum ve anekdotlardan teye gidememektedir. Ancak Suav hakknda kapsaml bir aratrma yapm olan elik (1994, 266278), onun Avrupadaki yaamndan kimi izler ortaya koymutur. Buna gre Suav, Ulmun ilerleyen saylarnda ve Muvakkaten Ulm Mterilerinede yazd son derece sert yazlarla, Yeni Osmanllar davasna ihanet ettiine inand eski arkadalarn acmaszca tehirinden dolay byk bir ihtimalle Msr ynetimi tarafndan susturulmutur. elik, Suavnin 1871 Eyllnden 1876 sonbaharna kadarki sre iinde ibandaki idare hakknda herhangi bir yazsna rastlanmadn syler. Suav bu yllarda eitli cemiyet ve ahslarla ilikisini srdrm, bir yandan da kitap veya kitapklar yaymlamtr. Suavnin Paristen dn, II. Abdlhamitin kard 29 Eyll 1876 tarihli zel afla gereklemitir (elik 1994, 289). 1 ubat 1877de Galatasaray Lisesine mdr olarak tayin edilen (elik 1994, 310) Suav, okulda geni bir slahata giriince, birok evrenin tepkilerine maruz kalr. Maarif Nzrn dinlemeyerek bana buyruk hareket ettii ve devlet memurluuyla badamayan makaleler yaymlad gerekesiyle 11 ay sonra buradaki grevinden uzaklatrlr. Mardin (1996, 404), Suavnin buradan alnmasnn nedenini, ngiliz karsyla birlikte okula yerlemelerine deil, yetersizliine balar. Umana gre (1989, 446), ksa sre iinde disiplinin bozulmas ve ngiliz
2 3

elik, Tanpnarn bu eletirisinin bir yanl okuma neticesi olabileceine iaret eder (1994, 285). Kurann deiik ayetlerinde ululemre itaati anlatan iittik ve itaat ettik szlerine gnderme ieren bu adlandrma, Suavnin ihtilalci fikirlerinden vazgetiini vurgulamaktadr.

History Studies Volume 2/2 2010

Eklektik Bir Tanzimat Aydn: Ali Suav Efendi (1838-1878)

210

olan karsyla okulda yatp kalkmas dolaysyla kan dedikodular yznden grevine son verilmitir. Abdurrahman erefin gzlemlerini zetleyen Tanpnar (1988, 238) ise, Suavnin derbederliinin yan sra, mektep tedrisatnn alt st oluunun bu kararda etkili olduunu syler. Suav Galatarasay Sultansinden ayrlnca skdar Cemiyetini kurar. Ancak bu cemiyetin iinde kimlerin yer ald, amacnn ne olduu konusunda bilgiler bulunmamaktadr. Suav, 20 Mays 1878de, daha nce organize ettii birka yz Rumelili muhacir ile birlikte raan Sarayn basar. Yeni Osmanllarn ideal padiah olan V. Muratn (Mardin 1994b, 32) koluna girerek onu dar doru srklerken, Beikta Karakol amiri Hasan Paann, bana vurduu sopa ile lr. II. Abdlhamide kar V. Murad yeniden tahta getirmek isterken can vermesi, bir sre sonra Jn Trkler tarafndan mill bir kahraman olarak benimsenmesine ve bayraklatrlmasna yol amtr (Uman 1989, 446). 1.1. Kiilii ve Etkileri Suav, iinde yer ald, hepsi de devlet memuru, ou kibar aile ocuu olan gen arkadalar iinde, halktan ve esnaf ocuu olmasndan dolay ayr bir ehredir (Tanpnar 1988, 230). Zamannn hrriyeti aydnlarnn oundan farkl olarak, toprak sahibi ve memur snfndan deil, stanbula yerlemi bir kylnn oludur (Lewis 1993, 148). Suavnin, hrn, arlklarla dolu, uyumsuz, iddial, dolaysyla dost tutmayan bir insan olduu belirtilir ve bu durumun, onun gemii ile imdisi arasndaki tezattan kaynakland ne srlr. Kendisi elikili bir yetime tarzna sahipken, evresindeki insanlar, yneten snfnn, kalemiyye mensuplar ve bu snftan olanlarn ocuklardr (Akin 1994, 351352). vnmek, Suavnin hayat boyu vazgeemedii bir zaaftr. Gazali hakknda yazd yazda, Gazali bugn anld gibi, kendisinin de anlaca gnn geleceini syler: Varsn Suav ismine hased edenlerin bu eserim dahi rekabetlerini davet etsin. () Sekiz yz sene sonra Gazali arand gibi bir gn gelir, Suav dahi aranr (Suav 1869g, 350). ibbku'l-Ulm adl eserinden bahsederken ayn tutumu taknr: Bu hakir dahi Bursada bulunduum vakt bu yolda bir Unvan-eref Naziresi yapmtm ki satr- vahidde yirmi bir fenni cami olduu iin baz ekbirin tensibi vechiyle ibbkul-Ulm tesmiye klnd (Suav 1869b, 431). Suav, ksa mrnde, ou Tanzimat aydn gibi ok farkl alanlarla uram eklektik bir adamdr. zellikle Ulmdaki yazlarna ve kitaplarna baklacak olursa; felsefe, filoloji, tarih, politika, sosyoloji, iktisat, istatistik, madencilik, para politikalar, din ilimler gibi ok deiik konularla ilgilenmi tam anlamyla ansiklopedist bir kiiliktir. Olduka farkl alanlarda kalem oynatm olmak, onu s ve dank biri haline getirmitir. Tanpnar, yazdklarndan yola karak, Suavnin 187677 yllar arasnda bir knt yaadn, bunun yaamndaki artan sefaletle dorudan ilintisi olabileceini ne srer. Suavnin yazdklarnda, son yllarda kk bir ruh halinin yansmalar vardr: Abdlhamite yapt tavsiyeler her trl akl erevesinin dnda bir cezbenin eseri deilse muhakkak ki zihn bir kn delilidir (1988, 239). inden geldii halk tabakasnn dili ve mant ile konuan Suavnin (Tanpnar 1988, 230) hayat izgisi, aslnda belli bir seviyenin stne pek kmamtr. Dnemi iin u noktalarda yer alan tavr ve grleri, kendisini narsisistik denebilecek dzeyde vmesi, Suavnin kiilii etrafnda ok deiik kanaatler oluturmutur. Mardine gre (1996, 399) onun kiiliinin hkim patolojik zellikleri, tek tek ayrt edilmeleri iin zel bir uzmanlk gerektirmeyecek kadar dikkat ekicidir, ancak onun tuhaflklarnn tesinde bir yn de vardr. Falih Rfk Atayn Baveren nklp (1954) adl eseri rneinde, son zamanlarda onun kiilii, demokratik ideallerin peinde len ilk modern Trk olmasndan dolay, bir sayg halesi ile kuatlmaktadr. Ancak gecikmi bir siyas azizletirmenin rn olan bu imajda gerek Suavden, ok az ey vardr. Yoldalar iin bir arlatan; adalarndan birou iin ise, sabit fikirli huysuz biridir. Tanpnara gre (1988, 237)

