T.C.

MARMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS LET M B L MLER ANAB L M DALI RADYO TELEV ZYON B L M DALI

TRK S NEMASINDA BAIMSIZLIK ANLAYII VE TEMS LC LER

Doktora Tezi

L S VAS

stanbul, 2007

T.C. MARMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS LET M B L MLER ANAB L M DALI RADYO TELEV ZYON B L M DALI

TRK S NEMASINDA BAIMSIZLIK ANLAYII VE TEMS LC LER

Doktora Tezi

L S VAS

Danman: PROF. DR. ESRA B RYILDIZ

stanbul, 2007

 NDEK LER
NSZ.....v KISALTMALAR............................................................................................................vi G R ................................................................................................................................1 1. BAIMSIZLIK KAVRAMINA GENEL BAKI................................................5 1.1. Kelime Anlam Olarak Bamsz ve Bamszlk.........................................6 1.2. Sanatta Bamszlk Kavram...............................................................................8 1.2.1. Popler Sanat (Pop-Art).............................................................................9 1.3. Sinemada Bamszlk Kavram.........................................................................13 1.3.1. Sinemada Bamszlk Kavramna likin Baz Tanmlar........................14 1.3.1.1. Sinemada Bamszlk Kavramyla Dorudan likili Tanmlamalar..................................................................................15 1.3.1.1.1. Bamsz Film Nedir?.........................................................15 1.3.1.1.2. Bamsz Ynetmen Kimdir?.............................................17 1.3.1.1.3. Bamsz Yapmc Kimdir?................................................18 1.3.1.2. Sinemada Bamszlk Kavramyla Dolayl Olarak likili Tanmlamalar..................................................................................19 1.3.1.2.1. Deneysel Sinema Nedir?....................................................19 1.3.1.2.2. Avant-Garde Sinema (nc Sinema) Nedir?.....................20 1.3.1.2.3. Sanat Sinemas Nedir?........................................................22 1.3.1.2.4. Alternatif Sinema Nedir?....................................................23 1.3.1.2.5. Kar Sinema Nedir?...........................................................23 1.3.1.2.6. Underground Sinema (Yeralt Sinemas) Nedir?................24 1.3.1.2.7. Minimalist Sinema Nedir?..................................................26 1.3.1.2.8. Auteur (Ynetmen) Sinemas Nedir?.................................27

1.3.2. Sinemada Bamszlk Kavramnn erdii Pratikler.............................28 1.3.2.1. Endstriyel (Ekonomik) Bamszlk.............................................33 1.3.2.2. Anlatmsal Bamszlk..................................................................34 1.3.2.3. Seyretme likisi Asndan Bamszlk........................................36 1.3.2.4. deolojik Bamszlk.....................................................................38

2. S NEMADA BAIMSIZ HAREKETLER N ORTAYA IKII VE GEL M ......................................................................................................................40 2.1. Bamsz Sinemann Ortaya k.......................................................................40 2.2. Sinemada Bamsz Hareketlerin Geliimi...........................................................44 2.2.1. nc Sinema Hareketleri............................................................................44 2.2.1.1. Fransz zlenimcilii ( lk ncler)...................................................44 2.2.1.2. Rus Biimcilii.................................................................................47 2.2.1.3. Davurumcu Alman Sinemas.........................................................50 2.2.1.4. Gerekstc Sinema ( kinci ncler)............................................53 2.2.2. talyan Yeni Gerekilii............................................................................55 2.2.3. Fransz Yeni Dalgas..................................................................................60 2.2.4. Yeni Amerikan Sinemas............................................................................65 2.2.5. Yeni Bamsz Amerikan Sinemas............................................................72

3. YE LAM DNEM TRK S NEMASINDA BAIMSIZLIK DENEMELER ..............................................................................................................79 3.1. Yeilam Sinemasn Oluturan Dinamikler......................................................80 3.1.1. Yeilamda Endstriyel Yap...................................................................81 3.1.2. Yeilamda Anlat Yaps.........................................................................84 3.1.3. Yeilamda Sinema-Seyirci likisi..........................................................87

ii

3.2. Yeilam Sinemasnda Bamszlk Denemeleri.................................................90 3.2.1. Atilla Tokatl ve Denize nen Sokak....................................................91 3.2.2. Alp Zeki Heper ve Soluk Gecenin Ak Hikayeleri..............................94 3.2.3. Metin Erksan ve Sevmek Zaman99

4. GNMZ TRK S NEMASINDA BAIMSIZLIK ANLAYII VE TEMS LC LER .........................................................................................................104 4.1. 90l Yllardan Gnmze Trk Sinemasna Genel Bak ve Gnmz Trk Sinemasnda Bamszlk Anlaynn Olumasna Zemin Hazrlayan Koullar.........106 4.2. Gnmz Trk Sinemasnda Bamsz Ynetmenler...................................120 4.2.1. Bamsz Sinemaclarn Ortak Paydalar ve Farklar.............................121 4.2.2. Bamsz Sinemann nc Ynetmenleri..............................................124 4.2.2.1. Zeki Demirkubuzun Bamszlk Yaklam................................125 4.2.2.1.1. Ynetmenin Biyografisi....................................................125 4.2.2.1.2. Ynetmenin Filmleri..........................................................127 4.2.2.1.3. rneklerle Ynetmenin Bamszlk Yaklam................135 4.2.2.2. Nuri Bilge Ceylann Bamszlk Yaklam................................141 4.2.2.2.1. Ynetmenin Biyografisi....................................................141 4.2.2.2.2. Ynetmenin Filmleri..........................................................143 4.2.2.2.3. rneklerle Ynetmenin Bamszlk Yaklam................149 4.2.2.3. Dervi Zaimin Bamszlk Yaklam.........................................154 4.2.2.3.1. Ynetmenin Biyografisi....................................................154 4.2.2.3.2. Ynetmenin Filmleri..........................................................156 4.2.2.3.3. rneklerle Ynetmenin Bamszlk Yaklam................161 4.2.3. Dier Bamsz Ynetmenler ...............................................................167

iii

SONU.........................................................................................................................190 EKLER.........................................................................................................................208 KAYNAKA................................................................................................................245

iv

NSZ
19. yzyln sonunda hareketin kaydedilmesi ve gsterilmesi ile icat edilen sinemann, mucitleri tarafndan gelecei olmayan bir icat olarak adlandrld bilinmektedir. Oysa ki yzyl akn bir tarihsel srete sinema, bir endstriyel alan olarak giderek gelimi ve gnmzde kltr endstrisinin en gl silah haline gelmitir. Bununla birlikte sinemann en byk atmas belki de onun salt bir endstriyel ara deil, ayn zamanda bir sanat dal olmasndan ileri gelmektedir. Bu balamda egemen endstriyel sisteme kar durular ve sinemann sanat ynn ne karmaya ynelik giriimler de kanlmaz olarak bagstermektedir. Bu almada egemen endstriyel sisteme kar duru anlamna gelen, ancak gnmzde deien ve mulak bir konumda varln srdrmeye alan bamsz sinema kavramn aklamaya altk. Bu kavram erevesinde 90l yllardan gnmze Trk Sinemasnda gelien bamszlk anlayn ve temsilcilerini deerlendirdik. ncelikle bu tezin balangcndan sonuna dek tm aamalarnda bilgisi ve deneyimleriyle beni ynlendiren danmanm Prof. Dr. Esra Biryldza teekkr ederim. Ayrca nerileri ve destekleriyle almamda yanmda olan deerli hocalarm Prof. Dr. kran Esene, Prof. Blent Vardara, Prof. Dr. Zafer Doana ve Prof. Asiye Korkmaza teekkr ederim. Gnmz Trk Sinemasnda bamszlk anlayn aktarabilmem iin bilgi ve deneyimlerini kendileriyle yaptm grmeler dorultusunda paylaan Burak Evrene, Giovanni Scognamilloya, Erdoan Tokatlya, Dervi Zaime, Kazm ze, mit nala, Turgut Yasalara, zer Kzltana ve Sekin Yasara teekkr ederim. Son olarak, yazabilmem iin gereken alma ortamn hazrlayan ve yanmda olan Bar Glura ve Baak Karamana sonsuz teekkrlerimle

l Sivas stanbul, 2007

KISALTMALAR
akt. : Aktaran C. : Cilt ev. : eviren der. : Derleyen ed. : Editr haz. : Hazrlayan s. : Sayfa ss. : Sayfalar ASOD: ada Sinema Oyuncular Dernei FIPRESCI: Uluslararas Eletirmenler Birlii S YAD: Sinema Yazarlar Dernei

vi

GR
Auguste ve Louis Lumire Kardelerin Pariste Grand Cafenin bodrum katnda halka ak ilk paral film gsterimlerini gerekletirdikleri 1895 yl sinema tarihinin balangc olarak kabul edilmektedir. Bir toplu gsterim arac olarak sinemann douunu gerekletiren Lumire Kardeler, sinema gelecei olmayan bir icattr demilerdir. Benzer ekilde ilk yllarda ou evreler tarafndan sinemann masrafl ve kitleler tarafndan uzun yllar boyunca ilgi gremeyecek bir bulu olduu ne srlmtr. Oysa ki sinema, balang tarihinden on be yl sonra bir endstriye dnm ve yllar iinde gelierek gnmzde kltr endstrisinin en gl silah haline gelmitir. Yz yl akn bir sredir sinemann iinde barndrd en byk atma da onun bir endstri ve ayn zamanda bir sanat dal olmasndan ileri gelmektedir. Endstri ve sanat gibi uzlamas g iki kavram iinde barndran sinemann tarihi boyunca bu atmann bir sonucu olarak egemen sisteme bakaldrlar, deneysel, nc, minimalist, alternatif, yeralt, auteur, kar sinema gibi adlandrmalar erevesinde gereklemitir. Ksacas, nasl ki insanlk tarihindeki tm hakim sistemlere muhalif durular grldyse, sinema tarihinde de egemen sinemasal glere kar bamszlk mcadeleleri olagelmitir. Bu almann amac, bamsz sinema kavramnn salt egemen endstriyel sistemin dndan olma eklindeki geleneksel anlamnn tesinde, gnmzde farkl pratikleri ieren bir kavram olarak ngrldne dikkat ekmek ve bu kavramn gnmzde barndrd anlam dorultusunda Trk Sinemasndaki izdmlerini takip ederek sinemamzdaki bamszlk anlayn ve temsilcilerini ortaya karmaktr. Trk Sinemasnda Bamszlk Anlay ve Temsilcileri baln tayan bu alma drt ana blmden oluacaktr. almann Bamszlk Kavramna Genel Bak balkl ilk blmnde bamsz ve bamszlk kelimelerinin temel Trke karlklar aktarlacak, bu kelimelerin yakn anlaml kavramlarna yer verilerek etimolojik kkenlerine gz atlacak ve mantk, metafizik, siyaset felsefesi gibi eitli disiplinlerdeki kullanmlarna deinilecektir. Daha sonra sanatta bamszlk kavram aklanacak ve 50li yllarda ngilterede balayp, 60larda Amerikada gelien ve gnmzde de kitleleri

etkilemeye devam eden popler sanat hareketi Pop-Art incelenecektir. Ardndan sinemada bamszlk kavramyla dorudan ilikili olduunu ngrdmz bamsz film, bamsz ynetmen, bamsz yapmc tanmlamalarna ve sinemada bamszlk kavramyla yer yer rten, hatta yerine kullanlan, dolayl olarak ilikili tanmlamalar olarak adlandracamz deneysel sinema, avant-garde (nc) sinema, sanat sinemas, alternatif sinema, kar sinema, underground sinema (yeralt sinemas), minimalist sinema ve Auteur (ynetmen) sinemas kavramlarna aklk getireceiz. Bu terimlerin ardndan bamsz sinema kavramnn gnmzde deien anlamna ve iermesini ngrdmz pratiklerine-endstriyel bamszlk, anlatmsal bamszlk, seyretme ilikisi asndan bamszlk ve ideolojik bamszlk- yer vereceiz. almann Sinemada Bamsz Hareketlerin Ortaya k ve Geliimi balkl ikinci blmnde ise 1910lu yllarda sinemann bir endstri kolu haline gelmesini anlatacak ve 10lu ve 20li yllarda sektre egemen olan yapm irketlerine kar kurulan ilk stdyolar ele alacaz. Daha sonra bamsz sinemann hem endstriyel hem de estetik geliimini grebilmek iin Avrupada ve Amerikada ortaya kan balca bamsz sinema hareketlerine deineceiz. Bu balamda ncelikle Birinci Dnya Sava sonras ortaya kan Fransz zlenimci Sinemasn (ilk ncler), Rus Biimci Sinemasn, Davurumcu Alman Sinemasn ve Gerekstc Sinema Hareketini (ikinci ncler) nc Sinema Hareketleri alt bal altnda inceleyeceiz. Ardndan kinci Dnya Sava sonrasnda ortaya kan talyan Yeni Gerekiliini, Fransz Yeni Dalga Akmn, 60l yllarda Amerikan stdyo sistemine kar k olarak bilinen Yeni Amerikan Sinemas hareketini ve son olarak 80li yllarda ivme kazanarak 90l yllarda ykselie geen Yeni Bamsz Amerikan Sinemasn ele alacaz. Bamsz sinemann geliimini grmek adna ele alacamz bu hareketlerin biimsel ve ieriksel zelliklerini, nc ynetmenlerini ve yaptlarn ksaca aktaracak, hangi egemen anlaylara kar durarak ortaya ktklarn aklayacak, bylece izledikleri bamszlk anlaylarn greceiz. almann Yeilam Dnemi Trk Sinemasnda Bamszlk Denemeleri balkl nc blmnde 60l yllardan 70li yllarn ilk yarsna kadar egemen olan geleneksel Yeilam sinemas dnda kalarak bamszlk denemelerinde bulunan

ynetmenleri inceleyeceiz. Bu blmde ncelikle egemen sistem olarak Yeilam anlayabilmek adna Yeilamn dinamiklerine aklk getireceiz. Yllk film says, seyirci says, sinema salonu says, yapm irketi says asndan srekli art gsteren Yeilamn endstriyel dinamiklerini aktardktan sonra, bu sistemin kulland geleneksel anlat kalplarna ve yine bu sistemin yaratt ve talep ettii sinema-seyirci ilikisine yer vereceiz. Yeilamn temel dinamii olan endstriyel yapsn, anlat yapsn ve sinema-seyirci ilikisini aktardktan sonra 60l yllarda Yeilamn dnda kalarak bamsz duru sergileyen ynetmeni-Atilla Tokatl, Alp Zeki Heper ve Metin Erksan- Yeilam Sinemasnda Bamszlk Denemeleri alt bal altnda inceleyeceiz. Bu ynetmenlerin ksa zgemilerine yer verdikten sonra, sinemaya adm atmalarn ve o dnemde birer filmleriyle yaptklar bamsz k denemelerini inceleyeceiz. Ynetmenlerin almalarn bamsz sinema kavramnn iermesini ngrdmz pratikler erevesinde aktarmaya alacaz. almann Gnmz Trk Sinemasnda Bamszlk Anlay ve

Temsilcileri balkl son blmnde ise Trk Sinemasnda 80li yllarn sonunda balayan, 90l yllarda giderek ivme kazanan deiim olgusu erevesinde ortaya kan ve gnmzde de tartlmakta olan bamsz sinema anlayn ve bu anlayn temsilcileri olarak ngrdmz ynetmenleri inceleyeceiz. ncelikle 90l yllarn Trk Sinemasna genel bir bak getirerek gnmz Trk Sinemasnda bamszlk anlaynn olumasna zemin hazrlayan koullar aktaracaz. Bu balamda Yabanc Sermaye Yasasnda yaplan deiiklik, ilk zel televizyon kanallarnn yayna balamas, video olgusu, gelien sinema teknolojisi ve sinema salonlarnda yaanan deiimi ele alacak ve bu gelimelere bal olarak yok olan geleneksel yapmclk anlayn, deien finans kaynaklarn, yeni anlatm araylarn ve deien seyirci profilini inceleyeceiz. Bylece gnmz Trk Sinemasnda tartlagelen bamsz sinema anlayn finans kaynaklar, deien anlat kalplar ve sinema-seyirci ilikisi erevesinde grebileceiz. Daha sonra gnmz Trk Sinemas erevesinde ngrdmz bamszlk anlaynn temsilcilerine ve almalarna yer vereceiz. Bamsz sinemaclarn ortak paydalarna ve farklarna deindikten sonra 90l yllarda ilk filmlerine imza atan ve gnmzde de almalarn srdrmekte olan bamsz sinemann temsilcilerini iki grup halinde ele alacaz. Zeki Demirkubuz, Nuri Bilge

Ceylan ve Dervi Zaimi Bamsz Sinemann nc Ynetmenleri alt bal kapsamnda ele alacak, ynetmenlerin zgemilerini, filmografilerini, filmlerinin knyelerini, konularn, aldklar dlleri aktardktan sonra almalarndan rneklerle bamszlk yaklamlarn bamsz sinemann iermesini ngrdmz pratikleri erevesinde deerlendireceiz. Gnmz Trk Sinemasnda bamszlk anlaynn temsilcileri olarak ngrdmz ikinci grup ynetmenleri ise Dier Bamsz Ynetmenler alt bal kapsamnda anlatacaz. Bu balk altnda Kazm z, mit nal, Semih Kaplanolu, Turgut Yasalar, Handan peki, Yeim Ustaolu, Ahmet Uluay, Yksel Aksu, Yeni Sinemaclar ve Sekin Yasarn bamszlk yaklamlarn yine bamsz sinemann iermesini ngrdmz pratikler erevesinde, ancak bu sefer daha genel bir ereve iinde ele alacaz. almann bu son blmnde Gnmz Trk Sinemasnda Bamszlk Anlay konusunda zel grmeler yaptmz sinema yazarlarnn ve ynetmenlerin grlerine, aklamalarna yer vereceiz. Gnmz Trk Sinemasndaki bamszlk anlayna ve temsilcilerinin bamszlk yaklamlarna bu grmeler dorultusunda aklamalar getireceiz.

1. BAIMSIZLIK KAVRAMINA GENEL BAKI

almann ilk blmnde sinemada bamszlk kavramnn ne olduu sorusuna yant aranacaktr: Bunun iin ncelikle bamsz ve bamszlk kavramlarnn kelime anlam olarak karlklar ele alnacaktr. Bamsz szcnn eitli dillerdeki karlklarna deinildikten sonra temel Trke karl aklanacak ve szcn yakn anlaml kavramlarna yer verilecektir. Daha sonra kavramn etimolojik kkenleri gz nne alnarak eitli dillerde ilk olarak hangi tarihsel srelerde, hangi anlamlarla ortaya kt ve kullanld aktarlacak, ayrca mantk, metafizik, siyaset felsefesi gibi eitli disiplinlerdeki kullanmlarna gz atlacaktr. Bamsz ve bamszlk szcklerinin bu anlamlarla aklanmasnn ardndan sinemadaki bamsz kavramna gemeden nce sanatta bamszlk kavram ele alnacak, sanatta ortaya kan bamsz hareketlere, zellikle de 50li yllarda ngilterede ve daha sonra Amerikada ortaya kan ve gnmzn en yaygn sanat anlay olarak kitleleri etkilemeye devam eden popler sanat (Pop-Art) hareketi ayrntl olarak irdelenecektir. Sanatta bamsz hareketlere yer verilmesinden sonra sinemada bamszlk kavram aklanacaktr. Bamsz sinema kavramnn bu almada izleyeceimiz tanmlamasn bulabilmek amacyla ncelikle bu kavramla dorudan ilikili ve dolayl olarak ilikili kavramlar tanmlanacaktr. Bamsz film, bamsz ynetmen ve bamsz yapmc kavramlar sinemada bamszlk kavramyla dorudan ilikili tanmlamalar bal altnda; deneysel sinema, avant-garde (nc) sinema, sanat sinemas, alternatif sinema, kar sinema, underground sinema (yeralt sinemas), minimalist sinema ve auteur (ynetmen) sinemas kavramlar ise sinemada bamszlk kavramyla dolayl olarak ilikili tanmlamalar bal altnda yer alacaklardr. Bu terimlerin kavramsal karlklar en temel ve z biimiyle verilecektir. Bu terimlerin ardndan sinemada bamszlk kavramnn iermesi ngrlen pratikler irdelenecektir. Sinemada bamszlk kavramnn ierdii pratikler bal altnda deien bamsz sinema kavramn irdeleyerek bu kavramn ierdii temel pratikler olan endstriyel (ekonomik) bamszlk, anlatmsal bamszlk, seyretme

ilikisi asndan bamszlk ve ideolojik bamszlk incelenecektir. Bu pratikler dorultusunda bu almada izleyeceimiz bamsz sinema anlay ortaya kacaktr.

1.1. Kelime Anlam Olarak Bamsz ve Bamszlk Latincede liber, ngilizcede indipendent, Franszcada indpendant,

talyancada indipendente, Almancada unabhaengig ve Osmanlcada mstakil kelimeleriyle ifade edilen bamsz kavramnn en temel Trke aklamas; davranlarn, tutumunu, giriimlerini herhangi bir gcn etkisinde kalmadan dzenleyebilen1 eklindedir. Ayrca bu aklamaya ek olarak davranlarnda baka birine bal (baml) olmayan, kendi bana olan, kendini kimsenin buyruu altnda saymayan, davranlar herhangi bir ekilde ksteklenecek bir durumda olmayan, insanlk haklarn zgrce kullanabilen2 gibi ifadeler de bamsz kavramna karlk gelirken, kelimenin yakn anlaml szckleri basz, kaytsz, bana buyruk, ba emez, zgr, serbest, erkin, hr3 olarak sralanmaktadr. Bamszdan tremi olan bamszlk szc ise en temel anlamda bamsz olma hali veya niteliini4 ifade etmektedir. Bununla birlikte bamszlk, destek ve ilgi grme ve yn tayin etme bakmndan bakalarna bal olmama hali veya kendi kendine yeterlik5 olarak da aklanmaktadr. Bamsz szcnn etimolojik kkenlerine baktmzda kelimenin olumsuzluk neki alarak baml olmayan anlamyla (not + dependent) ngilizcedeki kullanmna ilk olarak 1611 ylnda rastlanmaktadr. Szck, Franszcadaki yerini 1600de, talyancadaki yerini ise 1598 ylnda almtr. Bamsz szc hibir siyasi

1 2

Bamsz, Trke Szlk 1, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1988, s. 127. Bamsz, Okyanus Ansiklopedik Szlk, C. 1. 3 Bamsz, Okyanus Ansiklopedik Szlk, C. 1. 4 Bamszlk, Okyanus Ansiklopedik Szlk, C. 1. 5 Bamszlk, Okyanus Ansiklopedik Szlk, C. 1.

partiye ye olmayan kimse eklindeki anlamyla ise ilk kez 1808 ylnda6 kullanlmaya balamtr. Bamsz kavramnn eitli disiplinlerdeki anlamlarna gz atacak olursak u aklamalarla karlarz: Mantk biliminde bamsz; baka bir nermeden kmayan; bir mantksal sistemin karm kurallaryla tretilemeyen; doruluu ya da yanll zerinde bir fark yaratmayan nerme iin kullanlan sfattr7. Metafizikte bamsz; varoluu iin baka bir eye ihtiya duymayan varl tanmlar.8 Siyaset felsefesinde bamsz sfat; baka bir lkenin veya lkelerin ynetimi veya denetimi altnda olmayan lke; ilerini baka bir devlet organna bal kalmadan yrten devlet organn niteler.9 Gerek kelime anlam olarak ele aldmzda, gerek etimolojik kkenlerine gz attmzda gerekse eitli disiplinlerdeki kullanmlar zerine dndmzde bamsz szcnn her ekilde ayn sonuca vardn grmekteyiz: Bir varlk veya olguya bamsz nitelemesini getirebilmek ve bamszlk durumundan bahsedebilmek iin mutlaka hakim bir sistemin varl gerekmektedir. Bu hakimiyetin dnda kalan, desteksiz, kendi kendine yetebilen ve hibir buyruun ve gcn altnda kalmadan ileyiini ve var oluunu idame ettirebilen her tr olgu, durum veya varlk bamsz olarak nitelenebilir ve bylece bamszlk olgusundan sz edilebilir. Hakim ileyim sisteminin dnda olu olarak da ksaca ifade edebileceimiz bamszlk kavramnn yukarda sraladmz kriterleri bu almann ieriini oluturan sinema sanat iin de geerlidir. Ancak sinemada bamszlk kavramna

Independent, Online Etymlogy Dictionary, http://www.etymonline.com/index.php?I=i&p=5 (eriim: 28.11.2005) 7 T. Grnberg-A. Onart, Mantk Terimleri Szl, Ankara: 1989den akt. Ahmet Cevizci, Paradigma Felsefe Szl, stanbul: Paradigma Yaynlar, 2002, s. 125. 8 D. W. Hamlyn, Metaphysics, London: 1984den akt. Cevizci, s. 125. 9 G.D. Mitchell (ed.) A New Dictionary of Sociology, London: 1979den akt. Cevizci, s. 125.

gemeden nce genel anlamda sanatta bamszlk kavramna ve bu kavramn dourduu eitli hareketlere, topluluklara ve rnlere deinmek yararl olacaktr.

1.2. Sanatta Bamszlk Kavram Sanatta bamszlk; 1950lerin ortalarnda Londra ada Sanatlar Enstits bnyesinde ok sayda gen sanat, yazar ve eletirmenin biraraya gelerek oluturduu Bamszlar Grubunun (Independent Group) meydana getirdii bir hareket olarak bilinmektedir. Tasarmc Reyner Banham, eletirmen Lawrence Alloway, mimar Peter ve Alison Smithson ile ressam Richard Hamilton, Eduardo Paolozzi ve William Turnbulldan oluan bamszlar grubu zellikle halk kltr, kitle kltr ve popler kltr zerine tartmalarn srdrerek bu konular zerinde almalarn yrtmtr. Bu gen sanatlarn amalar, belli konular tartmaya aarak dnce retmek ve enstitnn programn belirlemekti. Kk bir grubun katlmyla yaplan bu toplantlarda ortaya kan grler daha sonra halka ak konferanslarda dile getirilmitir. 1952-53te yaplan ilk toplantda Banham eitli teknikler zerinde durmu; heykelci ve ressam Paolozzi, mimarlar P. ve A. Smithson ile ressam Hamiltonn yan sra eletirmenler John McHale ve Lawrence Allowayin de katld 1954-55 toplantsnda konu popler kltr olmutur. Bu toplantnn sonunda sanat, mimarlk, tasarm ve sanat eletirmenlii alanlarnda tm zel ilgi ve ustalklarn tesinde ortak bir yresel kltrn varl ortaya km ve kentsel kitle kltr tartlmtr. ngilterede POP SANAT, Bamszlar Grubunun toplantlar sonucunda biimlenmi, topluluun 1956da Whitechapel Sanat Galerisinde at Bu Yarndr (This is Tomorrow) adl sergide yer alan ve popler kltr betimleyen yaptlarla tanm kazanmaya balamtr.10

10

Bamszlar Grubu, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, stanbul: YEM Yaynlar, 1997, C. 1.

1.2.1. Popler Sanat (Pop-Art) E.H. Gombrich, Sanatn yks balkl kitabnda amzn modern sanat hareketlerinden bahsederken popler sanat kavramna u cmlelerle deinmitir:
Pop-Artn dayand kuramlar anlamak hi de g deil. Gnlk yaantmzn paras olan uygulamal ya da grafik sanatlar olarak tanmlanan sanatta, mzelerde grdmz ve oumuzun anlamakta zorluk ektii saf sanat arasndaki uurumdan sz ederken, bu kuramlar hakknda baz ipular verdim. Bu kopuun, ince beenili kimseler tarafndan aalanan her eyin tarafn tutan sanat rencilerini etkilemesi doaldr. Tm sanat kart akmlar, artk entelektellerin konusu olmutu. Bylece bu akmlar, nefret ettikleri Sanatn ayrcaln ve gizemci savlarn paylamaya balamlard. Peki, bu niye mzikte olmamt? Pop denilen yeni bir mzik tr kitleleri kendine balam, tm dikkatleri zaman zaman isterik bir balla varacak ekilde stne ekmiti. yleyse bir Pop sanat da olamaz myd? Bu sanat, bant karikatrler veya reklamlardan bilinen imgeleri kullanarak elde edilemez miydi?11

Gombrichin ifadesinden anlald zere popler sanat veya ksaca pop-art olarak bilinen sanat hareketi adndan da anlalaca gibi an elitist sanat anlaylarna kart bir tutum sergileyen, var olan btn -izmlerden kendini soyutlayarak o gnn popler ikonlar zerine kurulu bir sanat anlayn yanstmaktadr. Pop-Art; sanatta bamszlar grubunun etkinlikleri dorultusunda bu gruba e zamanl olarak 1950lerin ortalarnda ngilterede balam ve 1960larda geliimini Amerika Birleik Devletlerinde srdrm bir sanat hareketidir. Eletirmen Lawrence Alloway, o gne dein sanatn konusu olmam sradan (popler) nesnelerin betimlenmesinden yola karak akma bu ad vermitir. Roy Lichtenstein, Andy Warhol, Claes Oldenburg, Tom Wesselman, James Rosenquist ve Robert Indiana gibi ABDli, David Hockney ve Peter Blake gibi ngiliz sanatlar yaptlarnda popler kltrn ada yaam zerinde gl etkiler yaratan btn ynlerini betimlemeleriyle tanndlar. Televizyon, resimli romanlar, sinema dergileri ve her tr reklamdan yararlanarak gelitirdikleri ikonografiyi nesnel bir bak asyla ve zellikle vurgulayarak, hibir vg ya da yergi katmadan verdiler. mgeleri reklamclk tekniklerinden yararlanarak ve ayn malzemeyi kullanarak yaratmaya zen gsterdiler. Pop sanat, daha kiisel bir anlatm dorultusunda gelien Soyut Davurumculuun hem
11

E.H. Gombrich, Sanatn yks, ev. Erol Erduran ve mer Erduran, 2. basm, stanbul: Remzi Kitabevi, 1999, s. 610.

ABD, hem de Avrupadaki egemenliinden sonra, daha nesnel ve evrensel olabilecek bir sanat biimine dnme abasn simgeliyordu. Ayrca gemiin yksek sanatnn yceliini ve br ada avant-garde akmlarn savlarn reddederek, kart bir tutum ortaya koyuyordu. Belirli bir toplumsal olguyu yanstt ve kolay anlalr imgeleri kulland iin Pop Sanat hemen kabul edildi ve kltrel bir olgu haline geldi. Bazen baya, sansasyonel, estetik d, hatta srf bir aka olarak tanmlanmakla birlikte, yaam dorudan yanstan ve hem uzmanlar, hem de eitimsiz izleyicileri biraraya getiren demokratik bir sanat tr olarak da grld. Pop Sanatn olumasnda Dadacln byk rol vard. Dadacln nde gelen temsilcilerinden Marcel Duchamp, Pop Sanatn geliimini etkileyen en nemli sanatyd. Yaptlarnda makine ve sanayi ann seri retim ve ticari malzemelerini betimleyen Stuart Davis, Gerard Murphy ve Fernand Leger de Pop Sanat etkilediler. 1950lerde bayrak, bira kutusu ve benzeri nesneleri anlatmc tekniklerle betimleyen Jasper Johns, Larry Rivers ve Robert Rauschenberg de bu akmn nclerinden oldular. ABDde Roy Lichtensteinn tram noktalarn anmsatan bir teknikle yapt izgi roman tr resimleri, Andy Warholun orba kutusu etiketlerini, sabun kutularn ve merubat ielerini betimledii resimleri ve el basklar, Claes Oldenburgun daktilolar ve dev hamburgerler gibi yumuak plastik heykelleri, Tom Wesselmann yz izgilerini ilemeden bo brakt seks simgeleri (nl Amerikan plaklar) ve George Segaln gerek insan boyutlarndaki al figrleri temelde ayn ilkelerden yola karak vardklar eitlilii gsteriyordu. Ayrca Oldenburgun sarkan nesneleri, Warholun tekdze sradan imgeleri, Segalin gizemli ve yabanclama duygularn yanstan evresel heykelleri popler kltrn dnda toplumsal eletiriyi de ieriyordu. Amerikan Pop Sanat simgesel, anonim ve saldrgan olma eilimindeydi; ngiliz Popu ise daha zel, dokundurmalarla ykl (belki de ngilterenin konudan grece uzaklndan kaynaklanan) romantik bir bak as tayordu. ngiliz sanatlar teknolojiyi ve popler kltr birer tema olarak ilerken, Amerikal sanatlar bu olgular gerekten yayordu.12

12

Pop Sanat, AnaBritannica, C. 18.

10

Andy Warholun Her ey gzeldir. Pop hereydir.13 sz pop-artn sanatn elitist yaklamna kar, popler kltrn bnyesinde farkl bir yaklam oluturmasn en iyi ekilde aklamaktadr. Pop-Art hareketinin eitli sanat dallarna yansmalarnn yan sra zellikle de resim sanatnda at aka gzlemlenebilen deiimler ise u ekilde sralanabilir: Pop-Art, Batda sava sonras ekonomilerin ok retken olduu, ekonomik mucizelerin yaand 1950li yllarda modern gnlk hayatn alelade nesnelerini sanat eseri mertebesine kartt. Pop-Artlar popler kltrn imajlarndan, bulvar basnndan, reklam dnyasndan, magazin dergilerinden, sinemadan ve rn ambalajlarndan yararlanyordu. Sanat, gndelik hayata giderek daha fazla giren ve damgasn vurmaya balayan resimli medyayla rekabete girmek zorundayd. Ressamlar popler kltrn imajlarn resimlerine katarak bu rekabette yer almak istediler. Ortaya kan yeni eserler artk sanatlarn dnsel rnleri olmaktan ok resme bakarak yaplm resimlerdi. Bu resim dnyasn herkes ok iyi tanyor, biliyor ve anlyordu. Yllardr retilen sekin soyut resimlerle kyaslandnda herkese rahat bir nefes aldrmlard. Artk kimsenin sanattan korkmasna gerek kalmamt. Sanattan ok iyi anlamak, iyi bir eitimden gemi olmak gerekmiyordu. Bu resimlerde betimlenen eyleri herkes ok iyi tanyordu. Bu akm zellikle genleri etkilemiti. Sanat artk gerekten ada ve taze bir biimde karmza kyordu ve mzelerin tozlu havasndan kurtuluyordu. Tketim dnyasn sanatn iine katmay akl edenler Tomm Wesselmann, Richard Hamilton, Claes Oldenburg, David Hockbey ve Andy Warhol gibi ressamlard. Bir yandan eletirel bir bak asyla, her nesneyi yanlsamalardan uzak konuturmak istiyorlard; te yandan orba konserveleri, Coca Cola ieleri ve deterjan paketlerini sanatn yeni sperstarlar haline getirerek popler kltre hizmet ediyorlard. Pop-Art yalnz endstriyel kitle kltrnn rnlerini kullanmamt; eserler Andy Warholun Fabrikasnda tpk onlar gibi, seri biimde retiliyordu. Sorunsuz ve istenildii gibi ayarlanabilen bir oaltma teknii olan serigrafi, sanatlarn en sevdii iletiim arac haline geldi. Multiple rnler, yksek tirajla baslan veya ok sayda oaltlan resimler
13

N. Keser, Sanat Szl, Ankara: topya Yaynevi, 2005, s. 260.

11

ve nesneler sanat eserinin tekil karakterini ortadan kaldrdlar. Bu nedenle Pop-Art, yksek sanatla kitle kltr arasnda kendine has bir konumda yer alr. Anlaldna gre el yapm resmin artk modas gemiti. Ya da belki tam da modas gemi grnen o eski tekniiyle yeniden moda olacakt. Roy Lichtenstein, bir slayt projeksiyon makinesi yardmyla izgi roman karelerini perdeye yanstyor, orijinali bask olan resimden ters bir ilemle bu kez fra ve boyayla geleneksel bir resim elde ediyordu. Sanatnn bask tramlarn byterek plak gzle grnr hale getirdii bu resimlerin artc bir karakteri vardr. nk format bydke izgi roman resmi de bayalar. Pop-Art eserlerin eletirel potansiyeli ise her zaman tartmal kalacakt, nk Amerikan popler kitle kltrn yeriyorlar m yoksa yceltiyorlar m anlalmyordu. Pop-Artta eer istenirse ince bir mizahla yergi de bulunabilir, parlak bir tketim dnyas da. Bu tamamen kiinin znel bakna ve yorumlarna kalmt.14 zellikle Amerikada gnmzn en yaygn anlay olarak bilinen Pop-Art, gerek ile grntnn farkn arpc bir biimde ortaya koyar ve bugnk endstrinin ilkel bir hale getirdii makinelemi hazrc insannda gzlemlenen klie tasavvurlarn irenliine deinmek ister. Pop-Art teknikleri iinde ablonlar, boya tabancas, bask resimler, ipek basknn tuval resminde kullanlmas vardr. Bu anlayn bilinli olarak endstri rnn resim esi olarak kullanmasndaki ama, kiiliksiz fabrika eyasn amz insannn kiiliksiz yaamna uygun grmesidir.15 Pop-Art ngilterede yerleik kanlara bir tepki olarak ortaya kp Amerikada geliimini srdrerek yaygnlam bir sanat hareketi olsa da Avrupada da baz sanatlarn yaptlarnda pop imgelere yer verdikleri grlr. Bunlar arasnda en nemlileri Fransadaki Yeni Gerekilerden Arman ve Spoerri, sve asll Fahlstrm, talyan Enrico Baj ve Mimmo Rotelladr.16 Pop-Art, toplum tarafndan tam anlamyla ciddiye alnmam olsa da 20. yzyln ortalarnda, sanayilemi Bat lkelerinin yksek

14

Anna-Carola Krausse, Rnesanstan Gnmze Resim Sanatnn yks, ev. Dilek Zaptcolu, stanbul: Literatr Yaynlar, 2005, ss. 114-115. 15 Adnan Turani, Sanat Terimleri Szl, 8. basm, stanbul: Remzi Kitabevi, 2000, ss. 112-113. 16 Pop Sanat, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, stanbul: YEM Yaynlar, 1997, C. 3.

12

teknolojiye sahip ve kitle iletiim aralaryla ynlendirilen insanlarna uygun temsili bir sanat biimi olarak uluslararas dzeyde yaygn kabul grmtr.

1.3. Sinemada Bamszlk Kavram Sabri Kali Deneysel Sinemann Ksa Tarihi balkl kitabnda deneysel sinema nedir? sorusunu yantlarken sanatta sk sk karlalan kavram netlii sorununa17 deinmektedir. Kali, Sanat, doas gereiyle tamamyla kiisel ve znel olduu iindir ki sanat alannda yaplacak her trl tanmlamann ayaklar biraz havada kalmaya mahkumdur. Kesin tanmlamalarn geerli olduu pozitif bilimlerin tersine, sanat alannda kesin tanmlamalar hibir zaman geerli ve (zaten de) gerekli deildir. Sanat kendinden hareketle ve kendi yorumuyla retir ve alc da kendinden hareketle tketir. znelliin ve kiiselliin bu denli nemli olduu ve ne kt sanatta ve (dolaysyla) sinemada kesin tanmlamalar getirmek kolay deildir18 eklindeki ifadesiyle sanattaki kesin tanmlamalarn yoruma ak oluuna deinmekte ve bununla balantl olarak sinemadaki kavram tanmlamalarnn da ne denli zor olduuna dikkat ekmektedir. Benzer ekilde Emanuel Levy de Cinema Of Outsiders: The Rise Of American Independent Film adl kitabnda sinemada kavram tanmlamas yapmann zorluunu ortaya koymaktadr. Levy, kitabna u alntlarla balar:
Bamsz film sisteme kar, dzene kar poplist bir retorik ierir. James Mangold (Heavy filminin ynetmeni) Bamsz film, gerek anlamda bir dnce biimidir. nceleri bu kavramn parann nereden geldiiyle ilgili olduunu dnrdm, ancak imdi bu kavram aka bir hikaye anlatrken hayal gcne ve bir gr asna sahip olmakla ilikili. Nancy Savoca (True Love filminin ynetmeni) Bamsz filmi tanmlarken u soru sorulmaldr: Bu film bir stdyoda yaplabilir miydi? Eer cevap hayr ise o film bamszdr. Mallrats filminde kullandmz pek ok ey bir stdyo araclyla gerekleemezdi. Kevin Smith (Clerks filminin ynetmeni) Bir datmcnz yoksa bamszsnzdr. Eer datmcnz varsa asla bamsz olamazsnz. Chris Eyre (Smoke Signals filminin ynetmeni)

17 18

Sabri Kali, Deneysel Sinemann Ksa Tarihi, stanbul: Hil Yaynlar, 1992, s. 12. Kali, s. 12.

13

Eer bir ynetmen kiisel ise bamszdr. Ted Deme (Monument Avenue filminin ynetmeni) Bamsz, yanl bir terim. Bir anlamda da elikili. Gerekten bamszsanz kimse sizi snflandramaz, filminiz hibir kategoriye yerletirilemez. Eer sisteme kar iseniz, bir anlamda da sistemin parassnzdr. Bamszln sisteme kar olmak anlamna geldiini dnmyorum, ancak her zaman paraya bamlsnzdr. Alan Rudolph (Afterglow filminin ynetmeni)19

Levy, bu alntlardan sonra almasna u soruyla devam etmektedir: Bamsz film nedir? Hem Kaliin deindii sanattaki kavram netlii sorununa hem de Levynin eitli ynetmenlerden yapt alntlara bakacak olursak sinema bamszlk kavramnn tanmlamasn yapmann ne denli g olduunu grebiliriz. Bu yzden bu almann birinci blmnn sonunda ulaacamz sinemada bamszlk kavramnn tanmlamasna gemeden nce sinemada bamszlk kavramyla dorudan ilikili ve dolayl olarak ilikili baz kavramlara aklk getirmekte yarar vardr.

1.3.1. Sinemada Bamszlk Kavramna likin Baz Tanmlar Sinemada bamszlk kavramyla ilikili olan tanmlar bu balk altnda sinemada bamszlk kavramyla dorudan ilikili tanmlamalar ve sinemada bamszlk kavramyla dolayl olarak ilikili tanmlamalar olmak zere ikiye ayracaz: Bamsz film, bamsz ynetmen ve bamsz yapmc kavramlarn sinemada bamszlk kavramyla dorudan ilikili tanmlamalar olarak adlandracaz. Bunun nedeni bu kavramlarn bamsz szcn dorudan kullanmalar ve bamsz sinema kavramyla baka bir kavram, akm, hareket veya sinemasal tr aracl olmakszn ilikili olmalardr. Bunun yan sra deneysel sinema, avant-garde (nc) sinema, sanat sinemas, alternatif sinema, kar sinema, underground sinema (yeralt sinemas), minimalist

Emanuel Levy, Cinema Of Outsiders: The Rise of American Independent Film, New York: New York University Press, 1999, s. 1.

19

14

sinema ve auteur (ynetmen) sinemas tanmlamalarn sinemada bamszlk kavramyla dolayl olarak ilikili tanmlamalar olarak adlandracaz. Bunun sebebi ise bu kavramlarn bamsz sinemann ortaya knn ncesinde birer sinema hareketi olarak yer almalar ve bamsz sinema kavramnn da oluumuna yardmc olmalardr. Sinemada bamszlk kavramyla dolayl olarak ilikili olan bu tanmlamalar pek ok kaynakta bamsz sinema kavramyla sk sk birlikte anlmakta, yer yer yakn anlamlar iermelerinden dolay yerine kullanlmaktadrlar. Bu kavramlarn her biri yeniliki olma niteliklerinden ve ortaya k zamanlarnda iinde bulunduklar hakim sistemlere kar bamsz durularndan tr bamsz sinema kavramyla rtmektedir. Ancak gerek sinemada bamszlk kavramyla dorudan ilikili tanmlamalar gerekse sinemada bamszlk kavramyla dolayl olarak ilikili tanmlamalar aklarken bu kavramlarn en geleneksel ve z karlklarna yer vereceiz. Bu blmde kavramlarn sadece kavramsal dzeyde tanmlamalarn yapacak, ortaya ktklar ve geliim gsterdikleri tarihsel srelere ksaca deineceiz. Sinemadaki bu hareketlerin nclerini, rneklerini veya bu konudaki tartmalar geni anlamda ele almayacaz.

1.3.1.1. Tanmlamalar

Sinemada

Bamszlk

Kavramyla

Dorudan

likili

1.3.1.1.1. Bamsz Film Nedir? Bernard F. Dick Anatomy Of Film balkl kitabnda bamsz filmi (independent film veya indie movie) herhangi bir stdyoyla ba olmakszn evrilen film, kendi kendini finanse edebilen ve kendi datmcln stlenebilen bir yapmcnn firmas tarafndan retilen film ve byk bir stdyonun zel bir birimi tarafndan (rnein; Sony Pictures Classics, Fox Searchlight veya Paramount Classics gibi) datm yaplan film20 eklindeki temel zelliiyle ele almakta ve tanmlamaktadr.

20

Bernard F. Dick, Anatomy Of Film, 5. basm, Boston&New York: Bedford/St. Martins, 2005, s. 395.

15

Nijat zn bamsz filmi; Bamsz bir yapmcnn ya da ynetmenin evirdii film21 eklindeki en basit ifadeyle tanmlamakta ve bu tanmlamaya Genellikle gerekli parasal kayna ileyim iinden bulamam yapmc ve ynetmenin kendi kaynaklarndan, ileyim d kaynaklardan salad parayla evrilen film22 cmlesiyle aklk getirmektedir. Bu tanmlamann ardndan znn bamsz film kavram iin ekledii bir dier aklama ise (ABDde) Hollywood yapmevlerinin dnda evrilmi film23 eklinde karmza kmaktadr. Ralph S. Singletonn Amerikan Film Terimleri Szlnde yer verdii bamsz yapm (independent production) kavramnn tanmlamas ise yledir: Byk stdyolarn finanse etmedii yapm. Gene de, bamsz bir filmin datmn byk irketler yapabilir.24 Kali ise deneysel, bamsz, yeralt ve nc sinema terimlerini birbirinden ayrmak iin oluturduu tanmlamalarda bamsz film kavramna u ekilde deinmektedir: ... yeralt nitelemesinden holanmayan Amerikal deneyselcilerin kulland bir terim olmakla birlikte ayn zamanda, Amerikada belli yapmclara bal olmadan, sattan nce sanat kaygsyla ekilen kk bteli ve B tipi olarak da adlandrlan filmlere getirilen bir nitelemedir.25 Yukarda farkl kaynaklardan aktardmz bamsz film tanmlamalar bu kavram ortaya kndan itibaren bilinen en geleneksel karlklaryla ele almaktadrlar. Bu tanmlamalarn her biri bamsz bir yapm temel olarak merkezi bir endstriyel sistemin dnda retilen filmler olarak aktarmakta ve bu ekilde bilinen en z karlyla sunmaktadrlar. Ancak bu almada izleyeceimiz bamsz film anlay iin yukardaki aktarmalar yetersiz kalmaktadr, dolaysyla terimin ortaya kndan itibaren gnmze dek geirdii deiimler ve ierdii anlamlar dorultusunda bize gre bugn bamszlk kavramn elde edebilmemiz iin bu
21

Nijat, zn, Sinema Televizyon Video Bilgisayarl Sinema Szl, stanbul: Kabalc Yaynlar, 2000, s. 83. 22 zn, Sinema Televizyon Video Bilgisayarl Sinema Szl, s. 83. 23 zn, Sinema Televizyon Video Bilgisayarl Sinema Szl, s. 83. 24 Ralph S. Singleton, Amerikan Film Terimleri Szl, ev. Seluk Taylaner, stanbul: Es Yaynlar, 2004, s. 98. 25 Kali, s. 13.

16

terimin ierdii pratikleri bilmemiz gerekmektedir. Sinemada Bamszlk Kavramnn erdii Pratikler bal altnda daha sonra bu kavramn iermesi ngrlen dier anlamlara da deinecek, bu anlamlar akladktan ve tarttktan sonra gnmzdeki bamszlk kavramn ortaya koyacak ve bu alma boyunca izleyeceimiz bamsz sinema anlayn elde edeceiz.

1.3.1.1.2. Bamsz Ynetmen Kimdir? Ephraim Katz, bamsz ynetmen (independent director) kavramn Byk Hollywood stdyolar dnda almalarn srdren, gerekli finansman farkl kaynaklardan salayan ve artistik oto-kontroln kendi elinde tutabilen yaratc26 olarak ele almaktadr. zn bamsz ynetmeni ynetmenlik yannda yapmclk grevini de yklenen ya da bu grev iin yapmcdan tam bir zgrlk salayan ynetmen27 eklinde tanmlarken, bu ifadesine ek olarak (ABDde) Hollywood yapmevlerinin dnda kendi bana alan ynetmen28 aklamasn da getirmektedir. Bamsz ynetmen kavram yukardaki aktarmalarda daha ok endstriyel anlam temel alnarak aklanmtr. Sinemada Bamszlk Kavramnn erdii Pratikler bal altnda bamsz bir yapmn iermesi gereken dier anlamlar da ele aldmzda bamsz ynetmen tanmlamasnn da bu anlamlara paralel olarak deiim gsterdiini grecek ve bu alma ierisinde iermesi gereken pratikler dorultusunda bamsz ynetmen kavramn izleyeceiz.

26 Ephraim Katz, The Macmillan International Film Encyclopedia, 4. basm, London: Macmillan Publishers Ltd., 2001, s. 675. 27 zn, Sinema Televizyon Video Bilgisayarl Sinema Szl, s. 83. 28 zn, Sinema Televizyon Video Bilgisayarl Sinema Szl, s. 84.

17

1.3.1.1.3. Bamsz Yapmc Kimdir? Bamsz yapmc (independent producer veya ABDdeki kullanmyla indie, free-lance producer) kavram Okyanus Ansiklopedik Szlkte Yatrm ynnden bir kuruma veya baka bir kiiye bal olmakszn kendi adna film evirebilen yapmc29 eklindeki tanmlamayla yer almaktadr. zn ise bamsz yapmcy Bir yapmevine, yapmcya bal olmayan, parasal ynden bamsz olan, kendi bana alabilen yapmc30 eklinde aklarken buna ek olarak kavramn (ABDde) Hollywood yapmevleri dnda, kendi bana alabilen yapmc31 eklindeki aklamasna da deinmektedir. Singleton ise ayn kavram u ekilde ele almaktadr: Balangta birlie bal olmayan ve snrl bir datm iin yaplan kk bteli filmleri gerekletiren kiileri belirtirdi. Gnmzde byk bir stdyoya kontratla bal olmayan bir yapmcy da belirtir.32 Bamsz yapmc kavram, yukardaki farkl kaynaklardan yaplan

aktarmalarda yine endstriyel bamszlk temelinde ele alnmtr. Genel olarak btn bu tanmlamalar merkezi bir endstriyel sistemin dnda faaliyetlerini srdren bir yapmcy bamsz yapmc olarak tanmlamaktadrlar, ancak Sinemada Bamszlk Kavramnn erdii Pratikler bal altnda ele alacamz bamszlk anlamlar dorultusunda bu kavramn tartmaya almas gerektiini grecek ve merkezi bir endstriyel sistemin gnmzde bamszlktan sz etmek iin ne derecede yeterli olduunu irdeleyeceiz.

29 30

Bamsz Yapmc, Okyanus Ansiklopedik Szlk, C. 1. zn, Sinema Televizyon Video Bilgisayarl Sinema Szl, s. 83. 31 zn, Sinema Televizyon Video Bilgisayarl Sinema Szl, s. 83. 32 Singleton, s. 98.

18

1.3.1.2. Sinemada Bamszlk Kavramyla Dolayl Olarak Tanmlamalar 1.3.1.2.1. Deneysel Sinema Nedir?

likili

zn, deneysel film (experimental film) kavramn, Sinemada, allmn dnda yenilikler deneyen film eidi. Sinemacnn yeni grleri, kavramlar, anlatmlar, biimleri yaratt, yeni uygulaymbilimleri yaama geirdii ya da bu alandaki eski denemeleri genilettii, yeniledii film33 tanmlamasyla ele almaktadr. Sabri Kali ise bu kavram en sade ve en ksa biimde Her yenilik getirmi film, bir deneysel filmdir.34 cmlesiyle ifade etmektedir. Kalie gre sinemada deneysellik bazen biim, bazen de ierikte belirmektedir. Hem biim, hem de ierik asndan deneysel olan filmler de olmakla birlikte, bunlarda ister istemez bir tr zorlama duygusu sezinlenmektedir.35 Deneysel filmleri tanmlamann en iyi yolu onlarn tanm kabul etmez olduklar gereini grmektir. Her deneysel sinemac kendi birikimi ve anlay dorultusunda zgn ve ileri rnler ortaya koyar ve deneysel sinemada her sanat, bal bana bir akmdr.36 Blandford, Grant ve Hillier ise deneysel filmi ana akmn bir paras olmayan ve film dilini ve tekniini bir ekilde geniletme yollarn arayan film37 tanmlamasyla ele almaktadr. Genellikle nc filmlerle eanlaml olarak kullanlan deneysel filmler, ou zaman kiisel younluklar sonucu retilirler. Maya Derenin psikodramalar, Stan Brakhagein ilk almalar, Paul Sharitsin ve Michael Snowun yapsal filmleri*
33 34

zn, Sinema Televizyon Video Bilgisayarl Sinema Szl, ss. 193-194. Kali, s. 13. 35 Kali, s. 13. 36 Kali, ss. 13-14. 37 Steve Blandford, Barry Keith Grant ve Jim Hillier, The Film Studies Dictionary, London: Arnold Publishers, 2004, s. 88. * Avant-garde ve deneysel filmlerin bir biimidir. Kendi doasn sorgulayan ve film ortamnn (medium) olaslklarn aratran filmler iin kabul edilen en geni tanmlamadr. Bu koullar, aksiyonu ve kamera hareketlerini aza indirgeyerek ya da filmin kendi zerinde alarak gerekletirir. Sabit kamerann srekli kullanm ya da tekrarlanan lup (dolam), uzun optik kaydrmalar (zoom) krpm (titreme) efektleri ve farkl fotorafik tekniklerin kullanm grlr. Yapsal sinemacnn amac, filmi gelenekselci sinema biimlerinden treyen tm sembolik armlardan uzak estetik bir deneyim haline getirmektir. Yapsal film temsili, soyut ya da yar soyut (semi abstract) olabilir ve genellikle yksel ya da iirsel ierikten kanr. Yap, yapsal filmin zdr. Yapsal filmin en iyi rneklerinden biri olan Tony Conradn The Flicker (1966) filminde zne, filmdeki hareketin illzyonu ve bundan doan mekanik anlamlardr. Yine

19

deneysel filmlerin en iyi rneklerini oluturur. Ayrca srrealist, dadaist ve ftrist filmler de deneyseldir. Bu filmler ounlukla, ticari erekli sinema salonlar yerine sanat mzelerinde, galerilerde veya niversitelerde gsterim ans bulmaktadrlar.38 Deneysel film tanmlamasyla ilgili bu alntlara dayanarak bu filmlerin ana akmn dnda kalarak yenilikler deneyen ve egemen geleneki sistemin anlayna kar hem biimsel hem de ieriksel adan bamsz bir duru sergileyen almalar olduklarn syleyebiliriz. Ana akma kar sergiledii bu tavrdan dolay deneysel filmler dorudan olmasa da bamsz sinemayla dolayl ynden rtmekte ve anlatmsal adan bamsz sinema kavramyla kesimektedir. Bunlara ek olarak deneysel sinemann bir formu olan soyut filmler (abstract film)* ve salt filmler de (absolute film)** sinemada bamsz birer duru olarak karmza kmaktadrlar.

1.3.1.2.2. Avant-Garde Sinema (nc Sinema) Nedir? Katz, avant-garde (nc) kavramn sanatta deneysellii ve Ortodoks olmama durumunu belirten bir terim olarak tanmlamaktadr. Bu terimin sinemadaki karl ise Katzn aklamasna gre u ekildedir: Yaygn olarak kullanlan biimsel ve anlatmsal formlarn dnda ayrt edici bir nitelii olan almalara nc denir. Avantgarde sinema dadaizm, srrealizm, ftrizm, ekspresyonizm, empresyonizm, soyut film, salt film, ar sinema, underground sinema, trash sinema, geceyars sinemas ve dier
bu trn bir rnei olan Michael Snowun Wavelength (1967) filminde duvardaki bir resme 45 dakika boyunca derece derece zoom yaplr. 38 Blandford, Grant ve Hillier, s. 88. * Deneysel filmin bir tr olan soyut filmlerde art arda saptanm ekimler, kurmaca veya temsili filmlerdekine oranla daha ok biimsel bir iliki ierisindedirler. Salt filmden farkl olarak soyut filmler, temsili grntler kullanrlar ve kompozisyon, hareket ve renk bakmndan mantksal bir kurgu gerektirirler. Nesnelerin ne olduklar deil, biimsel nitelikleri nem tar. Bu trn bir rnei olan Man Rayin Retour la raison (1923) filminde ine ve ivi gibi nesnelerin silik grntleri direk pozlandrlm film eridine yanstlmtr. Yine bu trn rnei olan Walter Ruttmann Berlin: Symphony of a Great City (1927) filminde kent yaamnn grltsn aktarmak iin grntnn biimiyle oynanmtr. ** Soyut filmin bir biimi olan salt filmler, hibir surette temsiliyete yer vermezler. Viking Eggling, Hans Richter, Oskar Fischinger ve Jordan Belson gibi isimler deneysel filmin bu trnde almalar yapan ynetmenlerdir. Ritim ve suret gibi elle tutulamayan kavramlar grntlemeyi amalayan salt filmler ar sinema rnei saylrlar. Bir salt film rnei olan Norman McLarenn ynettii Begone Dull Carede (1949) ynetmen, bir caz piyano partisyonuna elik eden ekilleri ve izgileri grntleyerek mzik kavramn anlatmaya alr.

20

ticari olmayan sinema hareketlerinin farkl ifade biimlerini de ierir. Pek ok nc filmi, dierlerinden ayrt eden zellikleri arasnda mantksal bir anlatmdan uzakta, saf iirsel slubu aray, grsel gerekilik ve toplumsal bir harekete ar nitelikleri yer almaktadr.39 Katzn nc sinema tanmlamasna ek olarak Blandford, Grant ve Hillier bu terimin gnmzde bamsz sinema ve sanat sinemasyla edeerli kullanldn40 belirtirler. 20. yzylda Avrupa ve Kuzey Amerikadaki sinema retimlerinde rastlanlan birtakm hareketlere getirilen bu tanmlama her zaman, tarihin her srecinde ve grld her sanat hareketinde gerekten nc kavramnn ne olduu zerine tartmalar da beraberinde tayacaktr. Sinemadaki nc kavramnn belki de tek ortak ve belirleyici zellii film ortamnn (medium) olanaklarn zorlayc41 olmasndan ileri gelmektedir. Kali ise nc sinema teriminin deneysel, yeralt ve bamsz gibi terimlerle birlikte kullanmna ayrt edici bir aklama getirebilmek iin yle bir ifade kullanmaktadr: temelde 20li ve 30lu yllarda Fransada balayan ve sekinci bir akm olan Fransz deneysel sinemasn belirtmektedir. 1920de Pariste Yedinci Sanatn Dostlar Kulbnn (CASA) kurulmasyla balayan sinemay ciddiye alma sreci, daha sonra Quartier Latinin aydn ve sekin izleyicilerine ynelik olarak kurulan Vieux Colombier, Studio des Ursulines, Loeil du Paris, Studio 28 gibi salonlarn tremesiyle hzlanm ve bu salonlarda hem gsterilen, hem de zerine tartmalar yaplan filmlerin yapm zendirilmitir. te Avant-Garde (nc) Sinema terimi zellikle bu dnemde retilen deneysel filmleri belirtir.42 20li yllarn Fransz izlenimci sinemasnn yan sra sinema tarihindeki nc hareketlerin dnm noktalarn Alman Davurumculuu, 20lerin Sovyet Sinemas, Maya Deren, Stan Brakhage, Kenneth Anger ve Andy Warholun an ortalarnda rettikleri deneysel filmler, yapsal filmler ve 60larda grlen Jean-Luc Godardn, Jean-Marie Straubn almalar oluturmaktadr.43

39 40

Katz, s. 67. Blandford, Grant ve Hillier, s. 18. 41 Blandford, Grant ve Hillier, s. 19. 42 Kali, s. 13. 43 Blandford, Grant ve Hillier, s. 19.

21

zetle, avant-garde terimi sanatta her tr yenilie ak bir deneysellii belirtmek iin kullanlan bir terimdir. Sinemada da ilk kullanm hakim biimsel ve ieriksel slubun dndaki denemeler ve yenilikler dorultusunda grlmektedir. Cesur, ilerici ve yeniliki szckleriyle edeer olan nc film terimi, bu zellikleriyle egemen sinemaya kar duru sergilemekte ve bamsz sinemayla bu noktada rtmektedir.

1.3.1.2.3. Sanat Sinemas Nedir? Sanat sinemas (art cinema), alternatif sinema ile yakn ilikili bir terimdir, ancak alternatif sinemadan farkl olarak kltrel armlar da sklkla beraberinde getirir. Sinemann ilk yllarnda ortaya kan birtakm tartmalarda bu terimin temelleri atlmtr. 1908 ylnda kurulan ve prestijli tiyatro almalarnn sinemaya aktarmn finanse eden Film Dart adl prodksiyon irketinden dolay bu terim kullanlagelmitir. Terime getirilen daha ayrntl tanmlamalara gz attmzda ise sanat sinemas kavramnn daha ok Avrupa sinemalaryla birlikte dile getirildiini grebiliriz. zellikle de kinci Dnya Sava sonrasnda sinemada grlen Fransz Yeni Dalga akm, Yeni Alman Sinemas ve talyan Yeni Gerekilii gibi hareketler sanat sinemas rnekleri olarak literatre gemilerdir.44 Bazen sanat sinemas terimi, kiisel bir ifadenin karl olarak auteur sinemas kavramyla da edeer tutulmaktadr.45 Tm bunlara ek olarak Blandford, Grant ve Hillier, sanat sinemas rneklerinin hem sinemasal biimler ve anlatm zellikleri asndan hem de politik bir duru sergilemeleri asndan dnlerek dier yapmlardan ayrt edilebileceini vurgulamaktadrlar. Buna ek olarak gnmzde, sanat formlarn snflandrmann bu denli zor ve tartma konusu olduu postmodern dnyada artk sanat sinemas teriminin arkaik durduunu da ifade etmektedirler.46 Biim, anlatm ve savunduklar dnceler asndan sanat sinemas rnekleri dnldnde bu trn tarih boyunca bamsz sinemayla rtt grlmektedir.
44 45

Blandford, Grant ve Hillier, s. 14. Blandford, Grant ve Hillier, s. 14. 46 Blandford, Grant ve Hillier, s. 14.

22

1.3.1.2.4. Alternatif Sinema Nedir? Alternatif sinema (alternative cinema) tanmlamasn yapabilmek iin ncelikle Neye alternatif? sorusunu yantlamak gerekmektedir. Bu sorunun en ak ve ksa yant ise Hollywood ve onun taklitileri tarafndan belirlenen ana akma alternatif ifadesidir. Alternatif filmler, klasik ana akm filmlerinin kulland dilden ve anlat kalplarndan yola karken ideolojik anlamda onlardan ayrlrlar. Klasik anlat filmleri nasl ki bir belirginlik, gereklik, izgisel yap ve kapal son ieriyorlarsa alternatif filmler bu kurallar bozmay amalarlar. Anlatmsal adan alternatif filmler iin anahtar kelime mulaklktr. Ana akma ait filmler birtakm aklamalarla seyirciyi rahatlatrken, alternatif filmler seyirciye bilinmez olan sunarlar. Bununla birlikte alternatif filmler, ana akma ait filmlerden farkl olarak sinemasal kodlar ve film dilini radikal biimde deiiklie uratrlar. rnein, Jean-Luc Godardn filmlerinde kulland atlamal kurgu veya David Lynchin Blue Velvet (1986) filminde yer verdii kurald biimler buna rnektir. Alternatif filmlerin bir baka zellii ise geleneksel sinemann sunduu sreklilii bozmak ve hikayeden ok film yapm yntemine dikkatleri ekmektir. deolojik adan ele aldmzda ise alternatif filmler marjinal politik durular kefetmeye almazlar, ancak Godardn deyiiyle politik filmleri politik biimde ortaya koymay amalarlar.47 Alternatif sinema, biimsel, ieriksel ve ideolojik anlamda ana akmna kar bamsz duru sergilemesinden ve ana akma alternatif olmay hedeflemesinden dolay bamsz sinema kavramyla yakn iliki ierisindedir.

1.3.1.2.5. Kar Sinema Nedir? Ana akm sinemann ideolojisi, kurallar ve kodlaryla mcadele eden ve bunlar ykmaya alan filmler iin kullanlan bir terimdir. Kar sinema (counter cinema) rnekleri deneysel ya da kurmaca olabilir. Bu filmler genellikle normal ticari kanallar dnda datm ve gsterim olana bulurlar. Kar sinema filmleri Godardn

47

Blandford, Grant ve Hillier, ss. 9-10.

23

deyiiyle, gerekliin illzyonundan ziyade illzyonun gerekliiyle ilgilenirler. Sinema tarihindeki ilk nc ve deneysel filmler kar sinema rneklerinden saylmaktadrlar. Terim ilk kez, ngiliz ynetmen ve kuramc Peter Wollen tarafndan Godardn 1972de Dziga Vertov Grubu ile gerekletirdii Vent dest filmini ve bu filmin klasik Hollywood sinemasnn yntemlerine ve deerlerine olan direncini tanmlamak iin kullanlmtr. 70li yllarda bu terim feminist teorinin de ilgi oda olmutur. Laura Mulvey ve Claire Johnston gibi eletirmenler, ana akm filmlerinin ataerkil bir seyretme biimi sunduklarn ve feminist bir kar sinemann bu erkeksi bak krabileceini tartmlardr.48 Kar sinema, ana akm filmlerinin kulland kodlar, biimleri ykma abasyla, savunduu kar ideolojiyle ve nc ve deneysel filmlerle olan yakn ilikisiyle birlikte bamsz sinema kavramyla rtmektedir.

1.3.1.2.6. Underground Sinema (Yeralt Sinemas) Nedir? Blandford, Grant ve Hillier, yeralt sinemasn Ana akm filmlerin kurallarna tepki veren ve film ortamnn olanaklarn kefetmeyi amalayan deneysel ya da nc filmler iin kullanlan bir terimdir.49 ifadesiyle en genel biimde tanmlarken zn, kavrama u aklamalar getirmektedir: Yeni Amerikan Sinemas Topluluu iinde ortaya kan ve ok deiik eilimdeki sinemaclardan oluan bir akm. Genelde, ABD ve br ileri ileyim toplumlarnda kurulu dzene, bu dzenin kurum ve yasaklarna kar 1960 ortalarna doru beliren direni ve bakaldr ynelimleri iinde yer alan bu sinema akm, yapmda, ynetimde, uygulaymda, datmda, biemde geleneksel sinemann* (zellikle Amerikan geleneksel sinemasnn) tm snrlarn zorlamay erekleyen; gerek sanatta gerekse toplumsal yaamda bireysel bakaldry simgeleyen; gerekilikle gerekstclk ve dlemi, iddetle iiri biraraya getiren; cinsel tabular, denetleme yasaklarn ykmaya alan bir tutumu yanstr. Yeralt sinemasnn en

Blandford, Grant ve Hillier, s. 58. Blandford, Grant ve Hillier, s. 248. * Belirli kurallara, kalplara bal, bunlarn dna kamayan, genellikle yeniliklere kapal, kurumlam bir anlay yanstan sinema.
49

48

24

belirgin zellikleri ok kiisel ve bireysel oluu, bir yaratcnn kendi bana tasarlad, hazrlad, gerekletirdii rnler vermesidir. Bu tr bir yaklam, sinemacnn tam bir zgrlk iinde almasn; dgcnn snr tanmaz biimde ie karmasn, her eit araya yer verebilmesini gerektirir; bu gereklilik de sinemaya estetik, biem, uygulaym, ierik ynnden zgr bir yaklama yol aar. Yeralt sinemas, yerleik sinemann iinde bunu salayabilmek iin genellikle 16 mmlik, 8 mmlik gereleri kullanr (gerekirse bunlar sonradan 35 mmye byltlr). Yeralt sinemas, daha nce dnyann eitli lkelerinde ortaya kan nc sinemasndan, deneysel filmlerden byk llerde etkilenmitir. Yeni Amerikan Sinema Topluluunun bir paras da saylan Amerikan Yeralt Sinemasnn en tannm sanatlar arasnda Kenneth Anger, Andy Warhol, Gregory Markopoulos, Jonas Mekas, Stan Brakhage, Ken Jacobs, Mike ve George Kuchar, Robert Nelson, Jack Smith, Stan VanDerBeek, [John Cassavetes] saylabilir.50 Kali ise znn aklamasna ek olarak yeralt sinemasn dier terimlerden (deneysel, nc ve bamsz sinema) ayrt etmek amacyla u ifadelerle tamamlamaktadr: Yalnzca Amerikan deneysel sinemasn belirten bir terimdir. Renana gre ...terim, ilk kez eletirmen Manny Farber tarafndan otuzlu ve krkl yllarda mao serven filmlerini anlatmak iin kullanlmtr. 1959dan bu yana ise Amerika Birleik Devletlerinde kiisel olarak ve sanat iin yaplan her trl filmi iermektedir. Film Kltr dergisinin 19 numaral Bahar 1959 saysnda Lewis Jacobs, Yeralt Sinemasnn Gnna k balkl makalesinde bu terimi varlnn nemli bir blmn yeraltnda srdren sinema anlamnda kullanmtr... Amerikal ynetmenlerin ou ise yeralt terimini bir gizlilik ve sinsilik duygusu vermesi nedeniyle sevmemekte, onun yerine Independent (Bamsz) Sinema terimini yelemektedirler51 Yukardaki yeralt sinemas iin yaplan tanmlamalardan da anlald gibi bu terimin ayrt edici zellii 60l yllarda Yeni Amerikan Sinemas Topluluu nclnde ortaya kan Amerikan deneysel sinemasn betimlemek iin kullanlmasdr. zgrlk, bakaldrc, yeniliki ve ilerici olma zelliklerinden
50 51

zn, Sinema Televizyon Video Bilgisayarl Sinema Szl, s. 815. Kali, ss. 12-13.

25

dolay ortaya kt dnemin hakim sistemine kar bamsz bir duru sergilemekte, bamsz Amerikan Sinemasnn temelini oluturmakta ve sinemada bamszlk kavramyla da bu noktalarda kesimektedir. Yeralt sinemas zaman iindeki ilerleyiini video-art, geni sinema, dijital sinema ve bamsz sinema ile srdrmtr.

1.3.1.2.7. Minimalist Sinema Nedir? Minimalist sinema, minimalizm akmnn dier sanat dallarna olduu gibi sinemaya yansmasndan ortaya kan bir harekettir. Minimalizm, klasizmin etkilerinden syrlarak kendinden nceki gerekilik, nesnelcilik, ilevselcilik, sadecilik gibi konular temel alan dier akmlardan etkilenerek ortaya km bir sanat akmdr. Minimalizm ya da Minimal Sanat teriminin sanat tarihi literatrndeki ilk kullanm zerine eitli bilgilere rastlamak mmkn. Bugn yklediimiz anlamlar karlayacak biimde bu adlandrmann ilk kullanmnn dnr Richard Wollheim tarafndan yapldn kabul edebiliriz. Wollheim, Minimal Sanat terimini 1961 ylnda ierii en aza indirgenmi sanat anlamn karlamak zere retmitir. Sanat eletirmeni Barbara Roseun 1965 ylnda Art in America dergisinde yaymlad ABC Art balkl yazsnda yeni bir sanat eiliminden sz ederken kullanm olduu minimum szc, Minimalizm kavramna hayat verdii kabul edilen ilk adlandrmalardandr.52 Minimalizm akmnn ierdii anlamlar da gz nnde bulundurarak akmn sinemaya yansmalarn dnrsek minimalist sinemann gereki, sadeci, belgeci ve yaamla paralel gelien bir filmsel yap olarak adlandrlmasnn nedenini kavrayabiliriz. Blandford, Grant ve Hillier, minimalist sinema tanmlamasn u ekilde rneklendirerek ifade etmektedirler: Kurgu, kamera hareketleri gibi sinemaya dair kullanmlarn minimuma indirgendii filmler iin kullanlan bir terimdir. Minimalist sinemann en iyi rnekleri arasnda Sleep (1964), Eat (1964), Empire (1965), Couch (1966) gibi Andy Warholun ilk almalar saylabilir. Bu filmler, minimal aksiyonla bezeli sabit kamera ekimlerinden ve uzun planlardan olumakta ve bir tr erken sinema dnemine vg nitelii tamaktadrlar. Michael
52

Pelin zdoru, Minimalizm ve Sinema, stanbul: Es Yaynlar, 2004, s. 49.

26

Snowun 1967 yapm Wavelength ve Malcolm LeGricen 1970 tarihli Berlin Horse gibi geleneksel aksiyonun ok az yer verildii filmler iin de bu terim kullanlmtr. Benzer ekilde Robert Bresson gibi sanat sinemas ynetmenleri iin minimalist tanmlamasnn kullanld grlmtr.53 kinci Dnya Sava sonrasnda eitli Avrupa lkelerinde gelien yeni sinema anlaylar (Fransz airane Gerekilii, talyan Yeni Gerekilii, Fransz Yeni Dalga akm, ngiliz zgr Sinema akm ve Gen Alman Sinemas) sayesinde gelien, minimalist sinema rnekleri, gnmzde aksiyon ve efektlerden arnm olarak ana akmn dnda kalmakta ve snrl bir seyirci kitlesine seslenmektedirler. Sadeci ve sekinci zellikleriyle minimalist filmler, bamsz birer duru olarak karmza kmakta ve bu anlamda bamsz sinemayla da rtmektedirler. Bu alma ierisinde ele alacamz bamsz ynetmenlerin rnek bamsz almalarnn bir yandan da minimalist yaklamlar ierdiklerini gzlemleyeceiz.

1.3.1.2.8. Auteur (Ynetmen) Sinemas Nedir? Auteur, Franszcada yazar anlamna gelmektedir. Sinemada auteur kavram ise, bir dizi film boyunca, almalar ayrt edici stilistik ve tematik zellikler tayan ynetmenler iin kullanlmaktadr. Gerek auteurler sluplarn tematik bir seviyeye ykseltirler ve her filme kiiselliklerini aktarrlar.54 Auteur kavram, 50li yllarda Fransada sinema dergisi Cahiers du Cinma erevesinde geliim gstermitir. Franois Truffaut, Ocak 1954te yazd, polemik yaratan Une certaine tendance du cinma franais balkl yazsnda geleneksel Fransz Sinemasn eletirmi ve ynetmen sinemasnn olumas iin tm ynetmenlere, senaristlere arda bulunmutur. Truffautnun ortaya att politique des auteurs adl gr Cahiers du Cinma yazarlar tarafndan benimsenmitir. Dier yandan 40l yllarn sonunda ngilterede Lindsay Anderson Sequence dergisinde, filmlerin ynetmenin sanatsal davurumu olduunu dile getirmitir. Amerikada
53 54

Blandford, Grant ve Hillier, s. 149. Blandford, Grant ve Hillier, s. 16.

27

Andrew Sarris, Film Culture dergisi iin Truffautnun yazsn tercme etmi ve auteur kuramna deinmitir. Sarris, bir ynetmenin auteur olarak kabul edilebilmesi iin kriterden sz etmitir: Teknik yeterlik, kiisel slup ve isel anlam.55 Bu noktada Sarrisin auteur kuramn olutururken bak ynnn ynetmen olduu grlmektedir. Buna karlk Peter Wollen, kuramn yapy gz ard etmesine kar kmtr ve bu ynde auteur teorisine yapt ynnden baklmas gerekliliini dile getirmitir. 70li ve 80li yllarda bu kuram tartmalara maruz kalmtr ve daha ok ideolojik balamda deerlendirilmeye balamtr. Gnmzde auteur kavram deiime uram olsa da yaamaya devam etmektedir. Bruce Kawinin belirttii zere, auteur kuramnn yaratt sorun, eletirmenlerin sinema yaptnn ekip ii olduunu unutmalar ve dorudan ynetmene odaklanmalardr. Halbuki kuramn esas anlam, filmin kolektif yapsnn bilincinde olarak ynetmen sinemasn ele almasndan ileri gelmektedir.56 Auteur kuramnn ksaca tarihsel geliim srecine gz attmzda ynetmen sinemasndan bahsedebilmemiz iin ynetmenin kiisel, tematik, zgn slubunun yaptlarna yansm olmas gerektiini syleyebiliriz. Bu erevede dnld zaman, ynetmen sinemas kavramnn bamsz sinemayla dorudan iliki iinde olduu grlmektedir.

1.3.2. Sinemada Bamszlk Kavramnn erdii Pratikler Kelime Anlam Olarak Bamsz ve Bamszlk bal altnda ele aldmz zere, bir olguya bamsz tanmlamasn getirebilmek ve bamszlk durumundan bahsedebilmek iin ncelikle hakim bir sistemin varl gerekmektedir. Bu balamda sinemadaki bamszlk kavramndan sz edebilmemiz iin egemen sinemann varlna gerek duyulduu grlmektedir. Dolaysyla bamsz sinemann iermesi ngrlen pratikleri irdelemeden nce, ncelikle ksaca egemen sinema ya da ana akm sinemann tanmn yapmak yararl olacaktr.

55 56

Blandford, Grant ve Hillier, s. 17. Blandford, Grant ve Hillier, s. 17.

28

Ana akm; en ksa ve z biimiyle ticari amaca ynelik yapmlar ifade etmek iin kullanlan bir terimdir. Bu filmler; kitlenin beenisine ynelik popler oyunculara, yldzlara yer veren, yksek prodksiyon masraflaryla ekilen, ok sayda seyirci ekmek zere gie baarsn amalayan, popler, ilgi ekici temalar zerine kurulu, ieriinde o gnn popler mziklerine yer veren ve gelimi pazarlama stratejileriyle piyasaya sunulan yapmlardr. Ana akm filmleri, genellikle klasik anlat kurallarna uygun biimde ina edilirler ve seyircinin filmin karakterleriyle zdeim kurmalarn salarlar. Genellikle Hollywood yapmlaryla eanlaml olarak alglanan ana akm filmlerinin zellikleri uluslararas alanda da etkili olmaktadr. zellikle de Amerikan Sinemasnn ulusal sinemalar zerinde artan etkisi gz nne alndnda, ana akm filmlerinin kulland klasik anlat kalplar evrensel normlara kavumutur.57 Ana akm teriminin bu tanmlamasna dayanarak bamsz bir filmin hangi pratikleri iermesi gerektiini syleyebiliriz. Bir baka deyile, egemen sinemay temel alarak, bir filmin nelerden bamsz olduunu sorduumuz taktirde bu pratiklere ulamamz mmkn. Ancak bamsz sinemann pratiklerine gemeden nce bu almada izleyeceimiz pratiklere temel oluturan ve bu pratiklerin ortaya kmasnn gerekliliini ortaya koyan birtakm tartmalara da yer vermekte yarar vardr. Emanuel Levy, Cinema Of Outsiders balkl kitabnda ideal bir bamsz filmin dk bteyle, zel bir slupla ekilmesi ve ynetmenin kiisel bakn ortaya koyan olaan d bir temaya deinmesi gerektiini58 vurgular. deal bamsz film tanmlamasna ek olarak Levy, gemi yllarda bamsz filmlerin dk bteyle evrilen ve yerel sanat evlerinde gsterime sunulan yapmlar olduuna dikkat ekerken, 1990 sonrasnda bu tanmn deiime uradn da belirtir. Amerikan film endstrisindeki Disney, Warners ve Universal gibi byk yapm irketlerinin Miramax, New Line ve October gibi bamszlara destek veren kurulular hakimiyetleri altna almalarndan sonra, bamsz yapmlarn maliyetlerinin 50 milyon Amerikan dolar gibi yksek rakamlara ulatn59 vurgular. Bu deiimi vurgulayan Levy, bamsz bir filmin belirleyici iki zelliinden sz eder: Bamsz bir filmin ilk belirleyici zellii, o
57 58

Blandford, Grant ve Hillier, s. 141. Levy, s. 2. 59 Levy, s. 3.

29

filmin nasl finanse edildiidir. kinci zellik ise filmin yanstt ruh hali ve bak asdr. lk zellie gre, Hollywood dnda retilen her film, bamsz film kategorisine girebilmektedir. kinci zellie gre, filmdeki yeniliki perspektif, ruh hali ve kiisel bak bamszln belirleyici faktrleridir.60 Chris Holmlund, From The Margins To The Mainstream balkl makalesinde Levynin belirttii gibi bamsz film kavramnn geirdii deiimlere deinirken, bamsz filmlerin son yllarda artan poplerliini vurgular: Her yerde bamsz filmlere rastlamanz mmkn. Sanat evlerinde, sinema salonlarnda, video veya DVD formatlarnda, kablolu veya uydudan televizyon yaynlarnda, internet ortamnda61 Ayrca Holmlund, konulu, uzun metraj bamsz filmlerin yksek btelerle majrlerin veya mini-majrlerin zel departmanlar erevesinde retildiklerini belirterek, dardakiler veya snrdakiler olarak bilinen bamszlarn ana akma entegre olduklarn62 da vurgular. Dolaysyla snrdakileri ana akmdan ayrmann forml nedir? Bamsz film tam olarak ne anlama gelmektedir? Neden bamsz etiketi kullanlmaktadr? Holmlund, bu sorularn cevaplarnn halen tartmal ve mulak olduunu ifade ederken eletirmenlerin ve seyircilerin bamszlk kavramna yaklamn ele alr: Pek ok eletirmene ve sinema seyircisine gre sinemada bamszlk kavram; toplumsal bir ykmllk veya estetik denemeleri iermektedir. Ayrks bir grsel bak, allmadk bir anlatm yaps, kendine dnk isel bir slup bamsz bir filmin zellikleri olarak kabul edilmektedir.63 Greg Merritt ise, Celluloid Mavericks: A History of American Independent Film balkl kitabnda bamsz sinemann yalnzca bir zelliinin olduunu ne srer. Merritte gre bamsz film, byk ya da kk btn stdyolardan tamamen zerk olarak finanse edilmi ve retilmi yapmlardr. Kk stdyolar tarafndan finanse edilmi veya byk bir stdyo tarafndan datm garantisi temin etmi filmler ise ancak ve ancak yar-bamsz olarak snflandrlabilirler.64 Merrittin bu sav, slup ve
60 61

Levy, s. 3. Chris Holmlund, From The Margins To The Mainstream, Contemporary American Independent Film, Chris Holmlund ve Justin Wyatt (ed.), New York: Routledge, 2005, s. 1. 62 Holmlund, s. 1. 63 Holmlund, s. 2. 64 Greg Merritt, Celluloid Mavericks: A History of American Independent Film, New York: Thunders Mouth Press, 2000, s. xii.

