Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Nntor 2010

MIRNJOHJET
Studimi i Remitencave n Kosov Studimi i Remitencave n Kosov sht produkt i prpjekjeve kolektive dhe sht hartuar nga UBO Consulting nn drejtimin e Programit pr Zhvillim t Kombeve t Bashkuara (UNDP) dhe mbshtetjen teknike t Agjencionit pr Zhvillim Ndrkombtar t Shteteve t Bashkuara (USAID), Fondit Monetar Ndrkombtar (FMN), Banks Qendrore t Kosovs (BQK), Entit Statistikor t Kosovs dhe Ministris s Ekonomis dhe Financave. Mbledhja e t dhnave dhe hartimi Udhheqsi i ekipit Uliks Osmani Drejtor menaxhues i UBO Consulting UBO Consulting Ekipi i analistve dhe hartuesve Berat Abdiu Kaltrina Lati Dita Bytyi Yll Hyseni Mia Marzouk Mbshtetja n politika dhe hulumtim Mytaher Haskuka, PhD, Udhheqsi i Njsis pr Hulumtime dhe Politika, UNDP Kosov Arabella Arcuragi, praktikante e Njsis pr Hulumtime dhe Politika, UNDP Kosov Artan Loxha, Udhheqs i Programit pr Ekonomi, UNDP Kosov Ulla-Maija Rantapuska, Analiste e Programit pr Ekonomi, UNDP Kosov Jocelyne Talbot, Kshilltare e Lart pr shtje gjinore, UNDP Kosov Brikena Sylejmani, Zyrtare pr shtje gjinore, UNDP Kosov

Kontrolli i kualitetit t publikimit dhe Komunikimi Armend Muja, Udhheqsi i Komunikimit, UNDP Kosov Danijela Mitic, Analiste e Komunikimit, UNDP Kosov Burbuqe Dobranja, Zyrtare pr Informim Publik, UNDP Kosov

Analizat dhe prfundimet e ktij Raporti nuk paraqesin domosdoshmrisht qndrimet e Programit pr Zhvillim t Kombeve t Bashkuara. Hulumtimi dhe hartimi i Raportit ka qen prpjekje e prbashkt e UBO Consulting dhe Programit t UNDP pr Hulumtim dhe Ekonomi.

Prmbajtja
SHKURTESAT PARATHNIE PRMBLEDHJE EKZEKUTIvE I. HYRJE II. EMIGRIMI DHE KUSHTET SOCIO EKONOMIKE N KOSOV III. PROFILI I FAMILJEVE 3.1 KARAKTERISTIKAT E AMvISRIvE 3.2 PUNSIMI I FAMILJES, T ARDHURAT DHE SHPENZIMET IV. MIGRIMI 4.1 EMIgRANTI 4.2 PLANET E FAMILJEvE PR EMIgRIM V. REMITENCAT 5.1 KANALET E REMITENCAvE 5.2 SHFRYTZIMI I REMITENCAvE 5.3 PARASHIKIMET PER RRJEDHAT E REMITENCAvE N vITIN 2010 VI. EFEKTET E REMITENCAVE 6.1 NDIKIMI I REMITENCAvE N T ARDHURAT FAMILJARE 6.2 NDIKIMI I REMITENCAvE NE PUNSIM 6.3 NDIKIMI I REMITENCAvE N SHRBIMET E KUJDESIT SHNDETSOR 6.4 NDIKIMI I REMITENCAvE NE QASJEN N ARSIM VII. PRFUNDIM SHTOJCA I. METODOLOgJIA E HULUMTIMIT SHTOJCA II. PRMBLEDHJE E REZULTATEvE 7 9 11 13 15 17 17 19 23 23 26 29 29 30 31 33 33 33 35 37 41 43 45

Lista e Tabelave
Tabela 1. Familjet n Kosov q pranojn dhe nuk pranojn remitenca. Tabela 2. Kanalet e transferit t paras. Tabela 3. Vshtirsit e mbulimit t shpenzimeve t vizits mjeksore sipas llojit t vendbanimit, gjinis s kryefamiljarit dhe prezencs s remitencave. Tabela 4. Vshtirsit e mbulimit t shpenzimeve t blerjes s barnave sipas llojit t vendbanimit, gjinis s kryefamiljarit dhe prezencs s remitencave. Tabela 5. Vshtirsit e mbulimit t shpenzimeve t udhtimit n objekte shkollore sipas llojit t vendbanimit, gjinis s kryefamiljarit dhe prezencs s remitencave. Tabela 6. Vshtirsit e mbulimit t shpenzimeve t blerjes s librave shkollore sipas llojit t vendbanimit, gjinis s kryefamiljarit dhe prezencs s remitencave. Tabela 7. Vshtirsit e mbulimit t shpenzimeve t pagess s vitit shkollor sipas llojit t vendbanimit, gjinis s kryefamiljarit dhe prezencs s remitencave. 40 39 38 37 35 17 29

Lista e Figurave
Figura 1. Pjesa e familjeve pranuee dhe jo pranuese te remitencave sipas llojit te vendbanimit Figura 2. Pjesa e familjeve pranuee dhe jo pranuese te remitencave sipas regjionit Figura 3. Pjesa e familjeve pranuee dhe jo pranuese te remitencave sipas etnicitetit Figura 4. Statusi i punesimit i faniljes, sipas prezences se remitencave Figura 5. Te ardhurat e familjes (duke perjashtuar remitencat) , sipas prezences se remitencave Figura 6. Pjesa e shpenzimeve te familjes ne kategori, sipas prezences se remitencave Figura 7. Arsyet per emigrim, ne perqindje Figura 8. Shteti i emigrimit, ne perqindje Figura 9. Statusi i punesimit te emigrantit dergues, ne perqindje Figura 10. Shteti i preferuar per emigrim, ne perqindje Figura 11. Planet per emigrim Figura 12. Niveli i pages mujore te deshiruar per emigrim, sipas prezences se remitencave Figura 13. Perdorimi i emitencave sipas kategorise Figura 14. Niveli i pritur i remitencave ne 2010 Figura 15. Paga minimale e pranueshme per pune, te gjithe KF e papune (ne EUR) Figura 16. Paga minimale e pranueshme per pune, sipas prezences se remitencave 17 18 18 19 20 20 23 24 25 26 27 27 30 31 34 34

SHKURTESAT
ATP BAND BB BPND BPV BQK CPI ESK FMN HBF IDH KF MEF OECD RSFJ UNDP USAID Agjencia pr transferim t paras Bruto t Ardhurat Nacionale t Disponueshme Banka Botrore Bruto Produkti Nacional i Disponueshm Bruto Produkti vendor Banka Qendrore e Kosovs Indeksi i mimit i Konsumatorit Enti i Statistikave t Kosovs Fondi Monetar Ndrkombtar Hulumtimi i Buxhetit Familjar Investimet e Drejtprdrejta T Huaja Kryefamiljari Ministria e Ekonomis dhe Financave Organizata pr Zhvillim dhe Bashkpunim Ekonomik Republika Socialiste Federative e Jugosllavis Programi pr Zhvillim i Kombeve t Bashkuara Agjencioni pr Zhvillim Ndrkombtar i Shteteve t Bashkuara

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

PARATHNIE
Studimi i Remitencave n Kosov 2010 prfaqson nj prpjekje t vazhdueshme t Programit t Kombeve t Bashkuara pr Zhvillim (UNDP) pr t mbshtetur Kosovn n avancimin e rritjes ekonomike dhe agjendn e zhvillimit njerzor n prputhje me perspektivn e saj Evropiane. Remitencat vazhdojn t luajn nj rol t madh n ekonomin e Kosovs, duke kontribuar n rritjen ekonomike dhe duke shrbyer si t ardhura shtes t njerzve n nevoj. Studimi sht poashtu nj prpjekje pr t kuptuar m mir rrjedhn, prdorimin, dhe ndikimin e remitencave n jetesn e njerzve dhe efektin e tyre m t gjr n ekonomin e Kosovs. Studimi plotson vlersimet e rregullta t rrjedhjes vjetore t remitencave t ofruara nga Banka Qendrore e Kosovs, dhe sht prgatitur nprmjet bashkpunimit t UNDP-s dhe USAID-it, FMN-s, Banks Qndrore t Kosovs, Ministris s Ekonomis dhe Financave, dhe Entit Statistikor t Kosovs. Ana e fort e ktij hulumtimi qndron n mostrn e gjr n t ciln ai bazohet. Intervistat me 4,000 familje kan gjeneruar informata t pasura mbi nj fenomen i cili tradicionalisht nuk sht analizuar duke prdorur metoda kualitative. Raporti tregon se remitencat jan nj mekanizm efektiv pr zbutjen e varfris n Kosov duke ngritur veanrisht nivelin e t ardhurave t familjeve t varfra. Sipas rezultateve t hulumtimit, pjesmarrja e remitencave n BPv t vitit 2009 sht 11 prqind. Afr 20 prqind e familjeve pranojn remitenca, dhe n mesin e familjeve pranuese t remitencave, rreth 40 prqind e t ardhurave mesatare mujore e tyre lidhet drejtprdrejt me kontributin e remitencave. Krahasimi i familjeve pranuese dhe jo pranuese t remitencave tregon se familjet pranuese t remitencave raportojn t ardhura mesatare mujore m t ulta, norm m t lart t papunsis, si dhe arritjet m t ulta n arsimim. Remitencat, megjithat, shrbejn pr rritjen e nivelit t ardhurave mujore t familjeve jo pranuese t remitencave, dhe i mundsojn familjeve pranuese t remitencave t shpenzojn m shum n kujdesin shndetsor dhe arsimimin e tyre. Remitencat n Kosov jan nj element i rndsishm n luftimin e varfris. Sidoqoft, studimi tregon se ka ende potencial pr rritjen e rolit t tyre n procesin e gjithmbarshm zhvillimor. gjetjet e raportit mbi menyrn e prdorimit t remitencave dhe kanaleve t drgimit t tyre krkojn vmendje t shtuar. N prgjithsi, t dhnat e raportit duhet t shrbejn pr promovimin e debatit n mes t qeveris dhe autoriteteve publike, sektorit privat, dhe qytetarve, mbi rolin e remitencave dhe strategjive inovative pr rritjen e ndikimit t remitencave n ekonomin e Kosovs. UNDP falnderon UBO Consulting pr kryerjen e studimit, FMN-n pr sigurimin e ekspertizs teknike dhe USAID-in pr kontributin e tyre substancial si dhe kontributin e tyre bujar nanciar, dhe t gjith t tjert t prfshir n prfundimin e ktij raporti, jo m pak, stan n Njsin e Zhvillimit Ekonomik dhe t Politikave t UNDP-s.