History Studies Volume 2/2 2010

211

Seyit Battal UURLU

megaloman ve perscute manyak kiilii olan Suav, dosttan ziyade mride ihtiyac olan, bu seviyeye indiremedikleriyle ilgisini kesen, hatta dman kesilen biridir. Suavnin; kendisini vme takntsnn yan sra, bir de n safta yer alma merak olan garip bir narsisist, gerektiinde yalan syleyen ve antajdan bile vazgemeyen bir kiilii olduunu ne srer ve onun eserleriyle deil, karakteriyle izah edilmesi gerektiini syler. li Paa ile sonuna kadar uraan Suav, eski arkadalarnn hkmetle anlamamas iin jurnalci bir tutum iine bile girer (Tanpnar 1988, 231 232). Suavnin kiiliine ilikin bir bilgi de eski bir dava arkadandan gelir. Kni Paazde Rfat Bey, Yeni Osmanllardan ayrlnca, Bablinin affn kazanmak iin kaleme ald Hakikat- Hl der Defi htiyal balkl rislesinde, Suavnin bilinene pek benzemeyen bir portresini izer. Onu; Frengistanda apkalar giymi, arap imi ve iar- slmiyeye muhalif nice eyler takip etmi (Trkne 1991, 85) olmakla itham eder. Suav aleyhindeki grlerin ekillenmesinde; eski dava arkadalarnn kendisi hakknda sylediklerinin yan sra, Sultan II. Abdlhamid dneminde gzden dmesinin ve bizzat kiiliinin etkisi byktr. Bu dnemin en kt isimlerinden saylan Suav, muhtemelen einin aidiyetinden dolay, ngiliz ajan olarak bile nitelenmitir (Akin 1994, 352). Ar ularda yer alm, ani tepkiler ve kararlar veren, birok konuda ok konuan Suav, elbette ok dman kazandndan dolay bu denli olumsuz bir portreye sahip grnmektedir. Ali Suav hakknda olduka olumsuz kanaatlere de sahip olan Tanpnar, onun toplum hayatyla ilgili ortaya att baz fikirlerin, zamanla kimi meselelerde nc rol olduunu ne srer. Ancak onun dncelerinin hem douunda, hem de gelimesinde, tesadften gelme ve aceleci taraflarn, noksanlarn daima stn olduunu da belirtir: Suav, ksa parlt anlar olan ve esasl noktalar bulup bizde ilk defa yayan adamdr (1988, 240). Tanpnar Suavnin muhafazakr terakkiperver izgisinin nihayetinde az ok salam bir siyasi duru olduunu belirtir (1988, 237). Uman, onun II. Merutiyetten sonra ilk Trklerden kk bir grup dnda, dier Tanzimat sonras yazar ve fikir adamlar gibi eser ve fikirleriyle sonraki nesiller zerinde uzun sreli bir tesiri olmadn (Uman 1989, 447) dnr. 1.2. Gazetecilii Trkiyede zel gazetecilik faaliyeti, inasinin gh Efendi ile birlikte 1860ta yaymlad Tercman- Ahvl ile balar. inasinin bu gazetenin ilk saysnda yaymlad mukaddime, hem gazetenin, hem de Trk siyas hayatnn gelecekteki gelimelerine ynelik kimi ipular ierir: Mademki, bir heyet-i ictimaiyede yayan halk bunca vezaif-i kanuniye ile mkelleftir, elbette kalen ve kalemen kendi vatannn menafine dair beyan- efkr etmeyi cmle-i hukuk- mktesebesinden addeyler (Tanpnar 1998, 211). Hikmet-i hkmet saylan siyasetin kaplarn halka aan bu yaklam; ynetici snfa kar halkn szcln stlenen yeni bir zmrenin, gazetecinin, ortaya knn da habercisidir. Gazetenin baard ilk ve en nemli i, bir devrim olarak nitelenebilecek yaz dilinin demokratikletirilmesidir. Gazete ile birlikte yaz ve konuma diline hrriyet, vatan, efkr- umumiye, millet, istibdat, merutiyet, hkimiyet-i halk vb. gibi kavramlar girer. Gazete, ada anlamyla aydnn ortaya kmasna da araclk eder. Gazetecinin geim kayna deiir. Gazetecinin velinimeti, artk saray deil, okuma yazma bilen halktr. Gazeteci, saraya kar halkn yannda yer almakla onun avukatln da stlenir, ancak bu noktada, Osmanl aydn batl aydndan farkl bir noktada durur. Osmanl toplumunda ideal aydn, Batdaki belirli bir toplumsal snfn szcln yapan aydn deil, allame tipidir. Bunun iin de Osmanl aydn, yaad toplumla meden toplumlar arasndaki uurumun kapanmas iin her konuda sz sylemeye mecbur kalan bir yaz

History Studies Volume 2/2 2010

Eklektik Bir Tanzimat Aydn: Ali Suav Efendi (1838-1878)

212

makinesine4 dnr (Trkne 1991, 54-57). Ali Suav, Tanzimat dnemindeki aydnn ansiklopedist kiiliini kendi ahsnda toplamtr. Birok alandaki kitap ve makalelerinin yan sra, stanbul, Londra ve Pariste aktif bir gazetecilik hayat srdrmtr. Tanpnar, onun matbuatla olan bu srekli ilikisini, kendisinin unutulmasna hi de raz olmayan adamd, szleriyle deerlendirir (Tanpnar 1988, 238). Muhbir (stanbul): Suavnin, gazetecilik hayat Filip Efendinin sahibi olduu (1 Ocak 186727 Mays 1867, 55 say) bu gazetede balar. Muhbir (Londra): Suavnin tek bana Londrada kard bu gazetede, Yeni Osmanllar Cemiyeti yelerinden Namk Kemal, Knipaazde Rifat Bey ve Ziya Beyin de baz yazlar kmtr. Gazete 31 Austos 18763 Kasm 1868 tarihleri arasnda 50 say yaymlanmtr. Ulm: Suavnin tek bana yaymlad bu yaynn ilk yirmi says, yazarn el yazsyla litografya, son be says ile matbu olarak yaymlanmtr (Temmuz 18691 Eyll 1870, 25 say). Ad gazete olmakla birlikte bu, aslnda, Suavnin gerek fikriyatn ve kiiliini rahatlkla ortaya koyabildii bir dergidir. Muvakkaten Ulm Mterilerine: Alman-Fransz Savann balamas zerine evini ve matbaasn Paristen Lyona tamak zorunda kalan Suav, bu derginin ilk iki saysn Lyonda, geri kalan sekiz saysn Marsilyada karmtr. Dergi, siyas haber, yorum ve eletirilerle dolu olduundan daha ok Muhbirin havasndadr. Her nshas bir forma olan bu dergi, 30 Eyll 1870Kasm 1870 tarihleri arasnda yaymlanmtr. 2. Eserleri Ali Suav, Filibeden stanbula dnnden sonra 127den fazla eser yazdn iddia eder. Farkl alanlarla ilgili olan bu eserlerin ounluu risaleler halindedir, bir ksm ise dergi, gazete sayfalarnda kalm ve bazs ise, yarm kalmtr. Arapa ve Farsa bata olmak zere farkl dillerden evrilen ve adapte edilenler ise, Suavnin imzasn tayan eserler arasnda baka bir kategoriyi oluturmaktadr. Suav; Muhbir, Tasvr-i Efkr, Vakit, Basret, Sadakat, ttihad, mran, Msvt, Ruznme-i Cerde-i Havdis, Hrriyet, Ulm ve Muvakkaten Ulm Mterilerine gibi devrin yerli; El- Cevib, Le Memorial Diplomatique, The Diplomatic Review, The Morning Post, Le Rome gibi yabanc eitli gazete ve dergilerde makaleler yazmtr (elik 1994, 472473). Ya Suavnin bizzat kendisinin, ya da kimi kaynaklarn sz ettii bu eserlerin nemli bir ksmna gnmze kadar ulalamamtr. 2.1. Kitap ve Risaleler Baz eserleri ve ierikleri aada zetlenmitir5: 1. Hukk- evri (stanbul, 1324). 16 sayfalk bir risaledir. Gazalnin hy-y UlmdDin adl eserinin bir blmnn evirisidir. Meden bir ehrin nasl olmas gerektiini ayet ve hadislerle anlatr. 2. Kmsl-Ulm vel-Marif (Paris, 1287). Ulmun 21.-25. saylar arasnda on altar sayfalk ilaveler halinde toplamda seksen sayfa olarak yaymlanan, yarm kalm bu ansiklopedi, teknik adan zayf, dil asndan sadedir. Bir ansiklopediye mutlaka alnmas gereken maddeler ihmal edilmi, eser Atabeg maddesinde kalmtr. 3. Defter-i mal-i li Paa (Paris, tarihsiz). 1909da li Paann Siyaseti adyla ikinci kez baslan 27 sayfalk bu risalede, 1854ten 1870e kadar sadrazam ve Hariciye Nzr olarak grev
4

