dr.

Ali el Mansur el Kitani

ZGJIMI ISLAM N ANDALUZIN E SOTME

Zri Yn

2004
Titulli i origjinalit

Prkthyes: Muhamed Jusufi Fitim Flugaj Recenzent: Ajni Sinani

Bismil Lahir Rahmanir Rahim

Nga seriali i librave Libri i Ummetit

ZGJIMI ISLAM N ANDALUZIN E SOTME,

RRNJT DHE RRJEDHAT E TIJ

I Lartmadhruari n Kuranin Kerim thot: Mos tregoni ligsi dhe mos u piklloni! Se ju gjithsesi jeni m t lart, nse jeni besimtar t vrtet. Nse ju ka goditur juve ndonj plag, edhe popullin (armik) e kan goditur aso plag. Ato dit, Ne, i ndrrojm midis njerzve (me triumf dhe disfat) pr ti dalluar besimtart e durueshm dhe pr ti br disa nga ju dshmor. Se All-llahu nuk i do zullumqart. (Ali Imran: 139-40)
3

PARATHNJE
Nga: Omer Ubejd Hasan Lavdi All-llahut, i Cili u tregoi besimtarve, duke ju thn: Para jush kan kaluar (shum popuj) e ligje. Udhtoni npr bot dhe shihni si ka qen fundi i atyre, q i kan prgnjeshtruar pejgambert. Kto lajme e shpjegime jan kshilla, udhrrfyese pr njerzit besimtar. Mos tregoni ligsi dhe mos u piklloni! Se ju, gjithsesi, jeni m t lart nse jeni besimtar t vrtet. Nse ju ka goditur juve ndonj plag, edhe popullin (armik) e kan goditur aso plag. Ato dit, Ne, i ndrrojm midis njerzve (me triumf dhe disfat) pr ti dalluar besimtart e durueshm dhe pr ti br disa nga ju dshmor. Se Perendia nuk i do zullumqart1 Kurani krkon q t mos qndrojm n nj vend, ai i nxit njerzit t udhtojn, sepse lvizjet sjellin informacione rreth historis s popujve t mhershm, pra t udhtojm npr tok, pr ta njohur t kaluarn. Kjo krkes sht urdhruar, prandaj duhet q ne ta zbatojm. Ata, t cilt kan krkuar njohuri, udhzimet i kan marr prej traditave dhe ligjeve, me t cilat jan qeverisur popujt e mhershm. Shoqrit, prvojat i marrin prej ndryshimeve, pastaj ato analizohen nga
1

Ali Imran, 137-40, Kurani prkthimit t Prof. Hasan I. Nahi

Madhruar,

sipas

njerzit e ditur dhe prej tyre nxirren msime dhe kshilla pr njerzit e tjer. Pr ti kuptuar kto msime apo kshilla, kta njerz duhet t ken arritur nj shkall pjekurie, gj q ndikon m pas, n mbjelljen e kulturs s nj populli ose ummeti. Kta njerz e forcuan imanin dhe ai shrbeu si mburoj, shum m von, pr ruajtjen nga zhdukja e civilizimit. Ata u kushtzuan, m pas psuan vuajtje t tepruara, dhe u detyruan ti kthehen jets s rreziqeve dhe t papriturave. Por, meqense kishin imanin, sjellet e tyre ishin brilante, dhe kshtu arritn q, brenda civilizimit t tyre, t prpliten deri n frymmarrjen e srishme, q dha shpresat e rizgjimit. Falja dhe prshndetja i takon t drguarit t fundit t All-llahut, shembullit ton, i cili na paralajmroi pr hutin kolektive, gjendjen amorfe dhe humbjet q do ta kaploj ummetin (komunitetin musliman). Kjo e tra, do t vij pr shkak t mospastrimit t elemneteve t kqia, q do t futen n traditn ton, dhe nj turme njerzish t molepsur. Muhammedi a.s. thot: Do tju sulmojn popuj t tjer, ashtu sikur e sulmon egrsira viktimn e vet... I than: Mos vall at koh do t jemi pak n numr, o i drguari Allllahut? Tha: Jo, ju do t jeni shum, sikur shkuma e vrshimeve, por do ti largoheni respektit dhe bindjes ndaj All-llahut, pr tju afruar zemrave t armiqve tuaj, deri sa n zemrat tuaja t mbillet vehni. I than: sht vehni, o i drguari Allllahut? Ai tha: Dashuria ndaj bots dhe urrejtja e vdekjes. Sikur shkuma gjat vrshimeve d.m.th., Ummeti musliman do t humb forcn dhe vullnetin. Kjo nnkupton fitoren e armiqve dhe rnien e civilizimit... e pastaj
6

*** Ky libr, q sht pran jush, sht i 31-ti me radh2 Zgjimi islam n Andaluzin e sotme t prof. dr. Ali el Mansur el Kitani dhe i prket seris s librave Libri i Ummetit, t ciln e boton Qndra e Hulumtimit dhe Informimit, nn mbikqyrjen e Zyrs Ligjore dhe shtjeve Fetare t shtetit t Katarit. Kjo zyr ndihmon n ngritjen e kulturs, civilizimit dhe vetdijes muslimane. Me kt vepr synohet kthimi i krenaris, deri n prsosmrin e personalitetit musliman bashkkohor. Gjithashtu, ky libr bn nxitje pr ringjalljen e Ummetit, duke prkujtuar ata t vdekur, t cilt ishin dshmitar t ngjarjeve dhe qeverisjeve pr ringritjen e ndrtess: Dhe kshtu ju bm ummet (komunitet musliman) t mesm pr t qen dshmitar ndaj njerzve dhe i drguari t dshmoj pr ju 3 Ummeti, duhet t kuptohet se kemi t bjm me peshoren e drejtsis islame. Kjo do t ndikoj q t lindin mendje t ndritura kur t largohemi nga vehni dhe shkuma. Kta duhet t jen vazhdimisht n qndr t vmendjes dhe nuk duhet t pengohen, pasi jan forc e konsiderueshme, q ndihmojn n do pikpamje, e n veanti n lndn e historis. Pr ta rritur fuqin, duhet t udhtohet npr tok dhe duhet pasur parasysh historia e prgjithshme. Ky udhtim duhet t kryhet duke prfillur krijesat e All-llahut n mbar universin dhe pastaj, n saj t udhtimeve, duhet t bhen prpjekje pr t zbuluar ligjet, forcat e organizuara dhe ngjarjet
2 3

Pran lexuesve arab, shnim i prkthyesit Kuran, 2-Bekare, 143

historike, t cilat ishin shkaktare t rnieve t ummeteve dhe prosporiteteve, brenda historis s prgjithshme. Mbase ishte prej caktimeve t All-llahut xh.sh., q ky libr tiu bashkngjitet librave t tjer serik, t cilt ndoshta do t ndikojn n rizgjimin islam n Analuzin e sotme. Ndoshta, do tu mundsoj q, pikrisht kt vit, ta kapin kthesn e t rikthehen n origjin. Pra, ky vit, sht viti q prkujton 500 vjetorin e rnies s Granads, n vitin 1492. Gjithashtu, le ti bashkngjitet epoks s prjetimeve t bots arabe dhe atyre islame, t cilat sot po prmohen, po coptohen, bile edhe n shum raste po kapitullojn.Kjo epok, nuk u prket t gjitha shtresave t shoqris, sepse n t sht edhe shtresa e mbretrve dhe e klaneve, t cilt (kta t fundit) ishin shkaku i rnies s mulimanve n Andaluzi. Kjo ndodhi pasi q shoqria muslimane, civilizimi dhe kultura e saj, kishte shklqyer pr tet shekuj. Kjo, sot, kujtohet nga historia e Spanjs apo gadishullit Pirenej, si ndarje prej lindjes, apo djepit e shkencave dhe njohurive, pr tu vazhduar, m tutje, prej europianve. Si duket, ishte e domosdoshme dhe e paevitueshme rnia e Andaluzis, me qllim q t bhej argument pr ummetin ton. Rnia duhej t ishte pastrim: Kto lajme e shpjegime jan kshilla, udhrrfyese pr njerzit besimtar (t devotshm q ia kan frikn All-llahut) Prderisa nuk u prfilln fjalt e All-llahut t Lartsuar, pasoi shkatrrimi. Kishim nj civilizim t konsiderueshm, ndrkoh q shteti, civilizimi i muslimanve dhe krenaria jon mbetn nj emr n letr, duke u prar deri aty, sa u bn edhe vllavrasje. Ishte Granada, kalaja e fundit e
8

muslimanve, e cila nuk u dorzua leht. T gjitha parashikimiet, paralajmronin se edhe ajo nuk do t mund t qndronte m shum, se sa seria tjetr e kapitullimeve t qytet-shteteve t vogla t Andaluzis. Atyre iu kishte hyr virusi dhe po garonin se cili e kishte fronin m t sigurt. Ata jetonin n saj t bazamentit t fort, q e kishin krijuar t part e tyre, e sju mbeti gj tjetr vese t zhyten n grindje ndrmjet vete. Ata, aq shum i acaruan marrdhniet, saq arritn deri n at shkall, q i biri ta luftonte babain, vllai vllan. Kjo grindje dhe prarje e thell, solli si rezultat formimin e mbi njzet minishteteve n Andaluzi. Lirisht mund t thuhet se, do qytet u shndrrua shtet m vete. Derisa sishin nj fuqi, prarjet u reflektuan dhe i prekn thell edhe dijetart, shkenctart dhe elitn n prgjithsi. Shumica e tyre, t pafuqishm pr t mbrojtur veten, nuk kishte rrugzgjidhje tjetr, prve migrimit. Dislokimi i tyre bhej m shum n krahinn e Shamit (Siria e sotme), ose edhe n Afrikn Veriore. Qeveritart, thujase, mbetn pa elit t mirfillt. Prijetar, tani, kishin kshilltart injorant apo karrierist; dijetart q kishin mbetur ishin spostuar thuajse trsisht. Kshtu, t gjitha institucionet mbetn pa kokat e ndritura, nuk kishte se kush tiu prgjigjej nevojave dhe dukurive t reja, q shfaqeshin n rajonin e qytetshteteve. U humb barazpesha, drejtsia humbi ekuilibrin, arsimi dhe shkenca psuan m s shumti. Tani, civilizimi po ushqehej pa komentimin e mirfillt t Kuranit, apo m mir q t mund t kuptohet, Kurani u spostua prej qeveritarve. Kshtu u spostua politika nga kultura, gjykata nga shkenca dhe n kt mnyr antivlera mbizotroi mbi
9

vlern dhe natyrshm, do gj filloi t vyshket deri n mjerim. Pas gjith ksaj, marrim guximin pr t thn se: Shkaku kryesor i humbjes, rnies politike, prapambeturis, shuarjes s civilizimit, dhe nprkmbjes s kulturs, erdhi pa dyshim si rezultat i dy faktorve vijues: Pika e par- Propaganda rreth nacionalizmit arab, dhe nacionalizmave t tjer t lasht. Ummeti u trondit, u prmua, u coptua dhe u pra ideologjikisht, derisa prarjeve nuk iu doli era, pr t mos u ribashkuar asnjher. Kto prarje vazhduan, derisa nuk mbeti asnj familje pa u prekur. Mendoj se, e sotmja q ne po prjetojm, nuk ka nevoj pr ta sqaruar. Pika e dyt- Sfondi i prarjeve, vllavrasjeve dhe humbja e civilizimit doli nga pasioni pr pasuri, pr sundimin e t mirave materiale me vizione afatshkurtra, t ngutshme dhe iluzionare. Por, ajo q ishte edhe m e keqe, t gjitha kto, bheshin n emr t parimeve islame. Ky ishte kulmi i s keqes, ngase kjo ishte ajka e interesit. Do t ishte mir, q pr kt t sillnim disa shembuj nga historia e hershme dhe nga e tanishmja. Do t prkujtojm, pr pak aste, konfliktin e Mustalak-ut n kohn e Pejgamberit. Ajo ftesa e mbrapsht, e cila desh i grindi Muhaxhirt dhe Ensart4, pr shkak t prparsis s ujit. Kemi shembullin e Muhammedit s.a.v.s., se si e shroi dhe e pastroi shpejt e mir kt ndytsir, duke ju thn: Vall rifilloi injoranca ndrmjet jush, duke qen un prezent para jush? Shporreni at, sepse ajo sht e kalbur. Le t na mbetet n kujtes ky faj ose dnim i yni, pr t gjitha kohrat, si pr ekstremistt,
4

Muhaxhir- migruesit dhe ensar-vendasit

10

ashtu edhe pr t devijuarit prgjat historis, duke kujtuar ata q morrn pjes n ndarjen e pres, pas betejs s Bedrit. Disa prej sahabve5, kt e kishin komentuar kshtu: u grindm aq fort, sa q pr pak nuk filluam konfliktin mes nesh, dhe nuk zgjati shum, pas pak (nj viti) humbm betejn n Uhud. Pr kt luft, All-llahu xh.sh. na tregoi shkakun n Kuran: ...dikush nga ju, q dshiroi kt bot (t mirat e ksaj bote)6 . Kurani mbetet i shenjt prgjithmon, ai sht kshilluesi yn, dshmitar prgjat historis. Kshtu, arritm deri tek beteja Pallati Dshmorve n Andaluzi. M pas lakmuam pren, e cila u b shkaktar i humbjeve t muslimanve, dhe kshtu ngeci shtrirja e Islamit, n muret e Europs. Si duket, tek ne, ende sht prezent shpirti i vjetr fisnor i kohs s injorancs. Nacionalizmi i tepruar, pastaj mbyllja npr regjione, grindjet rreth pres, nuk kan t ndalur ndr muslimant e kohs. Ndrsa kur sht fjala pr prhapjen e fes, na ngushtohet rrethi, grindemi pr doket tona fisnore, t cilat na gllabrojn. Kjo mnyr e jets, na shpuri drejt luftrave ndrmjet vete. Sdo mend se e njjta politik vazhdon t jet prezente edhe sot, npr shtetet islame, edhe pse informini, propaganda, ligjratat dhe zvendsimi i shteteve t vogla me emra krahinore, derisa mbeti aq pak sa tani nuk kan mundsi tjetr pos ta mashtrojn shoku shokun. Ajo sht mendja me karakter t shprbr, kshtu jemi n ideologji dhe politik. Pr kto veprime meskine, kemi marr vrejtjen e Resulullahit s.a.v.s., q n fillim t ngritjes s

5 6

Sahabve- shokt e Muhammedit s.a.v.s. Kuran, 3-Ali Imran, 152

11

shtetit. Ai, menjher pas hixhretit7, arabizmin e cilsoi si nacionalizm fisnor dhe kt e lidhi me injorancn, pastaj at e zvendsoi me revelatn islame vepr, e cila shkriu shum doke fisnore dhe disa civilizime t mdha, duke premtuar botn tjetr - ahiretin. Pa ndonj ekzagjerim, ideja fisnore qe shkaktari i rnies s ideve politike, dhe m pastaj edhe vet civilizimit. Shenjat e para, q ishin paraqitur at bot n Andaluzi, si duket kan filluar t duken do dit edhe tek ne, ato jan prezente tek disa individ me reputacion tek arabt, por gjithashtu, ato nuk mungojn edhe tek disa shoqata. Historia e Andaluzis n jetn muslimane - ose do t mbes n mendjet tona t shprbra vazhdimisht pa u humbur dhe me plag, t cilat nuk do t pranojn shrim; - ose gjaku do t rrjedh vazhdimisht, sikurse n ditt e sotme, dhe gjithashtu, nuk do t lr q historia t harrohet prgjat kohs. Ngjarjet dhe rrjedhat, si duket skan t ndalur, ato po na i rikujtojn vuajtjet dhe dhembjet, edhe pse jan br shum e shum prpjekje pr ngritjen e urave. Ato jan munduar ti kaprcejn edhe pa dialog, vetm e vetm t harrohen persekutimet. Cilat jan dobit nga e kaluara dhe cilat jan msimet pr t ardhmen, n mnyr q njeriu t vendos t largohet definitivisht nga msimi historik rreth Andaluzis? Qllimi sht mbrojtja e t tanishmes arabe dhe e relitetit islam. Por pikrisht, kjo na bn t mos dalim nga ky rreth dhe t ndahemi. Ajo far po lexojm rreth historis s Andaluzis, na ngjason me leximet e titujve t tanishm, tentimimet pr shprbrjen ton. Ska dyshim se duket haptazi, se ummeti yn sht n kriz dhe kjo, tani, vjen nga
7

Hixhretit- migrimit t Muhammedit s.a.v.s. nga Meka pr n Medin

12

prpjekjet pr ta zhdukur at, por me mjete m t sofistikuara. Po t lexojm me vmendje, civilizimi yn sht peng i ndalesave politike, dhe kornizave kulturore. Kjo analiz ka nxjerr n pah, se t gjitha kto ndalesa ose pengesa, fshihen nn petkun e filozofive dhe elits son superiore. Sikur t lexoheshin shkrimet e historis islame, me ndodhit e saj t vrteta, n prgjithsi do t ishim krenar. Por, mos t harrojm edhe historin andaluziane dhe veorit e saj, sepse ajo jep kto mesazhe: 1. Rrethanat e humbjes, shkatrrimit, shlyerjen nga kujtesa e ummetit. 2. Vendosjen n binar, historin e komunitetit t tanishm dhe vnien e strategjis pr t ardhmen. Ne nuk do ta vendosim n kto binar vetm Andaluzin, por do t orvatemi t shkruajm edhe pr t tjert. Format individuale, si edhe nprmjet shoqatave, do t vazhdojn, derisa t harrohet gjendja e vuajtjeve t bots son dhe t filloj t dominoj dashuria. Ne paraqesim shkaqet tona, ato m t rrezikshmet, q shkaktuan rnien e civilizimit, thyerjen ushtarake dhe dobsimin kulturor. Nuk duhen marr faktet historike si shembuj pesimist, q i pamundsojn ummetit pr ta ndrtuar t tashmen dhe krenarin pr t ardhmen. Ishte e pamundur mbrojtja e hisoris ndaj plakitjeve ideore dhe civilizimeve. Kjo, sht ajo, q ne tani jemi duke e prjetuar. Kujdesemi pr t tjert me historin ton, japim analizat dhe studimet pr ti plotsuar planprogramet dhe qllimet e tyre. Kjo paraqet nj hyrje t vrtet pr bashkveprim, ku ne jemi dominues ose drejtues. N kto vende, duhet tju kujtojm dobsit e atdheut ton,

13

hendeqet q na u bn m par dhe se si ato, akoma, jan duke u vazhduar. Nuk sht pr tu uditur se ifutt, q n start, i przgjodhn dijetart dhe studijuesit e tyre. Ata i drguan pr t studiuar dhe pr t specializuar, n fusha t ndryshme rreth luftrave t kryqzatave dhe, pas studimit t gjr, doln me konkluzionet e tyre rreth bots islame. Kt e arritn duke organizuar tribuna, tryeza t rrumbullakta, konferenca, etj. Ekspertt e tyre, jan shprehur se kan prfituar shum nga kto organizime dhe kan fituar prvoj pr mbshtetje nga qendrat universitare dhe institucioneve hulumtuese. Tubimet, i organizonin n shenj prkujtimi t betejave t ndryshme dhe prej tyre nxirnin rezultate rreth historis, n prgjithsi dhe asaj islame, n veanti. Do t marrim si shembull: mbrojtjen e tems s Mosha Livit - ish kryetar i brigads s ushtris, q specializoi rreth historis islame, diploma e t cilit titullohej T msoj si ti luftoj muslimant deri n fitoren prfundimtare. Sa pr ta ngjallur kujtesn Musa ibn Mejmun Al Kurtubi adaluzian, ishte mbishkrimi i simpoziumit t organizuar nga ifutt n vitin 1985, pr hir t 850 vjetorit t lindjes s Ibn Mejmunit. Kshtu vepruan me shum tribuna, simpoziume dhe konferenca t ndryshme, pr hir t takimit t gjasht t filozofve n qytetin e Kudsit (Jerusalemit), gjithashtu n t njjtn mnyr, vepruan edhe me konferencn vjetore, t njzetegjasht me radh, pr intelektualt ifut n Franc m 30.11.1985. Pr kt takim, sht shkruar shum, bile edhe ditoret m t mdha si Le Monde, e cila ia kushtoi ktij takimi nj faqe t plot, n dat 27.12.1985.

14

Njri prej shum titujve ishte Vitet e ibn Mejmunit, titulli tjetr Shpresat rreth shtetit ifut dhe trashgimia e tij. Po n t njjtn gazet, ishte nj titull Nnt shekuj t ifutve! Nuk sht pr tu uditur se, historia jon islame n Andaluzi, sht e cunguar, nga shum kaside vajtuese, njra prej t cilave thot: Pr do gj kur kryhet me munges..., ne, e dorzuam at realisht, por pastaj nuk punuam sinqerisht. Ajo, q m s shumti ia kushtuam dshtimit n Andaluzi, dhe q sht m e keqja, filozofuam shum rreth saj. Fatmirsisht, ende ekzistojn atje dshmi, t cilat na lidhin me civlizimin islam. Atje ishte ngritur nj infrastruktur dhe kultur, kur europiant, n atkoh, ishin shum mbrapa atij civilizimi. Gjithashtu, nuk duhet t habitemi, q ifutt sot e kan kthyer alfabetin e tyre. Ata e kishin ruajtur at nga Andaluzia, por atyre nuk iu mjaftoi vetm kjo, por ata pretendojn se jan bashkveprimtar t ngritjes s civilizimit t atjeshm dhe atij islamik. Ata i kushtojn nj kapitull t veant civilizimit aberik. Ibni Ruzhdin, ata, e konsiderojn me origjin ifute. Kt e argumentojn me faktin, se kur njher Kalifi qenka hidhruar rreth filozofis s tij, e kishte kthyer n fshatin e vet t origjins. Kurse ai fshat, paska qen enklav ifute. Ky argument, ju mjaftoi atyre q t thon se ai paska qen ifut! T bazuar n kt, ata kan ngritur nj qendr pr studime Ruzhdiane n Universitetin Aberik, n Jerusalem. Ata kan botuar nj libr n gjuhn arabishte dhe pastaj at e kan prkthyer n gjuhn aberishte dhe anglishte. Kjo nuk sht br nga dashuria pr Ibn Ruzhdin, por pr interesat e tyre personale. Ata nuk jan marr vetm me falsifikimet rreth tij, por
15

ata kan vazhduar me falsifikimet e tyre, duke falsifikuar tr historin Andaluziane. Ata kan sjell argumente, se ata kan qen themelues t civilizimit dhe kulturs, duke paraqitur filozof , dijetar, kshilltar dhe ekspert, si Ibn Mejmuni, Ibn Xhibruli etj. Vrtet, kta ishin bashkveprimtar n qeveri, politik, kultur dhe gjithashtu edhe n histori andaluziane, por edhe sikur t ishin ifut, kjo nuk iu jep t drejtn se ishin themelues t civilizimit. Por ja q, ata e paraqesin si etap t hisoris ifute dhe abere, n prgjithsi! Nse vetm pak grmojm ose vetm pak grithim, del se do gj sht islame. Sikur t merremi me historin islame, q nga fillimi, do t shohim se aty ka mbretruar nj gjuh, e cila ka rrezatuar kultur. Do t shohim burimet e Islamit prej mendimtarve, q gjithashtu kan rrezatuar civilizim. Do t shohim djersn, q kan ln prodhuesit e zejeve t ndryshme dhe do t shohim arkitekturn e tyre. Gjithashtu, do t shohim laboratoret dhe institutet e ndryshme, etj. Vall, e gjith kjo, mund ti atribuohet vetm disa individve?! Por e mira s mirs sht se, shum prej ngjarjeve historike, flasin edhe sot, ende kemi fakte arkeologjike. Edhe tradita q sht prezente sht dshmitarja jon. Pr t mos ln pa prmendur disa dukuri, kujtojm se vendasit kishin marr disa tradita prej nesh, disa data historike, festa politike, festa vjetore, gj q pr t cilat nuk kemi se far t shtojm dika t re, sepse jan ende nj realitet. Kur i prkujtojm t gjitha kto, ia vlen t prmendim se, kemi t bjm me nj periudhe kohore prej pes shekujsh, nga rnia e Granads dhe fundit t qeverisjes islame n Andaluzi. Kt dat e prkujtojn shum vende
16

edhe n ditt e sotme, prej tyre zyrtar spanjoll dhe ekstremist. Ata festojn n forma t ndryshme, varin fotografit e arabve dhe muslimanve, i ngrejn heronjt e tyre si heronj mitologjik, thuajse po vijn si shptimtar dhe rimkmbs t srishm t t krishterve katolik. Kjo, gjithashtu, manifestohet edhe me organizimin e shum konferencave kulturore e ideologjike, n nivel shteti dhe ndrkombtar. Kto t fundit japin shklqimin e par islam, sepse flitet pr nj epok t ndritshme, ajo jep pamjen e vrtet t Andaluzis. Ajo ishte nj pjes e pashlyeshme e historis s Spanjs, e cila i dha kulturn, civilizimin dhe shkencat. Jan br prpjekje q ta kthejn n origjinn e vrtet, n at t spektrit shkencor dhe atij kulturor. Ksisoj prpjekjesh kishin br m hert edhe ifutt. N ann tjetr, shohim angazhimin e vogl t arabve dhe muslimanve n prgjithsi, thuajse jan t dbuar dhe t humbur, n publicistik. Kurse strukturat akademike, as q jan dgjuar, edhe pse Andaluzia, n trsi, sht histori islame dhe civilizim botror. Por ja q, pas pes shekujsh, nga rnia e Granads dhe fundit t qeverisjes s Islamit n Andaluzi, ka filluar nj epok e re. Kjo sht epoka, kur katolikt po mundohen t jetojn n dashuri, pa mbjell urrejtje. Tani, sht lejuar t prkujtohen disa data historike, edhe pr muslimant. Organizohen disa ceremoni t vjetra, edhe pse nganjher vrehen disa mospajtime, nga segmente t ndryshme klanore, brenda pr brenda spanjollve. Ato klane, paksa m ekstreme, orvaten ti ndalojn pr t mos dal n shesh disa ngjarje t vrteta. Por, megjithate sitemi i ri i hapur dhe t drejtat ndrkombtare kan
17

mundsuar q t ato t festohen dhe t prkujtohen. Ato nuk ndalohen pr shkak t drejtave shoqrore dhe marrdhnieve ndrnjerzore. Tek e fundit, prej tyre shoqria nuk humb asgj, sepse ato paraqesin prparimet dhe sukseset ndrcivilizuese. Dalngadal, ata kan filluar ta nxjerrin zrin e tyre t mekur, edhe pse ato jan t karakterit ideologjik, apo hulumtime shkencore rreth rrnjve t tyre. Ato, ndonjher ndrlidhen me to, dhe ndonjher mbeten vetm prkujtim i epoks islame. Kjo epok, i dhuroi civilizimin dhe kulturn popullit t Spanjs n njrn an, dhe bots n ann tjetr. Kuptohet se ajo sht nj periudh e ndrime e historis s Spanjs dhe pr kt, ajo histori nuk mundet t anashkalohet aq leht, ajo nuk mund t quhet e huaj, por ajo duhet konsideruar si periudha e Islamit dhe muslimanve. Nga ana tjetr: Deshn apo jo, spanjollt nuk mund t mos e konsiderojn historin e tyre, si pjes t epoks s Islamit n Andaluzi (Spanja e epoks s Islamit). Historia e Spanjs, pa epokn e islamit mbetet e pa histori, ngase mbetet shum e varfruar. Pr t nxjerr nj civilizim, kultur, ose ndonj trashgimi tjetr t asaj kohe, sht e pamundur, sepse ajo periudh ishte si t thuash koh e injorancs totale. Aty nuk mund t paraqitet asnj argument, prve atyre q merren me falsifikime, apo ide ekstremistsh, q mund t sajoj kujtesa njerzore, apo historira t prgjithshme. Kjo form e paraqitjeve ka filluar t jep rezultatet e para. Publicistika ia ktheu reputacionin Andaluzis muslimane, me an t prkujtimit t personaliteteve si t Ibni Ruzhdit, Kurtubiut, Ibni Hazmit, Shatibiut etj. Kto prkujtime tani jan nj pjes shum e vogl e
18

publicistiks n Spanj. Ajo far na intereson t themi ktu sht se ka filluar nj prmirsim ndaj vetes, ekziston nj orientim nga e kaluara e ummetit spanjoll, ashtu si e kupton edhe ana tjetr: se Islami ishte nj er pr Andaluzin, ai sishte as i huaj, as okupues i jashtm. Ajo nuk ishte ofensiv, apo val ushtarake q shkaktoi dme, dhe q s fundi i detyroi t tjert t kapitullojn nga eprsia e madhe ushtarake q kishin muslimant. Islami, n fakt, ishte alternativa e Andaluzis dhe ajo duhet t kuptohet si nj bim brenda dheut t tyre. Kshtu q kthimi, do t nnkuptohet si kthim n origjin, duke e vazhduar e duke e plotsuar at civilizim andaluzian, aty ku ka ngelur. Vazhdimsia duhet t bhet me mjetet m t sofistikuara t kohs s tashme bashkkohore dhe gjithmon, duke u mbshtetur n pjesn e historis kombtare spanjolle. Sdo mend se, tek shumica kjo ngjall frikn e lejimit t rishfaqjes s kulturs dhe civilizimit islam, por kjo nuk duhet kuptuar kshtu, sepse historia ka ngelur atje si nj trsi dhe ajo sht historia kulturore. Duhet t dallohet historia politike, e cila nnkupton, n prapavij, konfliketet e mundshme. Po e prsris se, vlerat e civilizimit ishin shum m t fuqishme se shkuarja ose prezenca e ushtarve, prndryshe ata nuk do t qndronin me shekuj pa u mundur. Pr kt arsye edhe themi: spanjollizmi tani sht historia islame n Andaluzi, ajo duhet ti hap dyert srish, q Islami t dhuroj vlerat e tij kulturore dhe civilizuese. Islami nuk sht i huaj, ai nuk sht aziatik, as afrikan, por ai sht shpallje e All-llahut pr mbar njerzimin.

***
19

sht pr tu uditur, se si kaluan pes shekuj pas rnies s Granads e t mos jet regjistruar asnj rast takimesh ndrintelektuale, ndrkulturore ose t paktn takime akademiksh, takime t nivelit tradicional, marrdhnie reciproke ndrmjet shoqatave ose qendrave krkimore botrore, etj. Jo vetm kaq, por ktu ka munguar edhe iniciativa individuale, pr t br nj analiz shkencore ose ndonj koment historik, si prej pals s Lindjes ashtu edhe prej Perndimit. Habitemi, se si nuk paska paraqitur interes njohja e ksaj fushe, nga universitetet arabo-islame, organizatat kulturore, arsimore dhe shkencore, si p.sh. Esisko dhe Elisko. Ministris s Kulturs, si dhe qendrave t ndryshme krkimore historike spanjolle dhe universiteteve, thuajse, t gjith ktyre, u ka munguar personeli ose kuadri pr ti angazhuar njerzit tan. Por kjo pun, u ngeli ifutve, t cilt e falsifikuan historin. Ata e kan br kt pr qllime meskine ndaj Islamit, sepse propoganda e tyre e paraqet Islamin si antivler dhe t dmshm pr shoqrin. Jemi dshmitar se shumica prej tyre jan orientalist, paraqitjet apo disertacionet e t cilve, jan prplot kundrthnie dhe t pavrteta. Disa prej studiuesve, q n start t hulumtimeve, kan pasur qllime t liga, apo programet i kishin t deformuara. Nga ngjarjet historike, do t veonim rnien e Andaluzis, ajo na mson se si sht kryer si t thuash nj operacion kirurgjikal, dhe se si ne jemi marr me festimin e humbjeve. Atyre iu mungoi kushtrimi apo thirrja e prkujtimeve t shembullit t mirfillt s t kaluars. Qoft ajo e ndritur apo jo, ajo duhet pr t prfituar t tashmen dhe pr t parashikuar t ardhmen.
20

Gjithsesi, nuk duhet ta lm ummetin t kalbet s bashku me historin. Sikur t shoqrohet e kaluara me zhvillimet e civilizimit q po prjetojm, do t ndihmohej n parashtrimin e tezave pr t tashmen dhe gjithashtu do t jepej nj vizionin pr t ardhmen. Ktu do t veoja Andaluzin, e cila nuk qe tok e pushtuar n mnyr klasike, prej ushtarve musliman. Ata qndruan aty nj koh t gjat, paraqitja tyre ishte shum e kulturuar, sepse bartnin me vete nj civilizim t lart. Atyre iu ofruan dijen, vlerat njerzore dhe shkencn. Kjo i bri t fort dhe formuan nj taban me baza shum t shndosha, aq saq mbi kt taban qndron sot civilizimi perndimor. Andaluzia, neve na intereson shum, sepse atje ende qndron literatura islame, shkenca e fikhut- legjislacioni islam, hadithiautobiografia e pejgamberit s.a.v.s., letrsia, etj.. Atje jan arkivat, trashigimia shkencore dhe kulturore. Me plot t drejt, mund t themi se: civilizimi yn i mundur, atje akoma sht stabil dhe i qndrueshm, bile m i qndrueshm se vet forcat mundse. Ende atje vazhdon t ndrioj fanari i civilizimit islam, n tr historin e Spanjs. Sikur ta shlyejm historin spanjolle moderne dhe civilizimin ton, atje nuk do mbetej asgj, prpos relatave dhe marrdhnieve t kohs s injorancs q t mbjellin frikn! Por, shum spanjoll po bjn thirrje q t kthehen n origjin dhe t bjn krkime n identitetin e tyre dhe n civilizimin e vrtet. Kto ftesa dalin nga brendia e tyre dhe ata jan prqndruar n to. Ameriko Kastro, sht historiani m i njohur bashkkohor spanjoll, i cili ka vdekur para pak vitesh. N librin e tij E vrteta historike e Spanjs, ai thot: Ndjenjat e atdhetaris, spanjollve, iu kan mbjell andaluziant. Sikur t
21

mos ishin ata, ne nuk do t dalloheshim si komb nga t tjert, dhe do t hynim n radht e popujve t prapambetur. Por ja q, ata na ngritn, dhe ne kemi pjes n histroin bashkkohore. Kshtu ka deklaruar edhe orientalisti spanjoll dr. Petromartinez Montapth: Spanjollt nuk kishin pr t hyr n historin e civilizimit, sikur t mos jetonin tet shekuj nn hijen e Islamit dhe civilizimit t tij. Ather, Islami ishte drita dhe kultura e vetme e Europs s errt dhe plot konfuzionitet.

***
Nga kjo mund t konkludojm se, mendimtart e sotm spanjoll veprojn n interes t Spanjs, ose pr triumfin e vetvetes, pr ta tejkaluar shovinizmin duke fshehur realitetin, sepse Islami akoma jeton n shpirtin spanjoll. Spanjollsve ju ka ngelur kultura islame sepse iu ka ngelur n traditn, trashigimin e popullit dhe shum shprehje n gjuhn e tyre edhe pse gjitha forcat i kan drejtuar kundr Islamit dhe muslimanve. Duke filluar q nga koha e inkuizicionit, vuajtjet e Sarskinit, t cilat Gustav Lebon, i ka prshkruar n librin e tij Civilizimi arab duke thn: Esht e pa mundur t lexojm, pa na u kujtuar vuajtjet dhe persekutimet q t krishtert ngadhnjimtar, u kan shkaktuar muslimanve t mundur dhe duarthat ... Jo vet kaq, i kan krishterizuar me forc, ua kan dorzuar inkuzicionistve, i kan djegur n turma... i kan vrar, i kan torturuar dhe kan larguar m shum se tre milion arab. Shumica e t dbuarve ishin intelektual, mendimtar dhe zejtar spanjoll. Me kt ofensiv, ata shuan civilizimin e ndritur, q rrezatonte Europn pr tet shekuj.

22

Mbase, sot, muslimant e kan humbur pusulln dhe jan dezorientuar, pas humbjes s programit, apo si mund ta quajm ndryshe: t programit kulturo-historik, n t cilin prfshihen shkencat dhe njohjet e nivelit t lart, apo ndryshe vitet e zbulimeve njerzore dhe ligjet q e sundonin dhe sundoheshin me to. Kt koh ndryshe e quanin: mungesa e shkencs s historis, por, n fakt, n kt koh, jan vn bazat e historis. N kt koh, jan regjistruar shum ngjarje historike edhe pse nuk i kan njohur parimet shkencore. Ata, me ato ligje kan udhhequr ose qeverisur, kurse ngjarjet e kaluara t popujve t tjer, nuk jan ruajtur, ngase ata nuk ishin vet protagonistt e atyre ngjarjeve. Ktu kemi parasysh edhe davetin8 e Kurani Kerimit, i cili u shprnda n mbar botn, sepse ishte obligim i tyre, derisa ata vet ishin kujdestart e atyre trojeve. Kjo vazhdoi deri n rnien e plot ...Udhtoni npr bot dhe shihni si ka qen fundi i atyre q i kan prgnjeshtruar pejgambert . Kt ajet muslimant e kuptojn si kshill, se duhet t jan t vmendshm, preciz dhe vizionar. Lvizjet ose udhtimet jan sikurse t shikuarit nga dritarja, prej s cils vrehen ndryshimet dhe merren njohuri t reja. Gjithashtu, nprmjet lvizjeve msohen ligje, q e ndihmojn shoqrin t prparoj. Para tyre, ata kishin qen t sunduar, por arritn t udhheqin ummetin musliman. Qllimi, pr t shkruar historin, ishte njohja e ksaj shkence, sepse kjo ndikon n nxerrjen e zbulimeve dhe ngjarjeve: ...Udhtoni npr bot dhe shihni si ka qen fundi i atyre q i kan prgnjeshtruar pejgambert Q nnkupton urdhrin: shikoni format dhe mnyrat, se si filluan dhe se si prfunduan popujt
8

Davetin-ligjrimet e Kuranit

23

para jush. Shikoni shkaqet dhe vuajtjet q prjetuan ata, sepse All-llahu nuk ua do kt muslimanve, pasuesve t revelats s fundit. Ai nuk do, q neve t na mungoj prvoja personale, historia e veant, ose me fjal t tjera historia islame. Ai na dshiron, gjegjsisht na ka ngarkuar me m shum, ne jemi ngarkuar me njohjen e historis s prgjithshme, pra t popujve t tjer dhe njohurive rreth krijesave t All-llahut, q i ka dshmuar historia. Prkundr dshirs s Tij, neve na ka munguar dshmia historike, por fatmirsisht ngeli imani dhe ai mjaftonte sa pr fitoret ndaj armiqve, edhe pse kuptoheshim negativisht. Ummeti, i cili sht ngarkuar me revelatn e fundit sht trashgimtar ideor i civilizimit njerzor dhe njohs i standarteve t ummeteve t mhershme. Pr kt arsye, nuk mund t rimarrim prgjegjsin pa arritur n piedestalin e prvojs s plot njerzore, pr t qen t aft pr t bartur prgjegjsin e plot ashtu si duhet. Historia nuk sht vetm regjistrues i ngjarjeve, udhtimeve spontane t kota dhe t pavlera. Ajo, nuk duhet kuptuar si nj grumbullimin i ngjarjeve njerzore, por ajo duhet tu prgjigjet bindjeve ideologjike, vlerave, prvojave shoqrore. Gjithashtu edhe lvizjeve pr tju mundsuar implementimin e ligjeve t natyrshmris njerzore. Ajo i ngjason ors, prej s cils nuk shohim asgj, prve lvizjeve t akrepave, por n realitet prapa saj fshihen nj sr elementesh t tjera q e bjn at t lvizin. Lvizjet e tyre na japin me shum saktsi pr lvizjen e kohs, e ajo na bn t kuptojm se koha po ikn. Pa kurfar ndrotje, mund t themi se: muslimani duhet t plotsohet deri n prsosmri. Ktu kemi parasysh, udhtimin npr tok dhe jasht saj. T mos nguroj n shpikje, t zbuloj ngjarjet gjat
24

historis, t cilat do ti shrbejn n ngritjen e civilizimit t tij. Ato, t cilat jan t mira dhe t qndrueshme, le tia ofroj gjeneratatve pasuese. Ashtu si jan ligjet dhe rregullat ligjore, ato t cilat ju mungojn ne, thujase n form obligative duhet tju krkojn ekspertve t fushave t ndryshme plotsimin e tyre. Fatkeqsisht nuk jan prezantuar ngjarjet historike, as n nivelin historik t pjesrishm t Ummetit musliman, e as atij t prgjithshm, duke marr si shembull prvojn e ngjarjeve botrore. Nuk sht prezantuar si duhet as jurispodenca, sipas komentatorve t Kurani Kerimit dhe analizave t duhura t qensis s Islamit bashkkohor. Edhe pse ngelm prapa, t paktn, historin ton ta kishim ruajtur sa pr t qen me aktualitetin, amanetin. Sikur t paktn t kishin qen t regjistruara, sot ato do ti kishim kaluar pr analiza. Kjo vepr me shum rndsi ishte obligative pr ne. Kjo do t duhej t mbetej n sfern e formimit t nj shkence, e cila do ti radhiste ngjarjet dhe do t bnte lidhjen ndrmjet ngjarjeve dhe analizave. Pastaj me ato q do t vlersoheshin, do t bhej strategjia e ngjarjeve, q do t kishin vazhdimsi. Ato do t ishin valide, derisa nuk do t zbulonim rregulloret dhe mnyrn e qeverisjes, q do ti prshtatej situats. Me kto elemente, njeriu do t bhej gjenerator i lvizjeve mbar shoqrore dhe mbikqyrs i ngjarjeve t ngelura pr t ardhmen. T gjitha kto, do t ishin larg parashikimeve astrologjike dhe supozimeve, ato do tishin vlersuar dhe studijuar deri n klasifikimin e tyre pr zbatim. Qeveria, me strategji t till, do t ishte rezultative sepse do t bazohej n vizione t qarta dhe kshtu do ti siguronim vetes vetbesim, me gabime eventuale
25

q do t ishin minimale. Kjo e tra do t vinte nga prvoja e mhershme e regjistruar, e analizuar dhe e radhitur sipas planprogrameve. Rniet dhe ngritjet ndodhin npr shoqri, por ato duhet t studiohen, cilat ishin ato lvizje, qllime dhe rrethana q e detyruan at rniengritje. Kto rrug e motivojn njeriun deri tek arritja e ndryshimeve historike dhe rrokullisjen e civilizimeve. Kto iniciativa, akoma, qndrojn larg mentalitetit kolektiv musliman, me prjashtim t disa individve q kan lidhshmri dhe kontakte t rralla. Kta nuk kan rezultate t mjaftueshme, por ato mbeten si orvajtje, ose m mir t themi mbeten programe n letr pr studime dhe objektiva pr t ardhmen. shtja, e cila nuk arrin t prfundoj sipas parashikimeve, ajo mund t z nj vend tjetr. Ajo, t paktn mbetet si produkt i kulturs ose formsimit kulturor, e nuk duhet t mbetet vetm si njohje ose filozofi. Kjo nnkupton: produkt i formsimit pr t ardhmen e tyre. Historia pa njohjen e natyrs s mirfillt t ngjarjeve dhe rregullave, me t cilat i kan detyruar rrethanat e lvizjeve, mbeten vetm vepra t s kaluars. Ato nuk mund t rikthehen. Prandaj, qeverit duhet t fillojn nga e para, sipas prioriteve q prbrja e tyre duhet t jet organizuar sipas projektprogrameve. Paraprcaktimi i ksaj forme, duhet t bashkrenditet me logjistik, e cila do t mbshtetet n forcn, sa pr tia transferuar kohs s tashme, e cila do ti jepte qartsim t ardhmes, ose n kuptimin tjetr: dshmitart e historis do t ishin t pavlefshm sikur t mos iu jepet mundsia e dshmive kohs s tanishme

26

dhe vizioneve prioritare obligative pr t ardhmen, t radhitura sipas imperativit. Kjo pasuri kulturore e depozituar, nse shtresohet n historin ton t prgjithshme, do t duket shum e qart historia e Andaluzis, sepse andaluzianizmat mund t prsritet tek-tuk npr shum vende. Kjo form le ta prcaktoj fatin ton, me kapitalin e s kaluars, t cilin e posedonim t depozituar. Historia konsiderohet si laborator i vrtet pr akaidin9, idet, vizionet, individt, popujt. Ajo sht argument i arritjeve pr veprimtari me akaidin, idet dhe prkthimet, deri tek e vrteta. Ajo ju mundson komentimin dhe analizat historike, t cilat pastaj ju japin t kuptuarit real duke i vendosur ato, n at pozit, q do t jet e prafrt me nj ndodhi historike. S fundi, ajo mund t shrbej pr ndrtimin e strategjis n t ardhmen. Besojm se mundsit q ju ofruam m lart, me studimet historike - konsiderohen baz, ose ajo quhet babai ligjor i t gjitha shkencave shoqrore. sht shpalues i ligjeve dhe rregullave, t cilat ndikuan dhe do t ndikojn n lvizjet e shoqrive. T tjert, kt gjithashtu, e kishin bazn e arritjeve tek shkencat shoqrore. Tani, kjo konsiderohet si shkenca m e rndsishme dhe nj prej m t rrezikshmeve. sht indikator themeltar pr studimin e gjendjes s popujve dhe veprues i drejtprdrejt i ndryshimeve brenda prbrenda. Qofshin ato n fushn e betejave, ideve, rnieve t civilizimeve, ndrrimeve ndrmjet ideve, komparacioneve dhe vlersimeve pr bashkpunimin t prbashkt. Muslimani bashkkohor e ka shum t vshtir t marr
9

Akaidit, filozofia e besimit n islam

27

kthesa. Ato, sigurisht, varen nga ngarkesa dhe prgjegjsit ligjore. Por, duke qen se sht obliguar t udhtoj npr bot, ai e ka pr detyr qetsimin e popujve, ashtu si e kishte me ata t mhershmit. Duhet t realizoj idet, duke shpalosur shkaqet e rnieve t civilizimeve, dhe ligjeve q ndikojn n shoqrit njerzore. Kjo form e grumbullimit t ngjarjeve dhe stivosjes, u b obligative, ashtu si theksuam m sipr. Pas ksaj mund t themi: Kurani na tregoi pr disa luftra, por ne fatkeqsisht nuk i studiuam ato, ndoshta pse ato ishin n form tregimi! Me ato, do t kishim prfituar prvoja edhe m t mdha. Sikur ti kishim spostuar rregullat laike, filozofike, psikike, dhe tishim marr me humbjen e civilizimeve, q prej Ademit a.s. deri tek Muhammedi s.a.v.s.. Ato tregime mbase do ta kthenin harmonin brenda shoqris. Ato do ta lehtsonin formimin e ligjit dhe rregulloret pr marrdhniet shoqrore. Kjo pastaj do t bhej shkak i themelimit t bazave t shkencs s sociologjis. Vendosja e nj baze t fort historike ose asaj kuranore, nuk do t ishte e tra, sepse ato nuk bartin t gjitha laboratoret eksperimentale t njerzimit, por ato tregime kuranore jan bartse t rezultateve bindse pr eksperimente laboratorike, q jan themeluar pr prvojat njerzore t quajtura shkenc. Leximi i ktyre ligjeve n ditt tona sht i pamundur, sepse her jan t prshtatshme e her jo, sepse dinamika e jets i kundrshton shpesh her ato. Mungesa e ksaj shkence, solli prapambeturin ton, kur dihet se t gjitha shkencat shoqrore n realitet prfaqsojn urat, npr t cilat kalojn shumica e civilizimeve.