Osnat Lubrani Koordinatore pr Zhvillim e Kombeve t Bashkuara, dhe Prfaqsuese e Prhershme e UNDP Pristin, Kosov

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

10

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

PRMBLEDHJE EKZEKUTIVE
Rreth 400.000 Kosovar rezultojn se jetojn jasht vendit1. Kjo vjen si pasoj e tre valve t mdha t emigrimit: n fund t viteve 1960, n fillim t viteve 1990, dhe gjat konfliktit t armatosur t viteve 1998 - 1999. Pavarsisht nj rimkmbjeje t moderuar ekonomike gjat dekads s fundit, Kosova ende prballet me kushte t vshtira ekonomike. Kjo situat shoqrohet me nj shkall t lart papunsis dhe nivelin t ult t prodhimit vendor krahasuar me vendet tjera n Ballkanin Perendimor. Pr kt arsye, remitencat nga jasht kan qen nj kontribues i madh pr mirqenien e familjeve Kosovare. Studimi i Remitencave n Kosov sht prpjekje pr t kuptuar m mir rrjedhn, prdorimin, si dhe efektet e remitencave pr Kosovn. Kjo ka si qllim paraqitjn e nj shqyrtimi m t detajuar t rolit t tyre si nj burim t mbshtetjes financiare pr kosovart. Studimi prdor t dhnat e mbledhura nga nj anket q prfshin 4000 familjeve kosovare dhe siguron informacion pr nj gam t gjer karakteristikash t remitencave. Kjo mostr prfaqsuese ka nj diferenc t gabimit <.05 dhe ofron nj mnyr efektive pr nxjerrjen e konkluzioneve analitike me nivel besueshmrie prej 95 prqind n nivel t Kosovs. Sipas t dhnave t ankets rreth 20 prqind e familjeve Kosovare pranojn remitenca, nj shifr e cila sht m e lart n zonat rurale se sa n zonat urbane, n mesin e shqiptarve t Kosovs n krahasim me komunitetet jo-shumic, n mesin e kryefamiljarve me nivel m t ulte t arsimimit dhe n mesin e grave t kryefamiljare. Hulumtimi konstaton se papunsia sht m e lart n mesin e familjeve q pranojn remitenca se sa n mesin e familjeve q nuk pranojn ato. Pr m tepr, familjet kosovare q pranojn remitenca kan t ardhura mujore prej 442 Euro dhe n kushte reale fitojn m pak (duke prjashtuar t ardhurat nga remitencat): 67,5 prqind e familjeve q pranojn remitenca fitojn m shum se 200 Euro n muaj, krahasuar me 80,4 prqind e familjeve q nuk pranojn remitenca. T ardhurat nga remitencat kontribuojn n rreth 40 prqind t totalit t ardhurave t prgjitshme mujore t familjeve q pranojn ato. Kur t ardhurat nga remitencat prfshihen si pjes e t ardhurave mujore t familjeve, studimi gjeti se familjet q pranojn remitenca fitojn, mesatarisht, m shum se familjet q nuk pranojn ato. N mnyr t veant, familjet q pranojn remitencat fitojn, mesatarisht, 480 Euro n muaj, nga t cilat 194 Euro jan nga remitencat. N krahasim, familjet q nuk pranojn remitenca fitojn, mesatarisht, 434 Euro n muaj. Nj familje shpenzon mesatarisht mbi 410 Euro n muaj. Ka nj ndryshim t rndsishm midis nivelit t shpenzimeve t familjeve q pranojn remitencat dhe familjeve q nuk pranojn ato: familjet pranuese t remitencave shpenzojn, mesatarisht, 445 Euro n muaj, ndrsa familjet q nuk pranojn remitenca shpenzojn 377 Euro n muaj.

Banka Botrore, Vlersimi i Varfris n Kosov, Volumi I: Prshpejtimi i zhvillimit gjithprfshirs pr uljen e shkalls s gjer t varfris (3 Tetor 2007)

11

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Shumica e emigrantve q drgojn remitenca n Kosov jetojn n vendet e Evrops Perndimore, veanrisht n gjermani dhe Zvicr dhe mbi 95 prqind kan nj status ligjor n vendin ku ata banojn. Anketa tregoi se 16,3 prqind e familjeve n Kosov kan plane pr t migruar n t ardhmen e afrt, kryesisht n gjermani dhe Zvicr. Pjesa e familjeve me planet specike pr t migruar sht m e lart n mesin e familjeve q pranojn remitenca se sa n mesin e atyre q nuk i pranojn ato. vlera totale e remitencave t pranuara n 2009 vlersohet t jet 442.7 milion Euro, prej t cilave 191.6 milion Euro jan pranuar n para t gatshme, 47.7 milion Euro jan pranuar n form t mirave materialeve (n form t mallrave dhe shrbimeve), dhe pjesa e mbetur n formn e "shpenzimeve t emigrantve" n Kosov. N prputhje me kt remitencat prbjn 11 prqind t BPv pr vitin 2009. Sipas ankets rreth 45 prqind e remitencave jan prdorur pr konsum, ndrsa pjesa e mbetur jan prdorur kryesisht pr banim dhe investime n njerz, dhe n nj mas m t vogl pr investime t biznesit. Familjet n prgjithsi nuk presin shum ndryshime n masn e drgesave t pranuara pr vitin 2010 anipse nj pjes e madhe presin nj ngritje t leht. Studimi gjithashtu ka analizuar ndikimin potencial t remitencave n papunsi, qasjen n shrbime shndetsore dhe qasjen n arsimim. Sipas t dhnave t raportit nuk ka ndonj ndrlidhje t theksuar ndrmjet pranimit t remitencave dhe nivelit t rrogave. Pra, pranimi i remitencave ka ndikim t vogl n gatishmrin e kryefamiljarve pr t punuar pr paga t ulta. Anketa tregon se familjet q pranojn remitenca shpenzojn 22 prqind m tepr n kujdes shndetsor dhe 7 prqind m shum n arsimim. Familjet n prgjithsi nuk e kan t leht t vizitohen te nj mjek n Kosov, veanrisht n zonat rurale. Sipas t dhnave remitencat rrisin qasje n e kryefamiljareve femra n shndetsi. Poashtu familjet n zonat rurale kan me shum veshtirsi pr t mbuluar shpenzimet e shkollimit, mirpo meshkujt kryefamiljar q pranojn remitenca e gjejn m pak t vshtir pr t mbuluar kto shpenzime.