Bu durum, Ahmet Mithat Efendi ve Ahmet Cevdet Paada belirgin bir biimde gzlenir. Ahmet Mithatn Feltun Bey ile Rkm Efendi ( 1876) romanndaki Rkm Efendi, bu dnceyi gndelik yaamnda bir iar haline getirir. Ksa srede fen ve teknoloji, dil, iktisat, gazetecilik, evirmenlik, sahne oyunlar, gibi her biri ayr bir ilgiyi gerektiren birok konuda kendini yetitirir. 5 Buradaki bilgiler elik (1994)ten derlenmitir.

History Studies Volume 2/2 2010

213

Seyit Battal UURLU

yapan li Paaya isnat edilen yanllklar ortaya konur. Eserde, bu zaman dilimi iinde gerekleen Girit syan, Krm Sava, Islahat Ferman, Memleketeyn Meselesi, Dyn- Ummiye gibi birok konudan sorumlu tutulan li Paa sert bir dille eletirilir. Eser, ayn zamanda Osmanl brokrasisinin eyrek asrlk amazlarna ynelik bir eletiri olarak da grlebilir. 4. Salnmeler: Suavnin 18711873 yllar arasnda biri Msra ait olmak zere yaymlad salnamede, Trkiye hakknda corafya, ziraat, endstri ve ticaret ile ilgili istatistik bilgilerin yansra kent sokaklar, ynetim, takvimler gibi deiik konularla ilgili bilgilere yer verilir, baz konularda eletiriler de yaplr. 5. Hive Fi Muharrem 1290: 1873te Pariste Le Khiva adyla yaymlanan eserin yazlmasnn temel amac, Doudaki Mslmanlar ihmal etmi olan Osmanl ynetimini uyarmaktr. Eser, Suavnin d dnyadaki Trklerle ilgisinin balangcn oluturur. Suav, Orta Asyadaki Trklerle, sadece Trk olduklar iin deil, Mslman, dahas Snn olduklar iin ilgilenmitir. Bir mukaddime ve iki blmden oluan bu kitap, Suavnin Trk yanna vurgu da ierir. Abdulhaluk ay bu dnceden hareketle 1977de sadeletirerek yaymlad eserle ilgili makaleler yazmtr. Ercment Kuran Osmanl Devletinde Trkln ortaya kn bu eserle balatr. 6. Nasr- ed-din Chah DIran: ran ah Nasreddin ahn Parise yapaca seyahat zerine yazlm 15 sayfalk Franszca bir kitapktr. Suav burada Nasreddin aha, lkesinde yapt reformlar dolaysyla hayranln dile getirir; onu, baarlarndan ve Avrupaya renci gndermesinden tr ver. ahn mensup olduu Kaar Hanedanna dair izahattan baka, rann o gnk durumu hakknda baz istatistik bilgiler verir. 7. A Propos de LHerzgovine: Suav bu adla eser yazmtr. lki 1875te Pariste yaymlanmtr. Yazarn kantlarn dipnotlarla ortaya koymak suretiyle ciddiyetle yazd bu eser Hersekle ilgilidir, ancak bu konuyu odaa alarak Osmanlnn d politikasyla ilgili bir deerlendirme yapmtr. Eser 96 sayfa, dokuz blm ve bir sonutan oluur. Burada David Urguhartn ark meselesi, Panslavizm ve Osmanl ve Rus glerinin karlatrlmas, Rusyann stanbulu igal emelleri gibi konulardaki grlerinin izleri ak ekilde grlmektedir. 1876da Pariste Franszca olarak yaymlanan 35 sayfalk ikinci eser, Hersek syann ele alm ama Osmanl d politikasna ilikin grler de iermektedir. 1876da Pariste baslan nc cilt, 63 sayfadan oluur. Eserde Karadan konumu, tarihi, Osmanl Devletinin Karada almas ve orada kurduu ynetim, Karada syannn ortaya k ve nedenleri ele alnmaktadr. 8. Tacryr Ou Relation de Mohemmed Efendi: Yirmisekiz elebi Mehmetin Sefaretmmesinin baz ilavelerle yeniden basmdr. 9. Fransada Paris ehrinde Msfereten Mukm el-Hac Ali Suav Efendi tarafndan Yine Pariste Knpaazde Ahmed Rifat Beye Yazlan Mektubun Sreti (Paris, tarihsiz). Yeni Osmanllar Cemiyeti yesi Knpaazde Ahmed Rifat Beyin kendisinin aleyhinde ar ithamlarda bulunduu Hakikt- Hl der Def-i htiyal (Paris, 1286) adl risalesine Suavnin cevap mahiyetinde kaleme alp ta basmas olarak yaymlad risledir. 10. Devlet Yz On Alt Buuk Milyon Lira Bortan Kurtuluyor (Paris 1292). 2.2. Yeniden Yaymlad Eserler Suavnin evirdii ya da kimi ilavelerle yeniden yaymlad baz eserler unlardr: 1. Arab bre Usll- Fkh Nm Rislenin Tercmesi (Londra 1868). Suav, fkh usulnn belli bal kaidelerini ele alarak bunlar ksaca akladn belirttii nszde, byle bir alma yapmaktaki amacn da, slm eriatnn Mslmanlarn XIX. yzyldaki ihtiyalarn karlayamadn ve Mslman topluluklarn bu yzden geri kaldn iddia edenlere kar hakikati ortaya koymak eklinde aklar.