28

Mbase, e gjith kjo, ishte pr shkak t abstenimit nga analizat e komentimeve t historis. Pr ta realizuar t kaluarn duhet t rikthehemi n: shkaqet e rnies s qet t historis islame. Kjo rnie mbase ishte rezultat i mos njohjes s fes sepse do gj ia lenin shenjtrimit t Islamit, duke menduar se sht i pa mposhtur. Ai mund t psoj disfat deri n humbje, sepse ktu sht przier shenjtria e Kuranit me veprimet e sakrificave njerzore. Si duket, t studiuarit dhe hulumtimet jan vlersuar gabim, duke besuar n profesionalizmin e klaneve t shtetit. Pas ksaj, ka rrjedhur neglizhenca pr zbulimin e tyre, sepse sht vlersuar gabim, duke besuar n fuqin e vet Islamit, si nj forc mbinatyrore. Mund t ket edhe arsye tjetr. sht vendosur t fshihet e vrteta, pr shkak t rrethanave kohore, kshtu q ndalesa ka ardhur pa ndonj precedent, pr shkak t hutis s ummetit prgjat historis. Kt e argumentojn pr shkak t qndrimeve t qeverive q ishin, sepse nuk dallonin kulturn nga udhheqja politike. Nse e prcjellim historikun kulturor islam t prgjithshm, n m shum etapa dhe historin Andaluziane, n veanti, do t vrejm se, n to, t dalin disa vetknaqsi. T atyre q ishin t dhn pas t mirave materiale dhe mosinvestimi n prparimin e civilizimit dhe kulturs. Kjo vazhdoi kshtu, derisa arriti aty ku arriti dhe psuam kolaps prball historis. N fillim, muslimant ishin t angazhuar n zbulime shkencore, m pas, ajo kaloi n konflikte t brendshme. Ky qe edhe nj shkak tjetr i dobsimit t ummetit atje, sepse shum koka t ndritura morn arratin. Pas ksaj etape, ata u coptuan n shum krahina e qytete, t cilat m
29

von u shpalln shtete. Thujase t gjitha kto shtete t vogla kishin lidhje t ngushta me armiqt e tyre, sepse ju paguanin tatimin pr sigurin e tyre me para kesh. Kush e bnte kt? Ata t cilt nuk e meritonin pushtetin, ata t cilt nuk prfitonin nga siguria e huaj asgj, ata t cilt kapitullonin para kohe, pa ndonj kusht paraprak me pretekst se do t hidhrohej popullata muslimane, sikur t kuptonte realitetin. Ka pasur raste, prgjat historis islame, q duhen konsideruar si m t shtrenjta, se n kohn e vet Resulullahit s.a.v.s., ngase Kurani iu kishte prcaktuar prgjegjsin pr t krijuar histori, duke ju thn: E kur ju psuat fatkeqsin (n betejn e Uhudit), psuat sikur q ata psuan m par dyfishin (n betejn e Bedrit) dhe that: nga (na erdhi) kjo?! Thuaju (o Muhammed): kjo ishte nga vetvetja juaj10 Kurani nuk ndalon t mirat materiale, t cilat jan prcaktuese t jets, por ai krkon q ato mos t teprohen dhe t mos bhen shkaktare t shkatrrimit t brendshm. ...nga ju ka q duan kt bot11 (pasurin). Ne nuk jemi kundr pasuris n kt bot, q ia sjell dikujt koha. Dshira pr pasuri sht brenda natyrshmris s qenies njerzore dhe kjo shte e kuptueshme, por problemi qndron se kjo qe edhe nj shkak shum i rndsishm i rnies s civilizimit ton. Mosarritja e edukimit t shpirtit, duhet t kuptohet se sht shkatrrues pr njeriun, n t jan detyrat elementare t krijimit dhe t civilizimit. Ai bn ekuilibrin ndrmjet parimeve dhe interesave, ose

10 11

Kuran, 3-Ali Imran 165 Kuran, 3-Ali Imran 152

30

edukimi t jet i till, sa t kuptohet se parimet dhe interesi jan nj dhe t pandara. Fshehja ishte iluzion, ishte gabim historik. Kjo mnyr mendohej t sjellte paqen, por kjo solli kthimin prapa, solli reaksione dhe kto u reflektuan me gabime t tjera, q vazhdimisht po prsriten. Kjo form, bri q shoqria islame t hesht, t mbes pa opozit dhe pa rezistenc. Forca dhe krenaria ishte vetm n letr. Brenda shoqris son u fut nj virus shkatrrues, prandaj srish t themi: Historiku kulturor akoma vazhdon t qeveris mendjet muslimane, sepse nga kjo mendsi kan dal disa shoqata dhe organizata aktive islame, t cilat jan br shkak i rifshehjes s gabimeve. Kjo po pengon hapjen e debateve, diskutimeve dhe polemikave, kjo po reflekton srish sjellje negative. Kjo duhet t shqyrtohet, nuk duhet ti japim rast armikut t na zbuloj pikat e dobta, sepse ai do ti shfrytzoj ato. Nse, ai i vren ato gabime, do t vazhdojn gabimet njra pas tjetrs dhe rimkmbja do t jet shum e vshtir. Grumbullimet e gabimeve shndrrohen n mina, t cilat ekspodojn koh pas kohe. Ato, pastaj sjellin gjykime t tjera, t cilat do gj, para se t rritet, do ta shkatrroj. Gjithsesi, ata t cilt kan br t keqen dhe gabimet e tyre shprndahen, ata do t jan banues t zjarrit, aty do t qndrojn prgjithmon 12 Thuajse Islami ka filluar me ne, dhe me ne do t mbaroj. Thuajse vetm sjelljet dhe sakrificat tona e prbjn Islamin dhe ne jemi e tra. Ne jemi Islami! Prandaj t supozojm se secila periudh i prket gjenerats son, e ajo sht periudha e Islamit. do gabim i lvizjeve tona, duhet t
12

Kuran, 2 Bekare 81

31

konsiderohet si gabim i Islamit. Pra, kundrshimet eventuale, prgjat historis son, duhet t konsiderohen si kundrshtime kundrejt vlerave tona t pagabueshme! Ather, si sht e mundur t bhen kundrshtime kundrejt Islamit, kur Islami sht i pagabueshm, kurse ne jemi musliman!? shtja tjetr sht se ne, mendja jon, nuk duhet t preokupohet rreth tij, sikur q sht: Prfito forc, sa pr t dalluar midis ngjarjeve t brendshme, q jan t prmbyllura me sheriat dhe midis atyre, q jan t diskutueshme, t cilat arritn prej t parve tan, gjat periudhave m t hershme, q paraprcaktojn veprimet tona. Pastaj, ato duhet ti shtrohen debatit dhe t polemizohet rreth atyre ndodhive historike. Ngjarjet q ishin t sukseshme duhet rikthehen pasi t jan prputhur plotsisht me kohn. Gjithashtu duhet t kornizohen ngjarjet rreth Islamit dhe t ndriohen shtyllat, q jan t vlersuara n Islam, si ato t moralit dhe t shkencave t tjera q i krkon sheriati. Pas gjith ksaj, t formohet nj vizion i qart me vlersime pozitive ndaj sakrificave dhe veprimeve t gabuara, sepse nj prej elementeve m t fuqishme t projektit ideor, jan rregullativat. Pr kt arsye, shumica e librave islame, ishin t orientuara drejt veprimeve me konstruksione t jashtme. Ky vizion i tyre bri q Andaluzia t bier. Ende sht e diskutueshme n mesin ton, deri n ditt tona t sotme, shkaku kryesor i rnies s Andaluzis, ngase nuk jemi n gjendje ta saktsojm shkakun kryesor, nse ishte nga luftrat, apo nga konflikti i brendshm ndrmjet mbretrve t qytet-shteteve atje. Na mungojn studimet shkencore, analizat dhe njohjet e shkaqeve, q qen shkaktart kryesor q t na
32

turprojn para realitetit t Islamit. Ne duhet ti pranojm konstatimet, q jan t prfunduara dhe jan t gatshme pr zhvillimin ton, qofshin ato q e vshtirsojn edhe m shum gjendjen. Kemi prej atyre q krkojn ndihm pr rimkmjen ton nga armiqt tan. Ndrsa, ata q mundohen ti ndalojn armiqsit dhe mashtrimet e tyre, jan mashtrues. Kjo do t ishte deviza jon e ngadhnjimit!? Drejtsi dhe mirnjohje ndaj periudhs son, zbulimi dobsive dhe dhnia e nj orientimi t sjelljeve t jashtme, q nnkupton pranimin e gabimit dhe humbjen, pastaj t hapen dyert e studimeve pr veprime t jashtme me nj projektprogram t studiuar mir. Pakujdesia n ndrtimin e personalitetit, reflekton n kultur, civilizim dhe n ushtri. Kjo paralajmron humbjet, paralajmron ndrhyrjet e armiqve tan, kur ne jemi t prar. I Lartmadhruari All-llah, n Kurani Kerim, na thot: Le t jen syel dhe t marrin armt e veta. Mohuesit dshirojn q t jeni t pakujdesshm ndaj armve tuaja dhe paisjeve, q t sulmojn mbi ju me tr fuqin13 Arma, ktu nuk nnkuptohet vetm n ushtri, por edhe n formacione ideologjike dhe kulturore, q sht qendra e konfliktit t vrtet. Por, pakujdesia dhe arsyetimi personal, e ka okupuar do lloj ngritje t mundshme. T rikthehemi tek thnia e hitoris islame n Andaluzi. Ajo vazhdon akoma t jet e lidhur ngusht me historin e Spanjs bashkkohore,
13

Kuran, 4-Nisa, 102 bazuar n prkthimin e Hasan I. Nahit

33

prkundr urrejtjes dhe shovinizmit t tyre dhe orvajtjes pr ta shtrembruar historin. Sikur t kishin mundsi, do ta shtrembronin edhe tani historin politike, me an t personaliteteve dhe shoqatave brenda saj. Por fatmirsisht, ksaj po i vjen n mbrojtje historia shkencore dhe kulturore, ato ndikojn drejtprdrjt n ndjenjat njerzore dhe e mbajn gjall Spanjn, prandaj kto nuk e prmbysin dot, apo nuk arrin ta mbyllin prej sipr. Pr kt arsye, ka filluar kthimi n origjin. Ata jan pajtuar me historin dhe tani po e krkojn t vrtetn n sfera t ndryshme. Po e prsris, kjo po ndodh prkundr ekzistimit t rrymave t ndryshme shoviniste, ata pareshtur prkujtojn rnien e Granads. Me kto kremtime, ato i karrikojn ndjenjat e tyre kundr Islamit dhe muslimanve n nivel kombtar dhe zyrtar, duke e mbushur shpirtin spanjoll bashkkohor me urrejtje. Pr kt arsye, shihet si e natyrshme q sot t kthehet shovinizmi fetar, me gjith shterpsin dhe pamundsin historike. Me t, vetm sa paraqesin prkujtimet e historis s spanjollve, parafytyrojn persekutimet dhe zymtsin e inkuizicionit. Me liberalizimin e vendit, mediat, mjetet e informimit dhe dijes, me an t projekteve ideore, nxorrn dokumentacionin nga arkivat e shtetit. Aty u kuptua se epoka islame prmbante n vete perlat e civilizimit, si Kshtjelln e Kuqe, Xhamin e Kordobs, Universitetet. Aty, gjithashtu u kuptua se shkaktar i rnies s civilizimit, kishin qen konfliktet e mbretrve, ata vet e thyen armatn e tyre. Nga kjo, doli n pah, se ata i kishin dhn vendit nj kultur t lart, zhvillim shkencor t madh, saq edhe sot e ksaj dite, spanjollt ushqehen
34

ideologjikisht prej tyre. Ky ushqim, pra, ju kishte mundsuar q Islami t vazhdoj t jetoj atje. Sikur t kthehen srish msimet e Kuranit, atje do t ishte dita m e mir, nga t gjitha ato q kaluan. T ndierit e bars s prgjegjsis, me rikthim t planifikuar dhe t drejt, ashtu si thot i Lartsuari: Para jush kan kaluar (shum popuj) ligje. Udhtoni npr bot dhe shihni... 14 Ky ajet na obligon n studiojm ligjet, ato q jan kontradiktore, sepse ato shkaktojn lvizjet e jets dhe gjallrimit. Me kto qeveriset, dhe krijohen lvizje n shoqri, po ashtu kto edhe bhen shkak i rnieve dhe ngritjeve t popujve. Shpalosja e ktyre ligjeve, nuk vjen si rezultat i studimit t koherencs, por ato vijn nga shikimi i thellsishm i historis dhe vet jets s historis s bashku. Prandaj, domosdoshmrisht t udhtohet npr tok pr ta tejkaluar koherencn, pr ditt e s ardhmes. Ato nuk duhen t zgjerohen deri n at mas, sa q periudha e nj jete njeriu, mos t jet n gjendje ti zbatoj ato ligje, se ato i kthehen bumerang shoqris. Nuk prfitojm asgj, vetm nga msimet e kohs s tashme, nga mosudhtimet npr popuj tjer, nga tentimi i avullimit t historis, duke mos ju prmbajtur komentimeve dhe analizave t qndrueshme. Studimi i prvojave dhe i rezultatave pozitive sht domosdoshmri, n t kundrtn, i Lartsuari na mson: ...shihni si ka qen fundi i atyre q i kan prgnjeshtruar... Me fjaln dshmitart e historis kuptojm informimet e njerzve, ato duhet ti kuptojm
14

Kuran, 3-Ali Imran 137

35

qart e mir. Argumentimi i saj pr ne, vjen nga Kurani ( ...lajme nga njerzit...). Duhet t njoftohemi me ndodhin ose vendndodhin, Kurani na mson me shprehjen (...shpjegime...), mjet sa pr t arritur deri tek ligji ose rregullorja. Ky udhzim, udhhiqet nga msimet e Kuranit (...kshillime ...), kto japin vizionin pr t mos dshtuar sepse kemi prej tyre, q nuk i kishin marr t vrteta dhe pr kt e kishin merituar dnimin. T gjith ata psuan kt rnie ose goditje, me prjashtim t ummetit musliman. Ai po valvitet e nuk po humbet prgjithmon, pr shkak se ende sht refuzues i ligjeve njerzore, duke i shrbyer ligjeve hyjnore (ligjrime pr ata q i frikohen All-llahut xh.sh.). Sikur ne ta kishim parasysh kt ajet Kuranor: Para jush kan kaluar (shum popuj) e ligje. Udhtoni npr bot dhe shihni si ka qen fundi i atyre, q i kan prgnjeshtruar pejgambert. Kto lajme e shpjegime jan kshilla, udhrrfyese pr njerzit besimtar... do t kishim arritur t kuptojm largsin ndrmjet nesh dhe ndrmjet paradhnjeve t dhuntive t Kuranit, pr problemet shoqrore. Pr kt arsye themi: na ishte dhn mundsia e zbulimeve shoqrore, por n fakt ato studime historike munguan tek ne. Tek ne, ndikuan m shum veprimet meskine dhe vetm kto u regjistruan, kurse shum ngjarje t tjera, me rndsi t madhe politiko-historike, ngeln pa u regjistruar. shtja mbetet t vrtetohet, ne duhet t jemi t vmendshm q analizat historike tani mos ti ekzagjerojm, edhe pse mund t ndodh t vrtetohen shum gjra, ato duhet t stivosen dhe t nxirren sipas prioriteteve.

36

Pasojat e rnies ishin sekret, ato u fshehn me shprnguljet masive t muslimanve, duke mos anashkaluar neglizhencn e dijetarve dhe gabimet kolektive. Gjithashtu, nuk u morn n konsiderat programet e shkecave shoqrore, me t cilat sot administrohet bota. Sot, historia konsiderohet laboratori dhe udhzuesi kryesor, por q fatkeqsisht, faktet mbetn n duart e t tjerve. Duhet t pranojm orvajtjet e sotme, rreth zgjimit islam n Andaluzi, ato jan t prekshme prgjat rrugtimit q po kalon npr shum vshtirsi. E kemi parasysh barrn nacionale dhe ndikimet e jashtme, t cilat jan t shumngjyrshme. Ato bjn prpjekje pr t shkatrruar dhe brenda vendit krijohet konfuzioni. Ata, n bashkpunim me hipokritt dhe dyftyrshat, ndikojn n devijimin dhe humbjen e plot t drejtimeve atdhetare, kundr qllimeve t prbashkta rajonale e m gjr. Kto veprime nuk duhet ta hutojn mazhorancn, duhet t jet n dijen ton, sepse tek e fundit, kto jan shum normale ndr popuj. Ato mund t evitohen, nse i prmbahemi normave islame, mbi marrdhniet me individ, familje dhe shoqri. Mbetet t krkojm nga specialistt e fushave q na interesojn, pr zbatimin e atyre programeve, t cilat jan parapar sipas prioriteteve brenda rrethit islam. Gjithka duhet t jet legale, por ato duhen t jan t qarta dhe t sakta. Tani, rndsia e ktij libri, t cilin po e paraqesim sot, me autor dr. Ali el Mensur el Kitani, mendojm se do ta luaj rolin e vet edhe pse disa studiues, q jan marr me historin e Andaluzis, nuk jan dakort me pikpamjet e tij. Ky sht
37

prpjekur t sjell, n form shum transparente, zgjimin islam. Si i till ka zgjuar kureshtjen dhe ndrgjegjen islame tek spanjollt, duke investuar pr nj t ardhme t largt. Ai, ka qen i vetdijshm se do t prballet me shum probleme, t cilat i ka argumentuar shkencrisht dhe me an t prvojs, si dhe ka grumbulluar fakte dhe dshmi okulare, pr shkak t mungess s historis s shkruar islame n Andaluzi. Mungesn e shum ndodhive, q kan t bjn me kt lmi, e kan plotsuar n forma t ndryshme ifutt e sotm, duke e falsifikuar dhe vjedhur historin e civilizimit dhe kulturs islame. Ata, me kso faktesh, pasuruan civilizimin e tyre. Ky libr ka vlern e vet, sepse prputhet me pesqindvjetorin e rnies s Granads, njkohsisht hap dritaren pr studijuesit dhe mundson q secili t festohej n mnyrn e vet. Mungesa e madhe arabo-islame, tani, ka gjallruar srish me xhamit, shoqatat shkencore dhe kulturore. Ata, tani, e kan n konsiderat historin e kohs son dhe jan t kujdesshm pr t ardhmen e mjegullt. Kjo form duhet t jet shembull edhe pr popujt musliman, an e knd bots. I menur sht ai, i cili mbshtetet tek vetja dhe tek t tjert, kurse i met sht ai q mbshtetet tek t tjert, ose ashtu si shprehej Deridi: Atij q nuk i shrbeu shembulli n kohn e vet Do t ishte i verbri udhzues i tij n vend t udhzuesit t vrtet Kurse ai q gjykon pa dshmitar n vend t dshmitarve E shoh se si i afrohet atij ajo, q nuk i prket

38

All-llahu sht mbrapa qllimit.

39

HYRJE
Prej paraqitjeve m t rndsishme t zgjimit islam, n vitet e fundit, sht pranimi i fes n trojet ku Islami nuk ishte m par, ose aty ku ishte m par, por q ishte harruar. Paraqitja e Islamit n kto troje, her sht njohur si shumic, e her si pakic, ato kan qen t ndrlidhura nga problemet dhe konfliktet historike, veanrisht nga shtetet q kufizohen me kufijt e shteteve islame. Shikuar n vija t trasha, zgjimi ka filluar t vij, ose Islami sht rikthyer atje, nn ndikimin e niprve ose strniprve t tyre, strgjyshrit e t cilve kishin emigruar m hert, t cilt kishin ndrruar q Islami nj dit t kthehet n trojet e tyre. Rikthimi i tyre bhej n forma t ndryshme, por prgjithsisht, ata me vete kishin argumente t forta, kundrejt argumenteve t vendasve. Qeverit e ksaj kohe nuk kan instrumente pr ta parandaluar prhapjen e Islamit, sepse feja islame posedon prvojn dhe praktikn e t jetuarit m t mir, se t gjitha sistemet njerzore. Nj teori, si sht Islami n paqe prhapet shpejt, sepse ndikon drejtprdrejt n vetdijen e individve. Por, ajo q t habit, sht fakti se zgjimi islamik ka arritur edhe n vende shum t largta, n ato kontinente q m par nuk ishte dgjuar fare. Nj lloj paraqitje e till, mund t themi se tani sht evidente edhe n Andaluzi, ktu do ta veonim jugun e Spanjs s sotme bashkkohore. Cilat jan

shkaqet dhe cili ishte motivi tyre? Kur filloi ajo dhe nga ia ka msyr? Kto prgjigje do ti gjeni brenda ktij libri. sht m se e qart se, zgjimi islam n shoqrin andaluziane, nuk ndryshon nga ato q i shohim n botn islame. Shkaku sht se, andaluziant e prjetuan Islamin pr tet shekuj dhe kta ishin viktimat e par t persekutimeve dhe barbaris krishtere. Kta luftuan Islamin, brenda familjeve ose fmijve t tyre, derisa i pkuln plotsisht. Q nga rnia e Granads, n vitin 1492, kisha nuk sht ndalur s persekutuari bashkkombasit e vet, ajo shpeshher paraqiste edhe artin persekutues me muslimant andaluzian. Pas ngadhnjmit t tyre me forc, ata ndaluan prdorimin e gjuhs arabe, dogjn mijra libra t lmive t ndryshme. Atyre nuk ju mjaftoi vetm kjo, ata do t knaqeshin sikur ti kapnin dijetart e ti mbytin, duke i djegur ata pr s gjalli. Fmijt e tyre, i merrnin n shkolla t veanta, pr tju msuar krishterizmin. Edhe pse t mundur, ishin prpjekur tju rezistonin t krishterve gjenerat pas gjenerate. Ata nuk friksoheshin nga administrimi inkuizicionist. Ishin t vetdijshm se do t digjeshin, apo se vujtjet e tyre do t vazhdonin deri n vdekjen e tyre, nse nuk bheshin t krishter. Kjo administrat ua shkatrroi objektet e kultit dhe ua vodhi pasurit. Megjithat, ata rezistuan pa ndihmn e shtetve islame, prplot njqind e njzet vjet pas rnies s Granads. Rezistenca pushoi pas shum vuajtjeve, por nuk pushoi jetsimi i Islamit n fshehtsi. Humbn t gjitha vlerat njerzore, humbn lirin, krenarin, nderin dhe shpeshher her edhe jetn, por nuk e kishin humbur at, q ishte m e shtrenjta pr ta,
42

imanin-dshmin La Ilahe Il-lallah Muhammedun Resulullah (Nuk ka Hyjni tjetr prve All-llahut dhe se Muhammedi sht i Drguari i Tij). Kjo qndrueshmri dhe kryenesi, i theu t gjitha forcat kryqtare dhe prfundimisht, n vitin 1609, kryqtart kishin vendosur q shtresn e lart t tyre ta przn. I detyruan t largohen dhe drguan n bregdetin e Mesdheut, mbi nj erek milioni. T gjith kta, nuk e flisnin gjuhn arabe dhe gjithashtu kishin emra t huaj, por q t gjith ishin krenar, q nuk ju ishin nnshtruar dhe nuk e kishin fshehur Islamin. Pas ksaj ofenzivefshes, muslimant ishin fshir nga siprfaqja e tyre, por tek nj numr shum i madh mbeti kujtimi se ata jan andaluziano-spanjoll. Ky fenomen sht paraqitur thuajse tek t gjith popujt, koh pas kohe, por sa i prket Andaluzis, pr her t par, Islami u rikthye m qartsisht n shekullin e njzet. N fillim t ktij shekulli, u paraqit Pallas Anfanti lideri i tyre, i cili e prqafoi Islamin, por para jo shum kohe, ra dshmor (Allllahu bft Rahmet) nga ana e forcave kryqtare. N vitin 1975, pr her t par pas rnies s Granads, prej nj errsire dhe despotizmi, nj numr i madh andaluziansh prkrahn Islamin. Pastaj, prej viteve t 80-ta, shoqatat islame filluan t regjistrohen zyrtarisht. Kto shoqata kan marr prsipr detyrn, q popullit andaluzian tia msojn Islamin srish. Ata kan filluar nga parimet e para t tij. Krahas ksaj, ata u msojn edhe gjuhn arabe, s bashku me historin e andaluzis muslimane. Ky libr, nxit q n mnyr shkencore t arrijn deri tek rrnjt e zgjimit islamik n Andaluzi. Jep informacione mbi luftrat e popullit musliman, gjat shekujve dhe tregon se si jan orvajtur ta
43

ruajn identitetit islam, ose ka mbetur prej tij. Gjithashtu, sht nxits pr dhnien e sakrifics pr rizgjimin islam n Andaluzi. Ato duhet t vazhdojn derisa ti mundsohet shoqris muslimane t ken lidhje me ummetin islamik. Atyre duhet tju ndihmohet derisa ta bjn elitn e tyre prej intelektualve musliman dhe pastaj, ata ta shprndajn islamin burimor, gjenerat pas gjenerate. Para s gjithash, zgjimi andaluzian i tri sht vendor. Ka lindur n shoqrin andaluziane, nga prvoja e hidhur e tyre. Suksesi i tyre sht n duart e vet shoqris vendore, t cilve iu sht mundsuar t bjn dialogje me shtresat e ndryshme t popullit. Ne ju dshirojm sukses dhe prparim. sht pr All-llahun, vazhdo dhe prkushtohu, kurse sht pr t tjert, ndalo dhe shkputu. Triumfues i vetm sht All-llahu i Lartmadhruar. Dr. Ali al Mensur al Kitani

44

NGRITJA DHE RNIA E SHTETIT ISLAM

N ANDALUZI (711-1492 )
Islami, n Andaluzi, arriti gjat viteve 711-714, ndrsa populli i saj ishte i besimit t krishter, ku nj pakic besonte n trinitetin kishtar, ndrsa shumica drmuese ishte e konfeksionit krishter unitarist, e q n nj mas ishin t shtypur e t prbuzur nga ana zyrtare e kishs dhe pushtetit t asaj kohe. Pr kt shkak, ata (unitaristat) ndiheshin t zhveshur ndaj pushtetit dhe franksioneve t tjera trinitare. Pr kto dhe shkaqe t tjera, ata prqafuan Islamin dhe e praktikuan at me dshir dhe pasion t lart. Ky integrim, kaq i shpejt dhe i vrullshm n Islam, i shtyri shum mendimtar bashkkohor spanjoll, q at ta prkufizojn si nj Revolucion Islamik n botn perndimore. Padyshim, se nj lvizje e till i ngjante revolucionit, sepse pr nj koh shum t shkurtr, hyri nn ombrelln e shtetit islam, pothuajse i gjith territori i Andaluzis, nj pjes e Francs s sotme, me prjashtim t zons malore t Pirinejeve. Pra, territoret q kontrolloheshin nga muslimant, arrinin siprfaqen mbi 700 mij km2.

Me kalimin e viteve, dhe si rrjedhoj dhe reflektim i nj sundimi t drejt, u krijua nj popull i ri spanjoll, me besim islam dhe gjuh arabe dhe me tipare t nj populli me origjin autoktone vendase. Pra, ky lirim i Andaluzis, nuk ishte nj invazion si e quanin disa historian, e as nj imponim i fes dhe i gjuhs, q nuk e kish pasur m par ai popull, por ishte populli spanjoll ai, q e zgjodhi Islamin pr fe t tij dhe gjuhn arabe e prvetsoi pr vete, si gjuh t atij civilizimi, dhe nga e gjith kjo, u pa se populli spanjoll i mirpriti lirimtart e par musliman, si i pret i shtypuri shptimtart. N fillim t lirimit, Andaluzia, iu bashkua vilajetit (principats) s Marokut, e cili n at koh pr kryeqytet kishte qytetin e Kajrevanit (qytet ky, q sot, gjendet n Tunizi), vilajet i cili njkohsisht ishte edhe pjesa m perndimore e shtetit islam. Andaluzia u mvetsua n vitin 756, kur u shkput nga pushteti qndror i dinastis Abasite me qendr n Bagdad. Kt ndarje e udhhoqi princi i Andaluzis muslimane, Abdurahman al Dakhili al Amavij, i cili u shqua si rithemelues i dinastis Emevite n perndim, e i cili pr kryeqytet t shtetit t tij t sapomvehtsuar, zgjodhi qytetin e Kordovs. Andaluzia, nn sundimin e Emevitve, arriti nj lulzim dhe ngritje t lart, sidomos n kohn kur ata e udhhoqi princi i shquar Abdurrahman al Nasiriu, pr gjat viteve (912-961). Pas ksaj periudhe, Andaluzia filloi t tkurrej dhe t humb territore, ku nga 700 mij km2, tani u reduktua n 440.000 km2. Kjo humbje e madhe n territor, ishte si rezultat i luftrave t pandrprera, q zhvillonte kualicioni i principatave t krishtera n pjesn veriore. Ato principata u njohn me emrat:
47

Principata e Kashtall-s, Principata e Nebarr-it dhe Principata e Lion-it. Kto principata, n parim, ishin n kundrshtim t nj Spanje muslimane dhe me luftrat e tyre t parreshtura morn nn kontroll shum zona t Spanjs veriperndimore, si rajonin e Korkoshun-s, disa pjes t Francs s sotme, Bartolomen, regjionin e Barcelons, regjionin e Bergushit, disa zona t Lionit dhe territore t tjera prreth tyre. Spanja, si shtet musliman e sunduar nga dinastia emevite, filloi t dobsohet n periudhn e sundimit t princit al Mansur ibn Abu Amir dhe nipit t tij Xhabir Hisham el Thani, derisa pushoi s funksionuari si dinasti, n vitin 1021. Me kt rast (t themi tragjik pr Spanjn muslimane), shteti musliman i Spanjs u nda (u riciklua) n 23 principata dhe mbretri t vogla. Menjher, kt ndarje t shtetit musliman t Spanjs n miniprincipata, e shfrytzuan fqinjt e saj t krishter, t cilt filluan srish luftrat ofensive kundr ktyre principatave t sapoformuara, duke aneksuar pjes dhe provinca t tra t tyre. Nga kto ofenziva t mdha krishtere, t cilat zgjatn gjer n vitin 1085, t krishtert aneksuan shum territore t Andaluzis, ndr to, edhe qendra urbane t rndsis t veant, si Tarkann, Paruxha, Kalmerin, Madridin si dhe Tulejtulen. Pas ksaj disfate, populli musliman i Spanjs krkoi ndihm nga princi i Marokut, Jusuf bin Tahsin al Murabiti, i cili menjher iu prgjigj ftess s tyre pozitivisht. Ky princ i shquar i Marokut, me ushtrin e tij, arriti q ti ndaloj t krishtert dhe invazionet e tyre kundr Andaluzis, n betejn e shquar al Zelake, n vitin 1086. Ai prve ksaj i rimorri edhe principatat Andaluzis, q n prbrje t territorit musliman, kapte siprfaqen e vetm 250 mij km2, dhe si nj njsi
48

t trsishme territoriale, ia bashkangjiti principats s vet t Marokut. Pas nj periudhe kohore jo shum t gjat, filloi t dobsohet dinastia e al Murabitinve n Marok, dhe si rezultat i ksaj, muslimant e Spanjs filluan srish t rimvehtsohen si principata t vetorganizuara, megjithat, ata prap u detyruan t krkojn ndihm nga muslimant e Marokut, pr arsye se e ndienin veten t pafuqishm, prball koalicionit t principatave t krishtera, q tani shtriheshin n tr siprfaqen e Spanjs veriore. Ksaj radhe, Andaluziant, krkuan ndihm nga dinastia e re e Marokut, e njohur si dinastia e al Muvahidinve, n vitin 1145. Edhe ksaj radhe, muslimant e Spanjs dhe principatat e tyre, u detyruan ti bashkohen principats s Marokut, prkatsisht t dinastis al Muvahidinve, por gjithashtu edhe ksaj radhe me humbje t disa territoreve, q deri n at koh ishin nn kontrollin e tyre, pra pa krahinn e Sarkasts, t ciln e invaduan t krishtert, n vitin 1118. Pas ksaj beteje, t krishtert spanjoll u hodhn n ofensiv t prgjithshme kundr Andaluzianve, prkatsisht kundr dy udhheqsve t tyre t asaj kohe: Ibn al Ahmar dhe ibn al Hudit. T krishtert i thyen kta dy prijsa n betejn e njohur t al Ikabit, e cila u zhvillua n vitin 1212. Pas ksaj beteje, t krishtert arritn t pushtojn (kryeqytetin e par t Andaluzis- Kordovn), m 29 qershor 1236. Pas humbjeve t njpasnjshme t muslimanve t Spanjs, n vitin 1237, vdiq njri nga princrit kryesor t Spanjs muslimane, ibn al Hudi. Pas ksaj ngjarje tragjike, ibn al Ahmari, bri riorganizimin e vendit dhe e mori t tr pushtetin
49

n duart e tij. Njhersh shpalli si kryeqytet t ri t Andaluzis, Granadn, si hap pr t ribashkuar territoret muslimane t Spanjs. Mirpo, invazioni i krishter, n at koh, nuk kishte t ndalur, pasi aragonitt edhe pse pushtuan Kordovn, n vitin 1238 ata arritn q t pushtojn Ballancn, Shatibn dhe territore t gjra prreth tyre. Ndrsa n vitin 1243, Marseja edhe zyrtarisht iu dorzua Kashtalljanve t krishter, e cila, deri n at koh, ishte pjesa m lindore e Spanjs (Andaluzis muslimane). Nga ky invazion i krishter dhe nga tmerret q pasuan mbi muslimant spanjoll, kta t fundit u detyruan t ikin, respektivisht u deportuan n mnyr masovike n provincat e Marokut. Ata, nga kto zona, krkuan ndihm, mirpo nuk hasn n prgjigje, e as ndihm, pr arsye se marokent edhe vet ndrmjet vete, ishin n luftra civile t brendshme. Kta musliman spanjoll u drejtuan edhe n Tunizi dhe krkuan ndihm nga principata e Hafsve, mirpo edhe kta nuk qen n gjendje tju ofrojn ndihm. N ann tjetr, ibn al Ahmar, udhheqsi i muslimanve t Spanjs, bri nj qndres t jashtzakonshme, gjersa u rrethua n kryeqytetin e Granads, n vitin 1244. Pas ktij rrethimi, ai u detyrua q ti dorzohet princit t krishter kashtallijan, duke hyr nn urdhrin e tij, dhe ti dorzoj provincat e tjera q kishin br rezistenc, si ishin Ishbilia, dhe tr zonat perndimore t Spanjs muslimane (Andaluzis). Pas njqind viteve, n luftra dhe invazione t pareshtura nga t krishtert, ran n duart e t krishterve edhe kto treva muslimane t mbetura, t cilat kishin nj siprfaqe prej 30 mij km2. Kto zona ishin territore t Granads, Almaliks, Meries, disa zona t Kadisis, Kurtubs dhe Xhejans; pra, t gjitha kto zona, ishin me
50

nj reliev t thyer malor dhe kanione t njohura, t cilat ishin t paprshtatshme pr bujqsi, mirpo nevoja, n njrn an dhe intelekti i muslimanve t Spanjs s asaj kohe, n ann tjetr, i riktheu ato zona n territore maksimalisht t shfrytzueshme pr bujqsi dhe pr interesa t ndryshme t kohs. Kto ngjarje t dhimshme, t siprprmendura, uan n ndryshime rrnjsore tek komuniteti (ummeti) musliman i Spanjs. Kshtu, pas do okupimi t pjesrishm territorial nga t krishtert, nj pjes e popullats muslimane, q prbhej nga njerz intelektual, zanatalinj dhe mjeshtr t ndryshm, shprngulej nga zonat e pushtuara, drejt zonave t lira, e n kt rast, drejt Granads. Ndrsa shumica e popullats s thjesht, qndroi nn okupim, e robruar dhe ishte e painteresuar dhe njkohsisht nuk kishte fare mundsi pr tu larguar. T krishtert, kt shtres t popullsis muslimane, e konsideronte m t prult, injorante, por n t njjtn koh, konsideronte se kishin qllime djallzore. Pra, kjo pjes e robruar e muslimanve, me gjith pozitn e tyre nnshtruese, bnte prpjekje q t mbijetoj dhe t organizoj jetn e vet fetare, n bashksi t ndryshme, por megjithat ata konsideroheshin nga t krishtert, minoritar n vatrat e tyre shekullore. Ata, me nj fanatizm t papar, u orvatn q ta ruajn fen e tyre, edhe pse jetonin n kushte dhe rrethana shum t vshtira, t cilat n at koh konsideroheshin si kushte t robrve klasik. Ndrkoh, tek ata, u dobsua dhe u varfrua prdorimi i gjuhs arabe, dhe si rezultat i ksaj, ata detyrimisht shkruanin letra dhe libra n gjuh t huaj, si t katalonasve, kashtalianve dhe aragonitve. Mirpo, kto gjuh, ata i shkuanin me shkronja arabe.
51

Prsa i prket Granads s asaj kohe, numri i banorve ishte shumfishuar, si rezultat i migrimeve t shumta t refugjatve, nga zona t shumta t Andaluzis, prgjat viteve t luftrave t mdha, q u zhvilluan n at vend. Banort e Granads, ishin t gjith musliman, dhe gjuh zyrtare ishte arabishtja, q kuptohet se kishte nj dialekt andaluzian, megjithse edhe n Granad filloi t prhapet me t madhe, tek vendasit, komunikimi n gjuh t huaja, pr arsye se ajo ishte nn sundimin e t krishterve. Megjithat, Granada konsiderohej vendstrehim i t gjith muslimanve spanjoll andaluzian, nj pjes e madhe e t cilve ishin musliman, q kishin migruar nga zonat e tjera, t okupuara m hert nga t krishtert, dhe nj pjes tjetr ishte gjithashtu prej muslimanve vullnetar t Marokut, q n do periudh vinin pareshtur pr ti ndihmuar vllezrit e tyre musliman, n Spanj. T krishtert, gjithnj, jan munduar q ta pushtojn trsisht Granadn. Kt gj u orvatn ta bjn edhe pas vdekjes s ibn al Ahmarit, mirpo ai, para se t ndrronte jet, emroi birin e tij Ebu Abdulla Muhamed al Fakih, pr trashgimtar t fronit dhe njhersh e la t plotfuqishme marrveshjen q kishte br me pricipatn e Marokut, q udhhiqej nga dinastia Merinite, pr ndihm bilaterale dhe ushtarake, mes dy vendeve. Pra, n kt koh t lig, princit t Granats, Abu Abdullahut, i erdhi n ndihm princi i dinastis al Marinije t Marokut, Sulltan ebu Jusuf al Mansuri,e i cili personalisht udhhoqi ekspeditn ushtarake, duke u nisur prej kryeqytetit t tij Fesit, pr n Granad t Spanjs.

52

Princi i Marokut, udhhoqi nj ushtri t madhe dhe t fort, ai i luftoi t krishtert, q e kishin rrethuar Granadn. Princi Sulltan ebu Jusuf al Mensuri, i theu keqas t krishtert n betejat q u zhvilluan n vitet 1275 dhe 1284. I ndjeri Sulltan ebu Jusuf, vdiq n po t njjtin vit 1284, n ujdhesn al Khadra (e gjelbrt). Kjo ushtri e lavdishme e al Mansurit t Marokut, pasi q i theu t krishtert, hyri triumfalisht n qytetin e Garnads, ku u prit przemrsisht nga muslimant. Me kt rast solemn, princi i Granads e nderoi at ushtri dhe i priviligjoi nga banort vends, duke i lejuar ata, q t themelojn komunitetin e tyre t prhershm n Granad, komunitet, t cilin do ta udhhiqte nj njeri i urt, i przgjedhur nga ata vet. Ky komitet, kishte pr detyr mobilizimin e t gjith muslimanve t ardhur maroken, t cilt do t bheshin t aft dhe do t qndronin n gjendje gadishmrie, n mbrojtje t vllezrve t tyre musliman t Granads, n do rast sulmi, q do t kanosej nga t krishtert e veriut t Spanjs. Princi trashigimtar i Marokut, Sulltan ebu Jakupi, vazhdoi politikn dhe strategjin e babait t tij. Ai, me vmendje t veant, prcolli ngjarjet n Granad dhe n Spanj, n prgjithsi. T gjith u befasuan, kur ai ndoqi rrugn e babait t tij. Ai vazhdoi ti printe ushtris s tij n Spanj, q kishte pr qllim ti ndihmonte princit s Granads, ebu Abdullahut. Kshtu vazhdoi deri sa vdiq, n vitin 1302. Pas vdekjes s tij, t krishtert rifilluan t marrin ofensiva t mdha kundr muslimanve t Granads. Ata i solln Granads dhe popullit t saj musliman, humbje t mdha gjersa, n pushtet t Granads, erdhi princi ebul Velid Ismaili, n vitin 1314. Ky princ, nuk ishte nga trungu i princrve t
53

dinastis al Ahmar, q e kishin themeluar principatn e Granads. Ky princ i ri, bri nj organizim t trsishm n principatn e Granads. Ai, njkohsisht krijoi nj startegji t re mbrojtse pr vendin e tij, duke rifuqizuar marrveshjen e koalicionit me Marokun, n njrn an, ndrsa n ann tjetr, lidhi marrveshje paqeje me principatn e Aragonitve (krishtere). T tr kt, e bri pr t qen i prkushtuar n luftimet e tij mbrojtse, kundr sulmeve t Kashtalijanve (t katalonasve). Kt pozicion, e mbajti gjat tr jets s vet. Pas vdekjes s tij, n pushtet erdhi biri i tij, ebu Abdulla Muhamedi, i cili u detyrua t krkoj ndihm nga principata e Marokut, pr tu br ball sulmeve t krishterve. Ftess s tij, iu prgjigj pozitivisht princi i Marokut, ebu hasan al Merini. Ai u shkoi n ndihm muslimanve t Granads, ku prgjat rrugs bri nj betej t ashpr n Gjibraltar, n vitin 1333 dhe arriti ti thyej keqas t krishtert dhe kshtu e shpalli t lir kt vend (ujdhes). N kt vit, n Granad, u vra (ra dshmor) princi ebu Abdullah Muhamedi, t cilin e zvendsoi ebu Haxhaxh Jusufi. Ky princ, njihet si princ i devotshm dhe udhheqs, q kishte nj pietet t lart, ndaj vendit t tij dhe ndaj muslimanve, n prgjithsi. Ai, pr pushtet t tij t fort, gjeti mbshtetje tek nj ministr i tij i quajtur Lisanud-din ibn al Khatib. Granada dhe udhheqja e saj ishte e ngulfatur nga rrethimet dhe luftrat, q zhvillonin t krishtert kundr saj. Udhheqsia e Granads, sikurse edhe paraardhsit e tyre, u detyruan t krkoj ndihm nga principata e Marokut, e konkretisht nga princi ebu al Hasan. Ky i fundit, i drgoi n ndihm Granads nj kontigjent ushtarsh, me n krye t birin e tij, ebu Malikun. Pr fat t keq, ky princ me t arritur n Spanj, n
54

betejn e tij t par, u mund nga t krishtert dhe u vra edhe vet. Me t dgjuar pr kt lajm, princi i Marokut, ebu al Hasani ndrmori nj ofensiv ushtarake, q e udhhoqi vet. Ai u ndesh me t krishtert spanjoll, n betejn e njohur t Solados, n vitin 1340. Princi ebu Hasan e humbi kt betej dhe vet u zu rob, kurse dy djemt e tij, q e shoqronin at n betej, u masakruan duke i therur para publikut. Pas ksaj humbje t princit t Marokut, t krishtert bn invadimin e t gjitha territoreve muslimane t Spanjs, ndrkoh q duhet t prmendet edhe orvatja e fundit e principats s Marokut, pr ta kaluar detin dhe pr ti ndihmuar vllezrit e tyre musliman t Spanjs (Andaluzis). Pas ksaj humbje t madhe, Granada filloi t rregullohet me shpejtsi t madhe. Paralelisht me kt, filluan t lindin probleme edhe n principatn e Kashtalias dhe si indikacion i ktyre problemeve, ishte edhe fitorja q arritn ata. N Granad, rregullimet me t mdha, u paraqitn pas vdekjes se Ebu El-haxhaxh Jusufit, ndrkoh gjendja u normalizua, kur erdhi n pushtet i biri i tij, Ebu Abdullah El-Ganiji Bilah. Ai, si preventiv pr vendin e tij, ndrmorri aksion kundr kashtalianve duke i sulmuar, ndrkoh bri aleanc me marokent dhe aragonitt, n njrn an, kurs n ann tjetr, u angazhua pr mirmbajtjen dhe rindrtimin e vendit t tij. Kt politik, dukshm pozitive, e prcolli edhe i biri i tij, Ebu Abdullah Muhamed bin Jusuf, i cili erdhi n pushtet n vitin 1394. Gjithashtu, edhe trashgimtari i tij, Jusuf bin Jusuf, ndoqi po t njjtn politik, derisa u ballafaqua me nj sulm t egr t krishter, nga
55

ana e kashtalianve, t cilt sulmuan dhe pregatitn nj ofensiv ushtarake dhe politike jashtzakonisht t ashpr dhe, si rrjedhoj, okupuan Antakiren, n vitin 1409. Ndrkoh, q sulmet vazhdonin, gjendja n Granad u keqsua shum, pasiq n pushtet erdhi i biri i sulltan Jusufit, Ebu Abdullah El-Eiser, n vitin 1417. N at koh, ndrhyrja e Kashtalianve n punt e brendshme ishte e tmerrshme, derisa prfundoi n kryengritje dhe dhun. Ky rregullim rezultoi me largimin nga froni t sulltan El-Eiserit, n vitin 1428, i cili e humbi betejn e Lugina e Ashit. N kt rast, kashtaliant n bashkpunim me fisin Siraxh, ju shkoi prshtati ish udhheqsi El-Eiser, pr at arsye ata e kthyen at prap n fron, mirpo popullata myslimane, me n krye Ebu Abdulla Muhamed El-Ahnafin, me dhun e larguan prap nga pushteti, n vitin 1441. Ky udhheqs vazhdoi ti luftoj t krishtert (kashtalian), derisa ndrroi jet n vitin 1458, ndrsa at e zvendsoi prici Sad bin Muhamed. N gjith kto vite t mbrapshta, prplot me grindje dhe shpifje t brendshme, gjithashtu edhe nga luftrat e pandrprera, Granada psoi shum. Ajo humbi pjes toksore gjeografike, qytete dhe kshtjella, ndrkoh q familjet fisnike dhe mbretrore u shprbn dhe humbn, ndrkoh q edhe shtreat e popullats s ngritur intelektuale dhe asaj n pushtet, psuan nj kataklizm t vrtet, si dhe popullata n prgjithsi, dhe qndrimi i saj, q t mos bashkpunoj me armikun. Si rrjedhoj, t gjitha kto, uan n shkatrrimin dhe rnien e Granads, edhe pse n t u b nj luft (xhihad) e pandrprer, rreth dy shekuj. Si duket, ksaj radhe, t krishtert ishin m se t pregatitur q t dominojn mbi muslimant n Andaluzi, ndrkoh
56

q muslimanve nuk mund tu vinin n ndihm aleatt e tyre t natyrshm, marokent, pr arsye se q nga viti 1462, t krishtert e kishin okupuar ngushticn e Gjibraltarit. N vitin 1463, Ebu El-Hasan Ali, bri nj kryengritje pr pushtet kundr t atit t tij, princit Sad dhe e largoi at nga pushteti. Ai u konfrontua dhe luftoi edhe vllain e tij, Ebu Abdulla Muhamed El-Zagal, ndrsa ky i fundit, nga frika e humbjes, krkoi ndihm nga armiqt e t vllait, nga kashtaliant. N kt rast, edhe kjo principat e vogl, q ishte e Granads, u nda n dy pjes, ksaj rradhe, El-Zagal mbajti pushtetin n ElMalika dhe rrethinat e saj, me ndihmn e kashtalianve t krishter, ndrsa Ebu El-Hasani mbajti pushtetin n Granad dhe pjesn m t madhe t saj. Krahu i krishter n Spanj, principata e Aragonitve dhe principata e Kashtalianve, bn nj bashkim (Union), dhe zyrtarisht dshmi e ktij unoini u b martesa mes princit Ferdinand, t Aragonitve dhe princeshs Izabela, t Kashtalianve, ngjarje e cila rrodhi dhe u zhvillua n vitin 1474. Nga ana e myslimanve, princi Ebul-Hasan, u orvat q ta vazhdoj marrveshjen paqsore me Kashtalint dhe Aragonitt, qllim t cilit edhe ia arriti, mirpo ata i parashtruan kushte, si: njohjen e sovranitetit t tyre, pagesn e tatimit mbi sigurin dhe n rast kundrshtimi, marrdhniet e tyre kalojn automatikisht n luft t dyanshme prsri. Prici Ebul-Hasan, udhheqsi i Granads, ishte n nj far mnyre edhe dilitant. Ai si akt briliant pr t ndrmori martesn e tij me nj vajz t krishtere, q quhej Thureja, ndrkoh q ajo ishte e bija e udhheqsit t Kashtalianve, Sanez Sulis. Nga kjo grua, atij i lindn dy djem Sadi dhe Nasri. Ebul-Hasani, nga frika dhe egoja e tij, largoi
57