12

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

I. HYRJE
Pavarsisht nj rimkmbje t moderuar ekonomike gjat dekads s fundit, Kosova ende prballet me kushte t vshtira ekonomike dhe me nj shkall t lart t papunsis. Remitencat nga jasht jan konsideruar si nj kontribues i madh pr mirqenien e familjeve kosovare anipse informacionet pr karakteristikat dhe ndikimin e tyre ishin shpesh t shkoqitura. Studimi i Remitencave n Kosov sht pjes e nj prpjekje pr t kuptuar m mir rrjedhn, prdorimin dhe efektet e remitencave n Kosov dhe perspektivat e zhvillimit t saj. Prve ksaj, studimi prpiqet t adresoj nevojn pr nj korniz t integruar t analizs sasiore dhe cilsore me qllim t paraqitjes s nj shqyrtimi m t detajuar t rolit t remitencave si nj burim t mbshtetjes nanciare pr kosovart. Nj nga risit kryesore t hulumtimit sht prdorimi i t dhnave t mbledhura nga nj anket e projektuar dhe e zhvilluar n mnyr specike pr t adresuar nevojat informative t Studimit t Remitencave n Kosov. Katr mij familje kosovare u intervistuan, duke dhn informacione pr nj gam t gjer karakteristikash t remitencave. Nj mostr e konsiderueshme e familjeve t intervistuara ka qen e przgjedhur paraprakisht n mnyr q t ulet gabimi n marrjen e mostrave dhe t ofrohet m shum hapsir pr nj analiz t ndar. Prderisa Banka Qendrore e Kosovs siguron vlersime t rregullta t rrjedhjes vjetore t remitencave, pak nga to analizojn aspekte t tjera vitale t remitencave si prcaktuesit, prdorimi apo efektet e tyre n kontekstin socio-ekonomik. Pr kt arsye, ky studim i komisionuar nga UNDP-ja, FMN-ja dhe USAID-i s bashku me Bankn Qendrore t Kosovs, Ministrin e Ekonomis dhe Financave dhe Entin Statistikor t Kosovs pasuron bazn e johurive mbi rolin e remitencave n Kosov. Studimi i Remitencave n Kosov prqendrohet kryesisht n rrjedhat e tanishme, prdorimin, dhe efektet socio-ekonomike t remitencave por edhe duke e siguruar nj prmbledhje t migrimeve dhe dinamiks socio-ekonomike q prcaktojn modelet aktuale t remitencave. Ky studim sht i organizuar n pes nn-tema, t paraqitura n seksione t veanta. Pas prezantimit t qllimit dhe kontekstit t studimit n seksionin e par, seksioni i dyt paraqet nn-temn n lidhje me karakteristikat kryesore t familjeve n Kosov. Seksioni tre vazhdon me nj prezantim me nn -temn migracionit, duke dhn nj vshtrim t prgjithshm mbi karakteristikat e emigrantve si dhe planeve t antarve tjer t familjes pr t emigruar n t ardhmen. Seksioni katr paraqet gjetjet mbi shumn e remitencave t pranuara, mbi kanalet e pranimit dhe t prdorimit t remitencave. Seksioni i fundit paraqet rezultatet e ankets mbi efektet e remitencave n nj kontekst socio-ekonomik.

13

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

14

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

II. EMIGRIMI DHE KUSHTET SOCIO EKONOMIKE N KOSOV

Pr shum kosovar kushtet e pafavorshme politike dhe ekonomike ishin nxitje per emigrim ne vendet e tjera. Sasia e konsiderueshme e remitencave q drgohen n Kosov tregon q megjithse kan kaluar m shum se dy dekada, lidhjet mes emigrantve dhe t afrmve t tyre ende mbeten t forta. N kontekstin e konsolidimit t diaspors kosovare, nj periudh e rndsishme e migracionit lloi n fund t viteve 1960, kur shum kosovarve u sht dhn mundsia pr t punuar legalisht n vendet e Evrops Perndimore si Zvicra apo gjermania. Meq at koh nuk krkoheshin puntor me kualikime t larta, kjo periudh e emigrimit trhoqi kryesisht kosovart q jetojn n zonat rurale. Ata n shum raste kan migruar n mnyr individuale duke i ln antart e ngusht t familjes s tyre n Kosov. Nj val tjetr e emigrimit ka lluar n llim t viteve 1990, pas revokimit t statusit kushtetues t Kosovs t 1974, dhe shprbrjes s Republiks Socialiste Federative t Jugosllavis. Kjo periudh sht shnuar kryesisht me rastet e migracionit ilegal n Evropn Perndimore, migracione kto t motivuara nga arsyet politike dhe ekonomike. Prderisa gjat viteve 1970 migracioni ka qen m i prhapur n mesin e kosovarve q jetonin n zonat rurale, ky dallim nuk mund t bhet pr kt periudh t dyt t emigrimit. Edhe pse ka prova se emigrimi vazhdon edhe n ditt e sotme, periudha e fundit e rndsishme e migracionit ka ndodhur gjat koniktit t 1998-1999, nj periudh n t ciln shum refugjat kosovar jan vendosur n Evropn Perndimore, Shtetet e Bashkuara t Amerikes (SHBA) dhe vende t tjera. Megjith faktin se nj numr i konsiderueshm i refugjatve jan kthyer n Kosov pas koniktit shum prej tyre ende vazhdojn t banojn jasht vendit. Sipas studimeve te Banks Botrore t vitit 2007, rreth 400.000 Kosovar jetonin jasht vendit. Diaspora kosovare gjat gjith ktyre tri periudhave t emigrimit ka siguruar nj burim t rndsishm t nancave pr ekonomin e Kosovs. Kjo ka qen e rndsishme veanrisht pr faktin se Kosova ka nivelin m t ult t prodhimit vendor dhe shkalln m t lart t papunsis nga t gjitha vendet n Ballkan. Sipas hulumtimit t fundit mbi Fuqin Punuese2, papunsia u ul pr 2.1 prqind ( nga 47.1 n 2008 n 45 prqind) n vitin 2009. Shkalla e papunsis gjithsesi mbetet e lart. Prve ksaj, pjesmarrja e ult e grave dhe t rinjve ngrit shqetsimet n lidhje me izolimin e shum Kosovarve n mosh pune pr shkak t mangsive strukturore brenda tregut t puns.

2. Enti Statistikor i Kosovs, Hulumtimi i Fuqis Punuese (2009)

15

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Kosova ka nj ekonomi t vogl t hapur dhe t drejtuar kryesisht nga rritja e konsumit dhe investimeve t mdha publike. Sipas Fondit Monetar Ndrkombtar (FMN), Bruto Prodhimi vendor (BPv) pr kok banori n vitin 2009 ishte 1,731 euro. Niveli i Bruto t Ardhurave Nacionale t Disponueshme (BAND) pr kok banori gjat periudhs s njejt ishte 2,007 euro . Transferet neto (t cilat prfshijn t ardhurat nga remitencat dhe pensionet jasht vendit) prbnin 11,8 prqind t BPv n vitin 2009. Nj hyrje e konsiderueshme e remitencave krahas nj rrjedhe t vazhdueshme t ndihmave t huaja n formn e transfereve t qeveris ka kontribuar n mas t konsiderueshme n t ardhurat e prgjithshme t disponueshme. Kjo reektohet edhe n dallimin n mes t BvP-s dhe BAND pr kok banori3.Pr shkak t kapaciteteve t kuzuara prodhuese, Kosova vazhdon t importoj sasi t konsiderueshme t mallrave dhe shrbimeve. N vitin 2009, vlera e mallrave t eksportuara ka mbuluar vetm 8.5 prqind t vlers s importit. Ekonomia e Kosovs prballet me nj decit tregtar n vler prej 46 prqind t BPv-s saj. N munges t injeksioneve t jashtme (t parave t gatshme t tilla si kursimet e huaja, remitencat dhe ndihma e huaj) Kosova do t ishte e detyruar t importoj mallra dhe shrbime vetm n nivel sa ekonomia e saj e brendshme mund t prballoj. Duke u nisur nga baza e ult e eksporteve dhe t ardhurave relativisht t ulta nga investimet, uksi i remitencave kontribuon n prmirsimin e bilancit t llogaris rrjedhse (t cilat, duke prjashtuar transferet e qeveris, arriti n 27 prqind t BPv n 2009). Ekonomia e Kosovs prballet me shum pengesa strukturore t cilat kuzojn kushtet aktuale socioekonomike. Infrastruktura e rrnuar dhe investimet e ulta kuzojn aftsin e Kosovs pr t plotsuar nevojat e saj n rritje pr energji elektrike. Infrastruktura rrugore dhe infrastruktura e shkollave jan gjithashtu t pazhvilluara. Privatizimi i ndrmarrjeve n pronsi shoqrore ende nuk sht prfunduar, dhe ka shum vend pr prmirsimin e shrbimeve publike t kujdesit shndetsor dhe t sundimit t ligjit. Under the conditions of low domestic production and high unemployment, nancial assistance to Kosovan families from abroad is of major importance to Kosovos development prospects because it alleviates the diculties Kosovo will face until it manages to achieve sucient and sustainable economic growth. N kushtet e prodhimit vendor t ult dhe papunsis s lart, ndihma nanciare nga jasht pr familjet kosovare sht e nj rndsie t madhe pr perspektivat e zhvillimit t Kosovs. Kjo lehtson vshtirsit me t cilat Kosova do t prballet deri sa ajo t arrin zhvillim t mjaftueshm dhe qndrueshmri ekonomike.

3. Fondi Monetar Ndrkombtar (FMN), Deklarata Prmbyllse (16 Shtator 2009)

16

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

III. PROFILI I FAMILJEVE

Studimi Remitencave n Kosov llimisht mblodhi t dhna pr karakteristikat e familjeve, si atyre q pranojn remitenca dhe atyre q nuk pranojn ato. Ky seksion do t paraqes gjetjet mbi prolin e familjeve q kan rezultuar nga t dhnat e mbledhura prmes hulumtimit mbi remitencat, t kryer vetm pr qllimin e ktij studimi.