History Studies Volume 2/2 2010

Eklektik Bir Tanzimat Aydn: Ali Suav Efendi (1838-1878)

214

2. Sefretnme-i Fransa (Paris 1288). Yirmisekiz Mehmet elebinin Sefaretnmesinin hiyelerle yayndr. 3. Takvmt-Tevrh (Paris 1291). Ktip elebinin ayn ad tayan eserini notlar ve zeyil ilavesiyle 1874te tabasmas baskdr. 4. Tercme-i Lugaz- Kbis-i Efltun (Paris 1873). bn-i Misvekeyh tarafndan Yunancadan Arapaya evrildii iddias ile Efltuna nisbet edilen bu eser, aslnda apokriftir. Kbis isminin Greke Kiyotiyosun Arapalam ekli olduunu ileri sren Suav eseri eklerle, asl ile karlatrarak ve baz yorumlar ekleyerek yaymlamtr. Bu yaynnda, tercmedeki Arapa hatalarn da ayrca dzelttiini belirtmektedir. st kapak Franszca olmasna karn Suavnin notlar tmyle Arapadr. 2.3. Bulunamayan Eserler Bunlarn dnda Suav tarafndan ya da baka kaynaklarca sz edildii halde bulunamayan eserlerinden bazlar unlardr: 1. Nesyih-i Ebu Hanife erhi. 2. Iraknin Siyer-i Elfiyesi zerine ki Cild-i Kebir erh. 3. ibkatl- Ulm. 3. Tarih-i Fars. 4. Sahih-i Buharnin Usl-i Cedde zere Tanzimi. 5. Fazl ve Hasabt-Tamam vet-Tefzl. 6. Mevzutl-Ulm Tercmesi. 7. Uhdnin Terci-i Bendi. 8. Sen de Gemidesin. 9. Drt Yz Hikmet. 10. Maliyeye Dair Yedi Cz Eser. 11. erh-i Hadis-i Mirac-El Hakm bn-i Sina. 12. Heredot Tarihi. 13. Fenn-i Tanzim-i Defter. 14. Preuve de LExistence de Dieu. 15. Tarik- Necat. 16. Tarih-i Efkr. 17. Taharriyt- Suav Al Tarih-i Trk. 18. Tarifatl Suav. 19. Keaf- Istlaht- Fnn. 20. Fetav-y Alemgrye. 21. Asiatic Societylerin Faydal Neriyat ile lgili Klavuz. 4. Grleri 4.1. Yeni Osmanllar Cemiyeti Ali Suavnin Yeni Osmanllar Cemiyetine ne ekilde katld bilgisi, yukarda hayat anlatlrken ele alnd. Mustafa Fazl Paann nclnde kurulan bu cemiyet, esasnda li ve Fuat Paann uygulamalarna kar bir bakaldrma hareketidir. Yeni Osmanllar, bu iki yneticinin devleti kurtarma hedeflerine, anayasaya dayal parlamento ile salanacan dndkleri hrriyet isteiyle kar kyorlard. Islahat Ferman (1856) ile gayrimslim tebaya verilen haklar, aznlklarn uluslama yoluna gidecekleri yolundaki korkuya kaynaklk ettii gibi, Mslmanlarn doal grd millet-i hkime statsnn ortadan kalkmas anlamna da geliyordu. Fermann gndeme getirdii nc konu da, aznlklar yabanclarn iktisad emperyalizminin yardaklar durumuna getirdii teziydi. Yeni Osmanllarn sz konusu fermann, ekonomik emperyalizmi

History Studies Volume 2/2 2010

215

Seyit Battal UURLU

pekitiren bir belge olduu ve yneticilerin, Osmanl Mslmanlarn Avrupann byk devletlerine siyas bakmdan peke ektii tezi, ayn zamanda dnemin yaygn hissiyatn da yanstmaktayd. Yeni Osmanllar, Tanzimat felsef ve ahlk adan kkszlkle suluyor, sosyal demokrasinin esaslarnn slam felsefesinden yararlanlarak bulunabileceine de inanyorlard. Mardin (1994a, 87 89), kendi iindeki yekpare grnmne karn, bu hareketin en azndan ayr ekseni olduunu syler: inasinin komplekssiz Batcl, Namk Kemal gibi geni oranda parlamentolu bir idareden faydalanmak isteyenler ve Ali Suav gibi parlamenter demokrasiyi bir eit insan tabiatna aykr oyun olarak deerlendiren kiiler. Yeni Osmanllarda, Tanzimat aydnlarnn belirgin eklektik tavrna ilaveten, kritik sylem kltr (Mardin 1995, 47) de hkimdir. Suav, medrese kkenli bir lim-aydn oluuyla, ayrca farkl bir konumdadr. Sina Akin (1994, 143), batl anlamdaki ilk zgrlk hareketi olarak niteledii bu oluumun, gazetelerden ibaret olduunu ve aktrlerinin, mcadelelerini basn yoluyla verdiini syler. Yeni Osmanllar hareketini Osmanl yenileme tarihinin ilk devrimci-demokrat aydn hareketi olarak niteleyen Trkne (1991, 93), burada ar rnek olarak grlen ve birok kalba sokulduundan, hakknda eliik yarglara varlan Suavnin 19. yzyl fikir tarihi iinde ok nemli bir yere sahip olduunu ne srer. Suav, bu dnemde modern birok kavram ve dnceyi ilk kez telaffuz etmek ve tartmak suretiyle Osmanl fikir dnyasna tayan adamdr. Bunun yannda Siyaset, mcerret eriat- slmiyedir diyen ve Osmanl Devletinin kne sebep olarak kestirmeden dinsizlii gsteren Suav, Cumhuriyet dneminde laisizm prensiplerini ilk ortaya atan kii olarak selamlanmtr. Cinslik davas olarak niteledii milliyetilie karlk Trklerin davasnn Mslmanlk davas olduunu syleyen, Osmanllarn Trkl tezine bile kar kan Suav, yine Cumhuriyet dneminde ilk Trk olarak takdim edilmitir. Ayn Suav, Said-i Nurs tarafndan mfrit lim sfatyla slmn byk mtefekkirlerinden biri olarak benimsenmitir. Suav iin kapsaml bir biyografi yazan Kuntayn verdii hkm gerei yanstmaktadr: Bir yn Suav vardr (Trkne 1991, 9394). 4.2. slamclk Mmtazer Trkne (1991, 32), slamcln dou srecinin 18671873 yllar arasnda gerekletiini ve Osmanl aydnlarnca gelitirilmi bir ideoloji olduunu dnr ve Yeni Osmanllarn eriatlnn Avrupada baladn, ncesinde ise hemen hemen hi olmadn syler. Ona gre, Avrupadaki muhalif yaynlarnda tenkit olsun diye, Babliyi eriattan uzaklamakla sulayan aydnlar, slam bir muhalefet arac olarak kullanmaktan, onu fikirlerinin zemberei haline getirmeye gemilerdir. Babliye muhalefet ederken din unsurlar en baarl kullanan ve dierlerine de rnek tekil eden Suavdir. Yeni Osmanllar iinde slubu konuma diline en yakn olan, vaaz verir gibi yazan odur. Suav, ak, sssz ve sanatsz diliyle, sradan insanlarn anlayaca bir muhakeme yrtr ve okuyucusunu kolaylkla tahrik eder. Onun Muhbirin ilk saysndan itibaren slmdan muhalefet unsuru olarak yararlanmay el yordamyla kefettii, giderek vurucu tekrarlarla bu unsuru daha sk kullanmaya balad grlr (Trkne 1991, 7879). Osmanl hkmetini, eriat ihlal etmekle hatta dinden ayrlmakla itham eden Yeni Osmanllarn, bu yola girdikten sonra; artk taleplerini, bu talepleri dayandrdklar teorilerini de ayn ly, eriat esas olarak oluturmalar gerekmektedir. Yani slm, sadece muhalefet ederken kullanlan bir vasta olmakla kalmayacak, hrriyet, merutiyet taleplerinin dayana, yeni kuramlarnn temeli olacaktr (Trkne 1991, 87). Suav, hukukun kaynan esasnda ilah olarak grr. Ona gre r-i hakik Allahtr ve bunu peygamber araclyla yapar. Gerek kanunlar, ilah olanlardr. Ancak idare ve siyaset akla ve tecrbeye aittir. En iyi idare cumhuriyettir. Suav, btn dncelerinde slamiyeti esas alr. Tanpnar, onu slm leminin son mctehidlerinden biri olarak grr. Suav, hutbelerin her