nga qyteti i Granads gruan e tij t par me t dy djemt e tij, Ebu Abdulla Muhamedin dhe Ebu el Haxhaxh Jusufin. Ai, jo vetm q i largoi t dy djemt e tij, por njkohsisht edhe i internoi n kshtjelln Kamarish t pallatit t kuq. Ata, n nj mnyr, ia arritn q t largohen nga ai pallat, si duket me ndihmn e t krishterve, t cilt shfrytzuan nga rasti, dhe u futn n luft, biri kundr t atit (Ebu el Hasani me Ebi Abdilah). T krishtert, n vitin 1482, pushtuan tr rrethinn e qytetit t Granads, n kualicion me t birin e Ebul-Hasanit, ndrkoh q popullata e Granads, vullnetarisht prkrahi dhe hyri nn udhheqjen e Ebi-Abdilahut. Pas ktij triumfi t pjesrishm, nga ana e t Krishterve, ata ndrmorn sulme edhe m t ashpra ndaj pjess s mbetur t principats t udhhequr nga Muhamed El-Zagali, n vitin 1483. Ky i fundit, arriti q ti mbroj trojet e tij, duke i dhn rast Ebu Abdullahut, q ti rikthej disa nga territoret e tij, ndrkoh q ai u kap nga t krishtert dhe u zu rob. Kt rast, mbreti Ferdinand dhe mbretresha Izabel, e shfrytzuan maksimalisht duke ringjallur edhe nj her grindjen n mes te Ebu Abdullahut, n njrn an, dhe Muhamed-Zagalit, n ann tjetr. Ebu Abdullahu, pasi q u z rob, nnshkroi nj marrveshje sekrete me udhheqjen krishtere, duke iu nnshtruar atyre trsisht dhe duke paguar taksn e siguris (El-Xhaiexh) n rrotacion vjetor dhe duke e ln t birin e tij peng. T gjitha kto, i bri pr ta rikthyer pushtetin e tij. Ai ndrmori hapa konkret n rikthimin e pushtetit t tij mbi Granad, me ndihmn e t krishterve, n vitin 1485. Ai, gjithashtu, negocioi me princin AlZagal, pr ta bindur at se duhet t lidh marrveshje me t krishtert, mirpo kta hapa,
58

vetm sa e acaruan gjendjen politike dhe shoqrore ne principatn e muslimanve t Spanjs. Megjithat, ata mbetn t ndar. EbuAbdullahu e shtriu pushtetin e tij mbi Granad, Malika, Almrie dhe Almankibi, ndrsa princi AlZagari e mbajti pushtetin n tr territorin lindor t principats. T krishtert spanjoll, pa humbur koh, vazhduan ofensivat e tyre kundr muslimanvespanjoll. Ata, n vitin 1486, pushtuan Lushan. M pas, vazhduan t okupojn territoret, q mbante nn kontroll princi Al-Zagal. N vitin 1487, okupuan Balshn, Malikan, ndrsa n vitin 1489, ata pushtuan edhe kryetqytetin e pjess lindore, t quajtur Vadiashin, s bashku me territoret e veta. Pas ktij okupimi, princi Al-Zagal me suitn e tij, u detyrua q t emigroj n qytetin Telmisan, n Algjeri, ndrsa t gjith njerzit e mbetur nn okupim, u trajtuan si robr nga t krishtert. Pas ksaj fitore t t krishterve, atyre nuk iu mbeti gj tjetr, vese t vazhdojn q ta pushtojn edhe pjesn tjetr t principats s mbetur t muslimanve n Andaluzi (Spanj), q udhhiqej nga princi Ebu Abdullah. N vitin 1490, princi i krishter Fernando, drgoi nj emisar special, tek princi musliman Ebu Abdullah, duke krkuar nga ky i fundit q t dorzohej. Princi Ebu Abdullah nuk e bri nj gj t till. Ai pranoi q t ballafaqohet me ushtrin e t krishterve, mirpo pasiq t krishtert e rrethuan dy her Granadn, m n fund n vitin 1491, princi Ebu Abdulla u detyrua q ta nnshkruaj kapitullimin. Marrveshja e kapitullimit, si dokument prbhej nga njzeteshtat pika, pjest e para t saj kushtzonin q myslimant, gjer n vitin 1492, tua dorzojn Granadn dy mbretrve katolik, ndrsa pikat e tjera t ktij projekt-dokument59

dorzimi prmbanin t drejtat e myslimanve t Spanjs, nn okupimin e t krishterve, si: respektimin e fes dhe tradits s tyre, mosmarrjen e tyre me dhun, mosdetyrimin i tyre pr t vn shenja identifikuese t veanta, mosangazhimin e tyre n aktivitete pa dshirn e tyre, respektimin e objekteve t kultit respektivisht xhamive dhe dijetarve, t drejtn q ata n mes vete t aplikojn rregullat e Sheriatit Islam, q t sigurojn pronat e Vakfit dhe objektet administrative t juris s saj, q t mos detyrohet asnjri prej tyre, q me dhun t heq dor prej fes s tij dhe t konvertohet n fen e krishter dhe q, paris s tyre, tu rezervohet nj e drejt e veant, etj. Ratifikimin e ksaj marrveshje e aprovuan t dy mbretrit katolik, duke garantuar me fen e tyre dhe nderin e tyre, se ata do ta respektojn kt projekt-dokument, n trsi. Njkohsisht, pasuan nnshkrimet dhe aprovimet edhe nga trashgimtart e fronit mbretror katoliko-spanjoll dhe u deklarua se kjo marrveshje do t jet e respektuar, me statut t prhershm. N po t njjtn dit, t krishtert spanjoll, q ishin armiq t muslimanve spanjoll, nnshkruan edhe nj marrveshje sekrete me princin e trashigimtarin pr pronsin edhe pasurin e t atit t tij Ebi El-Hasan, etj... N kt marrveshje ata e avancuan princin Ebu Abdullah, familjen dhe suitn e tij, duke i dhn n pronsi t prhershme atij dhe gjith atyre q e shoqronin at, trevat e Elbesharat-it, t cilat shtriheshin prreth Endershit dhe Azras-it, njkohsisht atij i dhuruan edhe 30.000 funta kashtaliane. Gjithashtu, i dhan mundsi t veant q ta ruante dhe ta mbante pasurin e Princit Ebu Abdullah q kishte vendos tua dorzoj principatn e Granads, armiqve
60

spanjoll t krishter, por duke pasur frik se mos populli i tij do t revoltohej, ai ua dorzoi Granadn t krishterve, m 2 Janar t vitit 1492. Kjo dit ishte e veant pr t krishtert spanjoll, prandaj edhe e festuan at, duke marr n pronsi t tra trevat e shtetit musliman t Spanjs, tokn e saj, xhamit, shkollat, tregjet dhe popullin e saj. Nj rast i veant, ishte kur nj ministr i principats muslimane, i quajtur IbnKemashe, i dorzoi kardinalit Mendusa, elsat e pallatit ALHAMRA dhe kur ky kardinal, me t marr elsat, hyri n pallat dhe n n pikn m t lart t sfondit t faltores vendosi nj kryq dhe bri nj lutje t krishter. Princi Ebu Abdullah, pasi e verifikoi pasurin e tij personale dhe e bri konfirmimin e tij legal, duke iu nnshtruar t krishterve, u largua pr n Enderish, si vendqndrim i tij i prhershm. Kshtu pra, ndodhi edhe rnia (shkrirja) e shtetit Islam n Andaluzi (Spanj)dhe pas ksaj, filloi sprova e madhe e muslimavve t mbetur n Spanj.

61

TIRANIZIMI DHE KRISHTERIZIMI I DHUNSHM (1492-1568)

Pas dorzimit t Granads, u caktuan dy udhheqs katolik: Konti Ditanfia, si udhheqs politik dhe Irnando Talbire, si ipeshkv. Pas ksaj ngjarje historike dhe vendosjes s Ebu Abdullaut n pronn e tij private, gjrat filluan t ndryshojn. Ai, u detyrua q ta shes pasurin e tij, vetm pr 21.000 derhem ari kashtalian dhe pas ksaj, s bashku me suitn e tij dhe ministrat emigroi n kryeqytetin e Marokut, Fas. Nj numr i madh i veteranve t Granads, e ndoqn rrugn e tij t emigrimit, prej tyre kishte udhheqs, jurist, teolog, dijetar, bujqr dhe shum t tjer. U shprngul edhe nj ndr udhheqsit ushtarak t Granads, i quajtur Ebul-Hasan-Ali-Elmenzuri, n zonat jugore t Sebdas. Ai, krkoi leje nga prici Ebu Abdullah-Elvetasi, q me forcat e tij vetjake t bj rindrtimin e qytetit t Tatuanit, dhe solli n t, shum t shprngulur t tjer nga Andaluzia. Nj numr i madh i personelit shtetror dhe i princrve, kaloi ne fen e t krishterve me vetdshir, prej tyre: princi Sad dhe princi Nasir, s bashku me nnn e tyre Thurejn, princi Jahja s bashku me gruan dhe t birin e tij, shumica e familjes s Benigash-it, prej tyre edhe dy ministrat e njohur Ebu-Elkasin, Bin-Ridvan dhe Jusuf-Bin Kemashi, si dhe shum t tjer...

Politika e t krishterve spanjoll, ndaj principats s Granads, ndryshoi shum shpejt. Ata filluan me transferimin e xhamis s madhe t Granads n katedrale, pastaj kisha e tyre filloi t organizoj grupe t deleguarish, pr ti ftuar muslimant e Granads q t kalojn n fen krishtere. N vitin 1499, kardinali Seiseniros, i ftoi t krishtert spanjoll, q sa m shpejt ti konvertojn muslimant n katolicizm. Ai filloi me t madhe q ti transferoj xhamit n kisha. N t njjtn koh, bri trysni mbi parin e muslimanve t Granads, pr tu konvertuar n fen e tij, ata dhe shoqria e tyre. Nga ky invazion ideologjik krishter, muslimant e mbetur t Granads, detyrimisht u organizuan n kryengritje pr ti mbrojtur t drejtat e tyre elementare fetare dhe kulturore. Ata u shquan me kryengritjen e Elbejaenit, n vitin 1500, t ciln e udhheqi Ibrahim bin Umeje. Kjo kryengritje, u shua nga t krishtert, udhheqsi i saj u vra, bijt e tij dhe gruaja e tij u robruan. N fund t ktij viti, pasoi edhe nj kryengritje tjetr, n rrethinat e Benfiks dhe lugins s Almansurs s Almeries, por edhe kjo kryengritje, u shua me nj egrsi t papar, si u shua edhe kryengritja e Rands, n fillim t vitit 1501. Ndrsa prsa i prket ans organizative dhe shoqrore, kisha dhe dy udhheqsit e krishter spanjoll, vazhduan nj pun sistematike dhe t programuar, duke i konvertuar muslimant e Spanjs me dhun n krishterizm. Ata bn regjistrimin e ri tek famulltari, ndaj t gjith banorve t Andaluzis, gjat viteve1500-1501, pastaj u morr vendimi zyrtar me 12.10.1501, pr trasnferimin e t gjitha xhamive n kisha, gjithashtu u morr edhe nj vendim tjetr, po ashtu shum i ashpr, i cili urdhronte djegien e t gjitha
63

librave islame dhe atyre me shkrim arab. Ky vendim, u aplikua n t gjitha qytetet dhe fshatrat e principats s Granads, por m i veanti ishte, kur u dogjn me mijra libra voluminoze, n qendrn Alremle t Granads. M von, kto autoritete zyrtare andaluziane nxorn vendimin, me t cilin ndalohej prdorimi i gjuhs arabe, urdhruan q t konfiskohen t gjitha armt e gjetura t llojit murusian, dhe n kt rast, ata q nuk i aplikonin kto urdhra pr her t par, dnoheshin me burgim, ndrsa nse e prsritnin nj gj t till, ather dnimi pr ta ishte shum i ashpr - ekzekutim me vdekje. Pas ktij gjenocidi t papar, popullata e mbetur muslimane e Andaluzis, nuk gjeti rrugdalje tjetr prpos q t krkoj ndihm nga udhheqsit mysliman t asaj kohe, t cilt ishin princi i Marokut, Abdullah-Elvetasi, princi i Egjiptit, i ndershmi Kansuh Elguri, si dhe nga kreu i shtetit islam, me qendr n Stamboll, sulltan Pajaziti. T gjitha kto krkesa t popullit spanjoll, mbetn t parealizuara, pr shkak se asnjri prej t lartprmedurve, nuk mundi q tiu dal n ndihm. Autoritetet spanjolle, nn udhheqjen e kishs, themeluan nj organ t veant diskriminues ndaj muslimanve t Spanjs, q quhej Gjykata e Inkuizionit. Kishat krishtere, edhe me par kishin themeluar gjykata t ngjashme, sikurse kjo q u prmend m lart, si n Itali, Franc, Gjermani, etj. Kto gjykata, n at koh, kishin pr detyr q t bnin vzhgimin dhe hulumtimin e shoqris dhe t gjenin ato mendime dhe lvizje, t cilat ishin n kundrshtin me mendimet kishtare. Pr ti arritur kto qllime, ato (gjykatat), gjat hetuesis bnin prndjekjen, shprndajen dhe ekzekutimin e atyre, q kishin mendime t kundrta me ato t gjykats.
64

Pra, historiku i tyre sht ky: gjykata e par e till, u themelua n vitin 1242, n Principatn e Aragonitve (Spanjs), e ashtuquajtura Gjykata Hetusia e vjetr. N vitin 1459, mbreti Kashtalian Henriku i IV, kishte urdhruar priftrinjt dhe i kishte angazhuar ata, q t bnin hulumtimin dhe zbulimin e atyre individve ose qarqeve, q mendonin dhe vepronin ndryshe nga mendimi zyrtar. Ndrsa, n vitin 1478, kreu krishter Papa, urdhroi pr her t par themelimin e Gjykas s Inkuizicionit. N kt rast, kjo gjykat krkonte nga t gjith antart e saj, q t jen n shrbim t spiunimit, n t mir t kishs dhe vendit t tyre. Njkohsisht, ajo bri ngritjen e numrit t prokurorve, nga 3 q ishte n 10, d.m.th se paria e Andaluzis, n at koh, bri przgjedhjen edhe t 7 priftrinjve t rinj, n nivel t prokurorve. N vitin 1483, Papa kishte lshuar nj vendim, me t cilin urdhronte themelimin e kshillit m t lart t hetuesis, i cili do t prbhej nga 4 prokuror, nn udhheqjen e prokurorit t prgjithshm, i cili do t ishte edhe kryetar i kshillit. Ky person, me pesh kaq t madhe, u emrua nga paria mbretrore spanjolle, e ky ish Turkimada famkeq, q shquhej pr arrogancn e tij si njeri i pamshirshm, i krisur dhe i pamoralshm dhe pervers. N vitin 1498, kt njeri kaq agresiv, e zvendsoi prifti i njohur Disa, i cili shquhej gjithashtu pr nj aroganc dhe pashpirtsi edhe m t madhe se paraardhsi i tij. Gjykata e Ikuzicionit, ishte nj organ me t gjitha t drejtat pr hetime, pr ndjekje, kontroll, hulumtim dhe me vendimmarrje (gjykim). Kjo gjykat, n fillim, e njoftonte t akuzuarin pr
65

arrestim, pastaj e ftonte at q t deklarohej dhe t dshmonte para trupit gjykues. Pas ksaj, lnda drgohej tek nj komision i veant (m i larti, q prbhej nga priftrinjt), n shumicn e rasteve ky komision ishte jokompetent dhe pa njohuri t majftueshme, pr t gjykuar. Pas vendimit t ktij komisioni, q n shumicn e rasteve ishte arbitrar, i akuzuari arrestohej dhe burgosej pa e ditur fare shkaqet. T arrestuarin, 3 dit radhazi e paraqitnin n seanca gjyqsore, ku krkonin nga ai, q ta pranonte gabimin, pr t cilin ai vet nuk ishte n dijeni. N kt rast, nse i akuzuari e pranonte gabimin, dnohej pa mshir, ndrsa kur nuk e pranonte gabimin, apo nuk e njihte at fare, keqtrajtohej dhe persekutohej, derisa e pranonte me dhun gabimin, pr t cilin nuk ishte n dijeni. N shumicn e rasteve, t akuzuarit, nga dhuna e madhe q ushtrohej ndaj tyre, vdisnin nn tortura, e n rast se shptonin, athere, atyre u mvisheshin gabime dhe vepra penale, t cilat nuk i kishin br fare dhe kto akuza ngriheshin tek organi vendimmarrs, i cili prbhej nga priftrinjt dhe, pothuajse, n t gjitha rastet, vendimet ishin t paskrupullta. I akuzuari e kishte nj t drejt ankese. Ai kishte t drejt t bj ankes tek Papa, por n kt rast, duke u penduar pr gabimet e bra dhe duke garantuar me t gjith pasurin e tij q kishte. N kto raste, pak prej ktyre ankesave kishin prgjigje pozitive, po edhe nse ndonjra kishte prgjigje pozitive nga Papa, ather si dmshprblim ndaj dhuns, persekutimit dhe pasuris, q ia konfiskonte t akuzuarit, i lshonte nj vrtetim, n t cilin dshmohej pr pafajsin e tij. Ndrsa, n rast se i akuzuari, akuzohej me akuz t rnd dhe vrtetohej fajsia e tij, ather i akuzuari burgosej, pa ditur asgj pr fatin e tij. Ai
66

transferohej, si thuhej n sektorin e besimit. Atij i vishej uniforma e bekuar, n qafn e tij vihej litari i vdekjes, ndrsa n dorn e tij nj qiri, pastaj transferohej zyrtarisht n kish dhe nga ai krkohej q t pendohej e m pas drgohej n gjykatoren publike. Atje i shpallej dnimi: zakonisht dnimi ishte i prjetshm, pastaj shpallej konfiskimi i pasuris s tij, e n rast se i dnuari kishte br vepr mosbesimi, dnimi m i ashpr ndaj tij ishte djegia mbi turrn e drunjve. Kto gjykime me vdekje, ishin t shumnumrta ndaj muslimanve t Spanjs. N shumicn e rasteve, kto ekzekutime vzhgoheshin nga paria shtetrore, priftrinjt, organet e gjykats dhe masa e gjr popullore. N shumicn e rasteve, ekzekutoheshin familje t tra, burra, gra, pleq, t rinj dhe fmijt e tyre. Kto ekzekutime i merrte prsipr gjykata famkeqe e inkuizicionit, e cila i mbante t gjitha prgjegjsit pr likuidimet individuale, grupore dhe familjare. Antart e ksaj gjykate, gzonin t drejta t pakufizuara, njkohsisht ata rridhnin nga familje t njohura pr pun t mbrapshta dhe amorale. Pra, muslimant e Spanjs, ishin nn diskriminimin e papar t ktyre gjykatave, q nga themelimi i tyre, n vitin 1499. Pasiq u shtypn edhe lvizjet e fundit islame n Andaluzi (Spanj) dhe u anulua do q ishte zyrtare islame, popullats muslimane n Andaluzi (Spanj), nuk i mbeti gj tjetr, prve q publikisht tiu nnshtrohej rregullave krishtere dhe kishtare, ndrsa fshehurazi, ta mbante dhe ta aplikonte fen e vet Islame, ti msoj t rinjt dhe brezat e rinj me gjithka q ishte e drejt dhe islame, duke shpresuar se nj dit t re do t agoj, me ndihmn e Allahut Fuqiplot.
67

Shteti dhe kisha spanjolle, n at koh, vendosi q ti radikalizoj vendimet dhe ti bj ato m t ashpra, ndaj muslimaneve t Spanjs. N vitin 1508, u rishqyrtua dekreti mbretror i Spanjs, n t cilin u ndalua veshja islame n Spanj. Ndrsa n vitin 1510, ndaj nj pjese t muslimanve t Mursikiss, u aprovua taksa e veant, e quajtur Alfariza d.m.th. Obligative. N vitin 1511, shteti spanjoll u ndaloi muslimanve t Spanjs t mbajn arm, ua dogji t gjitha librat islame, q i kishin t fshehura, njkohsisht ua ndaloi atyre prerjen e kafshve, simbas Islamit. Kto vendime, qeveria e athershme, i rivazhdoi edhe gjat viteve 1512 -1513. Ky ekspansion i papar ndaj muslimanve t Spanjs, ishte n kohn e mbretit Fernando. Por edhe pas vdekjes s tij, n vitin 1516, trashgimtari i tij, mbreti Karlosi i V, vazhdoi rrugn e tij t dhunshme ndaj Islamit. Mbreti Karlosi i V, n fillim t pushtetit t tij, nuk ishte edhe shum i ashpr ndaj Islamit, mirpo n vitin 1523, situata ndryshoi kur ai nxori nj vendim t ri, me t cilin urdhroi q t krishterizohen me dhun t gjith ata musliman, q kishin ngelur ende n Spanj, ndrsa ata q refuzojn t krishterizohen, t dbohen dhe t largohen, nga trojet e tyre t Spanjs. N rast se dikush nga muslimant i refuzonte kto dy vendime mbretrore, ather, at e priste robria e prjetshme. Banort musliman t Maoriskiss u ankuan ndaj ktij vendimi dhe pr kt ankes, vet mbreti Karlos, n vitin 1526, shkoi n kryeqytet, Granad, q ta vzhgoj gjendjen nga afr. Ai e angazhoi gjykatn supreme dhe prokurorin e saj t prgjithshme, q ta verifikoj dhunn dhe detyrimin q ushtrohej ndaj muslimanve n fen krishtere. Pas ksaj gjykata, vrtetoi se nuk kishte ndrhyrje flagrante gjat
68

procesit t krishterizimit t muslimanve. Pas ktij vendimi t gjykats supreme, mbreti miratoi nj ligj, i cili nuk i lejojnte muslimant t largoheshin nga Spanja, por e bnte t domosdoshme krishterizimin e fmijve t tyre dhe dnimin me vdekje t t gjith atyre, q refuzonin konvertimin nga Islami n krishterizm. Ky ligj, gjithashtu ndalonte ligjratat dhe shkresat n gjuhn arabe, njkohsisht urdhroi pr shkatrrimin e banjove publike, gjithashtu urdhronte q shtpit e banorve Mauorisien (musliman) t qndronin gjithmon me dyer t hapura, n mnyr q t ishin gjithmon nn vzhgimin e shtetit ligjor. Nga ky vendim, shihet se prve represionit t papar, muslimant Maurisian t Spanjs detyrohen q t msojn dhe t komunikojn gjuhn spanjolle. Nga ky vendim, maurisiant musliman t Spanjs, u detyruan q t bashkpunojn dhe t hyjn n marrveshje me mbretin Karlos, q ta shtyjn kt vendim, t marr me afat prej 40 vjetsh, duke i paguar atij nj taks t veant, me shum prej 80.000 forinta ari t pastrt. Kjo marrveshje, n mes t maurisianve dhe mbretit Karlos, ishte aplikuar deri n at mas, sa nuk ballafaqohej me punn dhe vendimet e gjykats s inkuizicionit. N vitin 1555, mbreti Karlosi i V-t vdiq dhe at e trashgoi Filipi i II-t, i cili kishte nj personalitet t dobt, n krahasim me priftrinjt e asaj kohe, mirpo n stilin e tij ishte mjaft kryene. Ai, n vitin 1560, ua mohoi t drejtn q t posedonj robr, ndrsa n vitin 1563 e riprsriti vendimin e babait t tij, q i ndalonte ata q t posedojn arm. Ndrsa n vitin 1564, e anuloi vendimin paraprak, q ju jepte t drejt maurisianve mbi pronsin e paraardhsve t tyre.
69

N vitin 1566, pasi q kishin kaluar 40 vite nga marrveshja e ish-mbretit Karlos, mbreti Filipi i IIt, vendosi q t aplikoj vendimin, q kishte marr i ati i tij mbi krishterizimin e banorve me dhun, dhe prndjekjen e t gjith atyre q refuzojn kt vendim, duke i burgosur, prdhunuar, duke ua marr pasurin dhe s fundi, duke i hedhur n zjarr. Ky vendim, u publikua n t gjitha territoret e Granands, m 01. Janar. 1567. Komunikimin e ktij vendimi e morri gjykata e inkuizicionit, duke e lajmruar at, n do lagje t banuar. Nn shoqrin e njerzve vullnetar t krishter, me daulle dhe surle filloi aplikimin ky ligj diskriminues, duke i shkatrruar banjot publike dhe duke i mbushur me t burgosur burgjet, njkohsisht duke masakruar edhe shum musliman, kufomat e t cilve ngeln rrugve t Granads dhe fshatrave t saj. Pas ktij tmerri t papar, muslimanve Maurician, nuk u mbeti gj tjetr, prvese t mendojn pr nj kryengritje t armatosur. Ndrsa principata e Portugalis, shfrytzoi nga t gjitha kto raste, duke u zgjeruar territorialisht, n llogari t tokave muslimane n Andaluzi (Spanj). Kjo principat krishtere shtrihej n pjesn Veri Perndimore t Spanjs. Ajo, n vitin 1603, kishte pushtuar zonn e Paruxhs. Pastaj, n fundvitin 1603, pushtoi zonat e Kalimiris, ndrsa n vitin 1904, pushtoi Lisbonn q e przgjodhi pr kryeqytet, si pushtoi n vitin 1606 zonat e Jaburs, ndrsa n vitin 1617, mori n sundim Shelben dhe pallatin e Benidanesit, ndrsa n vitin 1649, vuri nn kontroll t gjitha territoret e Spanjs perndimore .
70

Nga ky zgjerim dhe okupim, cekim se Portugalia e asaj kohe, i mbajti kto treva nn okupim, t cilat edhe sot e ksaj dite prputhen me kufirin aktual portugez. Portugalia, gjithnj, pasoi aplikimin e vendimeve antimuslimane, q ndrmerreshin nga pushteti spanjoll i asaj kohe, p.sh. kur Spanja vendosi ti krishterizoj muslimant e saj, n vitin 1499, Portugalia filloi ta aplikoj kt vendim, n vitin 1502. Kur ky ligj, filloi t aplikohet n principatn e Portugalis, ather shumica e muslimanve u detyruan t emigrojn n Marok.Ndrsa pjesa e vogl e mbetur, u diskriminua deri n masn e mosdeklarimit, si musliman.

Kronologjia e diskriminimit
Prve asaj periudhe aq t errt dhe jo n favor t muslimanve t Spanjs, q u cek m lart, tani do t pasojn disa t dhna kronologjike q flasin pr diskriminimin ndaj muslimanve t Spanjs. Shum musliman t Toledos, ngeln nn pushtimin Katalonas, n vitin 1085, pastaj pason shekulli i XII-XIII-t, n t cilt bien nn pushtim Marseja, Kordova, Espalia, etj. N vitin 1258, mbreti Alfonso, aprovoi nj vendim, i cili me sanksiononte t madhe t drejtat e muslimanve n Spanj dhe, nga ana tjetr, avanconte aksionet q merreshin me krishterimin e muslimanve dhe, si rezultat i ksaj, pasoi kryengritja e muslimanve nga Zona e Shershit, n perndim, deri n Zonat e Marseit, n lindje.Kjo kryengritje daton n vitin 1261. Principata e Katalonis, s bashku me at t Aragonitve, e luftuan kt kryengritje, deri sa e shuan at, n vitin 1266. Muslimant e rrethins
71

s Marseit, u detyruan q t izolohen t pavarur, nn udhheqjen e paris s fisit Benihud, gjer n vitin 1308. Ndaj muslimanve t Spanjs, pasuan ligje t ashpra dhe sanksiounse, gjat viteve 1348, 1368, 1371. Nga kto ligje, m t dalluarat ishin: dhnia e shenjave t veanta n rroba t muslimanve, ndalimi i tyre q t zhvillojn pun dhe detyra t ndershme, t larta dhe fisnike dhe prndjekjen e atyre, q nuk i zbatonin kto ligje. N vitin 1387, i ndan venbanimet pr musliman dhe t krishter, ndrsa n vitin 1388, u morr vendimi q muslimant t bjn prshndetje homazhi kryqi. Ndrsa, n vitin 1408 , muslimant u ndaluan q t ushqehen me krishtert, dhe u aprovuan ndshkime ndaj atyre, q e thyenin kt rregull, si edhe vendime t tjera t shumta, q i ndanin kto dy konfeksione t popullats spanjolle . Ndrsa, n vitin 1422, u mor ligji pr dnimin me vdekje ndaj atyre, t cilt pengonin muslimant, q t konvertoheshin n t krishter. Gjithashtu, u morrn edhe vendime t tjera ndshkuese me vler materiale, kundr muslimanve, gjat vitetve 1435 dhe 1438. Ndrkoh, mbretresha Elizabet, n vitin 1476, morri vendimin pr mbylljen e gjykatave islame, si dhe pr caktimin n veshje t muslimanve, n vitin 1480, morri vendimin q ti robroj t gjith muslimant e ardhur nga principata e Granads. N vitin 1502 u mor vendimi me vdekje pr t gjith ata q refuzonin konvertimin e tyre n krishterizm, apo dbimin e tyre nga trojet e veta, si u mor vendimi pr moslejim komunikimi ndrmjet muslimanve katalonas dhe atyre t Granads, ndrsa n vitin1515, u mor vendimi pr
72

konvertitmin n t krishter t t gjith muslimanve t Katalonias, Lionit, dhe dbimin nga vatrat e tyre, t t gjith atyre q refuzonin konvertimin. Gjthashtu, u mor edhe nj vendim tjetr diskriminues, i cili ndalonte t gjith ata, q prqafonin fen krishtere, n Katalonia, q t kontaktonin me ata banor t Granads . T krishtert, pasi i okupuan, dominuan mbi muslimant t cilt i kishin marr nn kontroll ato vende, q prej vitit 960, ndrsa Sarkastn n vitin 1118, Gjabsen n 1235, Balansen n 1238, dhe n fund ujdhesat lindore t Majorks, n vitin 1286. Marrveshja e Balanisas, n mes t muslimanve dhe t krishterve, garantonte pasurin, prodhimin, besimin, gjuhn dhe sherijatin Islam n zonat muslimane. Mirpo, princi Aragonit, porsa mori drejtimin e Prinicipats muslimane n Sp manj, nuk i prfilli asnj nga pikat e marrveshjes.Ai, jo vetm q nuk e respektoi marrveshjen, por dhunoi do gj q ishte muslimane. Ai uzurpoi dhe transferoi edhe xhamit n kisha. Nga kjo dhun e papar, muslimant u detyruan q t organizohen n kryengritjen e vitit1254. Ata dominuan mbi Shatiban, Vedanien dhe Velaknet. Kt kryengritje, princi Krushter spanjoll, mezi arriti q ta shuaj n vitin 1268, me ndihmn e tr Evrops, nn urdhrin e Paps. Pasuan ligjet diskriminuese t vitit 1268, q i detyruan muslimant prap t bjn kryengritje, e cila vazhdoi q nga viti 1276, deri ne vitin 1277. N vitin 1283, u aprovuan ligje diskriminuese pr kryerjen e punve t ndershme (nga ana e muslimanve).
73

N vitin 1301, muslimant i humbn disa siguri shtetrore, q i kishin m par.N vitin 1328, u mor vendimi q muslimant spanjoll t vihen nn mshirn e feudalve t krishter. Ndrsa, n vitin 1342-1370, muslimanve t mbetur andoluzian iu ndalua q t emigrojn n territoret e Granads, apo t Marokut. N mes viteve 1371-1403, muslimanve iu ndalua e drejta q t ken robr (shrbtor privat), ndrsa n vitin 1418, u lshua nj dekret zyrtar, i cili ua kufizonte lirin e lvizjes, muslimanve t Spanjs edhe brenda territorit t vet, me nj fjal ata u vendosen nn nj kontroll t rrept nga t krishtert spanjoll, ndrsa n vitin 1428, u nxor nj dekret tjetr, i cili u jepte t drejta t plotfuqishme feudalve t krishter, q ti gjykojn rastet e muslimanve, t cil ishin nn kontrollin e tyre. Vuajtjet e muslimanve t Andaluzis, sa vinin dhe shtoheshin edhe pas rnies s Granads, ata u detyruan me dhun, q t konvertohen n fen krishtere, me prjashtim t nj afati kohor, q ua lejoi princi Karlosi i V-t, i cili pr konpensim, pr ruajtjen e fes s tyre, i detyroi ata q t paguanin taksn vjetore prej 40.000 duka (forit) ari t pastrt. Kjo situat qndroi ashtu si ishte, deri ne pjesn e dyt t shekullit t XVI-t, kur muslimant u detyruan q t bnin nj kryengritje t prgjithshme popullore, mirpo, kt kryengritje, princi krishter Karlosi i V-t, e shuajti me dhun, duke i vn n lvizje dhe luft, t gjith t krishtert evropian, kundr muslimanve t Spanjs. Pas ksaj beteje t prgjakshme, muslimanve t Spanjs nuk u mbeti gj tjetr prve dy
74

rrugve ju kishin ngelur: disa prej tyre u shprnguln pr n Marok dhe Algjeri, ndrsa pjesa tjetr, m e pafuqishme, mbeti nn okupimin e krishter, n mes t krishterimit me dhun dhe izolimit familjar, fisnor, ndrprovincial.

Reprezaljet dhe apartejdi (1570-1608)

Pas okupimit t Granads, dhuna dhe reprezajlet e t krishterve, ndaj muslimanve spanjoll, sa vinin dhe shtoheshin, kshtu q n vitin 1570, nj dekret i kshillit mbretror spanjoll, legalizoi shprnguljen me dhun t banorve t Maurisis, pr n territoret e Granads. Ky vendim i ashpr, u b pas shuarjes s kryengritjes s Ibn Abuv-it. Njkohsisht, ky vendim mbretror kishtar spanjoll, u zgjerua n legjislacion me nntekste 28/10 dhe 1/11, vendim t cilin e vuri n fuqi nj princ i quajtur Huan El-Nemsau. Ky princ i ashpr, me ushtrin e tij, i detyroi t gjith banort e Maurisis q t shprngulen nga trevat e tyre, duke iu lejuar atyre q ta tubojn dhe ta marin me veti pasurin e tundshme. Njkohsisht, morn vendim q tua konfiskojn tr pasurin e patundshme, dhe me dhun filluan ti integrojn fiset dhe familjet e tyre n shoqrin krishtere spanjolle. Programi i krishter, pr shprnguljen e muslimanve t Spanjs, u caktua q t bhet n 7 provinca spanjolle. Ato ishin: Granada, Basta, Vadiashin, Elmerie, Bajre, Malika dhe Randa. Zakonisht, kto qendra kishin edhe territoret e tyre t shprndarjes. Pra, si fillim, t krishtert bn grumbullimin e m se 46 mij muslimanve, n nj vend t caktuar. Muslimant ndaheshin nga
75

1500 antar, t shoqruar nga bagtit e tyre dhe qerret e strngarkuara me plaka, konvoj ky, q shoqrohej dhe mbikqyrej nga 200 ushtar kalors t krishter, t cilt e prcillnin konvojin kmba kmbs, n ato rrug t vshtira, n bor dhe n shi. Muslimant e Spanjs, pleq, gra dhe fmij udhtonin t pashpres. Prej tyre, 10% vdiqn nga pasojat e rrugs, ndrsa 21 mij arritn n Basta, 6 mij n Toledo, 22 mij n Kordov dhe 5 mij e 500 n Ishbili. Faza e tret, e shprnguljes s muslimanve t Spanjs me dhun, u zhvillua n pikat e vendosjes primare, dhe gjat shprndarjes s tyre, npr qendra sekondare, si ishin disa qytete t vogla dhe fshatra. Ndrsa, faza e katrt, u zhvillua duke i shprndar ata npr lokalitete, shtpi t caktuara, duke mos u ln atyre mundsi komunikimi n mes vete. Kjo shprngulje masive, prfundoi n vitin 1570 dhe rezultoi me 17.000 t vdekur dhe vetm 33.000 t shptuar nga represajlet dhe dhuna. N vitin 1571, qeveria spanjolle e asaj kohe, vendosi t shprngul me dhun, tr popullatn musliamane t Granads, drejt Principats t Kashtalasm-s, popullat e cila numronte 80.000 banor. Por, n t njjtin vit, qeveria spanjolle nxori nj rezolut, me t ciln i lejonte qeveris q t konfiskoj tr pasurin e muslimanve t Granads dhe transferin e saj, n kuadr t prons mbretrore . Ndrkoh, mbreti spanjoll vendosi q ta renovoj qytetin e Granads, nn prkujdesjen e gjykats s lart supreme dhe urdhroi 50.000 banor t krishter, nga veriu i Spanjs q ta
76

kolonizojn qytetin n rrethin.Pas ktij urdhri t zbatuar nga kolont t krishter, nj numr jo i vogl i tyre, u rikthye n vatrat e tyre n veri, meq kishin jetn e tyre m solide atje, ndrsa n ann tjetr ndodhi q nj numr i muslimanve t rikthehen ilegalisht n vatrat e tyre. N periudhn e shekullit XVI-t, muslimant e rikthyer t Granads, s bashku me vllezrit e tyre n zonat rurale, malore t Granads, organizuan grupe vullnetarsh, luftar vullnetar t Islamit, n Spanj. Gjat ksaj periudhe 30 vjeare, ata ndrmorrn aksione luftarake t rrepta kundr qeveris dhe kishs s krishter spanjolle. Nga kto aradha lufttarsh, shquhej grupi i lufttarve t zons s Rands, nn udhheqjen e Ibn El Melihit, e cila operoi prgjat viteve 15711576. T krishtert spanjoll ua kishin frikn muslimanve t Spanjs, edhe pse ata ishin t shprndar dhe t shkaprderdhur n tr territoret e Spanjs (Andaluzis). Shteti i krishter spanjoll, gjat tr kohs s ksaj periudhe (fundi i shek.XVI-t), me gjith reprezaljet q ushtronte ndaj muslimanve, ua kishte frikn atyre, pr arsye se muslimant e Spanjs, edhe pse ishin t shprndar, aktivizoheshin n celula dhe brthama, t gatshm dhe me vullnet t madh, pr ta luftuar shtetin e krishter spanjoll. Njkohsisht, ata kishin dshir t papar, pr ta kthyer n jet shtetin musliman spanjoll (Andaluzian). Ktyre planeve dhe ndryshime shoqrore iu qndronte prapa shteti i ri i osmanlinjve q kishte arritur t vendoset n teritoret Tunizis, n vitin 1574. Nga ky rast, qeveria krishtere spanjolle ndrmori hapa preventiv, duke i larguar banort musliman t
77

zonave bregdetare t principats s Mauricis. Prve atij rreziku (osman), ndrkoh si rrezik u paraqit edhe kontakti i mir, tani i pakics muslimane, me nj fraksion t krishter protestant, q vinte nga territoret e Francs. Nga t gjith kto trazira t brendshme, rezultoi nj luft civile ndrkonfeksionale, n t ciln muslimant e Spanjs u therorizuan dhe u masakruan, pr arsye se shteti ua kishte konfiksuar atyre armt q m par. Megjithat, muslimant e Spanjs, n aspektin diplomatik i qndruan besnik nj lidhjeje t fort, e cila i bri ata t jen deri diku t mbrojtur. Kjo lidhje, ishte marrdhnia e tyre e pandar, me principatn muslimane t Marokut, e cila ishte krahu i djatht i ndihms s muslimanve spanjoll. Shteti osman, konsiderohej si shteti am i t gjith muslimanve t asaj kohe dhe fuqia kryesore (m e madhe n Detin Mesdhe) dhe bot, si edhe protestantt e Francs (hokont francez), fraksion ky, i cili edhe pse ishte i krishter, bashkpunonin me muslimant spanjoll, n t mir t muslimanve dhe t interesave t tyre grupore. Perandoria osmane, n kt periudh jo t favorshme pr muslimant e Spanjs, bri disa veprime pozitive n dobi t tyre, saq ndr t krishtert spanjoll, kishn dhe gjykatn e ikuizicionit e vlersuan si lvizje shum t rrezikshme dhe rrezik pr integritetin territorial t Spanjs s asaj kohe. Mirpo n aktin final, kur organizimin e nj qndrese ndrmuslimane n Spanj, e morn muslimant maurician, ata edhe zyrtarisht i krkuan ndihm ports s lart (perandoris osmane), n vitin 1578-1580. Kto krkesa kishin br, q n vijn bregdetare t Balansis dhe Sarkasts, t vendosej nj vij komunikimi direkt me portn e lart. Njkohsisht,
78

u krkua ndihm materiale dhe ushtarake. Pr fat t keq, perandoria osmane nuk iu prgjigj krkesave t muslimanve t Spanjs. N vitin 1571, muslimant e Aragonis s vjetr, arritn q t kontaktojn dhe t bjn kualicion me disa fraksione spanjolle, si orvatje pr tu liruar nga pushtimi i krishter. Udhheqsi i shquar Bejarini, n kualicion me muslimant e Aragonis s vjetr dhe muslimant e Algjeris, bri nj kryengritje, duke filluar nga bregdeti i Ballansias. Kryengritja, e muslimanve t Aragonis s vjetr, u b gjat viteve 1585-1588. N kt kryengritje, mori pjes edhe fraksioni i njohur francez, i quajtur Hokan. Shteti i Spanjs dhe institucioni i kishs, me tr fuqin e tyre, u orvatn q ti konvertojn t gjith muslimant e Spanjs n fen krishtere, mirpo koha kaloi dhe ata nuk mundn q ta arrijn nj gj t till. N shekullin e shtatmbdhjet, prfundimisht, shteti spanjoll i asaj kohe, i prshkroi tri rrug, pr t arritur qllimin e tij: 1. Ti izolojn t gjith muslimant maurician n nj lokalitet t mbyllur dhe t izoluar. 2. Ti vrasin, ekzekutojn t gjith dhe 3. Ti shprngulin t gjith nga territori i Spanjs. Pas humbjes s t krishterve n betejn e Vadi al-Makhazin, t vitit 1581, t krishtert spanjoll me n krye mbretin Filipi i II-t, organizuan tubimin e Lisbons, nga ku nxorrn konkluzionin, se propozimi i tret dbimi i t gjith muslimanve mauricijan nga Spanja ishte mnyra e vetme, q t krishtert e Spanjs ti realizonin qllimet e veta. Dhe po n kt vit, mbreti Filip urdhroi themelimin e nj komisioni t
79

veant, pr t br studimin e gjendjes s shtetit, para dhe pas shprnguljes s muslimanve maurisian nga Spanja. Ndrsa nga ana tjetr, kuvendi shtetror spanjoll, bri t gjitha rillogaritjet e ktij deportimi masiv dhe verifikoi edhe njher, se megjith dmet shtetrore dhe t hyrat n fondin mbretror, si dhe interesa t tjera materiale, megjithat shprngulja masive e t gjith muslimanve nga Spanja, ishte zgjidhja e vetme e favorshme pr t krishtert. M 17.09.1587, shteti spanjoll i asaj kohe, vendosi q ti shprngul me dhun t gjith muslimant e mbetur t Spanjs, njkohsisht urdhroi q fmijt e tyre tua dorzojn kishs pr ti mbikqyrur dhe krishterizuar, gjithashtu ky urdhr lejoi ekzekutimin e t gjith atyre, t cilt nuk e praktikonin kt vendim. Ky vendim i shmtuar, u aplikua gjer n vitin 1598, kur vdiq mbreti Filipi i II-t. Pas tij, n fron erdhi i biri i tij, Filipi i III-t i cili, kishte personalitet t kundrt nga i ati. Ai ishte i lig si personalitet dhe njkohsisht, me iniciativ dhe vullnet t dobt. Ndrsa, n vitin 1599, kuvendi shtetror spanjoll, prap e shqyrtoi shtjen e shprnguljes me dhun t muslimanve maurician t Spanjs. Ata njkohsisht vendosn si aneks shtes t vendimit kapital, q popullatn e vjetr, mbi moshn 60 vjeare ta shprngulin, fmijt nn moshn 15 vjeare tua dorzojn pr mbikqyrje kishs, ndrsa t tjert ti internojn n kampet e puns s rnd, n ngarkim-shkarkim n port, gjer n vdekjen e tyre. Njkohsisht nj ministr i shtetit, propozoi q burrat e tyre t mos shprngulen, sepse ata mund t bhen ushtar potencial t ndonj ushtrie armike t Spanjs. Pr fat t mir, kto propozime nuk u aplikuan. Pas mossuksesit t spanjollve n ofensivn e tyre, q ndrmorrn ndaj Algjeris, n vitin 1602,
80

shteti spanjoll vendosi t rifilloj shprnguljen e muslimanve drejt brigjeve t Afriks veriore, mirpo, ksaj radhe kisha e refuzoi nj gj t till, duke thn se tani, ato familje t mbetura muslimane, publikisht e kishin pranuar krishterimin dhe n rast shprnguljeje, ata do t detyroheshin me dhun t bhen musliman dhe, pr kishn, kjo do t ishte nj humbje. Pikrisht, pr kto kundrthnie t pushtetit dhe kishs spanjolle t asaj kohe, personaliteti i Paps kishte ndrhyr n vitin 1608, duke i urdhruar t dyja palt, q ta vrtetojn konvertimin e tyre n t krishter.

Deportimi masiv i muslimanve nga Spanja (1608-1614).