3.1 Karakteristikat e Amvisrive

Nj total prej 4,000 familje jan intervistuar pr kt hulumtim mbi remitencat. Rreth16% e familjeve t intervistuara ishin t kryesuara nga femrat. Mostra e familjeve t zgjedhura sht shtresuar n mnyr q t prfaqsoj karakteristikat e vrteta t popullsis s Kosovs. Kshtu, duke marr parasysh hartimin mostrs si dhe numrin e bollshm t familjeve t intervistuara, anketa mbi remitencat sht e pajisur me besim t mjaftueshm pr t nxjerr karakteristikat e prgjithshme t familjeve n Kosov. Studimi Remitencave n Kosov gjeti se 19,6 prqind e familjeve Kosovare pranojn remitenca (Tabela 1). Pjesa e familjeve q pranojn remitenca sht m e lart n mesin e familjeve q jan t kryesuara nga femrat . Sipas studimit nj familje Kosovare ka mesatarisht 5.25 antar. Megjithat, familjet t cilat pranojn remitenca kan mesatarisht nj antar m shum. Pra familjet q pranojn remitenca kan mesatarisht 5.9 antar pr dallim nga 5.1 antar tek familjet q nuk pranojn remitenca.

17

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Pjesa e familjeve q pranojn remitenca sht m e lart n mesin e familjeve t vendosura n zonat rurale se sa n mesin e familjeve n zonat urbane. Prve ksaj, n rajonet e Pejs, gjilanit dhe Prizrenit, pjesa e familjeve q pranojn remitenca ka tendenc t jet m e lart se n rajonet e tjera (shih gurn 2).

Pjesa e familjeve q pranojn remitenca gjithashtu sht gjetur t ndryshoj midis komuniteteve t ndryshme etnike q jetojn n Kosov. Si sht paraqitur n gurn 3, sht gjetur se n mesin e familjeve t komunitetit shqiptar, pjesa e familjeve q pranojn remitencat sht m e lart.

Sipas t dhnave t studimit, niveli i arsimimit t krerve t familjeve t atyre q pranojn remitenca ndryshon nga pjesa tjetr. Kshtu, krert e familjeve q nuk pranojn remitenca kan, mesatarisht, t prfunduar nj vit m shum t arsimimit.

18

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

3.2 Punsimi i Familjes, t Ardhurat dhe Shpenzimet

N prputhje me krkesat e ktij studimi, hulumtimi i remitencave ka krkuar nga kryefamiljart e intervistuar q t raportojn mbi statusin e punsimit t secilit prej antarve t tyre t familjes, pr shumn e t ardhurave t tuara n familjet e tyre, dhe mbi shpenzimet e prgjithshme t familjes. Prve ksaj, nga kryefamiljart u krkua t japin m shum informacion mbi shprndarjen e shpenzimeve e tyre sipas destinimit t shpenzimeve. Hulumtimi gjeti se ka dallime n mes t familjeve q pranojn remitenca dhe atyre q nuk pranojn ato n lidhje me t tre kategorit e informacionit t raportuar. Mesatarisht, papunsia sht m e lart n mesin e familjeve q pranojn remitenca se sa n mesin e familjeve q nuk pranojn remitenca. Pra familjet q nuk pranojn remitenca kan tendenc t ken m pak antar t papun n familje (Figura 4).

Sipas raportit, t ardhurat mesatare mujore t nj familje n Kosov jan 442 Euro. Poashtu, n kushte reale familjet q raportojn se pranojn remitenca tojn m pak t holla gjat muajit. Rreth 67.5 prqind e familjeve pranuese t remitencave tojn m shum se 200 Euro krahasuar me 80.4 prqind t familjeve q nuk pranojn remitenca.

19

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Shuma mesatare q nj familje shpenzon gjat muajit sht 410 Euro. Studimi nxjerr n pah ndryshime interesante tek shpenzimet e familjeve q pranojn remitenca. Kto familje shpenzojn, mesatarisht, 445 Euro n muaj krahasuar me 377 Euro n muaj tek familjet q nuk pranojn remitenca. Dallimet kryesore tek modelet e shpenzimit tek kto kategori jan tek ushqimi dhe banimi. Familjet q pranojn remitenca mesatarisht shpenzojn 4 prqind m shum pr ushqim se familjet jo-pranuese. N t njjtn koh, familjet pranuese t remitencave shpenzojn 6 prqind m pak pr banim se sa familjet jo-pranuese (Figura 6). .

20

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Sipas ktij studimi rreth 19.6 prqind e familjeve kosovare pranojn remitenca. Familjet q pranojn re mitenca kan mesatarisht nj antar m shum n familje. Tendenca pr t pranuar remitenca sht sidomos e lart tek familjet q jetojn n zonat rurale dhe ato q drejtohen nga grat. Prqindja e famil jeve q pranojn remitenca sht m e lart n rajonet e Pejes, Gjilanit dhe Prizrenit. Analizimi i t dhnave sipas shtresimit etnik vn n pah se familjet q pranojn remitenca jan m t larta n mesin e komu nitetit shqiptar. Ka nj ndrlidhshmri t drejtprdrejt ndrmjet marrjes s remitencave dhe t qenurit i pa-pun. Sipas studimit familjet pranuese t remitencave shpenzojn m shum krahasuar me pjesn q nuk pranon ato.

21

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

22

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

IV. MIGRIMI
N kapitujt paraprak prezentum karakteristikat e prgjithshme t familjeve n Kosov me fokus t veant tek dallimet ndrmjet familjeve q pranojn remitenca dhe atyre q nuk pranojn ato. N kt seksion paraqiten karakteristikat e emigrantve pra atyre q sigurojn mbshtetjen financiare pr kto familje kosovare. Ky seksion poashtu paraqet nj prmbledhje t planeve pr migrim tek familjet kosovare n prpjekje pr t kuptuar dinamiken e ardhshme t levizjeve t popullsis jasht vendit dhe rrjedhave t remitencave n Kosov.

4.1 Emigranti
Sipas ktij studimi, emigranti n n shumicn e rasteve sht n nj lidhje t ngusht gjaku me kryefamiljarin. Tek 42 prqind e rasteve t familjeve q pranojn remitenca drguesi ishte vlla i kryefamiljarit krahasuar me 40 prqind t rasteve kur drguesi ishte fmiu apo prindi i kryefamiljarit. Rreth 20 prqind nga numri i prgjithshm i drguesve ishin femra. N ann tjetr, arsyet kryesore q kishin motivuar emigrimin tek shumica e rasteve ishin t natyrs politike ose ekonomike ( Figura 7). Shumica syresh vazhdojn t jetojn n vendet e Evrops Perndimore pra aty ku kishin emigruar m hert. Nga t dhnat e hulumtimit del q lvizjet kryesore drejt ktyre vendeve kan ndodhur ndrmjet viteve 1990-1999 (Figura 8).

23

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Statusi juridik dhe statusi i punsimit t emigrantve ishin gjithashtu me interes pr kt studim. Mbi 95 prqind emigrantve q drgojn remitenca kan nj status t rregulluar ligjor n vendin n t cilin ata banojn. Nga ky numr, 47 prqind e tyre kan shtetsin e vendit t banimit, 27.7 prqind kan statusin e banorit t prhershm dhe pjesa tjetr prej 21.6 prqind banojn me leje qndrimi.

24

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Shumica e emigrantve raportuan se statusi i tyre i punsimit shte nj nga : jan t punsuar t prhershm, t punsuar n sektorin publik, t ket gjetur mundsi vet-punsimi ose t jen vet pundhns (n rreth 89 prqind). Pjesa tjetr kan gjetur mundsi punsimi me gjysm norm apo kan mbetur jasht tregut t puns (Figura 9).

25

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

4.2 Planet e Familjeve pr Emigrim

Sipas rezultateve t studimit t remitencave n Kosov, 16.3 prqind e familjeve n Kosov kan plane specike pr t emigruar n t ardhmen e afrt. Dy zgjedhjet m t preferuara pr cakun e dshiruar t vendit t emigrimit prkojn me t dy vendet n t cilat pjesa m e madhe e emigrantve tashm banojn - pra gjermania dhe Zvicra (Figura 10). Nj pjes e konsiderueshme e familjeve planikojn t emigrojn n Shtetet e Bashkuara.

26

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Familjet q pranojn remitenca kan tendenc m t lart t planeve pr emigrim (Figura 11).

Rreth 42 prqind e kryefamiljarve, si tek ata q pranojn remitenca si tek ata q nuk pranojn remitenca, than se ata nuk e din pr far niveli t dshiruar t pags ata do t ishin t gatshm pr t migruar. Dikund rreth 30 prqind e kryefamiljarve pranues t remitencave jan t gatshm t emigrojn pr nj pag mujore prej 2,000 Euro ose m pak krahasuar me 25 prqind tek kategorit q nuk pranojn remitenca. Anipse ndryshimet jan t vogla, kryefamiljart q nuk pranojn remitenca krkojn nj pag m t lart pr t emigruar.

27

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Si prfundim mund t ceket se emigrantt q drgojn remitenca n t shumten e rasteve jan t afrm t ngusht t kryefamiljarve t intervistuar dhe mbi 95 prqind syresh kan nj status ligjor t rregulluar n vendin e banimit. Motivet kryesore q shtyen ata t emigrojn ishin kryesisht politike ose ekonomike. T dhnat e ankets tregojn se shumica e drguesve t remitencave jetojn n Evropen Perendimore. Rreth 16.3 % e familjeve t intervistuara planikojn t emigrojn n t ardhmen. Kjo tendec sht m e lart tek familjet q pranojn remitenca. Gjithashtu, sht vn re se kryefamiljart e familjeve q nuk pranojn remitenca dshirojn nj pag m t lart pr t migruar sesa kryefamiljart e familjeve q pra nojn remitencat.