History Studies Volume 2/2 2010

Eklektik Bir Tanzimat Aydn: Ali Suav Efendi (1838-1878)

216

milletin kendi dilinden sylenmesini, Kurann tercme edilmesini, (Tanpnar 1988, 243), ancak namazda surelerin slm vahdetine riayeti salamas iin Arapa olmasn ister (Suav 1870e, 1116). Ona gre, meden bir devlet; birtakm kelime oyunlaryla deil, corafya, iktisat ve ahlk bilgisiyle idare edilebilmektedir. Bu yzden Osmanllardaki devlet ynetiminin eri esaslara dayanmadn ne srerek hilfet messesesine kar karken, monari adn verdii mutlakyet rejimi yerine, parlamento esasna dayal merut sistemi savunur (Uman 1989, 447). Ancak bu grnden sonradan vazgeer. erif Mardin de, Suavnin balangta parlamenter demokrasiyi yeriyorken, Yeni Osmanllardan ayrldktan sonra dorudan demokrasiyi, daha ok idare edene dorudan doruya halkn arzularn yanstmaya ynelik bir sistemin aray iinde belirdiini syler ve yle devam eder: Bu da Suavye gre, idarecilerin halkn dertlerini dinlemeleriyle ortaya kacakt. Bu anlay da lkemizde modern demokrasinin deerlendirilmelerinden birini oluturmaya devam etmitir (Mardin 1994a, 90). Suav, Mslmanlar arasnda siyas bir birlik kurulmasn en scak arzu olarak duyar. smail Kara onun, Namk Kemalle beraber slmclarn olduu kadar, belki onlardan daha fazla milliyetilerin, Trklerin, Batclarn hatta dnyevlemenin ve laisizmin de ncleri sayldn syler (Kara 1994, 22). Uman, onun, devrin dier yazarlar gibi Osmanl birliine, inanm, daha ok ittihd- slm ideolojisini savunmu olduunu syler (Uman 1989, 447). Suav hakknda bir mezuniyet tezi hazrlayan Behice Kaplan da ayn gr benimser: Onu, Trk deil Osmanlc, laisizm yanls deil ittihd- slm mdafii (Aktaran Meri 1997, 146) olarak deerlendirir. Argmanlarn slmi bir arka planla birletirmede bazen mesajn etkisini kaybettirebilecek kadar ciddidir diyen Mardine gre o, slm gelenekler, teemmller ve Kurann nasslar labirentinde gereksiz zaman harcam, olgunlamam duygularn kapp koyvermi ve hibir konuda gl argmanlar gelitirememitir (1996, 414415). Suav, Bat kltrne ait kavramlara da deiik anlam verir: Irklk cinslik eklinde karlar ve bunun karsna Tevhidi karr: Evet arkda cinslik davasna bedel Tevhid davas vardr (...) Mslmanlk hkimdir. Avrupada ise din hkimlii deil cinslik hkimdir. Buradaki ark, Osmanl anlamndadr. Milliyetilik ile Osmanlcl karlatrrken ark bu adan stn grr: Fransz, Franszlk davsyla otuz milyon kadar. Lkin Trkler, Mslmanlk davsyla 200 milyondur. Cins mahvolabilir. Mslmanlk mahvolmaz. Binaenaleyh hibir Trk mahv olmayacakdr. te mesele budur (Doan 1991, 309). Suav, Websterdan nation maddesini mmet karl olarak evirir (Trkne 1986, 123), Ulmdaki Trk makalesinin ilk cmlesi, Avrupada race (rk) meselesinin var olduunun tespitidir. Muvakketen Ulm Mterilerinenin 2. saysndaki slm Askerlii Fransz Askerlii (Suav 1870d, 30) balkl yazda vatan savunmada slmiyetin ngrd farziyetin, onlardaki vatan sevgisinden daha stn olduunu ne srer: slm itikd udur ki, eer memleket-i slmiyye zerine dman zuhr ederse, muhrebe ve mukbele farz- kifyedir. Eer dman memleket-i slma bir hatve atacak olursa o halde muhrebe farz- ayn olur. Yani silah tutmaa muktedir olan ne kadar Mslman var ise herkesin zerine farzdr ki silahn alp dmana mukbele ede. te bizimkisi budur. Biz hkm-i ilhi farz biliriz. Kitablarda okuduk ki Franszlarca byle farz olmayb amour de la patrie var imi. Yani hubbul-vatan. yle ki patrie (vatan) dey bir nid olunsa btn Franszlar ayaklanp vatan- azizi hfz ederlermi. Lkin bu kere Fransaya Prusya askeri girdi. Eski masallar fehvsnca gerek memrn ve gerek gazeteler hubbul-vatan diye iki ay bartlar ve halk vatan nmna davet etdiler. Hani Fransa ayaklanmad. Hemen slm itikd zevl bulmasn. Suav, Ulmun 18. saysnda Msr, Tunus ve Trablusgarptan oluan bir Afrika slm devletinin kurulmasn teklif eder ve bunun Avrupa istilasna kar kanlmaz olduunu syler: stanbul devleti Afrika memlik-i mteaddesini Tevhid politikasn tutup da bir Afrika devleti