30

ierik gibi zellikleri bamsz film tanmlamasnn dnda tutmaktadr. Merritte gre ekonomik olarak bamsz olmamalarna ramen, ierdikleri yeniliki ruh ve alternatif baklardan tr baz filmlerin bamsz olarak snflandrlmalarna ilikin inanlar hilekr65 grnmektedir. Geoff King ise, American Independent Cinema balkl kitabna Merrittin bu savn rterek balar. Kinge gre, bir filmin ortaya knda etkin olan endstriyel faktrler kesinlikle nemlidir, ancak son yllarda bamsz film kavramnn ifade ettii zellikli film yapm srelerini tanmlamak iin yeterli deildir.66 King, bamsz bir filmi yaklama gre ele alr: 1) Filmin endstriyel konumu; 2) Biimsel/estetik stratejiler; 3) Toplumsal, kltrel, politik ve ideolojik konularla olan ilikisi. Kingin belirttii zere, baz filmler her bamszlk yaklamn ayn anda ierirken, bazlar ise (Amerikan Sinemas kapsamnda) Hollywood ile sk ilikilerini srdrerek ayrks sluplar gndeme getirirler.67 Bamsz bir filmin ana hatlaryla kategoride deerlendirilebileceini ne sren King, kitabnn ieriinde ele ald bamsz film rneklerini be balk altnda ayrntl biimde snflandrarak irdeler: Endstriyel stratejileri inceledii birinci blmde King, bamsz filmlerin bata datm alan olmak zere Hollywood ile ilikilerini irdeler. Anlat kalplar asndan geleneksel sinemadan farkllklar gsteren filmleri ele ald ikinci baln ardndan, nc blmde bamsz filmlerin yarattklar biimsel farklara deinir. Bu noktada King, bamsz filmlerde kullanlan kurald kamera hareketlerine ve kurguya dikkat eker. Drdnc balk kapsamnda bamsz filmlerin tr sinemasna yaklamn ele alan yazar, zellikle bamsz korku filmlerine deinir. Son olarak yazar, alternatif toplumsal/politik grler kategorisi altnda yer verdii bamsz film rneklerini inceler ve bu kapsamda Amerikan zenci sinemasn, gay ve lezbiyen filmlerini alternatif grler olarak adlandrr. Daniel Myrick ve Eduardo Sanchezin ynettii 1999 yapm The Blair Witch Project filminin datmn stlenen Artisan Entertainment yetkilisi, Bugn hepimiz bamszz ve ayn zamanda hibirimiz bamsz deiliz68 eklinde bir aklama yapmtr. Bernard F. Dick, Anatomy Of Film balkl kitabnda bu beyanat
65 66

Merritt, s. xii. Geoff King, American Independent Cinema, London&NewYork: I.B. Tauris, 2005, s. 9. 67 King, s. 2. 68 Stephen Galloway, When Worlds Collide, Hollywood Reporter, Indipendent Producers&Distributors edition (August 2000), s. 9dan akt. Dick, s. 12.

31

irdelerken her ynetmenin ncelikle paraya baml olduunu vurgular: Bir filmin yapm iin gerekli sermaye; kiisel birikimlerle, yakn evre desteiyle, bankadan alnan kredilerle veya bir stdyo araclyla temin edilebilir. Parann temin edilmesinden sonra sradaki adm, filmin nceden tasarland gibi hayata geirilmesidir. Eer bu gerekleirse, yani ynetmen kendi amacna uygun olarak filmini ekebilirse, o zaman bamsz olarak nitelenebilir.69 Dickin kitabnda ifade ettii bu dnceler, bamsz film kavramnda muhalif endstriyel retim srelerinin eitliliine yer verirken, endstriyel temelli bir zerkliin bamsz sinema iin yeterli olmadna dikkat ekmekte ve filmi gerekletiren kiinin amalarna uygun olma artn ne karmaktadr. Maria Debora Farina ise, bamsz sinemann tarihsel geliimini ele ald Le Storie Del Cinema Indipendente balkl kitabnda bamsz filmin endstriyel zerklik dnda baz estetik elere ve anlat kalplarna sahip olmas gerektiini ne srer. Farinaya gre; bamsz sinemann estetik boyutu biim, grnt ve grsellik asndan majrlerin estetik politikalarna kart bir duru sergiler.70 Bamsz filmin anlatmsal boyutu ise farkl ina ve ifade yollarn arayyla gerekleir.71 Farkl kaynaklardan aktararak ele aldmz bu grler, bamsz sinema kavramn kesin yarglara dayanarak tanmlamann ne derece zor olduunu gstermektedir. Bamsz sinema kavramyla ilgili yer verdiimiz bu grler ounlukla Amerikan sinema endstrisi kaynak alnarak ifade edilmilerdir. Bunun sebebi; gnmzde Amerikan sinema endstrisinin Hollywood gibi yerleik, hakim bir endstriyel sisteme sahip olmas ve bu sistemin ulusal sinemalar zerinde halen etkin bir g olarak yer almas, bu gcn devam ettirmesidir. Egemen sinema ya da ana akm sinemann kesin hatlaryla varln srdrd byle bir ortamda kukusuz ki bamsz sinema tartmalar da younlukla devam etmektedir. Yukardaki alntlardan da anlald zere bamsz sinema kavramyla ilgili kesin tanmlamalara varmak olduka zordur. Tek tipletirilmi bir bamsz sinema kavramndan sz edilemeyecei gibi bu terim, farkl seslerin biraraya geldii zengin bir kolektif oluumu
Dick, s. 12. Maria Debora Farina, Filmakers: Le Storie Del Cinema Indipendente, Faenza: Editrice Cinetecnica, 2001, s. 6. 71 Farina, s. 6.
70 69

32

vurgulamaktadr. Bu balamda sinemada bamszlk olgusunun esnek bir terim olduunu syleyebiliriz. Bu balk altnda yer verdiimiz grlere dayanarak bamsz sinemann sadece bir ekonomik zerklikten ibaret olmadn ve bunun yan sra farkl pratikleri de beraberinde getirdiini varsayabiliriz. Dolaysyla bamsz bir sinemadan sz etmeden nce bu alanda baz sorular sormak da kanlmaz olmaktadr. Bu almann inceleme konusu olan Trk Sinemasn da gz nne aldmzda bir filmin veya ynetmenin bamszlnn hangi retim srecinden, hangi anlat kalplarndan, hangi seyretme ilikisinden ve hangi durutan, ideolojiden bamszdr? sorular erevesinde irdelenmesi nerilmektedir. Bu sorular kapsamnda bamsz sinemann iermesi gerektii nerilen drt pratik karmza kmaktadr: Endstriyel (ekonomik) bamszlk pratii, anlatmsal bamszlk pratii, seyretme ilikisi asndan bamszlk pratii ve ideolojik bamszlk pratii.

1.3.2.1. Endstriyel (Ekonomik) Bamszlk Sinema tarihinde bamszlk kavramnn en basitletirilmi anlatmyla yer almasna zemin tekil eden bu pratik, farkl, kart ya da muhalif bir retim srecini72 kastetmektedir. Hakim olan retim biimine, ana retim alarna az ok bir kendinde bilinle kar durarak ya da onlarn dnda kalmaya allarak retmek, faaliyetlerini bu ilikiler ann dnda gerekletirmek anlamna gelir.73 Bu retim sreci, geleneksel olarak olumu i blnmelerinin ve hiyerarilerin dnda durur; hatta durmay tercih eder, amalar.74 Geleneksel anlamda endstriyel bamszlk kavram, sinema endstrisini oluturan byk veya kk tm stdyo sistemlerinin dnda durmay ifade etmektedir. Bir baka deyile yapm-datm-gsterim sistemi anlamnda bamsz filmler, hibir merkezi sistemden destek almazlar. Ancak gnmzde deien bamszlk kavram dnldnde, bu pratik erevesinde bamsz bir film,

Tl Akbal Salp, Bamsz Sinema Kim(ler)den ve Ne(ler)den Bamszdr ve llaki Niye Bamszdr?, Antrakt, Say: 75-76 (Aralk 2003-Ocak 2004), s. 20. 73 Akbal Salp, s. 20. 74 Akbal Salp, s. 20.

72

33

herhangi bir byk stdyodan balantsz bir ekilde retilmi olsa bile bazen datm byk irketler tarafndan veya byk bir stdyonun zel bir birimi tarafndan stlenilebilir. Bamsz filmlerin endstriyel pratikler balamnda deien erevesine deinen Dick, rnek olarak Amerikan sinema endstrisindeki byk stdyolarn bamsz filmlerin hem yapm hem de datm konusunda destek veren alt kurulularn ele alr. rnein byk yapm irketlerinden Sony Picturesn alt kuruluu olan Sony Pictures Classics, Twentieth Century-Foxun alt kuruluu olan Fox Searchlight, Paramount irketinin alt kuruluu olan Paramount Classics, Warner Bros.un alt kuruluu olan Warner Independent Pictures75 gibi oluumlar bamsz filmlere hem yapm hem de datm srecinde imza atmaktadrlar. Amerikan sinema endstrisinin yan sra ulusal sinemalara ve zellikle de bu almann odak noktas olan Trk Sinemasna baktmzda ise Amerikan sinema endstrisindeki oluumlardan ok farkl bir yap grmekteyiz. zellikle de gnmzde ulusal sinemalarda ve Trk Sinemasnda geleneksel yapmc kavram kkl bir deiime uramtr. Dolaysyla gnmz Trk Sinemasnda muhalif retim sreleri farkl kaynaklarla desteklenerek gereklemektedir. Ulusal sinemalar gz nne alndnda finans kaynaklarnn devlet destei, ulusal ve uluslararas sinema fonlar, ulusal ve uluslararas festivallere ynelik katlmlar ve bu organizasyonlardan kazanlan dller, reklam ve televizyon destei, kiisel sermayeler ve sponsor kurum ve kiilerle saland gzlemlenmektedir. Trk Sinemasnda gzlemlenen muhalif retim srelerini ve finans kaynaklarn bu almann son blmnde ayrntl olarak ele alacaz.

1.3.2.2. Anlatmsal Bamszlk Sinemada bamszlk kavramndan sz edilirken farkl estetikler, imge, anlatm, yaplan, anlama dikkat ekme abas, inas gibi dzeylerde gerekleen denemeler de kastedilebilir. Bylece basit bir gster ve anlat geleneinden, dorusal anlatlardan, bu anlatm biimleriyle olumu geleneklerden kopuu hatta, kar duruu
75

Dick, s. 12.

34

da bamszlk olarak tanmlarz; yani geleneksel, ablon, aina anlatlardan bamsz olarak gelien farkl anlatm araylarn grdmzde de bamsz bir sinemadan sz edebiliriz.76 Sinemada ekonomik bamszln gnmzde ierdii olduka deiken faktrlerin yannda anlatmsal bamszlk pratii, bamsz sinema kavramn nitelerken daha gl ve yol gsterici bir etken olarak karmza kmaktadr. Hangi anlat kalplarndan bamsz? sorusunun cevab niteliindeki bu pratik, ana akmn izledii klasik anlat kalplarna kar bir duru sergiler. Bu anlamda bamsz sinemann egemen sinemann kulland geleneksel anlatdan ziyade, farkl anlatm araylarn takip eden ada anlat formlarna yakn bir duru sergiledii gzlemlenmektedir. Kkeni Vertova ve Brechte uzanan ve geleneksel anlat filmlerinin karsnda duran ada anlat yapsna sahip filmler, geleneksel sinema anlatsnn aksine zdelemeyi denetim altna almak ve izleyiciyi izlediine yabanclatrmak zerine kuruludur. ada anlat filmleri, soyut sorunlar ve kavramlar ele alr. Seil Bkerin belirttii gibi, ada anlat filminde kahramann kendisi ve iinde bulunduu durum bir sorun olarak ortaya konur. Kahramann eyleminin nedeni soyut bir sorunu ortaya karmaktadr, somut bir sorunu zmek deil. Geleneksel anlat filmi adaletin gerekleip gereklemedii gibi somut bir sorunu tartr. rnein bir polisiye filmde sulu yakalanr ve cezasn bulur. Bylece adalet geeklemi olur. Oysa ada anlat filmi adalet kavramn tartr.77 Geleneksel anlatnn tersine ada anlat filmleri, olaylarn zme kavutuu kapal sona sahip deildirler. Bu nedenle ak yapt zellii tarlar. Geleneksel anlatda olduu gibi, ne kan bir olay rgs, yk olmayabilir. ada anlat filminde kahraman olaylarn akna savrulmaz. Bir anlamda olay rgsndeki yerini bir birey olarak kendisi izmeye balar. Dncelerini eylemleriyle, szleriyle ortaya koyar. Kahramann kendisi de bir sorun olarak ortaya kabilir. Dolaysyla iinde bulunduu dnya veya durum da bir sorun haline gelebilir. ada anlatda somut bir sorun verilse bile bu, soyut bir sorunun tartlmas iin kullanlr. Bu filmlerde dramatik sreklilii salayan neden-sonu ve aksiyon-motivasyon

76 77

Akbal Salp, s. 20. Seil Bker, Sinema Dili zerine Yazlar, Ankara: Dost Yaynevi, 1985, ss. 101-102.

35

zincirleri geleneksel anlatda olduu gibi kurulmayabilir.78 ada anlat filmlerindeki olaylar, dorudan olay rgsne katkda bulunmayabilirler. Olaylar arasnda bir balant kurulmakszn olay sadece gsterilmekle kalabilir. Geleneksel anlatda izleyicinin ilgisi yaptn sonu zerine ekilirken ada anlatda dramatik yapnn atlamal, sramal zellii nedeniyle izleyicinin ilgisi olaylarn geliimi stndedir. ada anlatda doruk noktas olmayabilir. Geleneksel anlatdaki dm, yaptn kendisidir ve ada anlatnn dramatik yaps iindeki blmlerden deildir.79 ada anlatda ncelik ykde deil, anlatma ilemindedir ve nedensellik zinciriyle bal olay rgs yerine serbest armlarla oluan bir anlat yelenir.80 ada anlatda filmsel zaman da geleneksel yapdan farkldr. Filmsel zaman ve mekan kavramlar ak ve net olarak belirlenmemi olabilir. zleyici, filmi izlerken dnmek ve filmin kendine sunduklarn birletirerek anlam oluturmak zorundadr.81 ada anlat filmlerinde zamann dorusal geliimi grlmeyebilir. Bu filmlerde geleneksel anlat filmlerinin aksine youn bir biimde zaman iinde ileri ve geri atlamalar gerekletirilebilir.82 zetle; geleneksel anlat kalplarndan farkl olarak muhalif bir anlatmsal sreci ifade eden anlatmsal bamszlk pratii, ada anlat formlarna yakn bir duru sergileyerek film-seyirci ilikisinde daha rtk, gizemli ve yorumbilgisel mesaj ileten iki ynl bir iletiim sisteminin olumasn salamaktadr.

1.3.2.3. Seyretme likisi Asndan Bamszlk Bamsz sinemann iermesi ngrlen anlatmsal bamszlk pratiinin yaratt st kapal, rtk ve seyircinin yorumuna ak film-seyirci ilikisi, kanlmaz olarak sinemada bamszlk kavramnn bir baka pratii olan seyretme ilikisi asndan bamszl da beraberinde getirmektedir. Burada dikkat eken olgu,

Aslhan Doan Topu, Sinema ve Zaman: Geleneksel (Klasik) Anlat ve ada Anlat Filmlerinde Zamann Kullanm ve Anlatsal Yap le likileri, Sinemada Anlat ve Trler, Fatma Dalay Kkkurt ve Ahmet Grata (ed.), Ankara: Vadi Yaynlar, 2004, s. 61. 79 Topu, s. 61. 80 Topu, s. 62. 81 Topu, s. 62. 82 Topu, s. 62.

78

36

anlatmsal ve seyretme ilikisi asndan ele aldmz pratiklerin i ie gemi, birbirlerini btnleyici nitelikte olmalardr. Ekonomik ve anlatmsal bamszlk pratiklerinin yan sra kendine ynelik bir bakn, kendi film yap srecinin farknda oluun ve bunu yapt ie de yanstan bir kaygnn bulunmas ve muhtemel seyirciye tamas da bamsz bir filmi oluturan zellikler arasndadr. Seyirciyle girilen iliki, filmi yapann filmi izleyecek olana nasl bakt ve muhtemel bir iliki talep edip etmedii de bamszlk tanmn beraberinde getirir. Bamsz sinemann seyircisi salonu dolduran kalabalk, gieye yansyan numaralar olarak alglanmayan; aktif ve katlmc bir izlemenin amaland ilikinin tarafdr ya da yle algland varsaylr. stelik bamsz filmler tarihine bakldnda bamsz filmlerin seyirciyle daha da yakn bir iliki kurduklar ve filmleri bu ilikilerin dinamikleri iinde oluturduklar bir baka tr seyirci de amaladklarn grrz.83 Bu adan ele alndnda seyretme ilikisi asndan bamszlk pratii ift ynl bir olgu olarak karmza kmaktadr. Bu pratik hem filmi yapan asndan, hem de filmi seyreden asndan dnlerek irdelenebilir. ncelikle filmi reten asndan ele aldmzda ynetmenin kendine ynelik bakn ve muhtemel kayglarn esere tamas Sinemada Bamszlk Kavramnn erdii Pratikler bal altnda ele aldmz tartmalarda deinilen, bamsz sinemann tamas gerektii ngrlen ruh hali ve isel bakla rtmektedir. Ynetmenin kiiselliini ortaya koymas asndan da bu pratiin ilk adm, ynetmen (auteur) sinemasyla badamaktadr. Bu pratik, ikinci olarak seyirci asndan irdelenebilir. Seyirciyi aktif ve katlmc olmaya ynelten bamsz sinemann bu noktada dikkat eken en belirgin zellii-geleneksel sinemadan tamamen farkl olarak-seyircinin zdeim kurmasna, filmin giri-gelimesonu lemesini takip ederek film sresi boyunca veya filmin sonunda rahatlamasna, arnma salamasna yol amamasdr. Buna ek olarak, bamsz sinema rneklerinin seyircinin niceliinden ok, niteliiyle ilgilendii ve filmi yalnzca seyretmekle kalmayp, filmi seyrederken okumaya, yeniden yorumlamaya alan, yaptn ierdii anlam ve mesajlardaki rtkl zmeyi amalayan bir kitleyi hedefledii de ngrlebilir.

83

Akbal Salp, s. 20.

37

1.3.2.4. deolojik Bamszlk Susan Hayward, bamsz sinemann ana akm dnda retilen filmleri ifade eden bir kavram olduunu belirtirken, bu filmlerin deneysel tarzda olmasalar bile egemen ideolojiye kar alternatif bir ses getirme yneliminde84 olduklarn eklemektedir. Bu pratik erevesinde ele aldmz filmlerin bir tr ortak kamusal alan yaratma abas tayan, zerinde anlalm meselelere ba olan seyirciye ynelik; o konular etrafndaki amalanan kamusalla seslenen filmler olduklar gzlenebilir. Kadnlar, iiler, bir blge, topluluk gibi politik, toplumsal ya da evresel kayg ve katlmlar olan hareketlere bal insanlarn izleyicisi olduu filmler olarak da grlebilir.85 Ancak burada kullanlan kamusal alan kavramna aklk getirmekte yarar vardr: Burada kullanlan anlamyla kamusal alan, toplumsal siyasetin ana kavramlarndan biri olup, aslnda medya dediimiz alann ina edici kavramlarndan biridir. Kamusal alan bireylerin kendi iradeleriyle toplumsal, kamusal bir sorun etrafnda biraraya gelerek, bu ortak sorunu tarttklar, tartmalarn toplumun dier bireylerine, gruplarna duyurmak ve kamusal bir farknda olu hali oluturmak zere getikleri faaliyetin alandr. Bunu yaparken de medya aralarn kullanacaklar varsaylr. Her ne kadar artk varsaylamasa da kamusal bir bilinle dnceleri paylamann zeminini aramalardr esas olan. te bu noktada bamsz filmler bu zeminlerden birini oluturur... Elbette btn bunlarn yan sra bamszl destekleyecek, kaynak oluturacak kurumsallklarn mevcut olmas beklenir. Bamsz film yapmlar kapitalizmin, ticari, reklama ve tketime dayal, tek tipletiren youn lekli retimlerinin dnda bu yapya kar durabilen kaynak alanlarn, rgtlenme biimlerini beraberinde getirmitir.86 Bamsz sinema kavramnn ierdii ngrlen bu pratik, belirli bir inanc, politik, toplumsal, ideolojik veya etnik gr merkez alan, bir baka deyile egemen sinemann geleneksel grlerinden te, alternatif grlerle retilen filmler erevesinde dnlebilir. deolojik bamszlk pratii kapsamndaki filmlerin, ierdikleri bu zelliklerden tr belirli bir seyirci kitlesini hedefledikleri ve bu kitleden muhtemel bir iliki talep ettikleri gzlemlenmektedir. Bu balamda, ideolojik
84

Susan Hayward, Cinema Studies: The Key Concepts, 3. basm, New York: Routledge, 2006, s. 225. Akbal Salp, s. 20. 86 Akbal Salp, s. 20.
85

38

bamszlk pratiinin seyretme ilikisi asndan ele aldmz bamszlk pratiiyle rtt de sylenebilir. Burak Evrenin belirttii gibi, bu pratik kapsamnda ele alnan filmler, hazr bir seyirci kitlesine sahip olmalarndan tr kimi zaman tecimsel adan istenilen ve arzu edilen baary kolayca yakalayabilme zelliine sahiptirler.87

Burak Evren, Trk Sinemasnda Yeni Bir Dnem: Bamsz Sinemaclar, Antrakt, Say: 75-76 (Aralk 2003-Ocak 2004), s. 18.

87

39

2. S NEMADA BAIMSIZ HAREKETLER N ORTAYA IKII VE GEL M

almann bu blmnde bamsz sinema kavramnn dnya sinema tarihinde ortaya kn ve geliimini ana hatlaryla ele alacaz. ncelikle Bamsz Sinemann Ortaya k alt bal altnda bamsz sinemann yalnzca 1980 sonras Amerikan Sinemasnda yaygnlaan bir moda olmadna deinecek ve bu kavramn sinemann icadndan 15 yl sonra, 1910lu yllardan itibaren sinemann endstriyellemesiyle birlikte ortaya ktn greceiz. 10lu ve 20li yllarda sektre egemen olan yapm irketlerine alternatif olarak kurulan ilk stdyolara deineceiz. Daha sonra bamsz sinemann geliimini endstriyel ve estetik alardan anlayabilmek iin Avrupada ve Amerikada ortaya kan bamsz sinema hareketlerini irdeleyeceiz. ncelikle nc Sinema Hareketleri bal altnda Birinci Dnya Sava ertesinde grlen Fransz zlenimci Sinemasn (ilk ncler), Rus Biimci Sinemasn, Davurumcu Alman Sinemasn ve Gerekstc Sinema (ikinci ncler) Hareketini ele alacaz. Bu hareketleri ele alrken, ortaya k nedenlerini, biimsel ve ieriksel zelliklerini, nc ynetmenlere ve yaptlarna deinerek aktaracaz. Ardndan kinci Dnya Sava sonrasnda talyada gelien Yeni Gerekilik Akmn, Fransz Yeni Dalga Akmn ve 60l yllarda ortaya kan Yeni Amerikan Sinemas Hareketini inceleyeceiz. Son olarak 80li yllarla birlikte ivme kazanan, 90l yllarda patlama yaayan ve gnmzde bamsz film kavramn tartmal bir konuma srkleyen Yeni Bamsz Amerikan Sinemasn ele alarak blm sonlandracaz.

2.1. Bamsz Sinemann Ortaya k James Monaco, sinema iin yabanc dillerde farkl szcn kullanldna dikkat ekmektedir: Film, Cinema ve Movies. Bu szckler arasndaki ayrm u ekildedir: Filmsel olan, bu sanatn kendi etrafndaki dnya ile ilikisiyle ilgili yandr, sinemasal olan tamamen sanatn isel yaps ve estetiiyle ilgilidir.88
88

James Monaco, Bir Film Nasl Okunur? Sinema Dili, Tarihi ve Kuram, ev. Ertan Ylmaz, stanbul: Olak Yaynlar, 2002, s. 219.

40

Movies ise ekonomik bir ilev grr. Bu grnm birbiriyle yakndan ilikilidir.89 Monaconun dikkat ektii bu kavramlarn anlamsal ayrmlarna baktmzda sinemann salt bir sanat dal veya yalnzca politik-toplumsal balamda ele alnmas gereken bir inceleme konusu olmad, esasen ve belki de hepsinden nemlisi bir endstri olduu ortaya kmaktadr. Her ne kadar sinema, sistematik bir endstriyel temeli gerektirse de ve filmler ekonomik birer rn olsalar da, bu pazarn kurallarna itibar etmeden alm ve yine bu alanda varolmay baarabilmi ynetmenler vardr. te bu noktada, sinema tarihi boyunca egemen endstriyel sistemin dnda kalm bamsz sinema temsilcilerine rastlamaktayz. Bamsz film kavram, gnmzde pek ok sinefil tarafndan Sundance Film Festivali ve Miramax irketiyle edeer klnmaktadr, halbuki bu kavram sinema sanatnn ilk yllarndan beri mevcuttur.90 Gnmzde majr olarak adlandrlan irketlerin ou, sinema tarihinin ilk dnemlerinde kk bamsz irketler olarak kurulmulardr. rnein, gnmzde Amerikan sinema endstrisinin majrleri arasnda nemli yeri olan Universal stdyolar, 20. yzyln balangcnda Independent Moving Pictures (IMP) ad altnda, Motion Picture Patients Company (MPPCo) trstnden bamsz almak amacyla Carl Laemmle tarafndan kurulmutur.91 1890larn balarnda ABDde Thomas Edison tarafndan kiisel izlemeye dayal bir sistem olan kinetoskop retilmitir. Grntnn geni bir izleyici topluluuna yanstlmas, Fransada Louis ve Auguste Lumirenin 28 Aralk 1895te Pariste Grand Cafede sinematograf aygtyla yaptklar ilk paral gsterimler ile hayata gemitir. Sonraki bir iki yl boyunca piyasaya birka rakip daha katld. talyan Filoteo Alberini 1896 ncesinde birka nemli patent almt; Almanyada Max ve Emil Skladanowsky kendi bioskoplarn gelitirdiler; ngilterede Robert W. Paul, Lumirelerin ilk gsterimini izleyen haftalarda (Edisonun makinesinin bir versiyonuyla) filmler gsteriyordu. 1896 ve 1897de sinematografn, Edisonun kinetoskopunun ve benzer makinelerin kullanm ok yaygnlat.92 19. yzyln bu icadnda nemli bir kr
Monaco, Bir Film Nasl Okunur?, s. 219. Jessica Winter, The Rough Guide To American Independent Film, New York: Rough Guides, 2006, s. 3. 91 Bernard F. Dick, Anatomy Of Film, 5. basm, Boston&New York: Bedford/St. Martins, 2005, s. 9. 92 Monaco, Bir Film Nasl Okunur?, s. 224.
90 89

41

potansiyeli olduu anlalmt. Bylece sinemann bir endstri olarak egemenlii kanlmaz olarak kapitalizmin imkanlar lkesi Amerikada gereklemi oldu. Sinema endstrisindeki ilk bamsz kurulular 1910lu ve 20li yllarda bykler93 olarak adlandrlan Edison, Biograph Company ve Vitagraph Companye kar kuruldu. Birleik Amerikada Dickson, ortaklaryla birlikte American Moutoscope and Biograph Companyi kurmak iin Edisondan ayrld. Edisonun kinetoskopundan daha iyi bir kiisel gzetleme makinesinin yan sra daha iyi bir gstericiyi de reterek Biograph Company ksa srede Amerikan Sinemasna egemen oldu. Dickson gibi ngiltere kkenli olan J. Stuart Blacton, Vitagraph Companyyi kurdu.94 Bu ilk irketler New Yorkta kurulmutu, daha sonra 1914te film yapm merkezi New Yorktan Hollywooda tand. Avrupada sinema balangta sanat olarak ortaya kmt, daha sonra i kolu haline gelmiti. Fransada Film dArt (sanat filmi), talyada Film dArte Italiana ( talyan sanat filmi) ve nc sinema hareketleri gelimiti. Ancak Amerikada sinema, ak ve basite moviesdi. lk yapm irketleri bile-zellikle Biograph ve Vitagraph-stdyolarn bir sanat yaratmndan ok mal retiminin yapld fabrikalar olarak grdler.95 Zincirin son halkasn oluturan gsterimler ise, Amerikada be sente gsterimler dzenlenen Nickelodeon adl sinema salonlarnda gerekletiriliyordu. 1908 ylnda lkede, bir utan dierine 5000den fazla Nickelodeon vard.96 Sinemann endstriyelletii bu sessiz dnemde Charles Chaplin, Douglas Fairbanks, Mary Pickford ve D.W. Griffith gibi isimler 1919 ylnda kendi filmlerini yapmak ve datmak amacyla United Artists adl bamsz irketi kurdular. te yandan AfroAmerikan film ncs Oscar Micheaux, neredeyse hi destekleyici altyap olmakszn kendi filmlerinin yapmn ve datmn stlenmitir. Micheaux, pek ok aratrmacya gre gerek anlamda ilk bamsz Amerikan yapmcs olarak kabul edilmektedir.97 Micheaux, 30 yl ierisinde 40tan fazla film evirmitir. Filmleri iin sermaye toplam (hatta Gney Dakotadaki komularna romanlarn satmtr) ve filmlerini kendi imkanlaryla salonlara datmtr. Richard Corliss, Micheaux ile ilgili unlar sylemektedir: Irk sinemann 30 yldan fazla sren gemiinde, kendi filmlerini
93

Chris Holmlund, From The Margins To The Mainstream, Contemporary American Independent Film, Chris Holmlund ve Justin Wyatt (ed.). New York: Routledge, 2005, s. 4. 94 Monaco, Bir Film Nasl Okunur?, s. 224. 95 Monaco, Bir Film Nasl Okunur?, s. 232. 96 Monaco, Bir Film Nasl Okunur?, s. 225. 97 Winter, ss. 3-4.

42

yazma, ynetme, finanse etme ve datma azmine ve gcne sahip tek zenci adam vard... Micheaux, rk sinemann Griffithiydi...98 30lu yllarda ise endstriye be bykler99 (Warner Brothers, Paramount, MGM, Twentieth Century Fox ve RKO) hakimdir. Yksek bteli yapmlarn kontroln ellerinde tutan, ynetmenlerle ve yldz oyuncularla anlamalar yapan bu irketler, datm ve gsterim konusunda elverili konuma sahiplerdir. Bu irketlerin ve byk bteli yapmlarn varl ikili film gsterimlerinde ikinci film olarak gsterilen100 B tipi filmlere ynelik ihtiyac dourmutur. Bylece be byklerin evresinde bu ihtiyaca ynelik retim yapan kk, bamsz irketler ortaya kmtr. rnein; 1935 ylnda dk bteli, B tipi filmleri finanse eden, Los Angelesta Sunset Bulvar ve Gower caddesinin kesitii yerde kurulu kk bamsz irketlerin birlemesinden oluan Republic Pictures101 bunlardan biridir. B tipi film yapan bir baka bamsz kurulu olan Monogram ise western ve aksiyon-macera trleri zerine uzmanlamtr.102 1950li yllarn ortasndan itibaren, B tipine ynelik pazar ortadan kalkt ve bunlar destekleyen irketler bu alann dna kaydlar. Bir anlamda bunlarn yerini, 1950lerde American International Pictures, 1960larda Roger Cormann New World ve 1980lerde yine Cormann New Line gibi bamsz, dk bteli yapm irketleri ald.103 40l yllardan 60lara dek stdyo sisteminde aamal olarak krlmalar gereklemi, bylece bamsz yapmclar, datmclar ve sinema sahipleri iin yeni kaplar almtr.104 Grld gibi sinema endstrisinin kurulduu 1910lu yllardan itibaren sinemada bamszlk kavram var olmutur. Ancak bamsz sinemann hem endstriyel, hem de estetik adan geliimini ve geirdii deiimleri aktarabilmemiz iin sessiz sinema dneminden gnmze dek Avrupada ve Amerikada ortaya kan balca bamsz sinema hareketlerine deinmemiz gerekmektedir.

98 99

Winter, s. 4. Holmlund, s. 4. 100 Monaco, Bir Film Nasl Okunur?, s. 229. 101 Winter, ss. 4-5. 102 Winter, s. 5. 103 Monaco, Bir Film Nasl Okunur?, s. 229. 104 Holmlund, s. 5.

43

2.2. Sinemada Bamsz Hareketlerin Geliimi Tl Akbal Salp, dnya sinema tarihinde belirli dnemlerde youn ve belirgin bir retim biimi olarak...kar sinemalarla rtp, onlarn kaynaklarn yaratma biimlerinin ad olan bamsz sinemalarn hep ya toplumsal bilincin ykseldii, ya devrimci rzgarlarn estii ya da iinde rgtl muhalefetin ykseldii hareketlerin dalgalarnda karmza ktna105 dikkat ekmekte ve en geni corafyal ve en uzun soluklu bamszlk dalgasnn hatta dalgalarnn kinci Dnya Savann ardndan geldiini106 eklemektedir. Bu balk altnda sinema tarihinde ne kan bamsz hareketlerin geliimini ele alrken Akbaln belirttii gibi bu hareketlerin siyasal, toplumsal ve ekonomik deiimler sonucunda, muhalif sesler olarak ortaya ktklarn greceiz. ncelikle Birinci Dnya Savan izleyen yllarda ortaya kan nc sinema hareketleri kapsamnda ilk ncler olarak adlandrlan Fransz zlenimci Hareketini, Rus Biimci Sinemasn, Davurumcu Alman Sinemasn ve ikinci ncler olarak adlandrlan Gerekstc Sinema Hareketini ele alacaz. Ardndan kinci Dnya Sava sonrasnda faizme tepki olarak doan talyan Yeni Gerekilik Akmn inceleyecek ve bu akmdan etkilenmeler sonucunda gelien Fransz Yeni Dalga Akmna ve Yeni Amerikan Sinemasna deineceiz. Son olarak, 80li yllarda yeniden dou yaayan ve gnmzde de etkisini srdrerek bamsz sinema kavramn tartmal bir boyuta srkleyen Yeni Bamsz Amerikan Sinemasn inceleyeceiz.

2.2.1. nc Sinema Hareketleri 2.2.1.1. Fransz zlenimcilii ( lk ncler) Birinci Dnya Sava sonrasnda Fransz Film Endstrisi nemli bir darbe yemitir. Film ithalatnda hzl bir art olurken, film ihracatnda azalma yaanm ve Fransz sinema salonlarn Amerikan yapmlar igal etmitir. Bu olumsuz gelimelere

Tl Akbal Salp, Bamsz Sinema Kim(ler)den ve Ne(ler)den Bamszdr ve llaki Niye Bamszdr?, Antrakt, Say: 75-76 (Aralk 2003-Ocak 2004), s. 22. 106 Akbal Salp, s. 22.

105

44

karn Fransz Sinemas, 20li yllarda devlet destei olmakszn, sinemay ciddiye alan aydn kesimin tevikleri ve tek film iin kurulan kk stdyolar sayesinde film retmeye devam etmitir. Bu trde izlenen bamsz yapmclk anlay Fransz Sinemasnda yeniliki, deneysel ve nc hareketlerin ortaya kn salamtr. Bu dnemde Fransada yeniliki ve nc sinema hareketlerinin ortaya kmasn salayan bir baka etken ise sanatn beii olarak bilinen Paris kentinin zgrlk sanatsal ortamdr. Mzikte, tiyatroda, resimde ve edebiyatta grlen, her trl yenilie ak, eski kurallar ykp yeni biimler araynda olan hareketler sinemaya da yansmtr. Sava sonras sinema ortamna kar tepki olarak gelien Fransz izlenimcilii (empresyonizm), ilk eletiriciler Louis Delluc ve Ricciotto Canudonun nclnde107 1918-1929 yllar arasnda sinemay bir sanat olarak kefetmeyi amalayan bir grup sanat tarafndan srdrlm nc harekettir. Fransz izlenimciliinin kuramsal temellerini oluturan Dellucn sinema zerine tekrarlad baz anahtar fikirleri vard: Sinemann popler bir sanat olarak nemi, iirsel imgelemin yan sra salam gereki ayrntlarn seiminin nemi, ll oyunculuun nemi gibi.108 Abel Gance, Germaine Dulac, Marcel LHerbier, Jean Epstein nderliinde srdrlen bu hareket, ynetmenlerin sinemann bir sanat formu olduuna dair inanlarndan kaynaklanmaktadr. Ynetmenler bu dncelerini iirler, makaleler ve manifestolar araclyla beyan etmilerdir. zlenimciler, sanat sanatnn kiisel grn ortaya koyan bir ifade biimi olarak grmlerdir: Sanat bir deneydir ve bu deney izleyicilerde duygulanmlara yol amaktadr. Sanat, bu duygulanmlar dorudan ortaya koymasa da hissettirebilmekte, ima edebilmektedir. Ksacas sanatsal almalar, seyir eden duygular veya izlenimlerin ortaya kmasn salamaktadr.109 zlenimci Sinema Hareketi, kuramsal olarak iki unsura dayanmaktadr: Fotojeni ve Ritim. zlenimcilere gre fotojeni, bir nesnenin fotojenik oluundan ok daha karmak bir konudur. zlenimcilere gre fotojeni, sinemann temelidir. 1918 ylnda Louis Delluc tarafndan ortaya atlan bu terim, fotoraf ekilmi bir nesne ile bir film plann ayran kaliteyi tanmlamak iin kullanlmtr. Delluca gre film
107 108

Nijat zn, Sinema El Kitab, stanbul: Elif Yaynlar, 1964, s. 26. Nilgn Abisel, Sessiz Sinema, 2. Bask, stanbul: Om Yaynlar, 2003, s. 269. 109 Kristin Thompson ve David Bordwell. Film History: An Introduction, 2nd ed. New York: Mc Graw Hill, 2003, s. 90.

45

ekmek, nesnelere yeni anlamlar yklemektir. Dimitri Kirsanoff, Dnyadaki her varlk perdede baka bir varla dnebilmektedir demektedir. Bu ifadeye gre fotojeninin mistik bir konu olduu ileri srlebilir. Biraz daha irdelersek fotojeninin kamera kullanmyla yaratldn da syleyebiliriz: ereveleme, nesneleri bulunduklar evreden izole etmektedir; siyah-beyaz film ve zel optik efektler nesnelerin grnmn deitirmektedir. zlenimci teorisyenlere gre sinema, bizi her gn yaadmz dnyann tesinde bir yerlere gtrebilmektedir. Sinema bizlere insan ruhunu ve nesnelerin zn gsterebilmektedir.110 Fransz zlenimci Sinema Hareketinin dier kuramsal dayana ise ritimdir: zlenimcilere gre sinema, teatral veya edebi anlatmlar taklit etmemelidir. Onlara gre film, grsel ritim zerine kurulu olmaldr. Yani bir filmin temeli anlatlan hikaye deil, duygular olmaldr. Sinemada ritim, ekimlerden ve ekimlerin kendi uzunluklarndan kaynaklanarak yaratlmaldr.111 yaknlk kurmaktadr. Fransz zlenimci Sinema Hareketi erevesinde evrilen balca filmler zlenimci ynetmenlerin ritim konusundaki bu yaklamlar nedeniyle Fransz izlenimci filmleri, dier sanatlara oranla en ok mzikle

unlardr: La Dixime symphonie (Abel Gance, 1918), Rose-France (Marcel LHerbier, 1919), La Souriante Madame Beudet, Gossette (Germaine Dulac, 1923), LHomme du large (Marcel LHerbier, 1920), El Dorado (Marcel LHerbier, 1921), Fievre (Louis Delluc, 1921), LAuberge Rouge (Jean Epstein, 1923), La Fille de leau (Jean Renoir, 1925), LIronie du destin (Dimitri Kirsanoff, 1924), Menilmontant (Dimitri Kirsanoff, 1926), Le Brasier ardent (Ivan Mosjoukine ve Alexandre Volkoff, 1923), Kean (Ivan Mosjoukine ve Alexandre Volkoff, 1924) Birinci Dnya Sava sonrasnda Fransz sinema endstrisinde gelien bamsz yapmclk anlaynn getirdii yeniliki ve bamsz bir hareket olan Fransz zlenimci Sinemas, on yllk bir srete etkin olmu, 20li yllarn sonunda izlenimci ynetmenlerin kurduklar bamsz stdyolarn art arda kapanmasyla son bulmutur.

110 111

Thompson ve Bordwell, s. 91. Thompson ve Bordwell, s. 91.

46

2.2.1.2. Rus Biimcilii Ali Gevgilili, Sinema, XX. yzyln ilk otuz ylnda elde ettii esiz anlatm olanaklarna karn 1917 Sovyet Devriminin ardndan bir blm Rus nc sinemacsnn yaptklarndan yoksun kalsayd yine de ok eyler yitirirdi.112 ifadesiyle devrim sonras ortaya kan Rus biimciliinin nemi vurgulamaktadr. Devrim sonras iktidara el koyan gler, arlk dneminin basksn, sansrn, kstlamalarn yok etmiler ama onlarn yerine bir dizi yeni kural getirmilerdir. Tannan zgrlkler, ancak o kurallar erevesinde geerlidir. Gen sinemac kuaklarn dndkleri, tasarladklar ya da nerdikleri filmlerin gerekletirilmesi, kurallar izlemekle ykml grevlilerin onaylamalar kouluyla olasdr.113 27 Austos 1919da sinemann ulusallatrlmas hakkndaki kararnameyi imzalayan Lenin, Btn sanatlarn iinde Rusya iin nemli olan, bana gre, sinema sanatdr114 demitir. Bu dnemde Leninin direktifi ile bir devlet sinemas rn olarak Agitki ad verilen kuru propaganda filmleri115 ekilmitir. Bu filmlerin yan sra sosyalist devrimin hemen ertesinde sinema alannda youn bir deneme sreci balam ve eitli sinema gruplar oluturulmutur: Kuleovun deneme laboratuvar, Kozinev, Trauberg, Sergey Yutkevi ve Gerasimovun ok ynl (eksantrik) oyuncular fabrikas ve zellikle Dziga Vertovun Kinokileri (sinema-gz) gibi.116 Bu ortamda oluturulan, sanatta ve edebiyatta nc akm olan Rus biimcilii sinemay da etkisi altna almtr. Rus biimcileri, Fransz izlenimcilerinin kuramlatrdklar dncelere sahip kmlar, ancak bir yandan da onlarn oluturduklar fikirleri amay amalamlardr. Rus biimcilerine gre fotojeni, sinemann sanat olarak gerek sorununu zmemektedir. Bylece biimciler, izlenimcilerin savunduklarna ek olarak sinemada kurgu zerine younlamlardr. Biimcilere gre, sinemay sanat yapan ve onu dier sanatlardan ayran kurgudur. zellikle de sinemay, temel malzemesi olan fotoraftan uzaklatrandr

112 113

Ali Gevgilili, an Sorgulayan Sinema, Ankara: Balam Yaynlar, 1989, s. 38. Gevgilili, ss. 39-40. 114 Alim erif Onaran, Sessiz Sinema Tarihi, Ankara: Kitle Yaynlar, 1994, s. 213. 115 Onaran, Sessiz Sinema Tarihi, s. 214. 116 Giorgio Vincenti, Sinemann Yzyl, ev. Engin Aya, stanbul: Evrensel Basm Yayn, 1993, s. 36.

47

kurgu: Fotoraftan sinemaya geerken sanatnn yararland malzemelerden filmin gerekletirilmesi iin aslolan sanatsal ilem, kurguya geitir. Tek tek ereveler, ynetmenin onlara vermek istedii anlam kurguyla kazanrlar, bu anlam doada (fotojeni) yoktur, ynetmen bunu kendi isteine bal olarak filmde dzenleme yoluyla gerekletirir (sinejeni).117 Biimciler, gerei dorudan saptamann tesine gemeye almlar ve bunu yaparken de sessiz sinemann ses, renk ve boyutluluk gibi eksikliklerinden yararlanmlardr. Paul Rotha, Sovyet sinemaclarnn, sinemann tm kaynaklarn kullandklar iin, gnmzde Sovyet Sinemasnn yaam zerine bir bak ve bir dnce davran konumunda118 bulunduunu belirtmektedir. Biimciler iin sanat rn olarak film, u eden olumaktadr: Kod, yani filmin atlmas iin aralarnda seimlerin yaplaca dilbilgisi ve szckler dizgesi (sistemi). Sinema tarihi, yani filmlerin atlma ekillerinin tarihi, bunlar gelenek ve biem normlar altnda da grlebilirler. nc olarak da sanatnn normlar ineme zellii, bylece sanat, sinema tarihini yeni elerle zenginletirir, bunlar da zamanla norm zellii kazanrlar ve baka sanatlar tarafndan inenmeyi beklerler. Normlarn byle srekli bir ekilde yerlemeleri, inenmeleri, almalar, biimcilere gre, her sanatn tarihini oluturur.119 Rus Biimciliinin ynetmenlerinden Dziga Vertov, gnlk Pravda gazetesinin ilavesi olarak Kino Pravday (Sinema-Gerek) yaynlamaya balam ve kino-glaz (sinema-gz) denilen, resimdeki ftrist gre benzeyen bir anlayla120 yaratt kuramn uygulamalarn gerekletirmitir. Vertov, fikirlerini, bir eit iirsel manifesto halinde yle ifade etmektedir:
Sinema-Gz, Sinema(yla) gryorum (alc aygt arac ile gryorum) Sinema(yla) yazyorum (Kurdele zerine yazyorum) ve Sinema dzenliyorum, (filmin kurgusunu yapyorum) elerini ierir. Bir filmi kurgulamak, sinema paralarndan, sinema-eyay dzene koyuyorum demektir; yani ereve iine bir sinema-ey yazmaktr, ama fonksiyon halinde gzel sahneler dzenlemek deildir (bu, tiyatroya dnm olurdu), hele resim paralarn ara yazlarla birlikte vermek hi deildir (bu da, edebiyata dnm olurdu) Sinema-Gz, Ekim Devriminde yaam bulmutur.
117 118

Vincenti, s. 31. Paul Rotha, Sinemann yks, ev. brahim ener, stanbul: zdm Yaynlar, 2000, s. 155. 119 Vincenti, s. 35. 120 Zahir Gvemli, Sinema Tarihi, stanbul: Varlk Yaynlar, 1960, s. 89.

48

Sinema-Gz, bir tablo sinemas deildir, sinema iilerinin gruplamas da deildir, (sa ya da sola doru) herhangi bir sanat eilimi de deildir. Sinema-Gz, ar ar oluan bir sanat hareketidir; srf yapmacktan etkilenmeye ynelik olmayan, bu izlenimi yaratmaktan titizlikle kanan ve olaylar (aynen) vererek gerekli etkiyi salamay maksat edinen bir olutur. Sinema-Gz, gzmze yansyan dnyann belgesel bir zmdr. Sinema-Gz, tm dnya iilerini, her birinin yaad olaylar deitoku edilerek, grsel bir bala birbirine balamak isteyen bir yntemdir; alc aygtlar saptanm belgesel sinemadr (bu noktada az ya da ok baya tiyatrosal sinema temsillerinin dei tokularndan apayrdr.) Tm Sinema-Gz retimleri, n incelemelere bavurulmadan, oyuncusuz, dekorsuz ve replik ve dblikler (diyaloglar) ezberlenmeden gerekletirilir. Bunlar o belgesel filmlerdir ki, gaye olarak tarihte yeni devrim yllar amay gzetir ama konuma ile vurgulanan bir sinema ynteminden uzak kalnarak... Sinema-Gz, alc aygtla, en temiz sinema dili ile yazlmtr. Szn yaznsal anlamyla seyirci tarafndan yaplmtr (Rusada seyirci szc, kkeni bakmndan, gren olarak bilinir. Film yapmc ve seyredenin ikisi de olaylar gzle gren kimseler ya da gzn yerine geen bir aygt araclyla gren kimseler olduu iin byle anlatlmak isteniyor.) Artk seyirci filmi, gzn dilinden, szn diline evirmek zorunda deildir. Artk szn belgeseli deil, sinema belgeseli vardr. Kaynaan bir sr grsel grnt. Yzde yz sinema dili.121

Geleneksel sinemaya kar kan Vertov, Sinema-Gz kuramnn en iyi rnei olan Kameral Adam filmine 1929da imza atmtr. 1924te Grev, 1925te ise Rus Biimciliinin en arpc elerini barndran Potemkin Zrhls filmlerini yneten Sergei Eisenstein ise hem filmleriyle, hem yazlaryla, hem de kuramsal grleriyle bu sinema hareketinin iindedir. Eisenstein, sanat iin sanat anlayna kar karken, bir yandan da sinemann salt propaganda arac olarak kullanlmasn reddetmektedir. Ona gre, sinema sosyalist devrimin hizmetinde olmaldr. Ancak halkta devrimci dnceler uyandrabilecek, sanatn kendisine zg biimler, yntemler zerinde durulmas122 gerektiini savunmutur. Ynetmen, tiyatro deneylerinden yararlanarak atraksiyon kurgusu zerine younlamtr. Tiyatroyla, demek ki, dnce retip bakalarna iletilebilmektedir, ama bunun iin seyircide heyecan uyandrmak gerekir. Bu da ancak saldrgan yerlerin yani atraksiyonlarn dzenlenmesiyle olabilir, yani
121 122

Onaran, Sessiz Sinema Tarihi, ss. 215-216. Vincenti, s. 39.

49

bunlar, Eisensteinn yazlarnda dedii gibi, seyircinin alkanlklarn kran eylerdir ve seyircide, Eisensteinn ok sonralar szn edecei, ex-stasis yaratrlar, bunun anlam insann kendi dnda olmasdr, yani kendinden kma ya da alk olunan, yerleik bir durumdan uzaklamadr.123 Geleneksel kurguya kar kan Eisenstein, birbirinden bamsz veya birbirine zt planlar biraraya getirerek dnceler yaratmtr. Rus biimcilii, 30lu yllarda Stalinin yeni ynetimi altnda, sesli filme geildiinde sona ermitir. Grld gibi Rus Biimci Sinemas, Fransz zlenimci Sinemasnn savunularna sahip km, ancak buna ek olarak sinemada kurgu zerine younlam ve sosyalist devrim sonrasnda gelien deneysel sinema anlayyla sinema tarihinde bamsz bir duru sergilemitir.

2.2.1.3. Davurumcu Alman Sinemas lk kez 1901 ylnda Fransz ressam Julien Auguste Hervnin kulland davurumculuk terimini 1910da H. Waldenin Berlinde yaymlad Der Sturm (Frtna) dergisi yeniden gndeme getirmi, dnemin her trden nc yeniliklerini bu terimle niteler olmutur. 1910 ile 1925 yllar arasnda Alman sanat ve edebiyatn etkileyen ve Avrupa nc akmlarnn Almanya kolunu oluturan davurumculuk, en geni tanmyla sanatn d dnyay yanstmada plastik kayglardan ok duygusal elere ncelik tanmas, sanatnn yaratc heyecannn teknik aralarn nesnelliini bozarak, her trl denetimden kurtulmasdr. Sanat d dnyann izlenimlerini, doadaki biimlerin yanstlmasn bir yana brakarak, bu biimleri deitirip bozarak ve simgeler kullanarak, bireyin z yaratcln simgeleyen i gerekliini davurmaldr. nk insann evresinde grdkleri, alglamann bozuluma uratt bir grnt oluturur; bu nedenle birey kendi derinliklerine indike yeni alglamalara ular ve bu alglamalar belki de var olan evreyle daha iyi rtr. Davurumculuk bir yandan sava sonrasnda Avrupann stne kecek karabasan ngren, bir yandan da insanln tepeden trnaa yenilenmesi gibi mistik bir umudu artran rnler vermitir.124 skandinav lkelerinde ve Almanyada davurumculuk, yalnzca resimde,
123 124

Vincenti, s. 40. Rekin Teksoy, Rekin Teksoyun Sinema Tarihi, stanbul: Olak Yaynlar, 2005, ss. 129-130.

50

edebiyatta, tiyatroda ve mimaride etkin olmutur. Sinemada bozulmu ve arptlm davurumcu dekor zellii, zellikle mimarlk alanndaki davurumcu etkenden ileri gelmektedir.125 Davurumcu hareketin Alman Sinemasnda ortaya k sebebini

eletirmenler yle aklamaktadrlar: Bir ksm eletirmenler, bu akmn kn dnemin Almanyasndaki lm ve sonsuzluk saplantsna, delilik unsurlarna ve gelecek faizm korkusuna balamaktadr. Baz eletirmenler ise davurumcu filmleri, ekonomik krizin, enflasyonun etkilerinden lme dahi olsa- ka istei olarak yorumlamaktadrlar.126 Birinci Dnya Savandan yenik kan Almanyada imparatorluk yklm, egemen gler zayflam ve savan etkisiyle film yapmnda kanlmaz bir duraklama bagstermitir. Ali Gevgilili, Tarihin bu olaanst dnemlerinde toplumlarn gizli kalm tm yaratclk kaynaklar bazen umulmadk biimlerde kendisini gsterebilir. nk, zgrlk ne salt bir eylem ve ne de salt bir sradan oy atma olaydr. Gerek boyutlaryla zgrlk, bir toplumun yeni gelecekler arayan tm grbz glerinin, daha ileri kimlik ve konumlar oluturma savamlarnn da dlyatadr.127 demektedir. Yaratma zgrlnn Almanyadaki ilk hareketi ise kukusuz davurumculukla bagstermitir. Savatan km bir lkenin sinemasnn yaratclar, kendilerini toplumsal bunalma srkleyen etkenleri gzden geirmiler ve bunu sinemaya davurumculukla yanstmlardr. Alman davurumculuunun sinemadaki nc rnei Robert Wienen 1919da ynettii Das Kabinett des Dr. Caligari-Dr. Caligarinin Muayenehanesidir. Film, Holstenwall isimli d rn bir Alman kentinde ilenen seri cinayetlerin kaynan sorgular. Filmin baars, iledii hikayeden te, Der Sturm topluluundan ressam Walter Rhrig, Walter Reimnn ve mimar Hermann Warm tarafndan yaplan dekorlarndan ve n kullanm biiminden ileri gelmektedir. Tamamen stdyoda ekilen, bez zerine boyanm yapay dekorlar, gereki olmayan oyunculuklar ve gl karanlk-aydnlk kontrastyla oluturulan glgelendirmesiyle film dikkat ekmi,
125 126

Susan Hayward, Cinema Studies: The Key Concepts, 3. basm, New York: Routledge, 2006, s. 193. Hayward, s. 193. 127 Gevgilili, s. 28.

51

hatta sinema terminolojisine kaligarizm teriminin katlmasn salamtr. Anlatcnn akl hastalndan yola kan senaryo, delilik konusuna kapsaml bir bak getirir. Bilinle bilinalt atmasnn yol at dengesizlii bireyler leinde ele alrken, insanlar birer robota dntrmeyi amalayan Prusya militarizmine de gnderme yapar. Caligarinin cinayetler ilettii uyurgezer, bu militarizmin yaratmak istedii, iktidarn isteklerini gz kapal yerine getiren rnek yurtta tiplemesidir. Naziliin yeermeye balad bir dnemde ekilen Dr. Caligarinin Muayenehanesi, Hitler iktidarnn habercisidir sanki. Filmin nemi bu iletiden de kaynaklanr.128 Wienen sonraki yllarda ektii Genuine (1920), Raskolnikov (1923) ve Orlacks Hande-Orlacn Elleri (1924) ayn etkiyi yaratmasalar da davurumculuun rnekleri arasndadr. Akmn dier nemli yapmlar arasnda Friedrich Wilhelm Murnaunun ynettii Nosferatu (1921), Fritz Langn ynettii Dr. Mabuse (1922) ve Metropolis (1927) saylabilir. Btn bu davurumcu filmlerde gereklii biimbozumuna uratm dekorlar nnde oynanan ask suratl oyuncularn lgnlklar, bunalmlar, aklla elimeleri hi kukusuz sava sonras Alman insannn ktmserliini, yarn korkusunu ve kntsn yanstr. Delilerin, vampirlerin kol gezdii bu filmler, ilk bakta sava ncesinin benzer filmlerinin ardllar gibi grnseler de, temelde sava sonrasnn siyasal, toplumsal ve ahlaksal bunalmn yanstrlar. Bu arada k kullanm yaratc bir zellik kazanr. Ik kullanmnn nem kazanmasnda tiyatrocu Max Reinhardtn nclk ettiini belirtmek gerekir. August Strindberg gibi yazarlarn oyunlarn sahneye koyarken, youn bir atmosfer yaratmak iin k ve glgeyi gereki olmayan bir biimde kullanan Reinhardtn bu anlay, davurumcu sinemaya da esin kayna olmutur.129 Akmn sona ermesinin iki sebebi vardr: Birincisi ekonomik nedenlerdir. kinci sebep ise davurumcu ynetmenlerin g etmesi, zellikle de Hollywooda giderek almalarn srdrm olmalardr. Davurumcu Alman Sinemas, Hollywoodun slubunu, zellikle de korku ve kara film trnde, etkilemitir.130 Grld gibi Davurumcu Alman Sinemas, sava sonras yaanan toplumsal
128 129

Teksoy, s. 131. Teksoy, s. 132. 130 Hayward, s. 198.

52

bunalmn davurumu olarak gelimi, ayrca Fransz izlenimcilerinin aksine d dnyann izlenimlerinin, doadaki biimlerin yanstlmasn bir kenara brakarak bireyin i dnyasn, korkularn yanstan ve bu balamda bamsz bir duru sergileyen sinema hareketidir.

2.2.1.4. Gerekstc Sinema ( kinci ncler) Peter Wollen, avant-garden tarihinin farkl alternatifler oluturma abasnn tarihi olduunu belirtirken, Bu, anlatm reddetmek veya filmi grsel bir sanat olarak ne kartmak demek deildir. Tersine, bu sinemann farkl ynlerini onu yabanclatrarak yeni ve allagelmiin dnda yntemlerle biraraya getirmek demektir. Bazen ses, montaj ve grnt bazen de anlatm ve dramatik sunum iin yeni olanaklarn ortaya kartlmasdr. nk filmin dikkafall yle ok ynldr ki onun avant-garde tarihi asla dz bir izgide olmayacak ve onun bu zelliini dondurma abalar her zaman baarszla mahkum olacaktr. Avant-garde her zaman onun iin seilmi yolundan saparak, snflandrlamayan, hareketli, kaygan kumlar zerinde olacaktr.131 demektedir. Wollenn da belirttii gibi nc sinema hareketlerinin tarihini dz bir izgide verebilmek ve bunlar kesin snrlarla snflandrabilmek gtr. Aratrmaclar, sessiz sinema dneminde ortaya kan nc hareketlerden biri olan gerekstc sinemay Delluc okulundan -izlenimci sinemadan- ayrabilmek iin bu harekete ikinci ncler demektedirler. Giorgio Vincentinin belirttii zere, edebiyat ve resim alanndaki gerekstclk ilkelerini yedinci sanatta gerekletirmeyi deneyen gerekstc sinema, bir bakma Dada akmnn ocuu saylr.132 kinci ncler, iki dneme ayrlmakta ve ilk dnemleri Dada ve deneycilie dayanmaktadr. Amerikal fotoraf Man Rayin Le retour la Raison-Manta Dn (1923), Alman ressam Hans Richterin Filmstudie (1926), kbik ressam Ferdinand Lgernin Ballet Mecanique-Mekanik Bale (1924), ressam ve air Franis Picabia ve ynetmen Rne Clairin Entracte-Perdearas (1924) filmleri bu ilk dnemin rnleridir. Bu dnemin yapta kukusuz ki ressam Lgernin 1924 tarihli Mekanik Bale filmidir. Film,
131

Peter Wollen, Avant-Garde Sinema, ev. Glen Sayn Teker, 25. Kare, Say: 26 (Ocak-Mart 1999), s. 28. 132 Vincenti, s. 47.

53

Lgernin 1919-1924 yllar arasnda yapt tablolarn, bir baka deyile ressamn mekanik dneminin sinemaya yansmasdr. Lgernin bu dnemindeki kiisel tarz, paralanan biimlerin sanatnn kendi estetik grleri dorultusunda yeniden kurulmas ilkesine deil, nesneleri temel mekanik zelliklerine indirgeyen bir yalnlatrma ilkesine dayanyordu. Yaptlarnda, gelecekiliin ve kbizmin etkisiyle, endstrilemi kentsel evrenin paras olan, onun iinden doan nesnelere, zellikle insann doal ve yararl bir uzants olduuna inand makine biimlerine yer veren Lger, dadaclarn mekanik nesnelerin kiilii kavramn da deerlendirmi, makinelerin btnn ya da ayrntlarn, hareketlerinin ritmini resmetmeye balamt. nsan figrlerini hibir duygu yaratmayacak biimde, nesnelletirerek sunuyor ve geometrik dzenlemelere nem veriyordu. Resimlerinde sergiledii soyut kompozisyonlarn zelliklerini Mekanik Baleye aktard.133 Makineyle insan birbirine balayan karmak bir btnn sinemasal yolla ifade etme denemesi olarak kabul edilen Mekanik Bale, geni seyirci kitlelerine deil, sanatlara, dnrlere ve aydnlara ynelik olma niteliini tar. yz civarnda ekimden oluan bu zekice dzenlenmi film, esprili, canl ve neeli bir havaya sahiptir. Lger, on drt dakika boyunca perdeyi bler, grnty prizmalar araclyla krar, parlak yzeylerdeki yansmalar yakalar. eitli nesneler (ieler, mutfak eyalar, bir vitrin mankeninin paralar, ayakkab, apka, daktilo), bir kadnn yz, rakamlar ve geometrik ekillerle birarada, birbirlerini hzl bir tempoyla izlerler. Ayrnt ekimle grntlenmi mekanik paralar ve metal yzeyler aniden, sradan gibi gzken ekimlerin arasna girer. Btn bunlar filmin olaanst ekiciliini ve canlln yaratan eylerdir.134 kinci nclerin ilk dneminin ardndan asl gerekstc dnem gelir. Gerekstclk, dadaizme olan yaknlna ramen, biimci Avrupa avant-gardena benzememektedir. filmlerin amacn
133 134

Gerekstcler,

kendilerini nemini politik

kar

avant-garde
135

olarak

konumlandrmlar ve izlenimci sinemaya kar kmlardr. tarihinde yeniden ele gerekstcln almlar ve ona, yle ve

Ian Christie, nc ifade etmektedir: bir boyut

Gerekstcln etkisi yaygn ve ilerici olmutur. Gerekstcler, nc sinemann psikanalitik

Abisel, ss. 271-272. Abisel, s. 272. 135 Pam Cook ve Mieke Bernink (ed.) The Cinema Book, 2. bask, London: BFI Publishing, 1999, s. 114.

54

kazandrmlardr.136 Gerekstc sinemann yaptalarn ise Luis Bunuel ve Salvador Dali yaratmlardr. Bunuel-Dali ikilisinin ektii Un Chien Andalou-Bir Endls Kpei (1928) ve Bunuelin 1930da ektii LAge dOr-Altn a, gerekstc filmlerin en iyi rnekleridir. Bir Endls Kpei, akld birok grntnn art arda sralanmasndan olumaktadr: Balkona kan bir adam, kar balkonda beliren bir kadn, ayn nnden geen bulut, kadnn gznn usturayla kesilmesi, gzden akan svlar, bir trafik kazas, bir tecavz sahnesi, karncalarla kapl bir el Bunalmlar gittike artmakta olan tutuculuun, k hzlanan geleneksel kentsoylu tresinin insanda koyulttuu yabanclama bylece bilincin snrlarn aarak, kendisini olanca karmaklyla gn na vurduruyordu. Yepyeni estetii ve anlatmdaki zgn diliyle Bir Endls Kpeinde allmam bir iir oluuyordu.137 Bunuelin dier filmi Altn a da yine benzer ekilde geleneki ve tutucu yapya kar direni gsteren, ada yaam eletiren grntlerin art arda gelmesinden olumaktadr. kinci nclerin dadaizm ve gerekstcln etkisindeki her iki dneminin rnleri de ortak olarak sinemann d ile olan yaknln ne karmlardr. Hem sorgulayc hem de sekin olan ikinci ncler, o dnemde ve gnmzde de pek ok ynetmene esin kayna olmutur. Grld gibi Gerekstc Sinema, ilk ncler olarak da bilinen izlenimcilere kar kan ve onlarn sinema anlayna politik ve psikanalitik bir boyut kazandrarak bamsz duru sergileyen bir sinema hareketidir.

2.2.2. talyan Yeni Gerekilii kinci Dnya Savann sona ermesinin ardndan Mussolini iktidarndaki faist rejim yklm ve talya, siyasal anlamda yeniden yaplanma dnemine girmitir. Kralln sona ermesi ve Cumhuriyetin ilan edilmesinin ardndan 1946da yaplan seimler sonucunda Hristiyan Demokrat Partinin ounluu oluturduu ve Alcide De Gasperinin banda bulunduu yeni bir koalisyon hkmeti kurulmutur. Sava sonras
136

Ian Christie, French avant-garde film in the twenties: from specificity to surrealism, Arts Council, ngiltere, 1979, s. 44ten akt. Cook ve Bernink, ss. 114-115. 137 Gevgilili, ss. 35-36.

55

talyada toplumsal yaam ise byk bir kntye uramtr. Siyasal deiimler ve yeniden yaplanmann yan sra kinci Dnya Sava lkede ekonomik dzende byk zararlara yol amtr; bunun sonucunda toplumsal yaamda halkn her kesimini byk lde etkileyen iki tema ba gstermitir: sizlik ve yoksulluk. talyan Sinemasna, ayn zamanda da dnya sinema tarihine damgasn vuran Yeni Gerekilik Akm byle bir ortamda olumutur. Yeni Gerekilik talyada faist dnemin gerekleri rtme abasna, ka edebiyatna ve sanatna tepki olarak ortaya kan bir kltr hareketinin addr. Sinemadaki kadar etkili olmamakla birlikte, edebiyat ve teki sanat alanlarn da kapsar.138 Sovyet Sinema-Gz kuramndan, Fransz gerekilik okulundan, ngiliz belgesel sinemasndan ve verismo (gerekilik) akmndan etkiler tayan Yeni Gerekiliin balca zellikleri, toplumsal sorunlar doal mekanlarda ele alarak dar bteyle, amatr oyuncularla ve yaln bir anlatmla aktarmak ve siyah-beyaz filmin olanaklarndan sonuna dek yararlanmaktr. Sinemada Yeni Gerekilik hareketi Sinema Televizyon Video, Bilgisayarl Sinema szlnde u ekilde tanmlanmaktadr:
[Yeni Gerekilik], talyada kinci Dnya Savann sonlarna doru ortaya kp, savatan sonra byk bir gelime gsteren sinema akmdr. Bu akmn temelleri Fransz gerekilik ve doalclk okuluna, SSCBdeki SinemaGz kuram ve gerekilik akmna, ngiliz belgesel sinemasna, talyan yaznndaki doruculuk (verismo) akmna dek eitli etkilere dayanr. Balca zellikleri unlardr: Toplumsal sorunlara nem vermek; ulusal yaam byk bir drstlkle, insancl bir tutumla yanstmak; bu sorunlar kendi doal evresinde ele alp incelemek; dar bteli, en kk evirim takmyla almak; zenci oyunculara byk yer vermek; dramatik yapy, yaamn doal akna uydurmak; yapmacksz, yaln bir anlatmdan yararlanmak; sinema hilelerinden, ustalk gsterilerinden kanmak; oyunculara kendi yaaylarn canlandrmakta byk zgrlk tanmak; sylemelerin nemli blmn oyuncularn kendisinin bulmasn salamak; siyah-beyaz filmden yararlanmak.... 139

Yeni Gereki hareket, savan ykmlaryla byk bir sarsnt ve yoksulluk iine den talyan toplumunun sorunlarna eilme gereksiniminden ve faist dnemin beyaz telefonlu filmlerine tepki olarak dodu. talyan sinemaclar, uzun sren bir bask ve suskunluk dneminden sonra kendilerinden nceki gereki akmlardan karlacak dersleri deerlendirerek bunu kendi toplumlarnn en nemli sorunlarna (bask
138 139

Selahattin Badatl, talyan Yenigerekilii, stanbul: Der Yaynlar, 2000, s. 15. Nijat zn, Sinema Televizyon Video Bilgisayarl Sinema Szl, stanbul: Kabalc Yaynevi, 2000, ss. 811-812.

56

ynetiminde yaay, sava, direnme, sava sonrasnn getirdii sorunlar...) uyguladlar, ann tan olan bu sinema akmn gelitirdiler.140 Yeni Gerekiler 1930larn talyan Sinemasnda sk grlen entrika zerine kurulmu hikayeleri terk ettiler. yklemeler gevekti, dolaysz olarak tm ykleyici kalplara balanmyordu. n gereksinimli mutlu sonlar brakld; hayatn ac tecrbesine yaknlk kural haline geldi.141 Yeni Gerekilik, bir okul veya bir sanat akm olmaktan ok, dnemin sinemasnda sava yorgunu talya ve Direni gerekliine bakn, onu temsil ediin yeni bir yolu ve gerekilie ynelimin bir parasyd. Sadece dnemin tm sorunlaryla dorudan yzleme deil, bu sorunlara olumlu bir zm nerme ve bireylerin davalar ile toplumun davasn halk yle olmasn istedii iin birletirme drtsyle de farklyd. Yeni Gerekiliin rtk ideolojisinin kalbinde, biraz trsel de olsa halkn ve toplumun kkl bir yenileniine ynelik olumlu ve iyimser bir arzu yatar. Bu yzden bazlar, onun temel deerlerinin hmanist olduunu, dolaysyla filmlerin arkasnda Marksist ya da devrimci bir hegemonyadan sz etmenin doru olmadn ne srer. Her eyden nce, insanlarn ve olgularn yenilenii sosyalist dnmden ok uzak bir eydir ve kardelik, snf dayanmasyla ayn ey deildir.142 Yeni Gerekilik hareketinin etkin biimde devamlln salayan nc ynetmenler ve dier Yeni Gerekiler dnda Cinema ve Bianco e Nero dergilerindeki ve Umberto Barbaro ve Luigi Chiarini tarafndan Centro Sperimentale Di Cinematografiada (Deneysel Sinema Merkezi) gerekletirilen kltrel almalar nemli olmutur. Yeni Gerekilik Akmnn zelliklerine bakldnda kullanlan senaryo ve hikaye teknikleri ile oyuncu seimi zellikle gze arpmaktadr. Senaryolar ortaya ktklar toplumsal alan ve zamandan ayr dnlemez, nitekim Yeni Gerekilik Akmnn tm rneklerinde filmlerin senaryolar gnlk geree paralel olarak gelimektedir ve yine bu hikayeler konunun henz gnlk gerek olarak varln koruduu bir ada yazlmlardr. Oyuncularn sokaktaki insan temsil etmesi ve yine sokaktaki insanlar arasndan seilmi amatr kiiler olmalar akmn dikkat eken bir
Nijat zn, 100 Soruda Sinema Sanat, 2. Bask, stanbul: Gerek Yaynevi, 1984, s. 164. Esra Biryldz, Sinemada Akmlar, 2. Bask, stanbul: Beta Yaynlar, 2000, s. 67. 142 Morando Morandini, Faizmden Yeni-Gerekilie talya, Geoffrey Nowell-Smith (Ed.) Dnya Sinema Tarihi, ev. Ahmet Fethi, stanbul: Kabalc Yaynlar, 2003, s. 411.
141 140

57

baka zelliidir. Oyuncularn bu yolla salan her ne kadar o dnemin sinemasna aykr gibi grnse de Andr Bazin, bunun yeni bir yntem olmadn savunmakta ve Tersine, bunun belki de Louis Lumireden beri sinemann btn gereki biimlerindeki sreklilii bunu tamamyla sinemaya zg bir kanun klna sokmaktadr; talyan Sinemas da bu kanunu sadece dorulamakta ve gvenle ortaya atmay salamaktadr143 demektedir. Yeni Gerekilik Akmnn balang tarihi pek ok kaynakta Roberto Rossellininin Roma Citt Aperta-Roma Ak ehir filmini evirdii 1945 yl olarak kabul edilmektedir. Akmn nc filmi ve bayapt olarak kabul edilen bu filmin sra Yeni Gereki zelliklerin grld ilk filmin Luchino Visconti tarafndan evrilen 1942 yapm Ossessione-Tutku olduu da bilinmektedir. Bu anlamda akmn balang tarihi 1942 olarak ele alnabilir. Bu tarihten itibaren 10 yl sreyle talyan Sinemasnda devam eden Yeni Gerekilik hareketi 1952de Vittorio De Sicann evirdii Umberto D filmiyle son bulmutur. Akmn dier nemli rnekleri ise unlardr: Rossellininin ynettii Pais-Hemehri (1946), Germania Anno Zero-Almanya Sfr Yl (1947); Viscontinin ynettii La Terra Trema-Yer Sarslyor (1948), Rocco e I Suoi Fratelli-Rocco ve Kardeleri (1960); De Sicann ynettii Sciusci-Boyac ocuklar (1946), Ladri di Biciclette-Bisiklet Hrszlar (1948). Akmn sona ermesinin i ve d nedenleri vardr: nedenler arasnda yetersiz bir kltrel birikim vard. Sava sonras talyan entelektel yaamna drt dnce akm hakimdi: Marksizm, varoluuluk, sosyoloji ve psikanaliz. Yeni Gerekilikte birincisinin baz etkileri bulunuyordu, ama dier nn hibir izi yok gibiydi. En zgn teorisyeni Cesare Zavattini bile gnlk yaam iindeki gerek kii lehine karakterin ve fantezinin reddini nererek ynetmenlerin tarihi unutmalarna ve filmdeki gerekliin eitli bileenleri arasndaki diyalektik ilikileri yakalama yeteneklerini kaybetmelerine yol at. Gnlk yaam betimleme amac, skelerin bir bahanesi haline geldi, gereklik pitoreske dnt, yeni sezgiler yerel renklere (genellikle Romal ve gneyli) kayd, toplumsal taahhtler, folklorun ve gl ama dank talyan blgesel tiyatro geleneklerinin glgesinde kald. En iyi filmlerde bile olgun bir romandan ok, ksa yk ya da fragman havas vard.144 Yeni Gerekiliin sona ermesinin dsal nedenleri ise yledir: 1948de Hristiyan Demokratlarn seim zaferi, hareketin ideolojik
143 144

Andr Bazin, ada Sinemann Sorunlar, ev. Nijat zn, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1966, s. 154. Morandini, s. 412.

58

kaynaklarndan biri olan krlgan antifaist cephenin nihai kn hazrlyordu. lkenin iki dman kampa bln iki sper g arasndaki souk sava dmanlyla glendi. 1950lerde talya bir tarm lkesinden bir endstri lkesine dnrken ayn zamanda kuzey ile gney arasndaki ekonomik ve toplumsal dengesizlik artmaya balyordu. Hristiyan demokratlarn merkezci politikalar, demokratik meruiyeti yurtta sorumluluu iin bir tevikten ok bir mazeret olarak kulland. Kltrel dzeyde 1950leri, hareketsizlik, dincilik ve iki cephe arasnda blc atma belirler. Sonu olarak Yeni Gereki sinema gerekte olduundan daha fazla bir muhalefet sanat ve kltr olarak algland iin egemen snfn hedefi haline gelmiti. Yeni Gerekilikten yana ve ona kar sava, kltrel ve sanatsal zelliklerden ok siyasal ve ideolojik zellikler kazand ve bu durum sanatlarn yeni biimler gelitirmelerini daha da gletirdi.145 50li yllarn banda sona eren Yeni Gerekilik Akm hem dnya sinemasnda hem de talyan Sinemasnda nemli etkiler brakmtr. Gereklik ve estetik anlatm birletirerek sinema diline yeni kalplar getiren ve dier lke sinemalarnn da geliimine etkisi olan bu akmn Luchino Visconti, Roberto Rossellini ve Vittorio De Sica gibi nclerinin dnda Giacomo Gentilomo, Aldo Vergano, Alessandro Blasetti, Alberto Lattuada, Luigi Zampa, Renato Castellani, Pietro Germi, Giuseppe De Santis gibi ynetmenleri de unutulmamaldr. Ancak akmn ncleri ve dier ynetmenleri 50li yllarda gereki anlatmdan uzaklamlar ve farkl trlerde, denemelerde almalarna devam etmilerdir. Dier yandan Yeni Gerekilik Akm ve bu akmn ynetmenleri 60l yllarn Yeni talyan Sinemasnn temellerini atmlar ve 60lardan gnmze kadar uzanan srede oluturulan tm gereki yaratmlar iin bir okul grevini stlenmilerdir. Grld gibi Yeni Gerekilik Akm, faist dnemin beyaz telefonlu filmlerine, stdyo retimine tepki olarak dar bteli yapmlaryla endstriyel anlamda; amatr oyuncularla, doal mekanlarda, doal kla ve ykleyici olmayan, gereki, yaln anlatmyla anlatmsal anlamda; dolaysyla melodram ve gldr arlkl tr sinemasna alkn kitle seyircisine yatkn olmayan biim ve ieriiyle seyretme ilikisi asndan sinema tarihinde bamsz bir hareket olarak yer almaktadr.
145

Morandini, s. 412.

59

2.2.3. Fransz Yeni Dalgas kinci Dnya Sava sonrasnda talyan Sinemasnda ortaya kan Yeni Gerekilik hareketi tm dnya lkelerinde sinema alannda deiime ihtiya duyulduunun sinyallerini vermitir. 50li yllarn sonunda Fransz Sinemasnda grlen Yeni Dalga hareketi de bu deiim ihtiyacnn bir sonucu olarak ortaya kmtr. lk kez haftalk LExpress dergisinde Franois Giroudnun Nouvelle Vague olarak adlandrd Yeni Dalga, 1958 ylndan itibaren etkili olmaya balad. Yeni Dalgann tam da bu yl ortaya kmas ve giderek glenmesi bir rastlant deildi. Fransz Sinemas sava srasnda ve savatan sonra srekli olarak dnya sinemasnda sahip olduu pazar kaybetmeye, Amerikan Sinemas karsnda gerilemeye balamt. Hollywood tarz, starl ve byk bteli filmler yapmay bu duruma bir are olarak gren Fransz yapmclar ise yanlmlard. Claude Autant-Lara, Rene Clament gibi byk yapmlarn ynetmenlerinin filmleri Fransz izleyicisinden gereken ilgiyi grmedii gibi, Fransz sinema endstrisi i pazarda da kan kaybediyordu. Bu durum karsnda pahal yapmlara girerek byk riskler almak istemeyen yapmclar, yeni, ou zaman ilk filmlerini eken ynetmenlerle dk bteli yapmlara yneldiler. Bylece filmin i yapmamas durumunda alnan risk de dk olacakt. Ayrca bu filmlerin, Fransadaki gen seyirci kitlesini Fransz Sinemasna ekme gibi bir durumlar da olabilirdi. Yapmclar iin bu seyirci kitlesini kazanmak olduka nemliydi.146 Fransz Sinemasnda Yeni Dalga hareketinin balamasnda etkili olan bir dier unsur ise lkenin iinde bulunduu siyasal ve toplumsal durumdur. 1958 ylnda General de Gaulle bakanla seilmitir. O dnemde Kltr Bakan olan Andre Malraux, Fransz sinema endstrisini destekleyici birtakm uygulamalar balatmtr. Bir Ulusal Sinema Merkezinin (Centre National de la Cinmatographie) kurulmas ve bu kurum araclyla ekilecek filmleri tevik amacyla kabul edilen Film Yardm Yasas (Loie dAide, 1959) sayesinde Yeni Dalga Akmnn domasna yardmc olacak ortam salanmtr. Bu yasaya gre, her tr filme yzde 13 orannda parasal
146

Esin Cokun, Dnya Sinemasnda Akmlar, stanbul: zdm Yaynlar, 2003, ss. 167-168.

60

yardm verilmesi kabul edilmitir. Bunun dnda belli bir dzeyin zerindeki filmlere senaryolarnn gsterilmesinden sonra, ekime balamadan nce parasal yardm yaplmas planlanmtr.147 Yeni Dalga ynetmenlerinin ilk filmlerini yapmalarnda ve dolaysyla Fransz Sinemasnda Yeni Dalga hareketinin balamasnda bu yasann nemi yadsnamaz. Bunlara ek olarak Fransz Sinemasndaki sanat filmi gelenei ve Fransada aydn bir seyirci kitlesinin yetitirilmesine dair niversitelerde sinema eitimine verilen nem de Yeni Dalga hareketinin ortaya kn destekleyici etmenlerdir. Bu koullar erevesinde Fransz Sinemasnda Yeni Dalga Akm, sava sonrasnda var olan Fransz film yapm kurumuna ve Hollywoodvari klasik anlat kalplarna bir tepki olarak ortaya kmtr. Akmn temelleri 50li yllarn balangcnda ilerinde Franois Truffaut, Alain Resnais ve Jean-Luc Godardn da bulunduu bir grup eletirmen tarafndan Cahiers du Cinma dergisinde yazlan dnceler etrafnda ekillenmitir. Bu gen eletirmenlerin ncelikle yazdklar yazlarla ve daha sonra ektikleri filmlerle ortaya koyduklar Yeni Dalga hareketinin balamasnda nemli ismin etkileri grlmektedir: Henri Langlois, Andr Bazin ve Alexandre Astruc. Tpk edebiyat ve sanat tarihi gibi sinema tarihinin de retilmesi gerektiini savunan Henri Langlois Fransz sinematekini kurmutur. Yeni Dalga ynetmenleri bu sayede sinema tarihinin nemli rneklerini ve ynetmenlerini renmiler ve ektikleri filmlerde onlardan esinlenmilerdir. Yeni Dalga estetiini oluturmak iin Langloisnn salad malzemelerden yararlanan bu gen eletirmenler, bir yandan da Andr Bazinin kuramlarndan beslenmilerdir. Sinemada gereki kuram ortaya atarak, sinemann geree yaklat oranda sanat olabileceini syleyen Bazin, sinemann gerekliin yeniden sunumu iin en uygun sanat dal olduunu dnmektedir. Orson Welles, William Wyler gibi Amerikan Sinemasnn ustalarnn yan sra talyan Yeni Gereki Sinemas, zellikle de Rossellini onu etkilemitir. Orson Wellesin Citizen Kane-Yurtta Kane (1941) ve Rossellininin Hemehri (1946) filmini, gerekilik yolunda atlm nemli admlar olarak grr. Ayrca Bazin, sinemada gerein daha
147

Cokun, s. 168.