N vitin 1608, kuvendi shtetror spanjoll vendosi unanimisht deportimin masiv t t gjith muslimanve maurician nga Spanja. Ky kuvend vendosi gjithashtu, q prdeportimin e tyre do t kujdesen aristokratt e krishter ndrsa pr shpenzimet e tyre do tju lejohet atyre q tua marrin pasurin t dbuarve musliman. Njkohsisht, ky kuvend urdhroi organet prgjegjse, q pasurin e mauricianve t tjer dhe t muslimanve n prgjithsi, ta mbikqyrte me vmendje, deri n nj vendim tjetr. Pushteti Spanjoll gjithashtu vendosi q muslimant maurician ti deportoj nn akuzn e rnd t tradhtis shtetrore, duke i quajtur ata si kolaboracionist me t huajt, si ishin marokent, fraksionet franceze dhe kontaktet e tyre sekrete me shtetin osman. N kt koh, Papa nuk i kishte plqyer deklarimet e shtetit Spanjoll, se mauricient spanjoll ishin
81

mosbesimtar, por ai krkoi nga shteti Spanjoll, q t jepte m shum nga vullneti i tij, q ti bj ata t krishter t devotshm. Mirpo, mbreti spanjoll i injoroi t gjitha kto kshilla dhe e pa t arsyeshme, q ti deportoj t gjith mauriciant, duke u mbshtetur edhe n situatn globale, pasi n at koh Maroku ishte n luftra t brendshme, kurse shteti otoman, gjithashtu, ishte n konflikt me territoret e tij t lindjes. Ndrsa Anglia kishte marrveshje paqeje me Spanjn, kurse prej Franc s vetmuar, nuk pritej ndonj rrezik. Dhe si shkak i tret, pr deportimin me dhun t mauricianve nga Spanja, ishte edhe fakti se ata kishin nj natalitet t lart, n krahasim me t krishtert, pr shum arsye. Nga to ishin se mauriciant nuk ishin t obliguar q t shrbenin n ushtri, ata nuk e prdornin alkoholin, martoheshin t rinj dhe ndr ta nuk kishte murgjr. Pra kto ishin edhe nj shtytje diskrete pr shtetin e krishter spanjoll t asaj kohe, q t marr vendime t njanshme dhe arbitrare, pr dbimin masiv t nj pjese t popullats autoktone spanjolle, nga vatrat e tyre shekullore. Mauriciant, duke i par kto vendime si arbitrare dhe diskriminuese, nj numr i madh i tyre, vendosn ta shesin pronn e tyre para se shteti tua konfiskonte dhe ndrkoh ata u shprnguln n drejtim t Afriks veriore dhe maleve Franceze t Albertit. Shteti spanjoll i zhgnjyer nga kto veprime t planifikuara t mauricianve, vendosi n vitin 1608, ta urdhroi personelin kufitar q mauricianve tua konfiskonte t gjith pasurin q ata bartnin gjat deportimit. Shteti spanjoll, n vitin 1609, vendosi q ti shprngul muslimant e mbetur t Balansias, mirpo pr t qen m efikas dhe pr ta realizuar sa m mir shprnguljen, ata e mbajtn sekret
82

datn dhe vendin, prej nga ku do t deportohen. Kshtu q, pushteti spanjoll, pregatiti anijet e tij dhe njkohsisht mori me qera anijet e flots italiane dhe i tuboi n ujdhesn Marika dhe prej aty, i drejtoi pr n portin e Balansias, nga ku do t fillonin rrugn e deportimit. Ky vendim i ashpr pr deportim, nuk u realizua edhe ashtu fshehurazi si ishte planifikuar, pr arsye se popullata e thjesht spanjolle e kundrshtonte, duke u arsyetuar se nj gj e till do ta varfronte tregun e puntorve t krahut, si dhe do ti mungonte shoqris spanjolle nj pjes jo edhe aq e vogl e popullsis. Mirpo, me gjith kundrshtimet e popullats, shteti spanjoll, n bashkpunim me kishn, vendosi q ta finalizoj procesin e deportimit t muslimanve nga Spanja. Ky vendim, u realizua n gjysmn e dyt t vitit 1609. Organet ekzekutive t ktij vendimi, urdhruan familjet muslimane q ti pritnin radht n shtpit e tyre dhe t mos merrnin asgj nga pasuria e tyre e tundshme, prve asaj q mundnin ta bartnin n duar, ndrsa pasuria e patundshme e tyre, si dhe bagtia dhe pjest e tjera t pasuris s tyre, u takonte sipas marrveshjes, aristokratve t krishter spanjoll dhe shtetit t Spanjs. Ky vendim i deportimit i kursente vetm fmijt e vegjl dhe ata t cilt dshmonin pamdyshje krishtrimin, si fe t tyre. Ishte vendim i ashpr dhe i vrazhd, i ekzekutonte t gjith ata, t cilt devijonin dhe orvateshin q n nj mnyr ose tjetr, ti shptonin ktij deportimi. N kt rast, mauriciant musliman debatonin pr situatn n t cil ata gjendeshin, dhe disa prej tyre mendonin q t fshiheshin dhe ti shmangeshin deportimit, ndrsa t tjert e shihnin deportimin si nj lirim nga Zoti i madhrishm dhe si mnyrn m t
83

sigurt pr mbrojtjen e fes s tyre. Mirpo, si prfundim, ata vendosn q t mos dredhojn, por t jen t dgjueshm dhe ti nnshtrohen deportimit masiv. Megjithkt, mauriciant musliman t Spanjs, gjat deportimit masiv nga Spanja, iu nnshtruan nj diskriminimi t papar dhe torturave t lloj-llojshme, prej atyre t plakitjes, e deri tek fundosja e shum prej tyre n det. E gjith kjo llahtari e katrahur, e ushtruar ndaj muslimanve maurician nga ushtria spanjolle, hajdutt dhe pirateria e detit, bri q gjat periudhs, prej shtatorit t vitit 1609 e gjer n janar t vitit 1610, nga brigjet e detit spanjoll dhe porteve t saj: Laknata, Vedania, Elxhabia, Rozafa, Belansia, Bniaruse etj, t deportohen jo m pak se 120.000 musliman spanjoll. Muslimant e deportuar spanjoll nuk u pritn mir, as nga vendsit arab t veriut t Afriks. Nga kjo situat jo e favorshme, disa prej tyre, q ishin n radh pr tu shprngulur, e ndrruan mendimin dhe kshtu ata vendosen q tua msyjn bjeshkve t bregdetit spanjoll, n kufirin e sotm me Italin, ndrsa t tjert u hodhn n kryengritje n portin e Laknats. N kt rast, pushteti spanjoll urdhroi ushtrin dhe lejoi hajdutt dhe rebelt e vendit, q t bjn masakra t papara mbi ata musliman, saq nj numr shum i vogl i tyre, arriti disi ti shptoj m t keqes, duke hypur n barka dhe me shum peripeci u larguan nga skterra e athershme e muslimanve e quajtur Spanj. Pas ktij deportimi masiv t muslimanve t principats s Balansias, qeveria e Spanjs, n vitin 1611, mori vendimin pr t br nj revizion t brendshm dhe nj spastrim t detajuar edhe t
84

atyre muslimanve, q eventualisht kishin mbetur n Balansia. Pra, qeveria bri publike shumn prej 60 lira ari, pr secilin q sjell para pushtetit nj musliman t fshehur, ndrsa shumn prej 30 lira ari, pr secilin q sjell para pushtetit, kokn e prer t ndonj muslimani t fshehur, n principatn e Balansias. Numri i prgjithshm i muslimanve t deportuar nga Balansia, konsiderohej t ishte 130.000 antar. Spanjollt krishter pasi q i deportoi muslimant e Balansias, vendosi q ti shprngul me dhun jasht trojeve t tyre edhe muslimant e tjer t Spanjs, t cilt ishin t shtrir n Granad, Marsej, Xhejan, Kashtalia dhe Batlios, me prjashtim t principats s Aragonis s vjetr (Sarkasts). Kta t fundit, pra muslimant e Sarkasts, duke e par rrezikun e shtetit t krishter spanjoll dhe sjelljet e tyre me muslimant e territoreve t tjera t Spanjs, vendosn n heshtje, q ti shesin pasurit e tyre t patundura dhe t largohen nga Spanja. N kt rast, shteti spanjoll, duke e par lvizjen e muslimanve t Sarkasts, vendosi t lshoj urdhr, q askush mos ti blej tokat e tyre dhe nse ndodhte nj gj e till, ather do t dnoheshin si shitsi, po ashtu edhe blersi i asaj pasurie, me dnime drakonike. Pas ksaj ngjarjeje t hidhur, qeveria spanjolle sooli edhe nj dekret t ri n po kt vit 1610, q brenda nj afati shum t shkurtr (tri ditsh), t gjith muslimant e Aragonis s vjetr, ti lirojn shtpit e tyre dhe t dalin npr sheshe t caktuara, duke ju lejuar atyre q t marrin n duart e tyre vetm pasurin, q u bart krahu. Po ashtu, ata u urdhruan q mos ta fshehin pasurin e marr, por ta bnin publike n do rast kontrolli. Atyre iu lejua q ti marrin me vete
85

fmijt nn moshn katr vjeare, ndrsa atyre, t cilt padyshim kishin kaluar n krishterizm iu rikonfirmua se ata kishin t drejt qndrimi n vendin e tyre. N t kundrtn, qeveria e Spanjs e asaj kohe, do t vendoste burg me pun t rnd pr t gjith ata, q nuk e zbatonin kt urdhr, ose q i shmangeshin atij n fardo mnyre qoft ajo. Pas ksaj urdhrese, aragonitt musliman u grumbulluan n 35 pika t ndryshme, e m pas u transferuan pr n portin e Feqashit t Katalonias s vjetr. Prgjat ksaj rruge, ata u trajtuan shum keq nga ushtria prcjellse spanjolle. Ata i plakisnin, duke ua marr edhe at pak pasuri, q ua kishin lejuar pr ta bartur me vete organet e tjera shtetrore, gjithashtu i detyronin q t bjn pagesn e tatimit t transferit deri n port, si pr t pasurit po ashtu edhe pr t varfrit. Nj numr jo i vogl i muslimanve t Aragonis, vendosi q t shprngulet pr n Franc, nprmjet maleve t Albertit. Pra, si trsi, deportimi i muslimanve t Aragonis s vjetr, kapi shifrn e 61.000 t deportuarve. Ndrsa, nse marrim edhe shifrat e atyre muslimanve, t cilt u deportuan nga ujdhesat e Aragonis dhe vendeve t tjera, ather kjo shifr rritet edhe pr 19.5000 t deportuar. N t njjtn koh, pushteti spanjoll vendosi ti deportoj nga vatrat e tyre shekullore edhe muslimant e Katalonias, numri i t cilve nuk ishte i madh, si n principatat e tjera. Numri i muslimanve t Katalonias s asaj kohe nuk e kalonte numrin e 4.000 personave. Ndrsa n vitin 1611, pushteti spanjoll vendosi q t bj deportimin e muslimanve t principats s Marsejs dhe t principats s Kashtalias. N kt deportim, bnin pjes edhe
86

muslimant e Vernishit dhe t Batliosit. N kt rast, t krishtert e Marsejs bn nj demostrim, n shenj mosknaqsie pr deportimin e vendsve t tyre musliman nga vatrat e tyre, mirpo nj paknaqsi t till, qeveria spanjolle, nuk e mori n konsiderat. Trsisht, nga zona e Marsejs, u deportuan rreth 22.000 banor, ndrsa nga zona e Batliosit me rrethin, u deportuan rreth 8.000 banor. Pushteti gjithashtu vendosi edhe pr deportimin e muslimanve t Ishpilias, t cilve u dha afat prej 30 ditve, pr ti shitur pasurit e tyre t patundshme dhe pr tu shprngulur nga portet jugore t Andaluzis s vjetr. Numri i ktyre t shprngulurve, arriti n 52.000 t deportuar. Urdhri i qeveris spanjolle pr deportim, prfshiu edhe muslimant e Kashtalias s re dhe t vjetr, Elmanshas, Stramadors, Furas, etj. Nga kta musliman vends, nj numr i konsiderueshm i tyre, u deportua prmes rrugs s Bergushit pr n Franc, ndrsa nj numr tjetr prmes Kartagjens u shprngul pr n Algjeri. Si trsi, nga kjo krahin e Andaluzis, u deportuan me dhun rreth 50.000 banor autokton, vetm e vetm se ishin t fes Islame. Pra, marr n trsi, q nga viti 1609, e gjer me 1614, nga territoret e Andaluzis s vjetr, u deportuan me dhun mse 327.000 banor autokton musliman, nga ta 195.000 nga Principata e Aragonis, ndrsa 132.000 nga Principata e Kashtalias. Pas ktij deportimi masiv t muslimanve t Spanjs, mbreti i Spanjs, Filipi i III-t, doli n nj tubim zyrtar para popullit t tij, dhe n krye t qeveris dhe njerzve t tij falenderoi Zotin e tij, publikisht, n shenj mirnjohjeje pr prfundimin me sukses t deportimit t muslimanve.
87

Nga ky deportim masiv, shumica e muslimanve t Spanjs u vendosn n Marok, Algjeri, Tunizi, si dhe n vende t tjera islamike. Vetm n Marok, numri i refugjatve arriti n 60.000 persona. Mes tyre kishte edhe personalitete t njohura t asaj kohe si: Ahmed bin Al-haxhari, prkthyesi i Princit t muslimanve t Spanjs, zotriu Zejdan Al-sadi, mjeku i njohur i asaj kohe Ebilkasim Elvezir bin Muhamed Elgasani, si dhe dy atashet e njohur t shtetit musliman t asaj kohe: Jusuf Buskivjani dhe Ahmed bin Majubi, etj. Gjysma e ktyre t deportuarve me dhun nga Spanja, q u drejtuan pr n Marok, u vendosn n zonat veriore t vendit, konkretisht n Tatvan, Shafshavin, Kasri Alkabir dhe n zonat prreth tyre. Ndrsa, mse 10,000 prej tyre u vendosn n zonn e Ebi Qaraqit, t cilt e ringritn qytetin e njohur t Al-Rabatit. Ndrsa 10.000 t tjer u vendosn n qytetin e Fes-it. Kurse t tjert n zonat prreth tyre. Shteti maroken i asaj kohe i priti mir refugjatt musliman t Spanjs, mirpo popullata nuk i priti edhe aq mir, prvese n zonat e Fesit dhe t Tatvanit, ku kishte edhe m par musliman spanjoll t vendosur prej kohe. Numri i refugjatve musliman t Spanjs, t cilt shkuan n Algjeri, ishte 65.000. Shumica e tyre ishin nga Balansia dhe Aragonia, ndrsa nj pakic ishte nga Marseja. Rreth 25.000 prej tyre u vendosn n kryeqytetin Algjer, ndrsa t tjert n qytete t mdha si: Telmisan, Bexhajah, Musteganim, etj. Pushteti qndror i Perandoris Osmane i priti kta refugjat musliman jashtzakonisht mir, por disa banor t rretheve t Algjeris, t njohur si pirat, bn disa aksione vjedhjeje me dhun
88

dhe i sulmuan aq shum, saq qeveria e Algjeris, s bashku me personalitete t njohura t vendit, ndrmorri aksion urgjent pr ti mbrojtur kta banor t ardhur musliman, nga t cilt Algjeria pati vetm dobi, nga njohurit e tyre n bujqsi, zanate dhe prodhim. Ndrsa rreth 50.000 t dbuar t tjer musliman nga Spanja u vendosn n Tunizi. Ata u pritn ngrohtsisht, nga pushteti qendror osman, si edhe nga pushteti vends tunisian. Qeveria e Tunizis ju dha atyre autonomi n qndrim dhe lvizje, po ashtu e gradoi t parin e tyre t zgjedhur nga ata, si prfaqsues legjitim, si dhe i siguroi ata nga sulmet eventuale t piratve arab t Tunizis. Pra, numri i prgjithshm i t dbuarve musliman t Spanjs, q u vendosn n shtetet e veriut t Afriks, kapi shifrn 180.000 refugjat. Ndrsa t dbuarit e tjer, q ishin nga Aragonia, kaluan zona t tra franceze dhe italiane, n drejtim t Perandoris Osmane. N kt koh, n pushtetin islam ishte Sulltan Ahmedi i I-r, i cili ndrhyri tek qeverit e Francs, Anglis dhe Italis q tua lehtsonte kalimin tranzit, atyre muslimanve spanjoll, q ishin drejtuar nga Perandoria Osmane. Nj numr i tyre, u vendosn n Bosnje dhe Hercegovin, ndrsa nj numr tjetr n Selanik. Shum prej tyre shkuan n Stamboll, t cilt m pas ndrtuan lagjen e njohur t Stambollit t quajtur Gallatasaraj. Ndrsa nj numr tjetr u drejtua drejt lindjes s afrt (Siris) qytetit t vjetr t Damaskut dhe zonave t tjera bregdetare, q njihen me Libanin e sotm. Pra, numri i t deportuarve musliman t Spanjs, q u vendos n territoret, ku shtrihej pushteti i Perandoris Osmane, arriti n 40.000 refugjat
89

Ndrsa, pr n shtetet e krishtera evropiane, u shprnguln rreth 10.000 musliman t Spanjs. Kshtu pra, numri i prgjithshm i t deportuarve musliman t Spanjs, arriti n 230.000 refugjat. Por nj numr shum i madhe q kap shifrn prej 65.000 t tjer u fundosn n detin e hapur, gjat eksodit t tyre, apo u vran, u masakruan apo vdiqn prej smundjeve t ndryshme. Ndrsa 32.000 t tjer, nga rrethana t caktuara, u detyruan q t kthehen prap, nn pushtimin e krishter t Spanjs.

Muslimant e mbetur n Spanj gjat shekujve 17-18-t.

N Spanj, vazhdoi avazi i vjetr kundr muslimanve, mirpo tani me nj theks t veant ndaj atyre, q ktheheshin ose fshiheshin pr t mbijetuar n vatrat e tyre. N kt kontekst, mbreti i Spanjs nxorri nj dekret, n vitin 1614, dhe e shprndau at n t gjitha territoret e Spanjs. N at dekret, thuhej: Pasi q proesi i dbimit t muslimanve maurician u realizua n trsi, ather krkohet nga t gjitha organet shtetrore dhe individt, q ti marrin t gjitha masat dhe t bjn kontroll pr zbulimin e t gjith atyre muslimanve, q jan fshehur ose jan rikthyer. Thirrja e mbretit iu drejtohej spanjollve, duke u krkuar atyre q t bjn ekzekutimin e t gjith atyre muslimanve, t cilt ishin rikthyer pas largimit t tyre, nn prcjelljen zyrtare shtetrore. Gjithashtu, iu b me dije gjykatave q ti konsiderojn t mbyllura lndt e mauricianve musliman, t cilt ishin dbuar nga Spanja. Shteti spanjoll i asaj kohe, u orvat me do kusht q ta
90

prmbyll shtjen e mauricianve dhe pr kt gj ndrmorri hapa t shpejt pr (spastrimin) e t gjith atyre, q eventualisht ishin fshehur ose ishin rikthyer n Spanj. Mbreti i Spanjs, urdhroi Qeverin q gjat viteve 1614-1621, t bjn prndjekjen intensive t mauricianve musliman, t cilt pr nj arsye, apo pr nj tjetr, kishin ngelur ende n trojet e tyre n Spanj. N vitin 1621, vdiq mbreti i Spanjs Filipi i III-t, dhe at e trashgoi i biri i tij, Filipi i IV-t. Mbreti i ri nuk shihte ndonj rrezik nga mauriciant musliman, t cilt kishin mbetur, apo ishin kthyer fshehurazi n Spanj. Ky mbret, u prqndrua vetm n transferin e pasuris s tyre, nga pasuria private n at shoqrore dhe i urdhroi qndrat administrative lokale, q t merren me t gjitha ankesat dhe problemet shoqrore, duke ua br me dije se nuk ka nevoj t bjn represione mbi mauriciant e mbetur dhe se ata duhet t gzojn t drejtat n jet, si t tjert. Ndrkoh, mbreti e angazhoi pushtetin lokal pr ti mbikqyrur rrethanat e banorve, por, n t njjtn koh, e konsideroi t mbyllur shtjen e prndjekjes s mauricianve musliman t Spanjs. Pra, ishte viti 1624, kur mbreti spanjoll, me dekret t veant, e llogariti si t prfunduar kt shtje t rndsis s veant. Mirpo, ende disa krahina t Spanjs, nuk i kishin dorzuar raportet e tyre rreth mauricianve dhe lvizjet e tyre ilegale, dhe pr kt arsye, n vitin 1625, doli nj raport nga krahina e Kashtalias dhe Ishpilis, duke thn se nj numr i madh i tyre, jetonte n kto zona dhe po ashtu ata u akuzuan se po bnin veprime t paligjshme, n dm t banorve spanjoll.

91

Prsa i prket mauricianve t mbetur n Spanj, n nj mnyr apo tjetr, ata ishin nn nj kontroll t ashpr lokal, por mbret, me nj interes qndror, i mbronte ata dhe pr kt nxorri nj vendim t plotfuqishm, n vitin 1626, me t cilin ndalonte do abuzim ose fyerje ndjenjash ndaj mauricianve. Kurse n vitin 1634, rrethi i krahins s Marsejs dhe t Kartagjens, prmes ipeshkvit kishtar, i bri nj raport Kshillit t Lart shtetror dhe krkoi prcjelljen dhe kontrollin ndaj mauricianve musliman. Ndrsa, n vitin 1712, Kshilli i Lart i Shtetit, krkoi q t largoheshin prsri, t gjith mauriciant musliman t mbetur n Spanj, vendim q mbreti spanjoll dhe qeveria e tij, asnjher nuk e aplikuan. Megjith vendim-marrjen e ktyre ligjeve diskriminuese, prap se prap, gjykata e inkuizicionit nuk i ndali represaljet e veta ndaj muslimanve maurician t Spanjs. Pr kt, ata ndrmorrn nj varg reprezaljesh, duke i varur disa robr maurician n Ishpilia, Kordov dhe Madrid; po ashtu, i dhunuan dhe i persekutuan, duke i rrahur publikisht ata, q pranonin Islamin si fe t tyre dhe i shtypn dhe injoruan deri n absurd t gjith ata, q n veten e tyre ndjenin krenarin e fes s tyre. Kto ngjarje, rrodhn prgjat viteve 16091682. Gjykata e Inkuizicionit, i akuzoi mauriciant edhe pr keqbrje ndaj objektit t plumbit n Granad, mirpo m von u zbulua se nj gj t till, e kishin br qarqe t caktuara spanjolle me iniciativ nga Papa, pr ta ngritur kt shtje n mit, dhe m von n liturgji kishtare. N vitin 1724, udhprshkruesi anglez Sonjuboreni, thot se gjykata e inkuizicionit n Spanj, bri hetime t thella ndaj muslimanve maurician dhe deportoi edhe grupe t tra. Ndrsa, udhprshkruesi tjetr
92

anglez, Taosendi, n prshkrimet e tij thot se vetm n Granad, n at koh, Gjykata e Inkuizicionit kishte prndjekur dhe dnuar rreth 1800 persona (360 familje t tra, me akuzn se ata e kishin praktikuar fen e tyre muslimane, fshehurazi), gj q na bn q t kuptojm se n Spanj, n shekullin XVIII-t, ende jetonin fshehurazi nj numr i madh muslimansh. Gjithashtu, nga burime spanjolle t asaj kohe, bhet e ditur se n vitin 17271728, vetm n principatn e Granads, u bn gjykime publike t ndara, ndaj 74 muslimanve, t cilt akuzoheshin pr manifestimin e fes s tyre (Islamit). N kt periudh, n Spanj, vrehej nj prqafim i qet i fes islame, nga masat e mesme dhe profesionale t shoqris spanjolle. Nga kjo friksoheshin t krishtert spanjoll, prandaj n vitin 1729, ata i bn nj shkres mbretit, n t ciln krkonin nga ai, q t bnte deportimin edhe t atyre pak muslimanve maurician spanjoll, t mbetur n Spanj, n mnyr q t pastrohet vendi i tyre nga gjaku i prishur i muslimanve. N vitin 1769, Kshilli i Lart i inkuizicionit bri njoftimin se, n Kartagjen t provincs s Marsejs u zbulua ekzistimi i nj xhamie, e cila vepronte fshehurazi, pr liturgji t muslimanve t Spanjs. Nga kjo vrehet se muslimant e Spanjs, asnjher nuk e kishin shkputur shpresn e tyre, pr tu liruar dhe nuk i kishin ndrprer aktivitetet e tyre ilegale, pr ta aplikuar Islamin si fe t tyre, po ashtu, ata i mbante shpresa se ata, si edhe muslimant jasht Spanjs, do t aktivizoheshin n nj kryengritje, pr lirimin e vendit t tyre nga t krishtert. Gjithashtu, kuvendi i Granads, ndrhyri n nj rast t dy familjeve muslimane, t cilat
93

akuzoheshin pr marrdhniet e tyre t fshehta, me muslimant e Afriks Veriore. Pas humbjes s krishterve, n betejn e Vadi Al-Makhazinit, si reaksion i saj u b ndarja territoriale e Portugalis. Ndrsa, n vitin 1748, gjendja ekonomike dhe sociale n Spanj, u keqsua jasht mase, saq njerzit filluan t mendojn pr kryengritje, pasi vendin e kishte kapluar nj varfri e skajshme. Ndrkoh aristokratt e krishter, nga veriu i Spanjs, e magazinuan ushqimin rezerv, ndrsa popullata e thjesht, dhe me ta edhe mauriciant musliman, mbetn nn mshirn e kohs, me nj uri t papar, por jo vetm kaq, ata u goditn edhe nga smundje dhe peripeci t tjera. Popullatn e thjesht andaluziane e kaploi edhe nj pamundsi veprimi, ather kur Portugalia u nda territorialisht nga Spanja. Ather, pr Andaluzin, nuk mbeti vend pr t vepruar n kt drejtim, pr shum arsye e ndr to, edhe lidhja e mbretit t Portugalis me Spanjn, pasi bashkshortja e tij ishte motra e Duks s qytetit t Shaduns, i cili ishte njkohsisht edhe komandant i prgjithshm i marins detare spanjolle n Oqeanin Atlantik dhe bregdetin Spanjoll. Ky ushtarak i lart, vendosi q ta shfrytzoj pozitn e dobt t gjendjes s prgjithshme t Spanjs, pr t br nj kryengritje dhe pr ta marr pushtetin, me ambicie q t bhet mbret i Spanjs. Ai vendosi bashkpunim me nj princ Maurician (musliman), pasardhs i familjes s princit t Granads, Ebi Abdullah El-ejserit. Ky trashgimtar froni ishte i fshehur dhe jetonte ilegalisht n malet e Kadurit, q shtriheshin n rrethinn e qytetit El-merije dhe hyri n marrveshje me Dukn, n mnyr q n fund t fitonte nj mbretri n lindje t Spanjs.
94

Ky princ maurician, hyri n kt kualicion, me emrin Tahit Al-huri . Gjithashtu, Duka i Shazonons mori premtime pr ndihm dhe kualicion ushtarak edhe nga muslimant e Spanjs, q ishin deportuar m par pr n Principatn e Marokut. Ky kualicion, pr organizimin e kryengritjes, nuk arriti t korrte sukses, pr arsye t nj tradhtie t brendshme. Duka e kishte mar n mbikqyrje qytetin e Shazons, gjithashtu e kapi dhe e ekzekutoi iniciatorin e planit pr tradhti, Markiz Axhamentin. Mirpo shteti spanjoll, megjithat, ishte n gjendje t mbaj kontroll dhe ta mbante pushtetin, duke mar iniciativ pr konfiskim t pasuris s Duks s Shaloks, t krahins s Kadisit. Pas ktij hapi, Duka u detyrua q t krkonte falje dhe t pendohet pr hapat e marr, n dm t shtetit spanjoll. N kt rast, princi maurician, q ishte n kualicion t kryengritjes, Tahir Al-huri, mbeti i vetmuar n betej. Ai u trhoq n periferin e Eshtabons, t krahins s Malikas, n pritje t forcave ushtarake t muslimanve t Marokut. N rrug e sipr, Princi Tahir ra n kurth t forcave spanjolle dhe u likuidua. Ishte kjo edhe orvatja e fundit pr lirimin e Andaluzis nga ana e muslimanve. N kt rast, flamuri q prdori Princi Tahir, sht edhe sot e ksaj dite simbol i zons s Andaluzis. Gjendja n Spanjn e asaj kohe, nuk u normalizua pr arsye t shumta dhe, n nj mnyr, rebelimi i popullats vazhdoi n mnyra t ndryshme. N vitin 1644, nj mori ekspeditash fshatare u vetorganizuan, duke br aksione piraterie n karvanet me mallra, q vinin nga Amerika Jugore, n drejtim t Madridit. Kto plakitje, bheshin pr tu dhn t varfrve pjesn e tyre t merituar. Ndrsa, n vitin 1650,
95

shteti spanjoll zbuloi nj kryengritje t brendshme dhe pr kt akuzoi popullatn mauriciane muslimane, duke i dnuar, munduar dhe, n fund, duke ekzekutuar pes maurician musliman, me padin se ishin organizator t kryengritjes. N kto periudha vuajtjesh t mdha, u b edhe djegia e qytetit t Kordovs, n vitin 1649. Ndrkoh, banort e saj ishin persekutuar dhe ishte prekur dhe dmtuar rnd, rendimenti bujqsor. Si rezultat i t gjitha ktyre, n vitin 1652, u aktivizua nj kryengritje, t ciln e filluan grat, e m pastaj iu bashkuan edhe burrat. T rebeluarit zgjodhn nj burr, pr udhheqs t qytetit, mirpo mbreti spanjoll, e shuajti edhe kt kryengritje, por ksaj radhe, duke i amnistuar dhe falur t gjith ata, q organizuan dhe morrn pjes n kryengritje. Po n vitin 1652, populli i Eshbilis, u hodh n kryengritje, si rezultat i jets s rnd sociale dhe politike. Ata sulmuan do gj q ishte e bejlerve dhe spahinjve, e shtetit dhe paris fetare. Po ashtu, e quajtn parin e tyre gjakpirse dhe shtypse t paskrupullt. Paria dhe shteti i krishter spanjoll, e shuan kt kryengritje dhe vun dor t hekurt mbi popullatn spanjolle, me origjin islame, duke i dnuar iniciatort dhe ekzekutuar prijsit e kryengritjes. Po ashtu ata bn shprlarjen e trurit, duke i dhn nj pamje krejt t re t Andaluzis se Re, pa Islam dhe musliman, por q tek ne, do t ngel thell n kujtes dhe n origjin. N shekullin XVII-t dhe XVIII-t, Spanjn e vizituan shum grupe udhprshkruesish dhe delegacione, t cilt shkruan pr ekzistimin e muslimanve dhe vazhdimsin e tyre n Spanj, por duke mos pasur t drejt ta publikojn fen e
96

tyre, sepse nj gj e till, ndshkohej ashpr nga shteti dhe kisha spanjolle e asaj kohe. Nj dokument i vitit 1660, njofton pr rastin se n nj kish t Balansias, n ditarin e saj, pr nj t lindur shkruante: I Krishter i Ri- q do t thoshte se, ende kishte musliman dhe ata detyroheshin me raste, si rasti i regjistrimit t fmijve t posalindur, t deklaronin konvertimin, q llogaritet t jet nj deklarim i dhunshm. N vitin 1690, Princi i Marokut, Ismail Al-alavi, drgoi n nj vizit n Spanj, ministrin e tij, ambasadorin Z. Muhamed bin Abdylvehab Algasanin, pr t biseduar pr shtjen e pengjeve. Ky i drguar, deklaronte n kujtimet e tij, se shum prej banorve t Andaluzis, nuk e fshihnin realitetin se ishin me prejardhje muslimane dhe se nj numr i madh i tyre, mburreshin se rridhnin nga familje muslimane. Ndrsa nj numr jo i vogl, krenohej se i prkiste fisit Nebariot (t muslimanve). Po ashtu, ambasadori Al-gasani, citon se shumica e Andaluzianve, e urrenin dhe e kritikonin ashpr ligjin, i cili ishte aplikuar n vitin 1609, pr deportimin e muslimanve nga Andaluzia Spanja. Ambasadori Al-gasani, kto dshmi i hasi n zonat e provincs s Ishbilias dhe Xhejanes, mirpo sikur t vizitonte edhe vende t tjera t Andaluzis, do t haste po t njjtat ndjenja t banorve t Andaluzis Spanjs. Ndrsa n vitet 1766-1768, Princi i Marokut, Muhamed bin Abdull-llah, drgoi pr vizit n Spanj, ambasadorin (t drguarin) e tij, Ahmed bin Al-mehdi Al-gazal Al-andalusi Al-maliki, t cilin e angazhoi pr bisedime me mbretin e Spanjs, rreth pengjeve dhe lirimin e tyre. Ky i drguar special, gjat lvizjes s lir t tij n Andaluzi,
97

vrejti se shumica e popullats kishte simpati dhe ruante, n fshehtsi, dashurin e tij ndaj Islamit si fe. Kto ngjarje, i drguari i Princit Maroken, i vrejti n zonat e: Ishbilis, Xhejanit, Granads, Marsejs dhe Laknats. Ai i veoi banort e provincs s Lushijas, duke i cilsuar si njerz me tipare t veanta t muslimanve dhe prej tyre disa deklaroheshin si musliman, e disa t tjer e mbanin fshehurazi Islamin, por n sjellje dhe pamje dukeshin se ishin musliman shum t devotshm. Ndrsa gjat viteve 1775-1776, Spanjn e vizitoi udhprshkruesi (historiani) i njohur Henri Soinboran, i cili shkroi pr veprimet e paskrupullta t gjykats s Inkuizicionit, gjat vitit 1724, ndaj muslimanve t mbetur maurician n AndaluziSpanj. Ai deklaroi se gjat vizits s tij, n rrethinat e Granads, hasi dhe u njoftua me disa familje muslimane t Spanjs. Ndrsa, n vitin 1779, Princi i Marokut, Muhamedi, prap drgoi pr n Spanj, t drguarin e tij, Muhamed bin Osman Al-miknasin, pr t diskutuar shtjen e pengjeve. Gjithashtu, ky i drguar deklaroi se hasi n rrethinat e Granads dhe Lushias, n familje t tra q deklaronin haptazi Islamin e tyre si fe, mirpo te shum t tjer, n kto dy zona, vihej re frika, pasi ata n t vrtet ishin shum m t mir, - thot i drguari, ambasadori Al-miknasi. Ndrsa, gjat viteve 1786-1787, udhprshkruesi (historiani) anglez Jousef Tausent, vizitoi Spanjn dhe ai paraqiti disa fjali, t cilat i kishte dgjuar nga Gjykata e Inkuizicionit, se n Spanj ende jetojn dhe banojn musliman, dhe izraelit t shumt, dhe se muslimant pr banim t fsheht, kishin zgjedhur zonat malore, ndrsa izraelitt qytetet e mdha. Nj gj t till, e vrtetoi udhprshkruesi anglez, n vitin 1787.
98

Gjithashtu, n shekullin XIX-t, Spanjn e vizituan shum udhprshkrues (historian), si: Manjano, Ford, etj. Ata, n vitet 1809-1828, dshmuan se ende n Spanj, kishte musliman, t cilt n nj mnyr apo n nj tjetr, mbanin fen e tyre, si edhe prmendn mbiemrat islam q mbanin familjet e tyre, si: Al-zekeriu, ibn Al-nexhari, Ibn Umajah, Ibn Xhumuati, Beni Gashi, etj. Po ashtu, edhe deklarimi si jevxhi (rom), nga ana e muslimanve t Spanjs, ishte shptim, kur n fuqi ishte ligji i gjykats s Inkuizicionit t vitit 1609, pr deportimin me dhun t muslimanve maurician nga Spanja, dhe nj gj e till, dshmohet edhe nga muzika Flamengo. Vlen t prmendet, se pr mauriciant musliman t Andaluzis-Spanjs, kan shkruar edhe mendimtar dhe filozof, mes t cilve edhe: Volteri, Denis Didro, Rajnali, etj. Fitim Flugaj

99

FORMIMI I KOMBIT ANDALUZIAN GJAT SHEKUJVE: XIX-T DHE XXT

Padyshim, agresioni i krishter ndaj mauricianve musliman, me vendimin e deportimit t tyre me dhun, n vitin 1609, ishte fatal. Mirpo asnjher, kisha katolike dhe shteti spanjoll, nuk ia arritn qllimit q, nga ta, t krijojn nj popull modern spanjoll, me fe katolike. Realiteti ishte se, edhe pas qndress s muslimanve t Spanjs, 120 vjet pas rnies s Granads, ata, n gjakun dhe zemrat e tyre, e ruajtn me xhelozi, fen e tyre Islamin. Prandaj, mund t themi se, nga ata, mbi nj trashgimi t theksuar dhe baz Islame, u themelua kombi modern - bashkkohor spanjoll. Kurse, prsa i prket orvatjes s krishtere, q t bj dyndjen e popullsis s krishtere nga veriu dhe shndrrimin e tyre n spanjoll, u pa se nuk pati sukses, pr arsye se rrethanat dhe faktet historike dshmojn t kundrtn e saj. N ann tjetr, zhvillimet urbane t asaj kohe, na bjn me dije se objektet e ndrtuara, si: kullat, xhamit, kshtjellat, parqet, rrugt, kishat q ishin n form t xhamive, t gjitha kto t jepnin t kuptoje se kjo ishte nje arkitektur andaluziane q ishte formsuar nj kultur dhe nj popull me nj zhvillim t caktuar, q nuk do komente t tjera.

Nga gjurmt m t rndsishme q kan mbetur, sht vet njeriu andaluzian, i cili nuk ka ndryshuar as tiparet, as cilsit, as gjakun, e as qndrimin e tij dashamirs ndaj Islamit, por as edhe qndrimin negativ dhe urrejts ndaj katolicizmit t imponuar me dhun. Q nga viti 1609, gjat revolucioneve dhe trazirave popullore, manastiret dhe kishat kan mbetur vendcaqet e para pr sulme, si hakmarrje kundr tyre. Por jo vetm kjo, n Andaluzi, q nga rnia e Granads e deri m sot, misticizmi andaluzian, paraqitet tek krishterizmi i imponuar andaluzian, q tregon pr gjurm t pastrta islame15. Islami ka mbetur edhe sot, n zakonet dhe traditat m t thjeshta t popullit dhe n sjelljet e tyre. Kjo mund t vrehet sot fare qart, n fshatrat dhe qytetet andaluziane, n ritet e tyre, n librat e tyre, sidomos n Albushrat dhe n Malet Beni Tumez, aty ku rezistenca islame kishte zgjatur m shum. Andaluziant u detyruan q ta ln gjuhn e tyre arabe, e cila u zhduk n shekullin e tetmbdhjet, pas nj rezistence t gjat, por megjithat, ndikimi i saj mbeti n gjuhn e imponuar kishtale. Ky ndikim, ka br t mundur t kombinohet nj dialekt i veant andaluzian. Nga dialekti i gjuhs arabe, jan trashguar shprehje t plota, akcentimi i shkronjave, prbrja e fjalis, etj., saq njri nga andaluziant bashkkohor e koncepton kt dukuri, me kto fjal: Ajo (gjuha kishtale e imponuar) ishte si nj veshje e ngusht dhe e paprshtatshme, e imponuar pr tu veshur. Pas veshjes na ngushtoi shum, por me kalimin e kohs, edhe trupi filloi t
15

Miguel Asin Palacios Empreintes de Lislam AlAndalus XXIIe, 1957

102

msohej ngapak, e edhe rroba filloi t zgjerohej, kshtu kaluam nga nj sistem i pranuar me imponim dhe pa alternativ tjetr, n nj sistem paksa m t prshtatshm, por q ka marr mjaft nga karakteristikat tona16. Andaluziant bashkkohor dallohen poashtu, sikurse strgjyshrit e tyre, si zejtar t aft n t njjtat zeje, si zdrukthtar, prpunues t mndafshit, prodhues t porcelanit, etj. T gjitha kto zeje, ata i ushtrojn n t njjtat fshatra e qytete, t njohura pr kto zeje, q nga koha e strgjyshrve. Edhe natyra e veshjes, ka mbetur po ajo, ajo e ruan natyrn e vjetr islame, e sidomos n Albushrat dhe Granad, t gjitha kan qen t ruajtura mir deri n shekullin e kaluar. Jan t shumt shembujt, q argumentojn pr vazhdimin e prezencs islame dhe ndikimin q ajo ka n Andaluzi. Ata, tregojn edhe sot aftsi t rralla n kultivimin e pemve frutore dhe zbukurimin e kopshteve, ashtu si kan treguar n t kaluarn. Tek andaluziant, edhe sot jan prezente ndjenjat negative ndaj krishterve t veriut, si rezultat i pushtimit. Krishtert e veriut, edhe sot e ksaj dite, e prdorin shprehjen fyese moro, q ka kuptimin musliman, edhe pr andaluziant, e edhe pr muslimant n trsi, si edhe vazhdojn t drejtojn akuza t rrejshme e t padrejta ndaj andaluzianve, pr prtaci dhe parazitizm, pr perversitet, pasion ndaj knaqsive epshore. T njjtat akuza, i drejtojn edhe kundr t gjith popujve musliman.
16

A. Medina Molera, La Herencia Islamica ya Arabe en la Lengua y Literatura Aljamiada, Primero Congreso Mundial Andalusi Castellar de la Frontera, (Cadiz), 02-05. IX. 1989.

103

Vet mnyra e ndarjes s toks pjellore n Andaluzi, sht dshmi e qart pr sprovn, npr t ciln sht duke kaluar populli andaluzian. Pas pushtimit t vendbanimeve dhe tr regjionit andaluzian, tokat pjellore u uzurpuan dhe u ndan pr kishn dhe shrbtort e kishs, q erdhn nga veriu i krishter. E njjta gjendje, vazhdon edhe sot. Pronart e rinj, sot, e shfrytzojn tokn, dhe me shrbimin dhe mundin e andaluzianve marrin prodhime dhe pasuri, q i transferojn n vende t tjera t Spanjs, pr zhvillimin e industris dhe pr investime t tjera, dhe e len pas dore vendin, nga i cili i marrin begatit. N kt mnyr, ekonomia andaluziane vazhdon t mbett e kolonializuar, lndt e para, qofshin ato minerale ose produkte bujqsore, merren dhe drgohen n territoret e tjera t Spanjs, jasht Andaluzis dhe importohen t prpunuara, si produkte t gatshme, me mime t larta pr andaluziant e gjor. Ky sht shkaku kryesor, q nj numr jo i vogl i bijve t Andaluzis, marrin rrugn e emigrimit, pr t punuar pun t rnda, pr sigurimin e kafshats. Tani turizmi masiv, sht br nj nga aktivitetet m t rndsishme n Andaluzi. Prmes tij sht deformuar turizmi dhe kultura andaluziane, jan prhapur industri t ndotura, shkatrrime dhe smundje t shumta, n tr territorin e Andaluzis. Identiteti andaluzian kishte mbetur i varrosur thell n shpirtra, pa u shprehur asnjher qart. Kjo gjendje vazhdoi kshtu, derisa u zhvillua ekspedita e ushtris franceze t Napoleon Bonapartit, pr pushtimin e Spanjs, n vitin 1808, dhe shprtheu fesati. Mbreti dhe ushtria e tij n Madrid, kapitulluan para ushtris franceze. Ata nuk
104

arritn t rezistojn aspak, dhe lan vendin n duart e fatit. Populli andaluzian n Kadis, u ngrit n kryengritje kundr francezve, m datn 14.07.1808 dhe marina franceze u dorzua. M datn 19.07.1808, rezistenca andaluziane fitoi betejn vendimtare n Bajlen (krahina Xhejan), kundr forcave franceze. M datn 17.12.1808, andaluziant formuan qeverin e fsheht n Sevilje, me emrin Kuvendi Suprem Qendror. M datn 19.03.1812, revolucionart kryengrits, n Kadis, shpalln kushtetutn e re pr Spanjn, si mbretri kushtetuese. N kt kushtetut, u prcaktuan kompetencat dhe autoriteti i kishs dhe mbretit. U caktua q marrdhniet n mes qytetarve, grupeve dhe nacionaliteteve t Spanjs, t organizohen n baza demokratike. Pr her t par, n mnyr kushtetuese, andaluziant njihen si nj nga popujt e Spanjs me personalitet dhe identitet t veant. Kushtetuta e Kadisit, mbeti si krkes e t gjitha lvizjeve reformiste n Spanj, gjat tr shekullit t nntmbdhjet. Pasi u larguan francezt, monarku, i cili u kthye n shtator t vitit 1812, e anulloi kushtetutn e Kadisit, dhe ktheu Spanjn prsri nn tiranin e mbretit dhe kishs. M datn 01.01.1820, populli i Seviljes u ua n kryengritje dhe krkoi q t kthehet n fuqi, kushtetuta e Kadisit. Kryengritja prfshiu t gjith andaluziant, gj q e detyroi mbretin q ta pranoj prsri kushtetutn e Kadisit. Mirpo, ai nuk kishte qen i sinqert n vendimin e tij. Ai krkoi ndihm ushtarake nga Franca, e cila i drgoi forca dhe e pushtoi Spanjn me parullat: Rroft feja! Rrofshin gjykatat e inspektimit! Rroft tirania e mbretit!. M datn 03.10.1823, monarku e anulloi prsri kushtetutn
105

e Kadisit. Qytetart e Andaluzis u uan n kryengritje, dhe sulmuan gjykatat e inspektimit, t cilave ua futn zjarrin dhe i dogjn. M datn 28.03.1831, Gjeneral Tarihos n Ishullin e Gjelbrt, organizoi nj lvizje ushtarake pr t krkuar kushtetutn e Kadisit, mirpo pr fat t keq u arrestua dhe u ekzekutua. Mirpo, prpjekjet pr kthimin e kushtetuts s Kadisit, vazhduan edhe m tej. Nj gj e till u shndrrua n krkesn m t rndsishme t banorve t Andaluzis, derisa n mars t vitit 1835, populli andaluzian i Malags, u organizua n kryengritje, i largoi prfaqsuesit e qeveris, formoi administratn lokale dhe shpalli zbatimin e kushtetuts s Kadisit. Shembullin e Malags, e ndoqn edhe regjionet e tjera t Andaluzis, sa q n fund t gushtit, e tr Andaluzia u prfshi n kryengritje, e m pas edhe krahinat e tjera t Spanjs. Andaluziant formuan ushtrin e tyre popullore, e cila u konfrontua me ushtrin qeveritare prgjat kufirit t Andaluzis, s cils i shkaktoi disfat. N Madrid, u bn ndryshime dhe u formua nj qeveri e re, e cila shpalli se pranon disa nga kushtet e parashtruar nga kryengritsit, prej ktyre kushteve edhe kthimin e tokave t uzurpuara nga kisha. Mirpo, kryengritsit refuzuan t bashkpunojn me qeverin e re dhe n qytezn Andora (Andogra) (krahina e Xhejanit), formuan Kuvendin Suprem t Revolucionit, i cili prpiloi kushtetutn e re t Andors, nprmjet t cils u shpall autonomia e plot e Andaluzis. Mirpo, ky kuvend nuk zgjati shum dhe u vetsuprimua, m datn 19.10.1835. Edhe prkundr dshtimit, kryengritja e vitit 1835, pati nj randsi t veant n kristalizimin e
106

identitetit t ri andaluzian, sepse pr her t par q nga lvizja e morsikianve, andaluziant bn nj lvizje gjithpopullore, si nj popull i vetm, prball qeveris qendrore, n Madrid. Pas ktyre ngjarjeve, Spanja u prfshi n kaos. Kisha, nprmjet klerikve t saj ekstrem, e ktheu dominimin e vet. U prhap injoranca, korrupsioni administrativ dhe ryshfeti. Andaluzia vazhdoi t qndroj si zona m e prapambetur n Spanj. Banort e saj, vazhdonin t jetonin nn tiranin e fisnikve t veriut dhe kishs. M datn 30.06.1857, fshatart andaluzian n regjionin e Seviljes, doln n kryengritje pr t krkuar tokn e strgjyshrve, mirpo ushtria i dha fund kryengritjes, duke len t vdekur 25 fshatar dhe duke ekzekutuar 25 t tjer, pas gjykimit formal t tyre. Edhe prkundr ksaj, fshatari andaluzian u zgjua nga kllapia e gjat dhe u lirua nga frika q dominonte mbi t. N fund t vitit 1861, fshatart andaluzian n regjionin e Malags dhe Granads, doln prsri n kryengritje, e cila u shua nga ushtria. M 18.09.1868, n Kadis, shprtheu revolucioni kundr mbretreshs, i cili prfshiu tr Andaluzin. N afrsi t Kordovs, ushtria u mposht nga revolucionart dhe mbretresha u arratis n Franc. Kryengritsit krkuan themelimin e republiks federative t Spanjs, njohjen e autonomis s Andaluzis dhe anullimin e njohjes s fes katolike, si fe zyrtare t shtetit. Por, pr fat t keq, ushtria arriti ta merrte vendin dhe vazhdoi t ndjek politikn e shtetit centralist. M 03.01.1873, mbretresha u kthye dhe lvizjet federative dhe republikane, kalojn prsri n ilegalitet. Nuk vonoi dhe u prhap uria dhe varfria n territorin e Andaluzis. Fshatart e uritur
107

organizohen n grupe guerile dhe terroriste, m i njohuri i t cilve ishte grupi Dora e zez, i cili futi tmerrin n vend. M 10.01.1874, u formua Partia Republikane Federative, e cila n fund t vitit 1883, u pajtua rreth projektit Kushtetuta Ankira, q planifikonte formimin e shtetit t Andaluzis federative, demokratike, shembullore, q ka sovranitet, q garanton lirit personale dhe q ndan autoritetet legjislative, nga ato ekzekutive dhe juridike. Kushtetuta e Ankirs, m von u b baz e projekteve federative. Ajo, q e dallon lvizjen andaluziane n shekullin e nntmbdhjet sht: prqendrimi brenda nj territori t vetm (Andaluzi), si nj popull i vetm (andaluzian), krkimi i t drejtave t veta, ballafaqimi me padrejtsit e pushtetit qendror dhe kishs katolike, dhe ballafaqimi me humbjet agronomike. Mirpo, pr andaluzianet mbesin edhe shum pyetje, q presin prgjigjjen e tyre: A jan interesat andaluziane t lidhura ngusht me interesat e krahinave t tjera, apo jo? A sht populli andaluzian si popujt e tjer, apo dallohet nga t tjert, nga veorit e posame t tij? Nse po, ather cilat jan kto veori? Ktyre pyetjeve, iu sht prgjigjur Blas Infante Perez, q sot, andaluziant dhe muslimant n mesin e tyre, e konsdierojn baba t kombit dhe mendimtar t renesanss kombtare. Blas Infante, lindi n qytezn Kashrish (Krahina e Malags), m 05.07.1885, nga dy prindr andaluzian, q t dy me origjin nga morsikiant e lasht, familjet e t cilve kishin dhn kontribut n mbrojtjen e Andaluzis dhe popullit t saj. Infante, msimet fillore i ndoqi n vendlindje. N vitin 1896, u transferua n Arelona t Malags, pr t ndjekur
108

msimet n shkolln e mesme, pastaj n Kovir t Kordovs n vitin 1897, dhe n vitin 1900 diplomoi t mesmen. Pas diplomimit, punoi me babain e tij, n gjykatn e Kashrishit, para se t pranohet n seksionin e drejtsis, n Fakultetin e filozofis dhe letrsis n Universitetin e Granads, ku diplomoi me sukses t shklqyeshm, n tetor t vitit 1906. Gjat qndrimit t tij n Granad, u njoh me monumentet dhe gjurmt islame t Andaluzis. Sokaket (rrugt e ngushta) e Granads, populli i ktij qyteti historik dhe shpirtrat e dshmorve, ia eln syt Blas Infantit, pr t kuptuar madhshtin e Islamit dhe t civilizimit andaluzian. Vet ndjenjat e tij, t iltra e t natyrshme, morn pamjen e identitetit islam andaluzian. N rrugn e tij t strvitjes pr garn e drejtsis, Infanti vizitoi Seviljen, Kordovn dhe Madridin. Gjat vizits u takua me lidert e lvizjes andaluziane dhe krijoi bindjen se identiteti andaluzian nuk ishte thjesht identitet fisi, apo gjaku, por ishte identitet i ekzistencs dhe i njohjes. N vitin 1907, Infanti shkoi pr vizit n Sevilje. Aty hasi n nj aktivitet ideologjik t madh: si ishte rasti i shoqatave t rinis pr studimin e historis andaluziane dhe Lojrat e trndafilit, ku bheshin gara me ligjrime dhe poezi emocionale andaluziane. N vitin 1909, kto lojra u bn fest kombtare andaluziane. N vitin 1910, Infanti u emrua jurist n komunn e Kantijans (vendlindja e dijetarit t fes Islame, Ebu Medjen El-Gith Define Telmisan). Infanti u vendos me banim n Sevilje, sepse distanca mes Kantijans dhe Seviljes ishte e vogl. Atij, i duhej t udhtonte do dit mes dy qyteteve. Infanti, gjat qndrimit t tij n Sevilje, u ndikua shum nga
109

mendimtart andaluzian, t cilt i ndihmoi n aktivitetet e tyre kulturore. M datn 28.11.1913, Infanti u pranua n Kuvendin e gjyqtarve. M 23.03.1914, mbajti nj referat n Atinio t Seviljes, me titull Ideali andaluzian, i cili m von bhet baz pr librin historik pr kombsin andaluziane. N t njjtin vit, hapi zyrn e avokatit n Sevilje, dhe nxorri nga shtypi, botimin e par t librit t tij Ideali andaluzian17. N vitin 1916, Infanti themeloi qendrn e par andaluziane n Sevilje, t ciln e pasuan qendrat e tjera n qytetet dhe fshatrat andaluziane. Infanti, kt vit, nxorri nga botimi revistn Al-Andalos, si zrin aktual dhe organ t qendrave dhe lvizjes kombtare andaluziane. Pas nj kohe, qendra andaluziane e Seviljes, u shndrrua n qendrn e aktiviteteve andaluziane pr kulturizim dhe planifikim. Prej ksaj qendre, doli pamfleti q ftonte n mbajtjen e Takimit t krahinave andaluziane, n qytetin Randa, pamflet, i cili gjithashtu pr her t par prdori shprehjen Ummeti andaluzian. N kt mnyr, Infanti, me idet dhe lvizjet e tij, u b kryetar i rryms s re pr lvizjen kombtare andaluziane. M 16.06.1917, Infanti, n cilsin e kryetarit t Qendrs Andaluziane t Seviljes, mbajti nj ligjrat esenciale, e cila i dha forcn revolucionare ideve t tij. Ndr t tjera, n fund t saj, ai tha: ...Ne nuk kemi ndrmend t formojm parti, ne dshirojm t formojm nj popull t aft, q t ket mundsi ta udhheq vetveten. M 13-14.01.1918, n Randa, u mbajt mbledhja e Kuvendit t Krahinave Andaluziane, mbledhje, n t ciln u prcaktuan simbolet e kombsis
17

Blas Infante Perez, I deal Andaluz, Madrid, 1914.