History Studies Volume 2/2 2010

217

Seyit Battal UURLU

tevlidine imdiden gz aarsa kendi beksna bir byk yardmc bulmu olur. Ve il yemel-kym hnedn- Osmn tarihlerde bu eref ile dahi yd olunur (Suav 1870a, 1107). erif Mardin, Suavyi, sahih kaynaklara dnlmesini isteyen grlerinden dolay purist (selefi) sayar (1996, 414). lken, ayn fikri paylar ve onu, slmn yanl yorumlardan, srailiyattan, ilerlemeyi durduran gevemi dncelerden ayklamak isteinden dolay, ayn zamanda bir nevi slm modernisti (1992, 91) olarak grr. Mardin, onun siyaset teorisini zetlerken, slmcln aka ortaya koymu oluyor: Allah, siyas hkimiyetin kaynadr; eriat, bu hkimiyet vastasyla ilh plandan beeri plana aktarlan bir unsurdur; ulema yeryznde Allahn hkmranlnn somutlam yorumculardr; hkmdarlar ve vezirler ise, temel siyas faaliyetlerin uygunluu konusunda ulema tarafndan verilen aklayc kararlarn (fetvalarn) uygulayclardrlar. (...) Bu fikirler ilhamn, sonraki slm hukukularnn siyas teorilerinden ziyade, Kuranda bulunan temel hkmlerden almaktayd (1996, 413414). Arapa konusunda ortaya koyduu grleri de onu bu konuda destekler. Arapay, slamn ortak din, bilim ve edebiyat dili, Mslman kavimler arasnda ayrm ortadan kaldrc oluu ve birletiricilii asndan da sahiplenir. Nitekim Meraketen Pekine kadar her yerde hutbeler bir dilde okunduu gibi, insanlar, ortak bir duygu etrafnda yaarlar (Suav 1869c, 124 130). Suav terimler konusunda gr belirtirken de, slm hassasiyetini ortaya koyar. Ulmun 7. saysnda Daire-i lmiyyenin yaymlayaca kitaplar listesinin bana bilimsel terimler meselesinin alnmasn nerir. Suav, terimlerin szgeten geirilerek okunmas, bulunmayanlarn ise mevcutlardan tretilmesini nerir (1869g, 411412). Suav, aslna bakmakszn, terimlerin Avrupann deiik dillerindeki ortak kullanma uyulmasn teklif eder. Suav bu konuda kolaylk yanlsdr ve slma aykr olanlarn ise anlamca evrilmesini, semeci bir tutum gelitirilmesini nerir (1870f, 13381339). Suav'nin zaman zaman Trk, slmc, Batc ya da laik fikirler ne srm olmasn, elik u szlerle yorumlar: Osmanl Devletinin btnlnden sz ettii zaman Osmanlc, Mslmanlar ve Trkleri Osmanl Trkl varlnda ezme politikasna kar ittihd- slmc oluyor, nihayet mensubu bulunduu Trk milletinin deerleri ve varl inkr edildii zaman Trklk fikrini savunuyordu (1994, 618). 4.3. Hilafet Suav, hilfet konusunu Ulmun 16. saysndaki Kudret-i Siysyye Der Dvel-i slmiyye (1870c, 9811000) balkl yazda ele alr. Sz konusu yaz Chateaubriandn Osmanl padiahn ruhan ve despot bir lider olarak nitelemesine cevap vermek amacyla kaleme alnmtr (elik 1994, 599). Suav, Avrupada kamuoyunda, Osmanl Devletinin asker g ve baskdan ibaret ve padiahn da Allah ruhunun halifesi ve Peygamber postuna oturmak suretiyle cisman ve ruhan hkmetin idarecisi olduu trndeki yaklamlar, tarihsel nyarglarn yansmas olarak deerlendirir. Suav, durumu yle zetler: Sultan vardr, ancak ruhan ynetim yoktur. Hz. Peygamber vefat ettiinde gerisinde bir vekil tayin etmemi, reis tayinini cumhuriyet usulnde olduu gibi seime havale etmitir. Hz. Ebubekire Peygamberin salnda bazen veklet ettii iin halife-i reslullah, Hz. mere ise peygamberin vefatndan sonra seildiinden halife-i halife-i Reslullah denmitir ki bu cisman hizmetlerden ibarettir. Kald ki padiaha, ruhan hkim olan papa gibi bakmak slm iin samadr. Sultana itaat ise eriat vastasyladr (Suav:1870c, 994). Monari dedii saltanat ve mutlakyete kar da cephe alan Suav, Demokrasi (1870a, 10831107) adl makalesinde ise slam devletinin balangta cumhuriyetle idare edildiinden bahsederek mutlakyet yerine usl-i mevereti istediini syler (Uman 1989, 447). Tanpnar (1988, 241), Suavnin bu ynyle mutlak anlamda bir ihtilalc olduunu syler.

History Studies Volume 2/2 2010

Eklektik Bir Tanzimat Aydn: Ali Suav Efendi (1838-1878)

218

4.4. Trklk Ali Suavnin, Osmanl Devletinin i ve d meseleleri zerine yazd yazlarnda ve kimi kitaplarnda Trk kltr ve tarihine yakn ilgisi, onun ilk Trkler arasnda saylmasna gereke oluturmutur. Ancak onu kimi yazlaryla deil de, btnlkl olarak ele alan aratrmaclar, slamc kimliinin n planda olduunu hep vurgulamlardr. Ali Suavnin ilm yazlarnda Trklkten, tarih ve corafya alan olarak da Osmanl dndaki Trklerden bahsedilmesi onun Trklk hareketinin de balangcna oturtulmasna gereke oluturur (Okay 2005, 45). Tanzimat dnemi edebiyatnn daha ilk yllarndan itibaren Ahmet Vefik, Mustafa Celleddin ve Sleyman Paalarla Ali Suavnin daha ok tarih bilgilerin altndaki almalar da nazar Trkln ilk admlar saylmtr (Okay 2005, 156). Tanpnar, Trklk hareketinin hi olmazsa bir tarafnda yer alan Suavyi, mill tarih asndan bir yol ac olarak grr. Suav, Trk (1869d, 117) balkl makalesinde mill tarihin birliini grr, tarihin sadece bir zafer ve istilalar zincirinden ibaret olmadn gstermeye alr (Tanpnar 1988, 244). Sz konusu yazsnda, Trk rknn tarih sahnesinde skitler, Hunlar, Tukyular, Hazarlar, Uygurlar ve Osmanllar adyla nemli roller oynadklarn belirterek, Osmanllarn zihn ve fikr faaliyetleriyle ilme yapt belli bal hizmetler zerinde durur. Ona gre Trk rk asker, meden ve siyas rolleri bakmndan btn rklardan stn ve eski bir rktr. Dnya kltr tarihinde en byk rol Trkler oynam ve zellikle slm kltrn onlar meydana getirmilerdir. Suav Trkl kltrel dzeyde benimser, ama ulusuluu reddeder, siyasette slamcl tutar grnmek ister (Akin 1994, 353) ve slm kardelii ile ok daha fazla ilgilidir (Mardin 1996, 412). Trk makalesinde Trklerin deiik bilim alanlarnda yetitirdii byklerden ve bunlarn hizmetlerinden bahsedilirken, ngilizlerin asrlardan beri bir Shakespeare yetitirmesine karn Trklerin bir asrda nice Shakespeareler yetitirdii iddia edilir. Ear- Trk (1870b, 12431245) makalesinde, bir zamanlar rann etkisinde kalan Trk iirinin asl kimliini bulduu ve Sekkaki, Atay Mukm, Bedy, Haydar, Sultan Babr, Sultan Bahadr, Mevlana Ltfi, sonralar Ltfi ve Neva gibi ahsiyetler yetitirdii belirtilir. Yaznn sonunda Namk Kemale ait ve Ali Paaya atan bir drtlk eklenmi olmas Suavnin bunu politik amala kaleme ald dncesini kuvvetlendirmektedir. Kprlye gre Suavnin, Trklerin eski bir medeniyete sahip olduklarn ve slm ilimlerinin terkki ve inkifna yardm ettiklerini ileri srmesi, onun mill bir ura yabanc olmadn gstermektedir. Suavnin, Trkenin stnlklerini alntlad, Arthur Lumley Davidse ait Grammar of The Turkish Language (1832) kitab ise ikinci elden yazlm ok alelade bir derleme mahsulnden baka bir ey deildir (Kprl 1989, 211213). Suavnin ele ald dier konularda olduu gibi, tarih ve zellikle eski Trk tarihi hakkndaki grleri de olduka sathi ve danktr (Uman 1989, 447). lken, onun Trklk konusunda beslendii yazarlar listesine Deguines ve Abel Rmusetyi de ekler (lken 1992, 92). Suavnin Hive Fi Muharrem 1290 adl kitab zerine bir deerlendirme yapan Ercment Kuran, bu eseri, Trk halk efkrnn ortada yaayan soydalarnn kaderiyle ilgilenmesini salayan ilk yaynlardan biri olarak grr. Eserin 51. sayfasnda geen Trkmen ve Ouz ve zbek hep bir Trk familyasndan idiler ibaresinin, yazar Osmanl Trklerinde Trklk uuru uyandran nclerden biri (Kuran 1997, 161) yaptn ne srer. Banarlya gre onun Trkolojiye temas eden ve Trkolojiye ait yazlarnda milliyeti bir zihniyet vardr. Hatta o birinci snf Trkler arasnda yer alabilecek bir faaliyet gstermi, pantrkizmi hedef tutmutur (Banarl 1987, 1072). Ali Canip Yntem, onun camilerde vatansever vaazlar verdiini, Ulmun bizde Trkln ilk organ olduunu syler (Sevgi- zcan 1995, 152). Bernard Lewis'a baklrsa Suavnin ilk kez bir Trklk fikrini ileri srmesi Paris ve Lyonda yaynclk yapt devreye rastlar (Lewis 1993, 154). Suav, Lewisn szn ettii dnemde Ulmu tek bana karmaktadr.