28

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

V. REMITENCAT
Kjo pjes e studimit prmbledh t dhnat e mass s remitencave t pranuara, mnyrat e prdorimit t tyre dhe opinionet dhe parashikimet e rrjedhave t remitencave pr vitin 2010. Raporti prdor si t dhnat e anketimit ashtu edhe ato t Entit Statistikor n prpjekje pr t vlersuar sasin totale t remitencave. Shuma e prgjithshme e remitencave t pranuara n vitin 2009 vlersohet t jet 422.7 milion Euro. Nga kjo shum e prgjithshme, 191.6 milion Euro (45.2 prqind) ishin para t gatshme, 47.7 milion Euro (11.3 prqind) n form t t mirave materiale , dhe 183.4 milion Euro (43.4 prqind) ishin n form t "shpenzimeve t emigrantve" gjat vizitave n Kosov.

5.1 Kanalet e Remitencave

Sipas t dhnave t mbledhura gjat anketimit 42 prqind e drgesave n t holla gjat vitit 2009 ishin pranuar nprmjet kanaleve institucionale, t tilla si bankat apo agjencit e transferimit t parave, ndrsa pjesa tjetr (58 perqind) duke shfrytzuar kanalet jo-formale ( direkt nga emigranti drgues ose ndonj mik i familjes ).

Tek kanalet jo-formale dominon forma e dorzimit personal t t hollave nga emigrantt. Agjencit e transferimit t parave (ATP) jan kanalet kryesore t pranimit t t hollave nga kategoria e drgesave nprmjet kanaleve formale. Pr nj prezantim m t hollsishm t shpeshtsis s prdorimit, n vend t shums s parave dhe t aksioneve t vlers s prgjithshme, pr secilin nga kanalet e paraqitura n tabeln e msiprme, ju lutem shihni Shtojcn II t ktij studimi.

29

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

5.2 Shfrytzimi i Remitencave

Bazuar n t dhnat e hulumtimit mbi 45 prqind e remitencave totale t pranuara n para t gatshme jan prdorur pr konsum, 11.4 prqind jan prdorur pr investime biznesore ndrsa pjesa tjetr prej 12.2 prqind prdoren pr investime n banim. Nga kto t dhna shihet q shumica e ndihms s pranuar n form t parave t gatshme shkon n funksion t nancimit t nevojave t menjhershme t konsumit familjar (Figura 13).

30

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

5.3 Parashikimet per rrjedhat e remitencave n vitin 2010

T dhnat e mbledhura treguan se familjet presin t pranojn remitenca n nj nivel m t lart n vitin 2010 krahasuar me vitin 2009 (Figura 14).

Ndrsa 54% e familjeve presin t pranojn t njjtn sasi t remitencave n 2010, si n 2009, pjesa e familjeve n pritje pr t marr m shum ndihm nga jasht n 2010 sht m e lart se pjesa e familjeve q pret t marr m pak. Prandaj mund t kuptohet se opinioni i prgjithshm pr nivelin e remitencave sht se ato do t jen pak m t larta n 2010.

Shuma totale e remitencave t marra n 2009 vlersohet t jet 442.7 milion Euro, prej t cilave 191.6 milion Euro jan pranuar n para t gatshme, 47.7 milion Euro jan pranuar n natyr, dhe t mbeturat jan marr n formn e "shpenzimeve t emigrantve" n Kosov. 42 prqind e remitencave jan pranuar nprmjet kanaleve zyrtare, ndrsa 58 prqind jan dorzuar jozyrtarisht, t tilla si personalisht nga mi gruesit ose nga ndonj mik. Studimi gjeti se rreth 45 prqind e remitencave jan prdorur pr konsum, ndrsa pjesa e mbetur jan prdorur m shum pr banim dhe investime n njerz, dhe m pak pr in vestime t biznesit. S fundi, familjet presin nj rritje margjinale n shumn e remitencave q ato do t pranojn n 2010.

31

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

32

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

VI. EFEKTET E REMITENCAVE

Vlersimi i efekteve t remitencave n nj kontekst socio-ekonomik sht nj nga objektivat m t rndsishme t ktij hulumtimi. Prandaj, ky seksion paraqet rezultatet q tregojn ndikimin e remitencave n t ardhurat familjare, statusin e punsimit, qasjen n kujdesin shndetsor dhe qasjen n arsimim. Pr m tepr, efektet e remitencave do t studiohen jo vetm nprmjet krahasimit n mes t familjeve q pranojn remitenca dhe familjeve q nuk pranojn remitenca, por edhe nga nj ndarje e mtejshme e t dhnave dhe krahasimin e karakteristikave t kryefamiljarve t familjeve t tilla si gjinia e tyre dhe vendbanimi, s bashku me pranin e ndihms s remitencave n familjet e tyre.

6.1 Ndikimi i Remitencave n t Ardhurat Familjare

Sic qe prezentuar m hert n raport, t ardhurat mesatare mujore pr t gjitha familjet n Kosov ishin 442 Euro. Qllimi i karahasimit t t ardhurave tek familjet q pranojn dhe nuk pranojn ishte q t vihet n pah niveli i t ardhurave n munges t remitencave. Studimi poashtu nxjerr n pah se amvisrit q pranojn remitenca shpenzojn m tpr. Kur t hyrat nga remitencat i shtohen t ardhurave t prgjithshme mujore t nj amvisrie del q pranuesit e remitencave shpenzojn m tpr gjat muajit. Me fjal tjera, amvisrit q pranojn remitenca fitojn 480 euro pr muaj dhe 194 Euro nga to jan t hyra nga remitencat. Amvisrit tjera fitojn mesatarisht 434 Euro pr muaj. Ngo kjo mund t konkludohet se rreth 40 prqind t t hyrave t familjeve t kategoris s par jan t hyra nga remitencat.

6.2 Ndikimi i Remitencave ne Punsim

Anetart e familjeve q pranojn remitencat kan m shum gjasa t jen t papun sesa antart e familjeve q nuk pranojn remitencat. Pr t kuptuar m mir efektet e remitencave pr statusin e punsimit t antarve t familjes, hulumtimi mbi remitencat ka krkuar nga t gjith kryefamiljart e intervistuar t cilt jan t papun pr t raportuar pagn e tyre rezerv, prkatsisht pagn minimale mujore pr t ciln ata do t pranojn t punojn. Sipas studimit, 11 prind e amvisrive t papuna do t pranonin t punonin pr nj pag mujore m t vogl 151 Euro pr muaj. Ndrsa vetm 10% krkojn paga prej 301 euro ose m shum pr t punuar (Figura 15).

33

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Kur kryefamiljart e amvisrive t papuna kategorizohet sipas ndihmes s remitencave, studimi konstaton se prqindja e kryefamiljareve t amvisrive q do t pranonin t punonin pr m pak se 150 Euro sht m e lart tk amvisrit q nuk pranojn remitenca. Megjithat, brenda rangut prej 151-300 euro, pjesa e kryefamiljarve t papun t cilt jan t gatshm t pranojn nj shprblim n kt rang sht m e lart n mesin e familjeve q pranojn remitanca sesa n mesin e familjeve q nuk pranojn remitanca. Prve ksaj, pjesa e kryefamiljarve t papun q nuk e din pr ciln pag minimale do t ishin t gatshm pr t punuar sht m e lart n mesin e familjeve q nuk pranojn remitancat (Figura 16).

34

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Sipas studimit nuk kemi ndonj ndrlidhshmri t theksuar ndrmjet t pranuarit t remitencave dhe gatishmrise s t papunve pr t punuar pr pagesa m t ulta. Me saktsisht, t papunt q pranojn remitenca nuk krkuan paga m t larta pr t punuar krahasuar me pjesn tjetr. Megjithat, kryefamiljart pranues t remitencave kan shkollim m t ult krahasuar me pjesen tjetr dhe ka gjasa m t mdha t jen nga zonat rurale. Ky mund t jet nj faktor q mbulon efektin potencial t remitencave n gatishmrin pr t punuar pr paga m t ulta.

6.3 Ndikimi i Remitencave n Shrbimet e Kujdesit Shndetsor

Ky studim tregoi se familjet q pranojn remitencat shpenzojn mesatarisht 22 perqind m shum pr kujdesin shndetsor. Pra, familjet q pranojn remitenca shpenzojn mesatarisht 35 Euro n muaj krahasuar me vetm 28 perqind sa shpenzojn ato familje q nuk pranojn remitenca. Pr t vlersuar ndikimin potencial t remitencave n qasjen n shrbimin shndetsor, amvisrit ishin pyetur t vlersojn vshtirsit e mbulimit t shpenzimeve t vizits mjekore (Tabela 2). Sipas studimit amvisrit q e shohin si t vshtir t vizitohen tek mjeku sht dukshm m e lart se se e atyre amvisrive q e shohin kt si t leht ose mjaft t leht . Rrjedhimisht, amvisrit n Kosov e kan t vshtir t vizitohen tek mjeku. T dhnat e njejta asin se amvisrit e zonave rurale si ato q pranojn dhe si ato q nuk pranojn remitenca e kan m t vshtir t realizojn nj vizit t till (Tabela 3).