61

dolaysz aktarmn salayacan dnd teknik yenilikleri de (ses, renk, boyut...) onaylamaktadr.148 Bunun yan sra Bazine gre sinema ne kadar gzel ya da esnek olursa olsun, hibir zaman sadece grkemli bir tecrit iindeki bir sanat ya da dil deil, ama her zaman politik, felsefi, hatta dini denklemlerde aktif olan bir faktrd. Onun yaklamnn genilii ve tutarll daha sonra Yeni Dalgann filmlerine yansyacakt. Bazinin bu aracn zel doas, yani sinema dili zerine yorumlar, aracn teknolojisi ve ondan kan psikolojinin daha derinlemesine anlalmas asndan esizdi ve gerekten de daha sonra Christian Metz gibi gstergebilimcilerin film olgusunu daha gl bir biimde felsefi incelemesine giden yolu at.149 Bazinin yan sra Yeni Dalgaclar etkileyen bir baka isim ise, romanc, eletirmen ve ynetmen Alexandre Astructur. Astruc, 1948 ylnda yazd bir makalesinde sinemann dnceyi dorudan ifade edebilecek bir sanat dal ve bal bana bir anlatm arac olduunu dile getirmi ve bu yaklamna Camra-Stylo (Kamera-Kalem) adn vermitir. aklamaktadr:
... sinema tpk kendinden nceki sanatlarda, zellikle de resim ve romanda olduu gibi, tam bir davurum arac haline geliyor. Bir panayr alannn cazibesine sahip, bulvar tiyatrosuna benzeyen bir elence ya da bir dnemin imgelerini korumann arac olduktan sonra sinema giderek bir dil oluyor. Dil derken, bir sanatnn ne kadar soyut olursa olsun dncelerini ifade edebilecei ya da tutkularn tpk bir makalede ya da romanda yapt gibi tercme edebilecei bir biimi kastediyorum. Bu nedenle sinemann bu yeni dnemine Kamera-Kalem dnemi demek istiyorum.150

Astruc,

Kamera-Kalem

yaklamn yle

Astrucun bu yaklamndan yola karak, bir roman yazar gibi ynetmenin de filmin yaratcs olmas fikrini gelitiren Franois Truffaut, 1954 ylnda Cahiers du Cinmada yaymlanan Une Certaine Tendance du Cinma Franais (Fransz Sinemasnn Belli Bir Eilimi) balkl yazsnda Politique des Auteurs (Yaratc Ynetmenler Politikas) kuramn ortaya atar. Truffautya gre, Eser deil, sadece yazarlar vardr.151 Ancak bu kuram her ne kadar Truffautya atfedilmi olsa da, James

148 149

Cokun, s. 170. James Monaco, Yeni Dalga, ev. Ertan Ylmaz, 1. ve 2. Bask, stanbul: +1 Kitap, 2006, s. 13. 150 The Birth of a New Avant-Garde: La Camra-Stylo, The New Wave iinde, derleyen ve Ecran Franois 144, 30 Mart 1948den ev. Peter Grahamdan akt. Monaco, ss. 12-13. 151 Biryldz, s. 84.

62

Monaconun da belirttii gibi kolektif bir almann rn152dr. 50li yllarda Franois Truffaut, Jean-Luc Godard, Claude Chabrol, Eric Rohmer ve Jacques Rivette derginin sayfalarnda bu yeni kuram tartmlardr. Auteur kuramnn Yeni Dalga ynetmenlerinin ektikleri filmler asndan iki doal sonucu vardr: Birincisi, bu kuram ynetmen ile filmin izleyicisi arasndaki kiisel ilikide srar eder. Filmler artk ok sayda izleyici tarafndan tketilen yabanclam rnler olmamaldrlar. Onlar artk kamerann ardndaki insanlar ile beyazperdenin karsndaki insanlar arasndaki iten konumalardr. Yaratc ynetmenler politikasnn Bazinci ahlki gerekilie ok ey borlu olduu aktr. kincisi, auteurism doal olarak film srecine dair diyalektik bir gre varr. Bir film auteur ile tr, ynetmen ile izleyici, eletirmen ile film, kuram ile uygulama ya da Godardn szleriyle Yntem ile Duygu arasndaki bir dizi kartln bir zeti haline gelir. Artk film tketilecek bir rn deil, iine girilecek bir sretir.153 Yeni Dalga sinemaclar, btn bu temeller zerinde filmlerini ortaya koyarken klasik Hollywood anlat kalplarndan, yzeysellikten kanmlardr. Dk maliyetli ve kolay pazarlanabilir filmler yaparken ekim yntemlerinde de bu yapm koullarna uygun bir slup gelitirmilerdir. zellikle Paris sokaklarna kameray kararak d ekimler yapmlar, profesyonel oyuncular yerine deneyimsiz oyuncular, arkadalarn veya dier ynetmenleri kullanmlardr. Hollywood tarz stdyo klandrmasndan kanarak filmlerini sokaklarn doal klarnda ekmiler, ayrca sinema tarihinin vazgeilmez rneklerinden alntlar yapmlardr. Klasik Hollywood yklemesi yerine farkl tarzda hikayeler oluturmular ve filmlerini net bir kapanla sonlandrmamay tercih etmilerdir. Yeni Dalga ynetmenleri uzun metrajl film yapmna gemeden nce ksa metrajl almalar ortaya koymulardr. Bunlar arasnda Jacques Rivettenin Le Coup de Berger (1956), Franois Truffautnun Les Miston (1957) ve Jean-Luc Godardn Tous les garons sappellent Patrick (1957) filmleri ne kanlardr. Yeni Dalga hareketinin balca uzun metrajl rnekleri ise yle sralanabilir: Truffautnun ynettii Les 400 Coups-400 Darbe (1959), Jules et Jim-Jules ve Jim (1962), La Peau Douce-Yumuak Ten (1964); Alain Resnaisnin ynettii Hiroshima, Mon AmourHiroima Sevgilim (1959), LAnne Dernier a Marienbad-Geen Yl Marienbadda
152 153

Monaco, Yeni Dalga, s. 14. Monaco, Yeni Dalga, s. 15.

63

(1961); Claude Chabrolun ynettii Le Beau Serge-Yakkl Serge (1958), A Double Tour (1960), Landru (1962); Louis Mallen ynettii LAscenseur pour lEchauffaut (1957), Les Amants-Aklar (1958); Jean-Luc Godardn ynettii A Bout de SouffleSerseri Aklar (1959), Une Femme est une Femme-Kadn Kadndr (1961), Vivre sa Vie-Hayatn Yaamak (1962), Le Petit Soldat-Kk Asker (1963); Eric Rohmerin ynettii Le Carrier de Suzanne (1963), La Boulangere de Monceau (1963), La Collectionneuse (1966), Ma nuit chez Maud (1968), Le genou de Claire (1970), Lamour, lapres midi (1972). Akmn balca rneklerine ve temsilcilerine baktmz zaman bu ynetmenlerin belli bir izgi izledii grlmemektedir ve Alim erif Onarann belirttii gibi her biri eski tutuma kar manifestosunu kendi sinema anlay iinde ortaya koymutur.154 Truffaut, Yeni Dalga filmlerinin birletii ortak noktay, Birtakm zorlamalar yznden filmler ahsiyetlerini kaybetmilerdi: Yabanc aktrler, bir alay senarist, datmclarn basklar, geni bir teknik eleman kadrosu, yksek masraf listeleri ile... Bizler, bamsz almak suretiyle ve basit konular zerinde ucuz filmler evirerek, btn bu fazlalklar sadeletirmeyi dndk. Yeni Dalga filmlerinin paylatklar, daha dorusu birbirine benzedikleri tek yan ayn hususa kar gelmeleridir.155 cmleleriyle dile getirmektedir. 60l yllarn sonunda gcn yitirmeye balayan, ancak birok lkede yeni sinema akmlarnn ortaya kna nclk eden -Brezilyada Cinema Novo, Bat Almanyada Gen Alman Sinemas- Fransz Yeni Dalga Akm, dnemin Fransz Film Endstrisine kar bir hareket olarak ortaya ktndan dolay ekonomik anlamda bamsz bir duru sergilemektedir. Ayrca Hollywood yklemelerine ve klasik anlat kalplarna alternatif bir slup gelitirmesinden tr anlatmsal adan da bamsz bir sinema hareketidir. Bununla birlikte yaratc ynetmenler politikasn izleyen Yeni Dalga sinemaclar, filmleri yalnzca bir tketim rn olmaktan karm ve ynetmenseyirci arasnda kiisel bir ilikinin kurulmas gerekliliinde srar etmilerdir.

154

Alim erif Onaran, Sinemaya Giri, 2. Bask, Maltepe niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar, 1999, s. 136. 155 Onaran, Sinemaya Giri, s. 140.

64

2.2.4. Yeni Amerikan Sinemas 1960 ylnda Yeni Amerikan Sinemas Topluluu tarafndan yaymlanan bir manifestoyla resmileen Yeni Amerikan Sinemas Hareketi, New York Okulu veya underground sinema (yeralt sinemas) olarak da bilinmektedir. Kklerini 40l yllarn deneysel filmlerinden alan, 50li yllarda beat kuann* sinemasal rnekleriyle pekien ve 1960tan itibaren Amerikan Sinemasnda kkl deiikliklere yol aan bu yaklam, evrensel genlik hareketinin bir paras olarak btnyle Hollywood kart bir sinemay amalamtr. New York ve San Franciscodaki bamsz film yapm hareketlerini nitelemek amacyla ilk kez Stan VanDerBeek tarafndan kullanlan156, yeralt anlamna gelen ngilizce underground szc, 60l yllarda uranlmadan edilemeyen nemli bir durak gibiydi. Nvesinde barndrd en bata gelen zellik, resmi ve geerli yollarn dnda araylara ynelmek ve srekli kar kmak, emberleri ve gelenekleri krmak iin aba sarfetmekti. O yllar, itici ve aykr izgi romanlarn ban ektii yeralt basnnn, rock mziinin, hipi hareketinin, amatr evk ve azminin, uyuturucularn, daha zgr ve lgnca yaamann, tketimin, ecinselliin ve kk bteli filmlerin egemen olduu, dnyaya deiik gzlerle bakan, yeni gr alar getiren farkl bir sinemann alabildiine trmand yllard. Ve nitelikten ok nicelie ve baardan ok deneye dayanan, ar bir taknlkla allmam, vahi ve asi happeningleri (olaylar) ounlukla 16 mmlik kameralarla grnt diline dkmeyi ve parann, ticari kayglarn ulaamad alanlarda at oynatmay amalayan byk film datm ebekelerince hep dlanan, bamsz, nc sinema almalar da, o yllarn en gzde etkinliklerindendi.157 1959 ylnda John Cassavetes imzasn tayan Shadows-Glgeler adl film, Amerikan film yapmclnda yeni bir an balangcnn habercisi olmutur. Bu filmle Yeni Amerikan Sinemas Hareketinin k resmen kabul edilmitir. 1960 ylnda film eletirmeni, ynetmen Jonas Mekasn kurucusu ve yaymcs olduu Film Culture dergisi bnyesinde ynetmenler, sinema yazarlar, oyuncular, eletirmenler ve datmclardan oluan bir sinemac grubu tarafndan dnyaya deiik gzlerle bakan, yeni gr alar getirmeyi
* kinci Dnya Sava sonras hem yaam tarzlaryla, hem de edebiyatta, sinemada ve mzikte ortaya koyduklar rnlerle toplumsal normlara ters den ve hipi hareketine esin kayna olan grup. 156 Hayward, s. 479. 157 Sungu apan, Underground Cinema ve Uzantlar, ...ve Sinema, Say: 6, s. 61.

65

amalayan Yeni Amerikan Sinemas manifestosu yaymlanmtr. Yeni Amerikan Sinemas Topluluunun nl bildirisi yle balamaktadr:
Son yl iinde [1957-1963] yeni bir sinemaclar kuann kendiliinden douuna tank olduk: ngilterede zgr Sinema; Fransada Yeni Dalga; Polonya, talya ve Rusyada gen hareketler; bizde (ABDde) Lionel Rogosin, John Cassavetes, Alfred Leslie, Robert Frank, Edward Bland, Bert Stern ve Sanders kardelerin almas. Dnyann her yerinde, resmi sinemann soluu kesiliyor. Bu sinema trel ynden rm, estetik ynden modas gemi bir sinemadr; dramatik ynden de yzeysel ve skcdr. Grnte zahmetine deen, yksek bir estetik ve trel deer tamak savn tayan, eletirmen ve seyircinin de byle kabul ettii filmler bile, sinema rnnn kn aa vuruyor. Bu filmlerin meydana getiriliindeki ustalk bile, bunlarn yarglarndaki sahtelik, duyarlk eksiklii, deyi yokluu iin bir rt olmutur.158

Bu bildirinin balang cmlelerinden de anlald gibi Yeni Amerikan Sinemas Topluluu, geleneksel sinemay modas gemi, rm ve yzeysel bulmakta, te yandan yalnzca Amerikan Sinemasnn kmazlarn ele almayp, ada dnya sinemasnn da kmazlarna deinmekte ve dier lkelerdeki yeni sinema hareketlerinden esinlenildiini beyan etmektedir. Bildiri u cmlelerle devam etmektedir:
Amerikadaki br sanat hareketlerinde-son yllarda yeni akmlarn belirdii resim, iir, heykel ya da tiyatro-imdi meydana geldii zere, bu eski rye kar bakaldrmz hereyden nce estetik bir bakaldrtr. Bizi ilgilendiren insandr. nsan ve insanla dorudan doruya ilgili herey. Biz, ynetmeni modas gemi dar ilkeler erevesine sokan bir estetik okul deiliz. Ne sanatta ne yaamda klasik ilkelere inanmak elimizden gelmez. Biz sinemann blnmez bir bireysel anlatm olduuna inanyoruz. Bundan dolay yaptmz perde zerinde gsterilmeye hazr duruma gelinceye kadar araya yapmclarn, datmclarn ve sipariilerin girmesini kabul etmiyoruz. Denetlemeyi knyoruz. Hibir denetleme kanununa imza atmadk biz. Bunun gibi, film evirmek iin nceden izin alnmas gibi gemiin kalntlarn da kabul etmiyoruz. Bir kitap ya da iir yazmak, ya da bir mzik paras bestelemek iin hibir izin gerekmemitir. Film evirmek iin nceden izin alnmasna, filmlerin denetlenmesine, hatta Federal Gmrk Brosunca uygulanan denetlemeye kar hukuk yollarna bavuracaz. Filmlerin, bir lkeden brne, denetleyicilerin ve brokratlarn makas darbelerinin mdahalesi olmakszn gitmek hakkdr. ABD,

158

Nijat zn (ev.), Manifesto,...ve Sinema, Say: 6, s. 22.

66

filmlerin eitli lkeler arasnda serbeste dolamasndan yana olan hareketin bana geecektir.159

Grld gibi yeralt filmleri ncelikle estetik ynden bir bakaldry hedeflemekte, bunun yan sra insan ve insanla dorudan ilikili olan hereye deinmeyi ncelikli ama edinmektedir. Bu hareketin sinemaclar, bireysel anlatm yollaryla retim yapmaya inanrken her tr denetim ve sansre de bakaldrmaktadrlar. Topluluun ortak bildirisi, dnyada ada sinema hareketlerinin nclerine arda bulunarak noktalanmaktadr:
Fransa, talya, Rusya, Polonya ya da ngilteredeki meslektalarmz bizim kararmza katlabilirler. Onlar gibi biz de artk yaam ve sanatlar konusundaki byk yalan dan bktk. Onlar gibi biz de yalnzca Yeni Sinemadan yana deiliz: Ayn zamanda yeni insandan yanayz. Onlar gibi biz de sanattan yanayz, ama yaam pahasna deil. Artk cilal ve sahte filmler istemiyoruz, kaba ama canl filmleri yeliyoruz; gl suyuna batrlm filmleri istemiyoruz artk; istediimiz kan rengi filmlerdir.160

Bu bildiri balamnda resmen oluan Yeni Amerikan Sinemas Hareketi, belirli bir biimde folklor sanatndan kyor, bir halk sanatndan meydana geliyordu. iirsel, anlat, belgesel v.s. olmak zere her trde filmler yaplyordu. Ancak bu filmlerin tmnde iki ana zellik kendini duyuruyordu: Dirilik ve bilgilie kamayan tavr. Genellikle alc kullanmaktan habersiz genler, ellerinde 16 mmlik alclaryla ticari ynetmenlerin her trl zenden rak alanlarna giriyorlard. Byk bir taknlkla sinemaya allmam ve garip olan getiriyorlard. Konularnn gerek zn aratrrken yaygn modalar ya da para tarafndan bayalatrlmayan gzleri daima akt. Kavgalar ada Amerikan toplumuyla, bu toplumu alabildiine eletiren, yergi dolu filmler yapyorlard.161 Gregory Battcockun deyiiyle Yeni Amerikan Sinemas rnekleri, yaratclarnn kiiselliklerinin ilerinde sakl olduu benzersiz, kiisel filmlerdir. Her film, dk bteyle alan bir sanatnn yaratmdr. Bu filmlerde her tr kamera hareketi, kurgu ve ynetmenlik maharetleri en aza indirgenmitir. Oyuncular profesyonel olabildii gibi ynetmenlerin arkada evresinden kiilerdir. Filmlerin gerek amac, yaratclarnn artistik amalarn ifade etmektir.162 Yeni Amerikan
159 160

zn (ev.), Manifesto, s. 22. zn (ev.), Manifesto, s. 23. 161 Sungu apan (der.), Yeni Amerikan Sinemas, Yeni Sinema, Say: 5 (ubat-Mart 1967), s. 31. 162 Gregory Battcock (ed.) The New American Cinema A Critical Anthology, New York: E.P. Dutton&Co., 1967, s. 12.

67

Sinemas bakalarnn deerlendirmelerini umursamaz. Takipileri filmlerini yalnzca kendilerini memnun etmek amac ile ekerler. Her ey yaplabilir; ve yaplr. Dnyann hemen her yerinde onlara yknenler kmtr, ancak eitlilikleri yznden onlar hakknda bir genelleme yapmak zordur. Her seyirci kendi seimini kendi yapmak zorundadr.163 Yeni Amerikan Sinemas, rgtlendirilmi popler bir sanat hareketi deildir. Ancak Jonas Mekas, bu hareketin filmlerini datmak, gstermek ve yaratclarna kazan salamak amacyla 1962 ylnda bir Film Yapmclar Kooperatifi (Film Makers Cooperative) kurmutur. Bu kooperatif balangta bir ortama kar kanlar salonuyken giderek sekin bir yere dnmtr.164 John Cassavetesin ynettii Glgeler filmi Yeni Amerikan Sinemasnn kn simgelemektedir, ancak bu filme dek bu hareketin hazrlaycs niteliindeki rnekleri hatrlamakta yarar vardr: Yeni Amerikan Sinemas, Maya Derenin 1940larda yapt fakat, gerek deer ve nemleri ancak 1960larda anlalabilen son derece kiisel ve yksek dozda entelektel filmlerden domutur. Maya Deren, iki ksazel film tr gelitirmitir: Psiko-dram ve sine-dans filmleri. 1920lerde Fransada oluan cinematic gelenei canlandran, dahas avant-gardist ustalarn stillerini gelitiren (ki 1950lerde, Kenneth Anger, Stan Brakhage ve dier yeralt ocuklar bu sinematik iire iddet esi ekleyeceklerdir) ilk Deren filmi Meshes of an Afternoon-Bir lesonras Tuza (1943) psiko-dram olarak nitelenebilir.165 Derenin bir yl sonra ektii At Land-Karada, 1945 yapm sine-dans filmlerinin ilki olan, dakikalk A Study in Choreography for Camera-Kamera in Bir Koreografi almas ve 1946 yapm Ritual in Transfigured Time-Biimi Deimi Zamanda Ritel adl filmler Yeni Amerikan Sinemas Hareketinin nclleri olarak grlmektedir. Helen Levitt, Janice Loeb ve Amerikal sinema dnr James Ageenin 1948de balayp 1951de bitirdikleri New York sokaklarnda ekilmi bir dokmanter olan In The Street-Sokakta adl filmle, Sidney Meyersin bir zenci ocuunun hikayesini anlatan The Quiet OneSakin Biri (1948) bamsz New York Okulunun kkleridir.166 nl elence yeri Coney Islandda geen kk bir ocuun servenleri zerine kurulu Ray Ashley,
163

Eric Rhode, Amerikada Yeni Dalga, ev. Aye Berkman, 25. Kare, Say: 28 (Temmuz-Eyll 1999), ss. 36-37. 164 apan, Underground Cinema ve Uzantlar, s. 61. 165 Halil Turhanl, Psikedelik zdmn Yaratcs, ...ve Sinema, Say: 6, s. 17. 166 apan (der.), Yeni Amerikan Sinemas, s. 35.

68

Morris Engel ve Ruth Orkin imzal The Little Fugitive-Kk Kaak (1953), Lionel Rogosinin ynettii On The Bowery-Boweryde (1955) ve Come Back Africa-Geri Gel Afrika (1959), Yeni Amerikan Sinemas Hareketine giden yolu oluturan filmler arasndadr. 40l ve 50li yllardaki deneysel almalarn ardndan Yeni Amerikan Sinemasnn gerek k, oyunculuktan ynetmenlie ve senaryo yazarlna gei yapan John Cassavetesin Glgeler filmiyle gereklemitir. Glgeler, film yapm zerine tm ilkeleri altst etmitir. Cassavetes, stdyolardan finansman salamak yerine, filmin 40.000 dolarlk btesini toplamak iin Jean Shepherds Night People adl radyo programna katlarak dinleyicilere n bilet satlar iin 2 dolar gndermelerini duyurmutur. (Ray Carneynin Glgeler zerine yazd monografiye gre bir haftada 2500 dolar toplanmtr) Filmin oyuncularnn ou gen, amatr rencilerden olumaktayd. Cassavetesin ei Gena Rowlands ile paylat apartman dairesi ise prodksiyon ofisi ve set olarak kullanlmtr.167 Cassavetes, kendi kendine film yapma yntemini icat etmemitir, ancak byle bir yntemin olabilirlii zerine fikir gelitirmi ve sinemaclar etkilemitir. Cassavetese gre dn para alabilir, arkadalarnz biraraya toplayabilir ve kendi filminizi yapabilirsiniz. Bylece az bteyle almann getirdii baskc durumlarla karlasanz bile filminiz zerinde artistik kontrol salayabilirsiniz.168 ncelikle oyuncu olarak hrete kavuan Cassavetes, ilk filminin finansman iin televizyon dizisi Johnny Staccatodan ald paray da kullanmtr. Staccato, gizli dedektiflik de yapan bir caz piyanistiydi ve bu dizi Beat akmn yanstan ortamlarda ekilen ilk TV dizisi idi.169 Glgeler, farkl rklar arasndaki romantizme cesurca yaklayor ve Staccatodaki Beat unsurunu da ieriyordu.170 Bu film ok iyi eletiriler alm ve 1960 Venedik Film Festivalinde tam be dl almt. Glgeler ayn zamanda Cassavetesin alma tarzn ortaya koyuyordu. Filmlerinin ou oyunlarndan gelitirilmiti, el kamerasyla dzensiz ve belgesel tarza yakn grntlenmiti. Sinemasal gsteriden ok teatral gsterilere yaknd. Onun filmleri her zaman senaryonun zerinde yorumculuu vurgulam ve
167 168

Winter, s. 9. Winter, s. 9. 169 Merve Erdengi (der.), Hollywood Asisi, Antrakt, Say: 10 (Temmuz 1992), s. 32. 170 Erdengi, s. 32.

69

aktrlere auteur olarak aratrmalar yapma olanan vermitir.171 Cassavetes, bir sonraki filmi Too Late Bluesu Paramount desteiyle, ardndan 1962de A Child is Waiting filmini ise Stanley Kramer ile yapmtr. Ancak stdyo sistemi iinde evirdii bu filmler baarszlkla sonulanmtr. Filmlerinde yaratc kontrole sahip olabilmesi iin finansman kendisinin salamas gereken Cassavetes, 1968de orta snftan bir evliliin dalmasn anlatan Faces-Yzler filmini bamsz olarak ekmi ve byk baar kazanmtr. Yzlern getirdii baar ile ynetmen, 70li yllarda kendi yapm olanaklar ve anlatm tarzyla Husbands-Kocalar (1970), Minnie and Moskowitz-Minnie ve Moskowitz (1971), A Woman Under The Influence-Etki Altnda Bir Kadn (1975), The Killing of a Chinese Bookie-inli Bir Bahisinin lm (1976) adl bamsz filmlere imzasn atmtr. Ynetmenin filmleri datm sorunlarndan dolay dzenli gsterim olana yakalayamamtr, ancak almalar seyirciden ziyade, daha ok onu takip eden sinemaclar etkilemitir. 70li ve 80li yllar boyunca Cassavetesin etkileri John Saylesin ve Jim Jarmuschun almalarnda grlmtr. John Sayles, Cassavetesin almalarn yle zetlemitir: Johnun miras filmlerinin ierii ya da stili deil, sadece onlarn gereidir. Bu filmlerin varl ispatlyor ki, eer bedelini derseniz bu ii yapabilirsiniz.172 Cassavetes ise film yapmnn bamsz bir oluum olmas gerektiini u cmlelerle ifade etmitir: Bir film ekerken, bir hareketin, bir sistemin paras olmanz gerekli deil. Eer bir film yapmak istiyorsanz, bireysel olarak filminizi ekin ve arkadalarnzdan yardm isteyin.173 Amerikan bamsz film yapmclnn kurucusu olarak kabul edilen Cassavetesin almalar dnda 60l yllarda, Yeni Amerikan Sinemas Hareketi balamnda yer alan temsilciler ve nemli almalar u ekilde sralanabilir: Jack Smithin Flaming Creatures-Alevlenen Yaratklar (1963), Ron Ricen The Flower Thief-iek Hrsz (1960), Robert Frankin Pull My Daisy-Papatyam Kopar (1959), Jonas Mekasn Guns of Trees-Aalarn Silahlar (1961), Adolfas Mekasn Hallelujah The Hills (1963), Shirley Clarken The Connection-Ba (1961) ve The Cool WorldSakin Dnya (1962), Gregory Markopoulosun Twice a Man- ki kez Bir Adam (1963),

171 172

Erdengi, s. 32. Erdengi, s. 33. 173 Sergio Arecco, John Cassavetes, Milano: Editrice Il Castoro, 2000, s. 6.

70

Richard Leacockun Primary (1960), Kenneth Angern Scorpio Rising-Akrep Ayaklanmas (1965) filmleri. Yeni Amerikan Sinemas iinde dorudan yer almasa da, almalaryla kendisinden sonra gelen nc ve deneysel sinema sanatlarn etkilemi olmasndan dolay bu balk altnda Andy Warholdan da sz etmekte yarar vardr: 60larn erken dnemlerinde ikonik Amerikan figrlerini ve tketim nesnelerini resmederek New Yorkta Pop-Art akmnn iinde yer alan Warhol, 1963te sinema almalarna balam ve 60l yllarn ikinci yarsnda deneysel sinema alanndaki en marjinal sanat olarak yerini almtr. Andy Warholun filmleri iki tr sinemay etkilemesi bakmndan nemlidir: Hollywood bu filmlerin dobra sokak realizmini, cinsel akln ve snrda duran performansn ald ve iselletirdi. Avant-garde sinema Warholun uzun sren, sabit kamera estetiini yapsal film-sert, dolaysz, formalist film projesiolarak bilinen eye dntrmede kulland.174 Hollywood stdyolarnn parodisi niteliinde dekore edilmi Warholun Fabrikasnda evrilen filmler, duraan alcyla, ok uzun planlardan olumakta ve bu yzden skc olmakla sulanmaktayd. Warhol, filmleri iin yaplan bu yoruma, Benim filmlerim zaman almann bir biimidir.175 eklinde yant vermektedir. Modern sanatn pop prensi176 olarak adlandrlan Warhol, 1963-1968 yllar arasnda youn bir retim temposu iinde yzlerce filme imza atmtr. Ticari sinemann oturmu kavramlarn tersyz eden, yerlemi zaman, mekan, ekim ve ykleme anlaylaryla oynayan film denemeleri arasnda geni izleyici kitlelerine mal olmu en nls, 1966 yapm The Chelsea Girls-Chelsea Kzlaryd. Andy Warhol fabrikasnda retilen bu filmlerde hibir ey olmuyordu. Warholun sabit, hareketsiz kameras, yarm saatlik Haircut-Tra (1964) adl filmde sadece sa tra eylemini izlerken Blue Movie-Mavi Filmde (1969) yiyip ien, yatan, sevien, du yapan ve srekli sohbet eden bir kadnla bir erkein batan sona bir odann iinde geen beraberliklerini, alt saatlik Sleep-Uykudaysa (1963) sadece uyumakta olan bir erkein uyuyuunu grntlyordu. Srekli herhangi bir eyin olabileceine ynelik bir beklenti atmosferi geriliminin kendisini duyurduu Andy Warhol filmlerinde cinsellik
174

Michael OPray, Koca Soytar Andy Warhol, ev. Ali Rza en, 25. Kare, Say: 31 (Bahar-Yaz 2000), s. 23. 175 Peter Gidal, Warholda Sinemaya Giderken, ev. hsan Kabil, ...ve Sinema, Say: 6, s. 49. 176 apan, Underground Cinema ve Uzantlar, s. 62.

71

esi de yer alyordu. Zaten yeralt sinemas ve New York ekolnn kimi filmlerinde ounlukla cinsellik esi ve cinsel eylem tehiri, teden beri var olan, ou zaman ncelikle vurgulanan bir eydi.177 Warholun almalar New Yorkta snrl bir sanat izleyici kitlesine gsterilmi olmalarna karn uluslararas alanda n kazanmtr. Fransada Yeni Dalga ve ngilterede zgr Sinema akmlarnn bir nevi Amerikan uzants olarak grlen Yeni Amerikan Sinemas Hareketi, Hollywooda kar sergiledii durularla ve rneklerle dnya sinema tarihinde nemli bir yere sahiptir. Ancak bu hareket, datm konusunda karlalan engeller, seyircinin ilgisizlii ya da tepkisi nedeniyle 70li yllardan itibaren gittike etkisini kaybetmi ve egemen sinema endstrisi karsnda gcn yitirmitir.

2.2.5. Yeni Bamsz Amerikan Sinemas Bamsz kavram, her tr dsal kontrolden ve snrlamalardan zgr anlamna gelmektedir. Ancak sinema gibi kolektif ve pahal bir endstriden sz ederken byle bir tanmlamaya bal kalmak neredeyse imkanszdr. Sinemada bamszlk, film yapm ve finanse yntemlerini mi gstermektedir? Ya da zerk bir ynetmenin filmin ieriinden ve biiminden tek bana sorumlu olmas mdr? Bu mulak szck geleneksel Hollywood kurallarna kar kmak mdr? Ya da bamsz sinema Sundance Film Festivali ile eanlaml mdr?178 Jessica Winter, bu sorulara ksaca yle cevap vermektedir: Bu ifadelerin hepsi veya birka.179 Bamsz Amerikan Sinemasn snflandrmak, Disney irketinin an bamsz stdyosu olan Miramax satn ald 1993 ylndan itibaren gittike mulaklamtr. Kavram karmaas devam ederken ve stdyolar bamsz film festivali Sundancee sponsorluk yapmakta iken, bamsz szc majrlerin butik departmanlar iin bir etiket haline gelmitir.180

177 178

apan, Underground Cinema ve Uzantlar, s. 62. Winter, s. vi. 179 Winter, s. vi. 180 Winter, s. vi.

72

Hatta sinema eletirmenleri, Bamsz Amerikan Sinemas iin, alayc bir tonla, indiewood ve bamllar ifadelerini kullanmaya balamlardr.181 70li yllarda Yeni Amerikan Sinemas Hareketinin gcn kaybetmesinin ardndan ortaya kan bamsz yapmclarn ilk kolunu Francis Ford Coppola, Martin Scorsese, Dennis Hopper ve Paul Schrader gibi ynetmenler oluturmutur. Bu ynetmenler Hollywoodun post-klasik anda ortaya kmlar, kendi prodksiyon irketlerini kurarak (Coppola, Californiada bugn Zoetrope adyla bilinen irketi kurmutur) 182 dnemin politik yozlamasna, krizlere, ii snf smrsne filmlerinde yer vermilerdir. Hoppern Easy Rider (1969), The Last Movie (1971), Scorsesenin Mean Streets (1973), Taxi Driver-Taksi ofr (1976), Coppolann The Conversation (1974), Apocalypse Now (1979), Schradern Blue Collar (1979) filmleri dnemin toplumsal konularna deinen bamsz filmlerdir. 70li yllarn filmleri, festivalleri ve yapmclar gnmz Amerikan Sinemasnda etkili olmaktadr, ancak Yeni Bamsz Amerikan Sinemas 80li yllarn ortalarnda ve zellikle de 90lardan itibaren Hollywood ile deien ilikileri erevesinde bugnk mevcut eklini almtr. 80li yllarn sonunda Amerikan Sinemasnda yllk 200-250183 bamsz yapmn varl gze arpmaktadr. Kablolu televizyon ve ev sinemas sistemleri sayesinde bamsz yapmlarn datmnda art olduu gzlemlenmitir. Emanuel Levy, Yeni Bamsz Amerikan Sinemasnn ortaya kn kolaylatran koullar ve 80li yllarn ikinci yarsndan itibaren Amerikan Sinemasnda gzlemlenen bamsz yapmlarn artnn sebeplerini yle sralamaktadr: 1. (Ynetmenlerin) kendini ifade etme gereksinimi. 2. Hollywoodun ciddi, orta snf filmlerden uzaklamas. 3. Bamszlarn finansmann salayc sermaye olanaklarnn artmas. 4. Grsel medyaya artan talep, ABDde ev sinemasnn gl bir elence biimi olarak kabul grmesi ve sinema salonlarndaki art.
181 182

Holmlund, s. 7. Hayward, s. 223. 183 Thompson ve Bordwell, s. 695.

73

5. Alternatif seyretme ilikisi kurabilen, bamsz filmlere rabet eden seyirci kitlesi. 6. Amerikan pazarnda yabanc dilde filmlerin azalmas. 7. ABDde sinema eitimi veren okullarn oalmas. 8. Yerel film festivallerinin yaygnlamas ve bamsz yapmlarn ilk gsterim yeri olan Sundance Film Festivalinin dzenlenmeye balamas. 9. Yeni tematik yayn istasyonlarnn kurulmas. 10. Ticari baar (bamsz film yapmnn krl bir i alan olarak kabul edilmesi)184 Yeni Bamsz Amerikan Sinemasn balatan ve 90l yllarn bamsz filmlerine nayak olan yapm, 1989 ylnda Steven Soderberghin ynettii sex, lies and videotape-seks, yalanlar ve videoteyp filmidir. Peter Biskindin modern bamsz sinema hareketinin byk patlamas185 olarak adlandrd seks, yalanlar ve videoteyp, elde ettii baar, yakalad seyirci kitlesi ve ekonomik baaryla dikkatleri Sundance Film Festivaline ve Miramax irketine ekmitir. Biskindin deyiiyle, Sundance ve Miramax, 90l yllarda bamsz dnyann ikiz kuleleri186 konumuna gelmitir. seks, yalanlar ve videoteypin gie baars, ana akm dnda da ticari baar elde edilebileceini gstermitir. seks, yalanlar ve videoteyp avant-garde bir film deildi, ancak uzlamac bir film yapm srecinin rn de olmamt. Yetenekli ve hibir kuruma baml olmadan alan ynetmen Steven Soderbergh bu filmle Cannesda Altn Palmiye dln almtr. Yaklak bir milyon dolar yapm masrafyla evrilen film, lkesinde 25 milyon dolarlk kr elde etmi ve Hollywood yapm filmlerden daha fazla kr oran getirmitir. Filmin datmn stlenen Miramax irketi

Emanuel Levy, Cinema of Outsiders: The Rise of American Independent Film, New York: New York University Press, 1999, ss. 20-21. 185 Peter Biskind, Down and Dirty Pictures: Miramax, Sundance and The Rise of Independent Film, New York: Simon&Schuster Paperbacks, 2005, ss. 25-26. 186 Biskind, s. 15.

184

74

de bu krdan payn almtr.187 seks, yalanlar ve videoteypin baars ile Yeni Bamsz Amerikan Sinemasnn zellikle 90l yllardan itibaren simgesi haline gelen Sundance Film Festivaline ve Miramaxa deinmekte yarar vardr. 1978 ylnda Salt Lake Cityde dzenlenmeye balayan U.S. Film Festivali klasik sinemann retrospektiflerinin yan sra bamsz yapmlara da yer vermekteydi. 1980 ylnda Robert Redford tarafndan Utahda kurulan Sundance Film Enstits, 1990 ylnda bu festivali devralarak Sundance Film Festivali olarak yeniden adlandrm ve Park Citye tamtr. Sundancein programnda ilk yllarda krsal kesime zg filmler mevcuttu, fakat 1989 ylnda festival kapsamnda gsterilen Soderberghin seks, yalanlar ve videoteyp adl filmi festivalin grnmn deitirmitir. Byk dl kazanan film, tm dnyada gerekletirilen datmndan yaklak 100 milyon dolar kazanmtr. Bu rakam, dk bteli filmler iin gerekten artcdr. Bylece Sundance, Hollywood stdyolar ve datmclar iin dikkat ekici bir yer olmutur.188 Bamszlarn markas haline gelen Sundancee 1993 ylnda 225 film yarmak zere bavurmutur. 1997 ylnda bu rakam 500e km, ayrca buna ilave olarak belgesel blmde yarmak zere 200 film189 daha katlmtr. Hollywood dndaki yapmlar yaynlayan bir kablolu televizyon kanal da (Sundance Channel) bulunan Sundance, gnmzde bamsz sinemay ana akmlatran bir merkez haline gelmitir. Robert Redford Sundancein bu konumunu yle aklamaktadr: Bizim yapmaya altmz ey, bamszlar ve stdyolar arasnda olabilecek gerginlii yok etmek Sektrdeki pek ok isim festivale katlyor, buras bamsz sinemaclarn onlarla iletiim kurabilecei elverili bir yer.190 90l yllarda bamsz sinema alannda giderek artan rakamlar yznden Sundance Film Festivalinden ou ynetmen geri evrilmektedir. 1995 ylnda Sundancein geri evirdii ynetmen tarafndan alternatif bir festival dzenlenmeye balamtr: Slamdance. 1995 ylnda balayan Slamdance Film Festivaline 2002 ylnda 2000in zerinde191 bavuru yaplmtr.

187 188

Levy, s. 50. Thompson ve Bordwell, s. 695. 189 Levy, s. 40. 190 Thompson ve Bordwell, s. 695. 191 Holmlund, s. 7.

75

Yeni Bamsz Amerikan Sinemasnn ikinci ayan ise Miramax irketi oluturmaktadr. 1979 ylnda Bob ve Harvey Weinstein kardeler tarafndan kurulan irket, balangta dk bteli filmlerin datmn stlenme amacn tamaktayd. Ancak seks, yalanlar ve videoteypin baarsndan sonra irket, filmleri finanse eden, yapm ve datmn stlenen bir mini-majr konumuna gelmitir. Seks, yalanlar ve videoteypten sonra Miramax imzas tayan filmler arasnda Reservoir Dogs-Rezervuar Kpekleri (1992), Clerks (1994), Pulp Fiction-Ucuz Roman (1994), The English Patient- ngiliz Hasta (1997) ve Shakespeare in Love-Ak Shakespeare (1998) bulunmaktadr. Miramaxn alt kuruluu olan Dimension Films ise Scream-lk ve Scary Movie-Korkun Bir Film gibi dk bteli korku-gerilim trndeki filmleri finanse etmekte ve datmaktadr. Miramaxa benzer ekilde New Line Cinema irketi de 1967de dk bteli korku filmlerini ve Avrupa yapmlarn datmak amacyla kurulmu ve 90l yllarda mini-majrler arasna girmitir. Bamsz sinema alanndaki bu krl gelimeler, majr irketlerin mini-majrleri satn almalarna sebep olmutur. 1993 ylnda Disney, Miramax satn alrken, bir yl sonra New Line Ted Turner tarafndan satn alnarak Warner Bros.a192 balanmtr. Gnmzde baarl bamsz irketlerin hemen hepsi majr stdyolarn bir kolu olarak almaktadr. 1992 ylnda Sony, bamsz alt kuruluu olan Sony Pictures Classicsi kurmutur. 1995te Fox, Fox Searchlight; 1997de Universal irketi, October Filmsi kurmutur. 1997de MGM, Samuel Goldwyn Companyi bnyesine almtr. Son olarak 1998 ylnda Paramount, Paramount Classicsi kurmutur.193 Majr irketlerin alt kurulular tarafndan gitgide artan btelerle finanse edilen ve datlan filmlere bakld zaman, gnmz Amerikan Sinemasndaki bamsz film kavram daha da belirsiz bir hal almaktadr. zellikle de bamsz filmlerin Miramax gibi bir atnn altnda toplanmas, bamszlarn da bir irketi olduuna gre, artk bamszlar da bamsz deil mi?194 tartmasna kolaylkla yol aabilmektedir. Yeni Bamsz Amerikan Sinemas kapsamnda evrilen filmlere baktmz zaman bu yapmlar snflandrmann glyle karlamaktayz. Ancak Thompson ve
192

Greg Merritt, Celluloid Mavericks: A History of American Independent Film, New York: Thunders Mouth Press, 2000, ss. 353-354. 193 Merritt, s. 354. 194 Burak Gral, Bamsz Olunca Ne Oluyor?, Antrakt, Say: 75-76 (Aralk 2003-Ocak 2004), s. 30.

76

Bordwell 90l yllardan gnmze dek evrilen bu filmlerin, en avant-gardedan en geleneksele195 olmak zere grupta incelenebileceini belirtmektedirler. Thompson ve Bordwellin sanatsal bamszlar (Arty Indies)196 olarak adlandrdklar ilk gruptaki filmler, Hollywood dnda, dk bteyle ekilmekte ve Avrupa sanat sinemas duyarlln tamaktadrlar. 1984 ylnda Jim Jarmuschun 110.000 dolarlk bteyle siyah-beyaz ektii Stanger than Paradise-Cennetteki Yabanc adl filmi sanatsal bamszlarn ncsdr. Yava tempolu, uzun planlardan oluan film bir kadn ve iki erkein Manhattandan Clevelande ve son olarak Floridaya yolculuu boyunca gelien olaylar izgisini izlemektedir. Wim Wendersin yol filmlerine benzetilen, Yasujiro Ozu ve Robert Bresson filmleri gibi minimal bir slupla ekilen film, Cannesda en iyi ilk film dln alm, Eletirmenler Birlii tarafndan yln en iyi filmi seilmi ve Amerikada iki milyon dolar kazan salamtr. kinci grubu oluturan Hollywood tesi bamszlar197 (Off-Hollywood Indies) ise sanatsal bamszlar kadar nc deillerdir. Onlar Hollywood dna iten, dk bteli olmalar ve riskli temalar ilemeleridir. David Lynchin Blue Velvet-Mavi Kadife (1986), Steven Soderberghin sex, lies and videotape (1989), Gus Van Sant ve Coen Kardelerin almalar bu gruba girmektedir. Ancak Hollywood tesi bamszlarn kilometreta, 90l yllarda bamsz sinemann ykseliine ivme kazandran, Quentin Tarantinonun ynettii Ucuz Roman filmidir. Gangster film tr slubuyla ekilen, yldz oyuncular kullanan, yknn kronolojik akyla oynayan, ynetmenin zgn iddet slubunu ieren, televizyon programlarna ve filmlere gndermeler yapan ucuz Roman, uluslararas alanda elde ettii ekonomik baaryla bu gruptaki en baarl yapmdr. Ayrca aznlk seyirciye ynelik evrilen gay ve lezbiyen filmleri, AfroAmerikan ynetmenlerin filmleri de Hollywood tesi grupta yer almaktadrlar. Thompson ve Bordwellin Hollywood ncesi bamszlar198 (Retro-Hollywood) olarak adlandrdklar filmler ise majr irketlerin zel efektlere, aksiyona ve star merkezli melodramlara arlk vererek es getikleri geleneksel tr filmlerini ele almaktadrlar. The Evil Dead (1983), Nightmare on Elm Street-Elm Soka Kabusu
195 196

Thompson ve Bordwell, s. 696. Thompson ve Bordwell, s. 696. 197 Thompson ve Bordwell, s. 697. 198 Thompson ve Bordwell, s. 700.

77

(1984), Scream-lk (1996), I Know What You Did Last Summer-Geen Yaz Ne Yaptn Biliyorum (1997) gibi dk bteli korku filmleri, John Dahln ynettii Red Rock West-Red Rock Kasabas (1993) ve The Last Seduction-Son Tahrik (1994), Bryan Singern The Usual Suspects-Olaan pheliler (1995) gibi kara film rnekleri bu gruba giren yapmlardr. Gnmzde Amerikan Sinemasndaki bamsz film kavram Hollywood ile bamsz sektr arasnda mulak bir izgide varln srdrmektedir. Bamsz filmlerin Miramax ve Sundance ile kurumsallamalar, ayrca majr stdyolarn bamsz film retmek amacyla kurulan alt kurulular bu belirsizlii artrmaktadr. Geen on yl ierisinde Hollywood, bamsz sektrden etkilenmi, ayn ekilde bamszlar da her
199

zaman

avantajl

olmasa

da-

Hollywood

tarafndan

ekillenmilerdir.

Bugn bamszlk olgusu, pek ok sinemac iin Hollywooda

geii salayan bir basamak ilevini grmektedir.200

199 200

Geoff King, American Independent Cinema, London&NewYork: I.B. Tauris, 2005, s. 261. King, s. 262.

78

3. YE LAM DNEM TRK S NEMASINDA BAIMSIZLIK DENEMELER

14 Kasm 1914 tarihinde Fuat Uzknayn ynettii Ayastefanostaki Rus Abidesinin Ykl ilk Trk filmi saylmaktadr.* Bu ilk film denemesinin ardndan sinema, sava yllar boyunca ordunun elinde sreklilik kazanmtr. 1922 ylnda ilk zel yapmevi olan Kemal Filmin kurulmasyla Trk sinema tarihinde film yapmnn ilk dnemi son bulmutur. Bu noktadan sonra Trk Sinemasnn dnemlendirilmesi Nijat znn belirledii izgiler dorultusunda yle ilerlemektedir: 1922-1939 araln Tiyatrocular Dnemi olarak adlandran zn, 1939-1950 araln Gei Dnemi, 1950-1960 araln Sinemaclar Dneminin ilk blm, 1960-1966 araln ise Sinemaclar Dneminin ikinci blm201 olarak adlandrmaktadr. 19221939 yllar arasndaki sre, Dr-l-bedayinin ( stanbul ehir Tiyatrosu) banda bulunan Muhsin Erturulun tekelinde, tiyatro oyuncular, dekorlar, kostmleri ile tiyatro eserlerinin sinemaya uyarland, tiyatrovari slupla filmlerin ekildii bir dnemdir. 1939 ylnda Faruk Kenin Ta Paras filmiyle Erturulun egemenlii krlm ve yurtdnda fotoraf ve sinema eitimi alm gen ynetmenlerin geliiyle, tiyatro slubunu krma ve sinemaya zg bir slup kurma abalar balamtr. Ancak bu dnemde sinema, tiyatronun etkisinden tam olarak kurtulamamtr. Gei dnemi ynetmenleri, filmlerini ekerken teknik eleman ve oyuncu olarak tiyatrocularn yetitirdii kadrodan yararlanmak zorunda kalmlardr. 1950de Ltfi mer Akad ile balayan sinemaclar dneminde Metin Erksan, Atf Ylmaz, Osman Seden, Memduh n gibi ynetmenlerin almalaryla sinema dili kurulmutur. Bylece 60l yllarn ortasna gelindiinde Trk Sinemasndaki genel grnm u ekildedir: Tiyatrocularn stnl artk sz konusu deildi; sinema dilini kurma abas ilk meyvalarn vermiti;

lk Trk filmi olarak kabul edilen Ayastefanostaki Rus Abidesinin Ykl, gnmze dek bulunamamtr. Filmin ekilip ekilmedii bilinmemekle birlikte, ekildii varsaylsa bile bu filme ilikin hibir somut belge bulunamamtr. Bu yzden Burak Evren, 5-26 Haziran 1911 tarihinde Makedonyal sinema ve fotoraf sanatlar Yanaki ve Milton Manaki Kardeler tarafndan ekilen V. Sultan Mehmetin Manastr ve Selanik Ziyareti belgeselini ilk Trk filmi olarak kabul etmektedir. Evrenin iddiasna gre eken kiilerin Osmanl uyruklu, ekilen kiinin ise Osmanl padiah olmas bu filmi bir Trk filmi yapmaktadr. Yani, yeni belgeler ve filmler bulunana kadar, bu film Trk sinema tarihinin ilk filmi deilse bile ilk filmlerinden biri olarak kabul grmelidir. (Burak Evren, lk Trk Filmleri, stanbul: Es Yaynlar, 2006) 201 Nijat zn, Trk Sinemas Kronolojisi, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1968.

79

yllk film says, seyirci says, sinema salonu says, yapmevi says-hepsi ayn oranda olmamakla birlikte-srekli bir art iindeydi. Endstride alanlarn says da artm, sinema kalabalk bir topluluu geindiren nemli bir endstri kolu olmutu.202 Ayrca gieye odakl kitle filmlerinin yan sra, 27 Mays 1960 devrimiyle ve yeni anayasa dzeninin getirdii zgrlk ortamla birlikte daha nce tabu saylan isizlik, snfsal atma, sendika olgusu, i g, smr temal filmler de evrilmeye balamtr. Bir endstri alan olarak Trk Sinemasnn en retken olduu ve Yeilam ismiyle anlan bu dnemi Burak Evren ikiye ayrmakta, 1960-1967 araln Altn Yllar olarak adlandrrken, 1968-1974 yllarn yaanan film enflasyonundan tr Yeilamn Ykselii olarak ele almaktadr.203 Yeilamn ykseli dneminde Trk Sinemas, Amerika, Hindistan ve Hong Kongdan sonra dnyann en fazla film reten 4. lkesi204 haline gelmitir. almann bu blmnde 1960tan 70li yllarn ilk yarsna dek egemen bir endstriyel sistem iinde retim faaliyetlerini srdren Yeilam sinemasnn dinamiklerini ele alacaz. Yeilam oluturan endstriyel yapya, anlat kalplarna ve seyretme ilikisine deinerek geleneksel Trk Sinemasn anlamaya alacaz. Daha sonra Yeilamn hakim ileyim sistemi dnda kalarak, bamsz film denemelerinde bulunan ynetmeni -Atilla Tokatl, Alp Zeki Heper ve Metin Erksan- ve almalarn inceleyeceiz.

3.1. Yeilam Sinemasn Oluturan Dinamikler Yeilam, 60l yllar boyunca ve 70li yllarn ilk yarsnda Trk Sinemasnn retim asndan ve seyirciyle ilikisi asndan en youn olduu dneme verilen addr. Halk ile i ie olmasnn yan sra aydnlar tarafndan eletirilen, hatta ounlukla hafifsenen Trk Sinemasnn bu popler kanad adn Beyolunda film yapm irketlerinin yer ald sokaktan almtr. te yandan Yeilam, o dnemin film yapm ilikilerine, kurulan anlat kalplarna, sinema-seyirci ilikisine ve gieye odakl film
202 203

zn, Trk Sinemas Kronolojisi, s. 33. Burak Evren, Trk Sinemas/Turkish Cinema, Antalya: 42. Antalya Altn Portakal Film Festivali Yaynlar, 2006. 204 Evren, Trk Sinemas/Turkish Cinema, s. 249.

80

retim anlayna verilen kavramlatrlm bir isimdir. Bu blmde, Yeilam dnemindeki bamsz sinema denemelerine gemeden nce, dnemin egemen sinema anlayn grebilmek adna Yeilam oluturan dinamiklere gz atacaz. ncelikle Yeilamdaki retim ilikilerini anlamak amacyla Yeilam sinemasnn endstriyel yapsn ele alacak, daha sonra bu yap ierisinde oluturulan klasik anlatya-en ok da melodramatik sluba-odaklanm anlat yapsna deinecek ve son olarak dnemin film izleme biimine, sinema-seyirci ilikisine yer vereceiz.

3.1.1. Yeilamda Endstriyel Yap 1960lar ve 1970lerin ilk birka yl, bir bakma Trk Sinemasnn en parlak dnemidir. Bu dnem boyunca seyirci says hzl bir art gsterdi. Bu arta paralel olarak il ve ilelerde pek ok sinema salonu ald. Bir baka deyile koltuk kapasitesi de byd. rnein, 1961 ylnda stanbulda 68i kapal, 145i ak olmak zere 213 salon varken, bu saylar 1975te 137 kapal, 236 ak, toplam 373e ulamt. Salonlarn oalmasnn sonucu ise film retimine ynelik, artan bir talep oldu. Bylece film irketleri, film iletmecileri ve film says da giderek oald.205 Bu yllarda evrilen film saylarna gz attmzda yle bir art grmekteyiz: 1960 ylnda toplam 68 olan film says 1966 ylnda 238e ykselmi, sonraki birka yl d yaam olsa da 1972 ylnda 298e206 varmtr. retimde gzlemlenen bu art, Trkiyede sinemann endstriyel anlamda krl bir i alan olduunu gstermitir. 60l yllarda Yeilam endstrisini oluturan dinamikler yle sralanabilir: Yapmclar, blge iletmecileri, amortisman filmler, yldz oyuncular, sansr, bono, ek ve senet kullanm, ynetmenler ve senaryo yazarlar. Sinema, bir sanat dal olmasnn yan sra bir endstri daldr. Erman enere gre bu durum, zellikle ekonomik bakmdan az gelimi lkelerde sinema yapmcsn kapitalizmin ilk devirlerindeki kapitaliste benzetmektedir. Nasl ki, o

205 Nilgn Abisel, Trk Sinemasnda Film Yapm zerine Notlar, Trk Sinemas zerine Yazlar, Ankara: Phoenix Yaynevi, 2005, s. 104. 206 Giovanni Scognamillo, Trk Sinema Tarihi, geniletilmi bask, stanbul: Kabalc Yaynevi, 1998, s. 191.

81

devirlerin kapitalisti retim faaliyetinin iki alannda (teebbs ve kapital) egemense yapmc da bir anlamda yledir. Yani hem sermaye koyandr, hem de teebbs eden.207 Yeilam dnemindeki yapmc tiplerine baktmz zaman iki gruptan sz edebiliriz: Sinemaya kapitalle girenler ve sinemada emekiyken (artist, ynetmen vb.) sonradan yapmc olanlar.208 Ancak Yeilam sinemasnda yapmclarn byk ounluu sinema kkenli kimseler deildir. Film yapm irketi kurmak iin ticari mevzuatn gereklerini yerine getirmek dnda herhangi bir n koul olmad iin sinema alan dnda pek ok kii yapmcla girimitir. Bu kiilerin asl amac, sinemay bir sanat olarak icra etmek deil, daha ok kazan salamak, nl olmak ya da nl isimlerle iliki kurabilmekten ibarettir. 60l yllar film yapmclnn temellendirilmesi iin nemli frsatlar sunmu olsa da bu frsatlar yeterli lde deerlendirilmemi, sinemadan elde edilen gelirler yeniden sinemaya ynelik kullanlmamtr. Sinemaclk krl bir endstri dal olmasna ramen Yeilam dneminde krn ok az yapmcya kalmaktadr. Bunun nedeni Trk Sinemasnn yanl bir ekonomik temel stne kurulmu olmasndan ileri gelmektedir. Bu sorunu daha iyi aklayabilmek iin Yeilamn endstriyel yapsn oluturan blge iletmecileri, yldzclk olgusu, bono, ek ve senet kullanm gibi dinamiklerini ele almamz gerekmektedir. Yeilam dneminde film datm olgusu Blge letmecilii sistemiyle gereklemektedir. Trkiye, sinema asndan 7 blgeye ayrlmtr. Daha dorusu 68 il 6 merkez ile blnm, bylece iletme blgeleri meydana gelmitir. rnein, Gneydou Anadolu blgesi illeri Adana iletmesine; birka Anadolu ehriyle Marmara blgesi ehirleri stanbul blgesine baldrlar. Yapmclarn bu iletmelerle ilikileri balca iki ayr ekilde olur. Ya filmlerini iletmek iin bu blgeye verirler, ya da sat yaparlar. letmeye verilen filmden birka kopya blge iletmecisine gnderilir. letmeci bu filmi blgesinde i yapt sinemalarda oynatr, sonra toplanan haslattan %25 iletme komisyonunu aldktan sonra kalann yapmcya gnderir. Bu yolun riski, dierine nazaran ok daha fazladr. Yapmc iletme bordrosunu almadan filmin o blgede i yapp yapmadn, kendisinin ka para alacan bilmemektedir.
207 208

Erman ener, Yeilam ve Trk Sinemas, stanbul: Kamera Yaynlar, 1970, s. 107. ener, s. 108.

82

Sat yolu ise bu riski azaltan bir yoldur. Bu yolu seen yapmc filmini iletmez, blgelere iletme hakkn da vermez, daha kesin bir yol izleyerek sat yapar. Yani filmini blge iletmecilerine satar. Film i yapsn, yapmasn yapmc bununla ilgilenmez...209 letmeciler verdikleri avanslar karlnda baz haklara sahip olmulardr ve bu glerini en ok filmlerin konusu ve garanti olarak grdkleri yldz oyuncular zerinde kullanmlardr. Yl sonlarnda byk irketler tarafndan yaplan amortisman filmler ise iletmecilere alternatif oluturmutur. Bu filmlerden biri seyirci tarafndan beenildii taktirde ertesi yl dier irketler de benzer filmler retmilerdir. ener, Trk Sinemasnda yldz sisteminin Ayhan Ik ile balam olduunu sylemekte ve ondan sonra sinemamzda oyuncu kanunlar, yldzn dokunulmazl, ematik tiplemeye gidi210 olgularnn baladn dile getirmektedir. Yeilam dneminde film yapmnndan elde edilen gelirin en byk payn yldz oyuncular almaktadr. Yldzlar, filmlerde canlandrdklar tiplere ve filmlerin yklerine dair isteklerini kabul ettirebilmektedirler. Bu anlamda ynetmenlerden ve senaryo yazarlarndan daha gl konumdadrlar. Ancak yldz oyuncular da rol aldklar filmlerden elde ettikleri kazanlar sinema alanna yatrmamlardr. Yldz sistemi de film yapmnn mali dengesini bozan unsurlar arasnda yer almtr. Yeilam sinemasnn yanl ileyen ekonomik dzeninin bir baka etkeni ise bono, ek ve senet kullanmnn yaygnlyd. Salon sahibinden, iletmeciden balayan, senet kullanarak deme yapma alkanl ve zorunluluu, set iisine dek uzanyor, bu durumdan en byk kazanc Yeilamdaki senet krclar elde ediyordu. Senetlerden bir ya da birkann denememesi, geriye doru tm zinciri sarsyor ve intiharlara bile yol aabiliyordu.211 Yeilamn bu endstriyel ileyii ierisinde film fikri retme konusunda neredeyse hi sz sahibi olmayanlar ynetmenler ve senaryo yazarlardr. Senaryolar smarlama olarak 5-6 senaryocu tarafndan yazlmaktadr. 200 filmin 3/5n onlar yetitirmekte, kalanlar da ya ynetmenler yazmakta ya da elde mevcut eski senaryolardan yararlanlmaktadr.212 Bu noktada senaryo yazarlarnn fikir retimi konusundaki kstlamalar bir taraftan dnemin sansr denetleme kurulundan, dier yandan ise iletmecilerin smarlad
209 210

ener, s. 135. ener, s. 121. 211 Abisel, Trk Sinemasnda Film Yapm zerine Notlar, s. 109. 212 ener, s. 111.

83

ekilde halk kitlesinin beeni ve alkanlklar dorultusunda yazmak zorunda olmalarndan ileri gelmektedir. Yeilamda ynetmenlik ise usta-rak dzeni iinde varolmaktadr. Onat Kutlar, bu dzeni lonca zihniyeti aklamasyla dile getirmektedir: Trkiyedeki sinema ortam iki ad yapnn karmdr. Lonca yapsyla, eski Galata tccarlarnn karm. Lonca yaps tpk eitli zenaatlar, ayakkabclk zenaati, duvarclk zenaati gibi sinemaclk zenaatini oluturmutur lkemizde. Feodal bir yapdr... Kameramanlar usta rak ilikisi ile yetiir, ynetmenler keza yle, hatta oyuncular bile belli llerde byle yetiir. Setteki ilikilerde tipik lonca snf hiyerarisi hissedilir...213 60l yllar boyunca ve 70li yllarn ilk yarsnda srekli artan bu retim ortam Yeilam sinemasn bir enflasyon sinemasna dntrmtr. Yllk yapm 200n zerine kmtr. Ama gerekte ne bu yapm hakkyla gerekletirebilecek yapm kurulular ne bu yapm kaldrabilecek sayda sinema salonu vardr. Ylda elli filmlik yapma g yetebilecek stdyo, laboratuvar, teknik donatm, teknik personel, sanat, bu gcn drt be kat bir yk tamaya zorlanr. Ylda iki dzine filmde oynayan yldz, ylda iki dzine senaryo yazan senaryocu, ylda bir dzine film eviren ynetmen bu zorlamann sonucudur. Sinemaya uygulanan vergi dzeninin tutarszl, yldzclk, datmc ve oynatmclarn yapmda sz sahibi olmalar gibi etkenler de eklenince filmlerin niteliindeki d korkun bir dzeye varr. 1967de balayan renkli film furyas, film giderlerini bir kalemde bir kat artrd iin bunalm arlatrr, ertesi yl balayan televizyon yaynlaryla214 seyirci saysnda d balar ve Yeilamn en parlak yllar yava yava geride kalr.

3.1.2. Yeilamda Anlat Yaps Yeilam sinemasn oluturan tipik zelliklerden biri de gelenekselleen anlat yapsdr. Prof. Dr. Kezban Gleryz, Trk filmi deyii ile zetleyiverdiimiz ve biraz
Onat Kutlar, Tarihsel Gelime Hkmn Veriyor, ve Sinema, Say: 1 (Aralk 1985), s. 16dan akt. Asl Daldal, 1960 Darbesi ve Trk Sinemasnda Toplumsal Gerekilik, stanbul: Homer Kitabevi, 2005, ss. 65-66. 214 Nijat zn, Elli Yln Trk Sinemas, Karagzden Sinemaya: Trk Sinemas ve Sorunlar (1. Cilt), Ankara: Kitle Yaynlar, 1995, s. 245.
213

84

da hafife alan bir tebessmle gnderme yaptmz bir sinema bieminin varln kabul etmemiz gerektiini215 vurgulamaktadr. Trk filmi deyiiyle biraz da alaya alnarak zetlenen Yeilam filmleri, grselden ok iitsele dayal bir yap olarak karmza kmaktadr. Bu filmlerde grntden ok diyaloglarn arlkl olmas ise Trk insannn szl kltr geleneinden ileri gelmektedir. Ortaoyunu, meddah, Karagz gibi szl kltr rnlerinin etkisinin yan sra, Yeilam besleyen popler edebiyat rnlerinin ve radyo dinleme alkanlnn da Yeilamn anlat kalplarna etkisi yadsnamaz. Engin Ayann belirttii gibi Yeilam, kendisinden nce varolan halk elenceliklerinden glge oyunu, ortaoyunu, meddahlk, masal, destan anlatcl geleneini kendine gre birletirip srdrmeye almtr.216 Ayann deyiiyle, Yeilam sinemas anlatmc bir sinemadr. Yeilam sinemacs (senaryocu, ynetmen ve oyuncu) anlatcdr, meddah-masalcdr.217 Yeilam sinemas, geleneksel szl kltrmze ve ticarilie eklemlenmi, anonim yaratcln ar bast popler, poplist bir sinemadr.218 Yeilamn senaryo yazarlarndan Blent Oran ise Yeilam filmlerinin masals anlatsn u szlerle aklamaktadr: Trk insan masal sever... Masallarla bymtr. Ortaoyunundan, Karagzlerden-Nasreddin Hocalardan gelen ve kanna ilemi bir alkanl, gelenei vardr. Gie yapan en ada filmlerin diyaloglarnda Karagz-Hacivat tekerlemelerini anmsatan bir ton gze arpar... ou film kahraman ayanda blucin, srtnda frak da olsa Krolu yiitliiyle konuur. Ya Kelolan?... Ya oumuzun byk keyifle dinleyerek bydmz kelolan masallar?... yatmaktadr. te filmlerimizin ilkellikle sulanan konularnn altnda bunlar
219

Yeilamn popler retim srecinde zellikle tr filmleri n plana kmaktadr. Melodramdan gldrye, polisiyeden fantastie, kovboy filmlerine dek eitli trlerde retim yaplmtr. Ancak bunlar arasndan en yaygn ve Yeilamn vazgeilmezi olanlar melodram trndeki filmlerdir. Melodramlar gldr filmleri
Kezban Gleryz, Trk Sinemasnda slubun Kkeni, Trk Sinemas zerine Dnceler, Sleym Murat Diner (haz.), Ankara: Doruk Yaynlar, 1996, s. 49. 216 Engin Aya, Yeilama Bak, Trk Sinemas zerine Dnceler, Sleym Murat Diner (haz.), Ankara: Doruk Yaynlar, 1996, s. 137. 217 Aya, Yeilama Bak, s. 138. 218 Aya, Yeilama Bak, s. 144. 219 Blent Oran, Yeilam Nasl Dodu, Nasl Byd, Nasl ld ve Yaasn Yeni Sinema, Trk Sinemas zerine Dnceler, Sleym Murat Diner (haz.), Ankara: Doruk Yaynlar, 1996, s. 284.
215

85

takip etmektedir. Yeilam sinemaclar bazen bir tr olarak, daha ok da bir anlatm yolu olarak melodramdan yararlanmlardr.220 Sinemaclarn melodrama eilimleri ise Nijat znn ifadesiyle iin kolayna kamak, ucuz etkilerle kolay yoldan izleyici avlamaktan baka bir ey deildir.221 Temel olarak iyi-kt atmas zerine kurulu, melodramatik yapdaki Yeilam filmleri klasik anlatm yelemilerdir. Yeilam filmlerinin izledii bu klasik anlat yaps ierisinde temalar, olay rgs, karakterler, zaman ve mekan ilikileri ise yle yer almaktadr: Popler yerli filmlerin temas, hemen her zaman kaderin kanlmazldr. Fedakarlk -zellikle kadnn-, drstlk ve sadakat vazgeilmez deerler olarak vurgulanmtr. Ayrca, mutluluun parada deil akta olduu, kadnlar iin iffetin, erkekler iin aln teriyle para kazanmann nemi vurgulanr.222 Bu filmlerin olay rglerine bakldnda ise ounun, kadnla erkein, filmin sonunda kavumalarna ya da kavuamamalarna neden olacak biimde, birok kez karlamas ve ayrlmas zerine kurulduunu grrz. Olaylar, neden sonu ilikisi iinde (...) ard ardna eklenir ve karakterlerin, gnlk yaamn olaan faaliyetlerinden arnm, tmyle duygusal etkinin hizmetindeki ilevsel eylemleriyle birlikte anlaty ileriye doru tarlar. Karakterlerin birbirleriyle karlamasn ounlukla rastlantlar (...) bazen de bakalarnn giriimleri (...) hazrlar. Bakalar ve yanl anla(l)malar ise, daha ok ayrlmalarn nedeni olarak ortaya kar.223 Yeilam filmlerinde karakterleri ele alacak olursak, bu karakterlerin gemilerine dair detayl bilgi verilmediini grebiliriz. Karakterlerin hepsi, iyi-kt, zengin-yoksul gibi ztlklar ve kalplar iinde var olurlar. Bu anlamda karakterler ve olaylar, toplumsal ve tarihsel balamdan yoksundur.224 Bu filmlerin kulland ideal tipler mevcuttur: yiler, zdelemeden olunmayacak denli gzel, drst, iyi; ktlerse zdeleme ihtimalini en aza indirecek denli ktdrler.225
220

Nijat zn, Sinemamz ve Melodram, Karagzden Sinemaya: Trk Sinemas ve Sorunlar (1. Cilt), Ankara: Kitle Yaynlar, 1995, s. 146. 221 zn, Sinemamz ve Melodram, s. 139. 222 Nilgn Abisel, Bir Dnya Nasl Kurulur? Popler Trk Filmlerinde Anlat Yaps zerine, Trk Sinemas zerine Yazlar, Ankara: Phoenix Yaynevi, 2005, s. 209. 223 Abisel, Bir Dnya Nasl Kurulur?..., s. 214. 224 Abisel, Bir Dnya Nasl Kurulur?..., s. 211. 225 Abisel, Bir Dnya Nasl Kurulur?..., s. 222.

86

Ouz Adanr, bir anlatm biimi olarak sinematografik yknn varolabilmesi iin unsurun gerekliliini vurgulamaktadr: Zaman, mekan ve kii. yk, bu eleman arasnda kurulan kombinasyonlarn rndr.226 Somut grntlerden oluan sinemadaki zaman, mekan, kiilik ilikileri doal mantn ileyi biimine kendini uydurmak zorundadr. Oysa Trk Sinemasndaki melodramlarn birounda byle bir uyumlanma sz konusu deildir. Bir sahnede eve gndz giren kii ayn zaman dilimi iinde yaanrken evden gece kmakta ya da tam tersi olabilmektedir. Bir sahne ncesinde ayn mekanda bir baka giysiyle oturan kii, bir plan deiikliinde yeni bir giysiyle grlebilmektedir. Bu durum zellikle sinematografik zamansallk mantnn altst olmasna neden olmakta ve anlatmda derin atlaklar oluturmaktadr.227 Btn bu zellikleri gz nnde bulundurduumuzda Yeilam filmlerinin kendilerine zg ortak anlatm tarzyla bir tr gerekdlk duygusu yaratan anlatlar228 haline geldikleri sylenebilir. Yeilam filmleri, bu anlat kalplar dorultusunda kendilerini tekrarlayarak 60l yllar boyunca evrilmeye devam etmilerdir. Ayn kalplarn, benzer yklerin ve klie tiplemelerin tekrar tekrar kullanlmasnn sebebi ise Yeilam yapmclarnn, ynetmenlerinin ve yazarlarnn halkn bu ykleri ve bu klieleri istedii zerine hemfikir olmalarndan ileri gelmektedir. Yeilam filmlerinin izledii geleneksellemi anlat kalplar, film retim koullarnn deimesine paralel olarak deiime urayacaktr.

3.1.3. Yeilamda Sinema-Seyirci likisi Trk Sinemasnn altn a olarak adlandrlan ve Yeilam sinemasnn, bir baka deyile popler sinemann en verimli olduu 60l yllarda sinema, halkn en ucuz elence arac olarak gndelik yaamdaki yerini korumaktadr. Bu dnemde sinemaya gitmek, trensel bir eylemdir. Bunun yan sra sinema, halkn sosyalleme mekan olarak da nem kazanmaktadr. Serpil Krel, 60l yllarn sinemasal ortamndaki film
226 227

Ouz Adanr, Sinemada Anlam ve Anlatm, 2. bask, stanbul: Alfa Yaynlar, 2003, s. 147. Adanr, s. 154. 228 Abisel, Bir Dnya Nasl Kurulur?..., s. 221.

87

izleme biimini sade ve dolaysz229 olarak nitelemektedir. O yllarda film izleme eylemini gerekletirmek iin evlerden dar klmakta ve zellikle de ailelerden, kadn seyircilerden oluan kalabalklar sinema salonlarn doldurmaktadr. Buna ek olarak Krel, Yeilam seyircisinin grnr olma durumuna dikkat eker. Film, sinemada izlendii iin seyircinin ilgisini ve beklentisini sezebilmek ok zor deildir. Seyirci, sinema salonundaki fiziksel varl ile beenisini de aka ortaya koymaktadr. Oysa ki, televizyonun ve videonun evlere girmesiyle birlikte bir filmi ka kiinin, hangi koullarda ve hangi duygularla izledii belirsiz hale gelir. Televizyonun gelii ile birlikte kanlmaz olarak seyirci-sinema ilikisi de deiecektir.230 Yeilam dnemi Trk Sinemasnda seyircinin grnr olmasna ramen Trk sinema seyircisi hakknda bir yargya varmak ve bir seyirci profili karmak gtr. Bu zorluun sebebini Hasan Grdal, Davit Fresko ve Suat Karantay, Bunun sebebi lkemizde sinema sahibiyle seyirci arasnda gerek anlamda bir arz ve talep ilikisi kurulmam olmas, seyirciyle bir nabz yoklamas yaplmam olmas. Trk seyircisinin kiiliini incelerken ona gidecei filmi seme hakknn tannmadn, ne verilirse kabul edecei zihniyetiyle hareket edildiini grmekteyiz.231 ifadesiyle aklamaktadrlar. Nijat zn ise buna ek olarak sinemaclarmza gre izleyicinin badak bir yn232 olduuna dikkat eker. zleyicinin ya, cinslii, eitim ve renimi nemli etkenler deildir; izleyici deimez, ancak says artar ya da azalr...233 zn, bu ifadesini u ekilde akla kavuturmaktadr:
Yerli film izleyicisi, yerli sinema endstrisinin can damar olduu halde, sinemaclar bugne dek bu izleyicinin yaps, geliimi, eilimleri... konusunu incelememilerdir. Buna karn, ortaya kardklar filmin en ksa zamanda elden geldiince ok kazan salamas iin, izleyiciyi avlayacan sandklar birtakm formlleri uygulamaktan da geri kalmazlar. Ama bu formller ok aldatcdr; bir filmde sinemacnn yzn gldren formln br filmde fiyaskoyla sonuland sk sk grlr. Ayn formln bir filmde tutup brnde fiyaskoya uramas; bir yl nceki bir modann teki yllarda hzn gittike yitirmesi, izleyiciyi tanmamaktan ileri gelmektedir. Sinemaclar,
Serpil Krel, Yeilam yk Sinemas, stanbul: Babil Yaynlar, 2005, s. 146. Krel, s. 146. 231 Hasan Grdal, Davit Fresko ve Suat Karantay, Trkiyede Sinema Seyircisi, Grnt Sinema, Say: 3 (Bahar-Yaz 2005), s. 92. 232 Nijat zn, Yerli Filmler ve zleyici, Karagzden Sinemaya: Trk Sinemas ve Sorunlar (2. Cilt), Ankara: Kitle Yaynlar, 2005, s. 221. 233 zn, Yerli Filmler ve zleyici, s. 221.
230 229

88

izleyicinin ancak gnlk eilimlerinden, o da stnkr haberlidirler. Oysa, bu izleyicinin teden beri sregelen geliimini, nmzdeki be on yl iinde alaca durumu ortaya karmak, ona gre davranmak, sinemamzn gelecei bakmndan byk bir nem tamaktadr.234

Btn bu glklere ramen Yeilam sinema seyircisinin kimliini ana hatlaryla yle ifade edebiliriz: Engin Aya, 1950lere kadarki dnemde Trk sinema seyircisinin genelde kent merkezli olduunu, ancak bu seyircinin 50lerden sonra deiime uradn vurgulamaktadr: 1950lerle birlikte byk kentlere ynelik krsal kesimden i g giderek ivme kazanr. Bu arada elektriin yaygnlamasyla, sinema salonlar Anadoluda oalmaya balar. Yepyeni bir seyirci kitlesi ortaya kar. Bu seyirci, kapal toplum yapsnn, geleneksel krsal szl kltrn insanlardr ve sinemayla ilk kez karlamaktadr. Kltrel anlamda da tutucudur, gelenekidir, kapaldr. Yeilam, bu seyirciler iin oluan, oluturulan bir sinemadr, bu seyircilerin sinemasdr.235 Grdal, Fresko ve Karantay ise Yeilam seyircisinin profilini genel izgileriyle ortaya koyarken film trleri zerinden hareket etmektedirler. Seyirci kitlesi gzyle filmler kabaca iki ksma ayrlr: Salon filmleri ve serven filmleri. Genel olarak serven filmleri Trkiyede daha ok i yapmaktadr. Bunun sebebi geni tara seyircisinin bu tip filmlere daha ok rabet etmesidir. Tara seyircisi salon filmlerinde gsterilen hayattan ve kiilerden kendisini tamamen uzak bulmakta, onlarla kendisi arasnda hibir balant kuramamaktadr. Bunun sonucu olarak bu tr filmler onun iin hibir anlam tamamaktadr. Serven filmlerinin ise, d grn ne olursa olsun her blgeden ve hayattan insan etkilendirebilecek bir zellii vardr. Seyircinin servenin etkisi altnda kalmas iin filmin d grnn benimsemesi gerekmemektedir.236 Yerli filmlerde salon filmleri merkezlerde daha fazla i yapar grnmektedir. Tarada ise serven filmleri yine ndedir. ehirlerde salon tipi filmlerin tutulmasnn sebebi ehirlinin kylye kyasla bu tr filmlerde kendini daha ok bulmas, zlemini duyduu hayat ve kiileri bu filmlerde grebilmesidir. Genellikle ucuz piyasa romanlarnn uygulamas olarak evrilen bu filmlerde seyirci hasretini duyduu gzel
234 235

zn, Yerli Filmler ve zleyici, s. 221. Engin Aya, Yeilam Sonras, Antrakt, Say: 75-76 (Aralk 2003-Ocak 2004), s. 23. 236 Grdal, Fresko ve Karantay, ss. 92-93.

89

kzlarla, yakkl delikanllar arzulad bir dekor iinde grmektedir. Zaten yldz sistemiyle alan Trk Sinemasnn ba oyuncular bu tr filmlere uyan kiilerdir. Tara seyircisi ise bu kiileri hibir ekilde tanmad iin yine tabancal filmleri tercih etmektedir.237 Yazarlarn akladklar merkez-tara ayrm byk ehirlerde ehrin merkeziyle d mahalleleri iin de dorudur. Mesela stanbulda deiik semtlerin seyircileri ayr ayr zellikler gsterirler.238 Grld gibi, her ne kadar sinema sahipleri ve seyirci arasnda bilinli bir iliki kurulamam olsa da Yeilam dnemi Trk Sinemasnda seyircinin kimliini ana hatlaryla merkez ve tara ayrmnda grebilmekteyiz. Benzer ekilde, byk ehirlerde ehir merkezi ve d mahalleler arasnda da seyircinin yaps deimekte, buna bal olarak gsterime girecek filmler seilmektedir. 60l yllarda gzlemlenen film seyretme biimleri, sinema-seyirci ilikisi ve seyirci kimlii televizyon yaynlarnn ve videonun yaygnlamasyla geri dnlmez ekilde deiime urayacaktr.

3.2. Yeilam Sinemasnda Bamszlk Denemeleri Yeilam sinemas zerine yaplm aratrmalara, incelemelere ve yazlm kaynaklara baktmz zaman, o dnemde ortaya kan bamsz bir sinema oluumundan veya hareketinden sz edilmedii gze arpmaktadr. Orhan nser, zellikle Yeilam sinemasnn ileyim sistemini gz nnde bulundurarak o dnemde bamsz veya balantsz bir sinema yaplmasnn olanakszlna deinmektedir: Bu sistemin dna karak farkl konulara ynelik veya retim ilikileri sistem dndan kaynaklanan filmlerin olumas halinde, geerli tek gsterim/datm sistemi iinde yer almalar olanakszd, sistemin en canl olduu gnlerde sinema salonlarndan bakaca (...) gsterim/seyirciye ulama olana da olmadndan bamsz/balantsz bir sinema yaplmas olanakszd.239 Buna ramen Yeilamn ayak sistemi dnda kalarak, kiisel giriimlerde bulunan iki ynetmen gze arpmaktadr. Ancak bu giriimler bir

237 238

Grdal, Fresko ve Karantay, s. 93. Grdal, Fresko ve Karantay, s. 94. 239 Orhan nser, Bamsz Sinemaclar, Antrakt, Say: 75-76 (Aralk 2003-Ocak 2004), s. 27.

90

hareket oluturacak denli uzun vadeli olamam, denemeler eklinde sinema tarihimizde yer almlardr. Bu balk altnda 60l yllarda bamsz film denemelerinde bulunmu olan Atilla Tokatl, Alp Zeki Heper ve Metin Erksan ele alacak, bu ynetmenlerin almalarnn neden bamszlk denemesi olarak adlandrldklarn endstriyel, anlatmsal ve seyretme ilikileri erevesinde irdeleyeceiz..

3.2.1. Atilla Tokatl ve Denize nen Sokak Galatasaray Lisesini bitirdikten sonra Hukuk Felsefesi eitimi almak zere Fransaya giden Atilla Tokatl, eitimini yarda brakarak IDHEC (Institut des Hautes Etudes Cinmatographiques) sinema okuluna girmi ve sinema eitimine balamtr. Trkiyeye dndkten sonra sinema yazlar yazm, eviriler yapm ve Atf Ylmazn asistan olarak almtr. 1960 ylnda Nijat znn Trk Sinemas Kronolojisine piyasa d llerin denenmesi240 olarak kaydettii ilk filmi Denize nen Sokak ekmitir. 1964te Atf Ylmazn ynettii Kalbe Vuran Dman adl filminin senaryosunu yazm, ancak daha sonra Atf Ylmaz ile yollarn ayrmtr. Ynetmen Erdoan Tokatl, Atilla Tokatlnn Atf Ylmaz ile birlikte almay brakarak, Yeilam endstrisinin dnda kalmay tercih etme sebebini, Trklerin dnmek bile istemedikleri yollara, aklara gitme istei241 olarak aklamaktadr. 1964 ylnda ektii ikinci filmi Gel Baralmn ardndan sinemay brakan Atilla Tokatl, 70li yllarda evirmenlie ve yayncla arlk vermitir. Felsefe Szl ile sekiz ciltten oluan Sosyalist Kltr Ansiklopedisini yaynlamtr.242 Yalnz ve iine kapank bir yaam sren Ali beyin yksn konu alan ilk filmi Denize nen Sokak, Locarno Film Festivalinden eref diplomas ald halde Franszca altyazl kopyalar ile stanbulda ancak yazlk sinemalarda gsterim olana bulabilmitir. Sinema dndan Seluk Bakkalbann senaryosunu yazd film, Sel
zn, Trk Sinemas Kronolojisi, s. 145. Erdoan Tokatl ile 3 ubat 2007 tarihinde yaplan grme. 242 Agah zg, Trk Film Ynetmenleri Szl, geniletilmi yeni basm, stanbul: Agora Kitapl, 2003, s. 206.
241 240

91

Film yapmdr.243 Ayrca film, Locarno Festivali dnda 1. zmir Film Festivalinde en baarl senaryo dlne layk grlm, Ulvi Uraza en baarl oyuncu dln kazandrmtr. Sinema dergisinin dzenledii soruturmada da Ulvi Uraza en baarl oyuncu dl244 verilmitir. Denize nen Sokak, ellili yalarna dek annesi ile birlikte yaam olan ve annesinin lmnden sonra kzkardeinin basklar zerine evlenen Ali Beyin dnyas zerine kuruludur. Evlendii geceden itibaren karsna dokunmak istemeyen, babasndan kalan kitaplarla, minyatrlerle ve el yazmalaryla uraan Ali Beyin kendine zg dnyasna girmeyi baaran tek kii ise sanat tarihi alannda doktora aratrmas yapmakta olan ve Ali Beyin el yazmalarn incelemek zere onun evine gelen Sevgi adl gen kzdr. Film, ynetmenin Fransada ald sinema eitimi ve edindii deneyimler sonucunda Yeilamn anlat yapsnn dnda, farkl bir yol izlemitir. Arlkl olarak melodram ve gldr trlerine alkn, basit olay rglerini ve tiplemeleri takip eden Yeilam anlatsna alternatif olarak film, olaylardan ok karaktere arlk vererek durumlar anlatmaya alan bir yapmdr. Film, uzun planlar eliinde ar bir tempoya sahiptir. Diyaloglarn aksine grntlerin arlkl olduu filmde, karakterin skntl, zgn dnyasn yanstan gerilimli bir mzik kullanlmtr. Sahneler arasndaki geilerde olay akn takip etmeyi g klan aksaklklar gze arpmaktadr. Biimsel anlamda ierdii yetersizlikler olsa da Denize nen Sokak, karakterin psikolojisini ve i dnyasn n plana karan ve bunu anlatrken geleneksel Yeilam anlatsnn dnda bir yapy ieren bir deneme olarak deerlendirilebilmektedir. Filmin seyirci bulamama sebebini Erdoan Tokatl filmin anlat yapsna balamaktadr: Soyut anlatml bir filmdi. Oysa ki o yllarda Trkiyede ayrntlar yakalayacak ve bu tr bir anlatm alglayabilecek bir seyirci kitlesi yoktu.245 Erdoan Tokatl, bu szlerine ek olarak, filmin para getirmeyii karsnda prodktrlerin ynetmene tavr aldklarn ve hatta dnemin sinemaclarnn bir ksmnn filmin iledii

nser, s. 27. Agah zg, Trk Filmleri Szl (1914-1973) Cilt: 1, Dzeltilmi 2. Bask, stanbul: Sesam Yaynlar, 1998, s. 154. 245 Erdoan Tokatl ile 3 ubat 2007 tarihinde yaplan grme.
244

243

92

konu ve anlatmyla alay ettiklerini246 de dile getirmektedir. Vedat Trkali ise senaryolarnn derlemesi olan Eski Filmler balkl kitabna 1984 ylnda yazd nsz niteliindeki ayn balkl yazda, Denize nen Sokak filminin o yllarda anlalamadna dikkat ekmekte, te yandan byle bir denemenin ola ki bugn iyi karlanabileceini, belki kmsenmeyecek bir seyirci ya da merakl yn da bulabileceini247 not dmektedir. Burhan Arpad ise film zerine unlar yazmtr:
izgi dnda olmak, belki ekici klar ve gzel bir olu; ama bu tr denemeler ve klar ancak kaplarn byk pazarlara am i pazarnda seyircisi aydn ve eitilmi lkelerin sinemalarna vergi. O yzdendir ki, seyircimiz Denize nen Sokak kabule yanamad, hazrlkl deildi. Hazrlanmas iin de daha uzun yllar gemesi gerek. Ve yine o yzden Tokatl-Bakkalba ikilisinin dnemi, yalnzca Denize nen Sokakla kalacak. lkel bir yoldan da olsa btnyle iyi niyet gsterisi bu filmleri belki gelecekte yapmclarnn adlarn anmaya yarayacak. Eh bu da az ey deil.248

George Sadoul ise 1960 ylnda Yeni Sinema dergisine yazd yazda Tokatlnn bamszln vurgulayarak, Denize nen Sokak ile ilgili u eletiriyi not dmtr: Denize nen Sokak hilie gidenlerin ya denizde boulmas ya da intihardr. Tokatl bu ilk filmini, kurulu dzenin sansr bir yana braklrsa, tam bir bamszlk iinde evirdi. Onun kiiliinde, boulmu ve ylgn ama ok ekici bir tip izmeyi baaran yeni Trk Sinemasn selamlarm.249 Atilla Tokatl, Denize nen Sokaktan sonra senaryosunu yazd ve

ynetmenliini yapt ikinci filmi Gel Baralm 1964 ylnda Maya Film desteiyle ekmitir. Ancak bu filmin de ilk filmi gibi seyirci bulamamas zerine sinema sektrnden ekilmi ve yaynclk alannda almalarna devam etmitir. Erdoan Tokatl, ynetmenin Yeilamn kaotik ortamna girmek istemediini, kendi finans kaynaklar olsayd ynetmenlie devam edeceini, ancak kaynaklar olan prodktrlerin onun anlatm tarzn kabul etmeyerek destek olmadklarn250 dile getirmektedir.