History Studies Volume 2/2 2010

219

Seyit Battal UURLU

Ali Suav, o dnem aydnlarnda da grld gibi, dil, alfabe, bilim dili gibi konularda grler ne srmtr. Trk dilinin kimi zelliklerini, dier dillere gre stn olduunu ifade eder. Dilin sadelemesini u temel olgular zerinden ister: 1. Sadeleme, Trk dilinden eski dzyaznn uzun cmlelerinin, gereksiz yabanc gramer kurallarnn kaldrlmasyla gerekletirilmelidir. 2. Bilimsel terimlerde Avrupa medeniyetinin uluslararas standard kabul edilmeli ve Arapa ile Farsadan uydurma Osmanl terimleri Trk dilinden atlmaldr. 3. Hutbelerde, namaz sureleri Trkeletirilebilir ve Trke namaz klnabilir (Danimend 1942, 29). Ali Suavnin dilde sadeleme dncesi, tasfiyecilik deildir. O, Arapadan gelen kelimeleri ziynet ve eref sayar. Ona gre bat dillerinden Trkeye kelime girii de mahzurlu deildir (Suav 1869c, 120124). Suavnin Arap ve Fars gramerinin Trke iinde kullanlmasna ilk itiraz eden olmas, zaman iin olduka ileri bir durumdur. Trkeye Osmanlca denmesini de yanl bulur. Ona gre, Osmanlca kelimesi, son zamanlarda bulunmu politik bir ifadedir (Tanpnar 1988, 247). Suav, dier Yeni Osmanllar gibi, hem ittihad- anasr hem de ittihd- slm ile birlikte bir de Trklk fikrini savunur (elik 1994, 617). Onun Muhbir ve Ulmdaki Trk makaleleri dnda Trk rk ve tarihi ile ilgili mstakil makaleleri yoktur. Ancak Mesele-i Muteferrika bal altnda, birka satrla o gnk Trk devletlerine temas edilmi daha dorusu Trklerin idare ettii devletler sralanmtr (elik 1994, 630). Mardine gre Suavnin Trk kelimesini sk kullanmas ve Orta Asya meselesine nem vermesi nedeniyle ilk Trk olarak nitelemek yanltcdr. Ancak gerekten onun dikkatini Orta Asyada olup bitenlere ekecek olaylar yaanyordu ve hem oradaki Trk hanlarnn Rusyaya kar yardm talepleri Bablide herkese bilinmekteydi, hem de Rusyann bu konudaki politikas Avrupa basnnda tartlyordu (Mardin 1996, 410411). Sonu itibariyle o Trkler ve Trklk ile ilgili iki nemli makale, bir kitap yazm, almalarnn baz pasajlarnda da konuya yer vermitir. ddia edildii gibi lk Trk ya da tamamen Trk deildir. Trk milletinin varlna ve deerlerine yaplan saldrlara kar Trkleri savunucu bir tarzda ele alr. 4.5. Demokrasi Yeni Osmanllar iinde demokrasi kavramn bir siyas sistemin ad olarak ilk defa ele alp inceleyen Suav'dir (Trkne 1991, 113; elik 1994, 576). Demokrasi, Hkmet-i Halk Msavat adl makalesinde monari, aristokrasi ve demokrasi rejimlerini sayarak tercihini ncsnden yana koyar. Suav, halkla istiare esasna dayal, ama genel irade tezahrne kar tam itaati art koan bir dorudan demokrasiyi savunur. Mardin (1994a, 118), onun demokrasi tablosunu mee aacnn dibine oturup tebasnn ikyetlerini dinleyen bir sultan szleriyle formle eder. Bir kadn ile bir erkein bir arada bulunmas rneiyle bizdeki ve Avrupadaki ahlk kyaslayan ve Avrupallar bu adan daha olgun bulan Suavnin bu gr, Trkneye gre (1991, 114) cins ahlaka dayal demokrasidir. Suavnin demokrasi konusunda gelitirdii kavram ise hayli farkldr. O, Amerika'daki demokrasinin bizim iin hibir rnek tekil edemeyeceini sylerken, Asr- saadete gnderme yapmas ynyle priten bir yaklam sergiler. Ona gre demokrasinin tm tebann mutluluunu nceleyecek ekilde kullanlmas ancak Allah adamlar sayesinde olabilir. O, slmn erken dnemlerinde ynetim eklinin demokrasi olduunu; bu dnemde padiah, sultan, melik olmadn, eitlik olduunu syler (Suav 1870a, 1083). Suavnin demokrasi konusundaki grlerinde ortaya kan temel esaslar unlardr:

History Studies Volume 2/2 2010

Eklektik Bir Tanzimat Aydn: Ali Suav Efendi (1838-1878)