110

andaluziane pr ardhmrin e lvizjes kombtare, t ndara n pika: - Njohja e Andaluzis si shtet, komb, territor autonom dhe demokratik, i bazuar n kushtetutn Antekira, dhe - Zgjedhja e flamurit me ngjyr jeshile dhe t bardh, si flamur i popullit andaluzian dhe si stem e flamurit, t mbetet simboli i Kadisit. Pas ksaj mbledhje, Blas Infanti dhe Hoze Andreas Paskes, n emr t konferencs, paraqitn para Entit t Kombeve, krkesn pr njohjen e kombit andaluzian. Infanti hyri n lojrat politike, pr ti br t njohura n opinion, idet e tij pr kombsin andaluziane. Ai, hyri n zgjedhjet regjionale t Gasan-Ashtbona (krahina e Malags), ku gjendet edhe Kashrish-i, por nuk fitoi. N janar t viti 1919, Infanti mori pjes n mbledhjen inicuese t Kuvendit Administrativ t Andaluzis, e cila mori fund me aprovimin e Planit ideor pr kombsin andaluziane. Nj gj e till, kishte ndikim t rndsishm n rrjedhat e mtejshme, pr iden e kombsis andaluziane. Gjithashtu, n kt vit, Infanti u martua. M 21.05.1919, Infanti hyri n zgjedhjet e Seviljes, n emr t Demokracis Andaluziane, q prbhej prej: republikanve federativ, nacionalistve andaluzian dhe socialistve t pavarur. N fjalimet e tij zgjedhore, denoncoi situatn e mjer n Andaluzi dhe interesat shfrytzuese t forcave qendrore, t vendosura nga Madridi, t cilat po i dirigjonin zgjedhjet n Andaluzi, nprmjet influencs materiale dhe sektorve t vet. Infanti, dshtoi edhe ksaj radhe, n prpjekjen e tij zgjedhore. Autoritetet qeveritare dhe djathtistt u zemruan kundrejt tij, dhe akuzuan pr veprim kundr interesave
111

shtetrore dhe krcnim t siguris dhe unitetit t vendit. N Sevilje, Infanti themeloi shtpin botuese dhe bibliotekn Avanti (Prparimi), nprmjet s cils, ai i botoi veprat e tij. Gjithashtu, themeloi edhe Qendrn pr studime andaluziane. N vitin 1920, doli n drit libri i tij Al-Muatemidi - Mbreti i Seviljes, q sht nj tregim dramatik historik, n t cilin, Infanti, bn t njohur rrnjt e identitetit andaluzian islam. Viti 1921, ishte viti i shpresave pr nacionalistt andaluzian. Edhe prkundr situats destabilizuese n Madrid, Qendrat andaluziane ishin prhapur gjithandej, npr qytete e fshatra. Ato prhapnin me vete idet andaluziane, n aspektin kulturor dhe social. Infanti fillloi t mendoj pr krijimin e lidhjeve m t forta kulturore. Ai mendonte se si t krijonte lidhje t fuqishme mes andaluzianve, brenda n Andaluzi, n Marok dhe n Amerikn Latine. Mirpo, m 13.01.1923, Spanja kaloi nn regjimin diktatorial, i cili u dha fund lirive, i mbylli Qendrat andaluziane, dhe i akuzoi nacionalistt andaluzian se po organizojn rezistenc kundr shtetit, dhe se po tregojn armiqsi kundr kishs. Infanti nn presionin familjar, u detyrua q t kaloj dhe t vendoset n Islla Kristina (krahina e Vulbs), si jurist n qendrn pr regjistrime, duke u larguar nga aktiviteti politik. Ai i kshilloi edhe ithtart e tij, q t veprojn n t njjtn mnyr... M pas, e prqndroi mendjen e tij, rreth fatit t Andaluzis dhe rrnjve t identitetit andaluzian. M 15.09.1923, n momentin m kritik, kur fshatart po luftonin kundr kolonializmit spanjoll, Infanti vizitoi varrin e mbretit El-Muatemid bin Aibad, n Agmata t Marokut. Aty u njoh me disa nga bijt e Andaluzis dhe aty vendosi, q ta
112

shpall Islamin. Pasi u b musliman, filloi t prpiqej pr krijimin e lidhjeve, mes lvizjeve andaluziane dhe lvizjeve islame dhe arabe18. N vitin 1930, diktatura u shemb. Infanti kaloi si jurist pr regjistrime, nga Islla Kristina n Kurije, afr Seviljes. N vitin 1931, themeloi Kuvendin lirimtar Andaluzian, si kompensim pr qendrat e vjetra andaluziane dhe u bashkangjit n Partin Republikane Federative. Infanti filloi ta shenjtroj historin islame si themel t identitetit andaluzian, dhe krkonte prej andaluzianve q ta kthejn identitetin e tyre, historin dhe tokn e tyre. Ai krkonte, q t largohej dominimi i kishs mbi shtetin, dhe e sulmonte kishn pr krimet, q bnte me gjykimet e padrejta ndaj andaluzianve dhe ndaj luleve, q na kan mbetur nga kultura jon. N prill t vitit 1930, n Delhi t Indis, u mbajt samiti pr Popujt q nuk kan shtet. Aty, n emr t nacionalistve andaluzian, mori pjes poeti i madh andaluzian musliman Abel Kadre, i cili n referatin e tij para pjesmarrsve, bri t qart se rezistenca e popullit andaluzian, sht pjes prbrse e rezistencs s popujve t robruar t Azis dhe Afriks, kundr kolonializmit famkeq, dhe bri t qart se, rrnjt e popullit andaluzian jan rrnj islame19 . M pas, Infanti kontaktoi me lvizjet lirimtare arabe, nprmjet revists El-Umme El-Arabije (Populli arab) n Gjenev (Zvicr), t ciln e botonte princi Shekib Arsllan dhe Ihsan ElXhabirij. Idet e Infantit dhe nacionalistve andaluzian, u qartsuan pas viteve t njzeta, t
18

19

J. L. Ortiz de Lanzagorta, Blas Infante, Vida y Muerte de un Hombre Andaluz, Sevilla, 1979. La Voz (Cordoba), 19.06.1931

113

shekullit t njzet t ers s re dhe ato ishin: Identiteti andaluzian islam, jo perndimor, gj q u b shkas, q armiqt ta sulmojn vazhdimisht me akuza t ndryshme, dhe lufta e tij kundr t djathtve dhe t majtve, s bashku. Ditn e diel, 02.08.1936, 14 dit pas shprthimit t lufts qytetare n Spanj, nj grup guerilsh e sulmuan Infantin n shtpin e tij Darul Ferah (Shtpia e lumturis) n Kurije, e kindapuan dhe e burgosn n Sevilje, dhe me datn 10.08.1936 e ekzekutuan me pushkatim. Vdiq si dshmor dhe hero i vrtet, duke thirrur me z t lart : Rroft Andaluzia e lir!

Shoqatat islame t emigrantve

20

Islami, publikisht, nuk aplikohej pr nj koh mjaft t gjat, n territorin e Andaluzis, saktsisht, q nga viti 1609, mirpo, ai ishte ruajtur n zemrat e muslimanve, q kishin mbetur mes andaluzianve. Krishterizimi ishte kusht esencial pr t gjith muslimant e huaj, q dshironin t jetonin n Spanj. Kjo situat, vazhdoi deri pas Lufts s Dyt Botrore, kur situata u zbut pak a shum, e sidomos pasi, n t, emigruan nj numr i banorve t vendeve n veri t Marokut, q ishin pretektoriat i Spanjs, e sidomos ata, q kishin qen ushtar t Frankos. Frankoja u kishte premtuar atyre, se do tua dorzonte Xhamin Madhshtore t Kordovs, nse do ta prkrahnin dhe nse do ta fitonte luftn qytetare. Mirpo, ai nuk e realizoi premtimin ... Por, si kompenzim pr Xhamin Madhshtore, ai
20

Jacinto Bosch Vila, The Muslims of Portugal and Spain, Journal of the Institute of Muslim Minority Affairs, Vol.7, No. 1, Jan. 1986.

114

u ndrtoi nj xhami t vogl n sheshin kryesor, n qendr t Kordovs, para spitalit, pr tua falur xhenazen ushtarve t vdekur. Edhe kjo xhami e vogl u mbyll, pak koh pas prfundimit t lufts qytetare (e njohur te qytetart e Kordovs, si AlMorabitu). M von, kjo xhami, u shndrrua n depo t mjeteve t kopshtit publik, dhe deri von, nuk u prdor pr shrbime fetare. Pas vitit 1960, numri i muslimanve emigrant u shtua mjaft, saq n vitin 1990, numri i tyre arriti n 250 mij musliman, prej tyre prafrsisht 140 mij maroken, 30 mij nga perndimi arab, 30 mij nga lindja arabe, 20 mij musliman afrikan zezak, 10 mij pakistanez, 10 mij iranian dhe 20 mij musliman nga shtetet e ndryshme t bots. Shumica e marokenve ishin puntor, ndrsa emigrantt e lindjes arabe ishin student, t cilt pas diplomimit, qndruan n Spanj dhe morn nnshtetsin spanjolle. Emigrantt musliman, nuk arritn ti organizojn radht e tyre deri von. M datn 24.12.1964, u aprovua ligji pr shoqatat, i cili lejonte edhe ekzistimin e shoqatave jokatolike, gj q mundsoi organizimin e emigrantve. M datn 28.06.1967, qeveria spanjolle aprovoi nj ligj t ri. Ligji i ri ofronte liri fetare edhe pr fet e tjera, gj q mundsoi themelimin e shoqatave islame, pr her t par, q nga rnia e Granads. Ligji kishte mangsit e tij, sepse nuk lejonte q t ushtroheshin ritet fetare, prve atyre t fes katolike. Ritet e besimeve t tjera, kishin liri t pjesshme t manifestimit t tyre dhe, gjithashtu, grupeve muslimane nuk u lejohej q t kontaktonin me ato shtete, t cilat ende nuk i respektonin lirit fetare dhe qytetare, prej t cilave krkohej respektimi i tyre.
115

Ky ligj, bri t mundur q t organizohen shoqata muslimane nga jo spanjollt, mirpo kjo nuk e lehtsoi ekzistimin e Islamit t organizuar, nga ana e qytetarve andaluzian. Nga ky ligj, prfituan sidomos studentt arab t lindjes, q kishin orientim islam, t cilt themeluan shoqatn e studentve musliman, n Granad, n vitin 1966, pasi kt, ua propozoi Profesor Ebul Hasan Enedevi, gjat vizits s tij, n vitin 1965. Zyrtarisht, shoqatn e regjistruan n Ministrin e Drejtsis, n vitin 1971, me emrin Shoqata Islame n Spanj. M 22 04.1974, rregullorja e shoqats u ndryshua. Tani shoqata kishte t drejt t ndrtonte xhami dhe qendra islame, npr gjith territorin e Spanjs21. Pas ktij hapi, shoqata hapi degt e saj, npr qytete t ndryshme t Spanjs: n Madrid, n Abit (Ashtorijash), n Sorkasta (Aragon), n Belnesia (Belnesija), n Sant Andre (Kantabrija), n Sant Jako (Jelikija), dhe n Malag e n Granad t Andaluzis. Shoqata i filloi aktivitetet e saj, n nj banes t thjesht n Granad, pastaj kaloi n selin kryesore t shoqats n Madrid, n nj banes gjithashtu t thjesht, e m pas kaloi n apartamentin e gjer, n rrugn Franko Rodrigez, apartament ky, i cili mundsoi q t kihej nj faltore pr 200 persona, nj bibliotek dhe nj dhom pr aktivitetet administrative t shoqats dhe organizimin e studimeve. M von, shoqata ndrtoi kompleksin e Qendrs Islame me emrin Xhamia Ebu Bekr, n rrugn Anstizo Herero, n lagjen Tatvan, e cila ishte xhamia e par moderne e ndrtuar n Madrid. Ndrsa qendrat e qyteteve
21

Hisham Shishkeli, El-Islam jenteshir min xhedid fii espanja, (Islami po prhapet serish n Spanj), gazeta javore El-Muslimun, 8 Dhul-Keade 1402H,

116

t tjera, kishin banesa t thjeshta me qira, ose t blera nga shoqata. Shumica e antarve t ksaj shoqate, ishin student nga Siria dhe Palestina, t cilt u diplomuan, u martuan me spanjolle, morn shtetsin spanjolle dhe u integruan n jetn publike. Shum prej tyre, kan merita n prhapjen e thirrjes islame, sepse lan anash jetn e tyre profesionale dhe u dhan pas thirrjes islame n mesin e studentve arab, duke shptuar gjenerata t tra studentsh, t cilt nuk kishin msuar gj pr fen e tyre n atdhe, dhe u erdhi rasti ta msojn n emigrim. Gjat aktivitetit t tyre, kta thirrs islam, dhan nj mund t madh, n msimin e rregullave t fes pr t rinjt musliman, n botimin e broshurave islame n gjuhn arabe dhe spanjolle, n mbajtjen e ligjratave islame dhe n msimin e parimeve islame pr fmij. Deri n vitin 1978, shoqata qndroi brenda kornizs s shoqatava t studentve, mirpo pas ktij viti, duke e par t arsyeshme se, meq studentt kishin mbaruar studimet dhe ishin martuar e kishin krijuar familje, ata vendosn ta shndrrojn shoqatn, n shoqat t komunitetit t emigruar musliman. Aktiviteti i tyre, u prqendrua n publicitet. Ata filluan t botojn dy revista n gjuhn spanjolle, do dy muaj: njra ishte Mbajtsi m i sigurt (tirazhi njmij cop), dhe tjetra ishte revista Al-Islam (tirazhi 750 cop). Shoqata, gjithashtu, botonte kalendarin e kohve t namazit dhe e shprndante n mesin e muslimanve, dhe kishte aktivitet, gjithashtu, edhe n mjetet e informimit spanjoll, dhe pjesmarrje n debatet fetare.

117

Programi kulturor i shoqats, prfshinte edhe msimet serike javore n shkencn e fik-hut (jurisprudencs) islam dhe t gjuhs arabe dhe mbajtjen e simpoziumit mujor. Shoqata arriti t botoj nj numr t konsiderueshm librash n gjuhn spanjolle, qofshin ato t shkruara nga autor vendas, qofshin t prkthyera nga gjuht e tjera n gjuhn spanjolle. Disa prej ktyre librave jan: Isai a.s. n Kuran i autorit Sulejman Mufesir, Familja islame i autorit Hurshid Ahmed, Shpirti Islam i autorit Muhamed Esed, ka i dha Islami civilizimit perndimor t autorit Ebu El-Eala Mewdudi dhe libra t tjer. Nga aktivitetet m t dalluara t shoqats, n aspektin shoqror, ishin : organizimi i martesave islame dhe lshimi i dokumentacionit pr ata q e pranonin Islamin, si bnin edhe shoqatat e tjera. N vitin 1978, nga Shoqata Islame n Spanj u shkput nj shoqat e re, q u b e njohur me emrin Qendra Islame n Spanj. Edhe shoqata e re prbhej prej studentve t vjetr arab t lindjes. Selia kryesore e ksaj qendre, ishte n Madrid, n nj banes, n rrugn Allonso Kano, dhe prbhej prej faltores (Xhamis), biblioteks dhe zyrave. Qendra n fjal kishte hapur edhe filialet e saj n Barcelon (Katalonia), n rrugn Meridijan, n Lasbalmas (Ishujt e Dy t Amshuarve), n Granad (n nj apartament t bler), n Sevilje (n nj banes me qira), n Malag (n nj shtpi t bler), n Kordov (qendra mori xhamin, q e kishte ndrtuar Frankoja pr ushtart maroken, e njohur me emrin Xhamia Morabito) n Andaluzi. N vitin 1990, Rabita, Liga e Bots Islame me seli n Mekkn e shenjt, e angzhoi Qendrn, q t menaxhonte xhamin e mbretit Abdul-Aziz, n Marbella (rrethi i Malags), n Andaluzi. Marbella
118

sht nj qytet i vogl, n brigjet e Detit Mesdhe, numri i banorve t saj nuk i kalon mbi 55 mij banor, dhe lulzimi i ktij qyteti lidhet me przgjedhjen, q arabt e jashtm, ia bn ktij qyteti, si vendi m i preferuar pr ti kaluar pushimet e tyre, n Spanj. Ky qytet, u prfshi n investimet e mdha arabe, t cilat e shndrruan nga nj liman i vogl pr peshkatar, n nj qendr t rndsishme ekonomike, prgjat bregdetit andaluzian. Ideja pr ndrtimin e xhamis, lindi n vitin 1979. Prefekti i qytetit t Marbells n at koh, iu drejtua princit Selman bin Abdul Aziz Al Saud, me krkesn q t investoj n ndrtimin e nj qendre pr studime arabe dhe islame, krkes t ciln princi e pranoi dhe, me pasurin e tij, ndrtoi n pronn e vet private xhamin dhe qendrn islame. Punimet pr ndrtimin e Xhamis dhe Qendrs Islame prfunduan n vitin 1981. Edhe prkundr bukuris, i gjith kompleksi i xhamis, minares dhe qendrs, u punua m nj model q ndryshon nga modeli dhe artikektura tradicionale andaluziane, edhe pse dihet se arkitekti i saj ishte andaluzian, me emrin Huan Mora. Kompleksi u ndrtua n nj siprfaqe prej 10. 500 metrash katror, prgjat magjistrales bregdetare n perndim t Marbells. Siprfaqja e xhamis sht 834 metr katror, me nj kapacitet prej 800 besimtarsh dhe e pajisur me klimatizim. Kati i par, ka nj siprfaqe prej 600 metrash katror dhe sht vetm pr meshkuj, ndrsa kati i dyt sht pr gra. Tavani i xhamis mbulohet me nj kupol 12 metra e lart, me 24 dritare me xhama t ngjyrave t ndryshme, pr ndriim sa m t mir. Jasht xhamis, jan ndrtuar dy salla t gjra, biblioteka (kuranoteka) me nj siprfaqe prej 187 metrash katror. N ann perndimore,
119

jan ndrtuar shtpit pr imamin, pr muezinin dhe pr drejtorin e Qendrs. N mes t ndrtesave, gjendet nj siprfaqe e mbuluar me tavan, 198 metra katror e gjer, kurse n mes sht ndrtuar nj shatrvan dhe rreth e qark jan mbjell pem portokajsh. Nga aktivitetet m t rndsishme t Qendrs Islame n Spanj ishin: ligjratat, takimet publike, prhapja e librit islam n gjuhn spanjolle, mbajtja e msimeve javore n qendrat e ndryshme, gjithashtu, organizimi i msimeve pr studentt arab q ta prvetsonin gjuhn spanjolle, organizimi e piknikeve grupore dhe gjallrimin e riteve fetare. Qendra, gjithashtu, organizonte kampingun vjetor, n t cilin merrnin pjes mbi njqind t rinj musliman nga Spanja dhe Evropa. Krahas ktyre aktiviteteve, qendra prkthente libra islam n gjuhn spanjolle dhe bnte publikimin e tyre. Disa prej ktyre librave, jan: Katrdhjet hadithet e Neveviut; librat e Ebi Hassan Enedeviut, si sht libri N mes Lindjes e Perendimit; Sejjid Kutbit: Msuesi n rrug dhe Kjo sht feja; librat e Muhamed Kutbit: Gruaja n Islam dhe Libri i dyshimeve rreth Islamit; librat e Ebi El Eala Mewdudi, si: Popujt e smur dhe koha bashkkohore, Ideologjia politike n Islam, Parimet Islame, Libri i Sunnetit (tradits), Parimet themelore pr t kuptuar Kuranin; pastaj librin Jeta e Muhamedit s.v.s., t autorit Muhamed Husejn Hejkel; Islami nn ndriim t Mahmud Abdul Ati, duke ia bashkangjitur edhe prkthimin e librave t Nezar Al-Sibag, si: Namazi, Poligamia n Islam, Tevhidi (Besimi n Njsi), Martesa dhe shkurorzimi n Sheriatin Islam, Kadijanija; si dhe libra t tjer.
120

Qendra Islame n Spanj, themeloi Shkolln Ibni Rushdi n Granad, e cila u hap n vitin 1985, pasi u mor plqimi zyrtar. Shkolla u hap me 74 nxns, 22 nxns parashkollor, n shrbim t t cilve ishin 9 msues, prej tyre katr arab dhe pes spanjoll (jomusliman). Shkolla ishte e vendosur n nj shtpi t madhe, me siprfaqe 2.000 metra katror, me dhoma t mdha, terrene sportive, salla t mbyllura sporti dhe xhamin pr 200 persona. Qendra, gjithashtu, ngriti edhe nj shkoll tjetr n Barcelon, pr tua msuar fen islame dhe gjuhn arabe, fmijve t emigrantve musliman. Por, asnjri prej ktyre dy projekteve nuk pati sukses, edhe prkundr prpjekjeve t mdha. Qendra, gjithashtu, bleu nj parcel toke, 12 kilometra larg nga aeroporti i Madridit, me nj siprfaqe prej 6.25 hektarsh, pr ngritjen e kampingut t prhershm, pr studentt dhe nxnsit musliman. M 28.06.1973, prefekti i Madridit u kishte ofruar prfaqsive politike islame, nj siprfaqe prej 1.500 metrash katror, n rrugn Kostarika, n nj lagje t re t Madridit, n afrsi t qendrs s qytetit, q t ndrtonin nj xhami. Mirpo, afati prfundoi, dhe mbi tok nuk u vrejt asgj dhe prefektura e ktheu tokn prsri n pronn e vet. M von, pasi ambasadort musliman u zotuan pr ndrtimin e xhamis n Madrid, prefektura ofroi, n periferi t Madridit, n pjesn lindore, saktsisht n rrugn Paqa, nj parcel prej 10,365 metrash katror. Dhe vrtet, Mbretria Arabis Saudite, mori prsipr projektin pr ndrtimin e xhamis, punimet e t cils prfunduan n vitin 1990, nn kujdesin e ambasads s Arabis Saudite. Kjo xhami, u b qendra m e madhe islame n Spanj. Xhamia u
121

ndrtua n nj siprfaqe prej 2.000 metrash katror, me nj vler 1.500 milion pezeta. Ky kompleks, prbhet prej gjasht kateve, tre prej tyre nn tok, nga minarja 36 metra e lart, xhamia (faltorja) 650 metra katror, q pranon brenda saj 830 persona, prej zyrave, sallave pr konferenca, qendrs kulturore, kuranoteks dhe lokaleve t tjera22. Pr menaxhimin e ksaj qendre, u ngarkua Qendra Islame e Spanjs. Numri i muslimanve maroken, q kishin emigruar n Spanj, ishin mjaft i madh. Ata prbnin tetdhjet prqind t muslimanve q jetonin n Spanj, por pr fat t keq, ata nuk arritn t organizoheshin, deri von. Shumica e tyre ishin puntor t thjesht, npr zonat industriale, n Madrid dhe n Barcelon, por kishte edhe shum prej atyre q jetonin n mnyr ilegale, n Spanj. Edhe m tej, organizimi i muslimanve maroken mbeti shum i dobt. Ai u prqendrua n dy drejtime: I pari ishte grupi Teadidija Bashkndihmsit, q kishte qendrat n Tori Molinos (rrethi i Malags) n Andaluzi, n Barcelon dhe n Madrid. Qendrat e Bashkndihmsve, koht e fundit, kaluan n qendra modeste, dhe si zakonisht ato prbhen prej faltores, kafenes dhe shkolls pr fmij. Grupi i dyt sht Teblig (Komunikuesit), t cilt u paraqitn kohve t fundit me xhami t thjeshta, m e rndsishmja e t cilave sht xhamia n regjionin e Andaluzis n Isllaverde (Ishullin e Gjelbrt). Gjithashtu, marokent kan edhe nj xhami t puntorve, n Xhebelu Tarik (Gjibraltar). Ndrsa, n regjionin Katunije, xhamit m t njohura, q i themeloi grupi Teblig, jan:
22

Spainias Rediscover the Revelance of Islam Arabia, October 1983

122

Xhamia San Bizanti Di Kaldiris (rrethi i Turkun-s), Xhamia Tarik bin Zijad n Birat (rrethi i Barcelons), Xhamia Ramadan Nebish (rrethi i Barcelons), Xhamia Ebu Bekr n Bijgiras (rrethi i Grande-s). Marokent themeluan, gjithashtu, shoqatn Shoqata Islame e Marokenve n Madrid dhe Liga e Grupit Islam n Las Balmsa, n Ishujt e Dy t Amshuarve. Vlen t prmendet programi radiofonik islam, t cilin, n radion spanjolle, e transmetonte zotri Muhamed Shekur, njri nga figurat eminente nga komuniteti musliman i Marokut n Spanj dhe lider i tyre, drejtor i Agjencis Marokiane Arabe pr Lajme n Madrid. Pakistanezt e prbjn grupin e tret t muslimanve t huaj n Spanj, shumica e t cilve punonin n miniera. Ndrsa n Andaluzi ishin t prqendruar n tri qytete: n Kazlon(Linaris) n krahinn e Xhijanit, n Lakoruna dhe n Pinaroga n rrethin e Kordovs. N vitin 1982, pakistanezt e themeluan shoqatn islame n Kazlon, u regjistrua zyrtarisht me emrin Shoqata islame e Xhijanit, kryetari i par i saj ishte Rexha Muhamed Ikbal. Ata n Andalozi luajtn rol mjaft t randsishm n prkrahjen dhe ndihmesn e shoqatave islame n Kordov dhe Granada kur ato ishin n fillim t aktivitetit t tyre. Grupe islame t pakistanezve gjejm edhe n Molira n rajonin e Lejonit (Kashtale Lejon), n Montalban n regjionin Tarvil(Aragon). Pakistanezt gjithashtu themeluan edhe nj qendr islame n Barcelon n rrugn Rifomiro. Pakistanezt Kadijan e formuan qendrn e tyre m t madhe n Spanj n qytetin Madrid, ata ndrtuan edhe tempullin e tyre n formn e
123

xhamis n qytezn Pedroibadn regjionin e Kordovs, prgjat magjistrals kryesore q lidh Kordovn me kryeqytetin. Shumica e antarve t ktij grupi, q jan pakic, jan nga India dhe Pakistani. Ata nuk arritn q t trheqin numr q vlen t theksohet nga andaloziant. Senegaljant jan grupi i katrt i muslimanve t huaj n tokn e Spanjs, ata kryesisht punojn n bujqsi, e sidomos n pjesn e Katalons, prej tyre ka q jetojn e punojn n qytezn Lamarzom dhe n qytezn Mataron n rrethin e Barcelons dhe t tjer q jetojn e punojn n qytezn Ambordan n rrethin Grande, mirpo nuk kan ndonj organizim islami q vlen t theksohet. N prgjithsi, organizimi islam i muslimanve emigrant nuk pati ndikim n renesancn islame te andaloziant, prve se pak, kjo vjen nga shkaku se muslimant q vinin nga trojet e ndryshme islame ata me vete sillnin edhe traditat e tyre dhe kishin gjuhn me gjith dialektet e tyre, ashtu q nuk i trhiqnin andaluziant pr tu bashkangjit n mesin e tyre, ata e ndienin vehtn t huaj n mesin e atyre.Gjithashtu muslimant e jashtm edhe nse e merrnin shtetsin spanjolle ata nuk integroheshin n shoqrine spanjolle, e as q kishin ambicie pr ti krkuar t drejtat e tyre. N kt form mbetn shoqatat islame t emigrantve t njohura sipas prkatsis regjionale t tyre, ose arabe lindore, ose arabo perendimore, marokiane, senegalijane, pakistaneze, ashtu q asnjra prej tyre nuk arriti t trheq qytetart spanjoll. Kjo gjendje, dita dits ndikoi deri te dallimet n mes muslimanve andaluzian, muslimanve spanjoll dhe muslimanve emigrant. Pr fat t
124

mir, udhheqsit e tyre t urt po punojn n largimin e diferencimeve n mes tyre. N prgjithsi, nuk pritet ndonj ndikim nga grupet e muslimanve t jashtm n renesancn ose ringjalljen islame andaluziane, por ndikimi mbyllt brenda grupeve t tyre. Kto shoqata islame nuk ndryshojn nga motrat e tyre n perendim t Evrops. Rizgjimi islam n Andalozi nuk erdhi nprmjet muslimanve emigrant, prandaj pr kt do t shohim n kapitujt q pasojn. Do t shohim se si u ndoqn hapat e par t rizgjimit islam n Andaluzi dhe n teritoret tjera t Spanjs. Do t i ndjekim aktivitete e tyre. Sikur q do ti studiojm edhe rrymat aktive n kt renesanc islame, duke i fiksuar rrymat q kan rrnj t thella dhe t vjetra n Andaluzi.

Drejtimi Durkavije n Granad

Nj numr i madh i qytetarve t Andaluzis, e kishin ruajtur fshehurazi fen e tyre islame. Pas vitit 1960 t ers s re, disa prej tyre, kishin vendosur q ta shpallnin fen e tyre haptazi, brenda n vendin e tyre, n Spanj, si ishte rasti i avokatit Khalil bin Umejje, i cili jetonte n Mugerit. T till kishte shum, por ata nuk ishin t njohur. Kishte edhe t tjer, t cilt emigruan nga Andaluzia (Spanja), si p.sh. nj qytetar i Granads, t cilin e takova n Kopenhag t Danimarks, me datn 05.11.1973, i cili ishte lindur dhe rritur n Barcelon, ndrsa ishte br musliman n vitin 1969, n Pakistan, dhe ishte martuar me nj muslimane suedeze. Pas martess, ai kishte emigruar n Danimark dhe kontribuoi n themelimin e nj shoqate islame. M von, kaloi
125

dhe emigroi n Los Anxhelos t Kalifornis (SHBA), ku jeton edhe sot (1990). Kur e pyeta at pr shkakun e konvertimit t tij n islam, ai u prgjigj dhe tha: Isha fmij i vogl, kur gjyshja ime po ndrronte jet; m ftoi q ti afrohem asaj, e m pshpriti n vesh, duke m thn: Feja krishtere nuk sht feja jon, e as nuk sht feja e vrtet, kur t rritesh, prpiqu q ta njohsh fen tnde. E kur u rrita, e studiova mir historin e Spanjs dhe e kuptova qllimin e gjyshes sime, e msova fen islame, u binda n t, e n Pakistan e shpalla besimin tim islamin, aty edhe e msova mir e qart fen time. Kshtu u bn musliman nj numr i madh i andaluzianve (spanjollve), prej tyre disa e vazhduan jetn e tyre n Spanj, dhe t tjer emigruan dhe e lshuan Spanjn, duke emigruar n vende t ndryshme, pa menduar fare pr organizimin e tyre grupor. Qyteti Meknas, n Marok, sht vendfillimi e organizimit t par andaluzian. N kt vend, para erek shekulli, rrugn e organizimit e hapi hoxha Ibnul-Habib, i cili ishte edhe prijetari (prijsi) i drejtimit mistik Durkavijje, i cili u b vendtakim i nj numri europiansh, q i joshte Islami. N vitin 1975, i njjti vit kur vdiq diktatori Franko, tre djelmosha andaluzian, u drejtuan pr n Britanin e Madhe. Ata ndaluan pr pak koh n qytezn Port Jano (Kalaja e qytetit t Rabahit) n zonn e Kashtalijes Mancho. Aty pranuan islamin. Hoxha Kadr i udhzoi q t shkojn n Kordov dhe aty t themelojn Komunitetin e tyre islam n Spanj.23

23

Juan Bustos La Fiesta Musulmana del Final del Ramadan, Celebrada en La Alhambra Patria (Granada) Agosto 4, 1980.

126

N vitin 1977, antart e ktij grupi shkuan n Kordov, zun nj shtpi t vjetr dhe t gjith u vendosn n t. Secili ishte me gruan dhe fmijt e vet. Filluan t punojn profesione t thjeshta, si shits endacak, pr t ruajtur vetveten. Si burrat, gjithashtu dhe grat, ishin shum t kujdesshm n veshje, duke veshur rroba islame. Atyre iu bashkangjitn edhe nj numr andaluziansh dhe t tjer jo spanjoll. Numri arriti n katrdhjet. Grupi u prqendrua n faktin se, duke qen se ishin duke jetuar n nj shoqri jobesimtare, t krkohej dalje nga kjo. Prandaj, pr secilin q konvertohej n Islam, krkohej q t largohej nga familja dhe puna e tij, dhe ti bashkangjitej grupit n fjal. Kardinali i Kordovs, Monsinjor Anfanti Florido, ftonte n mirqenie dhe mishrim ndrfetar dhe prkrahte fuqimisht dialogun islamo-krishter. Pas do samiti vjetor t dialogut ndrfetar, i ftonte dijetart musliman q t falnin namaz n xhamin madhshtore t Kordovs. Grupi n fjal, krkoi q ta falte namazin e Fitr Bajramit, n vitin 1398 hixhri (1978 sipas Krishtit), n xhamin madhshtore t Kordovs. Kjo krkes u pranua dhe ata e fallen namazin. Ky ishte aktiviteti i par i hapur, q njeh ky grup. Grupit n fjal, gjat namazit t Bajramit, iu bashkangjit edhe nj numr i konsiderueshm i puntorve maroken, q punonin n Spanj, s bashku me nj numr pakistanezsh (nga Penaruxha, Kazlona dhe Lakrolina), si dhe disa student arab. Grupi, n vitin 1979, vendosi q t transferohet n Sevilja, duke shpresuar se atje do t gjente nj terren m t prshtatshm pr thirrjen islame. Aty, pr her t par, faln namazin n kopshtin e xhamis El-Mensur. Njri prej t pranishmve, u
127

ngjit lart n minare t xhamis,e njohur me emrin Lahiralda, dhe thirri ezanin. Grupi bri prpjekje, q xhamin e ndrtuar nga Maroku, n panairin ndrkombtar, ta merrte nga prefektura e Seviljes. Mirpo, prefektura refuzoi. Me datn 04.04.1980, me rastin e marshimit krishter n javn Java e shenjt, antart e grupit ndan pamflete, n mesin e shikuesve t marshit, t cilt brohorisnin: Ndaloni gjygjet e inspektimit. Pamfleti thoshte: Kto mirsi, jan mirsi t gjyqeve t inspektimit. Ju po festoni gjenocidin (krimin) masiv, po i bni nder e respekt, kriminelve t paskrupullt, vrtet Andaluzia islame ishte Andaluzi e lir. Pastaj erdhn vrassit (dorasit) e pronarve t kapelave t gjata (gjyqtart e inspektimit). Ky manifestim sht prkujtim pr gjyqet e inspektimit, kremtimi i tyre sht krim dhe simbolizon terrorizm dhe krim masiv. Policia ndrhyri dhe arrestoi njrin nga muslimant andaluzian, i cili pas disa ditsh u lirua. Pas ksaj ngjarje, ndodhi nj ndryshim i ri n grup (xhemat), ata vendosn q t transferohen n krahinn Welbe, ku morn nj plantacion, n mes Welbe dhe Resine; aty u bn prpjekje pr themelimin e shoqris islame, por pa sukses (dshtuan). Xhemati (grupi), pas ksaj, kaloi dhe u vendos n Granada. Kjo, u b, pasi e shpalli emrtimin e vet, me emrin Shoqata e kthimit t Islamit n Spanj; n disa pamflete e quajti veten Xhemati i muslimanve spanjoll. M datn 22.09.1980, shoqata u regjistrua n Ministrin e Drejtsis s Spanjs, n baz t drejts pr lirin fetare, t vitit 1967. Regjistrimi u

128

b me emrin Shoqata fetare pr prhapjen e Islamit n Spanj. Grupi mori me qira nj ndrtes n rrugn Sarabia. N at ndrtes rregulluan xhamin dhe zyrat e tyre, si dhe filluan me disa projekte ekonomike. Lidert e ksaj shoqate, vendosn q burrat e shoqats t veshin veshje europiane, si kompensim pr fen iIslame, pr hir q t jet m leht pr tu pranuar nga shoqria e Granads. Xhemati, pr her t par, filloi me aktivitet t hapurlegal, n Granad, pasi kishte marr lejn nga Francisko Sanqes Rolldau, i cili i lejoi grupit q ta falte namazin e Fitr Bajramit, n oborrin e Pallatit t Kuq. Kjo u b n vitin 1400h, saktsisht m datn 13.08.1980. N namaz, morn pjes afr 200 persona, prej tyre burra, gra dhe fmij. Kishte pjesmarrs edhe nga studentt arab dhe puntort pakistanez. Pas namazit t jacis, grupi shtroi dark pr t gjith, n nj atmosfer t mrekullueshme fetaro-shoqrore. E gjith kjo, krijoi prshtypje dhe ndikim pozitiv n shoqrin e Granads. Kjo ndihmoi n njohjen, ose definimin e Grupit, ashtu q m pas tu bashkangjitet nj numr i konsiderueshm i atyre q ishin kthyer n Islam . Me rastin e Kurban Bajramit q pasoi, Grupi krkoi nga Anfanti Florido, Peshkopi i Kordovs, q ta falte namazin n Xhamin Madhshtore t Kordovs, mirpo Peshkopi ksaj radhe refuzoi me shkrim, duke supozuar se nj gj e till mund t nxiste panik, prarje dhe skandal. Ky refuzim, u shoqrua nga nj fushat anti-islame n shtypin spanjoll. Njri nga pjestart e Grupit, iu prgjigj ksaj fushate, duke thn: Islami nuk sht pron e
129

arabve, as nuk do t thot q njeriu, i cili e pranon Islamin sht br arab, ja pr shembull, ne jemi musliman spanjoll, sikurse q n bot ka musliman rus, filipinas, etj. Pr hir t ksaj, ne nuk kemi kurrfar lidhje me shtetet e pasura me naft, prvese marrdhnie t muslimanit me vllain e vet musliman, e asgj m tepr. Ishte po i njjti peshkop i Kordovs, i cili n vitin 1979, ua kishte lejuar muslimanve t huaj, pjesmarrs n Samitin rreth civilizimit islam, q ta falnin namazin n Xhami. Mirpo, ksaj radhe refuzoi, dhe pas refuzimit t tij, Grupi krkoi ndihmn e Asambles Komunale t Kordovs. Hulijo Angita, prefekti i Kordovs (aktualisht, president i Partis s Unionit Majtist), e prshndeti Grupin dhe i lejoi q ta falte namazin e Kurban Bajramit n kishzn e komuns. Kshtu, n kishzn e komuns, u organizua e kremtja e madhe islame, ku morn pjes edhe antar t Asambles Komunale t Kordovs. N mesin e tyre, prezentoi edhe Antonio Thurita, zvendskryetari i Asambles Komunale, pjesmarrja e t cilit ishte si nj kritik ndaj Peshkopit dhe kishs ekstreme, dhe si solidarizim me muslimant. Me kt rast, udhheqsi i grupit, i cili mbajti nj ligjrat t paharrueshme, n fund t ligjerats tha: Shoqria jobesimtare sht n buz t dshtimit; sht kapluar nga nj kultur e degjeneruar, nga nj dshtim i shpejt n skenn politike dhe vazhdimisht po e ndjek kriza ekonomike. U them t gjith atyre, q me sinqeritet t plot hulumtojn ose bjn krkime, pr ta njohur rrugn e vrtet, se nj gj e till do tu mundsoj q ta njohin vetveten dhe t jen komunikues dhe bashkpuntor t sinqert me t
130

tjert, duke shprehur besnikri reciproke... Islami sht shpresa q shndrit, ju ftoj q ta zbuloni, ju ftoj q ta argumentoni t vrtetn n besimin e nj Zoti... Ju prgzoj dhe jap sihariqin se, me ndihmn e Allahut, Andaluzia do t kthehet n Islam.24 N Granad, Grupi fali namazin e Bajramit q pasoi, n shkolln e Vjetr Juridike, e cila ishte e vetmja xhami q kishte mbetur n qytet dhe q ishte shndrruar n muzeum komunal.25 Namazin e faln me leje nga Asambleja Komunale e Granads. Menjher pas ktyre ngjarjeve, filloi t rritej numri i antarve t Grupit. Shoqata filloi t drgoj delegacione n vendet arabe, n mesin e tyre edhe n shtetet e Gjirit, n fillim t vitit 1980, pastaj n Marok, n dhjetor t t njjtit vit26. Shoqata vendosi q t ndrmarr disa projekte islame, m i rndsishmi i t cilve ishte ndrtimi i xhamis n lagjen Pijazin. Pr kt projekt, shoqata mori prkrahjen e plot t Asambles Komunale t Granads, me rast Antonio Hara Andro, prefekti i Granads, kishte shkruar nj letr me datn 07.11.1980, n t ciln thoshte: T nderuar miq, m kt dat, Asambleja Komunale pranoi zotri Umer Abdul Hak Kuka Dominigos dhe zotri Abdul Kerim Karasiko, t cilt shkurtimisht m bn t qart mendimin e komunitetit tuaj, pr ndrtimin e xhamis n lagjen Pijazin t ksaj kryeqendre dhe dshiroj q tua bj t qart, n
24

25

26

Juan Bustos No han Nagado La Mezquita de Cordoba para Celebral la Fiesta del Sacrificio: Muhammed Ali Partia, Oct, 16, 1980 Fiesta Musulmana en El Recito de la Piscina Municipal Cordoba, 18.10.1980 Par Espanoles, que Exite en el Pais, Hoja de Lunes (Granada), 20.10.1980

131

kt letr, prkrahjen e Asambles Komunale, kryesin e s cils kam un nderin ta prfaqsoj, pr projektin tuaj. Natyrisht, ju ofroj prkrahjen time personale, me shpres q t gzohemi me realizimin e ktij projekti. Nuk vonoi dhe Shoqata bleu nj parcel toke n lagjen Pijazin, siprfaqja e s cils arrinte 2.140 m2, pr t ndrtuar n t, nj xhami, por ky projekt nuk u realizua. Shoqata bleu edhe nj shtpi t madhe, n t njjtn lagje Pijazin, n rrugn San Grigorio, t ciln e shndrroi n pushimore, shkoll dhe qendr islame. M pas, Shoqata arriti t marr edhe nj siprfaqe t re toke, t ciln e shndrroi n varreza pr musliman e Granads. Shoqata filloi t tregoj sukses n realizimin e disa projekteve ekonomike, shumica e t cilave u realizua, n Qendrn e marr me qira, n rrugn Sarabija n Granad, sidomos projekti Nuril Andalus (Drita e Andaluzis), pr botimin, publikimin dhe distributimin e librit, si dhe inizimin e filmave dhe videokasetave q flasin pr Islamin, duke u prqendruar rreth Kur`anit madhshtor. Shoqata ndrmorri edhe nj projekt, pr themelimin e shkolls islame, pr t rritur por edhe pr fmij, pastaj pr qendrn pr diagnostifikim fizioterapi dhe rehabilitim psikik. Shoqata kishte hapur edhe nj Dyqan mjekues, i cili ofronte ushqime natyrale dhe ilae popullore. Krahas ktyre, shoqata kishte ndrtuar edhe nj furr buke dhe nj mishtore. Pr ta thn m shkurt, shoqata bri prpjekje q t formoj institucione kulturore dhe ekonomike, pr t cilat ka nevoj nj shoqri e plot dhe e pavarur. Numri i antarve t shoqats, kaloi n disa qindra, n kt mnyr, filloi t paraqitet me nj qartsi t plot natyra islame n Granad, e sidomos n lagjen historike Pijazin. Shoqata
132

organizoi dy samite t rndsishme pr Fik-hun Malikij, ku mori pjes elita e dijetarve musliman nga mbar bota. Samiti i par u mbajt n vitin 1982, n pushimoren e xhamis n Pijazin, ndrsa samiti i dyt u mbajt, nga data 07 deri 11 nntor 1983, n salln Manuel Di Fala, t ciln ua ofroi Prefektura e Granads, si lehtsim pr organizimin e samitit. Kt samit e financoi Shteti i Emirateve t Bashkuara Arabe. N muajin maj t viti 1984, presidenca e gjykatave legjislative t Ebu Dhabit, drgoi me shpenzimet e veta disa profesor mauritanez, q t`ua msojn grupit (xhematit) parimet islame. Grupi u angazhua shum n fushn e publicistiks, botoi libra n gjuhn spanjolle, gjithashtu nxorri nga botimi revistn mujore me emrin Vendet Islame. Shkaku i zgjerimit t ktij grupi, n radh t par, erdhi nga solidariteti i antarve rreth nj programi t vetm dhe, gjithashtu, ata i afronte motoja ose simbolet andaluziane, sa q u b e mundur, q nj numr i madh i banorve t Andaluzis ti bashkangjitet grupit. Mirpo, do t vazhdonte edhe m tej q t popullarizohej dhe t merrte fam, sikur mos t kishte filluar t kthehej mbrapa, apo t ngec. Kjo ishte pr shum shkaqe, e nj prej tyre ishte: shkaku i sistemit organizativ, i ngritur n baza centraliste, t mbledhur t gjith rreth hoxhs s madh (sheikut t madh), Abdul Kadr Es-Sufiut, dhe princit (emirit) t grupit, Dr.Mensur Abdu Selam Askandiro, e pas tij Muhamed Del-Bush AlAndaluzi; pastaj shkak tjetr ishte rruga ose metoda e ashpr dhe e vrazhd e grupit, n veprim me t tjert.