Erdoan Tokatl ile 3 ubat 2007 tarihinde yaplan grme. Vedat Trkali, Eski Filmler, stanbul: Genda Yaynlar, 2003, s. 15. 248 Burhan Arpaddan akt. Burak Evren, Trk Sinema Ynetmenleri Szl, Antalya: 43. Antalya Altn Portakal Film Festivali Yaynlar, s. 381. 249 George Sadoul, Yeni Sinema, Say: 1 (Ekim 1960)dan akt. Evren, Trk Sinema Ynetmenleri Szl, s. 382. 250 Erdoan Tokatl ile 3 ubat 2007 tarihinde yaplan grme.
247

246

93

Grld gibi Atilla Tokatl yapmclarla kurduu iliki, kendine zg anlatm tarz ve seyirciyle kurmak istedii ilikiler asndan Yeilam endstrisinin dnda kalarak almalar gerekletirmitir. Ancak sistem dnda kalarak devam edebilmesi olanakszlam ve iki film evirdikten sonra sinema alanndan uzaklamak zorunda kalmtr. Tokatlnn bu almalar o dnemde ancak bamszlk duruu denemeleri olarak deerlendirilebilmektedir.

3.2.2. Alp Zeki Heper ve Soluk Gecenin Ak Hikayeleri 1939 ylnda stanbulda doan Alp Zeki Heper Galatasaray Lisesinde

renimini yaparken, lkemizde ilk kez Alfred Jarrynin Kral b adl oyununu Franszca olarak sahneye koydu. Lise reniminden sonra hukuk renimi iin gittii Cenevrede, ev kirasn karlamak iin yapt resimleri satt. Hukuk renimini yarm brakarak Fransada Institut Des Hautes Etudes Cinmatographiques (IDHEC) Yksek Sinema Bilimleri okuluna girdi. Sinema dneminde Pariste Bir Kadn ve afak adl iki ksa film ekti. Bir Kadn IDHEC dl, afak Viyana Kltr Bakanl zel ve IDHEC birincilik dllerini ald. IDHECte en baarl ynetmen seilen Alp Zeki Heper, mezun olduktan sonra 1962de yurda dnd. Ltfi mer Akadn ynetmen yardmcln yaparken Akadla anlaamayarak grevinden ayrld. 1966da Sinema Prodksiyon irketini kurup Soluk Gecenin Ak Hikayeleri adl ilk uzun metraj filmini ekti. Sansr Denetleme Kurulu, mstehcen damgasyla filmin yurtii ve yurtdnda gsterime girmesini yasaklad.251 1967de Dolmu ofr, 1968de Ekya Halil ve Kara Battaln Acs filmlerini yazd, ynetti ve kendi kurduu irket bnyesinde bu filmlerin yapmcln stlendi. Bu filmler de sansrn hmna uraynca irketi kapatmak zorunda kald. 1975te ise tm filmlerini, resimlerini evinin nnde yakt. Giderek akli dengesini yitiren Alp Zeki Heper, 1984te yaamna son verdi.252

251

Artun Yeres (der.), 65 Ynetmenimizden Yerlilik, Ulusallk, Evrensellik Geriliminde Sinemamz, stanbul: DonKiot Yaynlar, 2005, s. 27. 252 Yeres (der.), 65 Ynetmenimizden Yerlilik, Ulusallk, Evrensellik Geriliminde Sinemamz, s. 28.

94

Heperin ilk uzun metraj filmi olan Soluk Gecenin Ak Hikayeleri*, sansr engelinden dolay halk nne kamamtr. Ynetmen bu filmle ortaya koymak istediklerini yle ifade etmektedir: Ak filmi yapmak istedim. Delice ak zerine bir film denilebilirdi buna. Daha dorusu baz ak stne efsanelerin ykl. Sinema Aktr. Dtr. Daha gzel yaamann bir zlemidir, gerein yklp yeni batan kuruluudur. Bu filmi yaparken daha ok ocukluk anlarma eildim. nsan ilikilerinin esrarl yan ilgilendirdi beni daha ok. Filmin gen oyuncusu Delice bir Ak zlemi iinde bunalan bir kiiydi. Zaman zaman da bu tutkusunu gerekletiriyordu. Ama ister istemez bir yenilginin iinde olduunu anlad. Eyalar, evresi, ilikileri, lme kendi kendini yitirmeye itiyordu. Sonu olarak bana yabanc olan ilikiler stne bir inceleme oldu bu film. Bir deney. nceden ne syleyeceimi bilmiyordum; bilseydim bu filmi yapamazdm.253 Heperin ifadesinden anlald zere film, ak temas zerine kurulu soyut anlatml bir denemedir. Ancak Soluk Gecenin Ak Hikayeleri, 60l yllarn sinema ortamnda anlalamam bir film olarak kalm ve sansre uramtr. Filmle ilgili Dantay 12. Dairesinin 28-3-1967 gn E.966/7481, K.967/481 sayl karar u ekildedir:
Dava konusu filmin btn itibariyle umumi ahlak ve adaba, aile messesesinin kudsiyetine aykr olduu gerekesiyle yasakland anlalmaktadr. Filmin bu sebeple yasaklanmasnn yerinde olup olmadnn tespiti iin Naip ye nezaretinde yaplan incelemede bilirkii Vedat Tanrnn 10-2-1966 tarihli raporunda (cinsel sorunlarn sinematografik yoldan ele alnmaya alld filmde gsterilmesinde sakncal bir cihet grlmedii) bildirilmise de; 3-1-1967 gnl ara kararmz vehiyle filmin ayrca heyet halinde grlmesi uygun grlmtr. Sahneden grlen eserle; deiik ya ve seviyede kimseye hitap edilmesi itibariyle, bunlarda, hususiyetle hukuka ve genel ahlak kurallar erevesi iinde ahlaka uyarlk aranmas tabidir. Tezi olmayan ve aksiyonlarnda ahenk grlmeyen bahse konu filmde; insan hayat, adeta uur ve uuralt ile sadece cinsi arzular zerine kurulmak istenmekte; gizli kalmas gerekli arzu ve hareketler parklarda, umuma ak yerlerde, hatta trafiin en youn olduu cadde ortalarnda cereyan ederken
Gnmzde Soluk Gecenin Ak Hikayeleri adl filmin tek kopyas Mimar Sinan niversitesi SinemaTelevizyon merkezinde bulunmaktadr. Ancak Alp Zeki Heper, lmnden nce Prof. Sami ekeroluna filminin hibir ekilde gsteriminin yaplmamasn vasiyet etmitir. Buna ek olarak Prof. Asiye Korkmazn ifade ettii zere, Soluk Gecenin Ak Hikayeleri adl filmden baz grntler bir televizyon kanalnda yaynlanmtr, dolaysyla Korkmaz, filmin bir kopyasnn daha olabilirliine dikkat ekmektedir. 253 Andreas Papucis, Alp Zeki Heper Sinemamzda Yeni Bir sim, Grnt, Say: 2 (Kasm 1966), s. 23.
*

95

grlmekte; marazi tiplerin sahneye aktarlan strapl ruh hali, ar veya haya hislerini rencide etmektedir. Konunun iddia edildii gibi ryada gemi birtakm kompleksleri ifadeye arm olmas, filmin tm halinde seyredenler zerinde brakt izlere ahlak ve adaba aykr olduunu kabule mani deildir. Bu itibarla ad geen filmin halka gsterilmesinin ve yurtdna karlmasnn yasaklanmasnda Filmlerin ve Film Senaryolarnn Kontrolne dair Nizamnamenin 7nci maddesinin 6nc fkras hkmne aykrlk grlmediinden davann reddine 29-3-1967 gn oybirliiyle karar verildi.254

Heper ise filmin zor anlatml olmasn kabul etmekte ancak mstehcenlikle sulanmasna kar kmaktadr: Soluk Gecede akla, yani zgrlkle basky, iddeti, ikenceyi kar karya getirmeye almtm. Anlarla ilgili, zor anlatml olan bir filmdi. Sevginin, tutkunun, ikenceyi, basky yok etmesini dilemitim. zgrln delice bir sevgi olduunu dnyordum. yle simgelemeye almtm zgrl. Mstehcenlikle sulandm. Altndan kalklmas g bir sulamayd bu. Sansrclere gre delice sevgi stne kurulu btn divan iirimizi, Yavuz Sultan Selimin, Baudelairein, Bretonun, Eluardn tm iirlerini toplatmak gerekiyordu. Delice sevgi stne kurulu btn in ve Japon iirini yok saymak gerekiyordu. arm kalmtm.255 Giovanni Scognamillo filmi, Bunuelin ve gerekstc akmn soyut ve ruhbilimsel etkilerini tayan, cinsel bunalmlar zerine kurulu bir film256 olarak tanmlamakta; Osman Saffet Arolat ise bu etkiyi Filmde erkek oyuncunun kadn heykeline ate ettii sahneyi Alp, Bunuelden almt. Yalnz Bunuelde roller deiikti. Kadn, erkek heykele ate ediyordu.257 yorumuyla dile getirmektedir. Bu ifadelere ek olarak Ali zgentrk, filmin Trk Sinemasndaki ilk auteur filmi olduuna dikkat ekmektedir: Alp Zeki, ...Trk Sinemasnn belki de ilk auteur sinemas rnei olan filmine hazrlanyordu... Alp Zeki kafasna koyduunu yapt ve Soluk Gecenin Ak Hikayeleri adl ilk uzun filmini ekti. Genlik Tiyatrosu oyuncular onunla altlar... Bylece Trk Sinemasnn ilk auteur filmi, ayn zamanda hibir yerde profesyonelce oynatlmam ilk filmi ortaya kt.258 Bu ifadelerden anlald zere film,
Artun Yeres (haz.), Sakncal 100 Film, stanbul: Es Yaynlar, 2006, ss. 234-235. Ynetmen Alp Zeki Heper: Sansr bir gvence deildir diyor, Gergedan, Say: 14 (Nisan 1988), s. 111. 256 mit Bayazolu, Barok Kanavie, Gergedan, Say: 14 (Nisan 1988), s. 108. 257 Bayazolu, s. 109. 258 Ali zgentrk, Gerek Bir Sinema Marjinali in, Gergedan, Say: 14 (Nisan 1988), s. 113.
255 254

96

ynetmenin Fransada ald sinema eitimine dayanarak gerekstc sinemadan, zellikle Bunuelden etkiler tamakta, te yandan Trk Sinemasnda bir auteur almas olarak deerlendirilebilmektedir. Enis Batur ise, Alp Zeki Heper ve filmi zerine yle yazmtr:
...Soluk Gecenin Ak Hikayeleri, Alp Zeki Heperin, yapld yldan bu yana seyirciden esirgenen tohumu oldu. Ham bir film bu. Bir ilk rnek olmasa bile, bir ilk rnein tkezlemelerini tayor. Yer yer yaynk, geveze bir slup; yer yer de fazla deriik, youn, ekonomik. Ama btnnde bete giden bir film. Soluk Gecenin Ak Hikayeleri, iine skld toplumun rf ve adetlerini hie sayyor. Sessiz bir slk aslnda. Alp, belki de ieriin farkna varlmayacan sand. Haklyd da: eriine varmadan, daha bakarken rencide etmi olsa gerek. Film, anlat geleneklerimizin btn kurallarna aykr bir mantktan hareket ediyor. ykleme geri plana, olabildiince bulank klnm bir yatay eksene, bilerek isteyerek itilmi. Batan uca, hep libidinal tabakada geziniyor kamera: Bir(ka) kadnn, bir(ka) erkein istek kipleri zerine kurulu sahneler birbirlerine eklemlenirken, kaygan, her an elimizden svp gitmeye aday bir kesitte seyrediyoruz. Cinema dauteur tabii, ama ayrksln belirleyen bu deil: Metin Erksan da, Tokatl da geiyor o yllarda, oradan. Ayrksln belirleyen baka ey: Alp Zeki Heper, Roegun kulland anlamyla, Trkiyeye den adamn bakn stlenmi kamerann arkasnda. ocukluun (yani bellein) uar, hatta tehlikeli koridorlarnda gezinmi. Bilind ve yasan nce yz yze, sonra i ie getii yk krntlar. Annenin, kzkardein, sevgilinin ayn, tek bir kadn figrne alt bir totem ve tabu iklimi. Soluk Gecenin Ak Hikayeleri bu ana motifin bazen arkasna, bazen de etrafna, ne olursa olsun tetikte olunmak, erketede kalmak, ksacas ani darbelerle k yapmak zere beklemek iin yan motifleri diziyor: Terk ya da lm, Ka ya da Uyku, Gerek ya da Sanr. Konumalarndan da anlalaca gibi Alp Zeki Heper, yapldka oluan bir sinema anlayn daha balangta benimsemiti. Anlatmak, kendi iinde plastik btnl kotarlm bir sahneden tekine seilmi bir kapdan gemek ve sahnelerin toplamnda dengeli bir alkanlk kurmak, anlamna geliyordu. Soluk Gecenin Ak Hikayelerini kurgusu tamamlanmam bir kopyadan izlediim iin, filmin kurgusu ve tad ritim duygusu zerinde sz syleme hakk grmyorum kendimde. Buna karlk, Bunuel ya da Resnaisnin alnt gibi kullanld sekanslar da dahil, ynetmenin plastik boyutu ina edi slubu zerinde dikkatle durmak gerektiini dnyorum. Alp Zeki Heper, Trk Sinemasnda pek az ynetmende grlen bir mekan dzenleme anlayna ilk filminde ulamt. Odalar ve yataklar, at katlarn ve banyoyu birer oyuncu gibi iler Hikayeler; Pintern Bir odada iki kii yayorsa, aralarnda bir iktidar ilikisi balamtr sznde rastlanlan bir temel felsefe ynlendirir filmin kiilerini. Yalnz i mekanlarn kullanmnda deil, d mekanlarn seiliinde de oyunculuk pay ar basar. Ada kylarndaki, havuzlu bahedeki, rhtmdaki yaklamalar ve kalarn arasnda ustalkla tasarlanm satran hamleleri okunur. Dolmabahenin nbetili ana kapsnn tam karsnda, trafiin youn olduu bir saatte, yolun ortasnda kurulan (her iki anlamnda) sevime sahnesi ise doruu oluturur. Alp Zeki Heperin olmadan len sinemasnda belli ki fetiler can alc bir yer tutacakt. Soluk Gecenin Ak Hikayeleri, bir tek bu odaktan incelenecek olsa, ortaya ciddi bir katalog kartabilecek lde ey dnyasna arlk verir: Heykel, tabanca, giysiler

97

(zellikle de ayakkablar), ehovun hikaye kitab, saat, tuvalet masas, aynapencere... zel bir dnyann, bir sinemacy klacak taknaklarn ve simgelerin dkmnden kk bir kesittir bu. Gelir, insana, zamana, harekete eklenirler.259

Baturdan aktardmz bu ifadeden Soluk Gecenin Ak Hikayelerinin bir ilk film ve deneme olduu iin zaman zaman ham film duygusu verdiini, ancak en nemlisi Trk Sinemasnn anlat geleneklerine tamamen kar kan bir slup izlediini anlamaktayz. Heperin sonraki yllarda evirdii film de sansr engeline taklmtr. Ynetmen, Trk Sinemasnn l ve ilkel bir sinema olduunu ve stelik Batdan taklit bir ilkellie260 sahip olduunu beyan etmitir. Bu blmde Yeilam dneminde yaplm bir bamszlk denemesi olarak ngrdmz Alp Zeki Heperin ilk uzun metrajl filmi Soluk Gecenin Ak Hikayelerini Mimar Sinan niversitesi Sinema Televizyon Merkezinin arivinde bulunan, bilinen mevcut tek kopyann 35 mmden aktarmnn gerekletirilmemesi sebebiyle seyretmemiz mmkn olmamtr. Ancak ynetmenin kendi beyanatlarndan ve onunla ve filmiyle ilgili yazlm almalardan, kiilerden aktardmz ifadelere dayanarak u sonulara varabilmekteyiz: Grld gibi Alp Zeki Heper de Atilla Tokatl gibi Fransada eitim grm ve sinema deneyimi edinmi bir ynetmendir. Trkiyeye dndkten sonra yapt almalar kanlmaz olarak bu deneyimleri iermi ve Yeilam dnemi iin anlalmaz olarak tasvir edilen bir slubu iermitir. Yapmcln, ynetmenliini ve senaryo yazarln kendisinin stlendii filmleri, sansre uramasndan dolay halk kitlesine ulaamamtr. Drt uzun metrajl filme imza attktan sonra sinema alanndan ekilen, Erdoan Tokatlnn ifadesiyle Yeilamn her anlamda dnda kalm, Trkiyenin zleyecei bir ynetmen261 olan Heper, 60l yllarn sinema ortamnda ekonomik, anlatmsal ve seyretme ilikileri asndan bamszlk denemelerine imza atm bir yapmc-ynetmen olarak deerlendirilebilmektedir.

259 Enis Batur, Alp Zeki Heper Prens Ubu, Sinemac, Kurban, Gergedan, Say: 14 (Nisan 1988), ss. 116-117. 260 Papucis, s. 23. 261 Erdoan Tokatl ile 3 ubat 2007 tarihinde yaplan grme.

98

3.2.3. Metin Erksan ve Sevmek Zaman 1 Ocak 1929da anakkalede doan Metin Erksan ilk, orta ve lise renimini stanbulda tamamlad. 1952 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi blmnden mezun oldu. 1947 ylndan itibaren eitli gazetelerde ve dergilerde kltr, sanat ve sinema zerine yazlar yazd. 1950de Atlas Film iin Yusuf Ziya Ortan Binnaz adl yaptn senaryolatrarak sinemaya adm att. lk filmi olan ve Bedri Rahmi Eybolunun senaryosundan ektii Ak Veyselin Hayat-Karanlk Dnyay 1952de gerekletirdi. Bu filmden sonra bir sre Dnya gazetesinde sinema yazarln srdren Erksan, 1954te Server Bedinin (Peyami Safa) bir polisiye romanndan uyarlanan ve ticari bakmdan da baarl olan Beyaz Cehennem-Cingz Recaiyi ynetti. Bunu Yolpalas Cinayeti (1955, Halide Edip Advardan uyarlama) ve ynetimini tamamlamadan brakp askere gittii lm Bir Kadnn Evrak- Metrukesi (1957, Gzide Sabriden uyarlama) izledi. Yedek subayln stanbulda Ordu Foto Film Merkezinde yapan Erksan, bu kuruluun film arivini dzenledi. Ayn dnemde Dnya Havaclar Trkiyede ve askerden sonra da Byk Menderes Vadisi-Nehir ve Uygarlk adl iki ilgin belgesel ekti. 1958de Trk Sinema Sanatlar Derneinin kurulmasna nclk etti. Bu arada senaryosu gene sansr sorunlaryla karlaan ve dzgn bir sinema dili rn olan Dokuz Dan Efesini, karasevda temasna ilk kez deindii Hicran Yaras ve toplumsal gzlemciliinin baarl izlerini tayan ofr Nebahati (1959) gerekletirdi. Ama sinemadaki ilk nemli k Gecelerin tesiyle (1960) oldu. Toplumsal gereki grn baarl bir rnei olan yaptta, soygunculua zorlanan bir arkada topluluunun yks anlatlyordu. 1961 Edinburgh Film Festivaline katlan bu filmi, gene bir etenin servenlerini anlatan Mahalle Arkadalar (1960), Oy Farfara Farfara, ifte Kumrular ve Sahte Nikah gibi filmler izledi. Erksan, 1962de Fakir Baykurtun romanndan uyarlad Ylanlarn c filmiyle gene ky denemelerine dnd. Akc ve etkili anlatmyla mlkiyet, ak, cinsellik ve iddet gibi temalar ne kard. Sansr kurulunun yasaklad film, ancak Cumhurbakan Cemal Grselin zel olarak izledikten sonra verdii emir zerine gsterilebildi. Film daha sonra 1966 Kartaca Film Festivalinde dl ald. 1963te Ac Hayatla kentsel evreyi perdeye yanstan Erksan, ak temasyla toplumsal eletiriyi birletiriyordu. Ayn yl Trkiye Sinema ileri Sendikasn (Sine- ) kurdu ve yl sreyle genel bakanln

99

yapt. 1963te ektii Susuz Yazda da bir kez daha ky yaamn konu ald. Bir su anlamazl evresinde gelien film, gerekiliin tesinde mlkiyet, cinsellik ve iddet temalarn ele al biimindeki grsellik ve zgnlkle dikkat ekiyordu. 1964 Berlin Film Festivalinde byk dl Altn Ayy kazanan Susuz Yaz, uluslararas alanda dl alan ilk Trk filmi oldu; bunun yan sra Venedik ve Cannes Film Festivalleri bata olmak zere eitli festivallerde dller ald. Erksan, 1964te ektii ve ertesi yl Milano Film Festivalinde dl alan Sulular Aramzda ile bu kez sermaye evrelerine sert bir eletiri getirdi.262 1965te Trkiye Film Rejisrleri Derneini kuran Erksan, 1966 ylnda en zgn almas olarak kabul edilen Sevmek Zamann ekti. O dnemde Halit Refi ile birlikte Ulusal Sinema anlayna ynelen Erksann bu filmi ulusal sinema tartmasnn da en nemli rnei olarak grlmektedir. 1966da lmeyen Ak, 1968de tutku ve iddet temalar zerine kurulu Kuyuyu eken ynetmen, 1969dan balayarak Ateli ingene, Reyhan, Sevenler lmez (1970), Emel Saynn oynayp ark syledii Eyvah (1970), Makber (1971), Feride (1971), Hicran (1971), Sreyya (1972) gibi mzikli filmler ynetti. Yer yer Erksann slubuna uygun duygu patlamalarna, biimsel gsterilere rastlanmakla birlikte bu filmler, geleneksel melodramlarn kalplarn tekrarlyordu. 1974te nl The Exorcist filminin bir uyarlamas olan eytan eken Erksan, 1976daki Kadn Hamlet- ntikam Melei ve 1977deki Sensiz Yaayamamla gene kendi asndan bakt tutku, lm ve ak temalarna dnd. Kadn Hamlet, 1977 Moskova ve 1978 Los Angeles Film enliklerine katld ve vg toplad. Sinemada arad alma koullarn bulamayan Erksan, 1974te Sait Faik Abasyankn Mthi Bir Tren, Kenan Hulusinin Sazlk, Samet Aaolunn Bir ntihar, Sabahattin Alinin Hanende Melek ve Ahmet Hamdi Tanpnarn Gemi Zaman Elbiseleri adl yklerini televizyon iin filme ekti. 5 Trk Hikayesi adyla yaynlanan, Erksann dnyasnn ve sinema dilinin gl izlerini tayan bu filmler deerlendirmelere ve tartmalara yol at. Erksan, 1977de ABDye gitti. Wisconsin niversitesinde yaplan belgesel bir filmde danman olarak alt. 1982de gene TRT iin be blmlk Preveze ncesi filmini ekti. Yasak Sevmek adl bir senaryosu, Frtna Gnller adyla 1984te filme alnd.263 Halen Mimar Sinan niversitesi Sinema-Televizyon Merkezinde dersler vermekte olan, adna yurtiinde ve
262 263

Birsen Altner, Metin Erksan Sinemas, stanbul: Pan Yaynclk, 2005, ss. 168-170. Altner, ss. 170-171.

100

yurtdnda gsteriler dzenlenen, dller alan Erksan, 2004 ylnda Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan verilen Kltr ve Sanat Byk dln almtr. Grld gibi Metin Erksan, Yeilam dneminde eitli trlerde yapmlara imza atm bir ynetmendir. Tecimsel kayglarla ekilmi melodramlarn veya mzikli filmlerin yan sra toplumcu gereki alanda almalar bulunmakta, ayrca ulusal sinema tartmas erevesinde de filmleri yer almaktadr. eitli trlere imza atm olan Erksann bamszlk denemesi kapsamnda bu alma ierisinde ele alabileceimiz filmi ise Sevmek Zamandr. ncelikle endstriyel adan ele aldmzda Sevmek Zamannn ynetmenin kiisel sermayesiyle ekildii grlmektedir. Film, Erksann kurduu Troya Film bnyesinde evrilmitir. Ynetmenliin yan sra filmin senaryosu da yine Erksana aittir. Sevmek Zaman, ticari adan baarszla uram ve birka zel gsterim dnda seyirciye ulaamamtr. Nijat zne gre filmin ticari baarszlk gstermesinin nedeni halkn tutmad, sevmedii film olmasnda aranmalyd:
Gerekten de halkn tutmad Halk Sinemas rnei Sevmek Zaman stelik bize zg Tasvire ak olmak, Karasevdaya tutulmak gibi masal elerinin ve alaturka mziin dnda bandan sonuna dek bir bat sinemas, hem de aydn ii bat sinemas zentisiydi. Sevmek Zamannn bir havas, grsel duygusu, grsel gzellii vard ama btn bunlar bir Antonioni, bir Fellini, bir Resnaisnin stelik yalnzca estetizm yanlarna yknmekten teye geemiyordu.264

Dou masallarna zg Surete Ak Olmaya dayandrlan senaryosuna ramen film, Trk sinema seyircisi tarafndan o dnemde ilgi grmemitir. Film, anlatmsal adan melodram ve gldr kalplarna, geleneksel anlat yapsna alkn olan Yeilam seyircisi iin ayrkslklar iermektedir: Film, tanmad bir kadnn resmine ak olan bir adamn duygularnn giderek tutkulu bir karasevdaya dnmesini konu almaktadr. Karasevda ve surete ak olma motifleri erevesinde ilenen film, ar temposu ve grsel zenginliiyle iirsel bir anlatma sahiptir. Filmin nemi, atmosfer yaratma abasnn rnei olmasndan ileri gelmektedir. Sevmek Zaman ile insann isel gerekliine dokunmak isteyen Erksan, mekan seimi, etkili yk ve ykleme teknikleri, derinlikli diyaloglar, ince dnlm sahne dzenlemesi, srekli derinlik
264

Nijat zn, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, C. 7, s. 1891den akt. Altner, s. 75.

101

yaratan k kullanm, oyuncularn iinde hareket ettikleri ortamn kiiletirilmesi, yamurun, sokaklarn ve tmyle d dnyann insann i dnyasn yanstan unsurlara dntrlmesi balamnda yaratt atmosfer ile amacna ulamaktadr.265 Ayrca filmin mzii de hem filmin iledii temay hem de atmosfer yaratma abasn destekleyici nitelikte Trk musikisinden dzenlenmitir. Hasan Akbelen, Sevmek Zaman zerine kaleme ald eletiri yazsnda, allm Trk filmi kalplarndan uzaklaan bu filmdeki Trk havasnn bu mzikle temin edildiini266 ifade etmitir. Filmde Mfik Kenter ve Sema zcan rol almaktadrlar. Ancak oyunculardan ziyade filmin temas ve ileni tarz, ynetmenin ortaya koyduu zgn anlatm n plana kmaktadr. Ynetmen Metin Erksan, Sevmek Zaman zerine kaleme ald yazsna u ifadelerle balamtr: Btn sanatlar insan anlatr. nsansz sanat olmayaca gibi, sanat da ancak insan yapar. Yani SANAT NSAN ND R. Sanat sanat iindir veya sanat toplum iindir gibi birtakm bayatlam yanllarn bilimsel dnce iinde yeri yoktur. Mutlak doru bu olduuna gre SEVMEK ZAMANIna nce insan anlatan film diyeceiz.267 Erksan, yaznn devamnda tecimsel sinemann insann kendisinden uzaklatn268 belirtirken, Trk Sinemasnn giderek Trk insanndan uzaklatna269 deinmitir. Sevmek Zamannn ncelikle insan anlattn savunan Erksan, filmin byk toplumsal sorunlar zme, bir eyleme nder olma, Trk Sinemasna yeni bir eyler getirme, uluslararas film yarmalar iin yaplma gibi tutarsz, bo savlardan uzak olduunu270 vurgulamtr. Erksann bu ifadelerinden de anlald gibi ynetmenin bu almasyla o dnemde toplumsal gereki kayglarla evrilen filmlere kar kt grlmektedir. Ayrca yine Erksann bu ifadesine dayanarak, Sevmek Zamannn ynetmenin en kiisel ve zgn almas olduu, filmi tecimsel kayglarla, kitlelere ulama kaygsyla gerekletirmedii grlebilmektedir.

Sadk Battal, Asl Film imdi Balyor!, Ankara: Vadi Yaynlar, 2006, s. 177. Hasan Akbelen, Sevmek Zaman ve Trk Sinemasnn Yalnz Rejisr, Grnt, Say: 2 (Kasm 1966), s. 30. 267 Metin Erksan, Sevmek Zaman Neyi Anlatr veya Sinema zerine Dnme, Grnt, Say: 2 (Kasm 1966), s. 13. 268 Erksan, s. 13. 269 Erksan, s. 14. 270 Erksan, s. 15.
266

265

102

Grld gibi Metin Erksan, Yeilam dneminde ok sayda filme imza atm ve eitli trlerde almalar ortaya koymutur. Ancak Sevmek Zaman adl filmi onun ynetmen kimliini ortaya koyduu en kiisel ve zgn almasdr. Film, ekonomik adan, anlatmsal adan ve dolaysyla yaratt sinema-seyirci ilikisi ve izleme pratii asndan Yeilam dneminde bir bamszlk duruu denemesi olarak deerlendirilebilmektedir.

103

4. GNMZ TRK S NEMASINDA BAIMSIZLIK ANLAYII VE TEMS LC LER

60l yllar boyunca ve 70li yllarn ilk yarsnda hem yapm says hem de seyirci asndan egemenliini srdren Yeilam sinemas, 70li yllarn ikinci yarsndan itibaren etkinliini kaybetmeye balamtr. 1968 ylnda balayan televizyon yaynlarnn etkisi 1974ten sonra giderek sinema sektr zerindeki etkisini gstermitir. Aile merkezli seyircinin salonlardan uzaklamas karsnda yapmclar, sinema endstrisinde kr salamak ve zm retmek amacyla erkek egemen seyirci kitlesine hitap eden seks filmlerine yatrm yapmaya balamlardr. Yeilam endstrisini sarsan bir baka etken ise renkli film saysndaki arttr. Her ne kadar renkli filme gei, seyirciyi salonlara ekmi olsa da film maliyetlerindeki art endstriyel anlamda Yeilam olumsuz ynde etkileyen nedenlerden biri olmutur. 70li yllara dair Trk Sinemasnda unutulmamas gereken bir baka nemli unsur ise Ylmaz Gneyin 1970 tarihli Umut filmiyle balayan gerekilik olgusudur. Umut, gerek anlatm gerek ierik ynnden toplumsal sorunlara geree en ok yaklaan271 yapm olarak kabul edilmekte ve Ylmaz Gneyin kendinden sonraki ynetmenleri etkilemesi asndan Trk sinema tarihinde dnm noktas olarak grlmektedir. Umut filmiyle balayan bu yeni gerekilik anlay 60l yllardaki toplumsal gerekilik tartmalar erevesinde evrilen filmlerin tesine gemeyi baarmtr. Umutu kendinden nceki toplumsal gereki filmlerden ayran baz nemli noktalar Nezih Co yle dile getirmitir: [Umutu kendinden nceki toplumcu gereki filmlerden ayran noktalardan] birisi yknn getii evreyi belgesel olarak youn bir biimde yanstma abasdr. Bu aba yaayan gerein neredeyse olduu gibi yansmasn sonulandracak gl bir etki katmaktadr filme. kinci olarak yalnzca toplumsal gereki deil, btn Trk filmleri iin yenilik saylabilecek bir nokta, dramatik yapnn kuruluu ile ilgilidir; tek bir yky anlatrken, bunu btnleyen kk kk olaycklar aktarlmtr.272 Umut filmiyle balayan sre, hem Ylmaz Gneyi hem de onu izleyenleri giderek doalc, daha nesnel ve gzlemci
271 272

Glseren Ghan, Toplumsal Deime ve Trk Sinemas, Ankara: mge Yaynlar, 1992, s. 87. Nezih Co, Umut Filmi zerine Bir Tartma, Yedinci Sanat, Say: 15, s. 5den akt. Ghan, s. 89.

104

olmaya ittii gibi, Trk Sinemasnda daha nce ender kullanlan belgeci ayrntlara, plastik malzemeye ve evre/insan ilikilerinin dzenlenmesine de bir yol amtr.273 Ylmaz Gneyin Umut filmiyle balayan bu anlay, 70li yllarn sonlarna doru Yeni Sinema veya Gen Sinema olarak adlandrlan dnemin ortaya kmasna nayak olmutur. 1978de*, ou Ylmaz Gney ekolnden gelen ynetmenler ya ilk filmlerini ya da nemli klarn yaparak piyasaya ayn anda girmilerdir. Ya ortalamalar otuz civarnda olan ve bir nceki dneme oranla daha eitimli olan bu genler, Gen Trk Sinemas dnemini balatmlardr. Bu ynetmenlerin ortak bir zellii de ounlukla politik-toplumsal konularla, krsal kesimin sorunlarna eilmek olmutur. O gne dek yapay olay ve nedenlerle anlatlan krsal kesim sorunlar, bu kez gereki adan, mlkiyet sorunu, yar feodal ilikilerin egemenlii ve buna benzer temelleriyle ele alnp ilenmitir. Yine bu dnemde Trk Sinemas youn bir ekilde uluslararas alanda kendinden sz ettirmeye balam, birok uluslararas festivalde dller kazanmtr. Avrupann ciddi sinema dergilerinde dikkati ekerek zerinde aratrma, inceleme, eletiri yaplacak bir konuma gelmitir.274 Yine bu dnemde 12 Eyll 1980 askeri darbesinin ardndan balayan yeni politik ve toplumsal sre, sinema alannda da etkisini gstermitir. Yasaklanan seks filmlerinin yerini g olgusunun bir getirisi olarak arabesk kltrn yansmas olan arabesk filmler almtr. Ayrca sansrn etkisiyle toplumsal eletiri filmleri, yerini birey psikolojisi, yaratm sorunlar ve kadn sorunlar temalar zerine kurulu filmlere brakmtr. 80li yllarn sonunda balayan ve 90l yllarda ivme kazanan deiim olgusu ise 90l yllardan itibaren Trk sinema tarihinde nceki dnemlerden ok farkl bir yapnn olumasna neden olmutur. Hzla ilerleyen depolitizasyon sreci, Yabanc Sermaye Yasasnda yaplan deiiklik ve Amerikan majrleri ad verilen dev Amerikan irketlerinin Trkiyede sinema salonlarna giriiyle balayan bu dnem, 90l yllarda Trk Sinemasnn farkl bir yapya brnmesine neden olmutur.

Giovanni Scognamillo, Trk Sinema Tarihi, geniletilmi bask, stanbul: Kabalc Yaynevi, 1998, s. 369. * Burak Evren, Trk Sinemas/Turkish Cinema balkl kitabnda Gen/Yeni Trk Sinemas olarak adlandrlan dnemi 1978 yl ile balatmakta ve 1988 yl itibariyle sonlandrmaktadr. 274 Burak Evren, Trk Sinemas/Turkish Cinema, Antalya: 42. Antalya Altn Portakal Film Festivali Yaynlar, 2006, s. 290.

273

105

almann bu blmnde ncelikle 90l yllardan gnmze Trk sinema ortamn genel olarak ele alacak ve bu dnemde ortaya kan ve halen tartlmakta olan Trk Sinemasndaki bamszlk anlaynn olumasna zemin hazrlayan koullar irdeleyeceiz. Yabanc Sermaye Yasasnda yaplan deiiklik, ilk zel televizyon kanallarnn yayna balamas, video olgusu, gelien sinema teknolojisi ve sinema salonlarnda yaanan deiimi aktaracak, ardndan bu gelimelerin Trk sinema sektrnde yaratt deiimlere yklan geleneksel yapmclk olgusu, deien finans kaynaklar ve buna bal olarak deien sinema anlay, yeni anlatm araylar ve seyirci zerindeki etkileri asndan yaklaacaz. Bylece Trk Sinemasnda oluan bamszlk anlayn finans kaynaklar, deien anlatm tarzlar ve seyirci ilikisi asndan gzlemleyeceiz. Daha sonra gnmz Trk Sinemasnda bamszlk anlaynn temsilcileri olarak ngrdmz ynetmenleri ele alacaz. ncelikle bamsz sinemaclarn ortak paydalarna ve farkllklarna deinecek, ardndan 90l yllardan gnmze Trk Sinemasnn bamsz ynetmenleri olarak ngrdmz isimleri iki grup halinde inceleyeceiz. Nuri Bilge Ceylan, Zeki Demirkubuz ve Dervi Zaimi Bamsz Sinemann nc Ynetmenleri bal altnda ele alrken, bu ynetmenlerin zgemilerine, filmleriyle ilgili genel bilgilere yer verecek ve ynetmenlerin gnmze dek izledikleri bamszlk yaklamlarn bamsz sinemann iermesi ngrlen pratikleri erevesinde rneklerle ele alacaz. Bu isimlerin dnda setiimiz ynetmenleri- Kazm z, mit nal, Semih Kaplanolu, Turgut Yasalar, Sekin Yasar, Handan peki, Yeim Ustaolu, Ahmet Uluay, Yksel Aksu ve Yeni Sinemaclar- Dier Bamsz Ynetmenler bal altnda, genel bir ereve iinde anlatacaz.

4.1. 90l Yllardan Gnmze Trk Sinemasna Genel Bak ve Gnmz Trk Sinemasnda Bamszlk Anlaynn Olumasna Zemin Hazrlayan Koullar Trk Sinemasnda 1980li yllarn sonunda balayan ve 1994 ylndan itibaren giderek belirginleen deiim olgusu, Yeilam sinemasna kar temel farkllklar ieren yeni bir dnemin baladn gstermektedir. 90l yllardan gnmze dek Trk

106

Sinemasnn iinde bulunduu bu yeni dnem sinema yazarlar, aratrmaclar ve eletirmenler tarafndan Yeni Trk Sinemas veya Trkiyedeki Sinema gibi ifadelerle tanmlanmaya balamtr. Sinema yazar Agah zg, 80lerden gnmze dek Trk Sinemasnda gerekletirilen retime Yeni Bunalmc Filmler275 ifadesiyle yaklamaktadr. Sinema yazar ve aratrmacs Burak Evren ise bu yeni dnemi Bamszlar Dnemi veya Post Yeilam276 olarak adlandrmaktadr. Bu almada Trk Sinemasnda bamszlk anlayn ve temsilcilerini incelerken ounlukla k kaynamz olarak bavuracamz Burak Evren, Trk Sinemasnda Bamszlar Dnemini 1994 ylyla balatmakta ve gnmze dek getirmektedir. Evren, bu dnemi zellikle 1994 yl itibariyle balatma sebebini, Zeki Demirkubuzun C Blok veya nc Sayfa filmlerine baktnz zaman, bu filmlerin balangcnda Bamsz Yapm yazsn grebilirsiniz. O yzden bamsz szcn kullanarak bu dnemi adlandryorum.277 eklindeki ifadesiyle aklamakta ve benzer ekilde Vurun Kahpeye filminin ekilmesiyle 1950 ylnda Sinemaclar Kuann balatlabildiini, ksacas sinema tarihindeki dnemlerin bir film ile belirlenebildiini278 vurgulamaktadr. Buna karlk Burak Evrenin ifadelerine ve gnmz Trk Sinemasndaki bamszlk sylemine kar kanlar da mevcuttur. rnein, sinema yazar Giovanni Scognamillo Burak Evrenin Trk Sinemasndaki son 12 yl Bamszlar olarak adlandrmasn idealist279 bir yaklam olarak deerlendirmekte, buna ek olarak bamsz sinemann sadece Trkiyede deil, dnyada varolabileceine inanmadn280 dile getirmektedir. Scognamillo, bu ifadesini filmlerin datm aamasn temel alarak aklamaktadr: Trkiyede yapm kaynaklar asndan tmden bamsz bir film ekilebiliyor. Bu noktaya vardk. Fakat datm aamasnda film, zen Filme verilirse, bu noktada nerede bamszlk? sorusunu sormamz gerekir.281 Evren ise Trk Sinemasndaki ekonomik yapnn yok oluunu bamszlk olarak adlandrdn, ayrca bir filmde ayrks konularn ele alnabilmesini de bamszlk iinde deerlendirdiini ve fikirsel

275

Agh zg, Trlerle Trk Sinemas Dnemler/Modalar/Tiplemeler, stanbul: Dnya Yaynclk, 2005, s. 347. 276 Evren, Trk Sinemas/Turkish Cinema. 277 Burak Evren ile 18 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. 278 Burak Evren ile 18 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. 279 Giovanni Scognamillo 17 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. 280 Giovanni Scognamillo ile 17 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. 281 Giovanni Scognamillo ile 17 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme.

107

olarak, risk alma asndan bu dnemi Bamszlar olarak adlandrdn282 vurgulamaktadr. Bu tartmalar dorultusunda, bu almada izleyeceimiz bamszlk anlayn ve temsilcilerini, ynetmenlerin film yapm koullarn gz nne alarak deerlendireceiz. Bamszlk olgusunu, finansman kaynaklarna ek olarak, ynetmenlerin biim, slup, sinemay alglay ve izledikleri farkl anlatmlar, ideolojiler dorultusunda deerlendirecek ve buna bal olarak gelien farkl seyretme ilikileri zerinden ele alacaz. Gnmz Trk Sinemasnda ortaya kan bamszlk anlayna zemin hazrlayan koullara gemeden nce Bamszlar veya Post Yeilam olarak adlandrlan bu dnemin, bir nceki dneme, yani Gen Sinemaclar dnemine gre farkllklarna da deinmekte yarar vardr: Gnmzn bamsz sinemaclaryla, 1978-1988 arasndaki Gen Trk Sinemaclarnn ortaya k nedenleri benzerlikler gsterirse de, birbirinden olduka farkldr. Gen Trk Sinemaclar da bilindii gibi bir kriz sonucu ortaya kmlard. TRTnin ulusal dzeyde yayna gemesiyle sinema ortamnda bagsteren kriz, bir dizi sinema salonlarnn kapanmasna, film retiminin dmesine neden olmu, seks komedileriyle ucuz serven filmlerinin ve daha sonra da arabesk trn yeermesine zemin hazrlamtr. Trk Sinemasnda Kayp Yllar adn verdiimiz bu dnem (1974-1979) Gen Trk Sinemaclarnn ortaya kmasyla sona ermitir. Gen Trk Sinemaclarnn Bamsz Sinemaclardan nemli fark; onlarn Yeilamn iinden yetiip, Yeilamn bilinen yapm-gsterim-datm-oyuncularn kullanarak Yeilama alternatif olmalardr. Yani o dnemde Yeilamn dzeni, ileyii, kimi gelenekler deimemi, yalnzca el deitirmitir. Oysa ki Bamsz Sinemaclarda Yeilam her ynyle deimi-hatta ileyi asndan bitmi-yeni bir dzen Bamsz Sinemaclarla kurulmutur. Gen Trk Sinemaclarnn, gnmz sinemaclarndan bir dier fark da, ortak bir trde bulumalar, benzer konulara el atarak yurtdna almalar gelmektedir. Gerekten de Gen Sinemaclarn birou ilk filmlerinde krsal kesimin sorunlarn ve emein smrlmesini gereki bir ekilde ileyerek toplumsal konulara ynelik ortak bir temay yanstma yolunu semilerdir. (Bereketli Topraklar zerinde, Kanal, Hazal,
282

Burak Evren ile 18 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme.

108

Endie, Fratn Cinleri, Bir Gnn Hikayesi, Maden, Demiryol v.s.) Oysa ki Bamsz Sinemaclar ayn zaman biriminde ortaya kmalarna karlk ortak bir temay yanstmamlardr. Her biri farkl bir sinema anlay ve temasyla ynetmenlie balamtr. (Kasaba, nc Sayfa, Lalelide Bir Azize, Gemide, Leoparn Kuyruu, Tabutta Rvaata v.s.)283 Kendilerinden nceki dnemle farkllklar tayan bamsz sinemaclarn ortaya kna zemin hazrlayan koullar ise Trk sinema ortamndaki olumsuz gelimelerden ve yeni bir dzen kurma gereksiniminden ileri gelmektedir. 90l yllarda Trk Sinemasnn genel erevesini ve buna bal olarak bamsz sinema anlaynn ortaya kna nayak olan gelimeleri yle sralayabiliriz: 1- 1980li yllarn sonunda Turgut zal ynetiminin Trkiyeyi Bat ile btnletirme karar, her alanda olduu gibi sinema sektrn de etkilemitir. 1990 sonrasnda Trk Sinemasnda bamszlk kavramnn gndeme gelmesine sebep olan en somut olay kukusuz ki Yabanc Sermaye Yasasnda yaplan deiiklik (1989) ve bu deiikliin ardndan dev Amerikan irketleri olarak bilinen majrlerin Trk sinema sektr zerinde hakim bir g olarak yer almalardr: Yabanc Sermaye Yasasnda yaplan deiiklik ve 17, 30 ve 31 sayl kararnamelerle Trk Sinemasn koruyan tm duvarlar yklmtr. Bata dev Amerikan irketleri olmak zere, yabanc irketlere lkemizde irket kurup, datm ve gsterimleri haklar tannmtr. Bu durum karsnda, Onat Kutlarn zamannda ifade ettii gibi, Azgelimi, iyi rgtlenmemi, kk btelerle alan, teknolojik altyapdan yoksun, estetik abalarn henz banda olan, gemite belki birok hatalar bulunan ama bu hatalarn faturasn nasl deyeceini dnen, alakgnll, tutkulu ama ileli endstrimizi, sinema arenasnda aslanlarn nne attk. Bu kararn zerinden henz iki yl bile gememitir. Ama hep grdmz gibi, nmzdeki yln hemen tm haftalar (yabanc filmler tarafndan) kapatlmaktadr. Salon bulamad iin Trk film says azalmaktadr. Kazanlan para ayakta durmaya bile yetmedii iin kalite dmekte, altyap ve benzeri yatrmlara hibir kaynak aktarlmamaktadr.284 Yabanc Sermaye Yasasnn deiiminden
Burak Evren, Trk Sinemasnda Yeni Bir Dnem: Bamsz Sinemaclar, Antrakt, Say: 75-76 (Aralk 2003-Ocak 2004), ss. 16-17. 284 Evren, Trk Sinemas/Turkish Cinema, s. 345.
283

109

yararlanarak Trkiye pazarna giren majrler (dev Amerikan irketleri), Dangerous Liasions-Tehlikeli likiler (Warner Bros) ve Rain Man-Yamur Adamla (UIP-United International Pictures) balattklar gsterimlerini ok ksa zamanda tm sinema salonlarn kapsayan bir yaygnla ulatrmlardr. Bu yaygnlk yalnzca gsterim alanyla snrl kalmayp, giderek iletme ve datm tekelini de beraberinde getirmekte gecikmemitir. Giderek, zaten kriz iinde devinen ulusal sinema, byk lde film retememe konumuna dm, rettii ok az saydaki filmi ise byk kentlerin merkezi sinemalarnda gsterememe zorluunu yaamaya balamtr.285 rnein, 19881989 sinema mevsiminde 212 yabanc filme karlk ancak 13 Trk filmi gsterime girer. Daha dorusu kk sinemalarda, ancak birka gn gsterimde kalabilir. Filmleriyle Trk Sinemasnn en fazla izleyici toplayan starlarndan Trkan orayn iki filminden biri (Souktu ve Yamur iseliyordu) ancak gn vizyonda kalr, dieri (Meneke Koyu) ise stanbul sinemalarnda gsterime girecek sinema salonu bulamaz. Korhan Yurtseverin Zincir adl filmiyle, Mahinur Ergunun Geceyars Tutsaklar filmleri ise yine benzer bir akbete urayarak gnlk gsterimden sonra i yapmyor gerekesiyle vizyondan kaldrlr. Bunun zerine Yurtsever, bu durumu protesto etmek iin Zincir filmini gsterimden kaldrld sinemann nnde yakar.286 2- Trk Sinemasnda bamszlk kavramnn olumasna zemin hazrlayan ikinci nemli etken ise yine zal ynetiminin yakt yeil kla ilk zel televizyon kanal Star 1in 1990 ylnda yayn hayatna balamasdr. Ardndan Show TVnin yaynlaryla devam edecek olan zel televizyon olgusu, Atilla Dorsayn deyiiyle ksa zamanda Trkiyeyi hibir salam yasal, ahlaki, estetik ve teknolojik denetimin var olmad bir zel televizyon cennetine veya cehennemine287 dntrmtr. Bylece majrlerin egemenliindeki Amerikan filmleriyle tanan Trk sinema seyircisi, zel televizyon yaynlarnn gelmesiyle sinema salonlarndan-zellikle de yerli yapmlara gsterdii ilgiden-bir kez daha uzaklamtr. 3- Trk Sinemasnda bamszlk kavramnn olumasna zemin hazrlayan bir baka unsur ise yasal ve korsan video olgusudur. Bu dnemde yapmclar, sinema
285 286

Evren, Trk Sinemas/Turkish Cinema, s. 345. Evren, Trk Sinemas/Turkish Cinema, s. 316. 287 Atilla Dorsay, Sinemamzda k ve Rnesans Yllar (Trk Sinemas 1990-2004), stanbul: Remzi Kitabevi, 2004, s. 12.

110

filmleri yerine video alanna yatrm yapmlar ve finansmanlarn yine bu yolla salamlardr. Seyirci ise sinema salonlarna gitmek yerine ksa bir sre sonra filmleri videoda seyretmeyi tercih etmitir. Sinema Salonlar verenler Sendikas Bakan Mehmet Soyarslan bu konuya yle deinmitir:
Trk filmleri sinemalarda hafta bulamyor; nk film yapmclarmz hedef olarak artk beyazperdeyi deil, video ekrann semi ve ona teslim olmu durumdadr. Tabii bu davrann sebepleri vardr. Bu sebeplerden biri sinema salonlarnn ok az sayda olmasdr. Dier sebep ise, yapmclarmzn artk finansmanlarn videodan temin etmesi, bu nedenle bamsz film yapmamasdr. Filmler, video datm firmalarndan temin edilen finansmann limitleri dahilinde imal edilebiliyor. Bu durumda yapmc, sinemadan ne alsa onun iin kr haline geliyor. Sinemalarn i yapp yapmamas artk yapmcnn sorunu olmaktan kyor. Seyirci ise ayn filmi ok ksa bir sre sonra videoda izleyeceini ilanlardan renince sinemaya gitmiyor. Ayrca, zellikle yerli filmlerin mutlaka byk ekran isteyen sinemaskop, Dolby-stereo gibi sesli ekim, special effects (zel efektler) gibi zellikleri de olmadndan seyirci yerli film seyretmek iin sinemay tercih etmiyor. Durum byle olunca bu seneye kadar sadece yerli film gstermi birok sinema bile kesinlikle yerli film oynatmamak kararyla yabanc filme dnm oluyor.288

4- Bamsz sinemaclarn ortaya kna zemin hazrlayan bir baka sebep ise, ada teknolojiyi yakalayamayan ve bu adan tkanma noktasna gelen Trk Sinemasnn karsnda beliren, gelimi teknolojinin tm olanaklarn barndran Hollywood yapmlarnn seyirciye sunulmas ve bu filmlerin gsterimleri iin kanlmaz bir olgu olarak gzlemlenen sinema salonlarnda yaanan deiimdir: 80li yllarn sonlarndaki dev Amerikan irketlerinin tekeli, nce lo salonlardan yitip giden seyirciyi bu salonlara dndrme eiliminde oldu. Yeni, gsterili ve gen kuan beenilerine seslenen, gelimi teknolojinin tm elerini barndran Hollywood yapmlar, bylesine bir teknie olduka yabanc olan Trk sinema seyircisinde bir kmldana ve lo salonlara ynelie neden oldu. Ardndan sinema salonlarnda bir devrim yaanmaya balad. Artk eskisi gibi devasa, ama bu filmlerin gereksinim duyduu teknik yeniliklerden arnm salonlar deil, aksine ada tekniin tm eleriyle donatlm kk salonlara yneli balad ve bu yneli ksa zamanda yaygnlk kazand. Eski sinema salonlarndan bazlar bu yeni oluuma salonlarn blerek ve yenileyerek ayak uydurdu. Bylece koltuk says asndan azalan ama salon says asndan oalan, izleyene farkl seenekler sunan bir sinema salonu anlay
288

Evren, Trk Sinemas/Turkish Cinema, s. 345.

111

sinema ortamna egemen oldu. Yine bu dorultuda, seyirciyi sinema salonuna getirmek deil de sinema salonunu mterinin ayana getirme politikas gdld. Sinemaya gereksinim duyulan semtlerde yeni salonlar alrken (semt sinemalarna doru yneli) ayn zamanda byk i merkezlerinde yeni sinema salonlar yapld. Bu srete, Trk filmlerinden boalan her yeri yabanc, ounlukla da Amerikan filmleri doldurdu. Sinema salonlarndaki sz konusu deiim, byk kentler bata olmak zere tm Anadoluya da bir tekel grnmnde yayld. Film kopya saylar arttrlarak, sinema ortammzda grlmemi bir oranda kopya baslarak, ayn semtte, ayn filmler, ayn anda gsterime sokularak , yeni ve farkl bir gsterim politikas izlendi. Pahallaan bilet cretlerinin karlnda yeni bir teknik, Avrupa ile ayn anda-kimi zaman ondan da nce-vizyon yapma olanaklar sunuldu.289 Sinema salonlarna getirilen yksek standartta film izleme koullar (gm perde, Dolby digital stereo ve surround ses sistemleri, kaliteli koltuk v.s.) Trk Sinemas iin zor rekabet koullar yaratm olsa da gnmzde bu standartlarn sinemamz zerindeki olumlu etkileri, zellikle de filmlerin biimsel kalitesi zerindeki etkileri grlmektedir: 1990lardan balayarak Trk Sinemasndaki radikal deiiklikler, ncelikle grnt ve ses alannda ortaya kmtr. Bu dneme Trk Sinemasnda grntnn gcnn kefedildii dnem de diyebiliriz. Bu dnemde sadece Uur Eruzun, Uur bak, Mehmet Aksn gibi okullu grnt ynetmenlerinin ektii filmlerin grnt ynetimi asndan kalitesi artmad; ayn zamanda Yeilam geleneinden gelen Aytekin akmak, Erdal Kahraman, Ertun enkay, Orhan Ouz gibi grnt ynetmenleri de daha kaliteli, estetik bir grselliin aray iine girmiti. Dier yandan 1990lar sonrasnda reklam sektrnde yabanc ynetmen ve grnt ynetmenleri bagstermeye balamt. zellikle bu grnt ynetmenlerinden bazlarnn Colin Mounier, Jrgen Jrges, Haik Kirokosian gibi uzun metrajl Trk filmlerinde almaya baladklar gzlenmitir. Yabanc grnt ynetmenlerinin ortaya k rekabet koullar asndan tartmal grnse de, kaliteyi ne karan bir rekabet yaratmas asndan ele alnabilir.290 1990larda Trk Sinemasnda ortaya kan dier radikal bir deiim ise ses alannda olmutur. 1990larda sesli ekim asndan Trk Sinemasnda yeni bir eilim egemen olmaya
289 290

Evren, Trk Sinemas/Turkish Cinema, s. 346. Blent Vardar ve Alim erif Onaran. 20. Yzyln Son Be Ylnda Trk Sinemas, stanbul: Beta Yaynlar, 2005, ss. 5-6.

112

balamtr. Bu dnemde ekilen filmlerin neredeyse hepsi sesli ekilmeye balamtr. Sesin lkemiz sinemasnda, sinemann olmazsa olmaz olduu, bu dnemde kabul grmtr. Filmlerin sesli olarak ekilmesini tek bana amalanan bir e olarak deil, bu dnemde yaplan filmlerdeki kalite araynn bir uzants olarak da grmek gerekir.291 Majrlerin Trkiyeye girii, zel televizyon yaynlarnn balamas, video olgusu ve yerli filmlerin gelikin teknoloji karsnda zayf kalmasnn sonucundan yerli filmlerin izlenilirlii yok olma aamasna gelmitir. Btn bu olumsuz etkenlerin sonucunda ise yerli film saysndaki d de kanlmaz olmutur. 90l yllardan 2000lerin balangcna dek gsterime giren Trk filmi saylarna bakarsak bu olumsuz gelimelerin Trk sinema sektrne yansmalarn aka grebiliriz: 1991-17 1992-10 1993-11 1994-16 1995-10 1996-10292 1997-13 1998-10 1999-14 2000-16 2001-19

291 292

Vardar ve Onaran, s. 6. Agah zg, Trk Filmleri Szl (1991-1996) Cilt: 3, stanbul: Sesam Yaynlar, 1997, s. 5.

113

2002-11293 Yapm ve gsterim alannda yaanan bu saysal dn yan sra, 90l yllarda Amerikan yapmlarnn ve zel televizyon kanallarnn etkisine ramen seyirciyi salonlara eken ve gie baars yakalamay baaran baz yerli yapmlar da mevcuttur. rnein, Berlin in Berlin (Sinan etin, 1992), Amerikal (erif Gren, 1993), Bay E (1994), stanbul Kanatlarmn Altnda (Mustafa Altoklar, 1995), Ekya (Yavuz Turgul, 1996), Ar Roman (Mustafa Altoklar, 1997), Kahpe Bizans (Gani Mjde, 1999) gibi filmler ticari baar yakalam olsalar da Trk sinema endstrisini iine dt olumsuz durumdan kurtarmak iin ve ulusal sinemay ayakta tutmak adna tek balarna yeterli olamamlardr. Majrlerin Trkiyedeki sinema salonlarna girii, zel televizyon yaynlar ve videoyla yaanan seyirci kayb ve yapmclarn yerli yapm retiminden ziyade video alannda veya film ithalatnda ileyilerini srdrmeleri gibi olumsuz koullar Trk Sinemasnda varolan geleneksel yapm-datm-gsterim geninin yklmasna ve geleneksel yapmc profilinin yok olmasna neden olmutur. Burak Evrenin deyiiyle, dnyada yapmcs olmayan ya da istenilen dzeyde yapmcs olmayan tek sinema Trkiyededir.294 te bu noktada Yeilamn usta-rak ilikilerinden yetimemi, klasik yapmcs olmakszn, tm riskleri gz nne alarak, biim ve ierik asndan Trk Sinemasnn nceki dnemlerine gre ayrks projelere imza atan Bamsz Sinemaclar ortaya kmlardr. rgtl ve bilinli bir k olarak adlandramadmz bu ynetmenler, 90l yllarda ayn zaman biriminde ilk filmlerine imza atmlar, film retiminin imkanszlat bir ortamda yalnzca film yapma isteinin doal bir sonucu olarak filmlerinin hem yapmcln hem de ynetmenliini stlenmilerdir. Bu noktada gzden karlmamas gereken ve Burak Evrenin zellikle vurgulad unsur, Bamsz Sinemaclarn temel zellii olan riski gze alma meselesidir. Evrenin ifade ettii gibi 90l yllarda yapmcnn, ynetmenin, senaristin,-hatta kimilerinde oyuncunun ve kameramann bile-ayn kiide odakland grlr. Bunun tercmesi ise gayet aktr. Riskli bir ortamda bir film yapmak olduka
293 294

Agah zg, Trk Filmleri Szl (1997-2002) Cilt: 4, stanbul: Sesam Yaynlar, 2003, s. 10. Prof. Blent Vardarn Burak Evren ile 1990larda Trk Sinemas konusunda yapt grme, stanbul, 2 Mays 2004.

114

risk tayan bir itir. Paray bulan kii ayn zamanda ekecei filmin senaryosunu da yazp ynetmek zorundadr. Riski paylamaz, aksine tmn kendisinde toplar. nk paray koyan da odur, filmi eken de Bylesine bir durum sanatya sonsuz bir zgrlk alan aarken, ayn zamanda birok yk de srtna ykler. Bunun sonucunda gelen baarnn tm de onundur.295 Geleneksel yapmcnn yok olmasyla Bamsz Sinemaclarn ortaya kna temel oluturan ve gnmzde bamszlk anlayn belirleyen ilk unsur ise finans kaynaklarnda yaanan deiimdir. Geleneksel film yapm sisteminin yklmas sonucunda film yapmak isteyen ynetmenler sinema dndaki sermayenin sinemaya kanalize edilmesiyle retimlerini gerekletirmilerdir. 90l yllardan gnmze Trk Sinemasnn ve elbette ki Bamsz Sinemaclarn da beslendii finans kaynaklarn u ekilde sralayabiliriz: 1- Bamsz Sinemaclarn temel sermayesini kiisel birikimleri, aldklar kiisel borlar oluturmaktadr. Ayrca filmlerinin kitlelerden ziyade festivallerde ilgi grmesi, dolaysyla yarmalardan kazandklar dller de bir sonraki filmleri iin sermaye tekil etmektedir. 2- 90l yllarda Trk Sinemasna bir baka destek ise Kltr Bakanlndan gelmitir. lk kez 1990 ylnda filmlerin projelerle belirlenen maliyetinin yarsnn -200 milyon liray amamak kaydyla- Kltr Bakanl tarafndan karlanmas uygulamasna geilmi ve bu, birok filmin yaplmasn salamtr.296 Ayrca 2004 ylnda yrrle giren Sinema Yasasyla sinema alannda bir canlln ortaya kt da grlmektedir. Kltr Bakanlnn, 2005 yl iin rsumlardan elde edilen gelirlerden 10 milyon YTL (10 trilyon TL)lik bir kayna da sinemamzda yeni yapmlar desteklemek iin ayrdn belirtmek gerekir.297 3- 90l yllarda Trk Sinemasnn ve bamsz klar yapan ynetmenlerin beslendii bir baka finans kayna ise 1989da kurulan ve Trkiyenin de Bakanln desteiyle ye olduu Eurimages, yani Avrupa Yaratc Sinemasal ve Grsel itsel
295 296

Burak Evren, Yeilam Bitiyor Mu, Deiiyor Mu?, Antrakt, Say: 73 (Ekim 2003), s. 14. Dorsay, Sinemamzda k ve Rnesans Yllar (Trk Sinemas 1990-2004), s.16. 297 Vardar ve Onaran, s. 4.

115

Yaptlarn Ortak Yapm ve Yaylmlarn Destekleme Fonudur. Faruk Gnaltayn belirttii zere Eurimagesn ilevleri, ortak yapmlarla lkeleri bir araya getirmek, filmlerin-bir fiyasko olmad taktirde-lkelerinde gsterime girmesini salamak ve sinema ile halk arasnda dayanma salamak298 eklindedir. Atilla Dorsay, Trkiyenin Eurimagesa ye olmasn dnemin hkmetleri ve kltr bakanlar olmasayd, bu destein salanmas ve asl etkilerini belki daha sonra, 1995lerden sonra gsterecek olan patlamann gereklemesi belki mmkn olmazd ya da ok gecikirdi299 eklinde yorumlamaktadr. 4- Bunlara ek olarak 90l yllarda Trk Sinemasnn iinde bulunduu olumsuz koullar yeni sermaye araylarn da beraberinde getirmitir. Bylece Trk Sinemasnda ilk kez sponsorluk kavram olumutur. Ayrca televizyonlara yaplan n satlar da gnmz Trk Sinemasnn ve bamsz sinemaclarn beslendii bir baka kaynaktr. Ancak elbette ki bu finans kaynaklarnn ileyiinde halen sorunlar yaanmakta ve bu sorunlar gnmz Trk Sinemasnda kiisel, ayrks projelerin ortaya kmasnda zorluklar yaratmaktadr. Dervi Zaim, zellikle mevcut i kaynaklar olan televizyon destei, sponsorluk ve Kltr Bakanl tarafndan salanan destekler konusunda yaanmakta olan sorunlar yle zetlemektedir:
Trkiyede mevcut i kaynaklar nelerdir? Trkiye Cumhuriyeti Kltr Bakanl, sponsorluklar, dllerden alnan paralar, televizyon destei vardr. Televizyonlarla ilgili kukularm var. Televizyon kanallar, Trk Sinemasnn rmekte olduunu ve kendilerinin desteiyle ayakta kaldn iddia edebilirler. Bu sav, ksmen dorudur. yle ki, ana akm denilebilecek bir filme Trk televizyonlar 400.000 ila 600.000 dolar arasnda bir rakam verebiliyorken, daha marjinal filmlere brakn para vermeyi, onlar izlemeye bile yanamamaktadrlar. En nemli Trk televizyon kanallarndan birinin bandaki bir insann bir panelde, Cannes veya Venedik bizim iin anlam ifade etmez, bizim iin nemli olan o filmin Trk seyircisi asndan ne kadar popler olduudur cmlesini ahsen iitmiimdir. Dolaysyla burada ok net bir ayrmdan bahsetmek gerekiyor. Televizyonlar, ticari salon gsteriminden bir filmin nasl performans gsterdiine bakyorlar ve filmin 700.000-800.000 ya da bir milyon veya iki milyon seyirci getirdiini grdkten sonra-ki bu rakamlar konjonktre gre deiebiliyor- onun televizyon iin satn alnmasna karar veriyorlar. Ancak daha az i yapm, ama
298

Faruk Gnaltayn Eurimages Sonras Avrupa Sinemas konulu toplant konumas, Feriye Lokantas Toplant Salonu, stanbul: 1 Ekim 2004. 299 Dorsay, Sinemamzda k ve Rnesans Yllar (Trk Sinemas 1990-2004), s. 16.

116

daha deerli veya daha bamsz duran, daha farkl, alternatif anlat biimlerine sahip olan filmler, bir paket oluturduklar veya ok satan bir filmin peine takldklar zaman Trk televizyonlarna girebiliyorlar. Ayrca bunlar iin n finansman mmkn deil. Ana akm filmleri iin n finansman ok mmkn iken, dier filmler iin bu sz konusu deil. Tabii bu durumu ilikiler belirliyor. rnein, siz bir televizyon kanalnda dizi film ekiyorsanz, bilinen bir yapmcysanz, daha nce yaptnz almalar ana akm sinemaya paralellik gsteriyorsa o zaman sizin n sat yapma ansnz artabilir. TRTnin bamsz denebilecek filmlere verdii para ise 15.000 Eurodur. Trkiyedeki sponsorluk efsanesinin zerinde de durulmas gerektiini dnyorum. Ancak ahsi ilikiler sz konusu ise sponsorluk ileyebiliyor. Bunun dnda sponsorluklar, sreklilik arz eden, sistematik bir kaynak olarak deerlendiremeyiz. Kltr Bakanlnn ileyii ise brokrasiden ve uygulamadan doan sorunlar nedeniyle henz oturmamtr.300

Gnmz Trk Sinemasnda bamszlk anlayn grebilmemiz iin yukarda szn ettiimiz deien finans kaynaklar tek bana yeterli kalmamaktadr. Ynetmen Dervi Zaim gnmz Trk Sinemasnda finansal anlamda bamszln ne olduuna dair bir kavram karmaas olduunu belirtirken bu durumu baz rneklerle aklamaktadr. rnein, Abdullah Ouzun Mutluluk adl filmiyle, Zeki Demirkubuz Kaderinin ve Nuri Bilge Ceylann klimlerinin ayn fondan (Eurimages) yararlandna; yani merkezin ve evrenin ayn kaynaktan beslendiine301 dikkat ekmektedir. Zaimin verdii bir baka rnek ise Kltr Bakanlnn destei ile ilgilidir. Filma-Cass, Plato veya BKM gibi kurumlarn da Kltr Bakanlndan destek aldna dikkat ekerken, yalnzca finans kaynaklarna bakarak net bir sonuca varamayacamz302 vurgulamaktadr. Zaimin belirttii gibi gnmz Trk Sinemasndaki bamszlk anlayn yalnzca finansal kaynaklar belirleyememektedir. Dolaysyla ynetmenlerin izledikleri farkl anlatm tarzlarna, ayrks temalar ileyen ve bu yolla seyirci zerinde geleneksel seyretme pratiinin tesinde bir etkinlik yaratabilen, seyirciyi edilgin olmaktan kurtaran retimlere bakmamz gerekmektedir. Ynetmen mit nal gnmz Trk Sinemasnda stdyo sistemi olmadna, finansal anlamda hem byk boyutlu hem de kk boyutlu filmlerin hepsinin bamszlk olarak deerlendirilebileceine dikkat ekerken, asl bamszlk meselesinin insanlarn kafasnda olduuna inandn303 dile getirmektedir. Benzer ekilde Burak Evren de 90l yllarda durum sinemasna geildiini, minimalist sinemann temellerinin
300 301

Dervi Zaim ile 16 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. Dervi Zaim ile 16 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. 302 Dervi Zaim ile 16 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. 303 mit nal ile 27 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme.

117

atldn vurgularken, Yeilam dneminde Trk Sinemasnn en byk sorununun paraszlk olduunun sylendiini, ancak esas sorunun estetik, ideoloji ve fikirsizlik olduuna304 inandn ifade etmektedir: te bu sorunlar ilk defa bamszlar dneminde gndeme geldi. lk defa bu ynetmenler az parayla minimalist filmler ektiler ve sinema ortamnda belirgin konuma geldiler. Bylece Trkiyede herkesin sinema yapabilecei olgusuna varld. Oyuncunun konumu deiti, amatr isimlerle filmler evrildi. Ksacas Yeilam kendi iinde dald ve onun dndaki halede baka bir sinema yaplmaya balad.305 Giovanni Scognamillo ise Yeilamn geleneksel anlat yapsnn gnmzde televizyon dizileriyle devam ettiini, baz nostaljik sinema filmlerinde bu yapya rastlanabildiini306 sylemekte ve 90l yllarn Trk Sinemasnn z ve biim asndan deitiini vurgulamaktadr: Yeilam gelenei baz rneklerle devam ediyor, ancak 90l yllarla oluan Trk Sinemas z ve biim asndan ok deiik bir sinemadr. Zaten deiik bir sinema olmak zorundayd, nk Yeilamn yllarca kulland kalplar artk geerli deildi. O kalplar kendilerini tkettiler.307 Grld gibi 90l yllarla birlikte Trk Sinemasnda yalnzca finans kaynaklar deimemi, ayn zamanda geleneksel anlat kalplarnn dnda da denemeler gerekletirilmitir. Dolaysyla gnmzde bamsz sinema anlayn, gelenekselin dnda temalar ve sluplar izleyen, ticari sinema seyircisine hitap etmeyen ynetmenler erevesinde de ele almamz gerekmektedir. Gnmz Trk Sinemasndaki bamszlk anlaynn olumasna zemin hazrlayan ve bu anlayn iinde barndrd endstriyel, anlatmsal ve seyirci ilikisi deiimlerine deindikten sonra, son olarak 2004 ylnda Trk Sinemasnda balayan yapm saysndaki ve yerli film seyircisindeki arta da yer vermemiz yararl olacaktr. Trkiyede 2004 ylnda 29 milyon 500 bin sinema bileti satld, seyircinin yzde 40 yerli film tercih etti. Kltr ve Turizm Bakanlnca istatistiklere dayanlarak yaplan aklamada yl iinde gsterime giren 18i yerli 207 filme kesilen 29 milyon 500 bin biletten 178 milyon dolar gelir elde edildi. 2003te ise 188 filme 24.2 milyon biletli seyirci gitmi ve 86 milyon dolar gie haslat brakmt. Trk
304 305

Burak Evren ile 18 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. Burak Evren ile 18 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. 306 Giovanni Scognamillo ile 17 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. 307 Giovanni Scognamillo ile 17 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme.

118

filmlerindeki seyirci says bir nceki yla gre yzde 115.3 orannda artarken yabanc film seyircisi yzde 10 azald. Yln en ok izlenen filmi ise 4 milyonu aan seyirci saysyla G.O.R.A oldu.308 2006 ylnn verilerine baktmzda ise yle bir tablo karmza kmaktadr: 2006 ylnda gsterime giren toplam 238 filmden 34n yerli filmler oluturmaktadr. Yerli film seyircisi says 18.019.927 olup, % 51.69 oranndadr. 2006 ylnn en ok izlenen 20 filminden ilk 6 sray* yerli yapmlar oluturmaktadr.309 Son iki yln verilerine baktmzda yerli yapmlarn hem say hem de izlenirlik asndan hzl bir ykselie getii grlmektedir. Ayrca bu dnemde korku, aksiyon, polisiye, gldr, melodram, tarihsel gibi pek ok trde denemeler yapld da bilinmektedir. Scognamillo, bu denemeleri Trk Sinemasnn 90l yllarda olduu gibi 2000lerde bir aray iinde olmas ve bu arayn deiik motiflerle ve altyaplarla devam etmesi310 eklinde yorumlamaktadr. 2004ten gnmze yaanan saysal art Trk Sinemasnn endstriyel anlamda, zellikle ticari yapmlar asndan gelitii ve ticari-bamsz arasndaki farkn belirginletii ynnde iaretler tayor olsa da , bir yandan da enflasyonist bir tehlike olarak tartlmaktadr. Burak Evren, bu gelimelerin bir krizin balangc olduunu dndn sylemekte ve bu dnemde evrilen filmlerinin ounun 2000-3000 seyirci ile snrl kaldn, ynetmenlerin bir sonraki filmlerini yapma anslarnn kalmadn311 dile getirmektedir. Benzer ekilde Giovanni Scognamillo da bu gelimeleri enflasyonist bir tutum olarak deerlendirmekte filmlerin post prodksiyonunun, seslendirmesinin, kurgusunun, zel efektlerinin yurtdnda yaplmasnn bir bamllk olduunu ve bu bamllklar srd sre boyunca ulusal sinemadan bahsedemeyeceimizi312 vurgulamaktadr. Gnmz Trk Sinemasnda yaanan ve halen tartlmakta olan bu gelimelere, yerli yapmlarn rabet grmesine kukusuz ki deien seyirci profilinin etkilerini eklememiz gerekmektedir. Gnmzde sinema kitaplarnda, dergilerinde ve televizyon kanallarnda yaynlanan sinema programlarnda hem niteliksel hem de

308 *

2004te Yerli Filmlere Akn, Radikal, 1 Ocak 2005, s. 21. 2006 ylnda en ok izlenen 20 filmden ilk 6sn oluturan yerli filmler srasyla Kurtlar Vadisi Irak, Babam ve Olum, Hababam Snf Buuk, Hokkabaz, Organize ler ve Snav filmleridir. 309 Haftalk Antrakt Sinema Gazetesi, Say: 15 (19-25 Ocak 2007), ss. 3-4. 310 Giovanni Scognamillo ile 17 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. 311 Burak Evren ile 18 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. 312 Giovanni Scognamillo ile 17 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme.

119

niceliksel anlamda bir artn olduu bilinmektedir. Ayrca giderek oalan Sinema-TV okullar, niversiteler bnyesindeki sinema kulpleri, zel sinema kurslar, festivaller ve yarmalar gen, dinamik ve bilinli bir seyirci kitlesinin yetimesine katk salamtr. Scognamillo Trk Sinemasnda deien seyirci profilini yle aktarmaktadr:
Yeilamn yklmasyla, aile merkezli seyirci kitlesi sinema salonlarndan ekilmitir. Sinema, bugn gen kuak seyircilere kalmtr. Sinema salonlarna girdiiniz zaman gnmz seyircisinin %80ini gen kitlenin oluturduunu grebilirsiniz. Sadece Trkiyede deil, dnyada da gen kuak seyirci ounluktadr. Orta kuak ve daha yal kesim zaten gnmzde filmleri televizyon kanallarndan veya DVDden seyretmeyi tercih ediyor. Seyirci profilinin deimesiyle, hedeflenen kitle de deiti ve o kitleye ynelik filmler evrilmeye balad. Mesela bu yl piyasaya genlik filmleri kmaya balad. Bu tr filmler biraz ge retilmeye balamtr. Seyircinin ounluu gen kuaktan oluuyorsa, bu gen seyircinin kendi sorunlarn yanstan filmler izlemek istemesi ve bu tr filmlere rabet etmesi de doaldr. rnein, gnmzde Snav filminin iyi derecede gie yapmasnn sebebi filmin rencilerin sorunlarn yanstmasndan ve dolaysyla gen seyirci kitlesinin filme rabet etmesinden kaynaklanmaktadr.313

Bu ifadeye ek olarak Evren ise, yerli yapmlarn promosyonlarna yaplan yatrmlarn gen seyirci kitlesini etkilediini dile getirmektedir:
nceki yllarda Trk filmlerinde reklama ayrlan pay ok azd, imdi ise yerli yapmlarn reklam yaplyor, buna yatrm yaplyor. Galalar araclyla, televizyon araclyla reklam yaplyor. Bu da gen seyirciyi etkiliyor, sinema salonlarna ekiyor. lk defa Trk Sinemasnda oyuncular yerine ynetmenler konuuluyor; filmler ynetmenleriyle biliniyor. Ayrca sinema kitaplarnn, yaynlarnn oalmas ve televizyonda sinema programlarnn oalmas seyirciyi bilinlendirdi. Btn bunlar sinemay popler bir odak haline getirdi. Sinema kurslarnda belki sinemac yetimiyor ama en azndan bilinli sinema seyircileri yetitiriliyor.314

4.2. Gnmz Trk Sinemasnda Bamsz Ynetmenler Bu balk altnda gnmz Trk Sinemasndaki bamszlk anlaynn temsilcileri olarak ngrdmz ynetmenleri ve izledikleri bamszlk yaklamnlarn irdelemeye alacaz. Ele alacamz temsilcilere ve onlarn bamszlk yaklamlarna gemeden nce, bamsz sinemaclarn ortak paydalarna ve
313 314

Giovanni Scognamillo ile 17 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. Burak Evren ile 18 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme.

120

farklarna deineceiz. Daha sonra bamsz sinemaclar, Bamsz Sinemann nc Ynetmenleri ve Dier Bamsz Ynetmenler balklar altnda iki grup halinde ele alacaz. Endstriyel adan film yapm koullarn, izledikleri anlat kalplarn ve filmleri ile seyirci arasnda kurduklar alternatif seyretme ilikilerini gz nne alarak, Zeki Demirkubuz, Nuri Bilge Ceylan ve Dervi Zaimi Bamsz Sinemann nc Ynetmenleri bal altnda gruplandracaz. Bu ynetmenin biyografilerine ve filmleriyle ilgili tantc bilgilere yer verdikten sonra, onlarn bamszlk yaklamlarn bamsz sinemann iermesini ngrdmz pratikler erevesinde rneklerle deerlendireceiz. Daha sonra nc olarak deerlendiremediimiz, ancak baz bamsz klar yakalam ve devam ettirme abasn ngrdmz ynetmenleri- Kazm z, mit nal, Semih Kaplanolu, Turgut Yasalar, Sekin Yasar, Handan peki, Yeim Ustaolu, Ahmet Uluay, Yksel Aksu ve Yeni Sinemaclar- Dier Bamsz Ynetmenler grubu kapsamnda inceleyeceiz.