220

1. Eflatunun hayal ettii demokrasiyi, ancak Allahtan korkan, Allah iin hizmet eden gzel ahlka sahip Allah adamlar yrrle sokabilir. 2. Franszlarn istediini yapabilme ve karlarnn gereini engelsiz ekilde icra etme eklindeki demokrasi anlay, ahlk temelden yoksundur ve irkin sonular dourur. 3. Demokrasi ve eitlik, en er, en l hkmet eklidir. 4. stanbuldaki ynetim, meveret ve istiare usul ile ynetilmelidir. 5. Yunancada halk ynetimi anlamna gelen demokrasi gerekten, bir hayalden ibarettir. Hilafet dneminde camiye toplanlrd, ancak gnmzde halkn bir araya gelmesi mmkn deildir 6. Farkl ktalara yaylm olan Osmanl Devletinde demokrasi ve msavatn nnde farkl din, mezhep, rk, dil, kltr, gelenekler trnden engeller mevcuttur ve Amerika ile svire gibi bir araya gelmek mmkn deildir (Suav 1870a, 10871100). 5. Sonu stanbula yerlemi yoksul bir ailenin ocuu olan Ali Suav, daha gen yalarnda, verdii vaazlarla halkn ilgisini kazanm, gazetelere yazd yazlarla siyas evrelerin iine girebilmi bir aydndr. Yeni Osmanllar Cemiyetine katlnca, yurt dna kaar ve burada geen yllarnda muhalif bir gazeteci konumu ile Babli politikalarn eletirir. Bu cemiyet ile ilgisinin kesilmesinden sonra da tek bana kard gazetelerle hem politik, hem de ilm faaliyetlerini srdrr. Yaynlar araclyla Osmanl Devletinin farkl sorunlarna ilikin grler ortaya koyar. Fransada geen on bir yllk hayatnda ne yapt konusu hl aydnlatlamamtr. II. Abdlhamitin kard zel afla yurda geri dnnn ardndan IV. Murat tahta karmak isterken ldrlr. lmnden nceki srete ald grevler dolaysyla adnn etrafnda pek ok speklasyon olumutur. lmnden sonra, kiilii, kimi ideolojik yaklamlar ve kar hesaplar gibi durumlardan tr, hakknda elikili deerlendirmeler yaplmtr. Tanzimat dnemi fikir hayat iinde nemli bir yeri olan Ali Suav, ortaya koyduu dncelerden ve kiiliinden dolay, hakknda birbiriyle elien birok yargya varlm aydnlardan biridir. Ksa sren bir mr iinde birok gazetede yazlar yazmtr. Bunlarn yan sra dinden eitime, Trk kltr ve tarihinden, ansiklopediye, terimler sorununa ve devletin i ve d meselelerine kadar birok konuda yazlar yazmtr. Tanzimat aydnlarnn tipik bir zellii olan bu eklektik yap, Suavde de grlr ve ilgilendii konularda yzeysel kalm olmasnn nedeni gibi durmaktadr. Suavnin neredeyse grlerinin tmnde slm hassasiyet ne kar. O da, dier Yeni Osmanllar gibi slamiyetten, zgrlk, merutiyet taleplerinde bir vasta olarak yararlanmsa da, temel hedefi, dinin isterleri dorultusunda bir devlet ynetimi modelidir. Bunun iin Avrupa istilasna kar kanlmaz Msr, Tunus ve Trablusgarptan oluan bir Afrika slm devletinin kurulmasn teklif eder. Suav dier yandan da Trk kltr ve tarihi ile ilgili ortaya att grler dolaysyla bugn Trklk dncesinin ortaya kna katkda bulunanlardan biri olarak grlmektedir. Trk, slmc ve laik kimi grlerine karn onun durduu yer slamclktr. Suavnin zellikle sosyal meselelerle ilgili grlerinin ekillenmesinde Batdan Le Play, David Urquhardt, Arthur Lumleys Davids gibi batl dnrlerin etkisi belirgindir. Kaynaka. AKN Sina (Ed.), Trkiye Tarihi III Osmanl Devleti 16001908, Cem Yay., stanbul 1994. Ali Suav, Fazl Paa Takm, Ulm, S:14, 1287/1869, (1869a), s.841842. Ali Suav, Hulsatul Haber Fil lm vel sr der Karn- Sn Aer, Ulm, S:8, 1287/1869, (1869b), s.426465. Ali Suav, Lisn ve Htt- Trk, Ulm, S:3, 1287/1870, (1869c), s.115134. Ali Suav, Trk, Ulm, S:1, 1287/1869, (1869d), s.117. Ali Suav (1869e), Yeni Osmanllar Tarihi, Ulm, S:15, 1287/1869, s.892932.

History Studies Volume 2/2 2010

221

Seyit Battal UURLU

Ali Suav, Nekis der Usl- Atika, Ulm, S:7, 1287/1869, (1869f), s.396415. Ali Suav, Er-Redd Al Min Redd Alel-Gazali, Ulm, S:6, 1287/1869, (1869g), s.342350. Ali Suav, Demokrasi Hkmeti Halk, Msavat, Ulm, S:18, 1287/1870, (1870a), s.10831107. Ali Suav, Ear- Trk, Ulm, S:20, 1287/1870, (1870b), s.12431245. Ali Suav, Kudret-i Siysyye Der-Dvel- slmiyye, Ulm, S:16, 1287/1870, (1870c), s.981 1000. Ali Suav, slm Askerlii Fransz Askerlii, Muvakkaten Ulm Mterilerine, S:2, 1287/1870, (1870d), s.2829. Ali Suav, Zamane Hutbesi, Ulm, S:18, 1287/1870, (1870e), s.11161118. Ali Suav, ln, Ulm, S:23, 1287/1870, (1870f), s.13371339. AYDIN Suav, Modernleme ve Milliyetilik, Gndoan Yay., Ankara 1993. BANARLI Nihat Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, C. II, Mill Eitim Bakanl Yaynevi, stanbul 1987. ELK Hseyin, Ali Suav ve Dnemi, letiim Yaynlar, stanbul 1994. DOAN smail, Tanzimatn ki Ucu: Mnif Paa ve Ali Suav (Sosyo-Pedagojik Bir Karlatrma), z Yaynclk , stanbul 1991. smail Hami Danimend, Ali Suavnin Trkl, Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterlii Neriyat, stanbul 1942. KARA smail, slmclarn Siyas Grleri, z Yaynclk stanbul 1994. KPRL M. Fuat, Edebiyat Aratrmalar I, Aka Yaynlar, stanbul 1989. KURAN Ercment, Trkiyenin Batllamas ve Mill Meseleler, (Der. Mmtazer Trkne), Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1997. LEWIS Bernard, Modern Trkiyenin Douu, (ev. Metin Kratl), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1993. MARDN erif, Tanzimat ve Aydnlar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.I. letiim Yaynlar, stanbul 1995. MARDN erif, Trk Modernlemesi Makaleler IV, (Der. Mmtazer Trkne-Tuncay nder), letiim Yaynlar, stanbul 1994a. MARDN erif, Jn Trklerin Siyas Fikirleri 18951908, letiim Yaynlar, stanbul 1994b. MARDN erif, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, (ev. Mmtazer Trkne vd.), letiim Yaynlar, stanbul 1996. MER Cemil, Maaradakiler, letiim Yaynlar, stanbul 1997. OKAY Orhan, Batllama Devri Trk Edebiyat, Dergh Yaynlar, stanbul 2005. SEVG Ahmet ve ZCAN Mustafa, Prof. Ali Canip Yntemin Yeni Trk Edebiyat zerine Makaleleri, Tablet Kitabevi, Konya 1995. TANPINAR Ahmet Hamdi, 19uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul 1988. TRKNE Mmtazer, Siyas deoloji Olarak slamcln Douu, letiim Yaynlar, stanbul, 1991. TRKNE Mmtazer, Osmanllarda Islahat ve Teceddd, Osmanl Ansiklopedisi, C. VI, z Yaynclk, stanbul 1996, s.7-145. UMAN Abdullah, Ali Suav maddesi, slam Ansiklopedisi, C. II, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar; 445448, stanbul 1989, s.445-448. LKEN Hilmi Ziya, Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar, stanbul, 1992.

History Studies Volume 2/2 2010