133

Shkak tjetr ishin krkesat e disa antarve, q i ishin bashkuar grupit, t cilt krkonin q t bhej trheqja e grupit nga shoqria andaluziane ose spanjolle, pasi n konceptin e saj, e konsideronte kt shoqri si shoqri jobesimtare. Pas ktyre shkaqeve, pason shkaku tjetr me radh, kur grupi akuzoi t gjith qytetart e tjer, prve muslimanve, si njerz t humbur - si jobesimtar dhe kjo rrodhi sidomos nga metodat e ashpra t hoxhs (sheikut-liderit t grupit), Abdul Kadrit, i cili ua ndaloi ithtarve t tij, q t ken marrdhnie shoqrore-ekonomike e miqsore me t tjert, sa q ndaloi q t kihet bashkpunim me ata, t cilt nuk i zbatojn ose prfillin urdhrat e tij, gj q e largoi nj numr t madh t antarve t shoqats, prej t cilve kishte edhe iniciator t themelimit t shoqats. Ndrsa ithtart e tjer, q mbetn m besnik, i urdhronte q mos t ken kurrfar kontakti me t larguarit, e as mos tu flasin atyre. Kjo mas ndshkimi, e dobsoi edhe m shum shoqatn dhe grupin n trsi. Pas ksaj, edhe marrdhniet e shoqats me shtetet e Gjirit, psuan ndryshime t mdha. S pari: u largua interesimi vetm pr Andaluzin (nuk ishte m ai interesim i mparshm), nacionalizmi duhej larguar prej tij, shoqata ndryshoi emrin nga emri Shoqata i kthimit t Islamit n Spanj n vitin 1981, n Shoqata Islame e Spanjs n vitin 1982. S dyti: Misticizmi (Tesavufi), konsiderohej dalje nga Islami, hoxha Abdul-Kadr u deklarua se ishte larguar nga misticizmi-tesavufi dhe kishte dal nga drejtimi durkavije dhe kishte mbshtetur iden selefije, dhe ua kishte parashtruar, e n fakt, edhe imponuar edhe ithtarve t vet, gj q nxorri pshpritje t mdha brenda prbrenda radhve t grupit, ashtu q nj numr i ri, u largua nga
134

grupi, n kt mnyr u larguan shumica e antarve t grupit, ndodhi q disa prej tyre u larguan trsisht nga Spanja, por kishte nga ata q formuan shoqata t tjera islame, e kishte t till q vazhduan t jetojn si musliman t vetmuar dhe t pavarur, por, pr fat t keq, kishte edhe prej atyre q dezertuan nga rradht e besimtarve musliman dhe u kthyen n besimin e tyre t mparshm. Shoqata hyri n nj etap t re, pasi n Granad nuk kishin mbetur m shum se pesdhjet antar. Shoqata ndryshoi edhe emrin dhe filloi t quhet Murabitun. Revista, gjithashtu, ndryshoi emrin nga Vendet Islame n ElMurabitun. Me nj fjal, do gj ndryshoi dhe grupi mori form tjetr dhe krijoi raporte dhe lidhje shum t ngushta me qendrat e Abdul Kadr ElMurabit n Britani t Madhe, Danimark, SHBA dhe shum vende t tjera t bots. Ndrsa n Spanj, vendi i quajtur Pajazin, n Granad, u b qendr e grupeve, q i takonin Murabitinve t Spanjs, q ishin n: Sevilja (Andaluzi), n Palma Di Majorka (Ishujt lindor) dhe n Bilbao (Oskadi). Ky grup, gjithashtu, filloi t bj nj organizim t srishm mistik n gjallrimin dhe manifestimin e festave e kremtave t prgjithshme, si bri n Sevilja, n muajin korrik t viti 1990, si dhe themeloi nj institucion ekonomik, ashtu si ish-kompania n Granad. Kshtu, n kt mnyr, dshtoi kjo prpjekje e guximshme n prhapjen e Islamit n Andaluzi, edhe prkundr fillimit inkurajues. Ky dshtim erdhi pr shum arsye, disa prej t cilave jan: Gabimet esenciale n organizimin e grupit, mbshtetja n centralizm, nnshtrimi absolut dhe respekti i tepruar ndaj liderit, mnjanimi nga
135

konsultat, dobsia dhe keqprdorimi i modestis (thjeshtsis) islame n mes liderve t grupit, shkputja e lvizjes nga rrjedhat e jets s prditshme n Andaluzi, aty ku ishin ata vet, mosnjohja e mjaftueshme e historis s Andaluzis dhe prekja e ndjenjave t popullit aktual (bashkkohor) andaluzian, frekuentimi i shijeve t tjera n mes shijes islame q pasoi si presion nga jasht. Pastaj shkak tjetr ishte edhe mospublikimi i llogarive, gj q shkaktoi humbjen e besimit tek ata q e ndihmonin shoqatn (donatort). Megjithat, kjo shoqat ose ky grup, do t mbetet element i rndsishm n prbrjen islame andaluziane. Vlen t theksohet se qndrimi i Shoqats Islame n Spanj dhe i Qendrs Islame n Spanj, ndaj ksaj lvizje, ishte qndrim negativ, sepse ata nuk e shihnin t arsyeshme dhe nuk ishin t knaqur, q t ket nj lvizje islame n Andaluzi, jasht kornizs organizative t tyre. Qndrimi i dy shoqatave, mbetet i njjt edhe ndaj do lvizje islame lokale. Ky sht edhe shkaku i averzionit (urrejtjes) dhe raporteve shum t largta, n mes muslimanve lokal dhe atyre q kishin emigruar pr shkaqe t ndryshme n Spanj, pr pun ose studime, t cilt kishin ardhur nga lindja.

Shoqata islame e Kordovs

Ideja pr formimin e shoqats islame n Kordov, m lindi kur shkova pr vizit n Mugrit, gjat kohs prej 19-21 nntorit 1973, n kuadr t vizits pr tu njohur me problemet e pakicave

136

islame n Europ dhe Amerik27, ndrkoh q u njoha me shtjen e xhamis s madhe (kompleksive) t Kordovs. N at koh, prefekt i Kordovs ishte Kozmin Ranije, i cili n mars t vitit 1972, n emr t Asambles Komunale t Kordovs, kishte krkuar nga UNESCO, q xhamin kompleksive t Kordovs ta konsiderojn si nj monument humanitar dhe ti kthehet origjins s saj reale si xhami, gj e cila shkaktoi debat t ashpr n shtypin spanjoll. N nj artikull t gazets ABC, t dats 10.12.1972, Rifail Kastigon krkoi n letrn e tij, drejtuar Drejtorit t Akademis Mbretrore pr Shkenc dhe Arte t bukura, q xhamia t kthehet n origjinn e vet islame dhe t transferohet katedralja n nj vend tjetr, jasht xhamis, n nj vend t posam, e xhamis ti kthehet vlera ndrkombtare, dhe publikoi vlern e shpenzimeve pr nj transferim t till, q arrinte shumn n dhjet milion dollar amerikan. Mbreti Fejsal sovrani i Mbretris Arabis Saudite (Allahu e mshiroft), menjher tregoi interesim pr kt projekt ose kt shtje, dhe pr kt e drgoi Sheikun Muhamed Ahmed Numan, t ngarkuar me nj letr gojore, pr Gjeneral Frankon, q ndodhi n muajin korrik t vitit 1973, ku tregohej gatishmri e plot pr ti paguar shpenzimet e transferimit t katedrals. Vlersimi im pr kt shtje ishte se nj gj e till ishte e pamundur pr tu br, sepse n realitet xhamia ishte pron e kishs katolike, e cila n asnj mnyr nuk do t hiqte dor nga xhamia. Megjithat, qndrimi i Asambles Komunale t Kordovs, zgjoi interesim tek un dhe m bri q t bindem se banort e Kordovs, kishin simpati
27

Ali Mansur al Kitani, Muslimant n Evrop dhe Amerik, Dar Idris, 1976, pjesa e par

137

ndaj Islamit, dhe se nga mesi i tyre, mund t ket musliman t fsheht. N vitin 1979, u aprovua Kushtetuta e re e Spanjs, e cila n vete prmbante edhe nenin q ka t bj me organizimin e feve, detajet e t cilit u vendosn m pas. M 05.07.1980, Kortesi (Parlamenti spanjoll), aprovoi ligjin e par pr liri fetare, kshtu q muslimant e Andaluzis nuk kishin m nevoj, q t bjn filtrime n mesin e tyre. T mrkurn, m datn 26 t muajit hnor Shaban 1400, (09.07.1980) vizitova Kordovn, dhe u takova me nj numr besimtarsh musliman, prej t cilve kishte spanjoll dhe maroken, q jetonin prkohsisht n Spanj. Atyre u propozova q t themelojn Shoqatn Islame t Kordovs, n baz t ligjeve t reja spanjolle. Punn pr themelimin e shoqats, e mori prsipr Khajimi Sijan, nnpuns n administratn komunale t Kordovs, ai ishte musliman, q kishte marr nnshtetsin spanjolle, kishte lindur n Tatvan, m 15.11.1922. Ka qen i njohur me emrin AbdulHamid bin Abdu Selam El-Belgithi. N vitin 1971, ishte br qytetar i Kordovs dhe kishte marr nj emr tjetr, Khajimi Sijan. Ishte zotrues i prkryer i gjuhs spanjolle, tipik si vet spanjollt, ishte integruar plotsisht n shoqrin e Kordovs, e kishte nxn prmendsh Kuranin madhshtor. I kishte t njohura mir dhe qart parimet islame. Vlen t theksojm se n Spanj kishte me mijra spanjoll me origjin marokene, t cilt kishin ikur nga Maroku, i kishin ndrruar emrat dhe fen e tyre, dhe ishin shkrir me spanjollt. Ndoshta ishin br t krishter, sa pr hipokrizi q t fitonin t drejtn e qndrimit n Spanj, mirpo, ajo q ishte me rndsi, ishte se fmijt e tyre
138

ishin integruar dhe shkrir n shoqrin spanjolle, e ishin br spanjoll, pr nga gjuha dhe t krishter, pr nga feja. Dhe vrtet, e ndoqa me kujdes, se si po shkonin punt n Kordov. M datn 30.09.1980, u regjistrua Shoqata islame arabe, n emr t Khajimi Sejan Et-Telmisani, Khoze Khuan Delkado Fernandez Di Santaila, Antonio Salsido Bikhrano dhe Zahra El-Fasi Errijahi (gruaja e par), t gjith me nnshtetsi spanjolle. M datn 06.11.1980, shoqata e ndryshoi emrin dhe u quajt Shoqata Islame e Kordovs dhe regjionit. M datn 05.11.1981, shoqata u regjistrua n mnyr zyrtare n Ministrin e Drejtsis. Pastaj, n mes meje dhe Khulio Angita Gonzales, prefektit t Kordovs, filloi seria e letrave. M datn 24.08.1980, i shkrova atij nga Dhahrani (Arabia Saudite), ku i bja apel q ta ndihmonte grupimin e muslimanve t Kordovs. Ai ma ktheu prgjigjjen me datn 18.09.1980, ku shkruante: Ka koh q un i shikoj me shum interesim, interesat e komunitetit musliman, ne jemi n kontakt t vazhdueshm me prfaqsuesin e tyre n Madrid. I kemi dhn fund dorzimit t xhamis n Kordov, q t arrijn ti kryejn ritet e tyre fetare n xhami. Marrdhniet tona historike me botn islame, jan shkaku i dshirs ton q t krijojm lidhje vllazrore e miqsore t ngushta me ju. Ju prgjigja ksaj letr m datn 11.10.1980, dhe e falenderova. Ndrsa m par, me datn 06.10.1980, m kishte shkruar prefekti Angita, dhe m kishte njoftuar pr themelimin e Shoqats islame s Kordovs, i cili m ftonte q ta vizitoj n Kordov, pr t studiuar s bashku, mundsin pr marrjen n dorzim t Xhamis historike t
139

Kadiut Ebu Uthman (q ishte shndrruar n Kisha Santa Klara), pr ta br at qendr islame. Ftesn e tij e konfirmoi me nj letr tjetr, t shkruar me datn 11.11.1980. Prgjigjen e letrs s par ia ktheva me datn 10.11.1980, n t ciln e falenderova pr ftesn e br nga ana e tij, dhe pr her t par e vizitova n Kordov, m datn 24.11.1980.28 Ishte nj takim shum miqsor dhe i mrekullueshm, ku u b e qart se prefekti kishte dshir t veant, q qyteti i tij t krijoj lidhje me Islamin, dhe se ai ishte i kujdesshm q ta organizoj komunitetin musliman n qytet. Ai m njohu me faktin se Asambleja Komunale e Kordovs, ka dhn plqimin q tua jepte xhamin e Kadiut Ebu Uthman, Shoqats Islame t Kordovs, me kusht q t meremetohet (rinovohet) dhe t bhet Qendr reflektive Islame. U morm vesh q, m datn 26.12.1980, t takohemi me zotri, babain Sheikun Muhamed ElMuntesir El-Kitani, pr ta pranuar xhamin zyrtarisht dhe p ta prgatitur at posarisht pr namaz (lutje islame) Xhamia El-Kadi Ebu Uthman, u ndrtua n kohn e sundimit t Khalifes Emevi n Spanj, Abdurrahman Enasi, n lagjen aristokrate t Kordovs, jo m shum se njqind metra, larg Xhamis Madhshtore. Siprfaqja e ksaj xhamie, prafrsisht sht njmij metra katror, n rrugn q quhet Ri Hiridija. Kur t krishtert e pushtuan Kordovn, e shndrruan xhamin n kish, dhe e quajtn Santa Klara. M pas, kt godin t vjetr, kisha e shiti dhe at e bleu Komuna e Kordovs, e cila e kishte
28

Interes Arabe por la Cesion de Uso de la Antigua Mezquita de Santa carla Cordoba, 25.12.1980

140

fituar t drejtn, q t veproj me t si t doj. Ishte xhami e madhe dhe kishte nevoj pr nj rinovim kapital, simbolet islame edhe m tej qndruan n t, nuk u shlyen aspak. Ka dy kate dhe minaren, dhe ka mundsi q t bhet nj kompleks i plot islam. N mngjezin e dits s xhumas s dats 26.12.1980, u dorzuan elsat e xhamis, n ceremonin e organizuar n Asamblen Komunale t Kordovs, n duart e kryetarit t Shoqats Islame t Kordovs, e pastaj t gjith u drejtuan pr n xhami dhe e falm namazin e xhumas, dhe ezani u thirr nga lartsit e minares s xhamis. 29. Autoriteteve kishtare, nuk u kishte plqyer aspak ajo q kishte ndodhur, dhe m datn 06.01.1981, Anfanso Florido, kryepeshkopi i Kordovs, i shkruan nj letr t hapur Hulijo Angita Gonzales,Prefektiti t Kordovs30, duke i thn: Vrtet, dorzimi i xhamis dhe i godinave historike, nga ana e Komuns pr Shoqatn Islame, sht nj veprim i rrezikshm ...na bn q t ndiejm se nj stuhi islame do ta kaploj qytetin ton, Kordovn. Kryepeshkopi e akuzonte Islamin, se n t ekziston bindja se xheneti sht nn hijen e shpats, dhe se: prkrahja e Islamit n Kordov nga autoritetet lokale, ishte nj gabim historik, dhe gjithashtu ishte nnmim pr qytetart e Kordovs dhe zbritje nga eprsia dhe niveli i lart krishter n nivelin e ult dhe t prapambetur islam. Kryepeshkopi e akuzoi prefektin dhe
29

30

Entegrada la Llave de la Antigua Mezquita de Santa Clara al Senor al-Kettani Cordoba 27.12.1980 Precisiones Historicas sobre la Iglesia de Santa Clara Cordoba, 08.01.1981.

141

Asamblen Komunale t Kordovs, se i ka provokuar ndjenjat e qytetarve t krishter t Kordovs. Prefekti, t nesrmen, i ktheu prgjigjen kryepeshkopit, n nj letr t ashpr, t ciln e publikoi n shtypin ditor31, n t ciln shkruante: Ska dyshim, se kushtetuta spanjolle respekton bindjet e t gjith qytetarve, dhe garanton lirin e bindjes, dhe se nuk ka dallim n mes Fes Katolike dhe feve t tjera para kushtetuts spanjolle... Dhe shkruante se, si prefekt i zgjedhur me votn e lir, e kam pr obligim q ta praktikoj kushtetutn n qytetin e Kordovs, dhe ashtu si e ka ndihmuar komuna kishn katolike deri m tash, e ndien pr obligim q ti ndihmoj edhe muslimant. Prefekti, gjithashtu, i tha Kryepeshkopit: Se ka marr fund epoka e sundimit kishtar n shtpi dhe shtet, pa t drejt ankese, dhe se kisha katolike nuk sht n nivelin e duhur moral, q t ket t drejt ta kritikoj Islamin n Spanj, e sa i prket ndjenjave t qytetarve t Kordovs, prefekti tha: Jan ata q m zgjodhn mua prefekt t tyre, e ty askush nga qytetart e Kordovs nuk t ka zgjedhur, o zoti Kryepeshkop i peshkopis s saj (Kordovs), dhe m tej prefekti vazhdon: - Qndrimi im dhe i Asambles Komunale t Kordovs, sht qndrim i drejt dhe n interes t qytetit, dhe se ai personalisht nuk anon nga asnjra fe, q d.m.th. se nuk ishte as i krishter, dhe as musliman. Prefekti e mbyll letrn e tij, me fjalt: Un jam prefekti yt dhe ti nuk je kryepeshkopi im. Pas ksaj, ndodhi nj fushat e ashpr n shtypin ditor, rreth ksaj teme n mes atyre, q
31

Cordoba: El Alcalde Replica Al Obispo Sobre las Cesiones de Edificios a Los Musulmanes A.B.C., 07.01.1981

142

ishin opozit e prefektit dhe atyre, q ishin pro. Fushata zgjati disa muaj, gj q bri q i gjith shtypi spanjoll ti jepte rndsi. Kjo fushat, n fillim fare, ishte pozitive pr shoqatn e re, pasi n opinion u b e njohur se ekziston shoqata, dhe numri i antarve t shoqats u shtua deri n pesdhjet persona. Disa muaj me radh, gazetat foln pr komunitetin musliman n Kordov, si nj ngjarje intuitive (q ska nevoj pr t logjikuar shum), pasi ka qen dika q nuk ka ekzistuar. Shoqata e re, pastaj i luftoi me fjal t buta disa qarqe: n radh t par, djathtistt spanjoll, dhe natyrisht kishn, n radh t dyt, e q kjo sht pr keqardhje: Shoqatn islame t Spanjsdhe Qendrn Islame n Spanj, dhe kjo nprmjet shkrimeve t raporteve negative, q shoqata prhapte n vendet arabe dhe institucionet e shoqatat islame, kundr shoqats s re, dhe s treti, luftn me prfaqsit diplomatike arabe, n Madrid. Shoqata Kthimi i Islamit n Spanj, punoi drejt lidhjeve t ngushta me Shoqatn Islame t Kordovs, u organizuan disa takime (mbledhje, seanca), n mes dy shoqatave, ku e para synonte q e dyta t shkrihet n t parn. Mirpo, nuk ia arriti ktij qllimi, pr shkak t strukturs piramidale organizative t shoqats s Granads, q ndryshonte nga ajo e shoqats s Kordovs. M datn 01.05.1981, n Granad, dy shoqatat nnshkruan nj marrveshje pr bashkpunim n mes tyre, me kt citat: pas bismilahit dhe falenderimeve pr Allahun u shkruajt: Betohemi n Allahun e Lartmadhrishm, dhe n kt Kuran Fisnik, pr t punuar si nj dor e vetme, pr ta liruar Islamin n tokn e Andaluzis (Spanj dhe Portugali), dhe kthimin e sheriatit
143

Islam dhe synetit t t Drguarit (paqa dhe bekimi i Allahut qoft pr t), n Andaluzi, dhe q t jemi ashtu si na ka urdhruar Allahu, vllezr n fen e Allahut dhe n rrugn e Pejgamberit a.s., q t mos heqim dor nga njri-tjetri dhe q mos ta turtulisim e telendisim njri tjetrin. Allahu sht dshmitari m i mir pr kt marrveshje. Ai sht mbikqyrsi m i mir, dhe lirimtari m i mir. Pr shoqatn e par, nnshkroi emiri (princi) i shoqats, Mensur Abdu Selam, e pr shoqatn e dyt, kryetari i saj Khajimi Sijan dhe dy dshmitar; shkruesi i marrveshjes dhe avokati Muhamed bin Idris El-Hilw, nga Kazablanka (DarulBejda). Pr Shoqatn Islame t Kordovs, ishin caktuar tri pun kryesore, t cilat ishin: 1- Arritja e nj marrveshjeje me shkrim, me Komunn e Kordovs, pr marrjen e xhamis s Kadiut Ebu Uthman, q ti plotsoj kushtet dhe ti mbledh ndihmat pr rinovim dhe meremetim; 2- Shoqata t marr nj Qendr (zyr) prkohsisht; 3- T ftoj nj imam, pr tua msuar antarve t shoqats (brenda n shoqat) rregullat dhe konditat islame. M datn 17.07.1981, paraqitn lutjen n Ministrin e Kulturs, pr t rinovuar xhamin e Kadiut Ebu Uthman, pastaj iu drejtuan Komuns me planin e plot pr rinovimin e xhamis, q kushtoi mbi pes milion pezeta. Komuna iu prgjigj m datn 29.09.1981, n mnyr shum t kufizuar pr projektin. Nga aspekti teknik, nuk ishte problem i madh q t arrihej deri te marrveshja me Komunn. Por, problemi ishte i madh te kushtet e parashtruara pr ta marr xhamin.
144

M datn 20.06.1981, Komuna kishte paraqitur nj projektmarrveshje, ku prfshiheshin pika t padrejta (delikate), q nuk ishte e mundur t pranoheshin n asnj mnyr, prej tyre: shoqata detyrohej q t lejonte hyrjen e lir t turistve n xhami, ti hapte dyert para konkurencs s shoqatave t tjera, n prpjekje pr ta marr xhamin, prcaktohej afati kohor i prdorimit t xhamis pr 49 vjet, ashtu q pas 49 viteve t shfrytzimit, xhamia ti kthehej pronsis komunale, q Komuna t kishte t drejt ta ndrpriste marrveshjen kur t dshironte, e shum pika t tjera, gj q bri q negociatat t arrijn n port t mbyllur. Shoqata filloi t mendoj pr ndrtimin e nj xhamie, e cila do t ishte pron e plot e saj. E la xhamin e Kadiut Ebu Uthman, me gjith ato kushte q u paraqitn, si rezultat i trysnive (presionit), q vinin nga qarqet ekstreme. Komuna, gjithashtu, i paraqiti shoqats edhe nj opcion tjetr, q shoqata ta merrte Kshtjelln e lir, pr ta prdorur si shoqat fetare, por shoqata u trhoq, sepse nuk kishte mundsi. M datn 14.08.1981, filloi fushata publicistike kundr Khajimi Sijan-it. N t morn pjes, s bashku, arabt dhe spanjollt. Gazetat publikuan dftesn q vrtetonte se ai e kishte pranuar zyrtarisht krishterizmin, m datn 06.12.1979, dhe se ai e kishte prsritur martesn n kish, si edhe e shan me t gjitha sharjet32. Khajimi u prgjigj pr akuzat q i adresoheshin atij, duke thn se ai kishte qen i presionuar (detyruar), q ta pranonte publikisht katolicizmin, sepse ata ia morn gruas time nnshtetsin spanjolle, t ciln e kishte gzuar qysh para 27 vitesh para se t
32

Jaime Sellan es CatolicoCordoba, 14.08.1981

145

martoheshim, pastaj refuzuan q tu jepnin pasaporta bijve tan, njrit prej tyre refuzuan q tia rinovojn librezn nacionale, dhe m detyruan q t veproj ashtu si veprova, mirpo un jam musliman, si kam qen musliman n t kaluarn, dhe ashtu do t vazhdoj t jem musliman derisa ta takoj Allahun33. M datn 1 dhe 2 janar 1982, Shoqata Islame e Kordovs, n qendrn komunale, n Pallatin e vjetr t kalifs, organizoi Takimin miqsor arabokordovian, q ishte edhe samiti i par i ksaj shoqate, t ciln e shpalli t hapur prefekti Angita dhe n t ciln morn pjes edhe shum personalitete arabe dhe spanjolle. Samiti u hap me leximin e ajeteve Kuranore. I ndoqa me kujdes ligjratat e shkrimtarit t ktyre rreshtave, dhe t profesorve, si: Abduselam El-Huras, Ismail ElKhatib nga Maroku, Antonio Rabasko, Antonio Salsido dhe Lavoro Al Mos nga Spanja, dhe t tjer34. Kryepeshkopi Anfans Florido, prsri bri trazira npr gazeta, nj fushat tjetr q zgjati disa jav, pr shkak t namazit prshndets, q disa nga ligjruesit, e faln n xhamin e Madhe, t ciln ai e quajti si poshtrim pr katolikt35. M datn 11.01.1982, ish presidenti i Algjeris, zotri Ahmed bin Bala dhe gruaja e tij, zonja Zahra Selami, e vizituan Kordovn me ftes nga Shoqata Islame e Kordovs.36 N fund t janarit t vitit 1982, nj grup i Shoqats, e vizitoi Marokun
33

34

35

Conozco a Jaime Sellan desde que Llego a Cordoba Cordoba 20.08.1981 Se Celebro el l Encuento de Amistad Arabo-Cordobes Cordoba, 03.01.1982 Protesta del Obispado por los Resos Musulmane en la Mezquita Catedral Cordoba, 03.01.1982

146

dhe u takua me disa personalitete zyrtare dhe jo zyrtare37. N fillim t shkurtit 1982, nj delegacion i Kordovs me n krye prefektin Angita dhe gruan e tij, si dhe n shoqrimin e Khajmi Sijan, dhe disa antarve t asambles komunale vizituan Marokun. Shrfytzuan nga rasti disa familje andaluziane, q ta falenderojn prefektin dhe banort e Kordovs, pr qndrimin e tyre t guximshm q ata po i japin Islamit, n qytetin e tyre. Me kt rast, zotri Angita mbajti nj ligjerat n Kasablank, me titull Kordova: e kaluara, e tashmja dhe e ardhmja e saj, q pati nj ndikim shum t thell. Ky delegacion, u prit edhe nga shum personalitete t Marokut, disa i pritn npr shtpit e tyre, si ishte rasti me Dr.Abdul Kerim El Khatib n Ribat, pastaj Prof.Abdullah Kenuni (Allahu e mshiroft), q u prit n Bitanga, pastaj Haxhi Idris El Hulv, n Kasablank dhe shum t tjer. Vizita e delegacionit prfundoi n qytetin Fas, ku kremtuan t gjith qytetart38. Pastaj, nj delegacion i Shoqats Islame t Kordovs , i kryesuar nga Sijani, vizitoi disa vende t Gjirit Arab, ku u takuan me zyrtar t lart t atyre vendeve, n mesin e tyre edhe me Sheikun Ahmed El-Mubarek (Allahu e mshiroft), i cili ishte kryetar i Gjykats Legjislative t Ebu Dhabit, n shtetin e Emirateve t Bashkuar Arabe.

36

37

38

El Ekspresidente Argelino Ben Bella Visito Ayer Nuesytra Ciudad Cordoba, 12.01.1982 Mr.Hachmi Filali Recoit une Delegation de lAssociation Islamique Autonome de Cordobe, le Matin 21.01.1982 Sans la Tolerance entre les Communautes Maroc-Soir, 12.02.1982.

147

N qershor t vitit 1982, Shoqata Islame e Kordovs, hapi qendrn e saj n nj apartament me qira, t marr n rrugn Angjel Sabidra, n qendr t qytetit t Kordovs, pasi m par, antart e shoqats, takoheshin n shtpin e kryetarit t shoqats, e sidomos pasi dshtuan ta marrin xhamin e kadiut Ebu Uthman, pr shkak t largimit nga kushtet e mundshme. M pastaj, lindi idea q ta marrin nj imam nga Maroku, i cili t dinte gjuhn spanjolle dhe t kishte njohuri t duhur rreth Islamit, ashtu q tua msonte, antarve t shoqats, parimet islame. Pas disa konsultave, u vendos dhe u zgjodh imami, i cili zyrtarisht, e filloi punn n korrik 1982. M von, filluan disa grindje dhe mospajtime brenda shoqats, t cilat uan deri te pezullimi i saj, n maj t vitit 1990, ndrsa antart e saj u bashkangjitn npr shoqata t tjera islame n Andaluzi. Nga ne krkohet q ti bjm nj analiz shkaqeve t pezullimit t aktiviteteve t ksaj shoqate, pasi i bm nj ekspozim t duhur, ashtu q t njihemi me shkaqet e dshtimit t Shoqats Islame t Kordovs dhe msimeve pozitive, q mund t marrim nga kjo prvoj, por edhe prov. Themelimi i ksaj shoqate, ishte shum i dobishm pr kthimin e Islamit n Andaluzi. U konfirmua pr her t par se, ekziston Feja Islame n Kordov. Pastaj, shum qytetar t Kordovs, e pranuan Islamin nprmjet ksaj shoqate, t cilt mbetn musliman edhe pas dshtimit t ktij organizimi, gj q mundsoi q, muslimant e Kordovs, t organizohen mbi baza m t mirfillta e m t fuqishme. Gjithashtu, paraqitja e ksaj shoqate, mundsoi q t kuptohet se, nga mesi i faktorve t fuqishm t
148

qytetit t Kordovs, ka t till, q e kundrshtojn prezencn e Islamit dhe t till, q e ndihmojn me t gjitha forcat. Shoqata Islame e Kordovs nuk pati sukses, q t bhet iniciatore e ringjalljes s Islamit n Andaluzi, pr shum arsye. Prej tyre ka arsye, apo faktor t brendshm dhe t jashtm. Sa i prket faktorve t brendshm, ato ndrlidhen me dobsin e mundshme prej futjes s elementeve jo andaluziane n radht e shoqats, vet kryetari, i cili e pezulloi shoqatn, ishte orientalist. Po ashtu, edhe kryetari i par edhe i dyt i shoqats, bn disa gabime t mdha, prej t cilave prfituan armiqt e fes Islame, n Andaluzi. N ann tjetr, shoqata nuk arriti t sajoj nj program t duhur dhe t qart islam pr Andaluzin, i cili do ta joshte dhe trhiqte masn andaluziane nga Islami. Ndrsa shkaku i jashtm, ndrlidhet me kundrshtimin e madh nga disa mese islame, t cilat e kishin shijuar nj prov t till.

Prpjekjet pr organizime t tjera n Andaluzi

N Andaluzi u paraqitn prpjekje t tjera islame pr organizime, disa prej t cilave ishin t kufizuara, disa ishin t tilla, q patn jet t shkurtr, disa t tilla q mbetn ngjyr mbi letr, e disa t tilla q iu bashkangjitn organizatave tjera. T gjitha kto organizime nuk doln asnjher jasht qyeteve t Andaluzis. Ndrsa sot, n Granad, t gjitha organizimet islame q jan aty, jan t shkputura, ose e kan origjinn nga shoqata "Kthimi i Islamit n Spanj", t cilat u themeluan nga persona dhe grupe, q doln nga shoqata am, prandaj edhe kto
149

shoqata, nuk kan ndryshime, n aspektin organizativ, nga shoqata am, prej t cils jan shkputur. E para e ktyre shoqatave, sht "Shoqata Islame n Spanj -Xhamia Takva", n t ciln punonin dy profesor mauritanez. Ksaj shoqate, iu bashkangjitn mbi pesdhjet antar t rinj, t cilt hapn aktivitete pune n pjesn e vjetr t Granads, n mes t lumit Hidra dhe hyrjes s lagjes Pijazin. Qendra e shoqats, ishte vendosur n nj apartament t marr me qira dhe prdorej si qendr islame. Shoqata bnte prpjekje t madhe n prhapjen e njohurive islame, n mesin e antarve t vet, mirpo, n Granad, aktivitetet i kishte shum t kufizuara. Shoqata e dyt, sht "Xhemati Musliman i Andaluzis". Ajo sht shoqata e par, q u themelua n Granad, pas "Shoqats s kthimit t Islamit n Spanj". At, e themeluan nj numr personash, q kishin dal nga shoqata e mparshme, m datn 28 Ramazan, t vitit 1401h (q prputhet me datn 31.07.1981). U formua Kshilli i par ekzekutiv i shoqats, i udhhequr nga zotrinjt Umer Abdul-Hak Koka Dominikos (kryetar, me origjin nga Sevilja), Abdul-Kerim Muhjiddin Krasko Sasteri (zvends/kryetar), Zahrae Kontriras Kano (sekretare), Abdu-Nur Koka Dominikos (arktar), Muhamed Khan (antar), Aishe Dijas Bermudes(antare), Muhamed Mubin Medine Rodrigez (antar). N deklaratn e themelimit t ksaj shoqate, shkruhej: "Themelimi i shoqats "Xhemati musliman i Andaluzis", me qendrn e saj n Granad, e themeluar nga burra dhe gra q e prqafuan Islamin gjat viteve t fundit, erdhi si rezultat i boshllkut t krijuar, si pasoj e anullimit t
150

shoqats "Kthimi i Islamit n Spanj" dhe shndrrimit t saj n drejtim mistik (sofist), me emrin Durkavije. Ky ndryshim i shoqats n drejtim, i cili natyrisht i prket vetm nj pakice t ndar, ka br q muslimant, t cilt nuk jan antar t ktij drejtimi, por natyrisht njihen se jan pjes e pandar e ummetit musliman, t mbesin t paorganizuar dhe pa nj qendr, ku mund t mblidhen pr ti kryer ritet fetare, s bashku. Ky xhemat musliman, n Granad, dshiron q t shpreh respektin e duhur pr fardo rruge q zgjedh muslimani, e q sht brenda sferave t Sheriatit t pashterrshm, pr adhurimin e Allllahut, sipas msimeve t Kuranit fisnik dhe Sunetit t t drguarit ton, Muhammedit s.a.v.s. Xhemati shpreh gatishmri pr t prhapur fen e pastr islame, dhe forcimin e rrnjve t saj n zemrat e qytetarve t ktij vatani (atdheu)". Shoqata, m pas, hapi qendrn e saj, n nj apartament n rrugn Kastenida, m von kaloi n nj banes tjetr, n rrugn Shenil n qendr t Granads, e pajisur me zyr, banes pr t banuar imami dhe faltore pr falje. Shoqats iu bashkangjitn edhe dhjetra musliman t Granads, kshtu q shoqata filloi t bj prpjekje pr ti br t larmishme aktivitetet e saj dhe pr ti shtrir ato jasht Granads. Ajo kishte nj projekt, q t formonte nj plantacion pr muslimant, n malet Rande, mirpo nuk ia arriti ta realizoj, pr shkak t mungess s mjeteve materiale. N maj t vitit 1983, kjo shoqat u bashkangjit me shoqatn "Xhemati musliman n Andaluzi", qendra e s cils ishte n Sevilja, por m pas, sikur q do ta shohim, n fund t vitit 1984, u
151

shkput prsri. Kryetar i saj, u b Harun Krakuil Romero, ndrsa shoqata vet, u shndrrua n shoqat t vogl n mesin e shoqatave islame t Granads, me aktivitetet shum t kufizuara. Shoqata e tret, sht "Shoqata Islame e Granads", e regjistruar zyrtarisht n Ministrin e Drejtsis, si shoqat fetare. Kjo shoqat u themelua n fitin 1984, nga disa musliman, t cilt m par kishin qen antar n "Shoqatn e Muslimanve t Andaluzis", t cilt u bashkangjitn n grupin e shiitve "Ithna-asheri" (Dymbdhjet imamije), dhe u shkputn nga shoqata e siprprmendur. N momentin e bashkangjitjes, me shoqatn "Xhemati islam i Andaluzis", q kishte orientim shiit, ndryshe nga shoqatat e tjera, t cilat kishin orientim sunit, kryetar i par i ksaj shoqate u b Muhamed Mubin Medine Rodrigez. Selia e ksaj shoqate, gjendej n rrugn Noviba Di Labrihan, n Granad. Numri i antarve t saj, nuk e kalonte numrin dhjet dhe kjo shoqat pati aktivitet shum t kufizuar. Shoqata e katrt, sht "Xhamia e Bardh", e cila u themelua n sheshin e bardh t Granads. Imam dhe kryetar i saj sht Ahmed Abdullah Fotmidjano. Ai, gjithashtu, sht nga antart e vjetr t shoqats "Kthimi i Islamit n Spanj", q numron disa dhjetra antar. Aktiviteti i saj nuk e tejkalon Granadn. Ndrsa, Dr. Mensur Abdu-Selam Eskodiro, i cili ishte emiri (princi) i shoqats "Kthimi i Islamit n Spanj", pasi u largua nga shoqata, u transferua dhe shkoi n Matril, n brigjet e detit, q i takonte regjionit t Granads. Atje, u vendos me nj grup mjeksh musliman, s bashku me t cilt ngriti nj qendr t plot mjeksore. N kt mnyr, u
152

krijua nj grup i ri muslimansh n Matril, por pa ndonj organizim apo aktivitet tjetr, prve lmis s mjeksis. I pari, q mendoi pr formimin e nj xhemati, ose grupi muslimansh, jasht Granads, isht nj burr nga Xhijani, i shtyr n mosh, i cili kishte punuar n ushtrin spanjolle, emri islam i t cilit ishte Mollaj Muhamed bin Alij Al-Andalosi, ndrsa emri krishter i tij ishte Emiljo Akuther Anaja. Ai thoshte se origjina e tij vjen nga princrit musliman. N vitet shtatdhjet deklaroi se ishte kalifja i muslimanve n Andaluzi. Nuk kishte ithtar, por ishte i pari q pati guximin ta deklaronte Islamin haptazi nga mesi i spanjollve, dhe bri prpjekje q ta prhapte Islamin, sipas metods s tij. Nuk kishte seli, por shtiste npr gjith Spanjn, nga njri vend n tjetrin. N janar t vitit 1983, u themelua "Xhemati Islam i Murijes", n Murije, nga Bilal Kelis Miza Andalosi, me origjin nga Sevilja, i cili ishte br musliman n Belgjik, n vitin 1975. Edhe kjo shoqat, u regjistrua n Ministrin e Drejtsis. Kjo shoqat, deri n ditn e sotme, mbeti ngjyr e shkruar mbi letr. N t, nuk mbeti tjetr kush, prve Bilalit, i cili gjithashtu u largua prej Murijes. T gjith muslimant andaluzian t Murijes, sot, jan antar t shoqats "Xhemati Islam n Andaluzi". N gjysmn e vitit 1982, Abdu Semia Ariana, themeloi "Xhematin Islam t Malikas (Mallorks)". Ai ishte musliman i Mallorks dhe antar i shoqats "Kthimi i Islamit n Spanj". Ai ishte shkrimtar dhe hulumtues pr shtjet andaluziane. U b musliman nga fundi i viteve t shtatdhjeta, gj q ndodhi pasi u thellua n studimin e historis s Andaluzis. Gjat ksaj kohe, u njoh me Sejidi
153

Ahmed El-Haxhin, njrin nga dijetart e Universitetit Karuwijn, n Fas t Marokut. Ai qndroi n shtpin e tij, prafrsisht nj vit, pr t msuar parimet e fes islame. N vitin 1984, shoqata bleu nj ndrtes prej tre katesh, n rrugn San Agustin, n qendr t qytetit Mallorka, t ciln e shndrroi n qendr islame, q prbhej nga nj zyr, mesxhidi (faltorja) dhe nj vendbanim (banes) pr imamin. Shoqata mori nj imam nga Maroku, me pages nga Mbretria e Arabis Saudite. Edhe kjo shoqat e spanjollve, nuk numronte m shum se dhjet antar, por m pas, numri i tyre u shtua nga emigrantt e Marokut. Qendra bnte aktivitete, q jan pr tu lavdruar, sidomos n msimin e parimeve islame nga ana e antarve t shoqats. N vitin 1986, Abdu Semia Arjana, u punsua si nnpuns, n konsullatn e Arabis Saudite, n Mallorka, dhe ia dorzoi qendrn shoqats "Qendra Islame n Spanj ", duke e shndrruar kshtu n deg (filial) t saj. N regjionin e Mallorks, u b edhe nj grupim tjetr i muslimanve. Kjo u b n qytezn "San Pedro Di Antaro", n perndim t qytetit Morbella. Ky grup, u formua n vitin1983, me emrin "Rruga Islame", nga Khalid Abdul Kerim, ish kryetari i qytezs Mode, n regjionin e Mallorks, i cili ishte edhe antar i shoqats "Kthimi i Islamit n Spanj". Shoqata "Rruga Islame", nuk numronte m shum se dhjet antar. Ata kishin qendrn e tyre personale dhe aktivitetet e tyre nuk i kalonin kufijt e qytezs. N vitin 1979-1980, kur shoqata "Kthimi i Islamit n Spanj" kaloi n Sevilja, n t u bashkangjitn nj numr spanjollsh, ndrsa kur u
154

b transferimi i shoqats n Granad, n vitin 1980, nj numr i antarve refuzoi t transferohej nga Sevilja, dhe hoxha Abdul Kadr Essufi i largoi nga shoqata. Me largimin e tyre nga shoqata, ata themeluan nj shoqat t posame, me datn 06.12.1981. Kjo ishte shoqata "Xhemati Islam i Seviljes". Komiteti i par ekzekutiv i ksaj shoqate prbhej prej Abdul-Hadi Sanz Kemino (kryetar), Abdul-Mugni Garsija Artaqo (sekretar), Muhamed Ahmed Ali Sharki (arktar), i cili ishte nga Sebte, Othman Persapi Gonzales (antar), Umer Elapont Tormis (antar). Shoqata, u regjistrua n mnyr zyrtare, si shoqat fetare n Ministrin e Drejtsis, me dat 13.05.1982. Antart e saj, n at koh, numronin prafrsisht 20 antar. Qendra (selia) e shoqats, kur u themelua, ishte n nj banes, n rrugn Kondi Di Torihon, afr sheshit Evropa, n nj lagje t varfr, prej lagjeve t Seviljes. N fund t vitit 1982, shoqata u transferua n nj seli m t mir, n nj lagje m t mir, n rrugn Amor Di Dijos (q ka kuptimin: i dashur i Zotit). Kjo seli ishte thjesht, nj shtpi e vjetr me dy kate, n t ciln u caktua vendi pr faltore (mesxhidi), shkolln dhe zyrat pr shoqatn. Pas shprbrjeve, t cilat rezultuan me lindjen e shoqats "Xhemati Islam n Andaluzi" (si do ta shohim n vazhdim), shoqata kaloi n nj qendr m t vogl, n rrugn Mejson Del Moro (hoteli i muslimanve) dhe aktiviteti i shoqats "Xhemati Islam i Seviljes", vazhdoi t mbetet shum i kufizuar, brenda prbrenda qendrs s vet islame dhe numri i antarve t saj, nuk u shtua aspak, q nga formimi i saj.

155

N qytetin Arkesh, n regjionin Kadis, gjendet nj rrug mistiksh. Aty jetojn spanjoll dhe anglez, musliman dhe jomusliman. Ky grup mistik nuk konsiderohet musliman, me do kuptim t fjals, dhe ata nuk bashkpunuan me shoqatat dhe grupet e tjera islame. Me datn 10.02.1982, Rozhe Garodi vizitoi Kordovn, para se ta pranonte Islamin. Vizitn e bri n cilsin e drejtorit t "Qendrs Ndrkombtare pr Dialog n Mes Civilizimeve". At e priti prefekti i Kordovs, Hulijo Engita. Garodi foli pr mundsit, q Kordova t bhej nj qendr ndrkombtare pr dialog mes civilizimeve, dhe q t hapej nj Universitet islam. Pastaj, Garodi i bri apel "Xhematit Musliman n Andaluzi", q t mbaj "Samitin e Par Islam pr Muslimant e Evrops", i cili u mbajt n Sevilja, nga data 19 deri 22.07.1985. Ai mori pjes edhe vet, dhe u zgjodh kryetar i Samitit 39. Pas samitit, vazhdoi bisedimet me Asamblen Komunale t Kordovs, pr t marr "Kshtjelln e liris", q i ishte premtuar m par "Shoqats Islame t Kordovs". Asambleja Komunale dha plqimin q shoqata ta prdorte si muzeum kulturor. N ndrtimin e muzeumit, ndihmoi Abdurrahman Medine Mulire, njri nga lidert e "Xhematit Islam n Andaluzi", i cili m pas u b drejtori i par i asaj shoqate. Muzeumi u hap n fillim t marsit 1987, n prezencn e disa personaliteteve islame dhe joislame, nga lindja dhe perndimi, pjesmarrs t samitit pr dialog n mes civilizimeve. Muzeu nuk ishte islam, edhe pse n t, ishin ekspozuar disa gjra islame, si ishin disa pjes t shkputura nga xhamia e
39

Roger Garaudy, El Pais (Madrid), 25.7.1985.