4.2.1. Bamsz Sinemaclarn Ortak Paydalar ve Farklar Yeilam dnemindeki endstriyel yapnn sonlanmasyla, yeni sermaye kaynaklar ile, farkl bir anlatm ve film anlayyla 90l yllarda ilk filmlerini eken ve Bamsz Trk Sinemas oluumunu yaratan ynetmenlerin ortaya k sebepleri ve bu oluuma zemin hazrlayan koullar ortaktr. Ancak bamsz sinemaclarn ortak yanlarnn yan sra farkllklar da gze arpmaktadr. Bamsz sinemaclarn ortak paydalar, Burak Evrenin ifadesiyle u ekilde sralanmaktadr: 1. Bamsz Sinemaclar, sinemamzda ilk kez toplu ve youn bir ekilde dardaki sermayeyi sinemamza kanalize etmenin stesinden geldiler. Yani bir ou, geleneksel yapmc ile almak yerine-zaten isteseler de byle bir yapmc yoktu-bu ii ya kendileri stlendiler ya da yapmcnn temin ettii paray kendileri eitli yollardan (yardm, sponsorluk, birikimv.s.) bularak bu ie kendileri soyundular. 2. Ulusal sinemann retememe aamasna geldii bir kriz ortamnda, tm riski gze alma cesaretini gsterdiler. Ve bu riskin sonucu yaptklar filmlerin yalnzca yapmcs-ynetmeni deil, ayn zamanda senaristi, kimi zaman oyuncusu, grnt

121

ynetmeni oldular. Yani, kimseye baml olmadan, balantsz ve de zgr bir alma ortamnda kendi beenilerini, yeteneklerini ortaya koymaktan kanmadlar. 3. Bir nceki dnemin yerleik olan her eyini yadsmasalar bile kullanmadlar. Tecimsel dn vermediler, oyuncu seiminde kendi deer yarglarn byk bir riski gze alarak kullandlar. 4. Datm ve gsterim olanaklarn kendi karlar dorultusunda majrlerle ters derek deil, onlarla uzlaarak, ikna ederek gerekletirdiler. Yani bir nceki dnemin ynetmen-yapmclar gibi sinema salonu aramadlar, bulamadklar zaman yaknmadlar, mevcut sinema datm-gsterim tekellerinin iine girerek kendilerini kabul ettirdiler. 5. Kitlelerin beenilerine oynamadlar, kendi beenilerini kitlelere kabul ettirmenin yolunu aradlar. ou kez kitlelerle buluamamalarna ramen bu tavrlarndan hi dn vermediler. Bildikleri, inandklar sinemay yapmaya devam ettiler. Bunun sonucunda da, kitlelerden bulamadklarnn fazlasn festivallerden, yarmalardan, soruturmalardan yani aydnlardan ve sinema adamlarndan aldlar. 6. Gsterili, grkemli, kitlelere oynayan bir sinema anlay yerine minimalist, gsterisiz, dar ya da kk bteli, kadrolu starlardan ya da bilinen oyunculardan ok, popler ama sinema deneyimi olmayan yeni yzleri tercih ettiler. Oyuncu kaynaklarn Yeilamdan deil de, onun dndaki alanlardan (televizyon, tiyatro, podyumv.s.) oluturdular. 7. ounlukla bireysel, olduka kiisel durum, konu ve temalar ele alarak kiilerin kendileri ve evresiyle demelerini, i dnyalarn ya da bunlarn yansmalarn anlattlar. 8. Sinemamzda ilk kez Bamsz ynetmen-yapmclarla sponsorluk kavram olutu. Yapmcnn yerini giderek sponsor firmalar, kurumlar, kiiler almaya balad. Bunun sonucunda Yeilamn bilinen yapmcs-direnen birka kiinin dnda-yok olup gitti.

122

9. Yine Bamsz ynetmen-yapmclarla imdiye dek bilinip de olanakszlklar nedeniyle stesinden gelinmeyen pazarlama yntemleri gelitirildi. Yapm ncesi ve sonras pazarlama yntemlerinin her biri Batl bir anlay ile kullanlmaya baland. Bylece sinemaya ilgi duymayan kesimlerin bile dikkati ekildi. Televizyondaki kii ve dizilerle bu seyirci kitlesini sinemaya kazandrma amac gdld. Ksmen de baar saland.315 Bu tr ortak zellikleri olan Bamsz Sinemaclar elbette ki benzer kaynaklardan beslenmekle kalmayp farkl payda ve dncelere, sinema anlaylarna da sahip olmulardr. Evrene gre, bu farkllklara dayanarak, gnmz Bamsz Sinemaclar birka grupta deerlendirmek mmkndr: 1. lk grupta yer alanlar, sinemann dndaki sermayeyi sinemaya kanalize etmek yerine, kendi sermayelerine gvenerek, yalnzca tecimsel amal , biraz da hobi dorultusunda sinema yapmak istediler. Bu kiilerin sinema yapmalarndaki esas ama, bir dier daldaki poplerliini ve tannmln, baarsn sinemaya tamak, ynetmen-yapmc olarak bir stat kazanmakt. Ama bu trde film yapanlar ounlukla umduklarn bulamadlar ve byk bir d krklna uradlar ve urattlar. (rnek: Dansz [Sava Ay], Son [Levent Krca], Asmal Konak [Abdullah Ouz] filmlerinin ynetmenleriv.s.) Bir ksm da beklenmedik tecimsel baarya imza attlar (rnek: Vizontele [Ylmaz Erdoan], Kahpe Bizans [Gani Mjde] filmlerinin ynetmenleri) 2. Bir dier grup ise reklam sektrnden sinemaya byk bir sermaye ile ini yapt. Adeta sinemann dnda bir baka sektrn iinde bir sinema sektr oluturdu. Biimsel olgunluu yaayan-yaatan bu grup, ierik olarak ksmi baarlar elde etti. Bu grup, halen Bamszlar iinde sermaye asndan en gl olandr. 3. Evrene gre gerek bamszlar: Okullu-alayl ynetmenler. Kendi olanaklarn ve becerilerini ortaya koyarak olduka kiisel olarak tanmlayacamz minimalist bir sinema yaparak, dnsz, yknmesiz, zgn ve zgr bir dili, anlay gerekletirdiler. Trkiyede herkesin riski gze alarak, kendi becerilerine inanarak film

315

Evren, Trk Sinemasnda Yeni Bir Dnem: Bamsz Sinemaclar, ss. 17-18.

123

yapma olanan, kapsn sonuna dek araladlar. Kitlelere deil, inatla ve sabrla kendilerine oynadlar. Kitlelerden bulamadklarn belirli bir kesimden fazlasyla aldlar. 4. Yeilamn bilinen geleneini srdrenler: Bamsz olmalarna karlk, bildik, alk olduumuz sinema anlayn (dilinden konusuna, oyuncularndan temasna dek) srdrmeyi amalayanlar. Bunlar, kimi zaman ne kitlelere ne de aydnlara, sinema adamlarna yaranabildiler. Farkl ile alk olann, yeni ile gelenein arasnda kaldlar. 5. Belirli ideoloji, etnik grup ya da inanca ynelik sinema yapan, safn batan belirlemi bamszlar: Bunlarn finanse kaynaklar da allmn dnda farkl kaynaklardan salanyor. Bu farkl olan kaynaklar; belirli bir sermayeyi sinemaya kanalize ederek bu sektr glendirmek yerine, aksine kendi davalarnn ve inanlarnn propagandasn sinema yoluyla yapma eilimini tayor. Ama bu grupta ve dncedekiler, hazr bir izleyen kitlesine sahip olduu iin kimi zaman tecimsel adan istenilen ve arzu edilen baary kolayca yakalama kolaylna da sahipler. 6. Popler olmann dnda sinemann dndaki herhangi bir alanda star olan ve bu starln kullanarak gl sermaye gruplarn harekete geirip film yapmaya soyunan bamszlar: Tecimsel adan en ok baar kazanan ve kazanmaya aday olan bamszlar. Yaptlaryla sinema asndan birok tartmaya neden olsalar da en azndan kitleleri sinema salonlarna dndrme baarsn gsterdiklerinden tr ciddiye alnmas gereken bir grup.316

4.2.2. Bamsz Sinemann nc Ynetmenleri Bu balk altnda, gnmz bamsz Trk Sinemasnn nc ynetmenleri olarak ngrdmz ismi ele alacaz: Zeki Demirkubuz, Nuri Bilge Ceylan ve Dervi Zaim. Bamsz sinemann nc ynetmenleri olarak adlandracamz bu isimler, hem filmlerinin yapm sreleri asndan, hem izledikleri anlat kalplar asndan, hem de filmleriyle seyirci arasnda kurduklar ayrks seyretme biimleri
316

Evren, Trk Sinemasnda Yeni Bir Dnem: Bamsz Sinemaclar, s. 18.

124

asndan nc sfatyla anlacaklardr. 90l yllarn Trk sinema ortamnda, birbirlerine yakn yllarda ilk klarn yapan ve gnmze dek, her biri kendine zgn film yapm anlayyla almalarna devam eden ve sinema dnda herhangi bir sektrde faaliyet gstermeden, taviz vermeden yerlerini koruyan bu ynetmenler, ayn zamanda pek ok kaynakta gnmz Trk Sinemasnn auteurleri olarak da tanmlanmaktadrlar. Bu balk altnda ele alacamz ynetmenlerin ncelikle ksaca biyografilerine yer vereceiz. Daha sonra ynetmenlerin filmlerini tantacaz. Filmleriyle ilgili knye bilgilerini verecek, daha sonra ksaca filmlerin konular aktaracak ve filmlerin ulusal ve uluslararas alanlarda kazanm olduklar dlleri sralayacaz. sinemann Son olarak ynetmenlerin bamszlk yaklamlarn, bamsz iermesini

ngrdmz pratikler erevesinde-ekonomik, anlatmsal, seyretme ilikisi ve var ise ideolojik alardan- inceleyecek, ynetmenin almalarnda grdmz pratikleri rneklerle aklamaya alacaz.

4.2.2.1. Zeki Demirkubuzun Bamszlk Yaklam 4.2.2.1.1. Ynetmenin Biyografisi 1964 ylnda Ispartada doan Zeki Demirkubuz, kasabal kk esnaf bir aileden gelmektedir. 1976 ylnda geim skntsndan dolay ailesiyle birlikte stanbula g etmitir. Lise renimini yarda brakan Demirkubuz, iportaclk, konfeksiyon atlyelerinde tclk, triko alannda kazak rme gibi farkl ilerde almtr. Daha sonra T KKO hareketine katlarak militan olmutur. 12 Eyll 1980 askeri darbesinin ardndan tutuklanm ve T KKO ana davasndan idam istemiyle yarglanmtr. 1983 ylnda serbest braklan Demirkubuz, dardan lise bitirme snavlarna bavurarak yarda brakt lise eitimini tamamlam, daha sonra stanbul niversitesi letiim Fakltesine girmitir. ykler yazan ve zellikle Rus edebiyatna ilgi duyan Demirkubuz, 1986da Zeki ktenin asistanln yaparak sinemaya adm atm ve eitli projelerde bir sre asistanlk yaptktan sonra ilk filmi C Bloku 1994 ylnda ekmitir. lk filminde evliliini bitirme izgisinde olan bir kadnn kendisi ve

125

evresiyle olan demesini bloklar ve buradaki yaam zerine kurgulayarak anlatmtr. Masumiyette (1997) uzun yllar ieride kalm yaamn kysndaki bir adamn tutunma savan, iten, katksz gerekiliin sertlii ve dokunakll iinde ilemitir. nc Sayfada (1999) bir gerilim filmi izgisinde, epik elerle desteklenmi, medya eletirisi fonunda, yitirmeye mahkum birinin dramatik ulara uzanan portresini izmitir. Yaamlarndaki dram ve trajedilerle gazetelerin nc sayfalarna konu olan kk ve de yitik ya da yitirilmeye ak insanlarn yksn olgun bir sinema diliyle aktarmtr. Demirkubuz, Karanlk stne ykler adn verdii film dizisinin ilki olan Yazgy (2001), Albert Camusnun Yabanc adl yaptndan serbest olarak uyarlamtr. Yazgda bir eit deme/yzlemeyi i dnyalarn sessiz ama etkili bir frtnas biiminde yanstmtr. Film bir eit su, ahlak, vicdan, inan ile ilgili mutlak yant olmayan sorular zerinde farkl dncelere kapsn amtr. Ayn dizinin ikinci filmi tirafta (2001) basit bir iletiimsizlik sorununu, gemiteki kimi olaylarla kout kurarak, ihanet korkusu temas erevesinde317 ele almtr. Karanlk stne ykler lemesini Bekleme Odas (2003) ile sonlandran ynetmen, bu filmde Dostoyevskinin Su ve Ceza adl eserini sinemaya uyarlamaya alan bir ynetmeni ele alm ve barolde kendisi oynamtr. Demirkubuz, 2006 yapm son filmi Kader ile Masumiyet filminin yksnn ncesini ele alm ve yine zgn slubunu ortaya koymutur. Robert Bresson, Ingmar Bergman, Andrei Tarkovski, Kristof Kieslowski, Yasujiro Ozu gibi dnya sinemasnn ustalarnn filmleriyle sinemann anlatm olanaklarn kefeden, genellikle dk bteyle ve dar kadroyla alan ynetmen, filmlerinde karakterlerin i dnyalarna, tedirginliklerine ve toplumda tutunamaylarna yer vermektedir. Yapmcln ve ynetmenliini stlendii filmlerinin ayn zamanda senaryo yazarln, grnt ynetmenliini, bazen kurgusunu, hatta oyunculuu stlenen Demirkubuz, 90lardan gnmze Trk Sinemasnda bamszlk anlaynn nc temsilcilerinden biri olarak almalarn srdrmektedir. Filmografi: 1994-C Blok 1997- Masumiyet
317

Evren, Trk Sinemas/Turkish Cinema, s. 360.

126

1999- nc Sayfa 2001- Yazg 2001- tiraf 2003- Bekleme Odas 2006- Kader

4.2.2.1.2. Ynetmenin Filmleri C Blok (1994) Ynetmen: Zeki Demirkubuz, Senaryo: Zeki Demirkubuz, Grnt: Ertun enkay, Kurgu: Nevzat Diiak, Mzik: Serdar Keskin, Oyuncular: Serap Aksoy, Fikret Kukan, Zuhal Gencer, Seluk Yntem, lk Duru, Ajlan Aktu, Gler kten, Feridun Ko, Yapm: Mavi Film (Zeki Demirkubuz), Kltr Bakanlnn katklaryla. Filmin Konusu: Evliliinde skntlar yaayan Tlay, dev apartman bloklarndan biri olan C Blokta yaamaktadr. Bir gn eve geldiinde, gndelikisi Asl ile kapcnn olu Haletin kendi yatak odasnda sevitiklerini grr. Bu grntnn ardndan isel bir bunalm yaayan Tlay, evliliinde ulaamad tatmini stanbul ehrinin sokaklarnda ve daha sonra da kapcnn olduu Halette arayacaktr. dller: 1994- 6. Uluslararas Ankara Film Festivalinde Jri zel dl, Zeki Demirkubuza Umut Veren Gen Ynetmen ve Senaryocu dl, Nevzat Diiaka En yi Kurgu dl.

127

1994- 13. Uluslararas stanbul Film Festivalinde Zeki Demirkubuza Umut Veren Yeni Ynetmen dl (Zeki Demirkubuz dl reddetmitir)* 1995- S YAD (Sinema Yazarlar Dernei) seiminde En yi Film, En yi Ynetmen, Fikret Kukana En yi Oyuncu, Zuhal Gencere En yi Yardmc Kadn Oyuncu dlleri. 1995- Kltr Bakanl Sinema Baar dl. Masumiyet (1997) Ynetmen: Zeki Demirkubuz, Senaryo: Zeki Demirkubuz, Grnt: Ali Utku, Kurgu: Mevlt Koak, Mzik: Cengiz Onural, Oyuncular: Derya Alabora, Haluk Bilginer, Gven Kra, Melis Tuna, Doan Turan, Ajlan Aktu, Nihal G. Kolda, Erdoan Seren, Yapm: Mavi Film (Zeki Demirkubuz, Nihal G. Kolda) Filmin Konusu: Ablasnn an ldrme suundan on yl hkm giyen Yusuf cezaevinden kar. Depremde kaybettii ailesinden kalan tek kii olan ablasnn yanna, zmire gider. Ancak Yusuf, geimsizlik ierisinde yaamlarn srdren ablasnn ve enitesinin yannda kalamaz ve ucuz bir otele yerleir. Otelde arkc Uur, Uurun sar ve dilsiz kz ilem ve Uurun yirmi yllk a Bekir ile tanr. Uur, pavyonlarda arkclk yaparak, erkeklerle birlikte olarak para kazanmaktadr. Hapiste yatan sevgilisi Zagorun peinden her ehire gitmektedir. Bekir ise Uura besledii ak ve tutku yznden onu brakamamaktadr. Yusuf, ksa srede bu l ilikinin bir paras olur. Bir gece kskanlk krizi geiren Bekir, ertesi sabah intihar eder. Bylece Yusuf, Bekirin yerini alr ve Uurun peinde srklenmeye balar. Uurun sevgilisi Zagor hapisten kanca Uur da peinden gider. Yusuf ise Uurun kz ilem ile birlikte onun peinde srklenmeye balar.

Zeki Demirkubuz, stanbul Film Festivalinde kendisine verilen bu dl Yeilama duyduu tepki sebebiyle reddetmitir.

128

dller: 1997- 34. Antalya Altn Portakal Film Festivalinde En yi kinci Film, Doktor Avni Tolunay zel dl, Derya Alaboraya En yi Kadn Oyuncu, Haluk Bilginere En yi Erkek Oyuncu. 1997- 2. Adana Altn Koza Film Festivalinde En Alaboraya En yi Kadn Oyuncu. 1998- 10. Uluslararas Ankara Film Festivalinde Jri zel dl. 1998- 17. Uluslararas stanbul Film Festivalinde En yi Film. 1998- 9. Orhon Murat Arburnu yarmasnda En yi Film, En yi yi Film, Zeki

Demirkubuza En yi Ynetmen, Haluk Bilginere En yi Erkek Oyuncu, Derya

Ynetmen, Derya Alaboraya En yi Kadn Oyuncu, Haluk Bilginere En yi Erkek Oyuncu ve Doan Turana En yi Yardmc Erkek Oyuncu. 1998- ASOD (ada Sinema Oyuncular Dernei) yarmasnda Derya Alabora, Haluk Bilginer ve Gven Kraa En yi Oyuncu dlleri. 1998- S YAD seiminde En yi Film, En yi Ynetmen, En yi Senaryo, Derya Alabora ve Haluk Bilginere En yi Oyuncu dlleri. 1998- Magazin Gazetecileri Derneinin seiminde En yi Film, En yi Ynetmen ve Gven Kraa En yi Erkek Oyuncu dlleri. 1998- 10. Uluslararas Angers (Fransa) Film Festivalinde Byk dl ve Haluk Bilginere En yi Aktr dl. 1998- Sadoue (Fransa) En yi Yabanc Film dl. 1999- 2. Uluslararas zmir Film Festivalinde En Erkek Oyuncu dlleri. yi Film, En yi

Ynetmen, Derya Alaboraya En yi Kadn Oyuncu ve Haluk Bilginere En yi

129

nc Sayfa (1999) Ynetmen: Zeki Demirkubuz, Senaryo: Zeki Demirkubuz, Grnt: Ali Utku, Kurgu: Nevzat Diiak, Oyuncular: Ruhi Sar, Baak Kklkaya, Cengiz Sezici, Serdar Orin, Erdoan Seren, Emrah Eliboa, Yapm: Mavi Film (Zeki Demirkubuz) Filmin Konusu: sa, figranlk yaparak geimini salamaktadr. alt yerde 50 dolar alnr ve sa hrszlkla sulanr. Patronu saya paray getirmesi iin bir hafta sre verir. sa, intihar etmeye karar verir, ancak yapamaz ve kendisinden kiray istemeye gelen ev sahibini vurur. Btn apartman sakinleri gibi sa da sorgulanr. Karakoldan dndnde evin kapsnda baylr. Kendine geldiinde evde, kar dairedeki komusu olan Meryemi grr. Meryem sadan kocasn ldrmesini ister. ten ie Meryeme ak olan sa, bu teklifi kabul eder. Cinayeti ilemeyi planladklar gece polis gelir ve Meryemi gtrr. Meryemin kocas kumar yznden baklanmtr. Bu olaydan sonra sa, bir ay sreyle i iin ehir dna gider. Dndnde Meryemi bulamaz. Bir gn i dn, bir evin nnde Meryemi ve ev sahibinin olu Serdar grr. Evin kapsn alar, elindeki silah kapy aan Meryeme dorultur. Meryem, ev sahibinin olu Serdar ile evlenmitir. dller: 1999- 36. Antalya Film Festivalinda Dr. Avni Tolunay zel zdl (en iyi 3. film), En yi Senaryo dl, Baak Kklkayaya En yi Kadn Oyuncu dl. 1999- S YAD seiminde En yi Senaryo dl ve Baak Kklkayaya En yi Kadn Oyuncu dl 2000- 19. Uluslararas stanbul Film Festivalinde En yi Ynetmen, Baak Kklkayaya En yi Kadn Oyuncu ve Onat Kutlar blmnde En yi Film dl. 2000- ASOD seiminde Ruhi Sar ve Baak Kklkayaya En yi Oyuncu dlleri.

130

2000- 11. Orhon Murat Arburnu dllerinde En yi Film dl, Baak Kklkaya ve Ruhi Sarya En yi Oyuncu dlleri. Yazg (2001) (Karanlk stne ykler 1) Ynetmen: Zeki Demirkubuz, Senaryo: Zeki Demirkubuz, Grnt: Ali Utku, Sanat Ynetmeni: Bahar Evgin, Kurgu: Zeki Demirkubuz, Oyuncular: Serdar Orin, Zeynep Toku, Engin Gnaydn, Demir Karahan, Feridun Ko, Necmi Aykar, ehsuvar Akta, Yapm: Mavi Film (Zeki Demirkubuz), Efes Pilsenin katklaryla. Filmin Konusu: Ynetmenin Albert Camusnun Yabanc adl eserinden esinlenerek yazd filmin hikayesinde tekdze bir yaam sren Musa, gmrk muhasebecisi olarak almaktadr. Stl kahve tiryakisi, televizyon bamls Musa annesi ile yaamaktadr. Suskun, iine kapank ve hayattan hibir beklentisi olmayan Musann komusu Necati ile kurduu arkadalk ilikisi de mesafelidir. Musa, annesinin uykusunda ldn bile bir gn sonra farkeder ve hibir tepki vermez. Musann evli patronunun sekreter Sinem ile ilikisi vardr. Sinem, patronu Naime boanmad iin kzmaktadr. Bu yzden Musaya evlenme teklif eder ve Musa, Sinem ile istemeyerek de olsa evlenir. Sonraki gnlerde Naimin kars ve ocuklar l bulunur. Bu cinayetten sorumlu tutulan Musa, kendini savunmadan, sessiz kalarak suu kabullenir. dller: 2001- 38. Antalya Altn Portakal Film Festivalinde En yi 3. Film, Zeki Demirkubuza En yi Ynetmen, Bahar Evgine En yi Sanat Ynetmeni ve Serdar Orine Jri zel dl. 2001- 13. Ankara Uluslararas Film Festivalinde Zeynep Tokua En yi Kadn Oyuncu, Engin Gnaydna En yi Yardmc Erkek Oyuncu ve Serdar Orine En yi Umut Veren Yeni Oyuncu dlleri.

131

2002- 9. ASOD seiminde Zeynep Tokua Umut Veren Kadn Oyuncu ve Serdar Orine Umut Veren Erkek Oyuncu dlleri. 2002- 21. Uluslararas stanbul Film Festivalinde Zeki Demirkubuza En yi Ynetmendl ve FIBRESCI (Uluslararas Eletirmenler Birlii) En yi Film dl. 2002- Sadri Alk Oyuncu ve Onur dllerinde Serdar Orine Umut Veren oyuncu dl. 2002- Orhon M. Arburnu dllerinde En yi Filmden Biri. tiraf (2001) (Karanlk stne ykler 2) Ynetmen: Zeki Demirkubuz, Senaryo: Zeki Demirkubuz, Grnt: Zeki Demirkubuz, Kurgu: Zeki Demirkubuz, Oyuncular: Taner Birsel, Baak Kklkaya, Mira Eronat, skender Altn, Glgn Kutlu, Yapm: Mavi Film (Zeki Demirkubuz), Kltr Bakanlnn katklaryla. Filmin Konusu: Harun, ei Nilgnn kendisini aldattndan phelenmektedir. Harunun i gezisinden dndnde Nilgn evde bulamamas ve Nilgnn yapt bir telefon konumas Harunun phelerini tetikler. Bir gece Harun, Nilgne kendisini aldattn itiraf ettirmek iin abalar. Bu itiraf, ayn zamanda her ikisinin gemiine dair bir hesaplamaya dnr. Gemite Nilgn, Harunun arkada Taylan ile evlenmitir ve bu evlilik srasnda kocasn Harun ile aldatmtr. Taylan bu ilikiyi rendii zaman intihar etmitir. O gece, Nilgnle ve kendisiyle hesaplaan Harun, Taylann lmnden dolay ektii vicdan azabna dayanamaz. Taylann annesini ve kardeini ziyaret eder, onlara Taylann intihar sebebini anlatr. Harun, bir yandan da evi terk eden Nilgnn izini bulmak iin abalar.

132

dller: 2002- 21. Uluslararas stanbul Film Festivalinde Zeki Demirkubuza En yi Ynetmen ve FIBRESCI seiminde En yi Film dlleri. 2003- S YAD seiminde Zeki Demirkubuza En yi Senaryo ve Taner Birsele En yi Erkek Oyuncu dlleri. Bekleme Odas (2003) (Karanlk stne ykler 3) Ynetmen: Zeki Demirkubuz, Senaryo: Zeki Demirkubuz, Grnt: Zeki Demirkubuz, Kurgu: Zeki Demirkubuz, Oyuncular: Zeki Demirkubuz, Nurhayat Kvrak, Nilfer Akaln, Serdar Orin, Ufuk Bayraktar, Eda Teksz, Yapm: Mavi Film (Zeki Demirkubuz), Kltr Bakanlnn ve Efes Pilsenin katklaryla. Filmin Konusu: Baarl bir ynetmen olan Ahmet, Dostoyevskinin Su ve Ceza adl romann sinemaya uyarlamak iin hazrlk yapmaktadr. evresine kar sergiledii kaytsz davranlardan tr anlalamamakta ve evresindeki insanlar zmektedir. Kz arkada Serap, Ahmetin kendisini aldattndan phelenmektedir ve onu terk eder. Asistan Elif ise yeni film projesi iin deneme ekimleri yapmaktadr. Ancak Ahmetin asistanln yapmaya baladndan beri erkek arkada Kerem ile ilikisi ktye gitmektedir. Ahmet, bir gece evine giren hrsza yeni filmindeki Raskolnikov karakterini canlandrmas iin teklifte bulunur. Hrsz bu teklifi kabul etse de hapse girer ve proje gereklemez. Yakn evresindeki insanlar teker teker kendinden uzaklatran Ahmet, sonunda deneme ekimleri iin evine gelen Sanem ile birlikte yaamaya balar. dller: 2003- Orhon Murat Arburnu dlleri: En yi Film, En yi Kadn Oyuncu, En yi Yardmc Kadn Oyuncu dlleri.

133

2003- Antalya Film Festivali: En yi 3. Film, En yi Yardmc Kadn Oyuncu dlleri. 2004- stanbul Film Festivali: En yi Ynetmen dl. 2004- Mostra Valencia Film Festivali: FIBRESCI En yi Film dl. Kader (2006) Ynetmen: Zeki Demirkubuz, Senaryo: Zeki Demirkubuz, Grnt: Zeki Demirkubuz, Kurgu: Zeki Demirkubuz, Mzik: Edward Artemiev, Oyuncular: Vildan Atasever, Ufuk Bayraktar, Engin Akyrek, Mge Ulusoy, Ozan Bilen, Settar Tanren, Erkan Can, Mustafa Uzunylmaz, Gzin Alkan, Hikmet Demir, Gnl algan, Yapm: Mavi Film-Inkas Film (Trkiye-Yunanistan Ortak Yapm), Kltr Bakanl ve Eurimages desteiyle. Filmin Konusu: Filmin konusu, ynetmenin Masumiyet adl filminin ncesine, yani Bekir, Uur ve Zagor genindeki ilikiye dayanmaktadr. stanbulun kenar semtlerinden birinde ailesiyle yaayan Bekir, Uura ak olur. Uur ise Zagoru sevmektedir. Uurun annesi mahallenin genlerinden Cevat ile iliki yaamaktadr. Cevat, Uurun annesine, felli babasna ve kardeine bakmakta, onlarn geimlerini salamaktadr. Kahvede kan bir tartma srasnda Zagor, Cevat ldrr ve kaar. Zagorun ardndan Uur da ortadan kaybolur. Bekir, ailesinin setii bir kzla evlenir, ocuu olur. Bir gn televizyonda haberlerde Zagorun zmirde iki polisi ldrdn ve yakalandn renir. Bunun zerine Bekir, her eyi bir kenara brakr, ailesine kar kar ve Uurun peinden zmire gider. Bundan sonra Bekir, pavyonlarda, ucuz otel odalarnda ve uyuturucu alemlerinde Uurun izini takip etmeye devam eder. dller: 2006- 43. Antalya Altn Portakal Film Festivalinde En yi Film dl.

134

2007- 26. Uluslararas stanbul Film Festivalinde En yi Ynetmen dl ve FIBRESCI dl. 2007- 12. Nrnberg Trkiye/Almanya Film Festivalinde En yi Film dl.

4.2.2.1.3. rneklerle Ynetmenin Bamszlk Anlay Zeki Demirkubuz, ynetmenlik kariyerinin balangc olan 1994 ylndan 2006 ylna dek toplam yedi uzun metrajl, kurmaca sinema filmine imza atmtr. Ynetmenin bamszlk yaklamn bu filmleri erevesinde ele aldmzda ncelikle izledii ekonomik bamszlk pratii zerine yle bir tabloyla karlamaktayz: 2006 ylnda ektii son filmi Kader haricinde dier alt filmi ynetmenin sahibi olduu Mavi Film bnyesinde yaplmtr. lk filmi C Blok, 2001 yapm tiraf ve 2003 yapm Bekleme Odas filmlerinde Kltr Bakanl desteini almtr. Ayrca 2001 yapm Yazg ve Bekleme Odas filmlerinde, ynetmenin ald FIBRESCI dllerinin karl olarak Efes Pilsenin katklar mevcuttur. Ynetmen, son filmi Kaderde Kltr Bakanl ve Eurimages destei alarak filmini Mavi Film-Inkas Film ibirliiyle, Trkiye-Yunanistan ortak yapm olarak gerekletirmitir. Filmin maliyetinin 700.000 dolar civarnda olduunu syleyen ynetmen, filmini ortak yapm bnyesinde gerekletirme sebebini, filmin maliyetinin olduka yksek olmas ve Mavi Filmin bu maliyeti karlayamamas318 eklinde aklamaktadr. Grld gibi ynetmen, ilk alt filmi boyunca finansal adan riskleri gze alarak, byk lde kiisel sermayesine dayal bir yapm sreci ierisine girmi ve dk btelerle filmlerini ortaya koymutur. Demirkubuzun son filmini ortak yapm kanalyla ve nceki filmlerine oranla olduka yksek bir bteyle gerekletirmesi, kendisi iin kullanlagelen bamsz sinemac ifadesi zerine tartmalara yol amtr. Bu noktada ynetmenin Bekleme Odasn ektikten sonra 2003 ylnda yapt bir syleiyi hatrlamakta yarar vardr. Demirkubuz, Yeni Film dergisi ekibiyle yapt syleide Masumiyet filminin 100 bin dolara, tiraf filminin ise 70 bin dolara mal olduunu dile getirirken, gerekletirmek istedii bir sonraki projenin ok daha yksek bir bte gerektirdiini sylemi, ancak
Kader, 26. Uluslararas stanbul Film Festivali, Zeki Demirkubuz ile yaplan sylei, stanbul: 11 Nisan 2007.
318

135

yine de minimalist tarznn devam edeceini319 vurgulamtr. Ayn syleide bu ifadelerinin devam olarak bir yapmcyla almas gerekse bile, hibir yapmcnn kendisini zorlayamayacan ve zorlasa dahi o filmin orada biteceini320 belirtmitir. Ynetmenin ifadelerinden de anlalaca gibi bu almada Zeki Demirkubuzu gnmz Trk Sinemasnda bamszlk anlaynn nc ynetmenleri arasnda ele almamzn sebebi, onu yalnzca filmlerinin finansal kaynaklaryla deerlendirmemiz veya salt dk bteli filmler ortaya koymas deildir. Zeki Demirkubuzun izledii bamszlk yaklamn anlayabilmemiz iin filmlerindeki anlatmsal farkllklar ve dolaysyla seyircide yaratt farkl seyretme biimlerini ele almamzda yarar vardr. Zeki Demirkubuzun filmlerinin genel zelliklerine baktmz zaman geleneksel anlat kalplarnn dnda bir yaklam sergilediini grebiliriz: 1- Demirkubuzun filmleri, vicdan, kader, sululuk, ktlk, nedensizlik ve insan psikolojisi gibi temalar zerine kuruludur. Filmlerinin biimsel zellikleri de bu temalar ve karakterlerinin i dnyalarn, kayglarn n plana karacak ekildedir. Bu adan filmlerinde biim ve ierik arasnda uyum sz konusudur. Yaln bir sinema dili kullanr. Kamera hareketleri minimuma indirgenmitir. Filmleri, uzun ve duraan planlarla ykl yava tempolu sahnelerden olumaktadr. Ynetmenin bu minimalist yaklam, ticari sinema seyircisi asndan filmlerinin izlenirliini g klmaktadr. 2- Karakterlerin davranlarnda kaytszlk ve nedensizlik sz konusudur. Her biri antikahramanlardr, bu yzden seyircinin karakterlerle zdeim kurmas gtr. rnein, Yazgnn bakarakteri Musa, annesinin ldn anladnda hibir tepki vermez ve hibir ey olmam gibi hayatna devam eder. Bekleme Odasnn bakarakteri ynetmen Ahmet, evinde televizyon seyrederek kendisini d dnyadan uzakta tutmaktadr. Davranlarna nedensiz bir ktlk ilemitir. Sevgilisi Serapa kar kaytsz tutumu ve baka bir kadnla ilikisi olduuna dair yalan sylemesi Serapn evi terk etmesine neden olur. Kaderin bakarakterlerinden biri olan Uur ise sevgilisi Zagorun peinden her ehire gitmektedir. Uura ak olan Bekir de onu

319 320

Film Ekibi, Zeki Demirkubuz ile Sinemas zerine, Yeni Film, Say: 3 (Ekim-Aralk 2003), s. 71. Film Ekibi, Zeki Demirkubuz ile Sinemas zerine, s. 71.

136

izlemektedir. Bekir, Uurun bu davrannn nedenini sorguladnda Uurun ona verdii cevap Bir nedeni yok eklindedir. 3- Filmlerinde mzik kullanm en aza indirgenmitir. Karakterlerin duygularn davurmak, atmosfer yaratmak, sahneleri betimlemek veya seyircinin duygularn ynlendirmek adna mzik kullanmna bavurmamaktadr. Ynetmen, filmlerinde mzik kullanmyla ilgili yaklamn yle ifade etmektedir: daha sssz, seyircinin vicdann daha ok sorgulayan filmler yaptm iin mmkn olduu kadar mzik kullanmyorum Kullanrsam da bu kesin tematik mzik olur, senaryoya mdahale etmeyen, seyirciyi angaje etmeyen, imdi unu hisset, bunu dn gibi eylere sebep olmayacak llerde kullanrm.321 4- Filmlerinin tmnde eksiltili anlat hakimdir. Filmin anlamsal btnln seyircinin oluturmas beklenir. rnein, Bekleme Odasnda Ahmet, sevgilisiyle kavga ettiinde kamera kapdan kan takip etmez, yerine sesler bu sreci anlatacaktr. Ya da Masumiyette Bekirin intihar gsterilmez, sesle verilir. Bekleme Odasnda son sevgilinin sevgili olma sreci yklenmez. Masumiyette Yusufun Bekirin intiharndan sonraki srete onun yerini almasnn hikayesi de verilmez. Dikkat edilirse ikili bir eksiltili anlat vardr; bir yandan sahnelerin iine her ey girmez, kamera oyuncular srekli takip etmez ve bunlar genel sinematografik kadrajlamadan nemli derecede farkldr. kincisi ise yknn anlatlmasnda oluturulan boluklarla hikaye eksiltilerek anlatlmaktadr Filmin anlamsal btnl byk oranda izleyicinin kafasnda kurulur.322 5- Monolog, Demirkubuzun filmlerinde anlatnn temel elerinden biridir. Ynetmenin hemen tm filmlerinde olay ak bir noktada genellikle uzun bir monolog sahnesinin araya girmesiyle kesintiye urar. Monolog sahneleri genellikle iki karakter arasndaki karlkl konumann bir paras olarak erevelenir. Konumann bir noktasnda, karakterlerden biri kendi hayatna, hayatndaki olaylar yorumlama biimine ilikin tek tarafl uzun bir konuma yapar. Bu konumalarn genellikle gemiteki gizli kalm olaylarn ak edildii bir itiraf boyutu vardr. Monolog sahneleri olay akn
321 322

Abbas Bozkurt (haz.), Zeki Demirkubuz Syleisi, Sinefil (Nisan-Mays 2006), s. 47. Zahit Atam, Bir Ynetmenin zinde ya da Demirkubuz Hakkndaki Yanlsamalara Dair, Yeni nsan Yeni Sinema, Say: 18-19 (Sonbahar-K 2006/2007), s. 119.

137

kesintiye uratarak, anlatda geici bir duraklama yaratr. Kullanlan mizansenle, anlatda yaratlan bu geici duraanlk etkisi daha da glendirilir. Karakterlerin birbirleriyle ilikili olarak konumlan biimi ve kullanlan kamera alar, sanki konuan dierine bir ey anlatmak yerine, dorudan izleyiciye sesleniyormu ya da kendi kendine konuuyormu duygusu yaratr. Bu sahneler anlat iinde her eyin geici olarak donduu bir parantez gibidir.323 rnein, Masumiyette Bekir, Uura olan tutkusunu ve yllarca onun peinden srkleniini piknik sahnesinde Yusufa byle bir monologla aktarr. Yazgda Musa, hapisten ktktan sonra ilemedii bir suu neden kabullendiini savcya yine bu ekilde anlatr. tirafta Harun, Taylann ailesine ona kar ihanetini itiraf ederken veya nc Sayfada Meryem, kocasyla olan hikayesini saya anlatrken uzun bir monolog gze arpmaktadr. Demirkubuzun filmlerinde kulland bu monologlar, popler sinema seyircisi asndan skc bulunabilmektedir. Ynetmen, seyirci zerinde brakt etki asndan monologlar yle deerlendirmektedir: Susan Sontagn ok sevdiim bir gzlemi vardr, bu skclkla ilgili bir ey, yle der: Skclk, durum d olmay gerektiren bir eydir. nk skldnz zaman hakikaten var olan durumun dna karsnz ve her ey, siz durumun dna ktnz zaman her ey daha mesafeli, daha uzaktan ve daha gerek grnmeye balar. Ben bunun sanat yaptlarn oluturmadaki byk sebeplerden biri olduunu dnyorum. Benim kimseyi, tersinden dnelim, elendirmek gibi bir sorunum yok. Yani ben elendirmek iin insanlara film yapmyorum.324 6- Zeki Demirkubuzun filmlerinde genellikle i mekanlar, klostrofobik bir atmosfer ierisinde sunulur. Karakterlerin kstrlml, aresizlii, i dnyalarndaki kapanklklar kullanlan mekanlarla paralellik gsterir. C Blok stanbulun d eperlerindeki yeni orta snf apartman bloklarnn ilerinde gezinir; Masumiyet bir tara kentinde ucuz otel odalarnda geer; nc Sayfa, stanbulda yoksul, izbe, karanlk bir bodrum kat dairesinde balayp st katlara kar; Yazgda yknn getii ana mekan, stanbulda alt-orta snf bir giri kat dairesidir. tiraf, Ankarada k, pahal, manzaral bir st-orta snf apartman dairesinde balar, ehrin d eperlerinde yoksul
323

Asuman Suner, Hayalet Ev Yeni Trk Sinemasnda Aidiyet, Kimlik ve Bellek, stanbul: Metis Yaynlar, 2006, ss. 192-193. 324 ODT Syleisi, nk Erkein Aldatmas Trajik Olmuyor, Kader: Zeki Demirkubuz, Semire Ruken ztrk (haz.), Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar ve Ankara Sinema Dernei, 2006, ss. 130-131.

138

bir gecekonduda biter; ve nihayet Bekleme Odas, bizi ynetmenin kendi evinin iine sokar.325 7- Demirkubuzun her filminde i mekanlarda televizyon cihaznn bulunduu adan ekilmi, televizyonda Yeilam filmlerinden birini seyretmekte olan karakterler grnmektedir. Bu noktada ynetmen Yeilam filmlerine bir gnderme yapmaktadr. Bilindii gibi Yeilamn tipik melodramatik anlat yapsnda arlklar sz konusudur. Abartl, gl duygular, aclar, kader, tesadfler her zaman arlklar ierisinde aktarlr. Demirkubuzun filmlerinde de melodram trnde ilenebilecek ykler mevcuttur. rnein, Masumiyet ve Kader filmlerinin konular ak ve tutkunun peinden srklenmek zerine yerletirilmitir. Ancak Demirkubuz, filmlerinde bu konular Yeilamn geleneksel anlatsnn dnda, kendine zg anlatmyla ilemektedir. Yeilamn abartl oyunculuklar, gsterili dekorlar, kostmleri, yakn plan yz ekimlerinin aksine onun filmleri yaln, minimalist ve gereki bir anlatm izlemektedir. Ynetmen, gelenekselin dnda oluunu filmlerindeki bu gndermelerle hatrlatmaktadr. 8- Ynetmen, filmlerindeki temalar gereki bir anlayla ilemektedir. Ancak burada sz konusu olan iinden kt toplumun gereklerini yanstmay ve eletirmeyi amalayan muhalif ynelimli bir toplumcu gereki yaklam deildir. Daha ziyade varolan toplumsal/tarihsel balamn tesinde insana dair temel varolusal meselelere, insann aklclkla aklanamayan yanlarna odaklanan bir gerekilik anlay326 mevcuttur. Demirkubuzun izledii bu gerekilik anlayn, onun Dostoyevskinin eserlerinden ve yaklamlarndan etkilenmesine balamak mmkndr. 9- Zeki Demirkubuz, filmlerinde yapmc, ynetmen, senaryo yazar, grnt ynetmeni olarak yer almakta, bazen kurguyu da stlenmektedir. Filmlerinde profesyonel oyunculara olduu gibi amatr oyunculara da yer vermektedir. Bekleme Odasnda bakarakter Ahmet roln ise kendisi canlandrmtr.

325 326

Suner, ss. 167-168. Suner, s. 214.

139

Zeki Demirkubuz, sinema yapma sebebini kendi kiisel araynn bir sonucu327 olarak aklamaktadr. zellikle Albert Camusnun ve Dostoyevskinin eserleri, Bresson, Ozu, Kieslowski, Bergman, Tarkovski gibi dnya sinemasnn nemli ynetmenlerinin filmleri onun sinemasn etkileyen oluturan unsurlar arasndadr. Demirkubuz, ynetmenlikten nce Zeki kten bata olmak zere pek ok yerli yapmda asistanlk yapmtr. Onu ynetmenlie iten, kendi filmini ekme istei ise asistanln yapt Trk filmlerine kar gelitirdii tutumdur. Hatta ynetmenin ilk filmi C Bloku bu almann nc blmnde, Yeilamda bamszlk denemeleri gerekletiren ynetmenler arasnda ele aldmz Alp Zeki Hepere ithaf etmesi de bu durumun bir gstergesidir. Demirkubuz, Yeilama, dier ynetmenlere duyduu tepkiden dolay328 ilk filmini Alp Zeki Hepere ithaf ettiini sylemektedir. Ynetmen, Camus ve Dostoyevskiden etkilenerek filmlerini ektiini ancak bu yazarlarn ideolojik adan yapmlarn etkilemediini329 sylemekte, ayrca filmlerinin politik ya da Trkiyenin sorunlarn gsterme330 amal olmadklarn vurgulamaktadr. Demirkubuz iin sinema, kendi deyiiyle, sosyolojik, siyasi, politik, ekonomik, snfsal ya da toplumsal bir mesele deildir sinema, bunlar doru olarak iine alan, zaten iine alan kiisel bir ifade ekli, kiisel bir varolu eklidir.331 Ynetmenin bu ifadelerinden yola karak ideolojik anlamda bamszlk pratiine sahip olmadn, filmlerini sadece kendi kiisel ifadesinin davurumu olarak tanmlayabileceimizi syleyebiliriz. Buna ek olarak Demirkubuz, kitlelere oynamayan ve seyirciden bilinli, aktif bir seyretme ilikisi talep eden filmler evirmektedir. Ynetmenin seyirci zerine ifadeleri ise u ekildedir:
benim filmlerim, genel olarak baktm zaman bugnk, bugne kadarki tecrbelerim, iinde bydm dnyaya ait hikayeler, bu toplumun zelliklerini yanstan eyler bulunmasna ramen, halkm tarafndan, iinde bulunduum toplum tarafndan, ok ilgi duyulan, beenilen filmler deil. Hatta ou zaman sklnan, nefret edilen filmler. imdi, bundan ncesinde de, ben bir
327

Prof. Blent Vardarn Zeki Demirkubuz ile 1990larda Trk Sinemas konusunda yapt grme, stanbul, 6 Eyll 2004. 328 Semire Ruken ztrk, Beni Korkutan, Bana Ac Veren Belirsizliktir, Kader: Zeki Demirkubuz, Semire Ruken ztrk (haz.), Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar ve Ankara Sinema Dernei, 2006, s. 90. 329 mer akkal, Zeki Demirkubuzla Sylei, Sonsuzkare, Say: 5 (Haziran 2004), s. 9. 330 Film Ekibi, Zeki Demirkubuz ile Sinemas zerine, s. 67. 331 Prof. Blent Vardarn Zeki Demirkubuz ile 1990larda Trk Sinemas konusunda yapt grme, stanbul, 6 Eyll 2004.

140

filmi ekerken, bunun vizyon durumunu filan ok dnen biri deilim. Yani ekiyorum, vizyon bulabilirse, bulabilir. Yani, bulamazsa da bulmuyor . Ya da kstl buluyor. Bu konularda pek artk bir ikayeti, batan beri bir ikayeti de olan biri de deilim.332

zetle, Zeki Demirkubuz ilk alt filminin yapm kaynaklar incelendiinde endstriyel adan bamsz bir ynetmen olarak kabul edilmektedir. Ancak son filminin bir ortak yapm oluu ekonomik bamszln tartmal bir konuma getirmitir. Buna ramen ynetmenin btn filmlerinde kendine zg, geleneksel veya ticari sinemann dnda yer alan anlat zellikleri ve buna bal olarak kurduu seyretme ilikisi ayn izgide devam etmektedir. Bu adan ele aldmzda Zeki Demirkubuz, gnmz Trk Sinemasndaki bamszlk anlaynn nc ynetmenlerinden biri olarak yerini korumaktadr. Ynetmen, ilk filmlerinin jeneriklerinde bir Zeki Demirkubuz bamsz yapm cmlesiyle, 90l yllarda ilk defa bamsz sinema kavramn ortaya atm olsa da, daha sonra bu tanmlamay geri almtr.

4.2.2.2. Nuri Bilge Ceylann Bamszlk Yaklam 4.2.2.2.1. Ynetmenin Biyografisi 1959 ylnda stanbulda doan Nuri Bilge Ceylann ocukluu, babasnn memuriyeti nedeniyle Anadoluda gemitir. Ziraat mhendisi olan babasnn idealist bir tutumla tayinini kard anakkalenin Yenice kasabasnda sekiz yl yaamtr. 10 yanda stanbula dnen Nuri Bilge Ceylan, 16 yandan itibaren fotoraf ekmeye balamtr. Sergiler aan ve baz albmler yaymlayan Ceylan, daha sonra gereklii daha kavrayc bir sanat olarak grd sinemaya ynelmitir. Boazii niversitesi Elektrik Mhendislii blmnden mezun olduktan sonra Mimar Sinan niversitesi Sinema-TV blmnde iki yl eitim almtr. 1995 ylnda ektii ilk ksa metrajl denemesi olan Koza, siyah-beyaz, diyalogsuz stiliyle Ceylann fotoraf estetiinin bir yansmas niteliindedir. Gemilerindeki ac deneyimlerden tr ayr yaayan yetmi

332

Prof. Blent Vardarn Zeki Demirkubuz ile 1990larda Trk Sinemas konusunda yapt grme, stanbul, 6 Eyll 2004.

141

yalarndaki bir iftin yeniden biraraya gelmesini konu alan bu film, 48. Uluslararas Cannes Film Festivalinde yarmal blmde gsterilerek dnya prmiyerini yapmtr. Ynetmenin ilk uzun metrajl sinema filmi 1997 ylnda ektii Kasabadr. Bu ilk film ve ardndan 1999da evirdii Mays Sknts adl ikinci filmi Ceylann ocukluunu geirdii kasaba yaamna dair izler tamaktadr. 2002 ylnda imza att Uzak ise tara-kent atmasn baaryla ilemitir. Uzak filminin Cannes Film Festivalinde byk dl almasyla, Trk Sinemasnda Nuri Bilge Ceylann ad Ylmaz Gney ile birlikte anlmaya balamtr. Ynetmenin kendisinin ve ei Ebru Ceylann barollerini paylat, yine son derece kiisel bir almas olan son filmi klimler, 2006 ylnda Cannes Film Festivalinde Fipresci dln alm ve Nuri Bilge Ceylann dnya sinemasnn nemli ynetmenleri arasna girmesini salamtr. Ynetmenin kasabada geirdii ocukluk yllar, on yedi yandan itibaren yaad yurtd deneyimleri filmlerinin kavramsal erevesine etki etmitir. Ayrca Bergman, Bresson, Antonioni, Ozu, Tarkovsky ve Kiarostami gibi dnya sinemasnn usta ynetmenlerinin almalar ve ehov ve Dostoyevski gibi yazarlarn eserleri Ceylann sinema dncesinin biimlenmesini salamtr. Sinema almalarnn yan sra ynetmen, son olarak 2007 ylnda stanbul Film Festivali kapsamnda, klimler filminin mekan aratrmalar srasnda ektii fotoraflardan oluan bir sergi amtr. Filmografi: 1995- Koza (ksa metraj) 1997- Kasaba 1999- Mays Sknts 2002- Uzak 2006- klimler

142

4.2.2.2.2. Ynetmenin Filmleri Kasaba (1997) Ynetmen: Nuri Bilge Ceylan, Senaryo: Nuri Bilge Ceylan, Grnt: Nuri Bilge Ceylan, Kurgu: Ayhan Ergrsel, Nuri Bilge Ceylan, Oyuncular: Mehmet Emin Toprak, Mehmet Emin Ceylan, Fatma Ceylan, Havva Salam, Cihat Btn, Sercihan Aliolu, Semra Ylmaz, Latif Altnta, Muzaffer zdemir, Yapm: NBC Film (Nuri Bilge Ceylan) ve Kltr Bakanlnn katklaryla. Filmin Konusu: Kasaba, tipik bir Anadolu kasabasnda yaayan ve kua bnyesinde barndran bir ailenin hayatn ocuklarn gzlerinden anlatan bir film. lk blm, bir k gn, ailenin 11 yandaki kznn okuduu ve onun toplumsallama skntlarn ve evresindeki hayatn birtakm sosyolojik zellikleriyle tanmasn salayan bir ilkokul snfnda geer. kinci blm, okuldan kan kzn, kendisinden drt ya kk erkek kardeini de yanna alarak, tabiatn ve hayvanlar dnyasnn gizemleriyle yz yze gelmelerine neden olan bir yolculukla, kasabann dndaki ve ailelerinin kendilerini beklemekte olduu msr tarlasna kadar olan yolculuklarn anlatyor. nc blmde, o ana kadar birbirlerinin, doann ve hayvanlar dnyasnn gizemleriyle yz yze kalm olan iki karde, bykler dnyasnn karanlna ve karmaasna tank olmak durumunda kalrlar. lerleyen gece ierisinde ocuklar uyku ile uyanklk aras bir bakla atein etrafna oturmu ve her biri baka bir eyi temsil eden bykler dnyasnn atan, elien, zaman zaman sertleen, bazen efkate dnen ve yumuayan gizemli dnyasna tanklk ederler.333 dller: 1998- Berlin Film Festivali Caligari dl 1998- Tokyo Film Festivali Tokyo Gm dl 1998- Nantes Film Festivali Jri zel dl
333

Nuri Bilge Ceylan, Uzak, stanbul: Norgunk Yaynlar, 2004, ss. 261-262.

143

1998- stanbul Film Festivali FIBRESCI ve Jri zel dl 1999- Premier Plans Film Festivali Jri zel dl 1999- Kln Film Festivali En yi Film ve En yi Grnt dlleri Mays Sknts (1999) Ynetmen: Nuri Bilge Ceylan, Senaryo: Nuri Bilge Ceylan, Grnt: Nuri Bilge Ceylan, Kurgu: Ayhan Ergrsel, Nuri Bilge Ceylan, Mzik: J. S. Bach, Hendel, Schubert, Oyuncular: Mehmet Emin Ceylan, Muzaffer zdemir, Fatma Ceylan, Mehmet Emin Toprak, Muhammed Zimbaolu, Sadk ncesu, Yapm: NBC Film (Nuri Bilge Ceylan) ve Efes Pilsenin katklaryla. Filmin Konusu: Bu Mays kasaba, nceki yllara gre daha scak ve skntl grnmektedir. Yine de herkes kk endielerine ramen mutlu grnmekte ve srprizlere kapal bir ekilde yaamaktadr. Fakat bu mutluluk, ocukluunu geirdii bu kasabada bir film ekmeyi kafasna koyan Muzafferin geliiyle altst olur. Mays Sknts, doduu kasabaya film ekmek zere dnen Muzafferin hikayesini anlatr. Babas Emin, tarlasnn yanndaki kk bir ormanlk blgeyi tarlasnn hudutlar iine katma mcadelesindedir. Dokuz yandaki yeeni Ali ise babasna bir mzikli saat aldrabilmek iin urar. Bu uurda halas tarafndan bir snava tabi tutulmay kabul eder. Eer bir yumurtay krk gn krmadan cebinde tamay baarrsa saat konusunda bir ans olabilecektir. Ve kuzeni Saffet, ans ve talihi pek yolunda gitmeyen gen bir kasabaldr ve renkli bir yaam vaat eden stanbula g etmeyi hayal eder.334 dller: 1999- Antalya Film Festivali En yi Ynetmen, En yi Laboratuvar, En yi kinci Film, btn oyuncular iin jri zel dl.
334

Ceylan, s. 263.

144

2000- stanbul Film Festivali Ulusal Yarma En yi Trk Filmi dl ve zleyici dl 2000- Ankara Film Festivali En yi Film dl 2000- S YAD seiminde En yi Film ve En yi Ynetmen dlleri 2000- Berlin Film Festivali yarmal blmde Official Selection 2000- stanbul Film Festivali uluslararas yarma blmnde En yi Film ve FIBRESCI dlleri 2000- Alexandria Film Festivali Jri zel dl, Mehmet Emin Ceylana En yi Oyuncu dl, En yi Kurgu dl 2000- Brksel Akdeniz Film Festivali En yi Film dl 2000- Strasbourg Sinema Forumunda Don Kiot dl 2000- Avrupa Akademi dlleri (FELIX) Avrupa Eletirmenler dl 2001- Premier Plans Film Festivali En yi Film ve Altyaz zel dl 2001- Fajr Film Festivali (Tahran) Jri zel dl 2001- Bergamo Film Festivali ( talya) Gm Rosa Camuna dl 2001- Buenos Aires Film Festivali (Arjantin) En yi Ynetmen dl 2001- Singapur Film Festivali Jri zel dl 2001- Beyrut Film Festivali En iyi Ynetmen dl 2001- Bangkok Film Festivali En yi Senaryo dl 2001- MedFilm Festivali (Roma) En yi Artistik fade dl 2001- Mallorca Film Festivali ( spanya) Jri zel dl

145

Uzak (2002) Ynetmen: Nuri Bilge Ceylan, Senaryo: Nuri Bilge Ceylan, Grnt: Nuri Bilge Ceylan, Kurgu: Ayhan Ergrsel, Nuri Bilge Ceylan, Mzik: Mozart, Oyuncular: Muzaffer zdemir, Mehmet Emin Toprak, Zuhal Gencer Erkaya, Nazan Krlm, Feridun Ko, Fatma Ceylan, Ebru Ceylan, Yapm: NBC Film (Nuri Bilge Ceylan), Uluslararas Rotterdam Film Festivali Hubert Bals fonu ve 36. Antalya Film Festivali Fono Film Tuncan Okan dl katklaryla. Filmin Konusu: Askerden dndkten sonra kasabasnda i bulamayan Yusuf, gemilerde i bulmak umuduyla stanbula gelir. Yusuf, kyden yllar nce ayrlm, stanbulda reklam fotorafl yapmakta olan akrabas Mahmutun evinde kalmaya balar. Mahmut, Beyolu civarnda bir evde yalnz bana yaamaktadr. Yedi yl sren bir evlilik geirmi ve boanmtr. Bir yldr evli bir kadnla, daha ok cinsellie dayal bir iliki yrtmektedir. Ara sra grt birka arkada, telefonda konutuu annesi ve ounlukla grmekten kand bir kz kardei dnda kimse yoktur. Eski idealleri ile arasndaki ba iyice gevetmi olan Mahmut, kendi yalnzl iinde, gitgide kendinden uzaklaarak yaamaktadr. Yusufun Mahmutun evinde kalmaya balamas ile Mahmutun kendinden uzak, yalnzl zerine kurduu denge bozulur. Yusufun i arama sreci uzadka Mahmut ve Yusufun arasndaki gerginlikler iyice artar. Sonunda Yusuf, Mahmut tarafndan haksz yere hrszlkla sulannca evden ayrlr. dller: 2002- Antalya Film Festivali En yi Film, En yi Ynetmen, En yi Senaryo, En yi Laboratuvar, En yi Yardmc Erkek Oyuncu (Mehmet Emin Toprak) dlleri 2002- Ankara Film Festivali En yi Film, En yi Ynetmen, En yi Kurgu, En yi Grnt, En yi Yardmc Kadn Oyuncu (Zuhal Gencer), Muzaffer zdemir ve Mehmet Emin Topraka Jri zel dlleri

146

2002- Arburnu dlleri En yi Film, En yi Ynetmen ve En yi Erkek Oyuncu (Muzaffer zdemir) dlleri 2003- S YAD seiminde En yi Film, En yi Ynetmen, En yi Grnt dlleri 2003- ASOD seiminde En yi Erkek Oyuncu (Mehmet Emin Toprak) dl 2003- stanbul Film Festivali En yi Film, En yi Ynetmen, FIBRESCI dlleri 2003- Antalya Film Festivali Festivalin 40 Ylnn En yi 5 Filminden Biri 2004- Ankara Sinema Topluluunun seiminde Tm Zamanlarn En yi 10 Trk Filminden Biri 2003- Cannes Film Festivali Jri Byk dl, Muzaffer zdemir ve Mehmet Emin Topraka En yi Erkek Oyuncu dlleri 2003- Cinemaya Film Festivali (Hindistan) En yi Film dl 2003- FIBRESCI Byk dl Yln En yi Filmi 2003- Cinemanila Film Festivali (Filipinler) En yi Film dl (Lino Brocka dl) 2003- Film Camera Festivali, MANAKI KARDELER (Makedonya) Jri zel dl 2003- Ortadou Film Festivali (Beyrut) En iyi Film, En yi Senaryo dlleri 2003- Chicago Film Festivali En yi kinci Film Gm Hugo dl 2003- Montpellier Film Festivali (Fransa) En yi Film dl, Eletirmenler dl

147

2003- Black Nights Film Festivali (Estonya) Eletirmenler dl 2004- Trieste Film Festivali ( talya) En yi Film dl 2004- Mexico City Film Festivali En yi Ynetmen, En yi Grnt dlleri 2004- Uluslararas Singapur Film Festivali En yi Film, En yi Ynetmen, En yi Erkek Oyuncu (Mehmet Emin Toprak) dlleri. 2004- Radyo France Culture dlleri Yln En yi Ynetmeni dl 2004- Uluslararas Durban Film Festivali (Gney Afrika) Jri zel dl klimler (2006) Ynetmen: Nuri Bilge Ceylan, Senaryo: Nuri Bilge Ceylan, Grnt: Gkhan Tiryaki, Kurgu: Ayhan Ergrsel, Nuri Bilge Ceylan, Oyuncular: Nuri Bilge Ceylan, Ebru Ceylan, Nazan Kesal, Mehmet Erylmaz, Arif A, Can zbatur, Ufuk Bayraktar, Fatma Ceylan, Mehmet Emin Ceylan, Semra Ylmaz, Ceren Olcay, Abdullah Demirkubuz, Feridun Ko, Zafer Saka, Yapm: Co Production Ltd, Pyramide Films, NBC Film, maj (Trkiye-Fransa ortak yapm), Yapmc: Zeynep zbatur, Ortak Yapmclar: Fabienne Vonier, Cemal Noyan, Nuri Bilge Ceylan, Katklar: Efes Pilsen, Hubert Bals Fonu, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Eurimages. Filmin Konusu: nsanlar basit nedenlerle mutlu, daha da basit nedenlerle mutsuz olacak ekilde yaratlmtr. Aynen basit bir nedenle domalar ve daha da basit bir nedenle lmeleri gibi... sa ve Bahar, ruhlarnn srekli deien iklimlerinde artk kendilerine ait olmayan bir mutluluun peinde srklenen iki yalnz ruhtur.335 sa, bir niversitede retim yesi olarak grev yaparken, Bahar dizi filmlerde sanat ynetmeni olarak almaktadr. Uzun sredir devam eden birliktelikleri bitme noktasna gelmitir. Her ikisi de birbirlerine kar besledikleri duygular yitirmilerdir. sa, ilikilerinin bu noktasnda,
335

http://www.nbcfilm.com/iklimler/story.php?mid=4 (eriim: 01.05.2007)

148

daha nce ilikiye girdii Serap ile birlikte olur. Yaz, sonbahar, k mevsimleri birbirini takip ederken, Bahar ve sa gitgide birbirlerinden uzaklarlar ve ilikileri bitme noktasna gelir. dller: 2006- Cannes Film Festivali FIBRESCI dl 2006- South Film Festivali (Norve) FIBRESCI dl, Oslo Sinema dl 2006- Dnya Sinema Festivali (Tayland) En yi Grnt dl 2006- Bastia Film Festivali (Korsika) Jri zel dl 2006- Black Nght Film Festivali (Estonya) En yi Ynetmen dl, Don Kiot dl 2006- Antalya Film Festivali En yi Ynetmen, En yi Kurgu, En yi Yardmc Kadn Oyuncu (Nazan Kesal), En yi Ses, En yi Laboratuvar dlleri 2007- stanbul Teknik niversitesi 2006 Ylnn En yi Ynetmeni dl 2007- stanbul Film Festivali En yi Film, Halk dl

4.2.2.2.3. rneklerle Ynetmenin Bamszlk Yaklam 1995 ylnda ksa metrajl filmi Koza ile sinema almalarna balayan Nuri Bilge Ceylan, toplam drt uzun metrajl filme imza atmtr. Ynetmenin uzun metrajl filmleri zerinden bamszlk yaklamn incelediimiz zaman, ncelikle ekonomik adan bamszlk yaklam u ekilde ortaya kmaktadr: Nuri Bilge Ceylann ilk filmi kendi irketi NBC Film bnyesinde, kendi sermayesiyle gerekletirilmitir. 1997de ektii ilk uzun metrajl filmi Kasabada Kltr Bakanl desteini, 1999da ektii ikinci filmi Mays Skntsnda ise ilk filmiyle ald FIBRESCI dlnn karl olarak Efes Pilsenin desteini almtr.

149

Ynetmenin 2002de ektii nc filmi Uzak ise Uluslararas Rotterdam Film Festivali Hubert Bals Fonu ve 36. Antalya Altn Portakal Film Festivali Tuncan Okan dl katklarn almtr. Ynetmenin ilk filminin finans kaynaklarna baktmzda ekonomik adan bamszlk pratii aka grlmektedir. Nuri Bilge Ceylann 2006 yapm son filmi klimler ise ortak yapmdr. NBC Film, Pyramide Film ve CO Production ibirliiyle, Eurimages desteiyle ekilmi Trkiye-Fransa ortak yapmdr. Bu noktada, ynetmenin son filmi itibariyle bamszlk yaklam tartmal bir konumda grnmektedir. Ancak Ceylann bamsz sinemac kimliini kavrayabilmemiz iin filmlerini, anlatmsal ve seyretme ilikileri asndan bamszlk pratikleri dahilinde deerlendirmemiz gerekmektedir. Nuri Bilge Ceylann bamsz sinemac olarak deerlendirilmesinin en nemli sebeplerinden biri olan zgn slubunu, izledii anlat kalplarn grebilmemiz iin sinemasnn genel zelliklerine bakmamz gerekmektedir: 1- Nuri Bilge Ceylann filmlerinde ele ald konular kiisel gemiine dayanmaktadr. Senaryolarn zerine kurduu ykler ve bu ykleri aktarrken yaratt karakterler ocukluunu geirdii taradan, yetikinliini ve olgunluk dnemini yaad ehre uzanmaktadr. Filmlerindeki ykler gibi karakterler de birbirini takip edici zelliktedir. Fatih zgvenin deyiiyle Ceylann karakterleri, bir nceki filmlerdekilerin birer reenkarnasyonudur.336 Ceylann yklerinin ak taradan stanbula dorudur. Btn filmleri birbirine baldr, yalnzca filmin oda deiir. Kasaba Trkiyenin tarasn, Anadoluyu anlatr. Filmin ana karakteri Saffet kendisine bir gelecek kurma peindedir ama kasabann sunduu olanaklar kstldr. Gndelik hayat ayn rutinle srekli kendini tekrar etse de kasabada yaamay sevmektedir. Kasabasna ve kasabada yaayan insanlara bir ekilde bal olduunu askere gittiinde anlayacaktr.337 Mays Skntsnda ykye yeni bir karakter eklenir; byk ehirde yaayan ve kasabaya filmini ekmek iin gelen ynetmen. Muzafferin tek amac filmini ekmektir ve bunun iin kasabadaki herkesi kullanmaktan ekinmez. Yal anne ve babasn gizlice filme alr, daha iyi bir i iin kasabay terk etmek isteyen Saffete stanbulda yardmc olacana dair yalan syler. Kasabadaki gibi Saffet, tarann
336 337

Fatih zgven, Hava Serin, klim Ayn, Radikal, 26 Ekim 2006, s. 19. Yusuf Gven, Nuri Bilge Ceylan Sinemas zerine, Yeni Film, Say: 12 (Ekim-Aralk 2006), s. 51.

150

kendisine sunduundan daha fazlasn istemektedir ve gnll olarak Muzafferin asistanln yapmaktadr. Mays Skntsndaki Saffet ok daha basit ve dorudan ifade eder kendisini. Bu, iki film arasndaki farkll gstermektedir. Kasaba, bir zamanlar Saffet gibi taray arkada brakmak isteyen Nuri Bilge Ceylann ocukluu zerine bir filmdir ve anlarla ynetmenin okuduklarnn bir karmdr. Bu yzden daha edebidir. Oysa Kasaba filminin ekim srecini anlatan Mays Sknts gnmze dair bir filmdir ve bu yzden diyaloglar ok daha dorudandr, yerel az daha ok tar.338 Uzakta ise ilk iki filmde ayr ayr tandmz karakterlerin yzlemeleri ve hesaplamalar vardr. Bu kez kasabal karakterin ad Yusuf ve ehirlinin ad Mahmuttur. Daha iyi bir gelecek aray iindeki Yusuf, pek ok insann yapt gibi kasabasndan stanbula gelir ve akrabas olan Mahmutun yanna yerleir. Fotoraf olan ve tipik bir kk burjuva durumunu yaayan, hayata kar ilgisini yitirmi Mahmut, bu ziyaretten hi memnun deildir. eliki aktr; Mahmut bunalmdadr, buna karn Yusuf arzuludur, okyanuslara alan gemilerde i bulmak iin liman dolar, belki aralarnda bir eyler yaanr beklentisi ile bir kzn peine taklr Yusufun tm abalarna ramen Mahmut insanlardan uzak, kendi kabuu iinde yaamay srdrr ve Yusufu reddeder. Yusuf tpk geldii gibi bir gn aniden kar Mahmutun yaantsndan. klimlerde ise ehirli, orta snf Muzaffer/Mahmut merkezde yer almaktadr. Bu sefer, kz arkada ile sorunlar yaayan ve orta ya bunalm iindeki karakterin ad sadr. Bir yaz tatilinde ilikilerinde birbirlerine katlanamadklar bir noktaya geldiklerini anlarz. Ayrlrlar ama hayat saya eski bir kadnla yaad takntl bir ilikiden fazlasn sunmaz ve Bahara geri dnmeye alr.339 2- Ynetmen, hikayelerini ve karakterlerini aktarrken ticari sinema seyircisinin alk olmad biimsel yntemler kullanr. Sahneler uzun ve duraan planlardan oluur. Fotoraflk deneyiminden tr, fotoraf tekniinin baskn olduu erevelemeler kullanr. Diyaloglara ok az yer vererek grntnn dilini n plana karr. Kamera hareketlerini minimuma indirger. Duraan grntler ylesine anlam

338 339

Gven, Nuri Bilge Ceylan Sinemas zerine, ss. 51-52. Gven, Nuri Bilge Ceylan Sinemas zerine, s. 52.

151

ykldr ki, fotorafa benzeyen doay gsteren hareketsiz grntler, izleyiciyi olaydan bir sreliine uzaklatrarak zaman uzamsallatrr ve grlebilir klar.340 3- Ceylann filmlerinde grnt kadar sesin de belirleyicilii sz konusudur; filmleri seslerle alr ve seslerle kapanr. ou kez bu sesler, doadan, evreden gelen doal seslerdir. Uzakta ses, grntden nce perdeyi doldurur ve uzam yaratr. Ceylan, filminin balangcnda da ses ve grnty birbirinden ayrr. Mays Sknts ve Uzak, filmin tantm yazlar akarken mziin kullanlmamas, doal seslerin iitilmeye devam etmesi ve yazlardan sonra grntnn sesle almas alarndan birbirine benzer.341 Ayrca mzik kullanmn da minimuma indirger. Bazen ksk tonda klasik mzik kullanm gze arpar. Ynetmen, mzik kullanmndaki bu tercihini mzikle bir duygunun altn izmeye almann rahatsz edici olduu342 dncesiyle aklamaktadr. 4- Ceylann filmlerinde mekanlar karakterlerin ruh durumunu tar ve filmin atmosferini biimlendirir. Kasaba ve Mays Sknts, d mekanlarn, krsaln filmidir; her iki filmde de ierisi ile dars arasnda belirgin bir fark yoktur. Byk oranda ak alanlarda gese de, kasaba, bir i uzam olmaktan kurtulamaz ve bu nedenle kapal kalma korkusu yaratr. Uzak ise i mekanlarn filmi olsa da karakterlerin eretilemeli anlamda ieriye dahil olamamalar, filmde bir darda kalma korkusu yaratr.343 5- Ynetmen, iyi film yapma tekelinin gereki insanlara has olduunu344 dnmektedir. Ceylann dncesi gibi filmleri de gereki yaklam ierir. Ancak Zeki Demirkubuzun gerekilii gibi Ceylann gerekilii de toplumsal, muhalif bir yaklam deildir. Ynetmen, gerekilii yle ifade etmektedir: Gerekilik, doalc olmak ya da dogma kurallar gibi zorlama yasalar getirmek deildir. Gerein peinde olmaktr. Bana gre ehov ve Dostoyevski, Gorkiden; Tarkovski de De Sicadan ya da
Hasan Akbulut. Nuri Bilge Ceylan Sinemasn Okumak Anlat, Zaman, Mekan, Ankara: Balam Yaynlar, 2005, s. 168. 341 Akbulut, s. 169. 342 Enis Kstepen, Frat Ycel, Yama Okur ve brahim Trk, Sinema Pratiini Fotorafa Benzetmeye alyorum, Uzak, Nuri Bilge Ceylan, s. 197. 343 Akbulut, s. 169. 344 Sevkten, Leyla. Nuri Bilge Ceylan ile Sylei: Ancak Gereki nsanlar yi Film Yapabilir..., Antrakt Sinema Gazetesi, 5 Eyll 1998, http://www.nbcfilm.com/kasaba/press_singasteleylaintview.php (eriim: 25.10.2004)
340

152

Rosselliniden ok daha gereki sanatlar. Yntemleri geleneksel bak asna gre yle artrmasa da. Yzeydeki gereklik yerine daha derinde olan ve ortaya karlmas daha zor olan gerek ile ilgileniyorlar ve bazen de buna ulamay mucizevi bir ekilde baarabiliyorlar.345 6- Filmlerinin bir baka zellii nesnelerin sunumudur. Nesnelerin kullanm biimi, filmlerin belgeselci yann ve gerekiliini besleyen bir yntem olarak karmza kmaktadr. Filme alnan nesneler farkl bir katmanda bir anlatm unsuru olarak kullanlr. stelik nesnelerin bu ekilde kullanm gittike gelimi ve olgunlamtr. Kasabada snfta uuan tyle oynar ocuklar. Mays Skntsnda kasabann kk sakini iin, mzikli akmak akl elici ve byk ehrin enlikli havasn, orada yaayanlarn renkli dnyasn yanstan bir nesne olur. Uzakta Yusufun gidii geride brakt Samsun sigaras ve akma ile sembolize edilir Ynetmen, Yusufun ortadan yok oluunu alglamaya alan seyircinin yarglarn arkada braklan ve oktan nostaljik bir nesne haline dnm sigara ile pekitirmektedir. klimlerde de nesneler nemli anlatm aralardr sann yemee alrken elinden drd erez, iddetin hakim olduu bir sevimenin ardndan zorla seviilen kadnn azna tklr. sa, Baharn peinden Ardaki dizi ekimlerine gittiinde anlatnn nesne dnyasndaki unsuru olan daha nce birlikte ekildikleri fotoraflar yetmez, sa ayrca hediye olarak bir mzik kutusu alr. shakpaa Sarayna say gtren taksicinin adresini yazd not kadnn yrtlacan ya da pe atlacan biliriz.346 7- Nuri Bilge Ceylan kk bir ekiple alr. Filmlerinde yapmc, ynetmen, senaryo yazar olmann dnda, kurguyu, grnt ynetmenliini de stlenir. Yakn evresinden kiilerle, amatr oyuncularla alr. rnein, filmlerinde anne ve baba rollerinde kendi anne ve babasn oynatmtr. Kasaba, Mays Sknts ve Uzakta oynayan Mehmet Emin Toprak, Ceylann yaad kasabada yaamakta idi. Yine Ceylann filmlerinde yer alan Muzaffer zdemir de amatr bir oyuncudur. Ynetmen son filmi klimlerde ei Ebru Ceylan ile birlikte barolde yer almaktadr.

345 346

Kstepen, Ycel, Okur ve Trk, s. 206. Gven, Nuri Bilge Ceylan Sinemas zerine, s. 54.

153

Nuri Bilge Ceylann son derece kiisel temalarna ve izledii ayrks anlat zelliklerine baktmz zaman, bilinli ve aktif bir izleme pratii gerektirdiini grmekteyiz. Ticari sinema seyircileri iin Ceylann sinemas skclkla tanmlanmaktadr. Merkezinde gen ve gzel bir iftin olduu, zdelemeyi talep eden, ounlukla sonu evlilikle biten trden klasik ykleme yapsna alkn bir izleyici iin bu skcln gerekesi anlalabilir. Onun filmlerindeki minimalist anlat yaps, aksiyondan yoksunluk, sessizlik, zamana ve mekana odaklanan duraan anlatm, bu nedenle yerleik egemen film izleme pratiklerimizi sarsabilecek bir deneyim vaat etmektedir.347 zetle, Nuri Bilge Ceylann bamszlk yaklam finans kaynaklar asndan deerlendirildiinde ilk filminin ekonomik adan bamsz olduu grlmektedir. Son filminin ise ortak yapm olmas itibariyle bamszl tartlabilir niteliktedir. Ancak ynetmenin izledii zgn slubu, gelenekselin dnda izledii anlat kalplar ve buna bal olarak filmleri ve seyirci arasnda kurduu aktif seyretme ilikisi onu bamsz sinemac olarak tanmlamamza yol amaktadr. Ynetmen, sistemin dnda kalarak bamsz sinemac olma sebebini seimden ok, zorunluluk olarak aklamaktadr: filmlerim allm sinemann biraz dnda olduu iin sistemin dnda kalmaya da zorunluydum. nk sistem de beni iine almazd zaten. Bamszlk, seimden ok zorunluluktu yani. Filmlerimi oturmu sistemin iinden geerek yapmak pek mmkn deildi. Akbeti belli olmayan, sonucu benim iin bile kestirilemeyen projelerdi bunlar. Riskli projeler. Sistemin ise doal olarak daha fazla kesinlie ve garantiye ihtiyac var.348

4.2.2.3. Dervi Zaimin Bamszlk Yaklam 4.2.2.3.1. Ynetmenin Biyografisi 1964 ylnda Kbrsn Limasol ehrinde doan Dervi Zaim, lise renimini Magosada tamamlamtr. Bar harekatnn yapld 1974 ylnda Kbrstan
347 348

Akbulut, s. 10. Asl Seluk, Uzak Dnya Turunda, Cumhuriyet, 11 Ocak 2004, s. 14.

154

ayrlmtr. 1988de Boazii niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi letme Blmn bitirmitir. 1993-1994 yllarnda ngilterede University of Warwickde ngiliz Kltr zerine master eitimini tamamlamtr. 1991de Kameray As adl deneysel video filmini ekerek ilk almalarna balamtr. 1993te BTR- stanbul Bykehir Belediyesi Radyo Televizyonunda Hey Bugn Tatil adl genlik programnn ynetmenliini yapmtr. 1995te TRTde Haydi Tatile adl programn metin yazarln stlenmitir.
349

Televizyon deneyiminin ve ilk film denemelerinin

yan sra yazar olarak da almalarn srdren Zaimin kaleme ald Ares Harikalar Diyarnda isimli roman 1992 ylnda Yunus Nadi Edebiyat dln almtr. Rumelihisar civarnda evsiz yaayan Mahsunun hikayesini anlatt ilk uzun metrajl sinema filmi Tabutta Rvaatay 1996da ynetmitir. Dk bteyle, az mekanla ve minimal anlatyla bamsz bir k yapan ynetmen, 2000 ylnda dnemin Trkiyesine baklar atan, Susurluk olayndan yola karak devlet, mafya, terr ve uyuturucu ticareti ilikilerini irdeleyen Filler ve imen adl filmini ekmitir. Zaim, 2002 ylnda ektii nc filmi amurda Kbrs sorununu kendi yorumuyla ele almtr. Ynetmen, son filmi Cenneti Beklerkende (2006) 17. yzylda Osmanl mparatorluunda yaanan bir ayaklanmay, bir minyatr ustasn hikayenin merkezine oturtarak anlatmtr. Metaforik bir anlatmla rettii filmleriyle ulusal ve uluslararas festivallerde dller alan ve gnmz Trk Sinemasnn auteurleri arasnda anlan Zaim, kaligrafi sanat zerinden hareketle ele alaca bir sonraki filminin senaryo almalarn srdrmektedir. Filmografi: 1996- Tabutta Rvaata 2000- Filler ve imen 2002- amur 2006- Cenneti Beklerken

Agah zg, Trk Film Ynetmenleri Szl, geniletilmi yeni basm, stanbul: Agora Kitapl, 2003, s. 241.

349

155

4.2.2.3.2. Ynetmenin Filmleri Tabutta Rvaata (1996) Ynetmen: Dervi Zaim, Senaryo: Dervi Zaim, Grnt: Mustafa Kuu, Kurgu: Mustafa Preeva, Mzik: Baba Zula-Yansmalar, Oyuncular: Ahmet Uurlu, Tuncel Kurtiz, Ayen Aydemir, Fuat Onan, erif Erol, Hasan Uzma, Nadi Gler, Bar Celilolu, Yapm: Dervi Zaim, FR (Ezel Akay) Filmin Konusu: Sokaklarda yaayan Mahsun, Reis ad verilen bir balknn alarndaki balklar temizleyerek karnn doyuracak ve iki alacak paray kazanmaktadr. Kalacak evi olmad iin stanbulda, Rumelihisarndaki bir kahvede vaktini geirmekte, geceleri ise inaatlarda, teknelerde veya ald arabalarda uyumaktadr. Bir akam, bir belediye otobs alan Mahsun polis tarafndan yakalanarak dayak yer. Polisin uyars zerine Reis, Mahsun ile ilgilenmeye balar. Mahsun, vaktini geirdii kahvenin tuvaletinde almaya ve kendisine verilen kk bir odada yaamaya balar. Mahsunun hayallerinde ise iki ey vardr: Her gn kahveye gelen uyuturucu bamls bir kz ve Cumhurbakan Sleyman Demirele ran ziyareti srasnda hediye edilen Rumelihisarndaki tavuskular. Mahsun, uyuturucu bamls kzn kalacak yeri olmadn rendiinde ona, baz zamanlarda kendi odasnda kalabileceini syler. Ancak kz, Mahsunun iyi niyetini ktye kullanr ve uyuturucu paras iin erkeklerle Mahsunun odasnda birlikte olmaya balar. Bazen Rumelihisarna gizlice girerek tavuskularn seven Mahsun, bir gece bir tavuskuu ile stanbulda gezer. Bir baka gn ise uyuturucu krizine giren kz alarak Reisin teknesiyle Boaza alr. Tekne bir kayaya arparak paralanr. Mahsun ve kz bir gemi tarafndan kurtarlrlar. Reis tarafndan dayak yiyen ve kahveden kovulan Mahsun yine evsiz kalmtr. Hisara girerek ald tavuskuunu piirip yemeye kalkan Mahsun yakalanr. Reis ve kahvede oturan kiiler, Mahsunun tavuskuunu alp yemeye altn televizyondan aknlkla renirler.

156

dller: 1996- 33. Antalya Altn Portakal Film Festivalinde En yi Film, En yi Senaryo, En yi Kurgu ve Ahmet Uurluya En yi Erkek Oyuncu dl. 1997- 9. Ankara Uluslararas Film Festivalinde Ahmet Uurluya En yi Erkek Oyuncu dl. 1997- 16. Uluslararas stanbul Film Festivalinde Jri zel dl ve FIBRESCI dl. 8. Arburnu dlleri seiminde En yi kinci Film ve Dervi Zaime Ylmaz Gney Jri zel dl Filler ve imen (2000) Ynetmen: Dervi Zaim, Senaryo: Dervi Zaim, Grnt: Ertun enkay, Kurgu: Mustafa Preeva, Mzik: Serdar Atair, Oyuncular: Blent Kayaba, Ali Srmeli, Sanem elik, Uur Polat, Haluk Bilginer, Taner Barlas, Taner Birsel, Arif Akkaya, Erdin Olgal, Nadi Gler, Rza Snmez, Emin Grsoy, Berke zrek, Mustafa Uzunylmaz, Berkun Oya, Mesut Akusta, mit rak, Burak ztrk, Celal Perk, Yapm: Pan Film, Tem Studios, Orion Ik, Marathon Filmcilik (Dervi Zaim), Van Nakliyat. Filmin Konusu: Gnmz Trkiyesine gndermeler yapan devlet-mafya ilikilerinin yks anlatlmaktadr. Maraton koucusu olan Havva Adem, Gneydouda askerliini yapt srada mayna basp sakat kalan kardei ldemin ameliyat iin para bulmaya almaktadr. Avrasya maratonuna katlmay ve alaca dl ile kardeini ameliyat ettirmeyi dnmektedir. Havva, bir Ebru atlyesinde, daha sonra da bir silgi fabrikasnda alr. Kardeinin acil tedavisi iin devlete bavurmak istemektedir. Spor ve Blge Mdrnn araclyla Bakan Aziz Bebek ile grmeye alr, ancak baaramaz. Bir yandan da bir otelden yemek yardm almaktadr. Mafyadan kaan otel

157

sahibinin oluna yardm etmesi zerine kendisini devlet-mafya-uyuturucu geninin ortasnda bulur. dller: 2000- 37. Antalya Altn Portakal Film Festivalinde En yi nc Film, En yi Ynetmen, En yi Kurgu, En yi Mzik, Sanem elike En yi Kadn Oyuncu, Ali Srmeliye En yi Erkek Oyuncu, Mustafa Ziya lkencilere En yi Sanat Ynetmeni dlleri. 2001- Orhon Murat Arburnu dlleri: En yi Film, En yi Ynetmen, Sanem elike En yi Kadn Oyuncu dlleri. 2001- 20. Uluslararas stanbul Film Festivalinde Sanem elike En yi Kadn Oyuncu dl ve FIBRESCI En yi Film dl. 2001- S YAD seiminde En yi Film, En yi Ynetmen, En yi Senaryo ve Sanem elike En yi Kadn Oyuncu dl. amur (2002) Ynetmen: Dervi Zaim, Senaryo: Dervi Zaim, Grnt: Feza aldran, Mzik: Michael Galasso, Kurgu: Francesca Calvelli, Oyuncular: Mustafa Uurlu, Yelda Reynaud, Taner Birsel, Blent Emin Yarar, Tomris ncer, Arslan Kacar, mit rak, Yksel Arc, Muhammed Cangren, Atilla Ula, Cengiz Deveci, Mete en, Ercment Balakolu, Nadi Gler, erafettin Kaya, Veli Doan, Serhan Ernek, Fuat Szen, Emir Ali, Dervi Zaim, zden zdemir, Roger Taylor, Murat Demirel, Alp Eren, Korhan Tmer, Ali Derviolu, Feramuz Tuna, Ceyhun Parlak, Kenan Sunar, Hasan Grsoy, Emir zer, Ltfi Emin, Yapmc: Marco Mller, Dervi Zaim (Trkiyetalya ortak yapm), Yapm: Downtown Pictures, Marathon Filmcilik (Dervi Zaim), Artimages Yapm, Ortak Yapmclar: Rai Cinema, Dschoint Ventschr Film Produktion, TSI- svire Televizyonu, Fabrica Cinema, Katklar: Eurimages, Efes Pilsen, Comtech Ticaret, MonteCinema Verit Fonu.