Kur vshtirsit e qasjes n shrbime shndetsore jan analizuar mbi bazen e kategorive gjinore, del q 51 prqind e t anketuarave femra e kan klasikuar mbulimin e shpnzimeve t vizits mjeksore si shum t vshtir ose mjaft t vshtir krahasuar me vetm 36 prqind t t intervistuarve meshkuj e q dhan prgjigje t njejta. Nga kjo mund t konkludohet se kryefamiljart e amvisrive t gjinis femrore e shohin qasjen n shrbime shndetsore si m t vshtire.

35

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

T njejtat t dhna pastaj jan kategorizuar mbi bazen e amvisrive q pranojn remitenca dhe atyre q nuk pranojn pr t analizuar ndikimin potencial t remitencave n lehtsimin e qasjes n shrbime shndetsore. Femrat kryefamiljare t familjeve q pranojn remitenca e gjejn m t leht pr t mbuluar shpenzimet e vizits mjeksore se femrat kryefamiljare t familjeve q nuk pranojn remitenca. Pjesa e grave kryefamiljare q e gjejn t vshtir t mbulojn shpenzimet e vizits te mjeku sht 9 prqind m e ult n mesin e familjeve q pranojn remitencat se n mesin e atyre familjeve q nuk pranojn remitencat. Pranimi i remitencave nuk ka ndonj efekt t rndsishm n vshtirsin e mbulimit t shpenzimeve t vizits te mjeku tek kryefamiljart meshkuj. Pra, sipas studimit remitencat ndikojn n lehtsimin e vshtirsive t qasjes mjeksore vetm tek kryefamiljaret femra dhe kjo me nj tendenc t shtuar tek amvisrit e kategoris s njejt n zonat rurale. N zonat urbane nuk ka dallime gjinore bazuar n vshtirsin e raportuar pr t mbuluar shpenzimet e vizits te mjeku n lidhje me mbshtetjen nanciare nga jasht (remitencat). Kryefamiljart u pyetn edhe pr t klasikuar vshtirsin e mbulimit t shpenzimeve t blerjes s barnave. Ashtu si me vizitat te mjeku, familjet n zonat rurale e kan m t vshtir t mbulojn shpenzimet e blerjes s barnave se sa familjet n zonat urbane, dhe n prgjithsi, femrat kryefamiljare e gjejn m t vshtir pr t mbuluar kt shpenzim se meshkujt kryefamiljar (Tabela 4).Pjesa e femrave kryefamiljare t cilat klasikuan vshtirsin e mbulimit t shpenzimeve t blerjes s barnave si "shum t vshtir" ose "e vshtir" sht m e ult n mesin e familjeve q pranojn remitencat se n mesin e familjeve q nuk pranojn remitencat. Kshtu, femrat kryefamiljare t familjeve q pranojn remitenca e gjejn m t leht pr t mbuluar shpenzimet e blerjes s barnave se femrat kryefamiljare t familjeve q nuk pranojn remitenca. Tek meshkujt kryefamiljar, prania e remitencave nuk prkon me vshtirsit e raportuara t blerjes s barnave n t njjtn mnyr si n mesin e femrave kryefamiljare. Mesatarisht, prqindja e meshkujve kryefamiljar q e gjejn t vshtir pr t mbuluar shpenzimet pr blerjen e barnave sht 5 prqind m e lart ndr kryefamiljart e familjeve q pranojn remitenca . Kshtu, prania e remitencave nuk luan nj rol t rndsishm n ofrimin e nj qasje m t leht n barna pr meshkujt kryefamiljar, ndrsa e kundrta sht e vrtet pr femrat kryefamiljare. N zonat rurale, femrat kryefamiljare t familjeve q pranojn remitenca e gjejn m t leht pr t mbuluar shpenzimet e blerjes s barnave. Kjo sht e kundrt pr meshkujt kryefamiljar: ata q pranojn remitenca e kan m t vshtir t mbulojn shpenzimet e blerjes s barnave se sa ata q nuk pranojn remitenca. N zonat urbane, nuk ka asnj ndryshim n vshtirsin e mbulimit t shpenzimeve t blerjes s barnave n mes t femrave kryefamiljare t familjeve pranuese t remitencave dhe atyre jo pranuese t remitencave. Megjithat, meshkujt kryefamiljar q pranojn remitenca e gjejn m t vshtir pr t mbuluar kto shpenzime se sa meshkujt kryefamiljar t familjeve q nuk pranojn remitencat. Si prfundim, remitencat duke se kan efekt n lehtsimin dhe rritjen e mundsive t kryefamiljareve femra n sistemin shendetsor, posaqrisht atyre t zonave rurale.

36

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

6.4 Ndikimi i Remitencave ne Qasjen n Arsim

Pr t vlersuar efektet e remitencave pr qasje n arsim, hulumtimi i remitencave ka krkuar nga kryefamiljart t klasikojn vshtirsin e mbulimit t shpenzimeve t udhtimit n objektet arsimore, vshtirsin pr t mbuluar shpenzimet e blerjes s librave, dhe vshtirsin e mbulimit t shpenzimeve t vitit shkollor. Prve ksaj, hulumtimi ka krkuar nga kryefamiljart t prcaktojn sasin e shpenzimeve t tyre pr arsimin.Sipas hulumtimit, familjet q pranojn remitencat shpenzojn mesatarisht 7 prqind m shum n arsimim se sa familjet q nuk pranojn remitencat. Pra familjet q pranojn remitenca shpenzojn, mesatarisht, 67 Euro n muaj krahasuar me 62 Euro sa shpenzojn amvisrit tjera. Sipas t dhnave t studimit mesatarisht 20 prqind e amvisrive e klasikojn vshtirsin pr t mbuluar shpenzimet e udhtimit n objektet arsimore si mesatare (Tabela 5). Pr m tepr, pjesa e kryefamiljarve t familjeve q e gjejn mjaft t leht ose shum t leht pr t mbuluar shpenzimet e udhtimit n objektet arsimore sht m e lart se sa ata q e gjejn kt si shum t vshtir ose deri diku t vshtir.N prgjithsi, familjet n zonat rurale e gjejn m t vshtir pr t mbuluar shpenzimet e udhtimit n objektet arsimore se sa familjet n zonat urbane. N zonat rurale, meshkuj dhe femra kryefamiljar t amvisrive q pranojn remitenca e gjejn m pak t vshtir pr t mbuluar kto shpenzime. N zonat urbane, prezenca e ndihms n remitenca nuk bn ndonj ndryshim n vshtirsin pr t mbuluar shpenzimet e udhtimit n objektet arsimore pr familjet me kryefamiljare femra, megjithat, familjet me kryefamiljar meshkuj q pranojn remitenca e gjejn at m pak t vshtir pr t mbuluar kto shpenzime se ato familje q nuk pranojn remitenca.

37

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

N lidhje me vshtirsin e mbulimit t shpenzimeve t blerjes s librave, 38 prqind e familjeve klasikojn kt shpenzim si vshtirsi mesatare, ndrsa 33% e ka mjaft t leht pr t mbuluar kt shpenzim (Tabela 6). Kemi nj dallim prej 1 prqind n klasikimin e raportuar t vshtirsis s blerjes s librave n mesin e familjeve n zonat rurale dhe familjeve n zonat urbane: prqindja e kryefamiljarve t familjeve q klasikojn vshtirsin e blerjes s librave si, shum t vshtir, deri diku t vshtir ose mesatare sht 1% m e lart n mesin e familjeve n zonat rurale se sa familjeve n zonat urbane. Megjithat, pjesa e kryefamiljarve t cilt kan klasikuar vshtirsin e blerjes s librit si shum t vshtir sht 2% m e lart n mesin e familjeve n zonat urbane sesa familjeve n zonat rurale. Ky ndryshim i vogl n mes t niveleve t raportuar t vshtirsis n mes t vendbanimeve urbane dhe rurale do t thot se lloji i vendbanimit nuk paraqet ndonj vshtirsi n shpenzimin e blerjes s librave. N zonat rurale, femrat kryefamiljare t familjeve q pranojn remitenca e gjejn m pak t vshtir pr t mbuluar shpenzimet e blerjes s librave nga femrat kryefamiljar t familjeve q nuk pranojn remitenca. Meshkujt kryefamiljar t familjeve q pranojn remitencat e gjejn m pak t vshtir pr t mbuluar kt shpenzim se sa ata q nuk pranojn remitencat, dhe dallimi midis dy kategorive n klasikimin e dhn nga ta sht m i theksuar se sa me femrat kryefamiljare. N zonat urbane, nuk ka ndonj dallim domethns n mes t familjeve t kryesuar nga femrat t cilat pranojn remitenca dhe atyre q nuk pranojn remitenca. Megjithat, meshkujt kryefamiljar t familjeve pranuese e gjejn m pak t vshtir t mbulojn shpenzimet e blerjes s librave.