156

Kordovs, nga Pallati i Kuq. Muzeun e punuan dy musliman andaluzian, Jusuf Bagras Roldan dhe gruaja e tij, Merjem. Projektin e investoi Mbretria e Arabis Saudite dhe disa investitor t Gjirit Arab. Muzeumi, n t njjtn koh, nuk ishte qendr islame. Q nga fillimi i tij, n vitin 1988, u drejtua nga nj drejtor i krishter. Pra, drejtor nuk ishte mendimtari francez musliman Rozhe Garodi, i cili, gjithashtu, nuk kishte kurrfar aktiviteti n mesin e komunitetit musliman t Andaluzis. N kt kapitull, jan prmendur prafrsisht dhjet shoqata islame, t cilat u themeluan n fillim t viteve t tetdhjeta, prej personave t kthyer n fen islame, npr vende t ndryshme t Andaluzis... T gjitha kan ann negative dhe at pozitive. - Ana negative sht numri i madh i organizatave, q argumenton mosunitetin rreth nj fjale, mos koordinimin e rradhve, e ndoshta edhe prplasjet. Kjo nuk i prshtatet lvizjes rilindase, dhe komentohet se kjo e pengon shum shpresn e madhe t muslimanve. Mirpo, prej ktij numri t madh ka edhe dobi. Kjo dobi erdhi nga ajo se, edhe pas dshtimit t ktyre formave t prmendura m par, u paraqitn (Organizimi i emigrantve musliman, Organizimi i hoxhs Abdul-Kadr Essufi dhe Shoqata islame e Kordovs), si polarizim (vendtubim), pr t gjith t kthyerit n Islam. Kshtu u b e mundur, q secili, i cili kishte mendime t reja ti paraqes mendimet e tij, dhe t organizoj grupe, q mblidhen rreth e qark tij, ashtu q me kalimin e kohs, t dal n pah ka sht e suksesshme dhe ka sht e dshtuar. Vrtet, kto shoqata dhan kontribut q vlen t falenderohet. Secila me metodn e vet, bnte
157

thirrje pr n Islam, n mesin e andaluzianve dhe t tjerve, q jetonin n Spanj. Shumica e atyre q u konvertuan n Islam mbetn musliman, edhe prkundr prkatsis, se cils shoqat i takonte dhe kalimit nga nj shoqat n shoqatn tjetr, apo ndryshimit t emrit t shoqats, apo daljes s trsishme nga shoqatat, dhe mbetjes i vetmuar. Nga fundi i viteve t tetdhjeta, numri i besimtarve musliman n Andaluzi, q u kthyen n Islam, arriti prafrsisht n 4.000 (katr mij), n vitin 1990. Seciln shoqat, prej shoqatave t prmendura, e ndoqi nj fat i veant, i ndryshm nga t tjert. Kishte prej tyre, q lindn t vdekura, si ishte Xhemati islam El-Murije, kishte t tilla q u bashkangjitn me t tjert, si sht rasti me Shoqatn islame t Mallorks, kishte t tilla, prej s cilave u shkput nj grup, e q m pas, u b nga grupet (xhematet) m t mdha n Andaluzi dhe shpresa e udhheqjes s fatit islam. E till sht shoqata "Xhemati islam i Seviljes", pr t cilin do t shohim n vazhdim.

Prpjekjet organizative jasht teritorrit t Andaluzis

"Xhemati Islam n Spanj", n rrugn Ohinjo Kaesi n Madrid, konsiderohet si shoqata m e vjetr spanjolle jasht Andaluzis. Kjo shoqat u regjistrua n Ministrin e Drejtsis, m datn 17.12.1979, nga ana e Alvaro Maordom Kominez (sekretar i prgjithshm), dhe Havijer Nikolas Kopijos Nijito e Tomas Parijo Gabrijel (kryetar), t gjith qytetar t Madridit. Ahmed Abdullah Maordom Kominez, sekretari i tij i prgjithshm, konsiderohet themeluesi i ksaj
158

shoqate. Ai sht shkrimtar dhe gazetar, me origjin nga Belnesije. Ka shkruar nj sr artikujsh, n gazetat spanjolle, n mbrojtje t Islamit dhe shtjeve islame, si edhe shkruar nj libr rreth historis s zotriut ton, Muhammedit s.a.v.s. (paqa e bekimi i Allahut qofshin mbi t). Ka marrdhnie t afrta n Ministrin e Jashtme t Spanjs, si kshilltar pr shtje islame, si edhe mban raporte t mira me ambasadat arabe, n Madrid. N programin organizativ t themelimit t ksaj shoqate, prcaktohen qllimet e saj, t cilat jan: "Prhapja e fes islame, ashtu si na mson Kurani dhe suneti, n mesin e t gjith muslimanve t Spanjs, t njoftuarit e t gjith personave, q shprehin dshir pr t marr njohuri pr Islamin, formimi i degve t "Xhematit Islam n Spanj" n t gjith territorin e atdheut, inkurajimin e msimit t gjuhs arabe, sepse ajo sht gjuha e Kuranit dhe mundson t mbahen lidhje me 21 shtete, me t cilat ekzistojn marrdhnie historike, t ngushta dhe miqsore, krijimin e marrdhnieve vllazrore, n t gjitha fushat, n mes popujve musliman dhe popullit spanjoll, interesimin q t gjith muslimant spanjoll t formojn personalitetin e tyre t vrtet islam, duke ndjekur dhe zbatuar me kujdes konditat e fes islame, t lexojn dhe t kuptojn Kuranin, t binden pr msimet e tij, etj, etj...". Mes datave 26 - 28. 12. 1989, shoqata mbajti Samitin e Par pr muslimant e Spanjs, n hotelin Praga, n Madrid. Qendra e shoqats, n Madrid, prbhej prej xhamis dhe zyrave dhe ushtronte aktivitetet t kufizuar. N vitin 1980, shoqata arriti nj marrveshtje me prefekturn e Kordovs, rreth xhamis "El159

Murbitu", t ciln e ndrtoi diktatori Franko, n sheshin Kopshti Mursid n Kordov, pr ushtart maroken. Prefektura e dorzoi kt xhami pr shoqatn, nn kto kushte: - Prdorimi i godins t bhet vetm pr ritet dhe lutjet islame, - T gjitha punimet e rinovimit dhe meremetimit t bhen nga ana e shoqats, me plqimin paraprak t prefekturs, - Afati i prdorimit t qendrs t vazhdohet pr pes vjet, - Shoqata duhet ta mirmbaj xhamin n nivelin e duhur, - Godina dhe t gjitha prmirsimit e bra, i kthehen prefekturs, pas pes viteve, pa kurrfar kompensimi. Marrveshja e till u arrit, dhe pas pes viteve, prefektura e ktheu godinn n pronsin e saj, e cila m pas ia dorzoi ambasadorit t Arabis Saudite n Madrid40, i cili ia dorzoi shoqats "Qendra Islame n Spanj". N kt mnyr, xhamia e vogl u b filial e shoqats n Kordov. Shoqata "Xhemati Islam n Spanj", numronte prafrsisht njqind antar, n t gjith Spanjn. Prgjegjsit e saj, thon se kan pasues t tyre n Morie, n Belnisa dhe n Barcelon. Shoqata kishte degn e saj n qytetin Sebte, t ciln e kryesonte Ahmed Zubejr, kryetari aktual i xhematit. N prgjithsi, sot ndikimi i ktij grupi (xhemati), sht i kufizuar vetm n qendrn e vet n Madrid, ku bn aktivitete kryetari, dhe n qytetin Sebte, ku bn aktivitete sekretari i prgjithshm. Q t dy, aktivitetet i kan t
40

Trigo va a Ceder La Mezquita del Morabito a un Grupo Saudi, Diario-16, 20.02.1986.

160

orientuara n shkrime, botime dhe mbrojtje t Islamit, nprmjet gazetaris dhe mediave t tjera. Ky grup ose xhemat, nuk kishte ndikim n regjionin e Andaluzis, e sidomos pas kthimit t "Al-Morabito", n qytetin e Kordovs. M datn 23.07.1983, u themelua shoqata "Xhemati Islam i Valencis", nga Abdurrahman Ibad Abalos (kryetar), Fransisko Morin Rodrigez (sekretar i prgjithshm) dhe Jusuf Ibad Abalos (arktar). Sistemi i shoqats caktoi direktivat e vet shoqats pr thirrje n Islam, sipas Kuranit madhshtor dhe Sunnetit t zotriut ton, Muhammedit s.a.v.s. N muajin shkurt, t vitit 1984, shoqata hapi qendrn e saj n nj apartament t madh, n rrugn San Martin, n Valencia412. Abdurrahman Ibad Abalos, themeluesi i shoqats, punonte si gazetar n Barcelon, pastaj u vendos me banim n Mallorka, q ishte vendlindja e tij. M par, ai kishte punuar n ushtrin spanjolle, n Tatvan, gjat periudhs prej vitit 1953 deri 1954 dhe, pr her t par, atje u njoftua me shoqrin islame. Me tu kthyer, filloi t lexoj me pasion pr Fen Islame, dhe e prqafoi Islamin, fshehurazi, n vitin 1959, pasi ishte bindur plotsisht duke mos e shpallur haptazi, deri n vitin 1977. Pas tij, e gjith familja e tij u b muslimane. N vitin 1978, vizitoi Kairon dhe u takua me nj numr mendimtarsh musliman. Pas vizits, u kthye n Mallorka dhe punoi si gazetar, n gazetn "Sur" (Jugu). M pas, u bashkangjit n shoqatn "Kthimi i Islamit n Spanj", nga e cila, m von u shkput dhe formoi shoqatn e siprprmendur.
41

Musulmanes Valencianos Abren Islamico, Levante, 04.05.1984

un

Nuevo

Centro

161

Kjo shoqat me aktivitet t kufizuar, vazhdoi t ballafaqohet me vshtirsi ekonomike q prej fillimit t saj. Numri i antarve, nuk u shtua m shum se dhjet. U vshtirsua mjaft shum edhe qndrimi i imamit maroken, t cilin, shoqata e kishte sjell pr tua msuar antarve t vet, parimet islame. Nuk zgjati shum dhe shoqata e ndrroi selin e saj, n nj vend tjetr, e q prej vitit 1989, shoqata ka mbetur pa selin e saj. N Madrid, n vitin 1982, gjithashtu u themelua nj shoqat me titull "Instituti Perndimor Islam pr Kultur", si nj institucion kulturor i kryesuar nga doktori maroken Abdurrahman Xhahu Sheriif. Instituti rreth vetes kishte tubuar nj numr t konsiderueshm t mendimtarve musliman spanjoll. Instituti, qendrn kulturore e kishte n rrugn Francisko Reti. Instituti bri prpjekje t madhe, q ia vlen t falenderohet, n njohjen e civilizimit islam, jasht regjionit t Andaluzis, n Spanj. Nga aktivitetet m t fiksuara, ishin prgatitja e dy samiteve t rndsishme kulturore. Njri, u mbajt n vitin 1987, n Talitla (kryeqyteti i Kashtala Mansha-s), me titull "Andaluzia Islame, historia tetshekullore", dhe Samiti i Dyt, mes datave 22-25. 09. 1988 n Tarvil, t Aragonit, me titull "Aragoni po e rikthen historin e vet". Konferenca e par, u prqendrua rreth Islamit n Kashtala, e Samiti i Dyt, rreth studimeve t bra pr Aragonin. Instituti kishte pr qllim, q t studionte dhe gjurmonte rreth kulturs islame n Spanj, fushat historike dhe artet islame, dhe lidhjen e tyre me aktualitetin bashkkohor spanjoll, e m pas botimin dhe publikimin e tyre. Kryetari i institucionit, filozofin e tij, e koncepton n mnyrn si vijon: "Marrdhniet, q ekzistojn mes interesimit ton kulturor dhe
162

aktualitetit spanjoll, prcaktohen nprmjet vetdijes pr themelet e civilizimit islam n kt vend, dhe publikimit t s vrtets pr Islamin n mjediset spanjolle, sepse kultura islame paraqet kulturn e popullit spanjoll, edhe prkundr asaj se rrethanat historike, npr t cilat ka kaluar, e bn q ta injoroj kt kultur"42. Sa i prket shoqats islame, q gjendet n Mursej, ajo i prket "Xhematit (grupit) Islam n Andaluzi". Mursej konsiderohet si zon natyrore e Andaluzis, edhe prkundr asaj se nuk prfshihet brenda territorit autonom t Andaluzis. Ai duhet t jet territor autonom i vetngritur. N vazhdim, n kapitullin e ardhshm, do ti studiojm aktivitetet e ktij grupi, me "Xhematin (grupi) Islam n Andaluzi". E tani, sht m e qlluar, nse i japim nj ndriim t shkurtr, prezencs bashkkohore (moderne) islame n Portugali, vend ky, i cili ka qen pjes prej vendeve t Andaluzis islame. Ndikimin islam e gjejm sidomos, edhe m tej t qart, n zonat jugore t Lisbons, n veanti n regjionin Shontmerije perndimore (tani Faro), n Baxhe dhe Japora. N Portugali, gjenden prafrsisht njzetmij musliman ( viti 1990), shumica e tyre jan musliman q emigruan nga kolonit portugeze, n Portugali, t cilat e fituan pavarsin n vitin 1974. Tani, shumica e ktyre muslimanve, posedojn nnshtetsi portugeze dhe i gzojn t gjitha t drejtat qytetare. Muslimant e Portugalis, mund ti ndajm n pes grupe:
42

Spanja hallk serike mes Perndimit dhe bots Islame Shark El-Ewsat, 08. 09. 1989.

163

1. Musliman afrikan, me origjin nga Mozambiku; 2. Musliman aziatik, me origjin nga gadishulli i Indis, nga Gua, nga Makao dhe nga Timori; 3. Musliman afrikan, me origjin nga Guinea Bisao; 4. Musliman arab, sidomos maroken, algjerian dhe egjiptian; dhe 5. Musliman portugez t sapokthyer n Islam. N vitin 1968, u formua "Grupi (xhemati) Islam i Lisbons", si shoqat e par islame n Portugali, e cila u regjistrua zyrtarisht, m datn 28.03.1969. Shoqata u deklarua si shoqat fetare-kulturore dhe jo politike. Kjo shoqat, prcaktoi qllimet ose direktivat e veta, pr ngritjen e komunitetit t plot islam n Portugali, themelimin e xhamis s par n vend, mbrojtjen e Islamit, publikimin e broshurave n gjuhn portugeze, msimin e Islamit, prhapjen e msimit t gjuhs arabe dhe parimeve islame n Portugali. Themelues dhe kryetar i shoqats, deri m sot, sht Dr. Sulejman Veliji Muhamedij, me origjin nga Mozambiku, i cili posedon aktivitet t madh, dhe gjithashtu sht iniciator i formimit t shoqats miqsore arabo-portugeze. Ndrsa, antar t tjer t drejtoris, jan: Dr. Idris Muhamed Vekil (sekretar), Abdu Setar Davud Xhemal (arktar) dhe Faruk Ali Xhadet e Muhamed Husejn Musa. N korrik t vitit 1978, pr her t par, shoqata botoi prkthimin me komentim t Kuranit madhshtor, n gjuhn portugeze, t prfshir n dy volume. Botimi i dyt, doli nga shtypi n shtator t vitit 1979. Q nga viti 1980, filloi t botohej
164

revista islame, n gjuhn portugeze, me titull "Islami". Shoqata n fjal, botoi edhe nj seri librash islame n gjuhn portugeze, si jan: "Pr hir t kuptimit t Islamit", "Paqa nn ndriim", "Kurani mrekullia e fundit", t autorit Ahmed Didat, "Burimet e Ligjit Islam", "Muhammedi dhe Islami", "Islami dhe ligji", "Islami n Portugalin e sotme", "Palestina", "Mjerimi bashkkohor", "Mendimi Islam", "Kurani dhe kultura portugeze", "Islami n bot", "Martesa n Islam", "Renesansa n botn islame", "Marrdhniet portugeze me botn arabe", etj, etj... Shumica e ktyre botimeve, jan t punuara nga Dr.Sulejman Veliji Muhamedij, kryetari i shoqats. Me datn 22.06.1979, qeveria portugeze i dha shoqats nj xhami t prkohshme, e cila ishte nj pallat i vjetr, n qendr t Lisbons. Shoqata, n bashkpunim me ambasadat e vendeve islame, punoi n themelimin e Qendrs Islame, n afrsi t sheshit Spanja, me nj vler katr milion dollar amerikan. U formua, gjithashtu, edhe Kuvendi i prbashkt i ambasadorve t shteteve islame, q punonin n Lisbon. Qendra, sot, ende nuk sht ndrtuar43. Shoqata ka entin administrativ, asamblen e prgjithshme, entin vzhgues, sikurse q ka edhe komisionet e ndryshme pr zgjidhjen e shtjeve t xhamis s prkohshme, pr shtje shoqrore, sportive dhe pr shtjen e varrezave t muslimanve. Shoqata ka dy imam, njri sht i drguar nga kryesia e drejtorive pr gjurmime shkencore, zgjidhje t shtjeve fetare (iftae), thirrje islame dhe udhzim n Mbretrin e
43

Muhamed Kashtilju, Ringjallja e Islamit n Portugali, Davatul-hak (Thirrja e vrtet), (Marok), nntor 1980.

165

Arabis Saudite. Ndrsa i dyti, sht nga India. Shoqata punon pr gjallrimin e riteve islame, si: pes namazet n koht e veta, namazin e xhumas, dy bajramet dhe kremtimin e rasteve festive islame. Me datn 27.01.1984, u formua shoqata "Grupi (xhemati) Islam i Taxhes Jugor", sikurse u formuan edhe shoqata t tjera islame, n periferi t Lisbons si: n Edibla, n Balboa, Shant Andrian, Shant Antonio Do Kapliro, Kelina Do Sol, Botila Do Sekjim dhe Fort Di Kasa Aj Bijalonga dhe gjithashtu n jug, e sidomos n qytetin Japora. Xhamia e dyt e prkohshme gjendet n qytezn Almada, afr Lisbons, n regjionin Langjiro, n afrsi t Tariro-s (krahina Stopal). Xhamia e tret, gjendet n Kelina Do Sol, xhamia e katrt n Edibla, pr t ciln dha kontribut nj familje muslimane, e cila ia fali shoqats godinn e xhamis. N vitin 1988, n qytezn Lurish, n veri t Lisbons, u themelua nj shoqat islame, s cils komuna e Lurishit, i dha nj vend pr ndrtimin e xhamis, q sht n zonn e Shant Antonio Do Kapliro. Kjo shoqat, nxjerr nga shtypi, revistn e pavarur me emrin "El-Furkan", t ciln e udhheq Muhamed Jusuf Ademxhi. Antart e ksaj shoqate, kryesisht jan musliman me origjin aziatike, s bashku me disa musliman t rinj portugez, n mesin e t cilve Dr.Muhamed Luis Madurira, i cili me profesion sht profesor i matematiks, dhe i cili u deklarua musliman, n vitin 1983. T gjitha shoqatat islame t Portugalis, t cilat i prmendm deri tani, i prkasin medhhebit synit, shumica e themeluesve (iniciatorve) jan musliman, q shkuan n Portugali prkohsisht.
166

Ekziston nj grup i vogl, i cili, u prket shiitve ismailije, me origjin nga India. Nga ana tjetr, u formua Qendra pr Studime Arabe, n Universitetin Japora. Si duket, organizimi islam n Portugali, edhe prkundr se filloi para Spanjs, prap se prap mbeti mbrapa, e sidomos kur shohim se edhe m tej shoqatat vazhdojn t jen n duart e emigrantve, ndrsa muslimant portugez vazhdojn t qndrojn antar t thjesht t shoqatave. Puna ndryshon vetm n jug, ku paraqitet vullneti, pr themelimin e shoqatave islame, nga muslimant e rinj portugez, pr t vepruar si ata n Andaluzi. Sa i prket Xhebelu Tarik (Gjibraltarit), prafrsisht dhjet prqind e banorve, numri i t cilve numrohet deri n tridhjetmij, jan musliman maroken, t cilt nuk konsiderohen si qytetar t Gjibraltarit, dhe nuk kan t drejtat t plota n kt koloni britaneze, m e rndsishmja e t cilave sht e drejta e qndrimit. Shumica e tyre, jan burra pa familjet e tyre, t cilt i shohim t sprovohen me sprovat m t vshtira. Ata kishin xhamin e tyre, n selin e banimit t tyre, n nj kazerm t vjetr ushtarake, n qendr t qytetit, q i ngjante nj depoje t madhe, e adoptuar pr xhami, q e mirmbante grupi (xhemati) teblig. Si vrehet, prezenca e Islamit n Gjibraltar sht e hershme (e vjetr). Mevlana El Xhed Sejidi Muhamed Ezemzemij El-Kitani, n kujtimet e tij pr vizitn q ia kishte br Gjibraltarit, n vitin 1934, shkruan: "Sot, n kt vend, ka nj grup t vogl muslimansh, n krye t tyre fisniku Mevlaja Ahmed dhe Mevlaja El-Hadij, bijt e Ibni Axhibe, t cilt tregtonin atje, prodhime marokene. Vrtet
167

ne ishim n mikpritje t tyre, pastaj aty ishte edhe fisniku Sejidi Abduselam bin Ulal El-Umranij, bashk me ta ishin edhe afr njzet t tjer nga Tatvani, Tanxha dhe nga vendet e tjera, t cilt shitnin vez dhe perime (zarzavate), dhe kishin dyqanin, n shtpin ku kishte qen m par konsullata marokene, q pretendohet t jet xhami, e q ndryshe sht nj shtpi e vogl, me nj vend pr abdes dhe nj pus. N kt gjendje t zbrazt, ka mbetur q nga ditt kur ishte depo, kur ndodhi pavarsia e Marokut. Para ksaj shtpie, ka nj dhom, n t ciln, nj dit, i biri i Umranit ka msuar te dijetari, Kuran". Si na paraqitet, muslimant n Gjibraltar (Xhebelu Tarik), sapo jan organizuar, edhe prkundr asaj se faltorja islame kishte ekzistuar m par, dhe se nj numr i qytetarve t Xhebelu Tarik (Gjibraltarit), ishin kthyer n Islam.

Ditt e para n Sevilje

Shoqata "Xhemati Islam n Andaluzi", u paraqit si rezultat i pastr i sprovs andaluziane, dhe u formua si rezultat i natyrshm i lvizjes kombtare t Andaluzis, q ka rrnj islame. "Xhemati", vet konsiderohet lvizje islame andaluziane, q lidhet ngusht me tokn e Andaluzis. Shohim se Palas Anfanti, themeluesi i par dhe udhheqsi shpirtror i shoqats "Xhemati", ka bindjen se nacionalistt modern andaluzian, q pretendojn se jan ithtar t Anfantit, nuk zbatojn prvese disa ide politike, dhe injorojn idet e tij rreth identitetit andaluzian, dhe domosdoshmris s njohjes s popullit t Andaluzis, me historin e tyre islame, me bindjen (besimin) islam, me msimin e gjuhs arabe dhe
168

hapjen e lmive t kthimit n Islam, t atyre q e dshirojn nj gj t till. Themeluesit ose iniciatort e "Xhematit", kaluan npr tri etapa: Ata e filluan jetn e tyre publike n partit majtiste, u integruan andaluziane, n partit nacionaliste

e prej aty, n Islam. Shumica e tyre vijn nga familje t kulturuara, q kishin aktivitet n lvizjet majtiste, anarkiste dhe nacionaliste. Shumica e tyre, jan t lindur pas vitit 1950 ose 1960. Si shum t rinj, nj pjes e tyre u bashkangjit, n vitin 1965, n "Federatn e Rinis Komuniste", ose n "Komitetin e Rinis Internacionale", ose me "Partin Komuniste t Spanjs". N at koh, partit majtiste, e n veanti Partia Komuniste, mblidhte rreth vetes rinin andaluziane, t ndikuar nga trazirat e majit t vitit 1968, t Lvizjes s Studentve Francez, e cila besonte n aftsin e saj, q t ballafaqohet me pushtetin e diktatorit Franko. Pasi skena politike spanjolle u pastrua (lirua), pas vdekjes s diktatorit Franko, n vitin 1975, disa t rinj andaluzian, q ishin t prkushtuar n Partin Komuniste, i humbn shpresat tek ajo dhe vrejtn se, edhe ajo, sht e njjt sikurse partit e tjera, n organizimin e saj piramidal dhe posedon nj diktatur t brendshme, sikurse zbuluan edhe faktin se, kjo parti, nuk posedon ndonj program t veant pr Andaluzin, e as q ka interesim pr identitetin karakteristik andaluzian. Disa nga kta t rinj, u bashkangjitn n partit edhe m majtiste, si "Rinia e Gards s Kuqe
169

Spanjolle" dhe "Partia e Puns s Spanjs", ndrsa disa t tjer, formuan lvizjen kulturore pr rikthimin e kulturs andaluziane. N vitin 1976, Lvizja Kulturore u shndrrua n lvizje politike, me emrin "Partia e Unionit Socialist t Andaluzis". Edhe kjo parti, nuk zgjati shum dhe u pezullua. Disa elemente t ksaj partie u bashkuan me elemente t "Partis Andaloziane", n Mallag, Granad dhe Sevilje, dhe t gjith s bashku, n t njjtin vit, themeluan "Frontin pr lirimin e Andaluzis", si parti, q ka orientim t qart nacionalist, q krkon pavarsin e Andaluzis, dhe kthimin n origjinn e saj. N vitin 1977, ky grupim u zgjerua dhe organizoi nj takim publik, ku u bashkangjitn grupe t shkputura nga "Federata e Rinis Komuniste t Andaluzis", nga "Rinia e Gards s Kuqe s Spanjs", nga "Partia e Puns pr Unitet Marksist", dhe nga "Konfederata Kombtare pr Pun", q kishte orientim anarkist (mbretror). Me hyrjen e t gjitha ktyre elementeve, n "Frontin pr lirimin e Andaluzis", ky front u shndrrua n "Frontin Andaluzian pr lirim", me n krye Antonio Madine Melire, duke u br organizata m e rndsishme rinore e Andaluzis. Ky front u persekutua jashtzakonisht shum nga qeveria e Suarezit. Pjestart e frontit, e sidomos kryetari i tij, u ndoqn. Fronti u ballafaqua me vshtirsi t mdha materiale, gj e cila ndikoi negativisht, dhe brenda nj koh t shkurtr, fronti u nda n tri fraksione: 1. Nacionalistt andaluzian, t cilt krkonin q Andaluzia t arabizohej pr nga gjuha, dhe t kthehej identiteti andaluzian, i bazuar n bindjen e njsis.

170

2- Ekologjistt, q kishin lidhje t ngusht me lvizjen e ekologjistve evropian (t gjelbrtit) dhe lvizjet, t cilat quhen t reja. 3- Nj grup i vogl, nga ithtart e lvizjes tradicionale t puntorve, t organizuar me programin e tyre dhe metodn e tyre, pr rezistenc t vazhdueshme. N vitin 1978, kjo prarje rezultoi me shprbrjen e "Frontit Andaluzian pr lirim", sikurse q u shprb edhe "Partia e Puns (komuniste) Spanjolle". Elementet e dy partive t shprbra, u bashkuan n nj organizim t ri: "Partia e lirimit t Andaluzis". Brenda partis s re ishin dy orientime politike, njri ishte nacional dhe tjetri komunist. Nacionalistt, filluan ti prdorin simbolet islame brenda partis, kto simbole i vizatuan edhe n murin e nj kishe t Seviljes, gj q e kundrshtuan komunistt brenda partis. Kjo arje shkaktoi edhe shprbrjen e ksaj partie, q u shprb n vitin 1980. Nacionalistt formuan "Grupin el-Azhar", me qllim q t punojn drejt ndrtimit t pavarsis s Andaluzis, nprmjet rrugs pr gjetjen e identitetit t humbur, pa veprim politik, dhe prqendrim rreth studimit t shkrimeve t "Palas Anfanti-t"dhe "Agnasio Ilako-s", dhe t tjerve. N muajin gusht 1981, Antonio Medina Molera, pranoi Islamin n qendrn "Xhemati Islam i Seviljes" dhe u bashkua me kt grup, ndrkoh veten e quajti Abdurrahman. Kshtu, pas nj prpjekje t gjat, Abdurrahman Medina Molera, arriti deri te Islami, me bindje t plot dhe t paluhatshme ndaj parimeve t Islamit. Ky personalitet, lindi me 05.08.1952, n qytetin Gafik (regjioni i Kordovs), nga Rufail Medina Messe, i
171

ati, njri nga tregtart q jepte lehtsime t shumta dhe nga e ma, Marije Molera Kaumos. Dy familjet, si ajo e t atit, po ashtu edhe s ms, mburreshin pr origjinn e tyre El-Mursikije, q kishte aktivitet n lvizjen anarkiste. Abdurrahmani u rrit n nj atmosfer dijeje dhe studimi dhe diplomoi n njrin nga universitetet m t njohura n historin e Andaluzis, si dhe studioi komparacionin e feve. N vitin 1965, Abdurrahmani e filloi jetn e tij publike. N at koh, nuk kishte m shum se 13 vjet, si antar i "Komitetit t Rinis Puntore, antar n "Federatn e Rinis Komuniste", dhe antar i "Partis Komuniste". U burgos dhe u torturua n ditt e Frankos. N vitin 1975, Medino ishte kryetar i grupit, i cili u largua nga "Partia Komuniste", dhe formoi "Partin Andaloziane t Unitetit Socialist", m von "Frontin e lirimit t Andaluzis", e m pastaj "Frontin Andaluzian pr lirim". N vitin 1978, kryesoi "Partin pr lirimin e Andaluzis". Pastaj, Medino u largua nga politika dhe e themeloi shoqrin botuese, t ciln e quajti "Biblioteka e Botimeve Andaluziane", e cila botoi dy libra: "Historia e Prgjithshme e Andaluzis", e prfshir n gjasht volume dhe librin tjetr me titull: "Leksikoni andaluzian". Pas nj prpjekje t re pr ringjalljen e "Frontit pr lirimin e Andaluzis", n vitin 1979, Medino arriti q t fitoj bindje t plot pr Islamin, si fe absolute e kompletuar, pr ta liruar njeriun nga padrejtsia dhe armiqsia, dhe n gusht t vitit 1981, vendosi q ta shpall pranimin e Islamit nga ana e tij dhe t bashkangjitet me grupin "Xhemati Islam i Seviljes", duke zgjedhur emrin Abdurrahman, si shprehje t dshirs dhe shpress, q t jet rob i sinqert i T Gjithmshirshmit.
172

Vendimi i Abdurrahman Medins, pr pranimin e Islamit, ishte vendim personal, dhe n fillim ai as q mendonte q tiu bnte thirrje edhe shokve t vet, pr ta pranuar Islamin. Pas disa muajve, shokt e tij n lvizjen nacionaliste, filluan ta pyesin se ka e shtyri at ta ndrronte fen. M datn 17.01.1982, edhe dy shok t tjer t Abdurrahmanit, pranuan Islamin; ata ishin: Muhamed El-Muatemid Sanez Kastijanos (emri i tij i mparshm ishte Alfonso), dhe Ebu Jaser Rina Endradi (emri i tij i mparshm ishte Salbitor ose Salvator). Q t dy e pranuan Islamin, n qendrn e "Xhematit Islam t Seviljes", para Abdula Hak Aspinoza-s dhe Abdul-Hadi Sanz Kimeno-s. Muhamed El-Muatemid, lindi m 10.05.1961, n Sevilja, babai i tij ishte inxhinjeri Francisko Sanez Delfijon Verozarijo Kestijanos Korkovijre. N vitin 1975, filloi aktivitetin politik n "Rinin e Gards s Kuqe pr Spanjn", dhe n "Partin e Puns s Spanjs". N vitin 1972, u bashkangjit n "Partin e lirimit t Andaluzis". N vitin 1980, ishte iniciator pr themelimin e grupit "El-Azhar". Ebu Jaser, lindi n Sevilja, m datn 112.04.1962, babai tij ishte Salbator Rina Kaldron, drejtor fabrike, me origjin nga qyteza Moror, dhe e ma, Rozarijo Endradi Ganolfo, me origjin nga Renda. Ebu Jaser, jetn e tij publike, e filloi n vitin 1979, me bashkangjitjen e tij n "Partin lirimtare t Andaluzis". M pas, gjejm mjaft t rinj nacionalist t Andaluzis, ta pranojn Islamin, njri pas tjetrit, si jan: Fethije Pijadras Mare, Umeje Lahos Barijas, motra e saj Merjem, Mensur El-Kordobi, etj...Hyrja n Islam e ktyre t rinjve dhe antarsimi i tyre n "Xhematin Islam t Seviljes", nxorri probleme t shumta: iniciatort e
173

themelimit t "Xhematit", shumica e t cilve ishin nga shtresat me kultur t kufizuar, nga jasht Andaluzis, nga Madridi, Oskado, Sebte dhe vende t tjera, nuk e shihnin historin e Andaluzis si t dobishme pr kthimin e Islamit n t, ata kishin bindjen se identiteti andaluzian sht vetm nj ekstrem nacional dhe dmtim i unitetit t muslimanve t Spanjs, dhe se andaluziant e hershm e humbn Andaluzin pr shkak t dobsimit t Islamit t tyre. "Xhemati", strukturn organizative e kishte t forms piramidale, ata zgjidhnin emirin (princin), i cili zgjidhte problemet e tyre. Ndrsa, n grupin e ri t andaluzianve, shumica e tyre ishin personalitete universitare, q kishin historikun e tyre n lvizjen nacionaliste andaluziane, edhe prkundr moshs s tyre t re. Organizimi i tyre ishte i forms konsultative, ata urrenin do gj q kishte t bnte me monizmin ose centralizmin, n qeverisje ose udhheqje. Ata shihnin n Islam, forcn liruese pr personat dhe vendin e tyre, Andaluzin... Ata, me besimin e tyre pr globalizimin e Islamit, e shihnin se andaluziant bashkkohor duhet t ishin popull musliman, i cili nga injoranca e imponuar dhe persekutimi shekullor, ishte detyruar ta harroj besimin dhe identitetin e vet. Prandaj sht obligim i muslimanve t Andaluzis, q t futen brenda shoqris andaluziane dhe ta ndihmojn shoqrin andaluziane q ti njoh rrnjt e veta. Nga kjo bindje, u paraqit frika e par, se Lvizja Nacionaliste Andaluziane nuk gjeti zgjidhje pr arritje deri te Islami, dhe se ata jan elita e shoqris andaluziane, t cilt duhet ta pranojn Islamin si forc lirimtare dhe pas injorancs dhe persekutimeve shekullore, duhen t
174

ndihmohen patjetr qytetart q t ndjekin t njjtn rrug. N janar t vitit 1982, kto kontradikta rezultuan n ndarjen e grupit n dy pal, andaluziant pushuan s shkuari n qendrn e "Xhematit Islam t Seviljes". M datn 22.06.1982, andaluziant hapn nj qendr t posame pr ta, n shtpin nr. 3, rruga Berdi (E gjelbrt), n Sevilja. Numri i tyre, n at koh, nuk ishte m shum se gjasht, q i prmendem m lart. Ata veten e tyre e quanin "Xhemati (grupi) Islam n Andaluzi" (prdornin shprehjen origjinale arabe "xhemati"). Numri i "Xhematit Islam n Andaluzi", filloi t shtohet me t madhe, pas transferimit n qendrn e saj t posame, ku iu bashkangjitn nj numr i konsiderueshm i t rinjve andaluzian, ndrsa, n ann tjetr, antart e "Xhematit Islam t Seviljes" nuk shtoheshin. Kjo e shtoi krizn n marrdhniet n mes dy grupeve. "Xhemati Islam n Andaluzi", punoi pr msimin e fes Islame, me angazhimin e nj studenti palestinez, i cili ishte antar n degn e Seviljes, s "Shoqats Islame n Spanj", me emrin Hilal Ebu Xhemel, i cili punoi si msues, udhzues dhe imam i grupit. "Xhemati Islam n Andaluzi", filloi t paraqitet n opinion, nprmjet shkrimeve publicistike n gazetat ditore, nga Abdurrahman Medina. Dhe kjo, pas shkrimeve t nj historiani ekstremist, me emrin Klaudio Sanez Albornoz, i cili n muajin prill 1982, shkroi nj artikull n gazetn "Diario 16", rreth "Ripushtimit t Andaluzis" (fjala ishte pr muslimant). N at artikull, n lidhje me historin e Andaluzis, ai shkruante: "Shoqria islame n Spanj ishte sterile, barbare, anticivilizuese dhe antiliberale, shoqri e degjeneruar. sht fati i
175

madh q muslimant u dbuan!" N vijim shkruan: "Ju, o miqt e mi andaluzian, harroni astet e kaluara t zeza! Dhe ju, oj ti Lula dhe ti Karmin, oj ti Rozario dhe ti oj Ana, juve do tju kndoj Manolo Mashado, ju do ta humbni Andaluzin! A prsri dshironi q t bheni vegl e knaqsive, n mes grave? A dshironi q prsri t ktheheni n tregun e robrve?" Albornoz vazhdoi me artikujt e tij serik, n t cilt sulmonte barbarisht muslimant e Andaluzis dhe Fen Islame. Atij iu bashkangjitn edhe nj grup nga llumi i tij, n fushatn kundr Islamit dhe shoqatave islame andaluziane. N nj artikull t gazets "Diario 16", Albornoz n shkrimin e tij, me titull "Muslimant e rinj andaluzian"44, i prgjigjet shkrimeve t muslimanve, t cilat ishin prgjigje ndaj shkrimeve t tij krishtere t mparshme. Shkrimin e tij e fillon me propagandn, se: Islami ka filluar t prhapet n Andaluzi, pr shkak t "dollarve t nafts" dhe vazhdon e pretendon se ai, vazhdimisht, ka qen dhe sht nga thirrsit pr lirin e besimit, duke prfshir aty edhe besimin islam. Mirpo, ai thot se: "Esht e drejta dhe obligimi im, q t qndroj prball vllezrve bashkatdhetar, t cilt po e shesin ndrgjegjen e tyre, dhe po konvertohen nga feja e tyre historike, e po i bashkangjitn nj feje q nuk e njohin, dhe e gjith kjo, po ndodh vetm pr nj grusht dollar!" Ai shkoi deri n at shtjellim t errt, sa q tha: "do kush q e ka kaluar jetn e tij, duke studiuar shekujt e Mesjets n Spanj, i njeh fare mir tre tradhtit, q solln Islamin n Spanj:

44

Claudio Sanchez Albornoz, Los Nueves Musulmanes Andaluces, Diario-16 (Madrid), 03.05.1982.

176

- tradhtin e bijve Pizita, t cilt i solln muslimant e perndimit arab, q t tradhojn fronin e babait t tyre, - tradhtin e ithtarve t tyre n betejn Lugina Let, t cilt kaluan n radht e armikut, si dhe - tradhtin e Tarik-ut, i cili shpalli n Talitla, se ai do dal nga komanda dhe shrbimi i princit, i cili e solli pr shrbim gjat kalimit t ngushtics Xhebelu Tarik (Gjibraltari), dhe vendosja e tij n shrbim t kalifes, n Damask". Pas sulmeve t tij, kundr muslimanve t Andaluzis, Albornoz, n fund t artikullit, prfundon duke thn: "Jo, pr Islamin...muslimant e Andaluzis, nuk kan t drejt q t flasin pr liri politike...sepse t gjitha grupet bashkkohore islame, sot e injorojn lirin." M datn 18.05.1982, Albornoz botoi nj artikull tjetr, n t njjtn gazet, me titull "N haremin e Kalifes"45, si "vrejtje pr andaluziant bashkkohs q mos ta pranojn fen e kaluar islame (t dal mode) dhe traditat e saj." Albornoz, n fillim t artikullit, shkruante se ai me vete kishte sjell disa tregime nga libri "ElMuktebis", t Ibni Hajjan El-Kurtubiju-t (Kordovi), pr tua paraqitur at grave, t cilat po i trheq feja Islame, e sidomos t njrs prej atyre, q sht nj farmaciste nga Kordova, e shtyr n mosh, e cila erdhi me akuza pr mashtrim nga Abdurrahman En-Nasir dhe sjelljet e tij me grat e tij, e prej tyre nj tregim t likuidimit t fqinjs s indinjuar nga ngacmimet dhe vardisja e tij ndaj saj, dhe prfundon shkrimin e tij, duke thn: "Oj mikeshat e mia andaluziane, t dashuruara ndaj
45

Claudio Sanchez Albarnoz, En el Haren del Califa, Diario16, 18.05.19982.

177

Spanjs islame, mund tiu tregoj tregime rreth jets s grave, jo m pak t tmerrshme, se sa nn sundimin e kalifve dhe mbretrve musliman andaluzian. Do ta harroni simpatin tuaj dhe do t falenderoni invazionin e krishter, i cili ua ngriti nderin tuaj, ju liroi juve nga persekutimi dhe padrejtsia, q jetonin grat muslimane t Andaluzis." N gusht t viti 1982, Zhoakin (Joaquin) Ibarz botoi nj seri artikujsh, plot urrejtje e mri, n gazetn "La Vanguardia", t Barcelons46, me titull "Kurani, perde pr realizimin e qllimeve jo t qarta". Vet titujt argumentojn pr mrin e tmerrshme ndaj Islamit dhe pjestarve t tij, si: "Islamizimi i Andaluzis, ndrr imagjinuese", "Orientalistt kundr fushats", "Islami tenton t kthehet n xhamin e Kordovs", "Ahmedije - sekt i persekutuar", "Sektet mistike (sofiste)- sekte pr pastrimin (shplarjen) e trurit" dhe "Pijazin, vendstrehim i Islamit t zi". Shkrimtari n fjal, nuk iu shmang as hyrjes n jetn private t disa muslimanve e muslimaneve andaluzian, si Ulja Suli nga familja "Tramp" n Katalonia, e cila jeton n Kordov me burrin e saj, Ahmed El-Xhunejdi Herniro, pastaj Abdurrahman Rovano Hinokhoza, Mustafa Shika, Muhamed Del Boso dhe Fransine Bosh me bashkshortin e saj Ankhil Fosmelijano, etj, etj... Abdurrahman Medina Molera iu prgjigj Klaudio Sanez Albornoz-it, me nj prgjigjje bindse, q kishte ndikim pozitiv, sikurse q iu prgjigjn edhe shum musliman t tjer andaluzian. M von, Medina botoi nj seri artikujsh n gazetat
46

Joaquin Ibarz, El Coran, Una Pantalla para Lograr Objetivos poco Claros, La Vanguardia (Barcelona), 11-1213. 08. 1982.

178

spanjolle, n t cilat mbronte Islamin dhe personalitetin (identitetin) andaluzian, dhe bnte nj ndrlidhje t ngusht n mes tyre, si sht rasti me artikullin e shkruar rreth qndrimit t qeveris spanjolle ndaj Andaluzis, ku n hyrje ai shkruan47: "Andaluzia ka qen gjithnj viktim e formave t caktuara, t cilave u thuhet monopole udhheqse, kulturore dhe politike n Madrid. E sidomos, sa i prket burimit kulturor, q m s shumti ndriti, i njohur n Evrop: Kultura islame andaluziane". Artikullin e tij e prfundon me fjalt: "Ne andaluzianve, nuk na shikon askush, si nj grup njerzor q kemi personalitet (identitet) t veant, por na shikojn si nj grup t bashkangjitur me nj grup njerzish t ngjashm, q nuk kemi personalitet dhe kjo, q nga momenti kur pushoi fjala "Allahu Ekber" (Zoti sht m i Madhi), t thirret nga muezint andaluzian, n lartsit e minareve. Q nga ai moment, u zhduk vesa e mngjezit mbi lulen e jasemins, si loti q shterret nga thatsia." N janar t vitit 1983, numri i grupit "Xhemati Islam n Andalozi" arriti n 60 antar, prej tyre 15 ishin fmij. Qendra e "Xhematit" dukej e ngusht, prandaj u detyruan q ta ndrrojn qendrn dhe kaluan n nj m t madhe, n rrugn Lebis. N ann tjetr, marrdhniet me "Xhematin islam t Seviljes" u keqsuan, por deshi Allahu dhe me datn 23.01.1983, u arrit nj marrveshje, si vijon: "Me emrin e Allahut, Mshiruesit t Pashoq, Bamirsit t Pashembullt! Ne prfaqsuesit e dy shoqatave, betohemi para Allahut, se do ti respektojm parimet islame, t cilat krkojn nga ne bashkpunim dhe vllazrim midis nesh, unifikim t prpjekjeve tona pr davet
47

Antonio Medina Molera, Milenarismo Andaluz, Diario-16, 10.12.1982.

Misterio

179

(thirrje) pr n Kuranin fisnik dhe sunnetin e shndritur, t punojm pr faljen e prbashkt t namazit t xhumas. Lusim Allahun, q ta ndrit shtjen ton dhe t na bashkoj n nj rrug t vetme (t drejt). Amin". Pr "Xhematin Islam n Andaluzi", nnshkroi: Abdurrahman Medina, Jahja Rejs dhe Hilal Ebu Xhemel, pr "Xhematin Islam t Seviljes" nnshkroi: Abdul-Hadi Sanez, Muhamed Ahmed dhe Othman Bersabi dhe dy dshmitar: Muhamed El-Hilw dhe Ali El-Kitani. Sevilje, m 23.01.1983" Me kt veprim, "Xhemati Islam n Andaluzi", filloi nj nism t re.