158

Filmin Konusu: Ali, eitli hastalklar iyiletirdiine inanlan amurlu blgenin bekisidir. Srekli baylan ve sesi kslan Alinin suni dllenme ve tp bebek uzman olan kz kardei Aye, eitli zel kliniklere ve doktorlara bavurur. Ancak her doktor Alinin hastalna farkl bir tehis koymaktadr. Oya adl orta yal bir kadn, len kznn hastanede dondurulmu embriyolarn kendi rahmine yerletirerek ve tayc annelik yaparak kznn bebeini dourmak istemektedir. Aye, Oyaya bu konuda yardm etmektedir. Bekiliini yapt blgedeki amurun boazna iyi geldiini fark eden Ali, blgedeki kuyuya sk sk inmeye balar. Bir gn amur karmak iin kazd kuyunun dibinde basz bir heykel bulur. Heykeli satmas iin Ayenin nianls Halile verir. Halil, deeri yksek olan heykellere sahip olma hayalleriyle telleri kesip snr deitirir. Bunun zerine Ali, snr deitirme yznden tutuklanr. Halil ise heykellerle birlikte ortadan kaybolur. Bir sre sonra Ali hapisten kar. Halil de satt heykellerden kazand parayla blgeye geri dner. Amac, blgede baka heykellerin olup olmadn renmektir. Halil, bunun iin mafyay devreye sokar. Ancak mafya etesi, Aye ve Alinin evini basar. Ali ldrlr. Bu olaydan sonra Aye, Alinin spermlerini ve yardm ettii Oya adl kadnn kznn yumurtalarn kullanarak, suni dllenme yoluyla hamile kalr. dller: 2003- 60. Venedik Film Festivalinde UNESCO zel dl 2003- 14. Orhon Murat Arburnu dlleri: Mehmet Emin Toprak dl 2003- 15. Ankara Film Festivalinde Tomris ncere En yi Yardmc Kadn Oyuncu dl. 2003- 25. S YAD seimlerinde Yelda Reynaudya En yi Kadn Oyuncu dl.

159

Cenneti Beklerken (2006) Ynetmen: Dervi Zaim, Senaryo: Dervi Zaim, Grnt: Mustafa Kuu, Kurgu: Ula Cihan imek, Mzik: Rahman Altn, Oyuncular: Serhat Tutumluer, Melisa Szen, Mesut Akusta, Nihat leri, Mehmet Ali Nurolu, Rza Snmez, Numan Acar, Blent nal, Altan Erkekli, Ahmet Mmtaz Taylan, Mustafa Uzunylmaz, Yapm: Marathon Filmcilik (Dervi Zaim), Hermes Film, Sarmak Sanatlar, Katklar: Eurimages ve Kltr Bakanl destei. Filmin Konusu: On yedinci yzylda, Osmanl mparatorluu'nun bakenti stanbul'da yaayan minyatr ustas Eflatun, ustalarnn kendisine rettiklerine kar gelerek, einin ve olunun lm sonrasnda, Batl tarzda portrelerini izer. Bu tarz portrelerin slam dinine aykr olduunu dnd iin, iinde elikili duygular kabaran Eflatun, bir gn zorla bir Osmanl vezirinin konana gtrlr. Vezir, Eflatun'dan Osmanl mparatorluu'na kar ayaklanan Danyal adl szde bir ehzadenin idamndan nce Batl tarzda portresini yapmasn ister. ra rehin alnan Eflatun, bu emir karsnda vezirin bir grup silahl adamyla birlikte Anadolu bozkrlarna doru tehlikeli bir yolculua kar. Yolda rastlad kle kz Leyla'y acyarak yanna alan Eflatun, taht kavgasnn ortasnda bir yandan varolma mcadelesi verirken dier yandan da bu gzel kle kz ile gizliden gizliye bir ak yaamaya balar. Verdikleri kayplara ramen ehzade Danyal'n hapsedildii kaleye vardklarnda grubu byk bir srpriz beklemektedir. Kavgann ve akn imparatorluunda hayatta kalma sava veren Eflatun ve Leyla, hayalle gerein harmanland bu byl masalda kendi cennetlerini yaratrlar.350 dller: 2006- 43. Antalya Film Festivalinde En yi zel Efekt dl 2006- 28. S YAD seimlerinde Rahman Altna En yi Mzik dl

350

http://tr.wikipedia.org/wiki/Cenneti_Beklerken (eriim: 03.05.2007)

160

2007- 18. Ankara Film Festivalinde En yi Sanat Ynetimi ve En yi Mzik dlleri

4.2.2.3.3. rneklerle Ynetmenin Bamszlk Yaklam Dervi Zaim 1996 ylnda Tabutta Rvaata ile balayan ynetmenlik kariyeri boyunca toplam drt uzun metrajl, kurmaca sinema filmine imza atmtr. Zaimin bamszlk yaklamn bu drt filmi zerinden deerlendirdiimiz zaman ncelikle ekonomik adan izledii yaklam u ekilde ortaya kmaktadr: Ynetmen, almalarnn finansal kaynaklarn kendi ifadesiyle yle deerlendirmektedir: Finansal kaynaklarm arasnda izole olanlar da var, merkezde olanlar da. almalarmn bunlarn bir alam olarak ortaya ktn syleyebilirim.351 Ynetmenin bu ifadesini, evirdii filmlerin yapm kaynaklarn inceleyerek amlayabiliriz: Zaimin ilk filmi Tabutta Rvaata, ynetmenin kiisel sermayesiyle, dk bteyle, az mekanla, son derece kstl imkanlarla, bir baka deyile bir gerilla tarzyla352 ortaya konulmutur. Ynetmen, yazd senaryolarla bavurduu yapmclar tarafndan geri evrilmesi zerine, riski gze alarak filminin yapmcln stlenme karar almtr. Tabutta Rvaatann yapmcln da stlenmesindeki en byk motivasyonu, master eitimi iin gittii Warwick niversitesinde katld Dove S. Siemensin film yapm konulu seminerlerde edindii bilgiler salamtr. lk filminin yapmcln stlenme kararn ve bunun nedenlerini yle dile getirmektedir: O dnemde ben, senaryolarm geleneksel Trk sinema retim modelleri ile ekemeyeceimi anlam bulunuyordum. Dolays ile kendi imkanlarmla retiminin altndan kalkabileceim, yapm kolay, dk profilli bir senaryo yazma yoluna girdim ve aklma Dursunun hikayesi* geldi. Rumelihisarndaki insanlar da oynar. Sonuta
Dervi Zaim ile 16 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. Elif Genco, amur: Bir Kbrs Metaforu, Yeni Film, Say: 4 (Ocak-Mart 2004), s. 6. * Dervi Zaim, ilk filminin senaryosunu Boazii niversitesinde okuduu yllarda tant, Rumelihisarnda yaayan, araba alan ve ald arabalar geri getiren Dursun adl bir adamn gerek yaam yksnden esinlenerek yazmtr.
352 351

161

kendi imkanlarmla kotarabileceim, enerji dolu bir film elimde olur diye dndm ve bu ie soyundum.353 Ayrca Dervi Zaim, bu filminde alt oyunculara da para dememitir. Filmin yapm srecini finansal adan tek bana ve evresindeki kiilerin desteiyle yrten ynetmen, post prodksiyon aamasna gelindiinde finans kaynaklarnn tkenmi olmasndan tr FR irketinin sahibi Ezel Akaydan destek almtr:
ekimler bittikten sonra benim filmi bitirecek kaynaklarm yoktu. FRde ( stisnai Filmler Reklamlar) reklam filmleri eken Ezel Akay aradm, senaryoyu okur musun dedim. Okurum dedi. Sonra ilgilendiini syledi ve filmi grmek istedi. Film Sinefekt laboratuvarnda Cihan Baydurun desteiyle develope edilmiti. Fakat ben finans zorluu gibi malum nedenler dolays ile filmi telesine etmemitim. Ezel Akay, ki kendisine teekkr borlu olduumu syleyeyim, tamam ben telesine ettiririm filmi, bylelikle grm de oluruz. Eer beenirsem ortak devam ederiz, beenmezsem ileride paran olursa telesine parasn dersin dedi. Sonuta ortak olduk. O srada montajc Mustafa Presheva sava nedeniyle Bosnadan Trkiyeye g etmiti ve FR ats altnda reklam filmlerinin montajyla urayordu. Bata itiraz ettiyse de filmin ilk grntlerini izledikten sonra o da almay kabul etti ve montaj yaptk. ekim az imkanla (60 kutuyla ekilmiti mesela) yaplmt, ama ekim sonrasnda o dnem iin st dzeyde denebilecek teknik imkan kullanld. Montaj bilgisayarda Avid programnda bitirdik. Tabutta Rvaata sanrm Avidle montajlanan ilk Trk filmidir. Ses ilemleri, maj stdyolarnda oldu ve filme DTS ses sistemi yapld. O dnemde teknik bakmdan nemli eydi bunlar, nk sanrm ilk kez deneniyordu. Sessiz ekildii iin sese dair ok titiz bir alma sreci oldu. Ender Akay, bana ses tasarmnda cansiperane alarak yardm etti. Yaklak Eyll 1996 sonu gibi filmi bitirdik.354

Tabutta Rvaata, Antalya Film Festivalinde En yi Film dln alm ve be kopyayla gsterime girerek 5000 seyirci toplayabilmitir. Ana datm irketleri tarafndan datlmayan ve pazarlamas baarl bir ekilde yaplmayan film, daha sonra yurtd festivallerden dller alm ve ikinci kez Filmpop tarafndan datlmtr. Bu durum, 90l yllarda bamsz yapmlarn kitlelerden gremedikleri ilgiyi daha ok eletirmenlerden, ulusal ve uluslararas festivallerden grerek dllendirilmelerine iyi bir rnektir. Tabutta Rvaatann yapm srecine ve hangi koullar altnda retildiine baktmz zaman Zaimin ilk filminde inand ve aktarmak istedii bir projeyi tm riskleri gze alarak ortaya koyduu grlmektedir. Bu anlamda Zaimin ilk almas
353 354

Berna Kuleli, lk Filmim-Nasl Baladm? Dervi Zaim, Altyaz, Say: 58 (Ocak 2007), s. 71. Kuleli, lk Filmim-Nasl Baladm? Dervi Zaim, s. 72.

162

ekonomik anlamda bamsz sinema pratiiyle birebir rtmektedir. Zaimin sinemasn ekonomik anlamda bamszlk pratii erevesinde incelemeye devam ettiimizde ise ynetmenin sonraki filmlerinde giderek artan bir bteyle altn ve eitli finans kaynaklarn devreye soktuunu grmekteyiz. rnein, ynetmen ikinci filmi Filler ve imende baka bir yapmcyla almay tercih etmi, filmi Pan Film bnyesinde gerekletirmitir. nc filmi amur ise, ynetmenin finans kaynaklar asndan arayn ve eitliliini net bir biimde gstermektedir. amurun yapmcl talyan yapmc Marco Mller ve Dervi Zaime aittir. Downtown Pictures, Marathon Filmcilik, Artimages Yapm irketleri bnyesinde, Trkiye- talya ortak yapm olarak gerekletirilen film, Zaimin Eurimagesdan destek almaya balad ilk filmidir. Ayrca amurda, talyan televizyon kanal Rai Cinemann, TSI svire televizyon kanalnn, Filler ve imenin kazand FIBRESCI dlnn bir karl olarak Efes Pilsenin salad otuz bin dolarlk355 katks da mevcuttur. Ynetmen, son filmi Cenneti Beklerkende de finansal adan eitlilii srdrmtr. Cenneti Beklerken, Marathon Filmcilik (Dervi Zaim), Hermes Film, Sarmak Sanatlar ortak yapm olup, Kltr Bakanl ve Eurimages destei almtr. Dervi Zaimin ilk filminden sonra giderek finansal araylarn geniletmesi, daha yksek bteli ortak yapmlara katlmas gnmzde ynetmenin bamsz sinemac kimliinin tartlmasna sebep olmutur. Zaim, ekonomik adan sorgulanmakta olan bamszlk yaklamn yle aklamaktadr: Mmkn olduu kadar farkl finans araylarn devam ettiriyorum. Bunu daha temiz kalabilmek ve istediimi gerekletirebilmek iin yapyorum. Cephe amaya devam etmeye gayret edeceim. Bu piyasada alabileceiniz en byk dl uzun dnemli i yapmaktr ve yaptnz ilerin yapmak istediiniz iler olmasn salamaya almaktr. Bunu yapmaya gayret ediyorum.356 Bu ifadeden anlald zere ynetmen, finansal kaynaklarndaki eitlilii meselesini aktarmak iin ara olarak kullanmaktadr. te bu noktada, Dervi Zaimi bu alma ierisinde gnmz Trk Sinemasnda bamsz sinemaclarn ncleri arasna almamz salayan, bamsz sinemann iermesini

355

Banu Bozdemir, Ayla Kanbur ve Esin Kktepepnar, Dervi Zaim amur Kaos Ve ans, Antrakt, Say: 71 (Temmuz-Austos 2003), s. 32. 356 Dervi Zaim ile 16 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme.

163

ngrdmz anlatmsal ve seyretme ilikileri pratiklerini de gz nne alarak deerlendirmemiz gerektii ortaya kmaktadr. Zaimin sinemasn anlatmsal adan deerlendirdiimizde istikrar salad temel zellik gze arpmakta ve bu zellikler zerinden yaratmaya alt alternatif seyretme ilikileri ortaya kmaktadr: Filmlerinde iledii temalar, bu temalar ilerken kulland ok katmanl, metaforik yaklam ve oyuncu kullanm. 1- Ynetmen, yapt filmlerin yaad corafyann, tarihin (kendi ahsi tarihinin) belli problemlerine yant arama gereksinimi uyarnca ortaya ktn357 dile getirmektedir. Ynetmenin iinde yaad tarihe, corafyaya ve toplumsal konulara olan duyarll filmlerinin temalarnda grlen ortak zelliktir. rnein, Tabutta Rvaatada Rumelihisar civarnda alt kltrn temsilcisi olan insanlarn yaamn ilemitir. Filler ve imende Trk politik yaamnda nemli yeri olan Susurluk olayndan yola karak devlet-mafya ilikilerini aklamtr. amurda Kbrs meselesine kendi yorumuyla yaklaan ynetmen, son filmi Cenneti Beklerkende 17. yzylda Osmanl mparatorluunda yaanan bir ehzade ayaklanmasn anlatarak tarihsel bir temaya deinmitir. 2- Zaimin sinemasnn ikinci temel zellii ise bu temalar ilerken metaforik bir anlatm kullanarak filmlerini ok ynl okumalara ak brakmasdr. rnein, Tabutta Rvaatada Mahsun, bir kaybeden olmasna, hakszla uramasna, horgrlmesine, aldatlmasna kar isyann tekrar tekrar araba alarak ortaya koymakta ve bu ekilde sesini duyurmaktadr. Filmde kullanlan en nemli sembol ise tavuskulardr. Mahsun, kayp yaamndaki umudu ve gzellii tavuskularnda bulmakta, filmin sonunda yine bir kaybeden olmasna karlk isyann tavuskuunu kesip piirmesiyle ortaya koymaktadr. Filler ve imende ynetmen kaos zerine bir film yapmay amaladn358 vurgulamtr. Filmde konu edilen devlet, mafya, terr rgtleri, uyuturucu ticareti, istihbarat rgtleri gibi birbirleriyle karmak balantlar olan ilikiler ynetmenin amalad kaosu ortaya koymaktadr. Zaim, bu filminde ise Ebru sanatn metafor olarak kullanmtr. ok sayda rengin biraraya gelmesiyle oluan
357 358

Soruturma, Antrakt, Say: 75-76 (Aralk 2003-Ocak 2004), s. 42. Nezih Cokun, Dervi Ne Yapacak?, Yeni nsan Yeni Sinema, Say: 9 (Bahar 2001), s. 15.

164

Ebru sanat, yaps itibariyle filmin aktarmay amalad karmaa ile birebir rtmektedir. Ebru sanatsnn karmak renklerden bir sonu, bir sanat eseri karabilmesi gibi politik, toplumsal sistemde yaanan bu karmaa da bir ekilde kendi iinde sonulanacaktr. Ynetmenin nc filmi amurda nedeni bilinmeyen hastalk, amur ve yapay dllenme unsurlar Kbrs sorununu anlatan metaforlar olarak karmza kmaktadr. Dervi Zaim iin Kbrs, travmatik olaylarn etkisiyle psikolojik ve fizyolojik hastalklarla bouan; bir metafor olarak nedeni belirsiz bir hastalkla ve yine bir metafor olarak hastal iyiletirebilecek amurla aklanmaya allan bir yerdir.359 Ayrca ynetmen, Fatih zgvenin bir eletirisinde belirttii gibi, Kbrsl kimliinin, yapay da olsa, bir eit dllenme yoluyla yeniden tesis edilebileceine dair bir eyler fsldyor.360 Son olarak Cenneti Beklerkende Zaim, minyatr boyutlu olarak perdeye aktarm, bu sanatn zerinden hikayeyi anlatm, tasvir ve iktidar arasndaki ilikide dengeyi yakalayarak Trk Sinemasnda farkl bir yer edinen tarihsel bir film ortaya koymutur. Ynetmenin geleneksel sanatlara olan ilgisi de son filmiyle aa kavumutur. 3- Dervi Zaimin filmlerinde anlatmsal adan bamszlk pratiine uygun den nc zellik, oyuncu seimi ve kullanmdr. Gnmz Trk Sinemasndaki bamszlk anlaynn dier nclerinin aksine Zaim, profesyonel oyuncularla almay tercih etmektedir. rnein, Tabutta Rvaatada Mahsun karakterini Ahmet Uurlu ve Reis roln Tuncel Kurtiz canlandrmaktadr. Filler ve imende Blent Kayaba, Ali Srmeli, Sanem elik, Uur Polat, Haluk Bilginer gibi tiyatro kkenli, bir yandan da televizyon yapmlaryla tannan oyuncular mevcuttur. amurda Mustafa Uurlu, Yelda Reynaud, Taner Birsel, Blent Emin Yarar, Tomris nceer, Arslan Kacar gibi tiyatro oyuncular; Cenneti Beklerkende Serhat Tutumluer, Melisa Szen, Mesut Akusta, Nihat leri, Mehmet Ali Nurolu, Altan Erkekli gibi tiyatro kkenli ve televizyondan tannan medyatik isimler yer almaktadr. Ancak Zaim, profesyonel oyuncularla almasna ramen oyuncu merkezli filmler yapmamaktadr. Tiyatro kkenli ya da medyatik isimlerle alsa bile filmlerinde ne kan unsurlar filmlerin iledikleri temalar ve sluptur. Bir baka deyile, Zaim gnmz Trk Sinemasnda
359 360

Genco, s. 6. Fatih zgven, Spermler ve Yumurta, Radikal, 9 Ekim 2003, http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=91453 (eriim: 11.12.2006)

165

varolan ynetmen sinemas kavramnn da oluumuna nclk eden isimler arasndadr. Dervi Zaimin filmlerinde izledii anlatmsal yap ticari sinema seyircisi tarafndan kimi zaman anlalmaz olarak alglanabilmektedir. zellikle de ynetmenin filmlerinde kulland semboller, farkl okumalara ak brakt yapsal durum, geleneksel anlatya alkn seyirci iin ou zaman mulak kalabilmektedir. Ynetmen, anlatmsal abasn, Genellikle almalarm anlatm, ierik ve stil asndan daha farkl, daha eletirel, daha biricik klmaya altm syleyebilirim.361 szleriyle ifade etmekte ve ileride sinemas zerine yaplacak olan deerlendirmelerde iki unsurun grlmesini ve hatrlanmasn istediini sylemektedir: Otantizm ve Yzleme362 Ynetmen, kendisinin sahip olduunu ngrdmz seyretme asndan bamszlk pratii ile ilgili olarak unlar sylemektedir:
Her sinemacnn artk seyirciyle ilgili fikir yrtmesi gerektiini dnyorum. Seyirci merkezli olmayan bir anlat, argman eksik kalmaya mahkumdur. Aksi taktirde yaptnz filmler, 5000-10.000 seyirciyle kalr. Bundan dolay siz rahatsz olmayabilirsiniz, ancak sizin sisteminize baz soru iaretleri yneltilebilir. Dolaysyla sinemaclarn bugnn seyircisinin nasl bir seyirci olduuna ve film ekerken nasl bir seyirci kitlesini hedeflediklerine dair kendilerine soru sormalar gerekmektedir. Ben bu sorular kendime soruyorum. Ayrca kendi seyircimi yaratmaya alyorum.363

zetle; Dervi Zaim, ilk filmi itibariyle ekonomik, anlatmsal ve seyretme ilikileri asndan 90l yllarn Trk Sinemasnda bamsz k yapm bir ynetmendir. Ancak ynetmenin bundan sonraki filmini finansal kaynaklar asndan bamsz konuma yerletirmek tartmal bir olgudur. Zaimin filmlerindeki bamszlk yaklamnda grlen istikrar ve gnmz Trk Sinemasnda bamszlk anlay konusundaki ncln izledii slup ile ve yaratmaya alt seyirci kitlesiyle, bu seyirciyle kurmay amalad iliki erevesinde grebilmekteyiz. zellikle de filmlerinde ele ald temalar ve bunlar ilerken kulland metaforlar farkl okumalara ve izleme biimlerine uygun dmektedir. Kendisi zerine yaplan deerlendirmelerde bamsz ynetmen kavramnn zellikle trnak iinde kullanlmasn isteyen Zaim, Bamsz szc yerine kimi zaman Yeni ve Gen kavramlarnn kullanldn,
361 362

Dervi Zaim ile 16 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. Dervi Zaim ile 16 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. 363 Dervi Zaim ile 16 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme.

166

oysa ki bu kavramlarn 80li yllarda ortaya kan ynetmenler iin kullanlm olduunu, dolaysyla gnmzde bu konuda bir kavram karmaasnn sz konusu olduunu364 sylemektedir. Ynetmen, 2007 yl ierisinde Cambridge niversitesi tarafndan Trk Sinemas zerine karlacak bir yaynda, kendisinin kaleme ald, 80li ve 90l yllar en iyi ekilde zetleyen, Bamsz Trk Sinemas tartmasna dair tm cevaplar barndran bir makalenin yer alacan belirtmi ve bamsz szc yerine baka bir kavram nerdiini365 vurgulamtr. Ancak Zaim, kendisiyle yaptmz grmede bamsz szc yerine nerdii bu kavram aklamamtr.

4.2.3. Dier Bamsz Ynetmenler Bu balk altnda ele alacamz ynetmenleri Dier Bamsz Ynetmenler olarak adlandrmamzn sebepleri u ekildedir: Bu ynetmenler, en az bir ve en fazla uzun metrajl filme imza atmlardr. Dolaysyla izledikleri film yapma biimleri ve yaklamlar zerine genel bir deerlendirmeye varabilmemiz iin henz erkendir. Ynetmenlerden bazlar bamsz bir k sergilemiler, ancak daha sonra bu klarndan uzaklaarak bamsz film kavramna uymayan almalara imza atmlardr. Ayrca bu gruptaki ynetmenlerin bir ksm, sinema alan dnda, ayn zamanda televizyon veya reklam sektrnde de uralarda bulunmaktadrlar. Dier Bamsz Ynetmenler grubu ierisinde Kazm z, mit nal, Semih Kaplanolu, Turgut Yasalar, Sekin Yasar, Handan peki, Yeim Ustaolu, Ahmet Uluay, Yksel Aksu ve Yeni Sinemaclar ele alacaz. Ele alacamz ynetmenlerin ksaca zgemilerine ve sinema alannda yaptklar almalara yer vereceiz. Ortaya koyduklar bamsz klar ve filmlerinde grdmz bamszlk yaklamlarn ekonomik, anlatmsal, seyretme ilikisi ve ideolojik pratikler asndan ele alacak, yaptmz grmeler dorultusunda bu ynetmenlerin sonraki almalarnda izlemeyi amaladklar yaklamlara deineceiz.

364 365

Dervi Zaim ile 16 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. Dervi Zaim ile 16 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme.

167

1973 ylnda Tuncelide doan Kazm z, 1998de Yldz Teknik naat Mhendislii Blmnden mezun oldu. 1992-1996 yllarnda Jiyana Nu Tiyatrosunda oyunculuk ve reji almalar yapt. 1996dan beri MKM-Mezopotamya Kltr Merkezinin Sinema Biriminde grev alan z, 1998de Yeim Ustaolunun ynettii Gnee Yolculukda reji yardmcs olarak alt.366 1999 ylnda evirdii Ax (Toprak) adl ksa metraj almasnn ardndan 2001 ylnda ilk uzun metrajl filmi olan Fotoraf ekti. Bu filmin ardndan ynetmen, 2005 ylnda Krme ky halkyla grmelerden oluan ve Krte adyla gsterime giren ilk film367 olma zelliini tayan Dr (Uzak) adl belgesele imza atmtr. almalarn Mezopotamya Kltr Merkezinin sinema birimi Yapm 13 erevesinde gerekletiren ynetmenin tek konulu, uzun metraj almas olan Fotoraf, stanbuldan Tunceliye bir otobs yolculuunda tanan, ancak yolculuk boyunca gitme sebeplerini birbirinden saklayarak yol arkadal yapan biri Krt, dieri Trk iki genci konu almaktadr. Savan kar saflarnda yer alan karakterleri objektif bir yaklamla ele alan filmin senaryosu ve kurgusu ynetmen Kazm ze aittir. Amatr oyuncularla ekilen filmin yapm ve datm Yapm 13 kapsamnda gerekletirilmi, ayrca ekim almalar srasnda halkn desteini almtr. Duraan planlar, sade kurgusu ve minimuma indirgenmi diyaloglaryla poplist anlatmn dnda bir sinema diline sahip olan film, 2001de 6. Milano Film Festivalinde en iyi film, 12. Orhon M. Arburnu yarmasnda jri zel dln, 2002de 13. Alpe Adria Film Festivalinde en iyi uzun metrajl film, 17. Valencia Uluslararas Gen Sinema Festivalinde jri zel dln almtr. 2003 ylnda Nrberg Almanya-Trkiye Film Festivalinde Kazm ze Mahmut Tali ngren dl368 verilmitir. Kazm z, Bamsz Trk Sinemas ifadesiyle bir adlandrma yapmann henz erken olduunu belirtirken, Trkiyede ticari sinema ve alternatif sinema ayrmnn birka yl sonra daha kesin snrlarla belirlenebileceine369 dikkat ekmekte; bununla birlikte gnmz Trk sinemasnda kendisini ve ekibini-bamsz sinemann iermesi ngrlen tm pratikleri asndan ele alarak ve gnmze dek ortaya koyduu
366 367

zg, Trk Film Ynetmenleri Szl, ss. 163-164. Ege Edener ve Tue Oktay, Kazm z, Altyaz, Say: 41 (Haziran 2005), s. 58. 368 zg, Trk Film Ynetmenleri Szl, s. 164. 369 Kazm z ile 13 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme.

168

almalar gz nnde bulundurarak-bamsz sinemac olarak kabul etmektedir. z, ekonomik adan bamsz sinemac kimliini yle aklamaktadr: Ekonomik adan bamszz, nk Mezopotamya Kltr Merkezi iinde sinema ekibi olarak, Yapm 13 ad altnda zerk bir ekibiz. zellikle sanatsal anlamda zerimizde yaptrm gc olan bir iktidar, bir g yok. Biz dnyaya nasl bakyorsak, onu nasl deerlendiriyorsak, ykleri nasl anlatmay istiyorsak o ekilde aktarmay tercih ediyoruz.370 Ynetmen ayn zamanda geleneksel olana alternatif bir dil yaratma abasn da u szleriyle dorulamaktadr:
Trkiyede sinemasal konulara yaklammz sadece ideolojik deil, bir o kadar nemli olan sorunumuz da sinematografik dil. Buna kafa yoruyoruz, bu anlamda bir farklln olmas gerektiini dnyoruz. Zaten bence bamsz sinemann en nemli kriteri de bu, yani sinematografik adan farkl bir dil yaratabilmek. Anlat kalplar asndan bir farkllk yaratamyorsanz, zaten geleneksel sinemann bir paras olursunuz. Sinemann z de biimi de bu anlamda farkl olmak zorunda.371

deolojik adan da bamsz duru sergileyen z, bamsz sinemann uygulanmas en zor pratiinin ideolojik adan bamszlk pratii olduuna dikkat ekmektedir:
ncelikle bamsz sinema, geleneksel olana kardr, yeniyi arar, baml ilikilerden tamamen uzak durur. Trkiyede bir sorun varsa, (rnein, bu Krt sorunu olabilir, emek-sermaye elikisi olabilir, bir evre sorunu olabilir, aznlk sorunu olabilir, bir bireyin gnmz modern toplumunda yaad bireysel elikiler olabilir) bu sorunlara bakarken mevcut iktidarn gzyle mi bakar, yoksa bamsz m bakar? Bence bu, ciddi bir ayrm noktas. Temel ideolojik farkllk bu noktada kagelir. Bu farkllk sizin tm ilikilerinizi etkilemeye balar, nk ne taraftan bakarsanz o taraftan baz kimselerle iliki kurmak zorundasnz Ortada veya iktidar tarafnda durursanz asla bamsz olamazsnz. Bence ideolojik anlamda bamszlk kolay bir ey deil; inanca, dirence, korkusuzlua, cesarete, samimiyete, fedakarla bal. Bu yzden ideolojik adan bamsz olabilmeniz iin her trl iktidar ilikisi dnda bakmanz gerekli.372

Son olarak ynetmen, geni kitleleri yakalama kaygs tamadan ve byle bir strateji zerinden hareket etmeden filmleriyle seyirci arasnda alternatif bir iliki kurmay hedeflemektedir:

370 371

Kazm z ile 13 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. Kazm z ile 13 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. 372 Kazm z ile 13 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme.

169

biz, bir filmi yaparken filmin seyirciye ulamas zerinden bir strateji belirlemiyoruz. Biz konuya gerekten samimi, objektif, ilerici yaklap, konuyu nasl anlatabiliriz? sorusuna odaklanyoruz. Ama film gsterime girdiinde seyircinin sevmedii bir film olabilir. Mesela Fotoraf filmi benim iin yleydi. Ne Trklerin ne Krtlerin sevmeyecei bir filmdi, nk taraf tutmuyordu. Objektif biimde konuya yaklap gsteriyordu. Dil asndan da yleydi. Kurgusu hzl deildi. Poplist sinemadan farklyd. Konusu itibariyle byle bir dili gerektiriyordu. Byk kitleyi yakalamaya ynelik hedefimiz olmad iin byle bir sinema dili kullanabildik. Sinemann handikap burada zaten: Kitle ve para. Bu kayglar bizim yaratclmz ldren eyler.373

1954 ylnda Ktahyann Tavanl ilesine bal Tepecik kynde doan Ahmet Uluay, ilkokulu bitirdikten sonra eitimine devam etmemitir. 1960l yllarda yaad kye 16 mm film gsteren seyyar bir sinemacnn gelmesiyle sinema ile tanmtr. zellikle Metin Erksann Kuyu adl filmini seyretmesiyle bu sanattan etkilenen ve film yapmaya karar veren Uluayn ilk deneyleri, arkada smail Mutlu ile tahtadan bir sinema makinesi yapmas ve kyndeki insanlara artk film paralarn birletirerek gsterimler dzenlemesiyle balamtr. 1994 ylnda ilk ksa metrajl filmi olan Optik Dleri ikinci elden ald bir betamax video kamera ile ekmi, seslendirme ve kurgusunu da kendisi yapmtr.374 Ahmet Uluayn bundan sonraki ksa metrajl almalar unlardr: Koltuk Deneklerinden Kanat Yapmak (1994), Bizim Kyn Orta Yeri Sinema (1995), Minyatr Kozmosta Rya (1995), nci Denizin Dibinde (1996), Epileptic Film (1998), Bizim Kyde Bayram Sabah (1998), Uzun Metrajn Resmi (1999) ve Exorcise (2000). Ahmet Uluayn kendi olanaklaryla ektii bu filmler, uzun metrajl filmine hazrlk niteliindedir ve ulusal ve uluslararas festivallerde gsterim ans bulmu, dller almlardr. ounlukla kendisini, kendi d dnyasn ve evresini yanstan ksa filmlerinin ardndan, 2002de ektii ilk uzun metrajl filmi olan Karpuz Kabuundan Gemiler Yapmakn senaryosu Ahmet Uluay tarafndan yazlm ve Tepecik ky halknn oyunculuklaryla dijital ekilmitir. Film, 2004 ylnda FR prodksiyon irketi tarafndan 35 mmye aktarlmtr. Karpuz Kabuundan Gemiler Yapmak, ynetmenin ksa metrajl filmlerinin toplam niteliindedir; ayrca ynetmenin ocukluuna, yaad kye, evresine dair pek ok otobiyografik zellikler tayan, zgn anlatml, kiisel bir sinema rneidir. 60l yllarda, bir yaz tatilinde kyden kasabaya almak zere gelen iki ocuu ve onlarn
373 374

Kazm z ile 13 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. Ahmet Uluay Kimdir?, http://www.ahmetulucay.com/ (eriim: 16 Nisan 2007)

170

sinema hayallerini n planda aktaran filmin kiisel bir alma olduunu Uluay u szlerle ifade etmektedir: lk filmim, ksa film Optik Dlerin uzun versiyonu aslnda... Ben aslnda anlatma gl ekerim ksa filmde. Bir eyi sktrmak gibi geliyor bana. Zaten uzun metraja gemek iin ksa filmi bir trapez olarak kullandm. Ta bandan beri niyetim buydu. Karpuz Kabuundan Gemiler Yapmak benim ocukluumun hikayesi.375 Hem yapm koullar hem de anlatm dili asndan bamsz bir alma olan Karpuz Kabuundan Gemiler Yapmak filmi, gsterim aamasnda da ynetmenin hedefledii izleyici tepkilerini almtr: ...izleyici aynen beklediim tepkileri verdi. Baz kadnlar alayarak kt filmden. ... neden alyorsunuz? diye sordum onara. ocuun karllksz akna alyoruz demesinler mi! Bu filmin yapl yksne bile alayanlar oldu.376 Halen Tepecik kynde yaamakta ve almalarn srdrmekte olan Ahmet Uluay, kente gelmemeyi yelemekte, ana akma dahil olmaktan ve byk sinema endstrisi alarnn iine girmekten korktuunu377 dile getirmektedir. 1956 ylnda Bursada doan Turgut Yasalar, bir sre Darafaka Lisesinde okumutur. 1975-1985 yllar arasnda Gnaydn, Politika, Milliyet, Dnya gazetelerinde evirmenlik, muhabirlik, redaktrlk yapmtr. 1985te reklam ve tantm filmlerinde grev alm, baz televizyon dizilerinde (Ayal ve Kiraclar) senaryo yazar olarak almtr. Hanmlar Sizin in adl televizyon programnda Nezihe Araza, Engin Noyanla birlikte yardmc yazarlk grevini stlenmitir.378 Antrakt Sinema Gazetesinde bir sre yayn ynetmenlii yapan Yasalar, lgn Bedi, Koltuk Sevdas, eytan Ayrntda Gizlidir gibi televizyon dizilerini ynetmitir. 1998 ylnda ektii ilk uzun metrajl sinema filmi olan Leoparn Kuyruu, Leoparn kuyruunu asla tutma, tutarsan asla brakma eklindeki bir Afrika atasznden yola karak, 68 kuandan be devrimci gencin, 12 Mart muhtras sonrasnda Amerikal zenci bir askeri rehin almalarn anlatmaktadr. 35. Antalya Altn

Seray Gen ve Eren Serim. Ahmet Uluay ile Sylei: ekmesem ldracaktm, Yeni Film, Say: 6 (Temmuz-Eyll 2004), s. 11. 376 Berna Kuleli, lk Filmim-Nasl Baladm? Ahmet Uluay, Altyaz, Say: 56 (Kasm 2006), s. 64. 377 Ksadan Uzuna, 2. Akbank Ksa Film Festivali, Ahmet Uluay ile yaplan sylei, stanbul: 9 Aralk 2005. 378 zg, Trk Film Ynetmenleri Szl, s. 230.

375

171

Portakal Film Festivalinde en iyi senaryo dln alan film, Turgut Yasalarn ve Ahmet Somuncuolunun yapmclyla ve Planet Film desteiyle ekilmitir. Bu tezde ngrdmz bamsz sinema kriterlerine uymak adna film ekmediini, ancak ilk filminin bu kriterler erevesindeki bamsz sinema tanmlamasyla rttn ifade eden ynetmen, Leoparn Kuyruu adl filminin yapm srecini yle anlatmaktadr:
Leoparn Kuyruu byk bir heyecanla yola klarak ekilmi ve bahsettiiniz bamszlk tarifine ok uyan bir filmdi. Filmin temel sermayesi bortu. 40.000 dolar ile yola ktk. Grnt ynetmenine, kamera arkasndaki pek ok insana ve oyunculara ben film ekiyorum, benimle beraber geliyor musunuz? diyerek yola ktm bir filmdi 40.000 dolar filmin ekimleri iin harcanmt. Filmi tamamlamak iin Ahmet Somuncuolu ile ortak oldum. Filmi aslnda Yeni Sinemaclarla gerekletirmitim. O dnemde Gemide, Lalelide Bir Azize ve Leoparn Kuyruunu ekmitik. Herkes bize manifestomuzu soruyordu. Halbuki biz sadece film yapmak istiyorduk. Bu ilk filmler ok byk zverilerle ekilmiti. Planet Film ise reklam prodksiyonu yapan bir irketti. Onlarla baz iler yapmtm. Filmi tamamlamak iin bu irketle ortak oldum.379

Ynetmenin 2006 ylnda ektii ikinci uzun metrajl filmi Sis ve Gece, Ahmet mitin 1996 ylnda yaymlanan ayn adl, ok satan polisiye romannn sadk bir uyarlamasdr. Bir milyon dolar civarnda380 bir bteyle gerekletirilen filmin finansman koullarnn oluturulmas buuk yl srm381 ve bu yzden filmin ekimleri ge balatlmtr. Sis ve Gece, Turgut Yasalarn yapmcln stlendii, Leopar Film ve Kara Film ortaklnda gerekletirilen bir projedir. Ancak ynetmenin belirttii zere filmin temel sermayesini Kltr Bakanlndan alnan kredi, bir televizyon kanalna yaplan n sat ve ynetmenin yakn evresinden iki kiinin verdii nakitler382 oluturmaktadr. Sis ve Gece, 18. Ankara Film Festivalinde en iyi grnt ve en iyi yardmc erkek oyuncu ( lyas Salman) dllerini almtr. Bununla birlikte yrtlen reklam ve halkla ilikiler almalarna ramen Sis ve Gece, ngrlen seyirci saysn yakalayamamtr. Turgut Yasalarn iki filmini gz nne aldmzda ortak bir anlat yaps gze arpmamaktadr. Ynetmen, zel bir dil yaratma abasnn olmadn dile getirerek, anlat konusunda her tr denemeye ak olduunu vurgulamaktadr:
Turgut Yasalar ile 24 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. Mge Serek, Turgut Yasalarn Yeni Filmi: Sis ve Gece, Sinematrk, Say: 2 (Kasm 2006), s. 48. 381 Zmrt Burul ve Nadir perli, Sis ve Gece, Tam Bir Atmosfer Filmi, Altyaz, Say: 59 (ubat 2007), s. 32. 382 Turgut Yasalar ile 24 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme.
380 379

172

Sis ve Gece son derece klasik dili olan bir filmdir. Leoparn Kuyruunda farkl bir ey denemek istiyordum, ancak imkanlar el vermedi. Bir sonraki filmimde ise bambaka bir dil deneyebilirim. Mesela u sralarda aklmda bir proje var. Mockumentary* tarznda olacak, video kamera ile ekilecek. nemli bir ksm doalamaya dayanacak. Bu proje, daha nceki almalarmla hibir benzerlik tamyor. Hikayenin byle bir anlatma ihtiya duyduunu dndm iin byle bir slup deneyebileceimi dnyorum.383

Bununla birlikte Yasalarn iki filminde de hukuksuzluk temas zerine kurulu hikayelerin getirdii ortak bir ideolojik duru sz konusudur:
Yine byle bir rportajda iki filmim arasnda benzerlik kuran bir kiiye rastlamtm. yle demilerdi: Leoparn Kuyruu ile Sis ve Gece arasnda yle bir ortak nokta var: Leoparn Kuyruunda yanllkla silah patlar ve kutsal idealler uruna yola km arkadalarn btn eylemini, geleceklerini mahveder. Sis ve Gecede ise bir hukuksuzluk, bir yargsz infaz sz konusudur. Yine bir silah patlar ve o patlayan silah o insann en yaknn, en sevdii kiiyi vurur. ki film arasnda byle bir esasa ilikin benzerlik kurmular. Belki de Sis ve Geceyi seme sebebim budur. Leoparn Kuyruu orijinal bir senaryoydu. Orada yaananlarn bir ksm benim yaknmdan gemi olaylard. Bu yzden o ykleri sinema yoluyla anlatmak eklinde bir heyecana kaplmtm. Sis ve Geceyi okuyunca da benzer bir ey grdm ki hikaye beni ok etkiledi ve bu hikayeyi filme aktarmaya karar verdim. Bu hukuksuzluk temasn aktarma ihtiyac duyuyorum. mrmde tane darbe oldu ve nden de mustarip oldum. Btn bu olanlar beni rahatsz ediyor, dolaysyla bunlardan bamsz iler yapabileceimi sanmyorum. Filmlerimin bir yerinde bu konu ortaya kacaktr.384

Son olarak ynetmen, Yeilamdakine benzer bir retim sisteminin gnmzde televizyon dizileri araclyla yrtldn sylerken, kendisinin de finansal mecburiyetlerden tr bu sistem iine girmek zorunda kaldn belirtmekte ve bu sebepten tr kendisini bamsz ve balantsz olarak deerlendiremediini385 dile getirmektedir. Yeni Sinemaclar, 1998 ylnda yapmc-senaryo yazar nder akar, ynetmen Serdar Akar ve yapmc Sevil Demirci tarafndan kurulmu olan bir oluumdur. Ayrca ynetmen Kudret Sabanc, ynetmen zer Kzltan ve oyuncu Erkan Can bu grup ierisinde yer alan isimler arasndadr. 1998 ylnda Serdar Akarn
*

Mock (Alay etme) ve Documentary (Belgesel) kelimelerinin birleiminden oluan bu terim, yaanmam bir eyi, bir olay hicvetme amacyla belgesel formatnda ileyen filmler iin kullanlmaktadr. Mockumentaryde gereklik duygusunun korunmas iin ksmen veya bazen tamamen doalamaya bavurulmaktadr. 383 Turgut Yasalar ile 24 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. 384 Turgut Yasalar ile 24 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. 385 Turgut Yasalar ile 24 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme.

173

Azize ve Gemide isimli hikayelerinin senaryolatrlmasyla balayan oluumun evirdii filmler Gemide (1998), Lalelide Bir Azize (1998), Dar Alanda Ksa Paslamalar (2001), Maruf (2002) ve Takvadr (2006). Gemide, Bir memleket gibidir gemi cmlesinden yola klarak paralarn kadn satclarna kaptran bir grup gemiciyi anlatrken, Lalelide Bir Azize ayn hikayeyi kadn satclar asndan ele alarak ilemektedir. Serdar Akarn yklerinden senaryolatrlan bu hikayeler sarmal bir yap sergilemektedir. Bu iki film, ayn anda ekilmitir. Bu filmlerin ekimlerinin ardndan Yeni Sinemaclar, o sralarda Leoparn Kuyruunu ekmekte olan Turgut Yasalara ilk filmi iin destek olmulardr. Yeni Sinemaclarn nc filmi Dar Alanda Ksa Paslamalar ise Hayat futbola benzer fena halde cmlesinden yola karak, 1982 ylnda Bursada bir semt takm olan Esnafsporun yelerinin hikayelerini anlatr. Maruf ise doulu bir yk zerine kuruludur. Yeni Sinemaclarn son filmi Takva ise Allah korkusu ile Allah sevgisi arasnda kalan Muharrem Efendiyi anlatr. nder akar, Yeni Sinemaclarn ortaya kn ve hedeflerini yle anlatmaktadr: ... hepimiz sinemada alan insanlardk. Baka projelerde alyorduk, ama kendi dncelerimizi, film anlaymz yanstan eyler deildi bunlar. Biz film eksek, yle bir film ekeriz diye bir dnce hep vard. Sonra biraraya gelip, herkesin yeteneklerini, balantlarn biraraya koyup bize gre gzel film yapabilir miyiz diye sorduk.386 Buna ek olarak akar, grubun en temel amacnn kolektiflik387 olduuna dikkat ekmekte, ayrca bir grubun etrafnda toplanan bir ekip olmadklarn ve baka insanlarn da katlmn istediklerini388 zellikle vurgulamaktadr. nder akar, Yeni Sinemaclarn kendilerine ait finans kayna olmadn, ancak sinemasal bir ortaklklar olduunu389 sylemektedir. Yeni Sinemaclar, projelerini yakn evrelerindeki sinemac dostlarna gtrerek gerekli yardmlar, destekleri almlardr. Ayrca Eurimages, Kltr Bakanl destei ve ortak yapmlar gibi yollara da finans anlamnda bavurmulardr. Grubun balangcndan gnmze dek rettii filmlerin yapm srelerine baktmzda yle bir endstriyel ereve ortaya kmaktadr: Gemide (Ynetmen: Serdar Akar, Senaryo: Serdar Akar, nder akar), Lalelide Bir
386

Zahit Atam ve Blent Grc, Serdar Akar ve nder akar ile Sylei, Yeni nsan Yeni Sinema, Say: 9 (Bahar 2001), s. 117. 387 Burak Evren, Yeni Sinemaclar ve Takva, Sinematrk, Say: 2 (15 Kasm 2006), s. 11. 388 Evren, Yeni Sinemaclar ve Takva, s. 12. 389 Evren, Yeni Sinemaclar ve Takva, s. 11.

174

Azize (Ynetmen: Kudret Sabanc, Senaryo: nder akar, Serdar Akar, Kudret Sabanc) ve Maruf (Ynetmen: Serdar Akar, Senaryo: Serdar Akar, nder akar) Yeni Sinemaclk yapm irketi bnyesinde evrilmitir. Dar Alanda Ksa Paslamalar (Ynetmen: Serdar Akar, Senaryo: Serdar Akar, nder akar) ise Yeni Sinemaclk ve Umut Sanat ibirliiyle evrilmitir. Grubun son filmi Takva (Ynetmen: zer Kzltan, Senaryo: nder akar) ise Yeni Sinemaclk ve Fatih Aknn sahibi olduu Corazon International ortak yapmdr. Ayrca film, Kltr Bakanlndan ve Eurimagesdan destek almtr. Yeni Sinemaclar, eitli yayn organlarnda yaynlanan syleilerinde, belli llerde Yeilam geleneini sahiplendiklerini ve bunun daha gelikin bir dzlemde yeniden retilmesinden yana olduklarn ifade etmilerdir.390 Yeni Sinemaclarn filmleri yk anlatrlar, gemiin temel eiliminlerini ierirler ve yalnlklaryla onlar hem aarlar, hem de yknn ok daha minimal olmasyla onlarn gerisinde kalrlar. Melodram deildirler, ancak bir yz trajediye dnen dramatik bir yapya da sahip deildirler. ykler, sanatta genel kavramlatrmaya bavurursak kk insanlarn yaanm ya da yaanabilir hikayesidir.391 Yani Yeni Sinemaclar, her ne kadar Yeilamn geleneksel anlatsna sahip ksalar da, daha ok Yeilamn geleneksel anlatsn amaktadrlar. Filmleri ykler zerine kuruludur, ancak asla Yeilamn kulland melodramatik yapya brnmemekte; yaln, minimal bir slupla retilmektedirler. Filmlerin kahramanlar geleneksel kahraman tipolojisinin dnda kalmakta ve seyircinin zdeim kurmasn zorlatrmaktadr. Btn bunlara bal olarak Yeni Sinemaclarn ektikleri filmler, geleneksel, ticari sinema seyircisinden ziyade daha ok bilinli, aktif ve alternatif seyretme pratiini sergileyebilecek zellikteki seyirciye hitap etmektedir. Yeni Sinemaclardan zer Kzltan, bamsz sinemac kavramn gie kaygs olmayp, kendi derdini anlatmaya alan, bir televizyon kanalna veya bir yapmcya senaryosunu gsterip zerinde deiiklik yapma ihtiyac hissetmeyen, hatta

Zahit Atam, Srekli Bir eylere Benzetmekten Ne Olduu Unutuldu: Hayat Ne Ola Ki? Ya da Yaam Yeniden Gzden Geirmek, Yeni nsan Yeni Sinema, Say: 9 (Bahar 2001), s. 27. 391 Atam, Srekli Bir eylere Benzetmekten Ne Olduu Unutuldu, s. 36.

390

175

deiiklik yapmay reddeden392 eklinde tanmladmz taktirde Yeni Sinemaclarn bamsz szcyle adlandrlabilecek bir oluum olduunu kabul etmekte ve bu oluumun meselesinin para kazanmak deil, dertlerini aktarmak393 olduunu vurgularken, bu meselenin ayn zamanda ideolojik anlamda bamszlk pratiine uygun dtn belirtmektedir. Maruf filminin ekimlerinden sonra Serdar Akar, Yeni Sinemaclardan ayrlarak Kurtlar Vadisi Irak ve daha sonra kendi kurduu prodksiyon firmas FilmAKAR bnyesinde Barda filmlerini ekmitir. Yeni Sinemaclar, ayn amalarla gnmzde yollarna devam etmektedirler. Grubun bundan sonraki projesi Fatih Aknn yazd ve kendisinin ynetecei bir almadr. zetle, Yeni Sinemaclar, filmlerinin ortaya k ve yapm sreleri gz nne alndnda ekonomik anlamda bamszlk pratiine uymaktadrlar. Ayrca yklerini anlatrken izledikleri yaln, minimal slup ve yarattklar antikahramanlarla geleneksel melodramatik yapnn tesine gemekte ve seyirciyle farkl bir seyir pratii kurabilmektedirler. Bu anlamda anlatmsal ve seyretme ilikisi asndan bamszdrlar. Ayrca yukarda zer Kzltan ile yaptmz grmeden aktardmz zere, ideolojik adan da kendilerini bamsz kabul etmektedirler. 1965 ylnda Tirede doan mit nal, Dokuz Eyll niversitesi Sinema-TV blmnden mezun olmutur. 1985 ylnda Atf Ymazn ynettii Ad Vasfiye filminde reji asistanl yapan nal, Milyarder (1986), Teyzem (1986), Hayallerim, Akm ve Sen (1987), Arkadam eytan (1988), Piano Piano Bacaksz (1992), Amerikal (1993), Berlin in Berlin (1993) filmlerinin senaryolarna imza atmtr. Amerikan Gzeli adl bir yk kitab, Akn Alfabesi ve Kuyruk adlarn tayan iki roman yaymlanan naln 2002 ylnda ynettii ilk uzun metrajl film almas olan 9, Trkiyede ekilmi ilk uzun metrajl dijital film olma zelliini tamaktadr. Mahallem huzur iindedir. Herkes birbirini sever, sayar. sylemini geersiz kldn394 syleyen mit nal, bu filmde stanbulun kenar mahallelerinden birinde, Yahudi bir kzn tecavze urayp ldrlmesi sonrasnda mahallede yaayanlardan alt kiinin bir odada polis tarafndan sorguya ekilmesini aktarmaktadr. Ynetmen bu ilk uzun metrajl filmini
392 393

zer Kzltan ile 29 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. zer Kzltan ile 29 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. 394 Asl Atasoy, mit nal, Roll, zel Say: 4 (Nisan 2002), s. 47.

176

tam anlamyla bamsz bir ekilde gerekletirdiini ifade etmektedir: 9 filmimi tam anlamyla bamsz olarak yaptm. Ne Kltr Bakanlndan, ne Eurimagesdan ne de herhangi bir televizyon kanalndan destek almadm. Kendi paramz ortaya koyarak yaptk 9u ekerken arkada biraraya geldik, kredilerimizi birletirdik ve bize inanan insanlardan kamera ve k dn aldk. Benzer ekilde mekan ayarladk. Oyunculara para demedik. 9u bu ekilde ektik.395 Filmin yapmcln mit nal, Haluk Bener ve Aydn Sarolu stlenmitir. Filmin basksnn yaplmas gereken aamada ise gerekli finansman PTT Yapm salamtr. Filmin datm aamasnda yaad sorunlar nal yle anlatmaktadr:
Filmin datm iin byk irketlerle konuuyorduk, ancak datmclarla anlaamadan film, Trkiyenin Oscar aday aday oldu. Datm irketleri Ocak ayna gn veriyorlard. Halbuki yl bitmeden filmin kendi lkesinde en az bir hafta vizyona girmi olmas gerekiyordu. 9, festivaller haricinde Trkiyede gsterilmemiti. Dolaysyla sinema salonu sahiplerine kendimiz rica ettik ve drt kopyayla filmi gsterime soktuk. Film, stanbulda drt salonda vizyona girdi. stanbulda 15 gn vizyonda kald, daha sonra o drt kopya Trkiyenin eitli yerlerinde dolat. Film, her gittii yerde ok ksa sre gsterimde kald.396

9, festivallerde ilerinde en iyi film ve en iyi senaryo dahil olmak zere pek ok dl alarak yapmdan kaynaklanan finans borlarn karlamtr. Filmin anlats, klasik anlat kurallarnn dnda kalmaktadr. ounlukla yakn plan, yz ekimlere yer verilmi, aryo kullanm veya allm kamera hareketlerine bavurulmamtr. nal, Mini DV ve Dijital Betacam ile ekilen filmin yksnn video kullanmay art klan bir yk olduunu ifade etmektedir: ok paramz olsayd bile yine ayn kameralarla ekecektik bu yky. Bir mahalleden 6 kii sorguya ekilmi ve polis bu sorgular videoya ekmi, film de genelde bu grntler zerinden ilerliyor; yani filmin yks video kullanmay art klan bir yk zaten.397 niversite yllarnda deneysel filmler eken ynetmen, varolan sinema dilinden memnun olmamakta ve bundan sonraki filmlerinde de fakl bir dil gelitirmek istemektedir:
9, bir aray filmidir. Filmin hikayesi, oyuncularla ayr ayr ekimler yaplmas, video ile ekilmesi ve mali koullar filmin estetiini yaratt. Benim iin o sre ok heyecan vericiydi. Bundan sonraki almalarmda da benzer araylar
395 396

mit nal ile 27 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. mit nal ile 27 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. 397 Nadir perli, Elif Refi ve Frat Ycel, mit nal, Altyaz, Say: 13 (Aralk 2002), s. 53.

177

gerekletirmek istiyorum. Yapmclar genellikle korku, komedi, melodram trnde filmler istiyorlar. Ben bunlar yapmak istemiyorum. Daha ok ierikten yola kan filmler yapmak istiyorum. Aslnda her filmimde anlatmak istediim bir dert var.398

mit nal, sinema dili konusundaki bu araylarna paralel olarak, seyirciyle de farkl bir iliki gelitirmeyi amalamaktadr. Ticari sinema yapmclarnn aksine seyirciyi bir kitle olarak grmemektedir; seyircinin reflekslerine deil, aklna hitap etmek istediini ve onunla eit iliki kurarak hikayelerini aktarmay tercih ettiini399 ifade etmektedir. mit nal ilk uzun metrajl filminin ardndan 2004 ylnda senaryosunu yazd, Ycel Yolcu, Selim Demirdelen, Kudret Sabanc ve mr Atay ile kolektif ynettii Anlat stanbul filmine imza atmtr. Halen reklam filmleri ynetmekte olan nal, senaryosunu yazd, yapmcln ve ynetmenliini kendi stlenecei Ara adl bir sonraki filminin n yapm almalarn srdrmektedir. 1960ta Sarkamta doan Yeim Ustaolu Karadeniz Teknik niversitesi Mimarlk blmnden mezun olmutur. 1985 ylnda Yldz Teknik niversitesinde Restorasyon alannda yksek lisans yapmak zere stanbula gelmi ve FSAKtaki almalara katlarak sinemaya adm atmtr. ncelikle fotoraf almalarnda bulunan, daha sonra Hrriyet Gsteri ve Yeni Sinema dergilerinde sinema yazlar yazan Ustaolu, 1984te ektii Bir An Yakalamak isimli ilk ksa metrajl filmiyle FSAK dln almtr. 1987de Magnafantagna, 1990da Det ve 1992de Otel isimli ksa metrajl filmleri ekmitir. Ynetmen, ilk uzun metrajl filmi zi 1994te Mine Film irketi bnyesinde gerekletirmitir. Kltr Bakanl ve ATV televizyon kanalnn katklaryla gerekletirilen filmin yapmcs Kadri Yurdatap, Tansu iller dneminde ekonomik kriz srasnda, filmin Almanyadaki ilemleri nedeniyle varolan borlarnn katlandn, Almanyaya ok ykl bir para demek zorunda kaldklarn ve bu yzden filmin gsterime giremediini belirtmitir.400 Bir cinayetin peine den bir komiserin hikayesini soyut bir anlatmla ele alan polisiye trndeki film, 14. stanbul Film Festivalinde Ulusal Yarmada En yi Film, 4. Kln Trk Filmleri Festivalinde
398 399

mit nal ile 27 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. mit nal ile 27 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. 400 Semire Ruken ztrk, Sinemann Diil Yz Trkiyede Kadn Ynetmenler, stanbul: Om Yaynevi, 2004, ss. 337-338.

178

de

yine

En

yi

Film

dln

almtr.

Ustaolu,

senaryosunu

Tayfun

Pirselimolunun yazd filmde Ayta Arman, Nur Srer, Derya Alabora, Meral etinkaya ve smet Ay gibi profesyonel oyuncularla almtr. Ynetmen, Cumhuriyet gazetesinde yaynlanan bir haberden esinlenerek senaryosunu yazd, Tireli Mehmet ile Zordulu Berzann dostluklarn anlatan, Trkiyede Krt olma durumuna deindii 1998 yapm ikinci filmi Gnee Yolculuku FR yapm irketi bnyesinde ekmitir. Ayrca film, Eurimages, Amsterdam Film Company (Hollanda), MediasRes Berlin (Almanya), Rotterdam Film Fonu, Montecinemaverit (Locarno) gibi yerlerden destek almtr. Gnee Yolculuk, TrkiyeAlmanya-Hollanda ortak yapmdr. Datmn kendilerinin stlendiini401 syleyen ynetmenin filmi, nce yurtdnda daha sonra Trkiyede gsterime girmitir. Ynetmenin doal mekanlarda, amatr oyuncularla ekii filmde etnik kimlik, aidiyet, aznlk-teki olma temalar ilenmitir. Ustaolu, bu filmde izledii film yapm tarzn ve kulland temalar bir sonraki filmi Bulutlar Beklerkende (2004) devam ettirmitir. Yorgos Andreadisin Tamama Pontusun Yitik Kz adl kitabndan yola karak ektii nc filmi, Trk Aye olarak yaamn srdrmek zorunda kalm Rum Eleninin hayattaki tek yakn Selmann lmnden sonra kendisiyle hesaplamasn konu almaktadr. Oyuncu kadrosunun ou yerel insanlardan oluan ve doal mekanlarda ekilen filmin mekan aratrmas ve n hazrl iin ynetmen, ocukluunun getii Karadenizde kalm ve bu srete yapt ekimlerle Srtlarndaki Hayat (2004) isimli bir belgesel de ortaya karmtr. Bulutlar Beklerken, ynetmenin kurduu Ustaolu Film irketi ve Silkroad, Flying Moon Produktion, Ideefixe Films Ltd. ortaklyla, Fransa-Almanya-Yunanistan ortak yapmdr. Ancak filmin senaryo aamasndayken ald ilk destek NHK-Sundance Uluslararas Sinemaclar dl ile salanmtr. Prodksiyon aamasnda NHK televizyonu destek vermitir. Ayrca Arte Cinema, Hollanda Sinema Kurumu CNC ve Eurimages destei402 de alnmtr.

401 402

mer akkal, Arkasnda Durduum ykleri ekeceim, Sonsuzkare, Say: 8 (Temmuz 2005), s. Ege Edener, Bulutlar Beklerken: Gidenler, Dnmeyenler, Altyaz, Say: 36 (Ocak 2005), s. 42.

8.

179

Ustaolunun almalarn endstriyel anlamda ele aldmzda ilk iki filminde yapmcyla altn, ancak ikinci filminden itibaren yurtd kaynaklardan, fonlardan destek aldn ve ortak yapmlarla filmlerini ektiini grmekteyiz. Bununla birlikte son uzun metrajl filminin yapmcln kendi kurduu irket bnyesinde gerekletirmi, buna ek olarak uluslararas yarmalardan ve yurtd kurum ve fonlardan destek almtr. Ustaolunun anlatmsal adan izledii farkllk ise ikinci filminden itibaren olumaya balamtr. Toplumun geni kesimlerini etkileyen olaylar konu edinen, ksacas meselesi olan403 bir ynetmendir. zellikle ikinci filminden itibaren aznlk olma, teki olma, etnik kimlik gibi kavramlar ele almaktadr. Buna bal olarak ynetmenin ilk filminde grlmeyen politik yaklam, son iki filminde ortaya kmaktadr. Ayrca son iki filminde doal mekanlarda, yerel insanlarla almay tercih etmitir. zetle, ynetmenin bamszlk yaklamn ele aldmz zaman, -ilk filmi zin haricinde- belli bir istikrar yakalad grlmektedir. Endstriyel anlamda daha ok yurtd finans kaynaklaryla beslenen, buna ek olarak son filminde kendi yapm irketini de devreye sokan, amatr oyuncularla doal mekanlarda alarak belli temalar ileyen ve politik bir duru sergileyen bir ynetmen olarak gnmz Trk Sinemasnda yer almaktadr. 1956 ylnda Ankarada doan Handan peki, Gazi niversitesi Basn Yayn Yksekokulundan mezun olmutur. 1986da stajn yapt TRT stanbul Televizyonunda bir sre programlarda ve dizilerde asistanlk yapmtr. 1993 ylnda Sekin Yasarn Sar Tebessm filminde asistanlk yapan peki, ayn yl Kltr Bakanl desteiyle ekilen Kemenenin Trks adl belgeseli ynetmitir. 12 Eylln farkl ekonomik ve kltrel snftan ocuun zerindeki etkilerini anlatt Babam Askerde adl ilk uzun metrajl film projesini 1994 ylnda ekmitir. Bir irket adna bakanla proje olarak sunduu filmi iin destek almtr, ancak yapmc firma filmden desteini ekmitir. Bunun zerine ynetmen, 1994te Yeni Yapm Film ve Reklamclk adl kendi yapm irketini kurma yolunu semitir. peki, ilk filmi iin yapmc bulamama sebeplerini ve kendi yapm irketini kurma kararn yle anlatmaktadr:
403

Yusuf Gven, Kalanlarn yks: Bulutlar Beklerken, Yeni Film, Say: 8 (Ocak-Mart 2005), s.

56.

180

Benim ilk filmim. [Yapmclar] tanmyorlar, hibir sinema ynetmeniyle o gne kadar almlm yok. Ayrca Babam Askerde, 12 Eyllle ilgili politik bir filmdi. En belirgin neden gvensizlik tabii ki... Babam Askerdeye yapmc bulamadm. Dnyorum ne olacak diye. ok nemli noktalarda babam vardr hayatmda. Yapmc bulamyorken de gel irket kuralm dedi. Ortak olarak irket kurdum. O parann yetmeyeceini bile bile, Kltr Bakanlndan aldm parayla ekimlere baladm. Ve gerekten para bittii anda ekimler de bitmiti. Filmin kaba montajn yapmtm. Ama stdyoda kald film. nk para bitmiti.404

Handan peki, filmini bir iadamndan ald borla bitirmitir. Film, bir hafta gsterimde kalm ve haftay on dokuz izleyiciyle kapatmtr. Bylece ynetmen, filminin datmn da kendisi stlenmitir. Kiisel abalaryla ehir-ile demeden yaklak krk be yere Babam Askerdeyi gtrm; daha ok demokratik kitle rgtlerine bavurarak filmini on bin seyirciye ulatrm ve tek bana bir ilki gerekletirmitir. Sonunda para kazanm ve borlarn demitir.405 Babam Askerde, Berlim Film Festivaline katlm, 7. Ankara Film Festivalinde Handan pekiye Umut Veren Yeni Ynetmen ve Senaryo Yazar dllerini kazandrm, S YAD seimlerinde En yi Senaryo, Zuhal Gencere En yi Yardmc Kadn Oyuncu dllerini getirmi ve Kltr Bakanlndan Sinema Baar dln almtr. Yapmcln kendisine fazladan yk getirdiini406 ve bu iten yakasn kurtarmak istediini407 syleyen Handan peki, kendi yapm irketini kurmu olmasna ramen ikinci filmi Byk Adam Kk Ak (2001) iin yapmc aramtr. Ancak yapmclarn geri evirdii projeyi, ynetmen yine kendi irketi bnyesinde, Trkiye, Yunanistan, Macaristan ortak yapmclyla, Eurimagesdan ve Kltr Bakanlndan katklar alarak evirmitir. Film, 304 bin Euro destek, bakanlktan 20 milyar geri demeli, 25 milyar karlksz yardm almtr.408 Emekli Yarg Rfat ile Krt ocuu Hejar arasndaki ilikiyi, etnik farkllklarn insan ilikilerinin derinliinde aslnda nemli olmadn belirterek ileyen film, 38. Antalya Film Festivalinde En yi Film, En yi Senaryo, 22. stanbul Film Festivalinde Radikal Halk Jrisi dllerinin yan sra uluslararas festivallerde pek ok dl almtr. Handan peki'nin ynettii film, Denetleme Alt Kurulu tarafndan incelenmi ve 19 Ekim 2001 tarihinde vizyona
404 405

ztrk, Sinemann Diil Yz, s. 298. ztrk, Sinemann Diil Yz, s. 301. 406 ztrk, Sinemann Diil Yz, s. 310. 407 ztrk, Sinemann Diil Yz, s. 302. 408 ztrk, Sinemann Diil Yz, s. 302.

181

girmitir. 102 bini akn seyirci tarafndan izlenen filmi Emniyet Mdrl'nn raporu dorultusunda yeniden inceleyen Sinema, Video ve Mzik Eserleri Denetleme st Kurulu, gsterime girdikten be ay sonra filmi yasaklamtr. Raporda filmin polisin yargsz infaz yapt mesajn verdii, Krt dili ve kimliine kar oven yaklam sergiledii, Emniyet Tekilat'na gven duygusunu zedeleyici mahiyette olduu ve blc propagandalarla paralellik arz ettii409 belirtilmitir. Filmin zerindeki yasak, Dantay kararyla kaldrlmtr. Ama Handan pekiye filmde emniyet glerini kk drd gerekesiyle 1-3 yl arasnda ar hapis cezas istemiyle dava almtr.410 Her iki filminin yapm srelerine bakld zaman Handan pekinin 90l yllarn Trk Sinemasnda endstriyel adan bamsz klar yapm bir ynetmen olduu gzlemlenmektedir. Filmlerinin yapmcln, ynetmenliini ve senaryo yazarln stlenmitir. Ayrca iki filminde de ocuklar hikayenin merkezine koymas, politik slubu, 12 Eyll ve Krt sorunu gibi siyasi temalara yer vermesi ynetmenin ideolojik adan duruunu ve ideolojik anlamdaki bamszlk pratiine sahip olduunu gstermektedir. Handan peki, 2007 ylnda vizyona girmesi beklenen Sakl Yzler adl nc filminin miksaj almalarn srdrmektedir. Almanya ve Yunanistan ortak yapmclyla gerekletirdii bilinen proje iin Kltr Bakanlndan destek alan peki, bakanln destei ge vermesi, yapmclarla yaad sorunlar ve barol oyuncusunun rahatszl sebebiyle bakanlktan ek sre istemi, ancak bu talebi geri evrilmitir. Bu yzden Kltr Bakanlna dava aan ynetmen, Kltr ve Turizm Bakanl Sinema Yasasnn sinemaya kstek yasasna dntn411 ifade etmektedir. 1963 ylnda zmirde doan Semih Kaplanolu, 1980de zmir Atatrk Lisesini bitirmitir. 1984te Mobapp adl 15 dakikalk siyah-beyaz ksa film almasn yapmtr. Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Sinema-TV blmnden bu bitirme teziyle mezun olmutur. 1987de Sha Arnn ynettii belgesellerde (Eski Evler Eski Ustalar, Mimar Sinan) kamera asistan olarak almtr. 1991de Show
409

Byk Adam Kk Ak Yasakland, Altyaz, Say: 6 (Nisan 2002), http://www.altyazi.net/nisan02/haberler/buyukadam.htm (eriim: 03.05.2007) 410 ztrk, Sinemann Diil Yz, s. 306. 411 Olkan zyurt, Destek mi, Kstek mi?, Radikal, 13 ubat 2006, s. 23.

182

TVde yaynlanan Sinevizyon adl sinema programn hazrlamtr. 1994-1996 yllarnda ehnaz Tango adl televizyon dizisinin 52 blmn yazp ynetmitir. Kristal Elma dlleri ald reklam filmleri ekmitir. Birok gazete (Cumhuriyet, Radikal) ve dergiye (Gergedan, Gsteri, Argos) sinema yazlar yazmtr.412 Kaplanolu, ilk uzun metrajl filmi olan Herkes Kendi Evindeyi 2000 ylnda evirmitir. Senaryosunu Kaplanolu, zden Cankaya ve Serpil Krelin yazdklar film, Haylaz Production (Levent Onan, Ali T. Bilgen, Leyla zalp) bnyesinde gerekletirilmitir. Rusyadan stanbula dnen Nasuhi, kura sonucu vatandalk kazand Amerikaya gitme planlar yapan Nasuhinin yeeni Selim ve Rusyadan stanbula babasn aramaya gelen Annann kesien yklerini anlatan, herkesin kendi evini aramas, kendine dnyada bir yer edinmesi413 gibi temalara deinen ilk filmi zerine Kaplanolu, istedii sinemay tam olarak yapamadn414 dile getirmitir. Bunun sebeplerini ise Acemilik, ok ey anlatma derdi, bamsz olamamak, hikayeyi sinematografiye dntrme konusunda yeteri kadar kararl olmama, baz gereksiz kamera hareketleri v.s.415 eklinde aklamaktadr. 20. Uluslararas stanbul Film Festivalinde En yi Film ve 13. Ankara Film Festivalinde En yi Film ve En yi Senaryo dllerini alan filmin ardndan ynetmen, ilk filminde yaad pratik sorunlardan tr ikinci filmi Melein Dnn (2004) yapmcln stlenmitir. Senaryosunu yazd ve ynetmenliini stlendii, bir otelde kat temizlikisi olarak alan Zeynepin umutsuz hikayesini karanlk bir atmosfer eliinde ele alan Melein D, Semih Kaplanolunun sahibi olduu Kaplan Film bnyesinde, Inkas Film ortaklnda (Trkiye-Yunanistan ortak yapm) ve Eurimagesdan ve Kltr Bakanlndan alnan destekle evrilmitir. Kaplanolu, ikinci filminin yapmcln stlenmesinin nedenlerini yle aklamaktadr: Melein Dnn hem yapm srecinde hem de yapm sonras srecinde tek bana olmay setim. Bu son derece pratik nedenlerden ortaya km bir durumdur. Herkes Kendi Evinde srasnda ve sonrasnda yaadm profesyonel yapmc deneyimlerinden sonra bu karar aldm. Bu
412 413

zg, Trk Film Ynetmenleri Szl, ss. 129-130. Yusuf Gven, Herkes Kendi Evinde: Ge Kalm Bir Selamlama, Yeni Film, Say: 1 (NisanHaziran 2003), s. 19. 414 Film Ekibi, Semih Kaplanolu ile Sylei, Yeni Film, Say: 8 (Ocak-Mart 2005), s. 50. 415 Film Ekibi, Semih Kaplanolu ile Sylei, s. 50.

183

ayn zamanda hem vicdani hem ahlaki hem de sinematografik bir seimdir.416 Buna ek olarak ynetmen, bir filmde parann nereye harcanacan en iyi ynetmenin bildiini, parann kontrolnn ynetmenin elinde olmad srece ynetmenin yapmak istediinden her zaman uzaklaacan417 savunmaktadr. Ynetmenin film yapm yntemlerine ve ifadelerine baktmzda ekonomik anlamda bamsz bir sinema anlay tadn syleyebiliriz. Bunun yan sra ynetmen, kendine ait bir sinema diliyle kendini ifade ettiine inanmadn418 dile getirmekte; sinematografik dilin, kaybolmakta olan dillerden biri olduunu dndn, bu yzden filmleriyle sinema diline katkda bulunmay419 amaladn dile getirmektedir. Kaplanolu, ideolojik yaklamn ise yle ifade etmektedir:
Althusser ideolojinin yanl bilin olduunu sylyor. deoloji kavram ortadan kalkana kadar hepimiz birtakm yanl bilinlere sahip olacaz ve onlarn iini doldurmaya alacaz. Bu anlamda, kendi adma syleyeyim, tketime ynelik bir arda bulunmadm srece ve byle iler yapld srece arka planda ister istemez politik bir tutum olduunu dnyorum. Bu noktada sonuna kadar da politik olduumu dnyorum. Kapitalizmin nerdii sinemay ve kurallarn kabul etmiyorum ve o ekilde davranmyorum. Tantm ve pazarlama filmden nemli olamaz. Siz onlar grmeseniz de gemiler hem de olaanst gzellikte gemiler geceleri de geer...420

Bu beyanndan da anlald gibi ekonomik, ideolojik ve sinema diline bulunmay amalad katklar asndan bamszlk pratiklerine uyum salayan ynetmen, 2007 ylnda Yusuf lemesi adn verdii Yumurta, St ve Bal isimli filmlerden oluan projesi zerinde-yine kendi yapm irketi Kaplan Film bnyesinde ve ulusal ve uluslararas destekler ve fon araylar eliinde- almalarn srdrmektedir. 1966 ylnda Mulann Ula ilesinde doan Yksel Aksu, Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Sinema blmnden 1993te mezun olmu, ayn blmde yksek lisans yapmtr. Seyyar satclk, garsonluk, esnaflk, tarm iilii gibi ilerle birlikte 1987de M.T.Ada maden iilii, 1988 ile 1993 yllarnda zmir Devlet Tiyatrosu ve zel tiyatrolarda oyunculuk yapmtr. Politika, sanat, tarih ve felsefeyle

416 417

Film Ekibi, Semih Kaplanolu ile Sylei, s. 50. Semih Kaplanolunun Kadir Has niversitesi tarafndan dzenlenen Sinema ve Para konulu VII. Trk Film Aratrmalarnda Yeni Ynelimler konferans konumas, stanbul: 12 Mays 2006. 418 Film Ekibi, Semih Kaplanolu ile Sylei, s. 50. 419 Film Ekibi, Semih Kaplanolu ile Sylei, ss. 50-51. 420 Film Ekibi, Semih Kaplanolu ile Sylei, ss. 54-55.

184

ilgilenmitir. Sinema rencisi iken ksa film ve belgeseller ekmitir. 1990 ylnda Yusuf Kurenlinin asistan olarak sinema piyasasna girmi, birok sinema filmi ve televizyon dizilerinde asistanlk, koordinatrlk, spervizrlk, yazarlk gibi grevler yapmtr. Zeki ktene asistanlk yaptktan sonra 1999 ylnda televizyon dizilerinde ynetmenlie balamtr. Birok sevilen televizyon dizisine ynetmenlik yaptktan sonra senaryo-yapm ve ynetmenliini yapt Dondurmam Gaymak ile sinemaya adm atmtr.421 Dondurmam Gaymak (2005), kreselleen dnya ekonomisi karsnda mcadele eden, byk dondurma markalarna meydan okuyan kk bir dondurmacnn hikayesini anlatmaktadr. Ynetmen, hikayenin anlatt eyin dnyada ve Trkiyede ok tekrarlanan, rnekleri olan bir tema olduunu belirtirken, filmin zgnlnn yapm stratejisinden422 kaynaklandn vurgulamaktadr. Drt sene sresince projesini yapmclara gsteren, ancak reddedilen Yksel Aksu, ilk filmini Tankut Kln ile ortak olarak 2004 ylnda kurduu Makara Film yapm irketi bnyesinde gerekletirmitir. Kltr Bakanlndan ald destekle ve sponsorlarla filminin yapm ve yapm sonrasn ilemlerini bitirmitir. Datm aamasnda ise Hermes Film ile ortak olmutur. Ynetmen, Hermes Film irketinin filmin gsteriminde, halkla ilikiler almalarnda ve Oscar aday adaylna giden yolda destek olduunu ve yine Hermes Filmin almalar ile filmin poplerletiini423 sylemektedir. Filmin ekimleri Mulada yerel halktan seilen kiilerle, senaryoya sadk kalnarak, ancak baz yerlerde doalamaya dayandrlarak gerekletirilmitir. Filmde rol alan tek profesyonel oyuncu, Devlet Tiyatrosu oyuncusu, dondurmac roln stlenen Turan zdemirdir. ekimlerden nce, blgede alt hafta boyunca oyuncularla almalar yaplm, blge belediyesi, muhtarlklar, esnaf ve yerel halkn desteiyle imece usul gerekletirilmitir. Ksaca Aksunun ifadesiyle, Film, yerel idarelerin, vatandan, esnafn, aydnlarn biraraya gelip ortak bir ey retmesine424 vesile olmutur. Film, Queens Film Festivalinde En yi Ynetmen, En yi Komedi Filmi dllerini; Adana Altn Koza Film Festivalinde Jri zel dl, Halk Jrisi zel dl, En
http://www.sadibey.com/dosyalar/Basin_Bultenleri/Dondurmam_Gaymak_01.doc (eriim: 09.05.2007) 422 Zahit Atam ve ar Knkolu, Dondurmam Gaymak: Yksel Aksu ile Sylei, Yeni nsan Yeni Sinema, Say: 18-19 (Sonbahar-K 2006/2007), s. 23. 423 Atam ve Knkolu, s. 27. 424 Film Ekibi, Yksel Aksu ile Sylei: Kltrn Sadece stanbul Merkezli Olmasna Meydan Okudum, Yeni Film, Say: 12 (Ekim-Aralk 2006), s. 69.
421

185

yi Erkek Oyuncu dl; stanbul Film Festivalinde Jri zel dl, HBO Komedi Filmleri Festivalinde En yi Yabanc Film dln almtr. Dondurmam Gaymakta Yksel Aksu, bilindik tara algsn-iddet, kan davas v.s.- ve oryantalist bak asn ykm, bunun yerine naiflik ve doallk zerine bir slup gelitirmitir. Ynetmen, talyan Yeni Gerekilerinin pratiinin kendisini bu filmi ekmeye ynelttiini425 sylerken, bir yandan da Johan Huizingann Homo Ludens, yani nsan oynayan bir hayvandr kuramnn erevesinde hareket ettiini belirtmektedir: ... insan oynayan bir hayvandr ve biz insann iindeki bu oyunculuu kefedeceiz dedik ve bu oyunculuu resmetmeye altk.426 Buna ek olarak filmin hikayesini anlatrken ynetmen, Ege blgesinden kan komedya ve tragedya unsurlarndan da yararlandn427 dile getirmektedir. 24 Kasm 2006da gsterime giren filmin ilk haftalk seyirci says 407.313428 olarak belirlenmitir. Filmi, seyirci ve seyretme pratii erevesinde deerlendirdiimizde baarl bir komedi filmi olduu, ancak bunun yan sra ierdii tragedyalara, komedyalara ve mitolojiye dair gndermelerden tr farkl okumalara ak bir film olduu da gzlemlenmektedir. Ynetmen Yksel Aksu, bundan sonra mecbur kalmad mddete televizyon dizisi ekmeyi dnmediini429 sylemekte, televizyon dizilerinin smrgeci sistemi dnda kalarak sinema filmi yapmak istediini, ayrca sonraki almalarnda farkl sluplar deneyeceini430 belirtmektedir. zetle Yksel Aksu, ilk uzun metrajl sinema filmini gz nne aldmzda ekonomik adan, anlatm tarz asndan ve seyretme ilikisi asndan gnmz Trk Sinemasnda bamszlk anlay ierisinde deerlendirilebilmektedir. 1949 ylnda Malatyada doan Sekin Yasar, stanbul Devlet Gzel Sanatlar Akademisi Grafik Sanatlar Blmn bitirmitir. Politika gazetesinde sanat
Nadir perli ve Glengl Altnta, Yksel Aksu: Organik Tarm Yaptk, Altyaz, Say: 56 (Kasm 2006), s. 37. 426 perli ve Altnta, s. 37. 427 Film Ekibi, Yksel Aksu ile Sylei: Kltrn Sadece stanbul Merkezli Olmasna Meydan Okudum, s. 63. 428 http://www.sadibey.com/index.php?s=dondurmam+gaymak (eriim: 09.05.2007) 429 Film Ekibi, Yksel Aksu ile Sylei: Kltrn Sadece stanbul Merkezli Olmasna Meydan Okudum, s. 68. 430 perli ve Altnta, s. 36.
425

186

muhabirlii yapm, reklam ve haber ajans olan Asada almtr. 1979 ylnda Halit Refiin Yorgun Sava filminde asistanlk yapmaya balayarak sinemaya adm atmtr. 1990 ylna kadar Halit Refie asistanlk yapan Yasar, ayrca Atf Ylmaz, mer Kavur, Orhan Elmas, Orhan Aksoy, Kartal Tibet ve Temel Grsu gibi ynetmenlerle de almtr. 1993 ylnda senaryosunu kendisinin yazd ilk filmi Sar Tebessm evirmitir. Filmin finansman arayn kendi bana stlenen ynetmen, ncelikle Kltr Bakanlna bavurmu ve bakanlktan filmin btesinin yars olan 400 milyon liray almtr. Yasar, bu yardmn yan sra, o zamanlar Show TVnin banda bulunan Faruk Bayhana bavurmu ve Trker nanolunun araclyla buradan da ekonomik destek almtr. Show TV, iki gsterim karl 500 milyon lira431 vermitir. Doku Film irketi tarafndan karlan film, stanbulda sekiz hafta gsterimde kalm432, seyirci toplam, ancak ok sert eletiriler almtr. Sar Tebessm, entelektel evreye bak atarken, bu evre ierisindeki bir ak genine odaklanmaktadr. Sanat galerisi sahibi bir kadn, iktidarsz olan air kocas ve kadnn ressam sevgilisi geninde dnen hikayede Yasar, kadnn aktif cinsellii temasna cesurca yaklamtr. Yasar bu filmini, bir kadn ynetmenin kadn cinselliine dal, bir bakaldr, bir lk433 olarak nitelendirmekte ve bu ilk filminde klasik sinema dilini bildiini gstermek adna klasik bir anlatm izlediini434 dile getirmektedir. Film, 5. Uluslararas Ankara Film Festivalinde Sekin Yasara Umut Veren Senaryo ve barol oyuncusu ahika Tekanda Seiciler Kurulu zel dl kazandrmtr. Sekin Yasar, 1996 ylnda Nedim Grselin iki yksnden yola karak senaryosunu yazd, Yunanl bir kadn gazeteciyle, bir Trk gazetecinin ak zerinden ilerleyen Sevgilim stanbul adl filmini ekebilmek iin yine kendi bana finans araylarna girmitir. Eurimagesa bavurabilmesi iin bir firma gerektiinden, ncelikle Yavuz zkann firmas (Z1 Film) vastasyla435 bavurusunu yapmtr. Eurimagesdan gerekli destei aldktan sonra 1999 ylnn Nisan ve Mays aylarnda ekimlere balamak isteyen Yasar, Yavuz zkann ncelikle kendi filmini bitirmek istemesi sebebiyle filmini yapmc Ersin Pertana (Sanmal A..) vermitir. Yapmcyla
431 432

ztrk, Sinemann Diil Yz, s. 283. ztrk, Sinemann Diil Yz, s. 288. 433 Sekin Yasar ile 20 Nisan 2007 tarihinde yaplan grme. 434 Turgut Yasalar, Sar Tebessm, Antrakt, Say: 24 (Eyll 1993), s. 32. 435 Bir Kayp Film: Sevgilim stanbul, Antrakt, Say: 71 (Temmuz-Austos 2003), s. 41.