38

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Rreth 41 prqind e familjeve t intervistuara klasikon vshtirsin e mbulimit t shpenzimeve t vitit shkollor, si mesatare, ndrkoh q 29 prqind e tyre gjejn mjaft t leht (Tabela 6).Si ishte rasti me renditjen e mparshme, familjet n zonat rurale e kan m t vshtir pr t mbuluar shpenzimet e vitit shkollor se familjet n zonat urbane. N zonat rurale, femrat kryefamiljare t familjeve q pranojn remitenca e gjejn m pak t vshtir pr t mbuluar kt shpenzim se femrat kryefamiljare t familjeve q nuk pranojn remitenca. E njjta gj vlen pr meshkujt kryefamiljar t familjeve n zonat rurale. N zonat urbane, femrat kryefamiljar t familjeve q pranojn remitenca e kan m t vshtir t mbulojn shpenzimet e pagess pr vitin shkollor sesa femrat kryfamiljare t familjeve q nuk pranojn remitenca. Megjithat, meshkujt kryefamiljar t familjeve q pranojn remitenca e gjejn m pak t vshtir se sa meshkujt kryefamiljar t familjeve jo-pranuese pr t mbuluar shpenzimet e pagess pr vitin shkollor.

39

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

T ardhurat nga remitencat kontribuojn me rreth 40 prqindtn totalite t t ardhurave mujore t famil jeve pranuese. Studimi nuk gjeti ndonj ndrlidhje t fort ndrmjet remitencave dhe rezervimit t rro gave. Pra, remitencat nuk ndikojn n gatishmrin e njerzve pr t punuar pr rroga t ulta. Amvisrit n zonat rurale e kan m t vshtir ti mbulojn shpenzimet shendetsore dhe ato t arsimimit. Amvisrit q pranojn remitenca shpenzojn m shum n arsim dhe shndetsi. Prezena e remitencave ndlidhet me prsimirsim t qasjes n sistemin shendetesor nga ana e amviserive me kryefamiljar femra dhe qasjen n arsim pr amviserit me kryefamiljar meshkuj.

40

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

VII. PRFUNDIM
Studimi i Remitencave n Kosov ka analizuar t dhnat e nj anketimi t drejtprdrejt me rreth 4000 amvisri kosovare me qllim t pasqyrimit t rolit dhe ndikimit t remitencave, t kuptuarit m t mir t rrjedhes dhe prdorimit t tyre n Kosov. Raporti analizoi tendecat e emigrimit n t kaluarn dhe kushtet socio-ekonomike q mund t ken motivuar lvizjet e popullsis. Poashtu, analizimi i rezultateve t karakteristikave t amvisrive kosovare dhe emigrantt q mbshtesin ato sikurse edhe rezultatet mbi masn dhe efektet e drgesave t parave ishin pjes esenciale t studimit. N prgjithsi, hulumtimi tregon se remitencat prbjn nj kontribut t madh n mirqenien e amvisrive, shoqris dhe ekonomin kosovare. Studimi v n pah se nj pjes e konsiderueshme e amvisrive pranojn remitenca dhe se ato ndikojn n mnyr domethnse n nivelin e t ardhurave, mnyrn e shpenzimit t t ardhurave, gatishmrin e kryefamiljarve pr t punuar me pag t ult por edhe mundsit e tyre pr t patur qasje n arsim dhe kujdes shndetsor. Sipas t dhnave t pranuarit e remitencave ndikon edhe ne prspektivat e amvisrive pr t emigruar. Rreth 19.6 prqind e amvisrive kosovare pranojn remitenca. Amvisrit q raportojn se pranojn remitenca kan mesatarisht nj antar m shum n familje dhe shfaqin tendenca m t larta t jen t papun. Kto familje n kushte reale dhe n munges t remitencave do t tonin m pak t holla. T pranuarit e remitencave i bn kto amvisri shpenzues m t mdhenj krahasuar me amvisrit tjera. Amvisrit q pranojn remitenca shpenzojn mesatarisht rreth 100 Euro m shum gjat muajit. Sipas hulumtimit amvisrit shpenzojn gati gjysmn e shums q ata pranojn n remitenca pr konsum. Kontributi mesatar i remitencave n t hyrat e prgjithshme t amvisrive sht 194 Euro apo rreth 40 prqind. vlersohet se shuma e prgjithshme e remitencave t marra n 2009 ishte 442.7 milion Euro, 191.6 milion Euro nga t cilat jan pranuar n para t gatshme, 47.7 milion Euro n t mira materiale, dhe pjesa tjetr n formn e "shpenzimeve t emigrantve" n Kosov. Remitencat prbjn 11 prqind t BPv-s t prgjithshme n vitin 2009. T dhnat e hulumtimit treguan gjithashtu se familjet presin pr t marr pak m shum remitenca n 2010. Rreth 58 prqind e remitencave totale ishin drguar n Kosov nga shokt e familjeve apo vet emigrantt, ndrsa 42 prqind ishin transferuar familjeve nprmjet bankave dhe agjencive pr transferim t parave. Prqindja e amvisrive t cilt jan t gatshm t punojn pr rroga t ulta ( deri n 150 euro) sht m e ult n mesin e familjeve q pranojn remitenca dhe implikon se t pranuarit e drgesave nga jasht mund t dekurajojn kryefamiljart pr t punuar me paga m t ulta. gjithashtu, remitencat ndikojn edhe n shpenzimet e amvisrive pr kujdesin shndetsor dhe arsimim amvisrit pranuese t remitencave shpenzojn m tpr dhe e shohin qasjen n kto shrbime si m t leht. Amvisrit shpenzojn pothuajse gjysmen e remitencave n konsum. Remitencat kontribojn me 194 Euro apo rreth 40 prqind t t ardhurave mujore t amvisrive q pranojn remitenca. Kjo kategori poashtu shpenzim mesatarisht 70 Euro m shum sesa amvisrit q nuk pranojn remitenca. Ato kategori q pranojn remitenca shpenzojn m shum pr shndet dhe arsim dhe e gjejn m pak t vshtir t qasen n kto shrbime.

41

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Sipas ktij studimi, remitencat jan nj mekanizm i rndsishm pr zbutjen e varfris n Kosov. N kushte reale amvisrit pranuese t remitencave raportojn t ardhura m t ulta mujore, shkall m t lart t papunsis dhe arritje m t ult n sferen e edukimit. Analizat e t dhnave tregojn se remitencat ndikojn q nj pjes e amvisrive ti tejkalojn t ardhurat mujore t familjeve q nuk pranojn remitenca. Ndikimet pozitive t remitencave vrehen edhe n lehtsimin e kujdesit shndetsor, edukim dhe n mirqenie dhe kushte t prgjithshme jetsore n Kosov. Ndkikimi potencial i remitencave n zhvillim, zvoglim t varfris dhe rritje ekonomike n Kosov krkon analiz edhe m t thell. Nj rezultat interesant i ktij studimi sht se vetm 42 prqind e remitencave jan transferuar n Kosov prmes bankave. Kjo tregon se remitencat kan ndikim t kuzuar n zhvillimin e sektorit bankar. Prandaj, nj nga rekomandimet themelore t studimit sht q t shqyrtohen arsyet e prdorimit t ult t bankave pr transfer t drgesave t t hollave nga jasht dhe t shtjellohen mekanizma q do t rrisnin prfshirjen e sektorit bankar n transferin e remitencave. Nje gjetje tjetr q meriton nj analiz t mtutjeshme sht fakti se shumica kryesore e remitencave prdoret pr konsum familjar 46 prqind. Anipse gjat hulumtimit t t dhnave vrehet se nj pjes e remitencave i dedikohen edhe investimeve biznesore dhe kursimeve, kjo prqindje duhet t rritet ndjeshm pr t makzimalizuar ndikimin e remitencave n zhvillim t qndrueshm n Kosov. Studimi rekomandon institucionet kosovare dhe partnertt tjer t zhvillimit q t shqyrtohen mnyra prmes t cilave remitencat do t prdoreshin pr t nxitur nivel m t lart t investimeve n Kosov duke kontribuar kshtu n zhvillimin e gjithmbarshm. Ky studim ofron nj baz solide pr nj studim konciz dhe t integruar t remitencave n Kosov. Hulumtimi ofron nj perspektiv ndr-sektoriale pr rolin e remitencave n Kosov dhe sht realizuar gjat vitit 2009. Studimi i vazhdueshm i remitencave sht i nevojshm pr nj kuptim m t mir t trendeve n rrjedhat e remitencave dhe efektet e tyre n shoqrin dhe ekonomin e Kosovs gjat viteve t ardhshme.

42

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

SHTOJCA I. METODOLOGJIA E HULUMTIMT

Metodologjia e Hulumtimit
Studimi i remitencave n Kosov sht nj pjes e plot e studimeve t dizajnuara pr t zbuluar dhe pr t kuptuar praktikat n lidhje me remitencat n Kosov. Prve ndikim t drejtprdrejt dhe aspektit nanciar t remitencave, objektivat krkimore prfshijn nj matje shumdimensionale t efekteve t remitencave n shoqrin kosovare, duke prfshir aspektet prkatse t cilsis s jets, t tilla si shpenzimet, punsimin, kujdesin shndetsor, arsimin, kohn e lir, t biznesit, dhe perspektivat e emigrimit. Hulumtimi sht autorizuar nga UNDP-ja, dhe e drejtuar nga nj komitet ndr-institucional t prbr nga: Fondi Monetar Ndrkombtar (FMN), Banka Qendrore e Kosovs (BQK), Enti i Statistiks s Kosovs (ESK), Programi i Zhvillimit t Kombeve t Bashkuara ( UNDP), Agjencia e SHBA pr Zhvillim Ndrkombtar (USAID), dhe Ministria e Ekonomis dhe Financave (MEF).