187

yapt szleme dorultusunda filmin haklarnn yzde seksenini436 yapmcya devreden ve kendisine verilen ekim sresini at iin son gnlk ekim masraflarn437 da kendisi karlayan Yasarn filmi ekimler bittikten sonra post prodksiyon aamasnda sorunlar yaam, yapmc tarafndan uzun sre datm ana karlmamtr. Bu nedenle ynetmen, yapmc firmaya dava amtr. Uzun sren dava srecinin ardndan Sevgilim stanbul, Amenis Film (Trkiye), Hyperion Production (Yunanistan), Katerina Film (Bulgaristan) ortak yapm olarak 13 Nisan 2007 tarihinde gsterime girebilmitir. Paray yapmcnn bulmas, ynetmenin abasn filmi iin harcamas gerekliliini savunan, aksi taktirde geriye yaratclk iin ok fazla g kalmayacan438 vurgulayan Yasar, iki filminde de yapmcyla alm olarak grnmektedir. Ancak filmlerinin finans kaynaklarn kendi bana yola karak yapt araylarla temin etmitir. Filmlerinin finansman Kltr Bakanl, Eurimages ve televizyon destei arlkl olarak temin edilmitir. kinci filminde yaad sorunlar ve hukuki sre sonrasnda filmi vizyona giren ynetmen, verdii mcadele sonrasnda bir film irketi kurmu; bugne kadar hep finansman kendisi bulan biri olarak bir yapmcyla almay tercih ettiini, ancak bundan sonra baka bir yapmcyla almay asla dnmediini439 aklamtr. Bu balk altnda incelediimiz son ynetmen olan Sekin Yasar, ele aldmz dier bamsz ynetmenlerden farkl bir konumda yer almaktadr. Yasar, ektii her iki uzun metrajl filminde de yapmc firmalarla almtr. Buna ramen filmlerinin finans araylarn tek bana gerekletirmi, finans kaynaklarnn nemli bir blmn kendi gsterdii mcadele sonucunda temin edebilmitir. nce yapmclarla almay tercih eden, ancak yaad sorunlar nedeniyle ikinci filminden sonra kendi yapm irketini kuran ve bundan sonra gerekletirmek istedii projelerin finansmann kendisinin stleneceini aklayan ynetmenin bu konumu, ekonomik adan bamszlk pratii erevesinde deerlendirildii zaman, Yasarn bamsz sinemaclar ierisinde dnlmesini gerektiini ortaya koymaktadr. Yasarn endstriyel anlamda gsterdii bu bamsz tavr, filmlerinde izledii anlat kalplar, filmleriyle seyirci arasnda
436 437

ztrk, s. Sinemann Diil Yz, 290. ztrk, s. Sinemann Diil Yz, 291. 438 ztrk, s. Sinemann Diil Yz, 280. 439 Banu Bozdemir, Hereyiyle stanbul, Haftalk Antrakt Sinema Gazetesi, Say: 27 (13-19 Nisan 2007), s. 9.

188

kurduu iliki veya ideolojik anlamda henz grlmemektedir. Tanmlanmalardan ve tanmlamalardan holanmadn dile getiren ve kendisinin bamsz bir sinemac olup olmadnn kararn bakalarna brakmay440 yeleyen ynetmen, sinemadaki tavrn ve seyirciden bekledii ilikiyi u cmlelerle aktarmaktadr: ... sanatta samimi olan tavr nemsiyorum. Onun iin ben de mmkn olduu kadar iimden kan, kendi kendine frlayan, taan eyin peindeyim. Fakat bildiiniz gibi ideolojiler sizi kuatmtr, en samimi olduunuzu sandnz anda bile farknda olmadnz ideolojik bir sapma gsterebilirsiniz. Bu herkes iin byledir. Filmlerimi insanlar seyretsin isterim. Sevinirim. Filmlerle dnyann deitirilemeyeceine inandm iin de seyirciden hibir ey beklemem.441

440 441

Sekin Yasar ile 6 Mays 2007 tarihinde yaplan grme. Sekin Yasar ile 6 Mays 2007 tarihinde yaplan grme.

189

SONU
Bu almada 90l yllardan gnmze Trk Sinemasnda grlen bamszlk anlayn ve bu anlayn temsilcilerini bamsz sinema kavramnn iermesini ngrdmz pratikleri erevesinde ortaya koymaya altk. Bu alma drt ana blmden olumutur. Bamszlk Kavramna Genel Bak balkl birinci blmde Bamsz ve Bamszlk kelimelerinin anlamlarna yer verdikten sonra sanatta ve sinemada bamszlk kavramlarn inceledik: Bamsz kelimesinin temel Trke karl, davranlarn, tutumunu, giriimlerini herhangi bir gcn etkisinde kalmadan dzenleyebilen eklindedir. Bamsz kelimesinden tremi olan Bamszlk kavram ise bamsz olma halini veya niteliini ifade etmektedir. Bamsz kelimesinin yakn anlaml karlklarna, etimolojik kkenlerine ve mantk bilimi, metafizik veya siyaset felsefesi gibi eitli disiplinlerdeki kullanmlarna gz attmzda bu kavramdan bahsedebilmemiz iin hakim bir ileyim sisteminin var olmas gerektiini grdk. Bu kavram kelime anlam olarak irdeledikten sonra sanatta bamszlk kavramn ele aldk. Sanatta Bamszlar Grubu, 1950li yllarn ortalarnda Londra ada Sanatlar Enstits bnyesinde ok sayda gen sanat, yazar ve eletirmenin biraraya gelerek oluturduu, halk kltr, kitle kltr ve popler kltr zerine tartmalar gndeme getiren bir harekettir. Bu hareket, 60l yllarda geliimini Amerika Birleik Devletlerinde Pop-Art hareketi bnyesinde srdrmtr. Yksek sanata, ada avantgarde akmlarn savlarna kart bir tutum gelitiren Pop-Art hareketi, o gne dek sanatn konusu olmam sradan, popler nesnelerin betimlenmesinden yola kmtr. izgi roman tr resimler, orba kutusu etiketleri, sabun kutular, merubat ieleri gibi gndelik yaama dair sradan imgeler birer sanat eseri olarak yeniden temsil edilmilerdir. Pop-Artn ardndan sinemada bamszlk kavramn ele aldk. ncelikle bu kavramla dorudan ilikili tanmlamalar erevesinde bamsz film, bamsz ynetmen ve bamsz yapmc adlandrmalarnn geleneksel aklamalarn yaptk. Daha sonra bu kavramla dolayl olarak ilikili tanmlamalar olarak ngrdmz deneysel sinema, avant-garde (nc) sinema, sanat sinemas, alternatif sinema, kar sinema, underground sinema (yeralt sinemas), minimalist sinema ve auteur (ynetmen)

190

sinemas terimlerine ksaca yer verdik. Bu terimlerin bamsz sinema kavramyla rttn, hatta kimi zaman yerine kullanldn grdk. Bu blmn sonunda sinemada bamszlk kavramnn geirdii deiimler erevesinde, gnmzde yalnzca egemen endstriyel ileyim sisteminin dnda kalmak anlamna gelmediine ve bamsz bir sinemadan sz edebilmemiz iin bu alanda birtakm sorulara yant aranmas gerektiine deindik. Bamsz sinema kavramnn iermesini ngrdmz pratikleri, bu alanda almalar yapan ve yaymlayan sinema yazarlarnn, aratrmaclarnn tartmalarna ve grlerine deinerek setik, ele aldk. Bu konuda temel aldmz tartmalar ounlukla gnmz Amerikan sinema endstrisi kaynak alnarak ortaya atlmtr. Bunun sebebi; gnmzde Amerikan sinema endstrisinin Hollywood gibi yerleik, hakim bir endstriyel sisteme sahip olmas ve bu sistemin ulusal sinemalar zerinde halen etkin bir g olarak yer almasdr. Bamsz sinemann iermesini varsaydmz pratiklerini belirlerken kaynak aldmz tartmalar ksaca yledir: Emanuel Levy, Cinema Of Outsiders balkl kitabnda ideal bamsz filmin dk bteyle, zel bir slupla ekilmesi ve ynetmenin kiisel bakn ortaya koyan olaand bir temaya deinmesi gerektiini vurgulamtr. Buna ek olarak Levy, 1990 sonrasnda Amerikan Sinemasnda bamsz filmlerin ykselen maliyetlerine deinmitir. Chris Holmlund, From The Margins To The Mainstream balkl makalesinde Levynin belirttii gibi bamsz film kavramnn geirdii deiimlere deinirken, bamsz filmlerin son yllarda artan poplerliine dikkat ekmitir. Holmlund, dardakiler veya snrdakiler olarak adlandrd bamszlarn gnmzde ana akma entegre olduklarn, bu yzden bamsz film kavramnn tartmal ve mulak bir hale brndn vurgulamtr. Greg Merritt ise Celluloid Mavericks: A History of American Independent Film balkl kitabnda bamsz filmin tek zelliine, yani byk ya da kk btn stdyolardan zerk olarak finanse edilir olmasna yer vermitir. Merritte gre, bamsz filmin temelini finansal koullar belirlemektedir. Bunun dnda Merritt, biim, ierik,

191

slup, alternatif bak gibi zellikleri ile bir filmin bamszlnn ele alnmasn hilekr bulmaktadr. Geoff King ise American Independent Cinema balkl kitabna Merrittin savn rterek balamtr. King, bamsz bir filmi yaklama gre ele almtr: 1) Filmin endstriyel konumu; 2) Biimsel/estetik stratejiler; 3) Toplumsal, kltrel, politik ve ideolojik konularla olan ilikisi. Kingin belirttii zere bir film, her bamszlk yaklamn ayn anda barndrabilecei gibi, bazen finansal adan Hollywood ile sk ilikilerini srdrerek ayrks slubuyla gndeme gelebilmektedir. Bernard F. Dick, Anatomy Of Film balkl kitabnda her ynetmenin ncelikle paraya baml olduunu vurgulamtr. Dicke gre, nemli olan ncelikle bir filmin evrilmesi iin herhangi bir kaynaktan bte temin edilmesidir. Ona gre bir filmin bamszln belirleyen esas unsur ise, o filmin ynetmenin nceden tasarlad zere amacna uygun olarak ekilmi olmasdr. Bamsz sinema konusunda almakta olan bir baka yazar Maria Debora Farina ise, bamsz sinemann tarihsel geliimini anlatt Le Storie del Cinema Indipendente balkl kitabnda bamsz filmin endstriyel zerkliinin dnda baz estetik elere ve anlat kalplarna sahip olmas gerektiine dikkat ekmitir. Farinaya gre bamsz sinemann estetik boyutu, biim, grnt ve grsellik asndan majrlerin estetik politikalarna kart bir duru sergilemesinden ileri gelmektedir. Bu tartmalar nda, gnmzde bamsz sinema kavramn tanmlamann zorluu ortaya karken, bamsz sinemann sadece ekonomik zerklikten ibaret olmadn ve bamsz film nedir? sorusuna drt soru erevesinde yant aramamz gerektiini grdk: Bir filmin veya ynetmenin bamszlk yaklamnn hangi retim srecinden, hangi anlat kalplarndan, hangi seyretme ilikisinden ve hangi durutan, ideolojiden bamszdr? sorular erevesinde irdelenmesi gerektiini nerdik. Dolaysyla bu sorular erevesinde bamsz sinemann iermesi ngrlen drt pratii olduuna-ekonomik bamszlk, anlatmsal bamszlk, seyretme ilikisi asndan bamszlk ve ideolojik bamszlk- deindik. ngrlen bu pratikleri yle akladk: Endstriyel (ekonomik) bamszlk; hakim olan retim biimine, ana retim alarna

192

kendinde bilinle kar durarak ya da onlarn dnda kalmaya allarak retmek, faaliyetlerini ana retim ann ilikileri dnda gerekletirmek anlamna gelmektedir. Anlatmsal bamszlk; basit bir gster ve anlat geleneinden, dorusal anlatlardan, bu anlatm biimleriyle olumu geleneklerden kopuu belirtmekte; geleneksel anlatdan uzaklaarak ada anlat kalplarna yakn duruu ifade etmektedir. Seyretme ilikisi asndan bamszlk pratii ise; anlatmsal bamszlk pratiini btnleyicidir, hatta onunla i iedir. Bu pratik, ynetmenin kendine ynelik baknn, kendi film yap srecinin farknda oluun ve bunu yapt ie yanstarak kaygsn seyirciye tamas eklinde aklanabilir. Bir baka deyile bu pratik, gie kaygs yerine aktif ve katlmc bir izlemeyi amalamaktadr. Son olarak ideolojik bamszlk pratii ise; belirli bir inanc, politik, toplumsal, ideolojik veya etnik gr merkez alan, ortak bir kamusal alan yaratma abas tayan filmlerde gzlemlenmektedir. Bu pratik kapsamnda bamsz olarak ele alnan filmler hazr bir seyirci kitlesine sahip olmalarndan dolay avantaj tarlar. Bu almada bamsz bir filmin, yukarda ksaca akladmz ve ngrdmz bu drt pratikten en az birini veya bazen birkan ayn anda barndrabilecei varsaylmtr. Bu almann ikinci ana blm olan Sinemada Bamsz Hareketlerin Ortaya k ve Geliimi bal altnda sinema tarihinde bamszlk kavramnn ortaya kna ve bu kavramn geliimini salayan balca bamsz hareketlere yer verdik: Lumire Kardelerin sinematograf aygtyla Pariste ilk paral film gsterimlerini yapmalarnn ardndan ksa bir sre sonra bu icadn nemli bir kr potansiyeli olduu anlalm ve 1910lu yllarda sinemann bir endstri olarak egemenlii kanlmaz olarak kapitalizmin imkanlar lkesi Amerikada gereklemitir. Sinema endstrisindeki ilk bamsz kurulular 10lu ve 20li yllarda bykler olarak adlandrlan Edison, Biograph Company ve Vitagraph Companye kar kurulmutur. 30lu yllarda ise be bykler olarak bilinen Warner Brothers, Paramount, MGM, Twentieth Century Fox ve RKO stdyolarnn hakimiyetinin dnda, B tipi filmleri finanse eden yapm irketleri kurulmutur. lk bamsz stdyolarn ardndan bu kavramn endstriyel anlamnn yan sra biimsel ve estetiksel geliimini grebilmek iin Avrupada ve Amerikada ortaya kan balca bamsz sinema hareketlerine yer verdik. Bu balamda ncelikle Birinci Dnya Sava

193

sonrasnda ortaya kan nc sinema hareketlerini-Fransz

zlenimcilii, Rus

Biimcilii, Davurumcu Alman Sinemas ve Gerekstc Sinema- ele aldk. lk ncler olarak da adlandrlan Fransz zlenimci Sinemas, sava sonrasnda Fransz film endstrisinin g kaybetmesi, Fransz sinema salonlarnn Amerikan yapmlar tarafndan igal edilmesi ertesinde aydn kesimin tevikleriyle tek film iin kurulan kk stdyolar sayesinde balam, bu bamsz yapmclk anlay ile birlikte Fransz Sinemasnda yeniliki hareketler grlmtr. Bu hareketlerden biri olan izlenimcilik, kuramsal olarak fotojeni ve ritim unsurlarna dayanmaktadr. Kronolojik olarak Fransz zlenimci Sinemasnn ardndan, Sovyet Devrimi ertesinde gelien Rus Biimci Sinemasnn ncleri, izlenimcilerin kuramsal dncelerine sahip kmlar, ancak onlarn tesine geerek sinemada kurguyu n plana karmlardr. Birinci Dnya Sava sonras grlen bir baka nc sinema hareketi olan Davurumcu Alman Sinemas ise natralizme ve izlenimcilie kar km, d dnyann izlenimleri yerine bireyin z yaratcln simgeleyen i gerekliin davurulmas gerekliliini savunmutur. nc sinema hareketleri erevesinde son olarak ele aldmz ve ikinci ncler olarak bilinen Gerekstc sinema hareketi ise izlenimci sinemaya kar karak nc sinemann amacn yeniden ele alm; ona politik ve psikanalitik bir boyut kazandrmtr. Sinema tarihinde bamszlk kavramnn geliimi kinci Dnya Sava sonras sinema hareketleriyle devam etmitir. talyada ortaya kan Yeni Gerekilik akm, isizlik ve yoksulluk temalar zerine kurulmu, doal mekanlarda, doal kla, dar bteyle, amatr oyuncularla, yaln bir anlatmla faist dnemin beyaz telefonlu filmlerine tepki olarak gelimitir. Yeni Gerekiliin ardndan, Fransada ortaya kan Yeni Dalga Akm ise Fransz film endstrisine, kalite geleneine ve Hollywood yklemelerine tepki olarak ortaya km, yaratc ynetmenler politikasn izleyerek auteur sinemasnn geliimine nayak olmutur. Sinemada bamsz hareketlerin geliimi kapsamnda ele aldmz son iki hareket ise Yeni Amerikan Sinemas ve Yeni Bamsz Amerikan Sinemasdr. Yeni Amerikan Sinemas, New York Okulu veya Yeralt Sinemas olarak da bilinmekle birlikte, 1960 ylnda Yeni Amerikan Sinemas topluluu tarafndan yaymlanan bir manifestoyla resmileen bamsz bir sinema hareketidir. Hollywood kart olan bu hareketin ynetmenleri filmlerinin finansmann, datmn kendileri stlenmiler, her tr kamera, kurgu ve ynetmenlik maharetini en aza indirgeyerek amatr oyuncularla stdyo sisteminin alarnn dnda kalmay

194

baarmlardr. 70li yllardan itibaren giderek gcn kaybeden yeralt sinemasnn ardndan Amerikada bamsz sinema, 80li yllarda yeniden ivme kazanm ve 90l yllarda patlama yaamtr. Kablolu televizyon ve ev sinemas sistemlerinin geliiyle bamsz yapmlarn datm artm, bamsz ynetmenlere finansman salayan sermaye olanaklar artmtr. Ancak gnmzde bamsz yapmlar destekleyen pek ok kurulu, byk stdyolarn alt kurulular olarak faaliyetlerini srdrmektedir. Giderek artan btelerle finanse edilen ve datlan bamsz filmlerin ana-akmlama dorultusunda ilerledikleri grlmektedir. Gnmzde bamsz film kavram Hollywood ile bamsz sektr arasnda mulak bir izgide varln srdrmektedir. Bamsz sinemann ortaya kna ve geliimine katk salayan hareketlere deindikten sonra, nc ana blmde Yeilam Dnemi Trk Sinemasnda Bamszlk Denemeleri bal altnda 60l yllarda Trk Sinemasnda egemen sistemin dnda kalarak bamszlk denemelerinde bulunan ynetmenleri ele aldk: Bu blmde ncelikle dnemin egemen sistemini grebilmek adna Yeilam sinemasn oluturan dinamikleri endstriyel yap, anlat kalplar ve sinema-seyirci ilikisi erevesinde aktardk. Yeilamn endstriyel yaps yapmclar, blge iletmecileri ve yldz oyuncularn baskn g olarak yer ald bir sistem halinde karmza kmaktadr. Buna karlk film fikri retme konusunda neredeyse hi sz sahibi olmayan ve krdan en dk pay alan kiiler, ynetmenler ve senaryo yazarlardr. Senaryolar, smarlama olarak yazlrken, ynetmenler usta-rak dzeni iinde var olabilmektedirler. Gerek evrilen film saylarna, gerekse seyirci saysna bakld zaman Yeilamn enflasyonist bir sinema olduu grlebilmektedir. Yeilamn anlat yaps ise grselden ok iitsele dayal, ounlukla melodramatik anlat kalplarndan olumaktadr. Temel olarak iyi-kt atmas zerine kurulu temalarla, klie tiplemelerle, kimi zaman mekan-zaman ilikisinin manta ters dt yaplardaki filmler Yeilam oluturmutur. Yeilamn geleneksellemi bu tip filmleri retmesindeki sebep ise yapmclarn ve iletmecilerin halk bunu istiyor ynndeki inanlardr. Yeilamn seyirci profilini ounlukla aile merkezli seyirci kitlesi oluturmaktadr. Bu dnemin film izleme kltr ise gnmzdekinden olduka farkldr. Henz televizyon yaynlarnn balamad, video veya ev sinemas sistemlerinin var olmad 60l yllarda seyirci, evinden karak sinema salonlarna

195

gitmektedir. Bir baka deyile sinema, halkn en byk elence aracdr ve toplu film izleme alkanlnn yaygnlyla Yeilamda seyirci grnr klnmaktadr. 60l yllarda geleneksel Yeilam yapsnn her anlamda dnda kalarak denemeler yapan ynetmen gze arpmaktadr: Atilla Tokatl, Alp Zeki Heper ve Metin Erksan. ncelikle Atilla Tokatl ve Alp Zeki Heperi ele aldmzda u sonulara vardk: ki ynetmen de Fransada IDHEC sinema okulunda eitim aldktan sonra Trkiyeye dnmler ve ilk filmlerine 60l yllarda imza atmlardr. Her ikisi de gerek endstriyel, gerek izledikleri anlat yaps, gerekse seyirci ilikisi asndan Yeilamn dnda kalmlardr. Atilla Tokatl, ilk filmi Denize nen Sokak 1960ta Sel Film bnyesinde ve kiisel abalaryla temin ettii sermayeyle ekmitir. Olaylardan ziyade karakter ve durumlara ynelik bir yaps olan film, soyut anlatmyla seyirci tarafndan anlalamamtr. Benzer ekilde Alp Zeki Heper de ilk filmi Soluk Gecenin Ak Hikayelerini 1966 ylnda yapmcln, ynetmenliini ve senaryo yazarln stlenerek gerekletirmitir. Ak temas zerine kurulu soyut anlatml, gerekstc sinemadan etkilenmeler tayan bu film, sansr engeline maruz kalarak seyirciyle buluamamtr. Hem Atilla Tokatl hem de Alp Zeki Heper, Yeilamn kaotik ortamnn dnda kalmay tercih ederek filmlerini ekmilerdir. Bu sistemin dnda gerekletirdikleri almalar ancak bamszlk denemeleri olarak adlandrlabilmektedir. Her iki ynetmen de ilk filmlerinin ardndan yaptklar birka alma sonrasnda sinemadan uzaklamak zorunda kalmlardr. Bu blmde son olarak ele aldmz Metin Erksan ise Yeilamn endstriyel sisteminin iinde melodramdan gldrye, mzikli filmlerden toplumsal gereki filmlere dek ok geni bir alanda almalarn srdrm bir ynetmendir. Ancak Erksann 1966 ylnda ektii Sevmek Zaman, onun en kiisel ve zgn almas olarak bilinmekle birlikte 60l yllarn Trk sinema ortamnda yaplm bir bamszlk denemesi olarak deerlendirilebilmektedir. Film, ynetmenin sahibi olduu Troya Film bnyesinde evrilmitir. Ancak ticari anlamda baar elde edememi ve birka zel gsterimle seyirciye ulaabilmitir. Surete ak olma ve karasevda temalar erevesinde ilenen filmin anlat yaps ise Yeilamn geleneksel anlat kalplarnn dnda kalmaktadr. Oyunculardan ziyade ynetmenin atmosfer yaratma abasnn n plana kt filmde derinlikli diyaloglarn yan sra grsel zellikler dikkat ekmektedir. Film, hem grntleri, hem dramatik ak hem de mzikleri ile iirsel bir anlatma sahiptir ve

196

o dnemde Avrupa sanat sinemasnda evrilen yapmlar andrmaktadr. Dolaysyla Metin Erksan, Yeilamn iinde retimlerini srdren bir ynetmen olsa da, Sevmek Zaman adl filmiyle ekonomik, anlatmsal ve seyretme ilikileri asndan bamszlk denemesinde bulunmu bir isim olarak deerlendirilebilmektedir. Bu almann Gnmz Trk Sinemasnda Bamszlk Anlay ve Temsilcileri balkl son ana blmnde ise 80li yllarn sonunda balayan ve 90l yllarda ivme kazanarak ykselen deiim olgusu sonucunda Trk Sinemasnda oluan, gnmzde de tartlagelen bamszlk anlayn akladk ve bu anlayn temsilcilerini, almalarndan rneklerle izledikleri bamszlk yaklamlarn aktardk: ncelikle 90l yllardan gnmze Trk Sinemasna genel bir bak getirerek bamszlk anlaynn olumasna zemin hazrlayan koullar akladk: 80li yllarn sonunda Turgut zal ynetiminin Bat ile btnleme karar, her alanda olduu gibi sinema sektrn de etkilemitir. 1989da Yabanc Sermaye Yasasnda yaplan deiiklikle majrler olarak bilinen dev Amerikan irketlerine, lkemizde irket kurma datm ve gsterim haklar tannmtr. Bunun ertesinde 1990 ylnda ilk zel televizyon kanalnn yayna balamas, korsan ve yasal video olaynn yaygnlk kazanmas, sinema salonlarnda yaanan ada film izleme olanaklarna yerli yapmlarn yetiememesi gibi sebepler, yerli film seyircisini giderek salonlardan uzaklatrmtr. Trk Sinemasnda yapm says kanlmaz olarak hzl bir de gemi, evrilen az sayda Trk filmi ise gsterim ans yakalayamamtr. 90l yllarda Trk Sinemasnn aleyhine yaanan bu gelimelerin yan sra, birka yerli yapm ticari adan baar yakalam olsa da bu yapmlar, ulusal sinemay ayakta tutmak adna tek balarna yeterli olmamlardr. Bu olumsuz gelimeler dorultusunda kanlmaz olarak Trk Sinemasnda geleneksel yapmclk anlay yok olmu; Yeilamn geleneksel yapm-datm-gsterim geni sona ermitir. Bylece 90l yllarla birlikte Trk Sinemasnda nceki dnemden her anlamda farkllklar ieren yeni bir yap olumutur. Trk Sinemasnn bu dnemi sinema yazarlar, aratrmaclar ve eletirmenler tarafndan Yeni Trk Sinemas, Trkiyedeki Sinema veya Agah zgn deyimiyle Yeni Bunalmc Sinema gibi eitli ifadelerle adlandrlmaya allmtr. Sinema yazar Burak Evren ise almalarnda bu dnemi Post Yeilam veya

197

Bamszlar Dnemi olarak ele almaktadr. Biz de bu almada Burak Evrenin tanmlamasndan yola karak, yaymlarndan yararlanarak ve kendisiyle yaptmz grmeler dorultusunda grlerini izleyerek bu dnemin temel zelliklerini belirlemeye altk. Buna ek olarak Burak Evrenin Bamszlar Dnemi adlandrmasna kar kan, bu ifadeyi idealist bulan sinema yazar Giovanni Scognamillo ile yaptmz grmelerden de yararlanarak bu dnemin ierdii elikileri, tartmalar aktardk. Bylece hem son dnem Trk Sinemas zerine yaymlanan almalar, hem de sinema yazarlarnn elikili grlerini kaynak alarak 90l yllarn genel grnmn ve 90l yllardan gnmze gelitiini ngrdmz Trk Sinemasndaki bamszlk anlayn aklamaya altk. Yukarda ele aldmz 90l yllarn olumsuz gelimelerine ramen, sinema alannda faaliyet gsteren, filmlerinin ynetmenliini, yapmcln, senaristliini, grnt ynetmenliini, kurgusunu hatta bazen oyunculuunu stlenen, riskleri gze alan bamsz sinemaclar ortaya kmtr. rgtl ve bilinli bir k olarak adlandramadmz bu oluum erevesinde Yeilamn usta-rak ilikisinden yetimemi, klasik yapmc olmakszn riskleri gze alarak film yapan, biim ve ierik asndan Trk Sinemasnn nceki dnemleriyle temel farkllklar ieren filmler eken bu ynetmenler, ilk filmlerini 90l yllarda ekmilerdir. Trk Sinemasnn geleneksel yapsnn yklmas sonucunda ortaya kan bamsz sinemaclarn beslendikleri finans kaynaklar gibi, izledikleri anlat kalplar ve seyirciyle kurduklar ilikiler de nceki dnemlerden farkllklar iermektedir. Bu farkllklar gz nne aldmzda gnmz Trk Sinemasndaki bamszlk anlaynn ne olduu sorusuna yant bulabilmekteyiz: Gnmz Trk Sinemasnda bamszlk anlay, finansal adan filmlerinin hem yapmcln hem de ynetmenliini stlenen kiilerin kiisel sermayelerine, aldklar kiisel borlara, festivallerden ve yarmalardan kazandklar dllere dayanmaktadr. Ayrca 1990 ylnda itibaren Kltr Bakanlnn destei ve Eurimages destei de bamsz sinemaclarn finans kaynaklarna katk salamaktadr. Bunun dnda gnmz Trk Sinemasndaki bamszlk anlaynn ekonomik kaynaklarnda sponsor kurumlarn destei ve televizyon kanallarna yaplan n satlar da grlmektedir. Ancak gnmz Trk Sinemasndaki bamszlk anlayn salt finans

198

kaynaklar zerinden belirlemek yeterli deildir, nk ynetmen Dervi Zaimin de kendisiyle yaptmz grmede ifade ettii gibi, Trk Sinemasnda finansal anlamda bamszln ne olduuna dair bir kavram karmaas sz konusudur. Zaimin rneklendirdii gibi son dnem yerli yapmlardan Abdullah Ouzun Mutluluk adl filmiyle Zeki Demirkubuzun Kader filmi ve Nuri Bilge Ceylann klimler adl filmi ayn fondan, Eurimagesden destek almlardr. Benzer ekilde Filma-Cass, Plato veya BKM gibi kurumlarn da Kltr Bakanl destei ald bilinmektedir. Ksacas gnmzde kitlelere ynelik ticari filmlerle, bamsz kategorisinde ele aldmz filmlerin zaman zaman ayn finans kaynaklarndan beslendikleri, bir baka deyile merkez ve evrenin ayn sermaye kaynaklarndan yararlandklar grlmektedir. Bu durumda gnmz Trk Sinemasnda bamszlk anlayn aklayabilmemiz ve bamsz ynetmenleri belirleyebilmemiz iin bu almann ilk blmnde ele aldmz, bamsz sinemann iermesini ngrdmz dier pratiklerine bavurmamz gerektii anlalmaktadr. Bu durumda gnmz Trk Sinemasnda bamszlk anlayn deien anlat kalplar, deien sinema-seyirci ilikisi ve varsa ideolojik durular paralelinde deerlendirmemiz gerekmektedir: 90l yllardan gnmze dek Trk Sinemasnda bamsz sinemaclar olarak adlandrlan yapmc-ynetmenler, durum sinemasnn ve minimalist sinemann temellerini atmlardr. Hem biim hem de ierik ynnden geleneksel sinema anlaynn dna kmlardr. Baz bamsz ynetmenler ise finansal kaynaklarn ve anlat kalplarnn tesinde ideolojik savunularn sinema yoluyla ifade etmilerdir. Kendisiyle yaptmz grmede Burak Evrenin de belirttii gibi Yeilamn esas sorunu olan estetik, ideoloji ve fikirsizlik unsurlar bamsz sinemaclarla gndeme gelmi ve almtr. Ayrca bu dnemde oyuncunun konumu deimi, amatr isimlerle filmler evrilmeye balanmtr. Ksacas, Giovanni Scognamillonun kendisiyle yaptmz grmede ifade ettii Yeilamn kalplar tkenmitir ve 90l yllarla birlikte Trk Sinemas z ve biim asndan deimitir. Gnmz Trk Sinemasndaki bamszlk anlaynn olumasnda etken olan bir baka unsur ise deien seyirci profili ve buna bal olarak gelien seyretme ilikisidir. Gnmzde sinema kitaplarnda, dergilerinde, televizyon kanallarnda yaynlanan sinema programlarnda, ayrca niversiteler bnyesinde kurulan Sinema-TV

199

blmlerinde,

sinema

kulplerinde,

kurslarnda,

dzenlenen

festivallerde

ve

yarmalarda ciddi bir art gzlemlenmektedir. Bu art gnmzde gen, dinamik ve bilinli bir seyirci kitlesinin yetimesine olanak salamtr. Yeilamn aile merkezli seyircisi dnldnde gnmzde oluan bu seyirci profilinin farkllklar dikkat ekmektedir. Bilinli ve eitimli bir seyirci kitlesinin yetimesi bamsz sinemaclarn seyirciyle kurmak istedii farkl seyretme pratikleriyle, aktif izleme deneyimleriyle rtmektedir. Ksacas, gnmz Trk Sinemasnda bamszlk anlay finansal adan, anlatmsal adan, seyretme ilikileri ve ideolojiler asndan geleneksel Yeilam anlaynn dnda durmaktadr. Bununla birlikte gnmz Trk Sinemasnda gzlemlediimiz bamszlk anlay, filmlerin finans kaynaklar temel alnarak tanmlanabilecek bir kavram deildir. Bahsedilen anlay, bamsz sinemann iermesini ngrdmz drt pratii erevesinde dnld zaman ortaya kan ve bu ynde temsilcileri incelenebilen bir anlaytr. 90l yllarda sinema ortamnda yaanan deiimleri, bamszlk anlaynn olumasna zemin hazrlayan koullar ve gnmz Trk Sinemasndaki bamszlk anlayn irdeledikten sonra, blmn sonunda bamsz sinema anlaynn temsilcilerini iki grup halinde ele alarak deerlendirdik: Bamsz sinemaclarn ortak paydalarna ve farklarna deindikten sonra Zeki Demirkubuz, Nuri Bilge Ceylan ve Dervi Zaimi Bamsz Sinemann nc Ynetmenleri bal altnda ele aldk. Kazm z, mit nal, Semih Kaplanolu, Turgut Yasalar, Handan peki, Yeim Ustaolu, Ahmet Uluay, Yksel Aksu, Yeni Sinemaclar ve Sekin Yasar ise Dier Bamsz Ynetmenler bal altnda inceledik. Gnmz Trk Sinemasndaki bamszlk anlaynn temsilcileri olarak ngrdmz bu ynetmenleri, ilk filmlerine 90l yllarda imza atan ve uzun metraj, konulu film eken ynetmenler arasndan setik. ki grup halinde ele aldmz ynetmenlerle yaptmz Gnmz Trk Sinemasnda Bamszlk Anlay konulu zel grmeler dorultusunda onlarn bamszlk yaklamlarn aktardk. Dervi Zaim, Kazm z, mit nal, Turgut Yasalar, zer Kzltan ve Sekin Yasar grme yaptmz ynetmenlerdir. Bu isimlerin dnda grme talebimizi geri eviren veya youn almalar dolaysyla gremediimiz ynetmenler ise kendilerinin nermi olduklar kaynaklardan ve daha nce yaymlanm syleilerden yararlanlarak incelenmilerdir. Ynetmenlerle

200

yaptmz grmeleri drt soru etrafnda ekillendirdik ve gnmz Trk Sinemasndaki bamszlk anlaynn temsilcisi olarak ngrdmz her ynetmen ile ayn drt soru erevesinde grtk. Yaptmz grmelerde yer alan sorular unlardr: 1) Trk Sinemasnda Bamszlk Anlay ve Temsilcileri balkl bir doktora tezi hazrlamaktayz. Bu balk kapsamnda zellikle 90l yllardan gnmze dek Trk Sinemasnda grlen deiimler erevesinde ortaya kan bamszlk anlayn incelemekteyiz. Varsaymmza gre bamsz sinema kavram, gnmzde yalnzca egemen endstriyel sistemden bamsz olmak anlamna gelmiyor. Bamsz sinemadan sz edebilmemiz iin baka pratiklerin de yer almas gerektiini dnyoruz. Bize gre bamsz sinema kavram drt pratik ierebilir: Endstriyel (ekonomik) bamszlk, anlatmsal bamszlk, seyretme ilikisi asndan bamszlk ve ideolojik bamszlk pratikleri. Bamsz bir film, bu pratiklerden birini veya birkan ayn anda ierebilir. Sizce bamsz sinema nedir? Bu kavram tanmlar msnz? 2) 90l yllardan gnmze Trk Sinemasna genel olarak baktmzda Yeilam dnemine oranla ok farkl bir yap grmekteyiz. Bu balamda egemen sinema endstrisinin olmay dikkat ekiyor. te yandan Bamsz Trk Sinemas tartmalar srmekte. Sizce gnmzde Bamsz Trk Sinemasndan sz edebilir miyiz? Bu tartmalar zerine ne dnyorsunuz? 3) Bamsz ynetmen tanmlamasn kendiniz iin kabul ediyor musunuz? 4) retim srecinizi, sinemanz hangi bamszlk pratikleri erevesinde deerlendirirsiniz? Ekonomik? Anlatmsal? amalyorsunuz? Bu sorular erevesinde yaptmz grmeler dorultusunda ve deolojik? Nasl bir seyirci kitlesini hedefliyor ve bu kitleyle filmleriniz arasnda nasl bir seyretme ilikisini

ynetmenlerin almalarn incelediimizde, ynetmenlerin izledikleri bamszlk yaklamlar u ekilde ortaya kmtr:

201

Zeki Demirkubuz, ilk filmini ektii 1994 ylndan 2006 ylna dek toplam yedi uzun metrajl, kurmaca sinema filmine imza atmtr. 2006 ylnda ektii son filmi Kader haricinde dier alt filmi ynetmenin sahibi olduu Mavi Film bnyesinde yaplmtr. lk filmi C Blok, 2001 yapm tiraf ve 2003 yapm Bekleme Odas filmlerinde Kltr Bakanl desteini almtr. Ayrca 2001 yapm Yazg ve Bekleme Odas filmlerinde, ynetmenin ald FIBRESCI dllerinin karl olarak Efes Pilsenin katklar mevcuttur. Ynetmen, son filmi Kaderde Kltr Bakanl ve Eurimages destei alarak filmini Mavi Film-Inkas Film ibirliiyle, Trkiye-Yunanistan ortak yapm olarak gerekletirmitir. Grld gibi ynetmen, ilk alt filminde ounlukla kiisel sermayesine dayal, dk bteli yapmlara imza atmtr. Ancak son filminin bir ortak yapm olmas ynetmenin bamszlk yaklamnn yalnzca finansal adan ele alnmamas gerektiini ortaya koymaktadr. Demirkubuzun filmlerinde kulland slup, geleneksel anlat kalplarnn dnda kalmakta ve seyirciden bilinli, aktif bir izleme pratii talep etmektedir. rnein; Demirkubuzun filmleri vicdan, kader, sululuk, ktlk, nedensizlik ve insan psikolojisi temalar zerine kuruludur. Filmlerinin biimsel zellikleri de bu temalar destekleyici niteliktedir. Yaln bir sinema dili kullanr; kamera hareketleri, mzik kullanm en aza indirgenmitir. Uzun ve duraan planlarla ykl yava tempolu sahneleriyle minimalist bir yaklam sergilemektedir. Filmlerinde ierie uygun olan bu biimsel zellikler, ticari sinema seyircisi asndan filmlerinin izlenirliini g klmaktadr. Ayrca filmlerindeki anlat btnln oluturan temel unsurlar arasnda karakterlerin davranlarndaki nedensizlik ve kaytszlk, eksiltili anlat kullanarak filmin anlamsal btnln seyircinin oluturmasn beklemesi, her filminde yer verdii uzun bir monolog sahnesi, klostrofobik bir atmosfer ierisinde sunulan i mekanlar, Yeilam filmlerine yaplan gndermeler, toplumcu deil insana dair temel varolusal meselelere dayal gerekilik anlay saylmaktadr. Zeki Demirkubuz, filmlerinde yapmc, ynetmen, senaryo yazar, grnt ynetmeni olarak yer almakta, bazen kurguyu da stlenmektedir. Filmlerinde profesyonel oyunculara yer verdii gibi amatr isimlere de yer vermekte, hatta Bekleme Odas adl filminde bakarakteri kendisi canlandrmaktadr. Grld gibi Demirkubuz, geleneksel anlat kalplarnn dnda bir sluba sahiptir ve seyirciden bilinli bir izleme talep etmektedir. Buna ek olarak, filmlerini sadece kendi kiisel ifadesinin davurumu olarak tanmlayan Demirkubuz, ideolojik anlamda

202

bamszlk pratiine sahip deildir. Ynetmen, ilk filmlerinin jeneriklerinde kulland bir Zeki Demirkubuz bamsz yapm cmlesiyle, 90l yllarda ilk defa bamsz sinema kavramn ortaya atm olsa da, daha sonra bu tanmlamay geri almtr. 1995 ylnda Koza adl ksa metrajl filmiyle sinema almalarna balayan Nuri Bilge Ceylan, toplam drt uzun metrajl, konulu filme imza atmtr. Nuri Bilge Ceylann ilk filmi kendi irketi NBC Film bnyesinde, kendi sermayesiyle gerekletirilmitir. 1997de ektii ilk uzun metrajl filmi Kasabada Kltr Bakanl desteini, 1999da ektii ikinci filmi Mays Skntsnda ise ilk filmiyle ald FIBRESCI dlnn karl olarak Efes Pilsenin desteini almtr. Ynetmenin 2002de ektii nc filmi Uzak ise Uluslararas Rotterdam Film Festivali Hubert Bals Fonu ve 36. Antalya Altn Portakal Film Festivali Tuncan Okan dl katklarn almtr. Ynetmenin ilk filminin finans kaynaklarna baktmzda ekonomik adan bamszlk pratii aka grlmektedir. Nuri Bilge Ceylann 2006 yapm son filmi klimler ise ortak yapmdr. NBC Film, Pyramide Film ve CO Production ibirliiyle, Eurimages desteiyle ekilmi Trkiye-Fransa ortak yapmdr. Bu noktada, ynetmenin son filmi itibariyle bamszlk yaklam tartmal bir konumda grnmektedir. Ancak Ceylann bamsz sinemac kimliini kavrayabilmemiz iin filmlerini, anlatmsal ve seyretme ilikileri asndan bamszlk pratikleri dahilinde deerlendirmemiz gerekmektedir: Nuri Bilge Ceylann filmlerinde ele ald konular ve yaratt karakterler ocukluunu geirdii taradan, yetikinlik ve olgunluk dnemlerini yaad ehre uzanan kiisel yklere dayanmaktadr. Hikayelerini ve karakterlerini aktarrken ticari sinema seyircisinin alk olmad biimsel zelliklere bavurur. Saheneler, uzun ve duraan planlardan oluur. Fotoraf tekniinin baskn olduu erevelemeler kullanr. Kamera hareketlerini minimuma indirger. Diyaloglar ve mzik kullanmn en aza indirgeyerek grnt dilini n plana karr. Sesin kullanmnda, doal, evreden gelen seslere bavurur. Mekan-karakter uyumu ile filmin atmosferini biimlendirir. Zeki Demirkubuz gibi toplumsal, muhalif olmayan bir gerekilik anlay izler. Filmlerindeki gerekilii nesnelerin sunumuyla pekitirir. Ynetmen, kk bir ekiple alr. Filmlerinde yapmc, ynetmen, senaryo yazar olmann dnda, kurguyu, grnt ynetmenliini de stlenir. Yakn evresinden kiilerle, amatr oyuncularla alr. Hatta son filmi klimlerde barolde kendisi ve ei Ebru

203

Ceylan yer almaktadr. Nuri Bilge Ceylan, filmlerinde ele ald son derece kiisel temalar ve ayrks anlat zellikleriyle bilinli ve aktif bir seyretme ilikisi gerektiren almalar yapmaktadr. Hatta Ceylann sinemas ticari sinema seyircileri asndan bu zellikleriyle skclkla tanmlanabilmektedir. Ksacas, Nuri Bilge Ceylann bamszlk yaklam finans kaynaklar asndan deerlendirildiinde ilk filminin ekonomik adan bamsz olduu grlmektedir. Son filminin ise ortak yapm olmas itibariyle bamszl tartlabilir niteliktedir. Ancak ynetmenin izledii zgn slubu, gelenekselin dnda izledii anlat kalplar ve buna bal olarak filmleri ve seyirci arasnda kurduu aktif seyretme ilikisi onu bamsz sinemac olarak tanmlamamza yol amaktadr. Dervi Zaim, ilk filmi Tabutta Rvaatay ektii 1996 ylndan gnmze dek toplam drt uzun metrajl, kurmaca sinema filmine imza atmtr. Zaim, ilk filmini kiisel sermayesiyle, dk bteyle, az mekanla, son derece kstl imkanlarla gerekletirmitir. Filminin post prodksiyon aamasnda ise FR irketinin sahibi Ezel Akaydan destek almtr. Ynetmen, ikinci filmini Pan Film bnyesinde gerekletirmitir. nc filmi amur ile Eurimages destei almaya balam ve ortak yapmlara girmitir. Zaimin son filmi Cenneti Beklerken de bir ortak yapmdr. Ynetmenin filmlerini gerekletirmek iin bavurduu finans kaynaklarna baktmzda ilk filmi dnda ekonomik adan bamsz olmad grlmekte ve giderek artan btelerle ve eitlenen finans araylaryla sinema almalarna devam ettii grlmektedir. Kendisiyle yaptmz grmede ifade ettii gibi ynetmen, farkl kaynaklardan finans araylarn srdreceini ve bunu daha temiz kalabilmek adna yapacan sylemitir. Bu ifadesinden anlald gibi ynetmen, finans kaynaklarndaki eitlilii meselesini aktarmak iin ara olarak kullanmaktadr. Ynetmenin bamszlk anlay, anlatmsal adan ve seyretme ilikisi asndan izledii pratiklerle daha net ortaya kmaktadr. Zaimin filmlerinde temel unsur gze arpmaktadr: Filmlerinde iledii temalar; bu temalar ilerken kulland ok katmanl, metaforik yaklam ve oyuncu kullanm. Ynetmenin iinde yaad tarihe, corafyaya ve toplumsal meselelere duyarll filmlerinin ortak temasn oluturmaktadr. Ayrca bu temalar ilerken anlatm btnlemek iin kulland metaforlar filmlerini ok ynl okumaya ak brakmaktadr. Bu adan ticari sinema

204

seyircisi iin Zaimin filmleri anlalmaz bulunabilmektedir. Ayrca Zaim, bamsz sinemann dier nc temsilcilerinin aksine amatr oyunculara yer vermemekte, profesyonel oyuncular kullanmaktadr. Ancak tiyatro kkenli veya medyatik oyuncularla almasna ramen oyuncu merkezli filmler ekmemekte, filmlerinde iledii temalarla ve slupla n plana kmaktadr. Kendi seyircisi kitlesini yaratmak istediini syleyen Zaim, ilk filmiyle 90l yllarda ekonomik adan bamsz bir k sergilemitir. Ancak ynetmenin bamszlk yaklam daha sonra finans kaynaklaryla deil, anlatmsal ve seyretme ilikisi asndan izledii pratiklerle devam etmitir. Zaim, kendisi iin bamsz ynetmen kavramnn zellikle trnak iinde kullanlmasn istemekte, Trk Sinemasndaki bamszlk kavramnn problemli olduunu dnmekte ve bu kavram yerine yeni bir terim nermektedir. Ancak ynetmen, nermi olduu terimi kendisiyle yaptmz grmede dile getirmek istememitir. Zaim, kendisinin yazd ve 2007 yl ierisinde Cambridge niversitesi tarafndan yaymlanacak olan bir makalede bu terimin yer alacan belirtmitir. Bamsz Sinemann nc Ynetmenleri bal altnda ele aldmz bu ynetmenler, ilk filmlerini kiisel sermayeleri dorultusunda kurduklar yapm irketleriyle, yakn evrelerinin destekleri ve aldklar kiisel borlarla evirmilerdir. Ayrca bu ynetmenler, Kltr Bakanl destei alarak, ulusal ve uluslararas festivallerden, yarmalardan kazandklar dllerle, sponsor kurum ve kurulularla almalarn srdrmlerdir. Ancak Nuri Bilge Ceylann ve Zeki Demirkubuzun son filmlerinde Eurimages destei alarak ortak yapmlara imza attklar grlmektedir. Dervi Zaim ise ikinci filminde baka bir yapmc firmayla alm, son iki filminde ise Eurimages destei alarak ortak yapmlara imza atmtr. Grld gibi ynetmenlerin bamszlk yaklamlarn finans kaynaklaryla belirleyebilmek artk mmkn olamamaktadr. Bu ynetmenin nc bamszlar olarak deerlendirilmelerinin sebebi ise finansal anlamda bamsz klar sergilemelerinin yan sra izledikleri zgn anlatm yollar ve seyirciyle kurduklar ayrks ilikilerle gnmzde istikrarl olarak almalarna devam etmeleridir. Bu ynetmenin dnda 90l yllarda ve gnmzde bamsz klar sergileyen, henz en fazla filme imza atm olan ve bamszlk yaklamlar zerine

205

kesin genellemelere varmak iin erken olduunu dndmz on ynetmeni ise Dier Bamsz Ynetmenler grubu ierisinde irdeledik: Kazm z, mit nal, Semih Kaplanolu, Turgut Yasalar, Handan peki, Yeim Ustaolu, Ahmet Uluay, Yksel Aksu, Yeni Sinemaclar ve Sekin Yasar. Bu gruptaki ynetmenler de filmlerinin finans kaynaklarn, blmn banda ele aldmz deien finans kaynaklar dorultusunda temin etmilerdir. Ayrca anlatmsal, seyretme ilikisi balamnda ve bazlar ideolojik adan farkl durular sergilemilerdir. Ancak filmlerinde izledikleri bu yaklamlarn devamlln grebilmemiz veya gremememiz iin bir sre daha gemesi gerekmektedir. Bu grupta ele aldmz ynetmenlerden Sekin Yasar dier bamsz ynetmenlere gre farkl bir konumda karmza kmtr. Yasar, toplam iki uzun metrajl, kurmaca sinema filmine imza atmtr ve her iki filminde de yapmclarla almtr. Ancak yine de filmleri iin gereken btenin byk orann tek bana srdrd finans araylaryla temin etmi ve yapmclara vermitir. zellikle ynetmenin yaratcln ortaya koyabilmesi iin filmin bte meseleleriyle ilgilenmemesi gerektiini ve bu ii yapmcnn stlenmesi gerektiini savunan Yasar, son filminden sonra kendi yapm irketini kurmu ve bundan sonra kesinlikle yapmcyla almayacan dile getirmitir. Yasarn gsterdii mcadele dikkat ekicidir ve 90l yllarn Trk sinema ortamnda finans kaynaklarnn ne denli glkle temin edildiini gstermesi asndan ilgintir. Anlatmsal, seyretme ilikisi veya ideolojik alardan herhangi bir bamszlk pratiini sergilemediini dndmz ynetmenin bamsz sinemaclar ierisinde incelenmesi konusunda kararsz kalsak da, daha sonra gsterdii finans temini mcadelesinden tr bu almann ierisinde incelemi bulunmaktayz. Bu almay oluturan drt ana blmde elde ettiimiz bulgulardan yola karak ksaca son bir deerlendirme yapabiliriz: 90l yllardan gnmze Trk Sinemas, nceki dnemlere oranla ok farkl bir yapya sahiptir. Finans kaynaklarnn deiimi, farkl sinema anlaylarnn gelimesi, anlatmsal araylar, ideolojik durular ve deien seyirci profili erevesinde bu dnem, Trk Sinemasnda Bamszlar Dnemi olarak adlandrlabilmektedir. almann balangcnda belirttiimiz gibi bir oluumun bamsz olabilmesi iin onun muhalif olduu egemen bir sistemin varl arttr. Ancak gnmz Trk Sinemasnda endstriyel adan veya anlatmsal adan

206

herhangi bir egemen duru sz konusu deildir. Bu durumda egemen sistem olmad srece her yapmn bamszlk alanna girebilecei dnlebilir. Ancak bu noktada bamsz sfatn kullanrken egemen sistem olarak gzettiimiz unsur, Yeilamn geleneksel yapsdr. Gnmzde Yeilam anlay, sinema alannda olmasa da farkl bir kanaldan, televizyon yapmlar, dizileri araclyla seyirciye aktarlmaktadr. Bu anlayn dnda kalan ve finansal, anlatmsal, ideolojik, seyretme ilikisi pratikleri erevesinde ayrks olduunu grdmz almalar ve bu almalara imza atan ynetmenler, bamsz sinema oluumu ierisinde deerlendirilebilmektedir. Gnmz Trk Sinemasnda bamszlk anlaynn rneklerinin her anlamda Yeilam anlaynn dnda kaldklar ve ounlukla Avrupa sanat sinemasna yakn bir duru sergiledikleri dnlmektedir.

207

EKLER

208

EK 1. GIOVANNI SCOGNAMILLO LE GNMZ TRK S NEMASINDA BAIMSIZLIK ANLAYII ZER NE YAPILAN GRME
L S VAS: ncelikle bu grme olanan bana verdiiniz iin teekkr ederim. Trk Sinemasnda Bamszlk Anlay ve Temsilcileri balkl bir doktora tezi hazrlamaktayz. Bu balk kapsamnda zellikle 90l yllardan gnmze dek Trk sinemasnda grlen deiimler erevesinde ortaya kan bamszlk anlayn incelemekteyiz. Varsaymmza gre bamsz sinema kavram, gnmzde yalnzca egemen endstriyel sistemden bamsz olmak anlamna gelmiyor. Bamsz sinemadan sz edebilmemiz iin baka pratiklerin de yer almas gerektiini dnyoruz. Bize gre bamsz sinema kavram drt pratik ierebilir: Endstriyel (ekonomik) bamszlk, anlatmsal bamszlk, seyretme ilikisi asndan bamszlk ve ideolojik bamszlk pratikleri. Bamsz bir film, bu pratiklerden birini veya birkan ayn anda ierebilir. Sizce bamsz sinema nedir? Bu kavram tanmlar msnz? GIOVANNI SCOGNAMILLO: Gerekten bamsz sinema var m? Diyelim ki bir ynetmen filminin senaryosunu, projesini hazrlad ve bu filmi ekebilmek iin maddi imkanlar aryor.Yeilam dneminde yapmclar vard. Ynetmen, yapmclara giderdi, projesi kabul edilirdi veya edilmezdi. Tabii Yeilam ykldktan sonra byle bir imkan kalmad, nk piyasada -drt tane yapmc kalmt. O vakit ynetmenler, kendi imkanlaryla filmlerini gerekletirmeye altlar. Ayn durum dier lkeler iin de sz konusu. Ancak datm, gsterim aamasna gelindiinde bu bamszlk unsuru yok oluyor. Siz kendi kendinizin yapmcs olabilirsiniz, ama datmc deilsiniz. Filminizi gsterime sokabilmek iin mecburen bir datm ana girmeniz gerekiyor. te o noktada baml olmak durumundasnz. Bamsz sinema kavramndan ska sz ediliyor, ama bence pratikte bamsz sinema yoktur. rnein, Amerikan Bamsz Sinemasndan sz ediyoruz. Bamsz Amerikan sinemaclar, byk Hollywood stdyolarndan uzak duruyorlar, ancak Fransadan destek alyorlar. Bamsz sinema elbette ki ideal bir eydir, fakat dnya sinemasnn u anki yaps iinde bamsz olmak

209

imkansz. Ksa filmler bamsz olabilir ama konulu, uzun metrajl filmler bir noktadan itibaren bamsz olamaz. A.S: 90l yllardan gnmze Trk sinemasna genel olarak baktmzda Yeilam dnemine oranla ok farkl bir yap grmekteyiz. Bu balamda egemen sinema endstrisinin olmay dikkat ekiyor. te yandan Bamsz Trk sinemas tartmalar srmekte. rnein, Burak Evrenin almalarnda Post-Yeilam ve Trk Sinemasnda Bamszlar Dnemi eklinde ifadeler okuyoruz. Sizce gnmzde Bamsz Trk Sinemasndan sz edebilir miyiz? Bu tartmalar zerine ne dnyorsunuz? G.S: Ben, temelde bamsz bir sinemann sadece Trkiyede deil, dnyada oluabileceine inanmyorum. Trkiyede yapm kaynaklar asndan tmden bamsz bir film ekilebiliyor. Bu noktaya vardk. Fakat datm aamasnda film, zen Filme verilirse, bu noktada nerede bamszlk? sorusunu sormamz gerekir. Burak Evrenin yazdklarn okudum, fakat bence Burak Evren biraz idealist davranyor. Her eye bir etiket yaptrmak zorunda deiliz. Zeki Demirkubuz bamszdr diyoruz, ama o da bir datm irketine baldr. Baz sonulara varmadan nce duruma ok gereki ve tarafsz bakmak gerekiyor. Bamsz Amerikan ynetmenleri ele alalm. rnein, Abel Ferrara Fransadan destek alyor. Ya da Jim Jarmuschun filmlerinin tantma yazlarna bakarsanz, Canal+ veya Fransz yardmlama fonunu grebilirsiniz. Filmleri koulsuz olarak datma aktarmanz mmkn deil. Burada en byk engel datmdr. Diyebilirsiniz ki yapmn bamsz olarak gerekletiren bir ynetmen-yapmc kendi datmn da yapabilir. Bu, biraz zor. Bu durum, bir datmcya baml olmayan bir yayncya benzer. Bu durumdaki bir yaync teker teker kitapevlerini dolap kitaplarn datmaya alabilir, ama bunun rant yoktur. A.S: Son birka yldr Trk sinemasnda evrilen, gsterime giren yapmlarn saysnn arttn ve seyirciyi salonlara ektiini gryoruz. Sizce bu gelimeler nasl bir izgide ilerleyecek ve birka yl ierisinde Trkiyede popler sinema rnleri ile alternatif filmler arasnda daha keskin snrlar izilmesini salayacak m?

210

G.S: Bence bu, birden ortaya kan enflasyonist bir tutumdur. Yeilam dneminde Trk sinemas buna benzer enflasyonist tutumlar ok yaamtr ve belki de Yeilamn sona ermesinin nedenlerinden biri de bu tutumlardr. Gnmz Trk sinemasn u anda zemeyiz, ancak bu mevsimin geip bitmesini bekleyip, ortaya kan verileri grdkten sonra bir sonuca varabiliriz. Bu yl 50 film ekilmi ve gsterime girmi olabilir, ama bu durum Trk sinemasnn kurtulduu anlamna gelmez. Bu yndeki dnceler, ancak iyi niyet ve heyecan gstergeleridir. Filmlerin haslatlarna bakmamz gerekiyor. Getiimiz yl baz filmler iyi haslat yapt, bazlar ise yapamad. nemli olan, iyi haslat yapan filmlerin ynetmenleri kazandklaryla bir sonraki filmlerini gerekletirecekler mi? sorusunun cevabdr. A.S: 90l yllardan gnmze dek Trk sinemasnda yeni bir yap ortaya kt. Bu yapy finans kaynaklar, anlat, deien seyirci profili ve ideoloji asndan aklayabilir misiniz? alalm. G.S: Yeilamn yklmas ile endstriyel adan, zde ve biimde sinema zihniyeti zorunlu olarak deiti. Yeilamn ina etmeye alt, ksmen ina ettii ama temellerini kuramad, da baml sinema knce onun yerine nasl bir sinema kurarz? sorusu ortaya kt. Da baml diyorum, nk Yeilam dneminde 60006500 film ekildi, ama ham film endstrisi olutu mu? Olumad. thal edilen negatiflerle, pozitiflerle Yeilam da bamlyd. Zaman zaman o ithalat kesiliyordu, negatifler ve pozitifler karaborsaya dyordu ve Yeilam krize giriyordu. Gnmzde de ayn durum sz konusu ve bu durum tehlike arz ediyor. Trk sinemas dzenli bir yapm saysna varmak istiyorsa muhakkak bu altyapy kurmal. Yoksa yine da baml olacaktr. Baz filmlerin post prodksiyonunun, seslendirmesinin, kurgusunun, zel efektlerinin yurtdnda yaplmas da bir bamllktr. Bu bamllklar srd sre boyunca ulusal sinemadan bahsedemeyiz. Avrupada ulusal sinema kald m? diye sorabilirsiniz. Elbette, Eurimages kurulduundan beri kalmad. Trk sinemasnn bugnk finans kaynaklarn sponsorluklar, televizyon kanallarnn destei, az miktarla Kltr Bakanl, Eurimages ve ortak yapmclar oluturuyor. sterseniz nce deien finans kaynaklar asndan ele

211

A.S: Ayrca festivallerden, yarmalardan alnan dller var. G.S: Evet. dllerin bazlar yeterli, bazlar yeterli deil. 3-4 tane dl aldnz zaman en azndan bir sonraki filmin temellerini atabilirsiniz. A.S: 90l yllardan gnmze Trk sinemasn deien anlat kalplar asndan aklar msnz? G.S: Yeilamn geleneksel anlat yaps gnmzde televizyon dizileriyle devam ediyor. Baz nostaljik sinema filmlerinde de bu yapya ara sra rastlyoruz. Elbette Yeilam tmden silmek mmkn deil. Yeilam, Trk sinemasnn ok nemli bir ksmn oluturuyor. Yeilam, Trk sinemasn ayaklandran ve besleyen bir temeldir, onu silemezsiniz. Bugn benim ok beendiim bir ynetmen olan Yavuz Turgul, aslnda anlat kalplar asndan Yeilam sinemas yapyor. Bir bakma Sinan etin de yle. Az saydaki auteurlerden saydmz mer Kavur da Yeilamdan kmtr. Yeilam gelenei baz rneklerle devam ediyor, ancak 90l yllarla oluan Trk sinemas z ve biim asndan ok deiik bir sinemadr. Zaten deiik bir sinema olmak zorundayd, nk Yeilamn yllarca kulland kalplar artk geerli deildi. O kalplar kendilerini tkettiler. Ayrca Yeilam, daha ok 30lu, 40l ve 50li yllarn Amerikan sinemasn rnek almtr. Hem yaplan uyarlamalar asndan hem de klasik anlat izgisindeki filmler asndan bunu grebiliriz. Yeilamda ynetmenler klasik sinema yapyorlard. Tabii klasik olann dna kanlar da vard, rnein Metin Erksan. Trk sinemas zerine ok fazla yaz yazld, ama eksikler var. rnein, Trk sinemasnn estetii neydi? Bugn nedir? Bunlar kapsaml bir ekilde yazlmad. Bu kuramlar, temeller yazlmad srece u an sylediimiz eyler havada kalr. A.S: Son yllarda lkemizde sinema yaynlarnda da bir art gzlemleniyor. G.S: Evet. Eskiden yaynclar sinema kitaplarndan korkuyorlard. Sinema kitaplar ok ar bir ekilde satlyordu. Son zamanlarda sinema kitaplar hem saysal olarak artt, hem de satlarda bir kmldama sz konusu. Umarm bu yaynlarn devam gelir ve bu ilerlemeler, sinema kuramlarnn ve temellerinin oturmasna yardmc olabilir.

212

A.S: 90l yllardan gnmze Trkiyede sinema seyircisinin deien profili zerine biraz aklama yapar msnz? G.S: Yeilamn yklmasyla, aile merkezli seyirci kitlesi sinema salonlarndan ekilmitir. Sinema, bugn gen kuak seyircilere kalmtr. Sinema salonlarna girdiiniz zaman gnmz seyircisinin %80ini gen kitlenin oluturduunu grebilirsiniz. Sadece Trkiyede deil, dnyada da gen kuak seyirci ounluktadr. Orta kuak ve daha yal kesim zaten gnmzde filmleri televizyon kanallarndan veya DVDden seyretmeyi tercih ediyor. Seyirci profilinin deimesiyle, hedeflenen kitle de deiti ve o kitleye ynelik filmler evrilmeye balad. Mesela bu yl piyasaya genlik filmleri kmaya balad. Bu tr filmler biraz ge retilmeye balamtr. Seyircinin ounluu gen kuaktan oluuyorsa, bu gen seyircinin kendi sorunlarn yanstan filmler izlemek istemesi ve bu tr filmlere rabet etmesi de doaldr. rnein, gnmzde Snav filminin iyi derecede gie yapmasnn sebebi filmin rencilerin sorunlarn yanstmasndan ve dolaysyla gen seyirci kitlesinin filme rabet etmesinden kaynaklanmaktadr. A.S: Trkiyede sinema-televizyon eitimi veren kurumlarn oalmasnn seyirci profilindeki deiime etkisi var m? G.S: Sinema okullarnn ve bu okullarda yetien rencilerin katks kesinlikle ok nemli. A.S: 90l yllardan gnmze Trk sinemasn ideolojik adan ele alr msnz? G.S: Trkiyede Yeilam dneminde ideolojik sinema yaplmaya alld. Siyasal sinema yaplmaya alld. Ancak o dnemdeki sansr basks, ok ak bir ekilde siyasal film ekilmesine ve ideolojik film yaplmasna izin vermiyordu. Ayn sorun gereki sinema iin de geerliydi. Nijat znn belirttii gibi, Trkiyede yar gereki sinema yaplyordu. 90l yllardan itibaren beyaz sinema rneklerini grebiliyoruz. Ayrca son yllarda baz siyasal filmler evrilmeye balad. rnein, Eve Dn, Zincirbozan gibi. 80li yllarda da 12 Eyll filmleri ekiliyordu, ama ak bir eletiri yapamyorlard. Bence bu ekilde sert ve doru eletiri, Eve Dn filmiyle

213

balamtr. Gnmzde Yeim Ustaolu ve Kazm z gibi ynetmenlerin almalarnda da ideolojik yaklamlar grebiliyoruz. A.S: zerinde konutuumuz konular 90l yllardan gnmze dek uzanan srete gelien Trk sinemas erevesinde ele alyoruz. 90l ve 2000li yllar ayrabilir miyiz? 90l ve 2000li yllar birbirinden ayrt edici zellikler mevcut mu? G.S: 90l yllarla 2000lerin ilk yllarn birbirinden ayran etkili deiimler sz konusu deil. 90larda Trk sinemas aray iindeydi ve 2000li yllarda da bu aray deiik motiflerle ve altyaplarla devam ediyor. A.S: Gnmz Trk sinemasnn dnya sinemasyla bir paralellik iinde olduunu syleyebilir misiniz? G.S: Etkilenmeler var. Daha nce belirttiim gibi, Yeilamn rnek ald Hollywood sinemasyd, 90lardan gnmze dek uzanan dnemdeki Trk sinemas ise daha ok Avrupa sinemasn rnek almaktadr. A.S: Bu sylei ve aktardnz bilgiler iin ok teekkr ederim. G.S: Rica ederim.

17 Nisan 2007 stanbul

214

EK 2. BURAK EVREN LE GNMZ TRK S NEMASINDA BAIMSIZLIK ANLAYII ZER NE YAPILAN GRME
L S VAS: ncelikle bu grme olanan bana verdiiniz iin teekkr ederim. Trk Sinemasnda Bamszlk Anlay ve Temsilcileri balkl bir doktora tezi hazrlamaktayz. Bu balk kapsamnda zellikle 90l yllardan gnmze dek Trk sinemasnda grlen deiimler erevesinde ortaya kan bamszlk anlayn incelemekteyiz. Varsaymmza gre bamsz sinema kavram, gnmzde yalnzca egemen endstriyel sistemden bamsz olmak anlamna gelmiyor. Bamsz sinemadan sz edebilmemiz iin baka pratiklerin de yer almas gerektiini dnyoruz. Bize gre bamsz sinema kavram drt pratik ierebilir: Endstriyel (ekonomik) bamszlk, anlatmsal bamszlk, seyretme ilikisi asndan bamszlk ve ideolojik bamszlk pratikleri. Bamsz bir film, bu pratiklerden birini veya birkan ayn anda ierebilir. Sizce bamsz sinema nedir? Bu kavram 90l yllardan gnmze deien Trk sinema endstrisi erevesinde deerlendirir misiniz? BURAK EVREN: Bildiiniz gibi, Trk sinemasn 11 dneme ayryorum. Bu dnemlerden Tiyatrocular Dnemi, Gei a ve Sinemaclar a Nijat znn adlandrd dnemlerdir. Geriye kalanlar ben adlandrdm ve 1994 ylyla balayan dnemi Bamszlar ya da Post-Yeilam olarak snflandrdm. Bu snflandrmama itiraz edenler oldu, ama Zeki Demirkubuzun C Blok veya nc Sayfa filmlerine baktnz zaman, bu filmlerin balangcnda Bamsz Yapm yazsn grebilirsiniz. O yzden bamsz szcn kullanarak bu dnemi adlandryorum. Ondan nceki dnemi Majrler, daha nceki dnemi ise Gen Trk Sinemas olarak adlandrdm. 74le balayan yllara Yitik Yllar ya da Karanlk Yllar dedim. Bu adlandrmalarmn hepsi tuttu. Bu snflandrmalarm, geliigzel atlm sloganlar deildir, bu dnemlerin hepsinin tariflerini yaptm. Neden son dnemi Bamsz Sinemaclar olarak adlandrdm? ncelikle bir sinemann bamsz olabilmesi iin ne gerekli? sorusunu sormamz gerekiyor. ncelikle 1994ten sonra Yeilam denilen olgu ortadan kalkt.

215

A.S: Neden zellikle 1994 yln temel alyorsunuz? B.E: nk ilk defa bu yl ve ondan sonraki yllarda evrilen filmlerde bamsz yapm anlayn gryoruz. rnein; C Blok. Benzer ekilde Vurun Kahpeye filmi ekiliyor ve biz, Sinemaclar an 1950de balatyoruz. Bu dnemleri bir film belirleyebiliyor, balatabiliyor. C Blok filmi veya Nuri Bilge Ceylann filmleri bamsz yapmlard ve k tarihleri de 90larda, birbirlerine yakn yllar erevesindeydi. Ayrca yine bu yllarda Yeilamn dnda, sinema dnda bir sermaye sinemaya ynlenmeye balad. Yeilamn statik yapmc olgusu bu yllarda ortadan kalkt. lk defa Yeilamn dnda film olma olgusu balad. unu sorabilirsiniz elbette: Bamsz k yapanlar dnda film ekmeye devam edenler yok muydu? Tabii vard ama onlar, Yeilamn yntemleriyle, kalplaryla yapyorlard. Bamszlarn birinci zellii sinema dndaki bir sermayeyi sinemaya ynlendirmeleridir. Bu sinemaclarn bamsz olma nedenlerinden ikincisi ise yle: 90lardan sonra yaplan filmlerin yapmcs, ynetmeni, senaristi, kameraman, hatta bazen oyuncusu hep ayn kiide btnleti. Bu durum, Trk sinemasnda olaan bir ey deil, belki biraz Ylmaz Gney sinemasnda grlebilir, o kadar. Yani sinema, her eyiyle, sektr olarak, fikir olarak, estetik olarak, yarat olarak, hatta datm olarak baka bir kaynaktan beslendi. Bu durum bamsz sinema kavram dnda baka ne ile aklanabilir ki? Daha nce paray koyan bir yapmc vard, ayak sistemi vard. Bamszlar hibir zaman ayak sistemine girmedi, nk zaten majrlerle ayak sistemi yok oldu. Yabanc Sermaye Yasas sonrasnda Trk sinemasnn dnda yabanc filmlerin ayaklar olutu, Warner Bros ve UIP gibi. Demek ki, ynetmeni prodktre balayan bir durum kalmad; datm, iletme yok oldu. te benim bamsz olarak adlandrdm bu sistemin kendisi. Sermaye asndan, iletme asndan, datm asndan, dnce asndan bamsz ve riski gze alan bu sisteme bamsz sinema diyorum. Bamsz olarak adlandrdm bu dnemde evrilen filmlerin temalar, konular daha nceki yllarda evrilmi Trk sinemasnn rneklerine %99 aykrdr. rnein, Zeki Demirkubuz veya Nuri Bilge Ceylan filmlerinin senaryolarn geleneksel sistemdeki bir yapmcya gnderselerdi asla kabul edilmezlerdi. Ayrca bamsz olarak adlandrdm bu dnemde durum sinemasna gei balad. Minimalist sinemann temelleri yine bu dnemde atld. Trk sinemasnn en byk derdinin paraszlk olduu syleniyordu. Halbuki esas sorun estetikti, ideolojiydi, fikirsizlikti. te bu sorunlar ilk

216

defa bamszlar dneminde gndeme geldi. lk defa bu ynetmenler az parayla minimalist filmler ektiler ve sinema ortamnda belirgin konuma geldiler. Bylece Trkiyede herkesin sinema yapabilecei olgusuna varld. Oyuncunun konumu deiti, amatr isimlerle filmler evrildi. Ksacas Yeilam kendi iinde dald ve onun dndaki halede baka bir sinema yaplmaya balad. A.S: Ksaca bu dnemi Bamszlar ya da Post-Yeilam olarak adlandrrken pek ok kriteri gz nnde bulunduruyorsunuz. B.E: Sadece farkl bir sinema olduu iin bu adlandrmay yapmyorum. Duruma ekonomik olarak, fikirsel olarak, risk alma asndan, datm ve oyuncular asndan bakyorum. Hepsini topladm zaman bamsz olgusu ortaya kyor. unu da eklemekte yarar gryorum: Bamsz sinemaclarn %80inin Yeilamdaki usta-rak ilikisi yok. A.S: Grtm ynetmenlerden ve baz sinema yazarlarndan bamsz Trk sinemas snflandrmasna varmamz iin henz erken olduunu ifade edenler oldu. Onlarn aksine siz bu dnemlendirmeyi kesin izgileriyle belirleyebiliyor ve bu olgunun adn koyabiliyorsunuz. B.E: Bamsz sinema, Amerikan yeralt sinemasyla rttrlyor. Yeralt sinemas, mevcut sinema sektrne alternatif olan sinemaya verilen bir add. Ben, bamsz sinemay bu anlamda kullanmyorum. Bu szc kullanrken zellikle ekonomik olarak bamszl ele alyorum. Alternatif, devrimci, ilerici, dzenle atan bir sinema hareketini kastetmiyorum. Trk sinemasndaki ekonomik yapnn yok oluunu bamszlk olarak adlandryorum. Ayrca bir filmde ayrks konularn ele alnabilmesini de bamszlk iinde deerlendiriyorum. rnein Mays Sknts veya Uzak gibi filmler bamszdr. Trk sinemasnda bu filmlerin benzerini gremezsiniz. Bu filmlerdeki anlatm tarz, eletiri tarz, oyuncu tarz Trk sinemasnda daha nce yoktu. Bu anlamda bu filmler bamszdr. Bamszln adn koymamz iin erken deildir. 2006-2007 dnemine bakarsak yeni bir dnemin balad grebiliriz, ama henz bu dnemin adn koyamyoruz.

217

A.S: Yeri gelmiken unu sormak istiyorum: zerinde konutuumuz konular 90l yllardan gnmze dek uzanan srete gelien Trk sinemas erevesinde ele alyoruz. 90l ve 2000li yllar ayrabilir miyiz? 90l ve 2000li yllar birbirinden ayrt edici zellikler mevcut mu? B.E: 2006 ylnn verilerine baktmz zaman, ncelikle bu yl bir nceki yla oranla film saysnn drde katlandn gryoruz. 62-68? film evrildi. Ayrca ilk defa Trkiyede ikinin zerinde, neredeyse 7-8 tane sinema dergisi yaymlanmaya balad. lk defa sinema ile ilgili kurslar gibi byd, oald. 2006-2007 dneminde yaymlanan sinema kitaplar, hem nitelik hem de nicelik asndan son yirmi yln toplamna tekabl ediyor. 1974ten beri ilk defa Trk filmleri, seyirci asndan ne geti. En ok haslat toplayan filmler, Trk filmleri oldu. lk defa film kopya saylar 200-300 civarna vard. lk defa sinema yapmak isteyen kiilerin nndeki kaplar ardna kadar ald. Sinema yapmak, g bir i olmaktan, hatta parasal bir i olmaktan kt. Bunun sebebi de dijital olgunun gelmi olmasdr. Btn bu gelimeler bir aama gibi grlyor, ancak ben bu gelimelerin bir krizin balangc olduunu dnyorum. nk insanlar, evlerini ipotek ettirerek film ektiler ve bu son dnemde evrilen filmlerin ou i yapamad. 2000-3000 seyirci yakalayabildiler, halbuki bir filmin kendisini kurtarabilmesi iin en azndan 100.000in zerinde i yapmas gerekir. Bu filmleri eken kiilerin ikinci filmlerini yapma anslar kalmad. Bu durum, bir canlanma deildir, yapay bir imedir. rnein, Zeki ktenin son filmi inliler Geliyor i yapmad. Atf Ylmazn Ereti Gelini i yapmad. Erden Kraln Yolda filmi 3000 yapabildi. mer Kavur, Tun Baaran, rfan Tzm, Yusuf Kurenlinin son filmleri i yapmad. Orhan Ouzun Aura filmi 1000-1500 seyirci toplayabildi. Zeki Alasyann iki filmi piyasaya kamad. Bu tabloya bakarak Yeilamn nasl yok olduunu grebilirsiniz. Artk klasik Yeilam sinemasnn gnmz seyircisi iin hibir ey ifade etmediini grebilirsiniz. Yavuz Turgul ve Uur Ycelin son filmleri de bu tabloya dahildir. A.S: 90l yllardan gnmze Trkiyede sinema seyircisinin deien profili zerine biraz aklama yapar msnz?

218

B.E: Trk sinemasnda seyirci profili, majrler dneminin balamasyla deiti. Zaten televizyon yaynlarnn balamasyla geleneksel sinema seyircisi kaybolmutu. Majrlerin Trkiyeye girmesiyle gen kuak seyirci Hollywood yapmlaryla tant ve sinemay sadece bu yapmlardan oluan bir olgu olarak alglad. Bu yapmlar farkl bir seyirciye, zellikle de 17-29 ya aras gen seyirciye hitap etti. Bylece farkl bir seyirci kitlesi olutu. Bu seyirci kitlesi, Trk sinemasn tanmam bir kitleydi ve sinema salonlarnda ilk seyrettikleri filmler Hollywood yapmlaryd. 2006-2007 dnemine baktmzda ise yine deien bir seyirci profili gryoruz. Bugn yerli yapmlara geri dnen bir seyirci kitlesi var. A.S: Gnmzdeki sinema seyirci profilini deerlendirir misiniz? B.E: Bugn gen, dinamik ve sinemay iyi bilen bir seyirci kitlesi mevcut. A.S: Gnmzde bu seyirci profilinin oluumunda sinema-televizyon okullarnn etkisi var m? B.E: Evet. Ayn zamanda promosyonlarn da etkisi byk. nceki yllarda Trk filmlerinde reklama ayrlan pay ok azd, imdi ise yerli yapmlarn reklam yaplyor, buna yatrm yaplyor. Galalar araclyla, televizyon araclyla reklam yaplyor. Bu da gen seyirciyi etkiliyor, sinema salonlarna ekiyor. lk defa Trk sinemasnda oyuncular yerine ynetmenler konuuluyor; filmler ynetmenleriyle biliniyor. Ayrca sinema kitaplarnn, yaynlarnn oalmas ve televizyonda sinema programlarnn oalmas seyirciyi bilinlendirdi. Btn bunlar sinemay popler bir odak haline getirdi. Sinema kurslarnda belki sinemac yetimiyor ama en azndan bilinli sinema seyircileri yetitiriliyor. A.S: Bu sylei ve aktardnz bilgiler iin ok teekkr ederim. B.E: Ben teekkr ederim. 18 Nisan 2007 stanbul

219

EK 3. DERV ZA M LE GNMZ TRK S NEMASINDA BAIMSIZLIK ANLAYII ZER NE YAPILAN GRME

L S VAS: ncelikle bu grme olanan bana verdiiniz iin teekkr ederim. Trk Sinemasnda Bamszlk Anlay ve Temsilcileri balkl bir doktora tezi hazrlamaktayz. Bu balk kapsamnda zellikle 90l yllardan gnmze dek Trk sinemasnda grlen deiimler erevesinde ortaya kan bamszlk anlayn incelemekteyiz. Varsaymmza gre bamsz sinema kavram, gnmzde yalnzca egemen endstriyel sistemden bamsz olmak anlamna gelmiyor. Bamsz sinemadan sz edebilmemiz iin baka pratiklerin de yer almas gerektiini dnyoruz. Bize gre bamsz sinema kavram drt pratik ierebilir: Endstriyel (ekonomik) bamszlk, anlatmsal bamszlk, seyretme ilikisi asndan bamszlk ve ideolojik bamszlk pratikleri. Bamsz bir film, bu pratiklerden birini veya birkan ayn anda ierebilir. Sizce bamsz sinema nedir? Bu kavram tanmlar msnz? DERV ZA M: Bu szcn problemli bir szck olduunu dnyorum. Trk sinemasnda 90l yllarn ortasnda ortaya kan sinemaclar tanmlamak iin genellikle bu kavram kullanlyor, ama birok adan, tek tek rnekleri ele aldmzda problemli bir szck olduunu dnyorum. ncelikle bu szc finans kaynaklar asndan ele alalm. Daha sonra anlatm asndan ele alalm. Finans kaynaklar sz konusu olduunda, bamsz olmadn syleyen insanlarn finans kaynaklar ile kimilerinin finans kaynaklarnn-zellikle 2000li yllar gz nne aldmzda-benzediini, aktn gryoruz. Szgelimi Abdullah Ouzun ynettii Mutluluk adl filmin finans kaynayla Zeki Demirkubuzun Kader adl filminin finans kayna ayn: Eurimages. Nuri Bilge Ceylann da klimlerinin finans kayna yine Eurimages. Dolaysyla burada merkez ayn kaynaktan besleniyor ve evre de ayn kaynaktan besleniyor ise ortada finansal anlamda bamszln ne olduuna dair bir kavram karmaas vardr. Bu durum sadece Abdullah Ouz ile snrl deil. Trkiyede deiik stillerde retim yapan herkes Eurimagesdan destek almtr, dolaysyla bu noktada finansal ayrmadan bahsetmek pek mmkn deil. te yandan Kltr Bakanl da herkese destek veriyor. Bunun iinde Filma-Cass, Plato veya BKM de var. Dolaysyla

220

finansal kaynaklara bakarak bu konuda net bir sonuca varamayz. Ayrca finans kaynaklarnn ne olduu konusu zerine de bir aratrma yaplmas gerektiini dnyorum. Trkiyede mevcut i kaynaklar nelerdir? Trkiye Cumhuriyeti Kltr Bakanl, sponsorluklar, dllerden alnan paralar, televizyon destei vardr. Televizyonlarla ilgili kukularm var. Televizyon kanallar, Trk sinemasnn rmekte olduunu ve kendilerinin desteiyle ayakta kaldn iddia edebilirler. Bu sav, ksmen dorudur. yle ki, ana akm denilebilecek bir filme Trk televizyonlar 400.000 ila 600.000 dolar arasnda bir rakam verebiliyorken, daha marjinal filmlere brakn para vermeyi, onlar izlemeye bile yanamamaktadrlar. En nemli Trk televizyon kanallarndan birinin bandaki bir insann bir panelde, Cannes veya Venedik bizim iin anlam ifade etmez, bizim iin nemli olan o filmin Trk seyircisi asndan ne kadar popler olduudur cmlesini ahsen iitmiimdir. Dolaysyla burada ok net bir ayrmdan bahsetmek gerekiyor. Televizyonlar, ticari salon gsteriminden bir filmin nasl performans gsterdiine bakyorlar ve filmin 700.000-800.000 ya da bir milyon veya iki milyon seyirci getirdiini grdkten sonra-ki bu rakamlar konjonktre gre deiebiliyor- onun televizyon iin satn alnmasna karar veriyorlar. Ancak daha az i yapm, ama daha deerli veya daha bamsz duran, daha farkl, alternatif anlat biimlerine sahip olan filmler, bir paket oluturduklar veya ok satan bir filmin peine takldklar zaman Trk televizyonlarna girebiliyorlar. Ayrca bunlar iin n finansman mmkn deil. Ana akm filmleri iin n finansman ok mmkn iken, dier filmler iin bu sz konusu deil. Tabii bu durumu ilikiler belirliyor. rnein, siz bir televizyon kanalnda dizi film ekiyorsanz, bilinen bir yapmcysanz, daha nce yaptnz almalar ana akm sinemaya paralellik gsteriyorsa o zaman sizin n sat yapma ansnz artabilir. TRTnin bamsz denebilecek filmlere verdii para ise 15.000 Eurodur. Trkiyedeki sponsorluk efsanesinin zerinde de durulmas gerektiini dnyorum. Ancak ahsi ilikiler sz konusu ise sponsorluk ileyebiliyor. Bunun dnda sponsorluklar, sreklilik arz eden, sistematik bir kaynak olarak deerlendiremeyiz. Kltr Bakanlnn ileyii ise brokrasiden ve uygulamadan doan sorunlar nedeniyle henz oturmamtr. Anlat konusunda ise unlar syleyebilirim: Bir sinemac finansal olarak bamsz olabilir ama yapt filmler anlat asndan merkez dahilindedir. Ya da sinemac

221

finansal olarak bamszdr, yapt filmin ierii de protesttir, eletireldir ama stili ok merkezdedir. Bu durum bir sorun tekil eder mi? Kimileri bunun kabul edilebilir olduunu, kimileri ise kabul edilemez olduunu sylemektedir. zellikle nc Sinema tartmalarnda bunlara ska rastlyoruz. Trkiyede bu durumun rneklerinin ok sayda olduunu dnyorum. A.S: 90l yllardan gnmze Trk sinemasna genel olarak baktmzda Yeilam dnemine oranla ok farkl bir yap grmekteyiz. Bu balamda egemen sinema endstrisinin olmay dikkat ekiyor. te yandan Bamsz Trk sinemas tartmalar srmekte. Sizce gnmzde Bamsz Trk Sinemasndan sz edebilir miyiz? Bu tartmalar zerine ne dnyorsunuz? D.Z: Birka ay sonra Cambridge niversitesinin Trk sinemas zerine hazrlad bir yayn kacak ve ierisinde bu soruya dair tm cevaplar barndran bir makalem yaymlanacak. Yazdm o makale ierisinde bamsz szc yerine baka bir kavram nerdim. O makalede bunu greceksiniz. Yazdm makalenin 80li ve 90l yllar bu adan en iyi ekilde zetleyen alma olduunu syleyebilirim. A.S: Bamsz szc yerine nerdiiniz o kavram imdi renebilir miyiz yoksa makaleyi okuyunca m greceiz? D.Z: Makaleyi okuyunca. Bamsz szc yerine, bazen Yeni veya Gen kavramlarn kullanyorlar. Oysa ki Yeni ve Gen, 80li yllarda ortaya kan ynetmenler iin kullanld. Dolaysyla ortada bir kavram karmaas sz konusu. O yzden makalemde yeni bir kavram nerdim. A.S: Bamsz ynetmen tanmlamasn kendiniz iin kabul ediyor musunuz? D.Z: Kendimi Don Kiot Sinemac olarak kabul ediyorum. Genellikle almalarm anlatm, ierik ve stil asndan daha farkl, daha eletirel, daha biricik klmaya altm syleyebilirim. Finansal kaynaklarm arasnda izole olanlar da var, merkezde olanlar da. almalarmn bunlarn bir alam olarak ortaya ktn syleyebilirim.

222

A.S: Gsterim aamasnda nasl bir seyirci kitlesini hedefliyorsunuz ve bu kitleyle filmleriniz arasnda nasl bir seyretme ilikisini amalyorsunuz? D.Z: Her sinemacnn artk seyirciyle ilgili fikir yrtmesi gerektiini dnyorum. Seyirci merkezli olmayan bir anlat, argman eksik kalmaya mahkumdur. Aksi taktirde yaptnz filmler, 5000-10.000 seyirciyle kalr. Bundan dolay siz rahatsz olmayabilirsiniz, ancak sizin sisteminize baz soru iaretleri yneltilebilir. Dolaysyla sinemaclarn bugnn seyircisinin nasl bir seyirci olduuna ve film ekerken nasl bir seyirci kitlesini hedeflediklerine dair kendilerine soru sormalar gerekmektedir. Ben bu sorular kendime soruyorum. Ayrca kendi seyircimi yaratmaya alyorum. A.S: Hedeflediiniz seyirci kitlesini yarattnz m? D.Z: Henz bu profil ile ilgili net bir ey syleyemem. A.S: Filmlerinizde kullandnz belirli bir slup var. Bu slupta devam edecek misiniz? D.Z: Mmkn olduu kadar farkl finans araylarn devam ettiriyorum. Bunu daha temiz kalabilmek ve istediimi gerekletirebilmek iin yapyorum. Cephe amaya devam etmeye gayret edeceim. Bu piyasada alabileceiniz en byk dl uzun dnemli i yapmaktr ve yaptnz ilerin yapmak istediiniz iler olmasn salamaya almaktr. Bunu yapmaya gayret ediyorum. leride kendi sinemam zerine yaplan deerlendirmelerde iki unsurun grlmesini ve hatrlanmasn isterim: Otantizm ve Yzleme. A.S: Bu sylei ve aktardnz bilgiler iin ok teekkr ederim. D.Z: Ben de teekkr ederim.

16 Nisan 2007 stanbul

223

EK 4. KAZIM Z LE GNMZ TRK S NEMASINDA BAIMSIZLIK ANLAYII ZER NE YAPILAN GRME

L S VAS: ncelikle bu grme olanan bana verdiiniz iin teekkr ederim. Trk Sinemasnda Bamszlk Anlay ve Temsilcileri balkl bir doktora tezi hazrlamaktayz. Bu balk kapsamnda zellikle 90l yllardan gnmze dek Trk sinemasnda grlen deiimler erevesinde ortaya kan bamszlk anlayn incelemekteyiz. Varsaymmza gre bamsz sinema kavram, gnmzde yalnzca egemen endstriyel sistemden bamsz olmak anlamna gelmiyor. Bamsz sinemadan sz edebilmemiz iin baka pratiklerin de yer almas gerektiini dnyoruz. Bize gre bamsz sinema kavram drt pratik ierebilir: Endstriyel (ekonomik) bamszlk, anlatmsal bamszlk, seyretme ilikisi asndan bamszlk ve ideolojik bamszlk pratikleri. Bamsz bir film, bu pratiklerden birini veya birkan ayn anda ierebilir. Sizce bamsz sinema nedir? Bu kavram tanmlar msnz? KAZIM Z: Hem Trkiyede hem dnyada varolan iktidar ilikilerinden,

ideolojisinden, ekonomisinden bamsz bir ekilde yaplan almalar bamsz sinema kavram ierisinde deerlendirebiliriz. Aslnda sylediiniz gibi bunun birok kstas var. Bence ideolojik adan bamszlk ok nemli, tabii ideolojik adan bamsz olup ekonomik adan baml olmak imkansz bir ey. te yandan tamamen bu pratiklere bal kalarak, ok sert izgilerle bamsz sinema kavramn tanmlamak zor. rnein, bugn zen Film yapm bir filmi bamsz sinema ierisinde deerlendirmek zor ama zen Filmin bamsz sinema dncesindeki bir ynetmenle yapt bir proje, bir ekilde ideolojik olarak farklysa, bir konuya farkl bir yaklamla eiliyorsa, farkl grsel metotlar ortaya koyuyorsa yine bamsz sinemann bir paras olarak deerlendirilebilir. O yzden kesin izgilerle ayrmak zor. Ancak tam bamsz, saf bir bamsz sinemadan bahsedebilmek iin sizin bahsettiiniz drt kriteri, belki daha fazla sayda kriteri gz nne almamz gerekebilir. A.S: 90l yllardan gnmze Trk sinemasna genel olarak baktmzda Yeilam dnemine oranla ok farkl bir yap grmekteyiz. Bu balamda egemen sinema endstrisinin olmay dikkat ekiyor. te yandan Bamsz Trk sinemas

224

tartmalar srmekte. Sizce gnmzde Bamsz Trk Sinemasndan sz edebilir miyiz? Bu tartmalar zerine ne dnyorsunuz? K.: Bamsz Trk sinemas adlandrmasn biraz erken buluyorum. 90l yllardan itibaren ilerleyen Trk sinemas zaten tamamen bamsz sinema olarak deerlendirilebilir, nk getiimiz yllarda Trkiyede sinemay yapabilmek iin bamsz olmak gerekti. Belki son be yl ierisinde bir ayrmann yaandndan sz edebiliriz. Bir tarafta tamamen ticari, sermaye hedefleri dorultusunda ortaya kan rnler ile dier tarafta bireysel duyarllklara dayanan bir sinema anlay ayrmas sz konusu. Ama henz bu ayrmay kesinletirmek zor. Getiimiz on yl ierisinde byk para ve kk para ile yaplan filmlerin hepsi zaten bamsz sinema ierisine giriyordu, nk sinemaya yatrm yapmak ok zordu. A.S: Yani yle syleyebilir miyiz: Getiimiz son on be yl ierisinde zaten Trkiyede egemen bir sinema endstrisi yoktu ve yaplan btn almalar bir anlamda bamszd veya Trk sinemas zaten bal bana bamsz sinemay temsil ediyordu? K.: Evet. Trk sinemasnn byle bir zellii var, ama son birka yldr popler filmlerin artmas ile bir ayrmdan bahsedebiliyoruz. nmzdeki 1-2 yl ierisinde bu ayrm daha da netleecek. u anda bile yaplan filmlere baktmzda tamamen gieye odakl, 60l ve 70li yllardaki sinema kltrne benzer bir kltr olumaya balad. Dolaysyla bu ayrmn u anda tam iinde bulunuyoruz. Sadece adn koymak iin erken. A.S: Yani birka yl iinde bu ayrm netleecek ve retilen filmler daha doru kavramlarla adlandrlacak. K.: Evet, kesinlikle yle. A.S: Bamsz ynetmen tanmlamasn kendiniz iin kabul ediyor musunuz? K.: Evet, ekip olarak bu tanmlamay kabul ediyoruz, nk hem ekonomik adan hem ideolojik adan, hem sinema yapma yntemlerimiz asndan ve sinematografik anlatm dilimiz asndan, abamz asndan tamamen farkl bir noktada olduumuzu

225

dnyorum. Tabii ne kadar baarl olduumuz tartlabilir, ama en azndan hedefimiz bu ynde. imdiye kadar uygulamaya koyduumuz pratikler bu yndeydi. A.S: retim srecinizi, sinemanz bamsz sinemann iermesini ngrdmz pratikler asndan biraz irdeleyebilir miyiz? ncelikle ekonomik adan bamszlnz aklar msnz? K.: Ekonomik adan bamszz, nk Mezopotamya Kltr Merkezi iinde sinema ekibi olarak, Yapm 13 ad altnda zerk bir ekibiz. zellikle sanatsal anlamda zerimizde yaptrm gc olan bir iktidar, bir g yok. Biz dnyaya nasl bakyorsak, onu nasl deerlendiriyorsak, ykleri nasl anlatmay istiyorsak o ekilde aktarmay tercih ediyoruz. A.S: Sinema yaklamnz anlat kalplar asndan bamszlk pratii erevesinde aklar msnz? K.: Trkiyede sinemasal konulara yaklammz sadece ideolojik deil, bir o kadar nemli olan sorunumuz da sinematografik dil. Buna kafa yoruyoruz, bu anlamda bir farklln olmas gerektiini dnyoruz. Zaten bence bamsz sinemann en nemli kriteri de bu, yani sinematografik adan farkl bir dil yaratabilmek. Anlat kalplar asndan bir farkllk yaratamyorsanz, zaten geleneksel sinemann bir paras olursunuz. Sinemann z de biimi de bu anlamda farkl olmak zorunda. Set arkasndaki ilikiler set nn belirliyor ve bu anlamda bir elikiyi kabul etmiyorum. rnein, set arkasnda tamamen kapitalist ilikiler erevesinde ortaya karlan bir rn set nnde kapitalizmi eletiren bir rne dnyorsa, bu bir elikidir. O yzden biz, set arkas ilikileri farkl kurmaya alyoruz. En azndan bireyin emeini satn almay amalayan iliki biimlerine girmemeye alyoruz. Bu ok zor bir ey tabii. Bunu u anda yar yarya yapabiliyoruz. Alternatif bir sinema yaratma hedefi zerinden ilikilerimizi kurmaya alyoruz, ancak gnmzdeki ilikiler erevesinde bunu baarabilmek olduka zor, rgtl olmanz gerekiyor.

226

A.S: Filmlerinizin ierdii ideolojik bamszlk pratiini aklar msnz? K.: ncelikle bamsz sinema, geleneksel olana kardr, yeniyi arar, baml ilikilerden tamamen uzak durur. Trkiyede bir sorun varsa, (rnein, bu Krt sorunu olabilir, emek-sermaye elikisi olabilir, bir evre sorunu olabilir, aznlk sorunu olabilir, bir bireyin gnmz modern toplumunda yaad bireysel elikiler olabilir) bu sorunlara bakarken mevcut iktidarn gzyle mi bakar, yoksa bamsz m bakar? Bence bu, ciddi bir ayrm noktas. Temel ideolojik farkllk bu noktada kagelir. Bu farkllk sizin tm ilikilerinizi etkilemeye balar, nk ne taraftan bakarsanz o taraftan baz kimselerle iliki kurmak zorundasnz. rnein, bir evre sorununa iktidarn tarafndan baktnzda suya sabuna dokunmazsnz. Biraz melodrama veya arabeske kayabilirsiniz. Ya da bunun tam kar gr asnda durabilir ve insanlar harekete geirebilirsiniz. Ortada veya iktidar tarafnda durursanz asla bamsz olamazsnz. Bence ideolojik anlamda bamszlk kolay bir ey deil; inanca, dirence, korkusuzlua, cesarete, samimiyete, fedakarla bal. Bu yzden ideolojik adan bamsz olabilmeniz iin her trl iktidar ilikisi dnda bakmanz gerekli. A.S: Sizin ideolojik adan bir izginiz var. Filmlerinizde bunu grebiliyoruz. Bu bak anz devam edecek mi? rnein, bir kaynaktan byk bir sermaye elde ettiinizde bile ideolojik bamszlk pratiini filmlerinizde grebilecek miyiz? K.: Umarm. Bunun cevabn vermek ok zor, biliyorsunuz Trkiyede bir gelenek gibi- taraflar ve grler zamanla deiime uruyor. A.S: Son olarak gsterim aamasnda nasl bir seyirci kitlesini hedefliyorsunuz ve bu kitleyle filmleriniz arasnda nasl bir seyretme ilikisini amalyorsunuz? K.: Bence bamsz sinemann bu pratii de ok nemli. Yapm sonras ortaya kan rnn seyirciyle kurduu iliki biimi, bamsz sinema yapan kiinin kstaslarndan birisi oluyor. Gsterim aamasnda baml hale gelirseniz, o zaman yaptnz rnn ierii de baml hale gelmi olur. Yapm sonrasnda kitle, salonlar, byk irketler, her yere ulama kaygs yava yava ideolojik olarak ve anlatm asndan sizin taviz vermenizi gerektiriyor, aynlamay beraberinde getiriyor. O yzden biz, bir filmi yaparken filmin seyirciye ulamas zerinden bir strateji belirlemiyoruz. Biz konuya

227

gerekten samimi, objektif, ilerici yaklap, konuyu nasl anlatabiliriz? sorusuna odaklanyoruz. Ama film gsterime girdiinde seyircinin sevmedii bir film olabilir. Mesela Fotoraf filmi benim iin yleydi. Ne Trklerin ne Krtlerin sevmeyecei bir filmdi, nk geleneksel deildi. Objektif biimde konuya yaklap gsteriyordu. Dil asndan da yleydi. Kurgusu hzl deildi. Poplist sinemadan farklyd. Konusu itibariyle byle bir dili gerektiriyordu. Byk kitleyi yakalamaya ynelik hedefimiz olmad iin byle bir sinema dili kullanabildik. Sinemann handikap burada zaten: Kitle ve para. Bu kayglar bizim yaratclmz ldren eyler. A.S: Fotoraf filminiz hem ulusal hem de uluslararas alanda seyirciye gsterildi, dller ald. Dardaki seyirciyle lkemizdeki seyircinin yaklam, tepkileri arasndaki farklar neler oldu? K.: Yurtdndaki seyirci Fotorafa daha ok bir film olarak, objektif yaklat, nk o seyirci anlatlan meselenin dnda kalyordu, bu meselenin bir taraf deildi. lkemizde ise Krtler kendilerinin propagandasn yapan bir film beklentisine kapldlar, ancak film onlarn beklentisini karlamad, dolaysyla haz alamadlar. Trkler ise filmi dier tarafn filmi olarak alglad. Tabii ortaya kan film arada kayboldu. Zaten sanat byle bir ey, bir ekilde bir yerlerde yansmasn buluyor. Bugn teknolojik altyap, iktidarlarn bir dnceyi, bir sanat rnn engellemesini ortadan kaldryor. Tam tersine o engellemeyi engelliyor. Byk para yatrp byk para kazanacam ynnde bir kaygnz yoksa, zaten eseriniz rahata seyirciye ulayor. A.S: Bu sylei ve aktardnz bilgiler iin ok teekkr ederim. K.: Ben de teekkr ederim.

13 Nisan 2007 stanbul

228

EK 5. TURGUT YASALAR LE GNMZ TRK S NEMASINDA BAIMSIZLIK ANLAYII ZER NE GRME

L S VAS: ncelikle bu grme olanan bana verdiiniz iin teekkr ederim. Trk Sinemasnda Bamszlk Anlay ve Temsilcileri balkl bir doktora tezi hazrlamaktayz. Bu balk kapsamnda zellikle 90l yllardan gnmze dek Trk sinemasnda grlen deiimler erevesinde ortaya kan bamszlk anlayn incelemekteyiz. Varsaymmza gre bamsz sinema kavram, gnmzde yalnzca egemen endstriyel sistemden bamsz olmak anlamna gelmiyor. Bamsz sinemadan sz edebilmemiz iin baka pratiklerin de yer almas gerektiini dnyoruz. Bize gre bamsz sinema kavram drt pratik ierebilir: Endstriyel (ekonomik) bamszlk, anlatmsal bamszlk, seyretme ilikisi asndan bamszlk ve ideolojik bamszlk pratikleri. Bamsz bir film, bu pratiklerden birini veya birkan ayn anda ierebilir. Sizce bamsz sinema nedir? Bu kavram tanmlar msnz? TURGUT YASALAR: Aka sylemek gerekirse, zerine ok fazla dnmediim ve hakknda bilgi sahibi olmadm bir konu. Bu yzden zerine konumam ve bu kavramn tanmlamasn yapmam pek doru olmaz. Bizim topraklarmzda byle bir mevzu var m? A.S: Trk sinemas 90l yllardan itibaren ok farkl bir yapya brnd. Bu yllardan itibaren Trk sinemasnda Yeilam olgusunun tamamen sona erdiini gryoruz. Klasik yapmclk anlaynn ykld bu dnemde baz ynetmenler ilk klarn yaptlar ve bu klarn kendi sermayeleriyle, yani filmlerinin hem yapmcln hem ynetmenliini stlenerek yaptlar. Hatta kameray da kendileri kullandlar, filmlerinin kurgusunu yaptlar ve oyuncu olarak da kendi filmlerinde yer aldlar. Bu oluum, baz sinema yazarlar tarafndan Trk sinemasnda bamszlar dnemi olarak adlandrld. 90l yllarda balayan ve gnmzde de devam eden bu oluum halen Trk sinemasnda bamszlk tartmalarna yol ayor. Bu tartma zerine neler syleyebilirsiniz?

229

T.Y: Bu tartmay yakndan takip etmediim iin iddial konumak istemiyorum. Ama kendi pratiim zerinden anlatmam gerekirse, bahsettiiniz bamszlk kriterlerinden herhangi birine smak ve o erevede bir sinema yapmak adna yola kmyorum, filmlerimi bu dorultuda ekmiyorum. Leoparn Kuyruu byk bir heyecanla yola klarak ekilmi ve bahsettiiniz bamszlk tarifine ok uyan bir filmdi. Filmin temel sermayesi bortu. 40.000 dolar ile yola ktk. Grnt ynetmenine, kamera arkasndaki pek ok insana ve oyunculara ben film ekiyorum, benimle beraber geliyor musunuz? diyerek yola ktm bir filmdi. A.S: O filmin yapmcln siz ve Ahmet Somuncuolu stlenmi. Ayrca Planet Film destek olmu. T.Y: Evet. 40.000 dolar filmin ekimleri iin harcanmt. Filmi tamamlamak iin Ahmet Somuncuolu ile ortak oldum. Filmi aslnda Yeni Sinemaclarla gerekletirmitim. O dnemde Gemide, Lalelide Bir Azize ve Leoparn Kuyruunu ekmitik. Herkes bize manifestomuzu soruyordu. Halbuki biz sadece film yapmak istiyorduk. Bu ilk filmler ok byk zverilerle ekilmiti. Planet Film ise reklam prodksiyonu yapan bir irketti. Onlarla baz iler yapmtm. Filmi tamamlamak iin bu irketle ortak oldum. Sis ve Gece de ortak yapmdr, Kara Film ortaklyla yaplmtr. Ancak o filmde de temel sermayeyi Kltr Bakanlnn kredisi, bir televizyon kanalna n sat, iki dostumuzdan aldmz nakitler ve en ok da zveriler oluturmaktadr. A.S: Filmlerinizde zel bir dil yaratma kaygnz var m? T.Y: Filmlerimde zel bir anlatm dilinin peinde komuyorum. rnein; Sis ve Gece son derece klasik dili olan bir filmdir. Leoparn Kuyruunda farkl bir ey denemek istiyordum, ancak imkanlar el vermedi. Bir sonraki filmimde ise bambaka bir dil deneyebilirim. Mesela u sralarda aklmda bir proje var. Mocumentary tarznda olacak, video kamera ile ekilecek. nemli bir ksm doalamaya dayanacak. Bu proje, daha nceki almalarmla hibir benzerlik tamyor. Hikayenin byle bir anlatma ihtiya duyduunu dndm iin byle bir slup deneyebileceimi dnyorum. lk iki filmimde, aklmdaki bu projenin diliyle ilgili hibir ipucu da yok.

230

A.S: Gsterim aamasnda nasl bir seyirci kitlesini hedefliyorsunuz ve bu kitleyle filmleriniz arasnda nasl bir seyretme ilikisini amalyorsunuz? T.Y: Bir ynetmen, yapt iin mmkn olduunca en fazla sayda seyirci tarafndan izlenmesini ister. Leoparn Kuyruu ve Sis ve Gece filmlerinde ngrlen seyirci saysnn altnda kaldk. Daha yksek bir gie rakam bekliyorduk, tabii bunun ekonomik geri dnm var. Bu geri dnm ne yazk ki gereklemedi. Zeki Demirkubuzun Kader filmini Ankara Film Festivalinde seyrettim ve ok beendim. Ancak rendim ki, filmi 20.000 seyirci seyretmi. Bu kadar gzel bir filmi neden bu kadar az sayda seyirci izliyor? Bu sorunun birok klie cevab var, ama bizim bu cevaplarn arkasna snp, Ne yapalm bizim filmlerimiz az seyrediliyor demememiz gerekir. Bir yolunu bulmamz lazm. Ben, Sis ve Gecenin ok daha fazla sayda insana ulamasn her anlamda isterdim. Orada anlatmak istediim eyin insanlara ulamas asndan, kiisel tatmin asndan, ekonomik geri dnm asndan bunu isterdim. A.S: Aslnda edebiyat uyarlamalarnn seyirci asndan avantajlar vardr. nk edebi eserler hazr malzeme olarak adlandrlrlar ve zaten var olan bir okuyucu kitlesi mevcuttur. Dolaysyla hazr bir seyirci kitlesini de garanti ederler. Bu adan bakldnda yine de yetersiz bir seyirci saysyla m karlatnz? T.Y: Zaten bizi de artan bu oldu. Ahmet mit ok satan bir yazar; Sis ve Gece de ok satm bir roman. 10 yldr piyasada olan bir roman ve filmle birlikte 17. basksn yapt. Bir o kadar da piyasada korsan sat var. Bu romann satld okuyucu kitlesi kadar sinemaya seyirci geldi. Bir uyarlama yapld zaman genellikle okuyucu kitlesi filmden tatmin olmaz. Sis ve Gecede bu durumun aksine, roman okuyanlarn neredeyse tamam filmden ok memnun kaldklarn ve filmin iyi bir uyarlama olduunu sylyorlar. Roman okumu kiiler filmi seyrettikten sonra tekrar roman okuduklarn sylyorlar. Bu anlamda ok pozitif sonular aldm. Buna ramen okur saysnn stne kamadk ve bunun sebebini ok merak ediyorum. Gerekten bunun aratrlmas gerekiyor. PR almas yapld, reklam yapld, Billboard hazrland, gazetelere ilan verdik, Beyolunda afiler asld. Televizyon kanallarnda ve gazetelerde Ahmet mit ile rportajlar verdik. Romann ve filmin muhtelif yanlarn anlattk. Btn bunlara ramen seyirci says 60.000 ile snrl kald.

231

A.S: Filmlerinizde ortaya koymaya altnz bir ideoloji var m? T.Y: Yine byle bir rportajda iki filmim arasnda benzerlik kuran bir kiiye rastlamtm. yle demilerdi: Leoparn Kuyruu ile Sis ve Gece arasnda yle bir ortak nokta var: Leoparn Kuyruunda yanllkla silah patlar ve kutsal idealler uruna yola km arkadalarn btn eylemini, geleceklerini mahveder. Sis ve Gecede ise bir hukuksuzluk, bir yargsz infaz sz konusudur. Yine bir silah patlar ve o patlayan silah o insann en yaknn, en sevdii kiiyi vurur. ki film arasnda byle bir esasa ilikin benzerlik kurmular. Belki de Sis ve Geceyi seme sebebim budur. Leoparn Kuyruu orijinal bir senaryoydu. Orada yaananlarn bir ksm benim yaknmdan gemi olaylard. Bu yzden o ykleri sinema yoluyla anlatmak eklinde bir heyecana kaplmtm. Sis ve Geceyi okuyunca da benzer bir ey grdm ki hikaye beni ok etkiledi ve bu hikayeyi filme aktarmaya karar verdim. Bu hukuksuzluk temasn aktarma ihtiyac duyuyorum. mrmde tane darbe oldu ve nden de mustarip oldum. Btn bu olanlar beni rahatsz ediyor, dolaysyla bunlardan bamsz iler yapabileceimi sanmyorum. Filmlerimin bir yerinde bu konu ortaya kacaktr. A.S: Bamsz ynetmen tanmlamasn kendiniz iin kabul ediyor musunuz? T.Y: Biraz nce bamsz sinema tartmasn aklarken Yeilam olgusunun bittiinden sz etmitiniz. Aslnda Yeilam televizyonda sryor. Yeilam filmleri 10-15 gnde ekiliyordu. Starlar zerinden yryen bir sistemdi. Ayak sistemi vard...v.s. Bugn bir haftada yaklak 70-80 dakikalk neredeyse bir uzun metrajl filme denk gelecek ekilde- dizi blmleri ekiliyor. Yeilamda ylda 300 filmin evrildii dnemler vard. Bugn ise televizyon kanallarnda 80 tane dizi yaynlanyor. Yeilamdaki gibi bir retim sz konusu, ancak gnmzde farkl bir kanaldan yaplyor. Ayrca gnmzde ciddi bir smr sz konusu. Yazanlar, ynetenler, oynayanlar, kamera nnde ve arkasnda alanlar bakmndan ciddi bir smr var. Bu sektrde alanlar bu smrye boyun eiyorlar, mecburlar. Ben, bu yapnn tamamen dnda kalarak istediim filmleri ekmek isterdim. Bylece bamsz ve balantsz olduumu rahatlkla syleyebilirdim, ama bu sistem bir yerinden beni de iine alm durumda.

232

A.S: u anda ynettiiniz bir televizyon dizisi var m? T.Y: Hayr. Ancak nmzdeki gnlerde balayabilirim. Bunu yapmak istediim iin deil, para kazanmak, hatta Sis ve Gecenin borlarn demek iin yapabilirim. A.S: Gnmz Trk sinemasnda Zeki Demirkubuz, Nuri Bilge Ceylan, Dervi Zaim gibi ynetmenler taviz vermeden sadece sinema filmi evirerek bu yolda devam ediyorlar. T.Y: Onlar bunu yapmay baarmlar. Bu isimler, yaptklar filmleri yurtdnda pazarlamay da beceriyorlar. Yaptklarn takdirle karlyorum. Ekonomik adan onlarn yaptn ben yapamadm. Mecbur kaldmda televizyon dizileri ektim. Tabii ki hi televizyon ii yapmadan sadece kendi sinema projelerimi gerekletirmek isterim. On yl sonra geriye dnp baktmda 6-7 filmimin olmasn, bu filmlerin belli bir izgiyi izlemelerini ve onlarn zerine konuulmasn isterim. Ancak bugn bylesine genel deerlendirmelere varmak mmkn deil. A.S: Bu sylei ve aktardnz bilgiler iin ok teekkr ederim. T.Y: Ben de teekkr ederim.

24 Nisan 2007 stanbul

233

EK 6. M T NAL LE GNMZ TRK S NEMASINDA BAIMSIZLIK ANLAYII ZER NE GRME

L S VAS: ncelikle bu grme olanan bana verdiiniz iin teekkr ederim. Trk Sinemasnda Bamszlk Anlay ve Temsilcileri balkl bir doktora tezi hazrlamaktayz. Bu balk kapsamnda zellikle 90l yllardan gnmze dek Trk sinemasnda grlen deiimler erevesinde ortaya kan bamszlk anlayn incelemekteyiz. Varsaymmza gre bamsz sinema kavram, gnmzde yalnzca egemen endstriyel sistemden bamsz olmak anlamna gelmiyor. Bamsz sinemadan sz edebilmemiz iin baka pratiklerin de yer almas gerektiini dnyoruz. Bize gre bamsz sinema kavram drt pratik ierebilir: Endstriyel (ekonomik) bamszlk, anlatmsal bamszlk, seyretme ilikisi asndan bamszlk ve ideolojik bamszlk pratikleri. Bamsz bir film, bu pratiklerden birini veya birkan ayn anda ierebilir. Sizce bamsz sinema nedir? Bu kavram tanmlar msnz? M T NAL: Bamsz sinema, Amerikada ortaya km bir fikir. Amerikan sinemas, stdyo sistemi zerine kurulu olduu iin, o stdyo sistemi dnda sinema yapmaya alan kiilere verilen bir isim. John Cassavetes rneinde olduu gibi Cassavetes, oyunculuktan kazand parayla filmlerini ekmi ve datm. A.S: 90l yllardan gnmze Trk sinemasna genel olarak baktmzda Yeilam dnemine oranla ok farkl bir yap grmekteyiz. Bu balamda egemen sinema endstrisinin olmay dikkat ekiyor. te yandan Bamsz Trk sinemas tartmalar srmekte. Sizce gnmzde Bamsz Trk Sinemasndan sz edebilir miyiz? Bu tartmalar zerine ne dnyorsunuz? .: Trkiyede Amerikadaki anlamyla kurulu bir stdyo sistemi olmad iin, Ylmaz Erdoan veya Cem Ylmaz gibi en byk dediimiz sinemaclar bile bamszlar. nk Trkiyede bir stdyo sistemi yok ve film yapmaya altnz zaman sfrdan balamak zorundasnz. Trkiyede 4 milyon seyirciye ulaan ynetmenler bile ikinci filmlerini yapabilmek iin reklam filmi, dizi ekmek veya standup yapmak zorundalar. Trkiyede byk boyutlu filmler ve kk boyutlu filmler var.

234

Ben asl bamszlk meselesinin insanlarn kafasnda olduuna inanyorum. Byk boyutlu filmlerin bir yapl tarz var. rnein, televizyondan destek alabilirsiniz, filminizin televizyona n satn yapabilirsiniz, Eurimagesa bavurabilirsinizv.s. Biraz bunlarn da dnda kalan bir film Trkiyede bamsz olarak anlabilir. Televizyona sat yaplmayan veya kendi datm sistemini oluturabilen bir film bamsz olabilir, ki Trkiyede bu imkansz bir ey. Datm aamasnda mutlaka bir irketle anlamak zorundasnz. Trkiyede bamszlk kavram, filmlerin yapm aamalar zerinden kullanlan bir adlandrma. A.S: Grtm ynetmenlerden ve baz sinema yazarlarndan bamsz Trk sinemas snflandrmasna varmamz iin henz erken olduunu ifade edenler oldu. Sizce bu dnemi adlandrmak iin erken mi? .: Hayr erken deil, Trkiyede bamsz bir sinema mevcut. Trkiyede Amerikanvari bir bamsz sinema yok, o kadar geni bir hareket de yok. Ama Zeki Demirkubuzun filmleri, Nuri Bilge Ceylann son filmi hari dier filmleri, Dervi Zaimin Tabutta Rvaata, benim 9 adl filmim, Yeim Ustaolunun filmleri bamsz filmler. Bence bu konuyu bir zihniyet meselesi haline getirmek gerekiyor. ok dk bteli, bamsz filmler ekiliyor ancak byk bteli filmlerle yarmaya alyorlar, kendilerini byk yapmclara beendirmeye alyorlar. Yapl koullarnn tesinde, bence asl bamszlk insann kendisinde balyor. Ne anlatmak istediinizi bilmenizle ilgili. nk biraz nce sylediim gibi Trkiyede neredeyse herkes bamsz. A.S: Bamsz ynetmen tanmlamasn kendiniz iin kabul ediyor musunuz? .: 9 filmimi tam anlamyla bamsz olarak yaptm. Ne Kltr Bakanlndan, ne Eurimagesdan ne de herhangi bir televizyon kanalndan destek almadm. Kendi paramz ortaya koyarak yaptk. Yeni filmimi de bu ekilde yapyorum. Baml olarak yaptm filmin bile (Anlat stanbul) bir ekilde bamsz olduunu dnyorum. Anlat stanbulda birok dk bteli filmde gremeyeceiniz bir bak as var. 9u ekerken arkada biraraya geldik, kredilerimizi birletirdik ve bize inanan insanlardan kamera ve k dn aldk. Benzer ekilde mekan ayarladk. Oyunculara para demedik. 9u bu ekilde ektik.

235

A.S: PTT yapm irketi hangi devrede araya girdi? .: Film bittikten sonra filmin basks iin 20.000 dolar gerekiyordu. PTT yapm bu masraf karlayarak filme ortak oldu. Ama bu aamaya kadar filmin sesi ve miksaj bitmiti. Filmin datm iin byk irketlerle konuuyorduk, ancak datmclarla anlaamadan film, Trkiyenin Oscar aday aday oldu. Datm irketleri Ocak ayna gn veriyorlard. Halbuki yl bitmeden filmin kendi lkesinde en az bir hafta vizyona girmi olmas gerekiyordu. 9, festivaller haricinde Trkiyede gsterilmemiti. Dolaysyla sinema salonu sahiplerine kendimiz rica ettik ve drt kopyayla filmi gsterime soktuk. Film, stanbulda drt salonda vizyona girdi. stanbulda 15 gn vizyonda kald, daha sonra o drt kopya Trkiyenin eitli yerlerinde dolat. Film, her gittii yerde ok ksa sre gsterimde kald. A.S: Filmin size geri dnm oldu mu? .: Film, ok dl ald. dllerden 80 milyara yakn bir getirisi oldu. Bu parayla yapmdan kaynaklanan borlarmz dedik. Daha sonra film, bir talyan televizyon kanalna satld. Oradan para geldi, paray bltmzde bana kalan 2 milyar oldu. Ksacas 9 filminin bana kazandrd tek para budur. A.S: Sinema filmleriniz dnda hangi alanlarda alyorsunuz? .: Reklam filmleri ynetiyorum. Zaten bir sonraki filmimin sermayesini de bu ekilde salayacam. A.S: Filmlerinizi kullandnz anlat kalplar asndan deerlendirir misiniz? .: Okul yllarmda deneysel filmler ekiyordum. Varolan sinema dilinden memnun deildim. Filmlerimde bir ekilde farkl bir dil gelitirmeye alyordum. Okul yllarmda filmlerim ok tepki topluyordu. Yarmalarda dl alyordum, ancak hep seici kurul dl alabiliyordum. Birincilik veya ikincilik sz konusu olmuyordu. Uzun metrajl film ekerken de hep ayn aba ierisindeyim. Senaryo yazar olarak altm yllarda geleneksel anlatya ok uygun eyler yazdm. Ama kendi filmlerimin senaryosunu yazarken bu anlaty krmaya altm. Mesela 9, bir aray filmidir. Filmin hikayesi, oyuncularla ayr ayr ekimler yaplmas, video ile ekilmesi ve mali koullar

236

filmin estetiini yaratt. Benim iin o sre ok heyecan vericiydi. Bundan sonraki almalarmda da benzer araylar gerekletirmek istiyorum. Yapmclar genellikle korku, komedi, melodram trnde filmler istiyorlar. Ben bunlar yapmak istemiyorum. Daha ok ierikten yola kan filmler yapmak istiyorum. Aslnda her filmimde anlatmak istediim bir dert var. Yeni ekeceim filmimde de kendi hayatmdan izler var, birok otobiyografik zellik var. Anlatmak istediim hikayeler zaten kendi stillerini yaratyorlar. A.S: Dolaysyla yarattnz bu slup kendi seyircisini de yaratyor. .: Evet. Ticari sinema yapmclar, seyirciyi tandklarn zannediyorlar ve seyirciyi kitle olarak gryorlar. Her seyircinin ayn tepkileri vereceini dnyorlar. Ben byle olduuna inanmyorum. Salonda oturduunuz zaman filmle ba baa kalrsnz. Bence seyircinin reflekslerine deil, aklna hitap etmeniz gerekiyor. Sanatnn seyirciyle eit bir iliki yakalamas gerekiyor. Ben, seyirciyle eit bir iliki kurarak hikayelerimi aktarmaya alyorum, refleks sinemas yapmyorum. A.S: Bu sylei ve aktardnz bilgiler iin ok teekkr ederim. .: Ben de teekkr ederim.

27 Nisan 2007 stanbul

237

EK 7. ZER KIZILTAN LE GNMZ TRK S NEMASINDA BAIMSIZLIK ANLAYII ZER NE YAPILAN GRME
L S VAS: ncelikle bu grme olanan bana verdiiniz iin teekkr ederim. Trk Sinemasnda Bamszlk Anlay ve Temsilcileri balkl bir doktora tezi hazrlamaktayz. Bu balk kapsamnda zellikle 90l yllardan gnmze dek Trk sinemasnda grlen deiimler erevesinde ortaya kan bamszlk anlayn incelemekteyiz. Varsaymmza gre bamsz sinema kavram, gnmzde yalnzca egemen endstriyel sistemden bamsz olmak anlamna gelmiyor. Bamsz sinemadan sz edebilmemiz iin baka pratiklerin de yer almas gerektiini dnyoruz. Bize gre bamsz sinema kavram drt pratik ierebilir: Endstriyel (ekonomik) bamszlk, anlatmsal bamszlk, seyretme ilikisi asndan bamszlk ve ideolojik bamszlk pratikleri. Bamsz bir film, bu pratiklerden birini veya birkan ayn anda ierebilir. Sizce bamsz sinema nedir? Bu kavram tanmlar msnz? ZER KIZILTAN: Sinema, ortaya k itibariyle endstriyel bir sanat. Gnmzde bu endstrinin merkezi Amerika. Sinema, ok krl bir i alan olduu iin, sinema eserlerine genellikle bir fabrika rn yaklamyla baklmakta ve bu rnler stdyo sistemi ierisinde ortaya konulmaktadr. Dolaysyla sinema sanatn ciddiye alan ynetmenlerin, senaristlerin, oyuncularn yapmak istedikleri faaliyetlere bu stdyo sistemi ierisinde, belirli snrlar erevesinde izin verilmekte. Ancak bu sistemden kurtularak, kendi dertlerini anlatmak isteyen, kendi filmlerini yapmak isteyen kiilerin oluturduu kavrama bamsz sinema deniyor. Bu kavram Amerikan sinemasnda ortaya km bir tanmlama. A.S: 90l yllardan gnmze Trk sinemasna genel olarak baktmzda Yeilam dnemine oranla ok farkl bir yap grmekteyiz. Bu balamda egemen sinema endstrisinin olmay dikkat ekiyor. te yandan Bamsz Trk sinemas tartmalar srmekte. Sizce gnmzde Bamsz Trk Sinemasndan sz edebilir miyiz? Bu tartmalar zerine ne dnyorsunuz?

238

.K: Bundan 5-10 yl ncesine kadar Trkiyede film yapmak delilikti. Halen lkemizde bir stdyo sistemi mevcut deil. Endstri, baz televizyon kanallar ve prodksiyon irketleri arasndaki alverile ilerliyor. Bir yandan sinemay bir sanat olarak yapmak isteyen insanlar var. rnein, Zeki Demirkubuz, Nuri Bilge Ceylan veya Yeni Sinemaclar. Ancak sinemay sanat olarak gren ve uygulamak isteyen insanlar da bir ekilde endstrinin iinde yer almak zorunda kalyorlar. A.S: Bamsz sinemac kavramn Yeni Sinemaclar oluumu iin kabul ediyor musunuz? .K: Bamsz sinemac kavramn, gie kaygs olmayp, kendi derdini anlatmaya alan, bir televizyon kanalna veya bir yapmcya senaryosunu gsterip zerinde deiiklik yapma ihtiyac hissetmeyen, hatta deiiklik yapmay reddeden eklinde tanmlarsak, evet, kabul ediyorum. A.S: Sinema dnda televizyonda baz iler yapyorsunuz. Dizi film ekiyorsunuz. Filmlerinizin finans salyorsunuz? .K: Hayr. Televizyona yaptm ilerle ancak kendi geimimi salyorum. O noktada iimi yapyorum. Mhendis veya doktor deilim, ynetmenim. Dolaysyla bu ekilde para kazanp geimimi salayabiliyorum. Sinema filmlerim ise sanatm oluturuyor. Filmlerin finans kaynaklarn yapmclar salyor. Ayrca Takvada Kltr Bakanlndan ve Eurimagesdan destek aldk. A.S: Bamsz sinemann endstriyel pratiinin yan sra anlat kalplar asndan da farkllk tamasn, geleneksel anlatya kar kmasn ngryoruz. Filmlerinizi kullandnz anlat kalplar asndan deerlendirir misiniz? .K: Bu konuda ok emin deilim. Bu, bir romancnn cmlesi kurmas gibidir. Kimi James Joyce gibi yazar, kimi ok daha klasik yapda cmleler kurar. Bu, ynetmenin dnyasyla ve biraz da anlatlan hikayenin yapsyla ilgili bir ey. A.S: Sizin de dahil olduunuz Yeni Sinemaclar grubu ideolojik anlamda bir bamszlk pratii ieriyor mu? kaynaklarn sinema dnda yaptnz ilerden mi

239

.K: Elbette. Olmamas mmkn deil. Zaten yle bir ngr, dnce olmasa byle bir oluum da olamazd. Para kazanmann eitli yollar var. Dertleri olan insanlar-ki bu da bir nevi ideolojinin kapsamna giriyor-biraraya gelerek Yeni Sinemaclar oluturdular. Meseleleri para kazanmak deil, dertlerini aktarmakt. A.S: Nasl bir seyirci kitlesini hedefliyorsunuz ve bu kitleyle filmleriniz arasnda nasl bir seyretme ilikisini amalyorsunuz? .K: Filmlerimin dnyadaki tm insanlara ulamasn amalyorum. Ulaamyorsam, neden ulaamadm zerine dnyorum. Dnya ile bir derdim ve filmlerimde bu derdimi anlatyorum. Dolaysyla seyirciden de buna ynelik tepkiler bekliyorum. A.S: Yeni Sinemaclarn bundan sonraki projeleri neler? Yine ayn slupla, seyretme ilikisi veya ideolojiyle devam edecek mi? .K: Evet, yine ayn ekilde devam edeceiz. 6-7 tane proje var, bunlar srasyla ekilecek. Ayrca Yeni Sinemaclar dnda benim ekeceim bir film var. Limon Yapm ile anlatk ve Kltr Bakanlna bavurduk. Eyll veya Ekim aylarnda ekimlere balamay dnyorum. A.S: Bu sylei ve aktardnz bilgiler iin teekkr ederim. .K: Ben teekkr ederim.

29 Nisan 2007 stanbul

240

EK 8. SEK N YASAR LE GNMZ TRK S NEMASINDA BAIMSIZLIK ANLAYII ZER NE YAPILAN GRME
L S VAS: ncelikle bu grme olanan bana verdiiniz iin teekkr ederim. Trk Sinemasnda Bamszlk Anlay ve Temsilcileri balkl bir doktora tezi hazrlamaktayz. Bu balk kapsamnda zellikle 90l yllardan gnmze dek Trk sinemasnda grlen deiimler erevesinde ortaya kan bamszlk anlayn incelemekteyiz. Varsaymmza gre bamsz sinema kavram, gnmzde yalnzca egemen endstriyel sistemden bamsz olmak anlamna gelmiyor. Bamsz sinemadan sz edebilmemiz iin baka pratiklerin de yer almas gerektiini dnyoruz. Bize gre bamsz sinema kavram drt pratik ierebilir: Endstriyel (ekonomik) bamszlk, anlatmsal bamszlk, seyretme ilikisi asndan bamszlk ve ideolojik bamszlk pratikleri. Bamsz bir film, bu pratiklerden birini veya birkan ayn anda ierebilir. Sizce bamsz sinema nedir? Bu kavram tanmlar msnz? SEK N YASAR: Sizin tanmlamanza katlyorum. A.S: 90l yllardan gnmze Trk sinemasna genel olarak baktmzda Yeilam dnemine oranla ok farkl bir yap grmekteyiz. Bu balamda egemen sinema endstrisinin olmay dikkat ekiyor. te yandan Bamsz Trk sinemas tartmalar srmekte. Sizce gnmzde Bamsz Trk Sinemasndan sz edebilir miyiz? Bu tartmalar zerine ne dnyorsunuz? S.Y: Trkiye'de sinema hibir zaman bir endstri olmad ki, imdi egemen bir sinema endstrisinin olmadndan sz edebilelim. Yeilam dnemi diye ifade ettiiniz dnemde de endstri yoktu, 90'l yllardan sonra da yok. 90'l yllar ncesi Trk sinemas balarda daha ok blgeler olarak ifade edilen, sinema sahiplerinin verdii avanslarla yryordu. Hatta sylendiine ve yazldna gre filmlerin oyuncu kadrolar bile, hangi oyuncularn filmleri i yapyorsa onlar isteyen bu sinema sahipleri tarafndan belirleniyordu. Bu oyuncu kadrosunun parlak ya da daha az parlak olmasna gre de avanslar artyor veya eksiliyordu. Daha sonra, ki benim bildiim bir dnem bu,

241

video irketleri ve televizyonlar filmlerin finansrleri oldu. Bu dnemde devlet de artk filmlere destek vermeye balamt. Ardndan da hepimizin bildii gibi Eurimages sinemamzn birok filmine destek verdi ve vermeye devam ediyor. Grld gibi, bu yapda, film yapmak iin finansmann btnn kendisi yatran yapmc/kapitalist tipi yok. Btn bu dnemler boyunca, yapmclar zaman zaman bir filmin finansmannn bir ksmn, bazen de hepsini koymulardr elbette. Fakat bir sinema endstrisinden sz edebilmemiz iin bunun sreklilik arz etmesi, yapnn ana karakteristiinin bu olmas gerekir. Bunun yan sra kendi kendini dndrebilen bir sistem olmas da gerekiyor. Son yllarda da sinemamz neredeyse yalnzca fonlar ve sponsorlarla yryen bir sinema, ki 90'l yllardan itibaren bu byle. Bilindii gibi "bamsz sinema ve sinemaclar" kavram Amerikan sinema sistemi iinde ortaya km bir kavram. nk yine bilindii zere, Amerikan sinema sistemi gerek bir endstridir ve sinema stdyolar bu sistemde belirleyicidir. Bu sistemde bu stdyolar filmlere byk paralar koyar, yaplacak projelere ve filmin oyuncu kadrosuna, hereyine karar verir. Ynetmeni de kendisi seer ve projeyi nerir. Ynetmenin yapacaklar bellidir. Bu snrlarn dna kmasna izin verilmez. Bunun iin de bu ynetmenlere kimi sinema aratrmaclar memur ynetmen derler. Byle bir yap iinde almay reddeden, konseptine, yaratclna, uslubuna, oyuncu kadrosuna, vb. sadece kendisi karar vermek isteyen ynetmenler ortaya kp, rnler ortaya koymaya balaynca da bunlara "bamsz sinemac" denmitir. Bu anlamda bamsz sinema hareketi diye adlandracamz oluumlar Avrupa'da da olmutur. Ama bunlarn byle adlandrlmas ne kadar dorudur bilemem. rnein, Fransz Yeni Dalga ve talyan Yeni Gerekilik hareketleri tam bu ablona uygun deildir. nk bu sinemaclar hereye stdyolarn karar verdii bir endstri sistemini reddetmekten ziyade -ki sistem zaten tam bu deildir- daha ok filmlerinde yer verecekleri konular, sinema dili gibi konularda bamsz davranma iarl olarak ortaya kmlardr. Yani kar ktklar daha ok klasik sinema dili, mekan olarak stdyolarda kurulan setlerde ekilen filmler, vb. idi. nk bunlar art koulmaktan te birer alkanlkt ve kimsenin aklna da farkl birey gelmiyordu. Yeni Dalga ve Yeni Gerekcilik, kameray doal setlere, sokaa kartt, konularn gnlk hayattan seti ve klasik sinema dilini krmak iin urat.

242

imdi bizim 90'l yllardan itibaren yaplagelen sinemamza baktmzda film yapan herkes sadece fonlardan ve sponsorlardan yararland iin -bir iki istisnay hari tutarsak- ekonomik adan ticari veya sanat filmlerinin yapmnda finansman koullar itibariyle bir fark olmadn grrz. Bu anlamda ekonomik bamszlktan sz edilebilir mi bilmiyorum? Kime kar ekonomik bamszlk? Finansr var mi ki ona kar bamsz olunsun. Sponsorlar ve fonlarn da bu destekten yararlanabilmeniz iin koyduu koullar var elbette. rnein, devletten destek alp, devletin anayasa ve kanunlaryla teminat altna alnm kurallarna kar bir film yapamazsnz. Yukarda bahsettiim, zaman zaman filmlere para yatran, bazen de bir filmin finansmannn btnn koyan yapmc tipi de artk ortada kalmad iin onlara kar da bir bamszlk sz konusu deil. Bu yapmc tipi ortadan kalkt gibi, Avrupa'da olduu gibi para bulan yapmc tipi de ortaya kmad lkemizde. Byle birey olsa, bu, ynetmenin yalnzca yaratclkla uraabilme imkann salayabileceinden iyi olurdu. Bu nedenle bildiiniz gibi, zellikle szn ettiiniz yllardan itibaren hemen her ynetmen kendi irketini kurdu. Dolaysyla, bu sre, rnein Antonioni ile Ponti arasnda sz konusu olan yapmc-ynetmen acl ilikisinin de yaanmamasn salad. Dolaysyla bu srete ben bamll ya da bamszl keskin olarak birbirinden ayrc izgiler gremiyorum. Burada olsa olsa ideolojik taviz vermeme, ticari sinema yapp yapmama ve sinema dilinden taviz vermeme gibi kiisel seimlerden sz edilebilecei kansndaym. Fikir zgrlnn olmad, totem ve tabularn kol gezdii lkemizde bamsz bir yaratcym, sinemacym demek ne kadar mmkn onu da bilmiyorum. Demoklesin klc hep kafamzn stnde sallanrken. A.S: Bamsz ynetmen tanmlamasn kendiniz iin kabul ediyor musunuz? S.Y: Buna bakalar karar vermeli, ben deil. Yalnzca unu syleyebilirim, hep samimi olmaya altm, iimden geleni yaptm. Tanmlanmalar ve tanmlamalardan da pek holandm syleyemem.

243

A.S: retim srecinizi, sinemanz hangi bamszlk pratikleri erevesinde deerlendirirsiniz? Ekonomik? Anlatmsal? deolojik? Nasl bir seyirci kitlesini hedefliyor ve bu kitleyle filmleriniz arasnda nasl bir seyretme ilikisini amalyorsunuz? S.Y: Bu, bamsz tavrn ii mi, d m, bilmiyorum ama, yukarda da sz ettiim gibi sanatta samimi olan tavr nemsiyorum. Onun iin ben de mmkn olduu kadar iimden kan, kendi kendine frlayan, taan eyin peindeyim. Fakat bildiiniz gibi ideolojiler sizi kuatmtr, en samimi olduunuzu sandnz anda bile farknda olmadnz ideolojik bir sapma gsterebilirsiniz. Bu herkes iin byledir. Filmlerimi insanlar seyretsin isterim. Sevinirim. Filmlerle dnyann deitirilemeyeceine inandm iin de seyirciden hibir ey beklemem. A.S: Bu sylei ve aktardnz bilgiler iin ok teekkr ederim.

6 Mays 2007 stanbul

244

KAYNAKA
Kitaplar Abisel, Nilgn. Sessiz Sinema, 2. Bask, stanbul: Om Yaynlar, 2003. ____________ Bir Dnya Nasl Kurulur? Popler Trk Filmlerinde Anlat Yaps zerine, Trk Sinemas zerine Yazlar, Ankara: Phoenix Yaynevi, 2005, ss. 199-226. ____________ Trk Sinemasnda Film Yapm zerine Notlar, Trk Sinemas zerine Yazlar, Ankara: Phoenix Yaynevi, 2005, ss. 103-134. Adanr, Ouz. Sinemada Anlam ve Anlatm, 2. bask, stanbul: Alfa Yaynlar, 2003. Akbulut, Hasan. Nuri Bilge Ceylan Sinemasn Okumak Anlat, Zaman, Mekan, Ankara: Balam Yaynlar, 2005. Altner, Birsen. Metin Erksan Sinemas, stanbul: Pan Yaynclk, 2005. Arecco, Sergio. John Cassavetes, Milano: Editrice Il Castoro, 2000. Aya, Engin. Yeilama Bak, Trk Sinemas zerine Dnceler, Sleym Murat Diner (haz.), Ankara: Doruk Yaynlar, 1996, ss. 129-148. Badatl, Selahattin. talyan Yenigerekilii, stanbul: Der Yaynlar, 2000. Battal, Sadk. Asl Film imdi Balyor!, Ankara: Vadi Yaynlar, 2006. Battcock, Gregory (ed.) The New American Cinema A Critical Anthology, New York: E.P. Dutton&Co., 1967. Bazin, Andr. ada Sinemann Sorunlar, ev. Nijat zn, 2. Basm, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1995. Biryldz, Esra. Sinemada Akmlar, 2. Bask, stanbul: Beta Yaynlar, 2000. Biskind, Peter. Down and Dirty Pictures: Miramax, Sundance and The Rise of Independent Film, New York: Simon&Schuster Paperbacks, 2005. Bker, Seil. Sinema Dili zerine Yazlar, Ankara: Dost Yaynevi, 1985. Ceylan, Nuri Bilge. Uzak, stanbul: Norgunk Yaynlar, 2004. Cook, Pam ve Mieke Bernink (ed.) The Cinema Book, 2. bask, London: BFI Publishing, 1999. Cokun, Esin. Dnya Sinemasnda Akmlar, stanbul: zdm Yaynlar, 2003.

245

Daldal, Asl. 1960 Darbesi ve Trk Sinemasnda Toplumsal Gerekilik, stanbul: Homer Kitabevi, 2005. Dick, Bernard F. Anatomy Of Film, 5. basm, Boston&New York: Bedford/St. Martins, 2005. Dorsay, Atilla. Sinemamzn Umut Yllar, stanbul: nklap Kitabevi, 1989. ____________ Sinemamzda k ve Rnesans Yllar (Trk Sinemas 19902004), stanbul: Remzi Kitabevi, 2004. ____________ 12 Eyll Yllar ve Sinemamz, stanbul: nklp Yaynlar, 1995. Esen, kran. 80ler Trkiyesinde Sinema, 2.Basm, stanbul: Beta Yaynlar, 2000. ___________ Trk Sinemasnn Kilometre Talar, stanbul: Naos Yaynlar, 2002 Evren, Burak. lk Trk Filmleri, stanbul: Es Yaynlar, 2006. ___________ Trk Sinemas/Turkish Cinema, Antalya: 42. Antalya Altn Portakal Film Festivali Yaynlar, 2006. ___________ lk Trk Filmleri, stanbul: Es Yaynlar, 2006. Farina, Maria Debora. Filmakers: Le Storie Del Cinema Indipendente, Faenza: Editrice Cinetecnica, 2001. ___________________ Dizionario Del Cinema Indipendente, Faenza: Editrice Cinetecnica, 2001. ___________________ Indies. I Registi Indipendenti, Faenza: Editrice Cinetecnica, 2002. Gevgilili, Ali. an Sogulayan Sinema, Ankara: Balam Yaynlar, 1989. Gombrich, E.H. Sanatn yks, ev. Erol Erduran ve mer Erduran, 2. basm, stanbul: Remzi Kitabevi, 1999. Ghan, Glseren. Toplumsal Deime ve Trk Sinemas, Ankara: mge Yaynlar, 1992. Gleryz, Kezban. Trk Sinemasnda slubun Kkeni, Trk Sinemas zerine Dnceler, Sleym Murat Diner (haz.), Ankara: Doruk Yaynlar, 1996, ss. 49-56. Gvemli, Zahir. Sinema Tarihi, stanbul: Varlk Yaynlar, 1960. Hall, Phil. The Encyclopedia Of Underground Movies Films From The Fringes Of Cinema, Studio City: Michael Wiese Productions, 2004.

246

Hayward, Susan. Cinema Studies: The Key Concepts, 3. basm, New York: Routledge, 2006. Holmlund, Chris. From The Margins To The Mainstream, Contemporary American Independent Film, Chris Holmlund ve Justin Wyatt (ed.). New York: Routledge, 2005, ss. 1-19. Kali, Sabri. Deneysel Sinemann Ksa Tarihi, stanbul: Hil Yaynlar, 1992. Krel, Serpil. Yeilam yk Sinemas, stanbul: Babil Yaynlar, 2005. King, Geoff. American Independent Cinema, London&NewYork: I.B. Tauris, 2005. Kstepen, Enis, Frat Ycel, Yama Okur ve brahim Trk. Sinema Pratiini Fotorafa Benzetmeye alyorum, Uzak, Nuri Bilge Ceylan, stanbul: Norgunk Yaynlar, 2004. Krausse, Anna-Carola. Rnesanstan Gnmze Resim Sanatnn yks, ev. Dilek Zaptcolu, stanbul: Literatr Yaynlar, 2005. Levy, Emanuel. Cinema of Outsiders: The Rise of American Independent Film, New York: New York University Press, 1999. Lewis, Jon (ed.) The New American Cinema, Durham&London: Duke University Press, 1998. Lynton, Norbert. Modern Sanatn yks, ev. Cevat apan ve Sadi zi, stanbul: Remzi Kitabevi, 1982. Merritt, Greg. Celluloid Mavericks: A History of American Independent Film, New York: Thunders Mouth Press, 2000. Monaco, James. Bir Film Nasl Okunur? Sinema Dili, Tarihi ve Kuram, ev. Ertan Ylmaz, stanbul: Olak Yaynlar, 2002. _____________ Yeni Dalga, ev. Ertan Ylmaz, 1. ve 2. Bask, stanbul: +1 Kitap, 2006. Morandini, Morando. Faizmden Yeni-Gerekilie talya, Geoffrey Nowell-Smith (ed.) Dnya Sinema Tarihi, ev. Ahmet Fethi, stanbul: Kabalc Yaynlar, 2003. Mosca, Umberto. Jim Jarmusch, 2. Basm, Milano: Editrice Il Castoro, 1999. ODT Syleisi. nk Erkein Aldatmas Trajik Olmuyor, Kader: Zeki Demirkubuz, Semire Ruken ztrk (haz.), Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar ve Ankara Sinema Dernei, 2006, ss. 122-135. Onaran, Alim erif. Sessiz Sinema Tarihi, Ankara: Kitle Yaynlar, 1994.

247

________________Sinemaya Giri, 2. Bask, stanbul: Maltepe niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar, 1999. ________________ Trk Sinemas (1. Cilt), 2. Basm, Ankara: Kitle Yaynlar, 1999. ________________ Trk Sinemas (2. Cilt), Ankara: Kitle Yaynlar, 1995. Oran, Blent. Yeilam Nasl Dodu, Nasl Byd, Nasl ld ve Yaasn Yeni Sinema, Trk Sinemas zerine Dnceler, Sleym Murat Diner (haz.), Ankara: Doruk Yaynlar, 1996, ss. 277-291. zdoru, Pelin. Minimalizm ve Sinema, stanbul: Es Yaynlar, 2004. zg, Agh. Trlerle Trk Sinemas Dnemler/Modalar/Tiplemeler, stanbul: Dnya Yaynclk, 2005. zn, Nijat. Sinemamz ve Melodram, Karagzden Sinemaya: Trk Sinemas ve Sorunlar (1. Cilt), Ankara: Kitle Yaynlar, 1995, ss.139-146. __________ Elli Yln Trk Sinemas, Karagzden Sinemaya: Trk Sinemas ve Sorunlar (1. Cilt), Ankara: Kitle Yaynlar, 1995, ss. 241-248. __________ Yerli Filmler ve zleyici, Karagzden Sinemaya: Trk Sinemas ve Sorunlar (2. Cilt), Ankara: Kitle Yaynlar, 1995, ss. 221-224. __________ Trk Sinemas Kronolojisi, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1968. __________ Sinema El Kitab, stanbul: Elif Yaynlar, 1964. __________ 100 Soruda Sinema Sanat, 2. bask, stanbul: Gerek Yaynevi, 1984. ztrk, Semire Ruken. Sinemann Diil Yz Trkiyede Kadn Ynetmenler, stanbul: Om Yaynevi, 2004. ___________________ Beni Korkutan, Bana Ac Veren Belirsizliktir, Kader: Zeki Demirkubuz, Semire Ruken ztrk (haz.), Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar ve Ankara Sinema Dernei, 2006, ss. 79-121. Psteki, Nigar. 1990 Sonras Trk Sinemas (1990-2005), geniletilmi yeni bask, stanbul: Es Yaynlar, 2005. ____________ Trk Sinemasna Yeni Bak: Ynetmen Sinemas, stanbul: Es Yaynlar, 2005. Rotha, Paul. Sinemann yks, ev. brahim ener, stanbul: zdm Yaynlar, 2000. Scognamillo, Giovanni. Trk Sinema Tarihi, geniletilmi bask, stanbul: Kabalc Yaynevi, 1998.

248

__________________ Trk Sinema Tarihi, 2. bask, stanbul: Kabalc Yaynlar, 2003. Suner, Asuman. Hayalet Ev Yeni Trk Sinemasnda Aidiyet, Kimlik ve Bellek, stanbul: Metis Yaynlar, 2006. ener, Erman. Yeilam ve Trk Sinemas, stanbul: Kamera Yaynlar, 1970. Teksoy, Rekin. Rekin Teksoyun Sinema Tarihi, stanbul: Olak Yaynlar, 2005. Thompson, Kristin ve David Bordwell. Film History: An Introduction, 2nd ed. New York: Mc Graw Hill, 2003. Topu, Aslhan Doan. Sinema ve Zaman: Geleneksel (Klasik) Anlat ve ada Anlat Filmlerinde Zamann Kullanm ve Anlatsal Yap le likileri, Sinemada Anlat ve Trler, Fatma Dalay Kkkurt ve Ahmet Grata (ed.), Ankara: Vadi Yaynlar, 2004. Trkali, Vedat. Eski Filmler, stanbul: Genda Yaynlar, 2003. Winter, Jessica. The Rough Guide To American Independent Film, New York: Rough Guides, 2006. Vardar, Blent ve Alim erif Onaran. 20. Yzyln Son Be Ylnda Trk Sinemas, stanbul: Beta Yaynlar, 2005. Vincenti, Giorgio. Sinemann Yzyl, ev. Engin Aya, stanbul: Evrensel Basm Yayn, 1993. Yeres, Artun (der.) 65 Ynetmenimizden Yerlilik, Ulusallk, Geriliminde Sinemamz, stanbul: DonKiot Yaynlar, 2005. Evrensellik

___________ (haz.) Sakncal 100 Film, stanbul: Es Yaynlar, 2006.

249

Sreli Yaynlar Adanr, Ouz. Neden Bamsz Diyorsunuz? Egemen Bir Sinemaya htiyacmz Var!, Antrakt, Say: 75-76 (Aralk 2003-Ocak 2004), s. 19. Akbal Salp, Tl. Bamsz Sinema Kim(ler)den ve Ne(ler)den Bamszdr ve llaki Niye Bamszdr?, Antrakt, Say: 75-76 (Aralk 2003-Ocak 2004), ss. 20-22. Akbelen, Hasan. Sevmek Zaman ve Trk Sinemasnn Yalnz Rejisr, Grnt, Say: 2 (Kasm 1966), ss. 10-30. Algan, Necla. Sinemamzda Bir Bamsz Yaratc, Nuri Bilge Ceylan, Antrakt, Say: 75-76 (Aralk 2003-Ocak 2004), ss. 33-35. Atam, Zahit. Ksa Bir Zeki Demirkubuz Muhasebesi, Antrakt, Say: 75-76 (Aralk 2003-Ocak 2004), ss. 36-39. __________ Srekli Bir eylere Benzetmekten Ne Olduu Unutuldu: Hayat Ne Ola Ki? Ya da Yaam Yeniden Gzden Geirmek, Yeni nsan Yeni Sinema, Say: 9 (Bahar 2001), ss. 24-42. __________ Bir Ynetmenin zinde ya da Demirkubuz Hakkndaki Yanlsamalara Dair, Yeni nsan Yeni Sinema, Say: 18-19 (Sonbahar-K 2006/2007), ss. 108-119. Atam, Zahit ve Blent Grc, Serdar Akar ve nder akar ile Sylei, Yeni nsan Yeni Sinema, Say: 9 (Bahar 2001), ss. 117-123. Atam, Zahit ve ar Knkolu. Dondurmam Gaymak: Yksel Aksu ile Sylei, Yeni nsan Yeni Sinema, Say: 18-19 (Sonbahar-K 2006/2007), ss. 22-33. Atasoy, Asl. mit nal, Roll, zel Say: 4 (Nisan 2002), s. 47. Aya, Engin. Yeilam Sonras, Antrakt, Say: 75-76 (Aralk 2003-Ocak 2004), ss. 23-28. Batur, Enis. Alp Zeki Heper Prens Ubu, Sinemac, Kurban, Gergedan, Say: 14 (Nisan 1988), ss. 116-117. Bayazolu, mit. Barok Kanavie, Gergedan, Say: 14 (Nisan 1988), ss. 106-110. Bir Kayp Film: Sevgilim stanbul, Antrakt, Say: 71 (Temmuz-Austos 2003), ss. 40-41. Bozdemir, Banu. Bamsz, Antrakt, Say: 75-76 (Aralk 2003-Ocak 2004), ss. 2425. ______________ Hereyiyle stanbul, Haftalk Antrakt Sinema Gazetesi, Say: 27 (13-19 Nisan 2007), s. 9.

250

Bozdemir, Banu Ayla Kanbur ve Esin Kktepepnar. Dervi Zaim amur Kaos Ve ans, Antrakt, Say: 71 (Temmuz-Austos 2003), ss. 31-33. Bozkurt, Abbas (haz.) Zeki Demirkubuz Syleisi, Sinefil (Nisan-Mays 2006), ss. 45-47. Burul, Zmrt ve Nadir perli, Sis ve Gece, Tam Bir Atmosfer Filmi, Altyaz, Say: 59 (ubat 2007), ss. 32-33. Cokun, Nezih. Dervi Ne Yapacak?, Yeni nsan Yeni Sinema, Say: 9 (Bahar 2001), ss. 14-16. akkal, mer. Arkasnda Durduum ykleri ekeceim, Sonsuzkare, Say: 8 (Temmuz 2005), ss. 8-9. ____________ Zeki Demirkubuzla Sylei, Sonsuzkare, Say: 5 (Haziran 2004), ss. 8-9. apan, Sungu. Underground Cinema ve Uzantlar, ...ve Sinema, Say: 6, ss. 61-65. ___________ (der.) Yeni Amerikan Sinemas, Yeni Sinema, Say: 5 (ubat-Mart 1967), ss. 31-35. Edener, Ege. Bulutlar Beklerken: Gidenler, Dnmeyenler, Altyaz, Say: 36 (Ocak 2005), ss. 42-44. Edener, Ege ve Tue Oktay, Kazm z, Altyaz, Say: 41 (Haziran 2005), ss. 58-59. Erdengi, Merve (der.). Hollywood Asisi, Antrakt, Say: 10 (Temmuz 1992), ss. 3133. Erksan, Metin. Sevmek Zaman Neyi Anlatr veya Sinema zerine Dnme, Grnt, Say: 2 (Kasm 1966), ss. 13-19. Evren, Burak. Trk Sinemasnda Yeni Bir Dnem: Bamsz Sinemaclar, Antrakt, Say: 75-76 (Aralk 2003-Ocak 2004), ss. 14-18. ___________ Yeni Sinemaclar ve Takva, Sinematrk, Say: 2 (15 Kasm 2006), ss. 10-15. ___________ Yeilam Bitiyor Mu, Deiiyor Mu?, Antrakt, Say: 73 (Ekim 2003), ss. 12-16. Film Ekibi. Semih Kaplanolu ile Sylei, Yeni Film, Say: 8 (Ocak-Mart 2005), ss. 50-55. __________ Yksel Aksu ile Sylei: Kltrn Sadece stanbul Merkezli Olmasna Meydan Okudum, Yeni Film, Say: 12 (Ekim-Aralk 2006), ss. 61-70.

251

__________ Zeki Demirkubuz ile Sinemas zerine, Yeni Film, Say: 3 (EkimAralk 2003), ss. 55-71. Genco, Elif. amur: Bir Kbrs Metaforu, Yeni Film, Say: 4 (Ocak-Mart 2004), ss. 4-11. Gen, Seray. Karpuz Kabuundan Gemiler, Yeni Film, Say: 6 (Temmuz-Eyll 2004), ss. 4-10. Gen, Seray ve Eren Serim. Ahmet Uluay ile Sylei: ekmesem ldracaktm, Yeni Film, Say: 6 (Temmuz-Eyll 2004), ss. 11-16. Gidal, Peter. Warholda Sinemaya Giderken, ev. hsan Kabil, ...ve Sinema, Say: 6, ss. 48-51. Gral, Burak. Bamsz Olunca Ne Oluyor?, Antrakt, Say: 75-76 (Aralk 2003Ocak 2004), ss. 29-32. Grdal, Hasan, Davit Fresko ve Suat Karantay. Trkiyede Sinema Seyircisi, Grnt Sinema, Say: 3 (Bahar-Yaz 2005), ss. 92-94. Gven, Yusuf. Herkes Kendi Evinde: Ge Kalm Bir Selamlama, Yeni Film, Say: 1 (Nisan-Haziran 2003), ss.19-21. ___________ Kalanlarn yks: Bulutlar Beklerken, Yeni Film, Say: 8 (OcakMart 2005), ss. 56-60. ___________ Nuri Bilge Ceylan Sinemas zerine, Yeni Film, Say: 12 (EkimAralk 2006), ss. 50-55. Haftalk Antrakt Sinema Gazetesi, Say: 15 (19-25 Ocak 2007), ss. 3-4. Kuleli, Berna. lk Filmim-Nasl Baladm? Ahmet Uluay, Altyaz, Say: 56 (Kasm 2006), ss. 62-64. ___________ lk Filmim-Nasl Baladm? Dervi Zaim, Altyaz, Say: 58 (Ocak 2007), ss. 70-72. Mekas, Jonas. Neredeyiz-Yeraltnda M?, ev. Hadiye Cangke, ...ve Sinema, Say: 6, ss. 12-14. OPray, Michael. Koca Soytar Andy Warhol, ev. Ali Rza en, 25. Kare, Say: 31 (Bahar-Yaz 2000), ss. 23-27. perli, Nadir, Elif Refi ve Frat Ycel, mit nal, Altyaz, Say: 13 (Aralk 2002), ss. 50-53. perli, Nadir ve Glengl Altnta. Yksel Aksu: Organik Tarm Yaptk, Altyaz, Say: 56 (Kasm 2006), ss. 36-37.

252

zgentrk, Ali. Gerek Bir Sinema Marjinali in, Gergedan, Say: 14 (Nisan 1988), ss. 113-114. zgven, Fatih. Hava Serin, klim Ayn, Radikal, 26 Ekim 2006 zn, Nijat (ev.) Manifesto,...ve Sinema, Say: 6, ss. 22-23. zyurt, Olkan. Destek mi, Kstek mi?, Radikal, 13 ubat 2006, s. 23. Papucis, Andreas. Alp Zeki Heper Sinemamzda Yeni Bir sim, Grnt, Say: 2 (Kasm 1966), ss. 20-23, 31. Rhode, Eric. Amerikada Yeni Dalga, ev. Aye Berkman, 25. Kare, Say: 28 (Temmuz-Eyll 1999), ss. 33-37. Seluk, Asl. Uzak Dnya Turunda, Cumhuriyet, 11 Ocak 2004. Serek, Mge. Turgut Yasalarn Yeni Filmi: Sis ve Gece, Sinematrk, Say: 2 (Kasm 2006), ss. 48-50. Soruturma, Antrakt, Say: 75-76 (Aralk 2003-Ocak 2004), ss. 40-44. Turhanl, Halil. Psikedelik zdmn Yaratcs, ...ve Sinema, Say: 6, ss. 16-21. nser, Orhan. Bamsz Sinemaclar, Antrakt, Say: 75-76 (Aralk 2003-Ocak 2004), ss. 26-27. Wollen, Peter. Avant-Garde Sinema, ev. Glen Sayn Teker, 25. Kare, Say: 26 (Ocak-Mart 1999), ss. 21-28. Yasalar, Turgut. Sar Tebessm, Antrakt, Say: 24 (Eyll 1993), ss. 28-32. Ynetmen Alp Zeki Heper: Sansr bir gvence deildir diyor, Gergedan, Say: 14 (Nisan 1988), ss. 111-112. 2004te Yerli Filmlere Akn, Radikal, 1 Ocak 2005, s. 21.

253

Dier Yaynlar Ansiklopedi ve Szlkler Blandford, Steve, Barry Keith Grant ve Jim Hillier. The Film Studies Dictionary, London: Arnold Publishers, 2004. Cevizci, Ahmet. Paradigma Felsefe Szl, stanbul: Paradigma Yaynlar, 2002. Evren, Burak. Trk Sinema Ynetmenleri Szl, Antalya: 43. Antalya Altn Portakal Film Festivali Yaynlar. Eybolu, smet Zeki. Trk Dilinin Etimoloji Szl, stanbul: Sosyal Yaynlar, 2004. Katz, Ephraim. The Macmillan International Film Encyclopedia, 4. basm, London: Macmillan Publishers Ltd., 2001. Keser, N. Sanat Szl, Ankara: topya Yaynevi, 2005. zg, Agh. Trk Film Ynetmenleri Szl, geniletilmi yeni basm, stanbul: Agora Kitapl, 2003. ___________ Trk Filmleri Szl (1914-1973) Cilt: 1, Dzeltilmi 2. Bask, stanbul: Sesam Yaynlar, 1998. ___________ Trk Filmleri Szl (1974-1990) Cilt: 2, stanbul: Sesam Yaynlar. ___________ Trk Filmleri Szl (1991-1996) Cilt: 3, stanbul: Sesam Yaynlar, 1997. ___________ Trk Filmleri Szl (1997-2002) Cilt: 4, stanbul: Sesam Yaynlar, 2003. zn, Nijat. Sinema Televizyon Video Bilgisayarl Sinema Szl, Kabalc Yaynlar, 2000. stanbul:

Singleton, Ralph S. Amerikan Film Terimleri Szl, ev. Seluk Taylaner, stanbul: Es Yaynlar, 2004. Turani, Adnan. Sanat Terimleri Szl, 8. basm, stanbul: Remzi Kitabevi, 2000. Bamsz, Trke Szlk 1, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1988. Bamsz, Bamszlk, Sinemada Bamszlar, Bamsz Yapmc, Bamsz Ynetmen, Okyanus Ansiklopedik Szlk, C. 1. Bamszlar, AnaBritannica, C. 3.

254

Bamszlar Grubu, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, stanbul: YEM Yaynlar, 1997, C. 1. Pop Sanat, Ana Britannica, C. 18. Pop Sanat, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, stanbul: YEM Yaynlar, 1997, C. 3.

Tezler dactrk, Elif. Amerikan Bamsz Sinemas ve John Cassavetes, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Enstits Sinema TV Anabilim Dal, 2003)

Grmeler Burak Evren ile yaplan grme, stanbul, 18 Nisan 2007. Dervi Zaim ile yaplan grme, stanbul, 16 Nisan 2007. Erdoan Tokatl ile yaplan grme, stanbul, 3 ubat 2007. Giovanni Scognamillo ile yaplan grme, stanbul, 17 Nisan 2007. Kazm z ile yaplan grme, stanbul, 13 Nisan 2007. zer Kzltan ile yaplan grme, stanbul, 29 Nisan 2007. Sekin Yasar ile yaplan grme, stanbul, 20 Nisan 2007. Sekin Yasar ile yaplan grme, stanbul, 6 Mays 2007. Turgut Yasalar ile yaplan grme, stanbul, 24 Nisan 2007. mit nal ile yaplan grme, stanbul, 27 Nisan 2007. Prof. Blent Vardarn Agh zg ile 1990larda Trk Sinemas konusunda yapt grme, stanbul, 7 Kasm 2003. Prof. Blent Vardarn Burak Evren ile 1990larda Trk Sinemas konusunda yapt grme, stanbul, 2 Mays 2004. Prof. Blent Vardarn Dervi Zaim ile 1990larda Trk Sinemas konusunda yapt grme, stanbul, 15 Temmuz 2004. Prof. Blent Vardarn Zeki Demirkubuz ile 1990larda Trk Sinemas konusunda yapt grme, stanbul, 6 Eyll 2004.

255

Konferans ve Syleiler Eurimages Sonras Avrupa Sinemas, Konumaclar: Ali zgentrk, Faruk Gnaltay, Feriye Lokantas Toplant Salonu, stanbul: 1 Ekim 2004 Ksadan Uzuna, 2. Akbank Ksa Film Festvali, Ahmet Uluay ile yaplan sylei, stanbul: 9 Aralk 2005. Kader, 26. Uluslararas stanbul Film Festivali, Zeki Demirkubuz ile yaplan sylei, stanbul: 11 Nisan 2007. Semih Kaplanolunun Kadir Has niversitesi tarafndan dzenlenen Sinema ve Para konulu VII. Trk Film Aratrmalarnda Yeni Ynelimler konferans konumas, stanbul: 12 Mays 2006.

Internet Kaynaklar Ahmet Uluay Kimdir?, http://www.ahmetulucay.com/ (eriim: 16.04.2007) Byk Adam Kk Ak Yasakland, Altyaz, Say: 6 (Nisan 2002), http://www.altyazi.net/nisan02/haberler/buyukadam.htm (eriim: 03.05.2007)

Independent, Online Etymlogy Dictionary, http://www.etymonline.com/index.php?I=i&p=5 (eriim: 28.11.2005) Sevkten, Leyla. Nuri Bilge Ceylan ile Sylei: Ancak Gereki nsanlar yi Film Yapabilir..., Antrakt Sinema Gazetesi, 5 Eyll 1998, http://www.nbcfilm.com/kasaba/press_singasteleylaintview.php (eriim: 25.10.2004) zgven, Fatih. Spermler ve Yumurta, Radikal, 9 Ekim 2003, http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=91453 (eriim: 11.12.2006) http://www.nbcfilm.com/iklimler/story.php?mid=4 (eriim: 01.05.2007) http://tr.wikipedia.org/wiki/Cenneti_Beklerken (eriim: 03.05.2007) http://www.sadibey.com/dosyalar/Basin_Bultenleri/Dondurmam_Gaymak_01.doc (eriim: 09.05.2007) http://www.sadibey.com/index.php?s=dondurmam+gaymak (eriim: 09.05.2007)

256