Pyetsori
Kjo metodologji e hulumtimit sht mbshtetur n nj teknik hulumtimi t popullsis, me mjet mats t zhvilluar nga UBO Consulting n bashkpunim me komisionin e projektit. Mjeti mats sht i organizuar n tre seksione t veant. Seksioni i par prfshin detajet e prgjithshme t popullsis pr t siguruar pr mesin e nj grupi t kontrollit, seksioni i dyt, pas shqyrtimit jep informacione pr familjet q pranojn remitencat, dhe seksioni i tret, emigrantt e rastsishm q kan ndodhur t jen n shtpi n momentin e intervists dhe u krkuan pr t dhna shtes specike.

Projektimi i mostrs hulumtuese

Paralelisht me zhvillimin, testimin dhe vlefshmrin e mjetit mats, projektimi i mostrs hulumtuese sht zhvilluar pr t siguruar t dhna t vlefshme dhe reprezentative t hulumtimit. T metat e prgjithshme sistemike t pas koniktit n Kosov q kan t bjn me hulumtimet jan identikuar dhe supozimet jan adresuar n fazn e projektimit t mostrs. Pr shembull, nuk ka pasur asnj regjistrim zyrtar n Kosov q nga viti 1991, i cila u zhvillua n nj mjedis t trazirave sociale dhe politike. Regjistrimi i fundit n Kosov i cili u zhvillua n kushte m t prshtatshme, prandaj edhe me rezultate m t besueshme, ishte n 1981. Mungesa e nj regjistri t popullsis e bn t domosdoshme q t mbshtetemi n t dhnat e regjistrimit m t vjetr, me ndryshime, n nj prpjekje pr t kapur trendt e prgjithshme t rritjes, migracionit, dhe ndryshimit n strukturn e popullsis. Thellsisht, korniza e marrjes s mostrave n Kosov nuk sht nj numr i caktuar, dhe ka debate t vazhdueshme brenda akademikve, politiks dhe krkimeve sociale n lidhje me madhsin aktuale t popullsis, dhe karakteristika t tjera t tilla si etnike, e statusit, moshs dhe gjinis. N prgjithsi, ka nj rang n t cilin debatet ndodhin, e q sht 1,9-2,2 milion banor. Pr qllimin e ktij hulumtimi, nj korniz e marrjes s mostrave t prdorura prej 2 milion sht zgjedhur, pasi ky vlersim i popullsis paraqet mesatare n debatet n lidhje me madhsin e popullats dhe prgjithsisht sht pranuar nga studiues social si prfaqsuese pr Kosovn. Metodologjia shumshkallshe e rastit n marrjen e mostrave sht prdorur pr kt studim, me madhsin e mostrs s N = 4000 familje.

43

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Mostra prbhet nga tre nn- mostra, t cilat n fakt paraqesin nivelin e par t shtresimit: Shqiptar Kosovar s1 = 3000; Serb t Kosovs s2 = 600; Pakica tjera n Kosov s3 = 400. Shtresimi i dyt cakton rastet e komunave n prpjestim me popullsin e tyre. Shtresimi i tret ndan 50% t rasteve n zonat rurale dhe 50% t llojeve urbane t vendbanimit. Familjet e prcaktuara (F) zgjidhen nga metoda e ecjes s rastit, duke prdorur ecjen e rastit dhe zgjedhjen e do k-s F n t majt, ku k sht zgjedhur q t jap nj numr t vazhdueshm t F pr pik t mostrave. Ecja e rastsishme vjen nga nj vend qendror ose nj vend tjetr i rndsishm shnuar me nj pik referimi t rndsishme (p.sh. xhamia, kisha, tregu), dhe vazhdon me procedurn e mostrave t F deri te kthesa e par e ardhshme n t majt dhe kthesa e t par n t djatht, duke alternuar rrugt. Pasi F sht przgjedhur nga ecja e rastit, anketuesi llon procedurn e prezantimit dhe me edukat krkon pr t biseduar me kreun e familjes, duke garantuar anonimitetin e t intervistuarit n lidhje me prgjigjet e tij ose t saj. T gjitha intervistat jan administruar personalisht, pasi intervistuesit iu nnshtruan trajnimit n temn e krkimit, si pjes e procedurs standarde n UBO Consulting. Nj minimum prej tre kontakteve tentativ jan br me do familje n mostr t synuar - nj kontakt llestar plus dy vizita t kthimit. Pas nj kontakti llestar cilindo antar, intervistuesit kan thirrur vazhdimisht deri sa sht arritur nj rezultati prfundimtar n lidhje me objektivin e t intervistuarit. T dhnat identikuese t anketuarve jan dhn n nj et t veant pr qllim t kontrollit t cilsis, duke siguruar kshtu ndarjen e informacionit t veant t hulumtimit nga t dhnat e identitetit t anketuarit. Instrumentet e kompletuara t hulumtimit jan drguar n qendrn e prpunimit t dhnave t UBO Consulting pr t hyr n bazn e t dhnave. Kontrolli dy-shtresor i cilsis s puns n terren siguron prputhjen me dizajnin e hulumtimit. S pari, shtat drejtues rajonal ishin vazhdimisht t pranishm prmes vizitave t rastsishme dhe intervistave t prditshme me intervistuesit gjat puns n terren, duke e raportuar rezultatin. Niveli i dyt sht procedura e kontrollit t prsritur, ku 30% e instrumenteve t hulumtimit t zgjedhur rastsisht, jan kontrolluar prsri prmes vizitave dhe telefonatave pr t konrmuar kt hulumtim. Mostra e marr sht prbr nga nn-mostra t veanta sht matur pr t rregulluar mostrn pr popullsin e Kosovs, si nn-shtresat pr pakicat etnike jan caktuar madhsi m t mdha n lidhje me proporcionin e tyre n popullsin totale. Nj mostr e madhsis N = 4000 q sht prfaqsues i popullsis ka nj diferenc t gabimit <0,05, n mnyr efektive duke siguruar pr nj konkluzion analitik me nj nivel t besueshmris prej 95% n nivel t Kosovs. Nn-mostrat sigurojn pr analizn e prkatsis etnike t nn-shtresave individuale (bazuar n etni), duke ofruar perspektiva pr t analizuar dhe studiuar nprmjet krahasimit dhe modeleve t kundrta t remitencave ndaj kategorive etnike. Prve ksaj, prona e mostrave parasheh analiza statistikore bazuar n gjini me m pak se 5% e gabimit. Pas prfundimit t hyrjes s dhnave n nj baz t dhnash t projektuar n SPSS, t dhnat jan nnshtruar nj przgjedhje t 10% t rastit t lndve pr kontroll t cilsis pr t siguruar konsistenc n kt proces. Prpunimi i mtejshm i t dhnave sht br pr t kontrolluar t dhnat n mnyr q t sigurohet nj dataset i gatshm pr nxjerrjen e informacionit dhe eksplorimit t mtejshm analitik.

44

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

SHTOJCA II. PRMBLEDHJE E REZULTATEVE

A pranoni te holla ose t mira tjera nga dikush q jeton si emigrant jasht Kosovs?

Shprndarja e familjeve pranuese t remitencave sipas gjinis

Shprndarja e familjeve pranuese t remitencave brenda regjioneve t Kosovs

45

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Shprndarja e familjeve pranuese t remitencave n Kosov sipas llojit t vendbanimit

vitet e shkollimit t kryefamiljarit

Shprndarja e familjeve pranuese t remitencave sipas etnicitetit

Shpenzimet mesatare mujore t familjes n Kosov sipas kategorive t shpenzimit pr familjet pranuese dhe jo pranues t remitencave

46

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Krahasimi i shprndarjes pr familjet pranuese dhe jo pranuese t remitencave sipas t ardhurave mujore duke prjashtuar remitencat pr familjet pranuese.

Arsyet pr emigrim

Kros-tabulimi n mes t prezencs s remitencave dhe planeve pr emigrim duke prjashtuar remitencat pr familjet pranuese

47

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Frekuencat dhe prqindja e raportuar e remitencave n t holla t pranuara me transfer

48

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

49

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

50

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Shpenzimet e remitencave sipas kategorive pr 2009 sipas prqindjes dhe frekuencs

51

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

52

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

53

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Kros-tabulimi pr vshtirsit n mbulimin e shpenzimeve t vizits mjeksore sipas llojit t vendbanimit, gjinis s kryefamiljarit dhe prezencs s remitencave.

54

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Kros-tabulimi pr vshtirsit n mbulimin e shpenzimeve t blerjes s barnave sipas llojit t vendbanimit, gjinis s kryefamiljarit dhe prezencs s remitencave.

Kros-tabulimi pr vshtirsit n mbulimin e shpenzimeve t udhtimit n objektet shkollore sipas llojit t vendbanimit, gjinis s kryefamiljarit dhe prezencs s remitencave.

55

Studimi i Remitencave n Kosov 2010

Kros-tabulimi pr vshtirsit n mbulimin e shpenzimeve t blerjes s librave shkollor sipas llojit t vendbanimit, gjinis s kryefamiljarit dhe prezencs s remitencave

Kros-tabulimi pr vshtirsit n mbulimin e shpenzimeve t vitit shkollor sipas llojit t vendbanimit, gjinis s kryefamiljarit dhe prezencs s remitencave

56