Nisma nga Sevilja

Pas kalimit n qendrn e saj t re, shoqata "Xhemati Islam n Andaluzi" filloi t hap degt (filialet) e saj, npr qytete t ndryshme t Andaluzis. M datn 22.01.1983, prfaqsuesit e "Xhematit", me nj numr muslimansh, u mblodhn n Granad. N mesin e tyre ishin edhe Xhabir Bilarhil, drejtori i libraris medicinale n Universitetin e Granads, Harun Krakuil Romero, Muhamed Xhuma Bilajzi, e t tjer... N prezenc t autorit (t ktij libri), aty u vendos q t hapet dega e shoqats n Granad. Me datn 01.03.1983, n nj ceremoni zyrtare, u b hapja e Qendrs Islame t Granads, e cila u b deg e xhematit. Qendra u hap n nj banes t madhe, n nj ndrtes banimi, n rrugn "Handaku", n pjesn e vjetr t qytetit t Granads. M 01.05.1983, me "Xhematin" u bashkua zyrtarisht "Xhemati Andaluzian Islam", i kryesuar nga Umer Koka. N kt mnyr, "Xhemati" u
180

kompletua dhe u quajt "Xhemati i Andaluzis Islame", n vend t emrit "Xhemati Islam n Andaluzi". N qershor t viti 1983, u formua "Xhemati Musliman i Sherishit" (regjioni i Kadis-s). N mesin e themeluesve t xhematit ishin: Abdul Aziz Garsia Fernandes dhe Abdul Kerim Hajlikero. Kjo sht dega e tret e xhematit, e cila e hapi qendrn, m datn 01.08.1983, n rrugn Pasorto nr. 9, n Sherish. N qershor t vitit 1983, u themelua gjithashtu edhe "Xhemati i Muslimanve t Mallags", mes t cilve ishin: Esed Allah Del Milago Perez, Mulod Hamed Beshir, Ismail Hurkiro Asoris dhe Sallahu Din Giardo Morino. T gjith kta, themeluan degn e katrt t xhematit, dhe m 01.09.1983, hapn Qendrn e tyre Islame, n banesn nr.26, n rrugn Marmoles. N tetor, t vitit 1983, nj numr i muslimanve t Kordovs, prej tyre Ahmed Sallahu Din, Abdullah El Fateh, Abdu Shekur dhe Abdul Melik, formuan, s bashku, degn e pest t xhematit, dhe hapn Qendrn e tyre Islame, n rrugn Dy mbretrit katolik, nr.12, n Kordov. Kshtu, n fund t vitit 1983, "Xhemati Islam n Andaluzi " themeloi pes deg, n qytetet si vijojn: n Sevilje (qendra), n Granad, n Sherish, n Mallag dhe n Kordov . N kt mnyr, Xhemati u b Shoqata e par Islame Andaluziane, q i shtriu rrnjt jasht qytetit t themelimit, n mbar regjionet e Andaluzis. Vlen t theksohet prfshirja e shoqats, s themeluar nga Omer Koka n Granad, n radht e Xhematit. "Xhemati" u organizua mbi bazat e "Shura-s" (konsults-debatit), jo n baza centraliste, d.m.th.
181

q kishte kuvendin suprem, q prbhej nga prfaqsuesit e degve n qytete t ndryshme, q kryesohet nga presidenti i votuar. Xhabir Bilari nga Granada, ishte kryatari i par i ktij kuvendi. Secila deg, kishte kuvendin lokal q prfaqsonte muslimant e degs. Secili vendim merrej me konsult. Gjithashtu, n vitin 1983, "Xhemati" vendosi q ekzistenca e tij t njihet botrisht, prandaj pr kt, vendosi q t organizoj nj ceremoni prkujtimore, me rastin e nntqind vjetorit t vdekjes s El Muatemid Bin Ibad Malik Ishbilie-s (Seviliani), dhe kjo t bhej duke organizuar ceremoni kulturore islame andaluziane t nivelit t lart. "Xhemati" krkoi nga komuna e Seviljes, q tia dorzoj Pallatin e vjetr t Kalifve, pr ta mbajtur ceremonin, mirpo komuna e Seviljes e refuzoi krkesn. "Xhemati", me t njjtn krkes, iu drejtua pr ndihm komuns s Torjans (simotra e Seviljes n Luginn e Madhe), prfaqsuesit e s cils, me n krye Francisko Arkasi, iu prgjigjn pozitivisht dhe ia dorzuan "Xhematit", pallatin "Hoteli Torjano", pr t zhvilluar ceremonin48. N mes "Xhematit" dhe ministrit pr kultur, n qeverin lokale andaluziane, ndodhi nj debat i ashpr gazetaresk, ku ky i fundit pretendonte se mosdhnia e pallatit t Seviljes pr "Xhematin", sht br vetm pr shkaqe teknike, dhe se Torjano nuk ishte vese nj lagje prej lagjeve t Seviljes, dhe nuk mund tua dorzonte pallatin, pa plqimin e komuns se Seviljes49. N mbrmjen e dits s xhuma, m 14.10.1983, filloi ceremonia
48

El Ayuntamiento Sevillano Cedera un Local por el Homenaje a Al-Mutamid, Diario-16, 07.10.1983.

182

n brigjet e lugins s madhe, n afrsi t Kulls s Floridit (e ndrtuar nga Muahidint), n perndim t diellit. Esedallah Del Milagro (nga Mallaga) thirri ezanin pr namazin e akshamit, me z shum t bukur, q e ndoqi Alzurabi. N namazin e akshamit, u bashkangjitn prafrsisht njqind andaluzian pas imamit Omer Koka, nn mbrojtjen e dhjetra pjestarve t policis dhe nn shikimin dhe respektin e mijrave shikuesve, nga banort e Seviljes. N kt ceremoni, u mblodhn shumica e antarve t "Xhemati-t Islam n Andaluzi", t cilt erdhn nga qytete t ndryshme t Andaluzis. Pas namazit t akshamit dhe duas, muslimant andaluzian lshuan nj kafaz me pllumba t bardh n Luginn e Madhe, si simbol pr paqe, liri fetare dhe dashuri mes njerzve, pr t cilat apelon Islami.50 Pastaj, t gjith kaluan npr Luginn e Madhe, drejt "Hotelit Torjano". Me kt rast, banort e Torjans kishin zbukuruar shtpit e tyre dhe kishin nxjerr araft e tyre t bukur n ballkone, si e kishin zakon n ditt e festave. "Hotel Torjano" ishte prplot pjesmarrs, prafrsisht numroheshin rreth pesmij vet. Ceremonia filloi n nj atmosfer festive dhe emocionuese. Filloi me emrin e Allahut, t Lartmadhrishmit, t Gjithfuqishmit dhe me salavate pr t drguarin e ndershm. Fjaln e mori kryetari i athershm i "Xhematit", Xhabir Bilari, i cili i bri t qarta qllimet e "Xhematit" dhe programin e xhemateve islame andaluziane, i cili bazohet n rrugn e
49

50

El Ayuntamiento Sevillano se Niega a Apoyar un Homenaje a Al-Mutamid, Diario-16, 06.10.1983. Los Musulmanes Rezaron por Al-Mutamid en la Torre del Oro, Diario-16, 15.10.1983.

183

besimtarve t mhershm t sinqert andaluzian, n prpjekje pr t kthyer identitetin fetar, kulturor e nacional pr popullin e persekutuar dhe t prvuajtur andaluzian, q t bhet trashgimtari i vrtet bashkkohor, ti jap fund rezistencs shekullore dhe t realizohet programi i Palas Enfantit, pr kthimin e identitetit personal andaluzian.51 Kur arriti koha e namazit t nats (jacis), organizatort ua bn t qart pjesmarrsve, se far kuptimi ka ezani. Disa prej tyre, me respekt t plot, krkuan q ta dgjojn ezanin me endje. Aty u theksua se, ky ezan, dikur dgjohej kudo n minaret e Andaluzis, pes her n dit dhe kjo, pr shekuj t tr. Pastaj, Esedullahu thirri ezanin. Pjesmarrsit uln kokat e tyre nga rrnqethjet. Pas ezanit, pjesmarrsit duartrokitn n mnyr frenetike, si shprehje e knaqsis pr at q dgjuan. Pastaj, Abdurrahman Medina foli pr parimet e Islamit dhe pr biografin dhe veprimtarin e El-Muatemid bin Aibad, duke thn: "Do tu lexojm disa vargje poetike, n gjuhn tuaj arabe, q jeni detyruar me dhun q ta harroni, dhe do ti prkthejm n gjuhn kishtare, e cila iu sht imponuar juve!" Muhamed Xhuma Pelajzi (nga Granada) lexoi, n gjuhn arabe, disa vargje poetike t El-Muatemid-it, ndsa prkthimin n gjuhn spanjolle e lexoi kryetari i shoqats Xhabir Bilari. Pas ksaj, poeti andaluzian Hoze Luis Ortez Novibo, lexoi poezit e tij, n t cilat e shenjtroi Andaluzin dhe historin e saj. T gjith qan me lot pr identitetin e humbur dhe pr dekadencn (harresn) e shkaktuar. Pastaj, artisti andalozian,
51

Al-Mutamid, Ultimo Rey Arabe de Sevilla, Homenajeado al Pie de la Torre del Oro, ABC, 16.10.1983.

184

Bibi Romero, interpretoi nj pjes muzikore n piano. N ceremoni, morn pjes edhe artist t tjer andaluzian si: Hoze Mola Tomasa, Benito Morino, e t tjer. "Xhemati Islam n Andaluzi", tregoi kujdes t madh q n kt ceremoni, t mos mungoj pjesmarrja e personaliteteve t njohura publike, ashtu q, kjo ceremoni, t mos mbetet vetm ceremoni islame, por t jet ceremoni dhe fest pr t gjith andaluziant, dhe q ata t njihen me fen dhe rrnjet e tyre t hershme. Ceremonia pati sukses n realizimin e qllimeve t "Xhematit", t cilat ishin: 1. Njohja me ekzistimin e "Xhematit" n Andaluzi; 2. Njohja me programin e shoqats pr popullin e Andaluzis, si nj grup musliman andaluzian; 3. Krijimi i lidhjes n mes "Xhematit" dhe faktorve t fuqishm dhe t rndsishm andaluzian; 4. Forcimi i bindjes n vetvete tek antart e "Xhematit", dhe aftsit q kan pr organizimin e nj pune t suksesshme. Edhe prgjat datave 28.11.1983 - 03.12.1983, "Xhemati Islam n Andaluzi", dshmoi ekzistencn e vet para opinionit t Mallags, me organizimin e "Javs kulturore andaluziane", n Universitetin e Mallags, n bashkpunim me Universitetin e Mallags dhe Universitetin e Granads52. Programi kulturor prfshinte nj seri ligjratash (leksionesh): E hn 28.11.1983, ligjrata "Shkencat natyrore n Andaluzin Islame", ligjrues Xhabir Bilar Khil; E mart 29.11.1983, ligjrata "Letrsia n Andaluzin Islame", ligjrues Xh. M. Hakerti,
52

Al-Mutamid, Ultimo Rey Arabe de Sevilla, Homenajeado al Pie de la Torre del Oro, ABC, 16.10.1983.

185

profesor i Gjuhs Arabe n Fakultetin e Letrsis, Universiteti i Granads; E mrkur, 30.11.1983 ,ligjrata "Metoda islame n shkrimin e historis andaluziane", ligjrues Abdurrahman Medina Molira; E enjete, 01.12.1983, ligjrata "Vshtrim i prgjithshm historik rreth gjuhs andaluziane" t Fetiha Pijadras Mare; E xhuma, 02.12.1983, namazi i xhumas pr muslimant pjesmarrs, n mbrmje ligjrata me titull "Zhvillimi dhe ardhmria ekonomike e Andaluzis", ligjrues Aurora Komes, Manuel Delkado dhe Antonio Morias, t gjith profesor n Fakultetin Ekonomik, n Universitetin Mallaga; E shtun, 03.12.1983, ligjrata "Pushtimi i Andalozis Islame dhe rnia (shkatrrimi) i civilizimit" t prof. Antonio Zejdo Neranho, Drejtori i biblioteks "Roli i publicistiks andaluziane", pastaj u ekspozua filmi me titull "Luani i shkrettirs"; E diel, 04.12.1983, akordohet me ditn e Andaluzis tek nacionalistt andaluzian; u mbajt nata letrare, me pjesmarrjen e Trups Tatvan El-Andalosi. N natn letrare ishte edhe "Universiteti", i cili sht Grupi Andaluzian nga Mallaga, s bashku me t, ishte edhe poetja andaluziane Karmin Abnesa. N kt jav andaluziane, morn pjes nj numr i madh i shtress s kulturuar intelektuale t Mallags. Abdurrahman Medina botoi nj material n gazet, ku shkruan se qllimi i "Javs kulturore ishte njohja me spektret e ndryshme t kulturs andaluziane, me kulturn e popullit andaluzian, t ciln ne e trashguam". Dhe konfirmon: Sa na prket neve, vet ekzistenca e popullit andaluzian sht realitet, i gjalli duhet t qndroj mbi konkurencat dhe rivalitetet politike, dhe koncepti i tij sht se
186

ekziston nj popull q ka rrnjt dhe historin e vet". N kt mnyr "Xhemati Islam n Andaluzi", pati sukses me aktivitetin e dyt publik dhe fitoi simpati dhe respekt, tek shtresa intelektuale andaluziane, gj kjo, q i mundsoi q t krijoj raporte t mira me ta, dhe i trhoqi me idet e veta, dhe u hap mundsia q t bj thirrje islame deri n nivelet m t larta. N fillim t vitit 1984, "Xhemati" u orientua kah zgjerimi gjeografik dhe shtimin n numr. Formoi dy deg tjera, njrn n Vulbe (regjioni Vulbe) dhe tjetrn n Dhekwan (regjioni Mallaga), pastaj filloi t mendoj pr hapjen e dy qendrave t saj t reja. N shkurt t viti 1984, qendra islame e Seviljes q i prkiste (takonte) "Xhematit", kaloi dhe u transferua nga shtpia me qira, n "rrugn Lebis", n nj qendr shum m t madhe, n rrugn Don Alonso Sabio, nr.4, n qendr t qytetit t vjetr, q deri m tani (1991) ishte selia kryesore. Edhe qendra e "Xhematit", n Mallaga, u transferua nga rruga Marmoles, n nj qendr m t madhe, n qendr t qytetit, n rrugn Salbeto. N prfundim t vitit 1984, "Xhemati" filloi t korr suksese me programin pr njohjen e mass (opinionit) andaluzian, me historin e tyre dhe lidhjet q kan me historin e tyre. Mirpo, q nga ditt e Frankos, shteti s bashku me kishn, kishin filluar q, n t gjitha qendrat kryesore t Andaluzis, ti festojn prvjetort e pushtimit t Andaluzis, nga t krishtert kishtala. Muslimant e Andaluzis, nj ceremoni t till festive, e konsideronin nnmim t historis s tyre dhe poshtrim e sharje pr ekzistencn aktuale t tyre, dhe konsideronin se ishte jo e logjikshme, q nj gj e till t ndodh n Spanjn
187

bashkkohore, kur dihej se ishte pranuar ekzistenca e nacionalitetit andaluzian dhe e drejta e liris fetare. M datn 2 janar, sht prkujtimi i rnies (pushtimit) s Granads n duart e dy mbretrve katolik, prej ku mori fund edhe asgjesimi i shtetit t fundit islam t Andaluzis. "Xhemati Islam n Andaluzi", vendosi q t organizoj nj manifestim t kundrt, me at q bnte shteti dhe kisha, duke synuar q ti jepej fund ceremonive prkujtimore pr rnien ose pushtimin e Granads, apo edhe pr tua br me dije qytetarve, t vrtetn rreth identitetit t vrtet t Granads53. Pr kt, "Xhemati", e quajti manifestimin e vet t kundrt: "Vajtimi pr Granadn". Antart e "Xhematit" bn shprndarjen e flamurit t Andaluzis, nga pjesa e siprme e kulls Komarish, n Pallatin e Kuq, ndrsa, me makinat e tyre dhe burit e tyre, marshonin npr qytet, duke ju thn qytetarve: "Kjo dit sht dit pikllimi, nuk sht dit gzimi! M datn 02.01.1492, Granada u pushtua dhe nuk u lirua m kurr! Shteti dhe kisha le ti respektojn shpirtrat e strgjyshrve tan, q ran dshmor ! Le ti respektojn ata, q u flijuan pr mbrojtjen e toks andaluziane. Humbja e Granads, sht humbja e sovranitetit t Andaluzis ! "Xhemati" organizoi nj ceremoni festive, n sheshin "Pasio Di Luis Tristes" (Korridori i t piklluarve). N t morn pjes me mijra qytetar t Granads, (m shum, se sa morn pjes n ceremonin zyrtare t shtetit dhe kishs). Aty ishin pjesmarrs edhe mendimtar
53

Granada Conmemoro el 492 Aniversario de la Toma de la Ciudad por los Reyes Cotolicos, Diario de Granada, 03.01.1984.

188

andaluzian, si musliman, gjithashtu edhe jomusliman, t cilt mbajtn referate rreth madhshtis s Andaluzis Islame. N mesin e pjesmarrsve, ishin edhe disa artist dhe shkrimtar andaluzian, si ishte rasti i trups artistike "Kornikos Granadinos" e Karlos Kano. Poett e Granads, me n krye me Huan Di Loshe, lexuan poezit e tyre, n t cilat shenjtronin Andaluzin, po ashtu pr pjesmarrsit kndoi kngtari i njohur, Bibi el Di la Tomasa. Kjo ceremoni ishte nj opozit e madhe dhe e mir n Andaluzi54 dhe Spanj, pasi q pr her t par, muslimant andaluzian i paraqitn haptazi ndjenjat e tyre. "Xhemati" arriti t argumentoj aftsit e tij, n paraqitjen dhe arsyetimin e ndjenjave nacionale andaluziane. "Xhemati", nprmjet ktij manifestimi islam opozitar, arriti deri tek koordinimi me disa organizata andaluziane t Granads, si ishte rasti me shoqatn "Solidariteti Andaluzian", shoqata e "Renesancs Popullore", dhe me nj numr t madh t antarve t "Partis Nacionale t Andaluzis". "Xhemati Islam", me punn q bri gjat ktij viti, arriti q t organizoj ceremoni islame, n opozit t ceremonive prkujtimore, q i organizonte kisha dhe shteti, me rastin e prvjetorve t pushtimit dhe rnies s qyteteve t Andaluzis n duart e krishtereve, si n Granad, n Volb, Kordov, Sevilje, Mallag dhe qytete t tjera andaluziane. M datn 14.03.1984, "Xhemati" organizoi nj ceremoni kulturore n Sherish, ku morn pjes nj
54

Granada Conmemoro el 492 Aniversario de la Toma de la Ciudad por los Reyes Cotolicos, Diario de Granada, 03.01.1984.

189

numr i madh i t kulturuarve t qytetit dhe qytetar t thjesht. Aty, mori pjes edhe trupa artistike andaluziane "Vllezrit Kalinti", gjithashtu u mbajtn edhe disa ligjrata, q bn t mundur njohjen historis s qytetrimit islam dhe inkurajimin e qytetarve q ta msojn gjuhn arabe, gjuhn e strgjyshrve t tyre55. Ky aktivitet kulturor u shndrrua n nj aktivitet serik n disa qytete andaluziane. U vendos q konferenca t mbahet me 20 deri 22.07.1984(q prputhet me muajin Sheval 1404h.) n Kolegjin Emilio Monius n qytezn Kugvijus Bigan mallet e Granads. Xhemati i kishte ftuar t gjith antart e vet, si dhe prfaqsuesit e grupeve islame t Spanjs. I kishte ftuar edhe disa prsonalitete marokiene si; Prof.Muhamed El-Hilvv, babain e tij Haxhi Idris ElHilvv, Sejidi Muhamed Bin El-Mekij El Vezani, pastaj nga lindja arabe Hoxhn Fuad El-khatib, zv/sekretari i prgjithshm i Organizats s Konferencs Islame pr at koh dhe familja e tij, Dr.Muhamed Muhamed Umer Xhemxhum, prezentoj edhe shkrimtari i librit, sikur q e gjejm t ftuar dhe q prezentoi babai i shkrimtarit Hoxha Sejidi Muhamed El-Muntesir El-Kitani. Nga andaloziant morrn pjes prafrsisht 200 musliman, t cilt kishin ardhur nga t gjitha ant e Andalozis56 Qendrimi ishte n Kolegjin e marr me qira prgjat tr kohs s Konferencs (Samitit). Aty ishte gjumi, ushqimi dhe falja e pes kohve t namazit. Konferenca u hap me leximin e Kuranit,
55

56

Francisco Vigueras Reconstruir Al-AndalusDiario de Granada, 3.1.1984 Un Grupo Islamico:La Otra Cara de la TomaEl Defensor, 03.01.1984

190

u pasua me hymnin kombtar andalozian e pastaj t gjith lexuan suren El-Fatiha pr shpirrtrat e dshmorve andalozian t cilt e humbn jetn e tyre prgjat shekujve duke mbrojtur Islamin n Andalozi. Gjat tri ditve sa zgjati samiti u mbajtn nj sr ligjeratash. Ligjeruesit ishin mendimtar t ndryshm nga Andalozia dhe jasht saj.Ligjerata ishin t prqendruara rreth parimeve dhe mendimit islam, si ishin temat: Bindja Islame,Islami dhe lirimi i popujve,Namazi: forma apo mnyra e tij dhe kuptimi,Cionizmi dhe Palestina,Rezistenca andaloziane, dhe tema t tjera. Njri nga organizatort e konferencs iu drejtua gazetarve me kto fjal :Ne nuk jemi ishull fetar n kt tok! Islami yn sht gjall! Obligimi yn sht q t hyjm n shoqrin andaloziane dhe ta bindim masn. Islami merr frym n kto troje dhe do t prhapet derisa t bht masiv sikur q ka qen n t kaluarn.57. Samiti Kugvijus Biga ishte piknisje e rndsishme n historin e Xhematit islam n Andalozi. Pas ktij samiti Xhemativendosi q t mbaj nj takim t prgjithshm pr ta prcaktuar strategjin e ardhmris s tij. Ja kshtu brenda dy viteve numri i antarve t Xhematit islam n Andalozi arriti n afr pes qind, q kan filialat ose degt e tyre n shtat qytete andaloziane; Sevilja, Granda, Sherish, Malaga, Kordova, Vulbe dhe Dhikvan. Muslimant e Andalozis n kt mnyr filluan ta shikojn ardhmrin dhe perspektivn e tyre me shum optimizm. Nj gj e till u paraqit n takimin e mbajtur me titull Shoqatat Islame dhe

57

Presentacion de la Comunidad Musulmana Al-Andalus Diario de Cadiz, 15.05.1984

191

perendimiq u mbajt n Sevilja gjat kohs prej 10 deri 12 shtator 1984.

Rikthimi nga smundja e rnd dhe nisma e re

Aktivitetet e "Xhematit Islam n Andaluzi", gjat dy viteve 1983-1984, i mundsuan atij reputacion, brenda dhe jasht Spanjs, gj q shtoi xhelozi te shum nga shoqatat e vjetra islame, t cilat filluan ta sulmojn dhe t shkruajn raporte negative npr ambasadat e shteteve islame. "Xhemati Islam i Seviljes", publikoi disa artikuj n gazetat ditore, ku e sulmoi "Xhematin", e sidomos pas prkujtimit t El-Muatemid bin Ibad-it. Ndikimi i disa qarqeve islame joandaluziane, bri q t shkaktohen prarje t mdha brenda prbrenda "Xhematit". Ndrsa, prsa i prket presionit t jashtm , "Xhemati" vendosi q mos tu prgjigjej sulmeve t shoqatave, pr ta ruajtur vllazrin islame, pa marr parasysh qndrimin e t tjerve.Sa i prket prarjes s brendshme, nuk u gjet zgjidhje. N fund t shtatorit t vitit 1984, "Xhemati" mbajti mbledhjen e prgjithshme, n selin kryesore n Sevilje, pr planifikimin e perspektivs, dhe forcimin e organizmit. N mbledhje u paraqit nj prarje e rrezikshme rrnjsore, n mes dy palve t "Xhematit". Pala e par, e kryesuar nga Xhabir Bilar Khil, kryetar i kuvendit t "Xhematit" n at koh, barte me vete iden pr organizimin piramidal, me dekleratn e tij se, organizimi i "Xhematit" i ngritur mbi bazat e "konsults" "shura", nuk sht organizim islam, por imitim i organizimit demokratik perndimor. Xhabir propozoi q t
192

bhet "betimi", "besatimi pr emirin" princin e Xhematit, me krkesn q t konsultohet me t tjert pr zgjidhjen dhe udhheqjen e shtjeve, dhe q t emroj pr aktivitetet e ndryshme nga nj "emir prgjegjs", sipas aftsive dhe devotshmris. Ndrsa pala e dyt: e udhhequr nga Abdurrahman Medina Molise, dshiroi q ta ruaj organizimin e vjetr t "Xhematit" dhe forcimin e lidhjeve me faktort aktiv n shoqrin andaluziane. Secila pal, ishte kmbngulese n mendimin e vet, dhe q t dyja kmbyen akuza ndaj njra tjetrs, se ka dal jasht shpirtit islam. Pr t ruajtur unitetin e radhve, u ra dakord q antart e "Xhematit" t dalin n referendum. Kur u mbajt referendumi, i cili e mbshteti m shum paln e dyt, pala e par refuzoi q ti pranoj votat e grave muslimane, gj q shkaktoi prarje t plot: kjo prarje ishte nj kataklizm (katastrof) e vrtet pr "Xhematin". Ata, q u besatuan pr Xhabir Bilar-in, si princ t tyre (emir), u ndan dhe u organizuan me emrin "Xhemati i Andaluzis Islame", ndrsa pjesa tjetr, u kthye n emrin e vjetr "Xhemati Islam n Andaluzi". Kta t fundit u prqndruan n organizimin horizontal, n krijimin e kshillave npr regjione, n krijimin e kuvendit ose kshillit t prgjithshm t "Xhematit", zgjedhjen e kryetarit t kshillit ose kuvendit, i cili nuk do t kishte me shum autoritet, se sa koordinimin e mbledhjeve dhe menaxhimin. Prarjen e ndoqi beteja pr ti nnshtruar qendrat e ndryshme, gj kjo, q shkaktoi prarje t jashtzakonshme, n mesin e pjestarve t "Xhematit".
193

Edhe pse numri i antarve kishte arritur prafrsisht n pesqind, xhematet e Dhekuvanit, Vulbes dhe Kordovs, u pran dhe i mbylln qendrat e tyre. Ndrsa, nga katr qendrat e tjera q mbetn, qendra e Granads dhe Sherishit u bashkuan me Xhabirin, ndrsa ajo e Seviljes dhe e Mallags u bashkuan me Abdurrahmanin. Numri i pjestarve t katr qndrave, zbriti n gjysmn e numrit, q kishin para prarjes. Kshtu, viti 1984, prfundoi n mnyr katastrofike, pr sa i prket organizimit t muslimanve andaluzian. Sa i prket "Xhematit t Andaluzis Islame", q i prkiste Xhabirit, dit pas dite, numri i antarve u paksua aq shum, saq u detyruan ta mbyllnin qendrn e tyre n Sherish. Ky grup, mbeti vetm n Granad, edhe prkundr asaj, se numri i antarve kishte mbetur shum i vogl. Por, nuk vonoi shum dhe u mbyll edhe qendra e Granads. Kurse, sa i prket "Xhematit Islam n Andaluzi", ai filloi nj nism t re me nj hov dhe organizim edhe m t mir, politik me t qart, prvoj me t madhe, dshir t flakt q ta ruaj shtegun islam dhe andaluzian, prpjekje pr pavarsim t plot t "Xhematit" nga influencat e huaja. Pastaj, filloi t punoj rishtazi n ndrtimin e bazs s saj, duke i shtuar aktivitetet n fusha t ndryshme, pr thirrje n Islam. Mes datave 19-21 janar 1985, "Xhemati Islam n Andaluzi", vendosi q t organizoj "Samitin e Par botror pr Muslimant Evropian", n Sevilje, me qllim q t krijoheshin lidhje mes muslimanve evropian, pr t studiuar rolin e fes islame n ardhmrin e Evrops, shndrrimin e Andaluzis n qendr t rrezatimit islam pr t gjith kontinentin e Evrops dhe mbshtetjen e
194

renesancs islame n Evrop, nga vet evropiant. "Xhemati" formoi komisionin organizativ t konferencs dhe drgoi delegacione n an t ndryshme t Evrops, pr t kontaktuar me personalitete dhe shoqata islame lokale, q tua sqarojn atyre synimet e konferencs dhe ti ftojn pr pjesmarrje n t. Prej momentit, q u prhap lajmi pr mbajtjen e Samitit, filloi organizimi i fushats kundr "Xhematit" dhe disa personaliteteve t dalluara, nga disa qendra islame zyrtare, n Evrop dhe nga disa shoqata islame, n Spanj. Ata drguan shkresa n t gjitha qendrat islame n Evrop, pr ta njollosur imazhin e "Xhematit" dhe synimet e tij. Fushat kundr "Xhematit", bn edhe armiqt e Islamit n Spanj, me qllim q t dshtoj samiti dhe t shprbhet "Xhemati". Fushata arriti kulmin, aq sa, disa nga gazetat ditore antiislame t Spanjs botuan artikuj, n t cilt i friksuan spanjollt prej muslimanve t Andaluzis dhe i akuzonin ata, se po prpiqen t "rikthejn pushtetin" e Spanjs n emr t Islamit. N mesin e ktyre artikujve, ishte edhe ai, q shkroi Huan Enriko Gomez, n revistn "Tiempo", me titull "Grupet islame spanjolle po prparojn pr sulme t reja "58. Artikulli fillon me kt hyrje: "N Spanj veprojn legalisht disa organizata islame, q pretendojn, nprmjet synimeve t tyre, ripushtimin e Spanjs, dhe thirrjen e popullit spanjoll, q t jetoj nn simbolet islame". N t njjtn koh, opinioni publik evropian i shqetsuar, po ballafaqohej me nj val t ashpr
58

Juan Enrique Gomez, Los Grupos Islamicos Espanoles Preparan ya La Reconquista, Tiempo, 27.05.1985.

195

t operacioneve terroriste, pr t cilat akuzoheshin grupe ekstreme islame. Artikulli prfshiu edhe deklaratn e Xhabir Bilarit, pr daljen jasht korrnizs s tij, pr argumentimin e ideve t veta. Megjithat, "Xhemati", vendosi q t vazhdoj organizimin e Samitit dhe mos tu prgjigjet sulmeve. Me datn 9 qershor 1985, gazeta "Diario16", n faqet e para, me shkronja kapitale, paraqiti nj artikull t rrejshm, me titull: "Zbulimi i rrjetit t spiunazhit maroken n jug t Spanjs"59. Gazeta pretendon, se gjoja shrbimi sekret spanjoll, ka zbuluar nj rrjet, q kryesohet nga Abdurrahman Medina, i ndihmuar nga sekretari dhe miku i tij Muhamed El-hilw, e pastaj vazhdon me disa gnjeshtra. Gazeta vazhdoi fushatn e vet, n faqen e par, prafrsisht nj jav.60 Ksaj fushate, iu bashkangjit edhe "Xhemati Islam i Seviljes"61. Gazetat spanjolle i prsritn akuzat e "Diario-16"62. Qllimi ishte q kjo fushat t rezultoj n disa aspekte. 1. Shprthimi i prarjes mes shoqatave islame n Spanj 2. Friksimi i donatorve dhe prkrahsve t "Xhematit Islam n Andaluzi" 3. Shkatrrimi e imazhit t "Xhematit" n shoqrin andaluziane dhe, s fundi, mbjellja e prarjes midis pjestarve t "Xhematit".
59

60

61

62

Alvaro Vega, Marruecos esta Estructurando una Red de Espionaje sobre el Sur de Espana, Diario-16, 19.06.1985. Alvaro Vega, El Principal Responsable, el Abogado Lahlou Tiene Accesso Al Monarca, Hassan II, Diario-16, 10.06.1985. Musulmanes Sevillanos Confirman que Hay una Red Andaluza de Espias Marroquies, Diario-16, 10.06.1985. Ignacio Romero de Solis, Ahora, una de Espias ABC, 11.06.1985.

196

"Xhemati" iu prgjigj ksaj fushate me prgnjeshtrim63 dhe me kundrfushat gazetareske. "Diario-16" u detyrua ti publikoj prgjigjjet e "Xhematit"64, n t cilat prgjigjej Abdurrahman Medina. Ai shkruante: "Un kam bindjen se egziston nj fushat antiislame nga qarqe cioniste, brenda partis socialiste puntore t Spanjs (n pushtet), dhe n ndjekjen e ligjit". Gjithashtu, shkrimtari i gazets s prmendur, ishte i detyruar nprmjet avokatit n Sevilje, q ti publikoj gnjeshtrat dhe dezinformatat, t cilat jan publikuar65. Edhe prkundr prfundimit t fushats me dshtim, disa shoqata islame, t humbura vazhduan fushatn e tyre kundr "Xhematit", n gazetat spanjolle66. Njra nga kto shoqata, i drgoi nj letr ministrit t kulturs, n qeverin lokale t Andaluzis, n t ciln krkoi q t mos ti ofroj ndihm zyrtare Samitit Islam Evropian - "i cili sht organizuar n mnyr kuturu, dhe i cili do t mbahet n emr t Islamit nga persona jomusliman, nga njerz q nuk i njohim fare, dhe pa kurrfar prpjekje ose kshillime me komunitetin e prqendruar n vendin ton". "Xhemati" vendosi q edhe ktij provokimi mos ti prgjigjet. "Xhemati" refuzoi ti prgjigjej cilsdo shoqat islame, nga kujdesi q mos t binte n provokim t
63

64

65

66

Antonio Medina Niega Cualguier Tipo de Relacion, Diario16, 10.06.1985. Manual Prados, Abderrahman Medina Asegura que no Es un Espia de Marruecos, Diario de Granda, 11.06.1985. Creo Que Hay una Ofensiva de Sectores Sionistas de PSOE Contra El-Islam, Diario-16, 17.06.1985. Ali Kettani y Muhammad Lahhlou Rectifican, Diario16, 31.07.1985. Comunidad Islamica de Espana Advierte a la Junta sobre la Conducta de Medina, Diario-16, 13.07.1985.

197

ndonj plani t armikut t muslimanve, t cilt tentojn q t ndezin zjarrin e prarjes, n mes muslimanve. Edhe prkundr ksaj atmosfere t elektrizuar, "Xhemati" vazhdoi me organizimin e "Samitit t Par Ndrkombtar t Muslimanve t Evrops". M datn 19.07.1985, Samiti filloi punimet n hotelin "Makarina", njri ndr hotelet m t mdhenj n Sevilja, nn kujdesin e policis. N Samit morn pjes, prafrsisht njqind personalitete islame, nga t gjitha ant e Andaluzis dhe jasht saj, nga an t ndryshme t Evrops, si nga: Portugalia, Franca, Italia, Gjermania, Britania, Qiproja, etj. Kishte edhe nga shtetet joevropiane, nga shtetet arabe dhe Meksika. Nga vendet arabe ishte Dr. Abdullah Umer Nasif, hoxha Muhamed Awini, etj. N Samit morn pjes edhe personalitete publike t Andaluzis, deputet t parlamentit andaluzian dhe t tjer. N mesin e tyre ishte Diego di Luis Santos, kryetar i Partis Nacionale t Andalozis, Luis Ornella, ish prefekti i Seviljes, Muhamed Ilonanis, ministr i kulturs n qeverin lokale t Andaluzis. Kryesia e Samitit, pranoi edhe nj numr telegramesh urimi dhe mbshtetjeje pr organizimin e ktij Samiti. Telegram urimi kishte drguar Hulio Angita, prefekti i Kordovs, Pedro Rovez Perdizo, nnkryetar i "Fondit Pelas Anfanti" dhe t tjer. Samitin e pasqyruan edhe gazetat spanjolle, televizioni dhe radiot. N Samit u ligjruan kto tema: Studime rreth situats aktuale t muslimanve europian, Islami dhe Europa, Domosdoshmeria e formimit t nj organizate botrore pr muslimant evropian, Sheriati dhe normat edukative islame
198

n shoqrit industriale dhe teknologjike, Projektet pr muslimant evropian, Panairi i vitit 1982 n Sevilje, Shkollat juridike islame dhe roli i tyre n arritjen e Islamit n Evrop, etj. Samiti propozoi Rozhe Garodin pr kryetar t tij, po ashtu u morn vendime t rndsishme pr prkrahjen e muslimanve bullgar. U pranua ftesa e Qipros (turke) q Samiti i Dyt t mbahej n Magusha, q t hapej qendra n Kordov, q t koordinohej puna mes muslimanve evropian, q t formohet federata e tyre dhe t mbahen takime do tre vjet67. "Xhemati", pas suksesit q pati n organizimin e "Samitit t Par Botror Islam Evropian", vendosi q ta rifilloj zgjerimin e vet, pasi nuk i kishin mbetur vese dy qendra, ajo e Mallags dhe e Seviljes. N muajin shtator 1985, u rihap qendra islame n Sherish (regjioni i Kadis-it), n ngushticn e Kampanjs, pastaj u punua pr blerjen e nj shtpie n Kordov dhe pr kthimin e saj, n nj qendr islame. "Xhemati", m pas, vazhdoi t organizoj, pr do vit, ceremonin prkujtimore t "El-Muatemid bin Ibad "-it n Sevilj. M datn 13.10.1985, "Xhemati" organizoi nj piknik kulturor me anije, prgjat bregdetit t madh t Seviljes, deri te Shiloka. N kt udhtim, morn pjes prafrsisht 200 persona, n mesin e t cilve, prve muslimanve andaluzian, ishin pjesmarrs edhe gazetar t njohur. Pikniku u mbyll me darkn, nikoqir i s cils ishte Komuna e Shilokut.
67

Manana , I kongreso Internacional de Musulmanes Europeos, El Correro de Andalucia, 18.07.1985.

199

Ditn e hn, u organizua nj ceremoni festive, n sheshin "Altevazino", n Toriano, me ndihmn e kuvendit komunal. Aty u lexuan poezi, nga shkrimtart andaluzian. N ceremonin festive morn pjes, jo m pak se katr mij persona68, sa q gazetat, pr kt shkak, e quajtn prefektin e Torianos Halifeja i Torianos. Edhe ksaj radhe, armiqt e muslimanve nuk u ndaln nga sulmet kundr "Xhematit", duke akuzuar "Xhematin" se po e shfrytzonte prvjetorin e "El Muatemid bin Ibad"-it, pr thirrje islame69. Nga rezultatet e "Konferencs se Par Botrore Islame Evropiane" dhe ngjarjeve t mparshme, "Xhemati Islam n Andaluzi", filloi t mendoj q t kaloj n aktivitete t larmishme, n fusha t ndryshme dhe t formoj aparate t posame, pr seciln fush ose lmi. Si pr shembull, pr lmin kulturor, "Xhemati" formoi "Wakfija Islame dhe Andaluzia", t ciln qeveria lokale e Andaluzis e njohu zyrtarisht, si institucion, q punon pr interesat e prgjithshme. Nga rezultatet e tjera t "Samitit", gjithashtu ishte bindja e krijuar te "Xhemati", q patjetr duhej t punohej politikisht, q publiku andaluzian ta njoh historin e vet islame, si dika t veant, dhe q pr kt, t shfrytzohen mundsit politike70. M datn, 29 nntor 1985, pas kontakteve n tr Andaluzin dhe territoret e tjera spanjolle, u regjistrua "Partia pr lirimin e Andaluzis", si
68

69

70

Jose Maria Gomez, El Califa de Triana, El Correo de Andalucia, 16.10.1985 Fauto Botello, Pobre Almotamid, El Correo de Andalucia, 17.10.1985. Guillermo Lopez-Vera, La Comunidad Islamica Perpara un Partido Politico, El Diario de la Costa del Sol, 30.11.1985.

200

organizat politike, e cila shprehte mendimet e muslimanve t Andaluzis, dhe deklaronte se populli andaluzian sht popull autonom, ka civilizimin e vet (islam), gjuhn e vet t posame (arabe), dhe partia vendosi q n zgjedhjet lokale dhe evropaine, t dal me kandidatt e vet71. Viti 1985 prfundoi, e "Xhemati" e harroi smundjen shkatrruese t vitit 1984, dhe kshtu filloi nj nism t re, n t gjitha fushat. N vitin 1986, filloi prplasja e "Xhematit" me Rozhe Garodin. Projekti i filozofit musliman francez ishte: Dialog n mes civilizimeve, e nuk i interesonte "Xhemati Islam n Andaluzi", dhe ky i fundit kishte bindjen se ai e kishte shfrytzuar "Samitin e Par Botror pr Muslimant e Evrops", q t prqndrohej vmendja rreth prezencs s tij n Kordov, prandaj edhe m pas ai kaloi dhe vizitoi shtetet arabe, pr t grumbulluar t ardhura pr "Universitetin Islam t Kordovs"72, me t cilat, n fund t udhtimit, themeloi Muzeumin pr dialog n mes civilizimeve, ndrsa, n ann tjetr, "Xhemati", kishte punuar q t themelonte Qendrn Islame, rreth s cils, do ti mblidhte muslimant e prar t Kordovs, pastaj ta shndrronte Kordovn, n nj qendr t rndsishme pr rrezatimin e Islamit n Andaluzi dhe Evrop. Megjithat, "Xhemati" vendosi q ta ndihmoj Rozhe Garodin n projektin e tij, me dshirn q t forcohej vllazria islame me t73.
71

72

Alfredo Valenzuela, Los Musulmanes Quieren Tener Representacion en el Parlamento Europeo, El Pais, 23.07.1985. Merzuk Hilal, Liga Islame n Kordov, njri nga vendet e kshtjellave t Andaluzis, Gazeta El-Akhbar, 31.02.1986.

201

N mars 1986, "Xhemati" bleu nj shtpi t vjetr n Kordov, n rrugn Rio Hridja, afr Xhamis Madhshtore, e ndar nga rruga Xhamia e Kadiut "Ebu Othman", dhe e shndrroi n Qendr Islame, pas rinovimeve t domosdoshme. Pas rinovimit, kjo qendr insistoi n nj program t posam, pr thirrje islame, n Kordov. N korrik t vitit 1986, "Xhemati" hapi qendrn e gjasht islame n Morsei. N fund t vitit, "Xhemati" arriti t ket gjasht qendra islame, n pes regjione t ndryshme, Sevilja, Dos, Hormanas, Sherish, Mallaga , Kordov dhe Morsei. Ditn e diel, m 22 qershor 1986, "Partia pr lirimin e Andaluzis", mori pjes n zgjedhjet parlamentare t Andaluzis, duke krkuar lirimin, pavarsimin e saj, njohjen e gjuhs arabe si gjuh t saj, zbatimin e marrveshjes kur u pushtua Granada, n vitin 1492, dokumenti i vetm ligjor, i cili argumenton bashkangjitjen joligjore t Andaluzis me Spanjn74, dhe kthimin e emigrantve andaluzian75. "Partia" paraqiti njqind kandidat, n secilin regjion t Andaluzis, ndr t cilt m t rndsishmit ishin: Aishe Hormozin Zi Vrano n Almorie, Huan Pedro Rinkon Gujardo n Kadis, Abdurrahman Medina Moler n Kordov, Ismail Horkira Amoris n Granad, Merjem Parias Lahoz n Vulbe, Almensur Perez Kalfanti n Gjion, Jaser

73

74

75

Cordoba Sera Sede de la Futura Union Internacional de Musulmanes Europeos, Cordoba, 26.05.1986. Los Musulmanes Quieren que Se Cumplan Las Capitulaciones, El Dia de Granada, 05.06.1986. Liberacion Andaluza Exige la vVuelta de Los Exiliados de Al-Andalus, El Correode Andalucia, 03.06.1986.

202

Kaldrondias n Mallag, Almuatemid Sanez Kastianoz n Sevilje. Zgjedhjet parlamentare rezultuan me fitoren e 109 deputetve, prej tyre: 60 Partia Socialiste Puntore t Spanjs, 28 Aleanca Popullore (djathtiste), 2 Partia Nacionale e Andaluzis, shtat partit e tjera nuk arritn t fitojn asnj vend n parlament. "Partia pr lirimin e Andaluzis" fitoi 5.683 vota, ose 0.17% t votave. Partia m e afrt me idet e "Xhematit Islam", ishte "Partia Nacionale e Andaluzis", e cila nuk fitoi vese dy ulse, si e theksuam m lart, pr shkak t gabimit politik, q bri (si e kemi vrejtur) me rastin e themelimit t Krahins Autonome t Andaluzis. U paraqit dobsi e madhe, ishte mundur q t humbej rasti pr formimin e Andaluzis, n kohn kur Partia socialiste puntore e Spanjs, e prkrahte parimin e autonomis pr Andaluzin dhe prpiqej pr hir t ktij parimi. Partia Socialiste Puntore e Spanjs, e ruajti pozicionin e vet, dhe n zgjedhjet e vitit 1990 arriti t fitoj 61 vende, Partia Popullore (djathtiste) 27 vende, Unioni Majtist (komunistt) 11 vende, ndrsa numri i vendeve pr Partin Nacionale t Andaluzis, u rrit n 10 vende.

Kthimi n Kordov
Kisha katolike vendosi q ta caktoj vitin 1986, si vit t prkujtimit t 1.200 vjetorit, t themelimit t Xhamis Madhshtore t Kordovs. Pr kt, organizoi nj ceremoni prkujtimore festive, n t ciln morn pjes autoritete t ndryshme kulturore. "Xhemati", me kt rast vendosi q t
203

mbaj nj Samit me titull "Islami - planprogrami i jets", me qllim q ti njoh t tjert, me Qendrn Islame t Kordovs dhe me qllim q t merrej pjes n prvjetorin prkujtimor t ndrtimit t Xhamis s Madhe sipas modelit islam, duke e konsideruar si fillim t nisms s re islame, n kryeqytetin e halifatit islam t Andaluzis.

Samiti u mbajt gjat periudhs kohore prej 0507 dhjetor 1986, n njrn nga sallat e pallatit t halifatit, q gjendet afr Xhamis Madhshtore, ndrsa t ushqyerit e pjesmarrsve t Samitit, u b vazhdimisht n Qendrn Islame. N Samit morn pjes, prafrsisht 150 personalitete, nga Andaluzia dhe jasht saj, prej tyre vet autori (i ktij libri), pastaj Prof. Muhamed El-Hilv nga Maroku, Dr. Muhamed Umer Xhemxhum nga Xhedja e Arabis Saudite, Hoxha El-Habib bin El-Huxha, ish muftiu i Tunizis, i cili u zgjodh kryetar i Samitit, Prof. Muhamed Alvizani nga Tatvani dhe t tjer76. Samiti u hap me namazin e xhumas (05.12) n Qendrn Islame, pasoi dreka e pastaj ligjrata rreth "Metodave t thirrjes Islame n Andaluzi" e shkrimtarit, pastaj ligjrata "Islami - planprogrami i jets n Perndim" e avokatit musliman andaluzian Ismail Horkira, pas ksaj ligjrate u formuan komisionet: - Komisioni i Thirrjes Islame dhe - Arsimit dhe Komisioni pr shtje Financiare dhe Metoda.
76

Los Musulmanes Celebran en Cordoba el XII Centenario de la Mezquita, Cordoba, 06.12.1986.

204

Dita e shtun u rezervua, posarisht, pr ligjrata, n t ciln ligjruan ligjrues nga vendet arabe, si ishin: Hoxha El-Habib bin El-Huxha nga Tunizia, Ibni Kuzman Albaluti nga Andaluzia, Aishe Moxhun nga Franca, dhe t tjer. Samiti u mbyll ditn e diel (07.12), me aprovimin e konkluzioneve dhe me mbledhjen e ngusht t "Xhematit" n prezenc t mysafirve joandaluzian. Samiti i Kordovs, pati sukses edhe prkundr sulmeve t zakonshme t gazets "Diario-16" 77, dhe artikullit qllimkeq, q publikoi revista "Kambio" nn titullin friksues "Islami po na hyn brenda" 78. Nga vendimet m t rndsishme t "Xhematit", pas Samitit ishte q ta shpallte Kordovn kryeqendr pr "Xhematin Islam n Andaluzi", n vend t Seviljes, kjo edhe prkundr asaj, se Qendra Islame n Sevilje, mbeti qendra m e madhe islame e "Xhemat"-it dhe se kishte m shum antar dhe m shum aktivitete. M datn 12 deri 15 shkurt 1987, Rozhe Garodi shpalli t hapur "Takimin botror Ibrahimij", n muzeun t cilin e kishte ngritur n "Kshtjelln e Liris (Liberta)", Kshtjelln Islame n bregun e Lugins s Madhe n Kordov, t ciln ia kishte ofruar komuna pr kt qllim. Takimi, ose thn Samiti, nuk i kishte ftuar fare antart e "Xhematit", pr t marr pjes, e as q ata kishin dhn ndonj kontribut pr kt projekt, e n mesin e tyre nuk e kishin ftuar as drejtorin Abdurrahman Medina Molire. "Xhemati" vendosi q
77

78

Sebastian Cuevas, Servicios de Informacion han Vigilado el Congreso Islamico que Hoy Concluye, Diario-16, 07.12.1986. Sebastian Cuevas, Servicios de Informacion han Vigilado el Congreso Islamico que Hoy Concluye, Diario-16, 07.12.1986.

205

ta ndjek me kujdes ndikimin e fsheht t ktij projekti, i cili u formua me pasurit e muslimanve, ashtu q mos t humbin prfundimisht79. Pas takimit t Kordovs, "Xhemati" e korigjoi programin e vet arsimor. Gjat s kaluars, ata kishin qen shum t kujdesshm, q t lehtsohej arsimimi islam i pjestarve t vet, pr kt kishin ngritur shkolla islame n t gjitha qendrat islame, dhe kishin punsuar aty, profesor nga Maroku. Mirpo, "Xhemati" nuk ishte i knaqur me rezultatet e ksaj prove, sepse profesort kishin shum pak njohuri pr thirrjen islame dhe, n t njjtn koh, nuk e njihnin gjuhn spanjolle aq sa duhet, prandaj vendosn q t drgojn delegacione nga t rinjt e vet, n vendet islame, q t formohen kuadrot andaluziane. Pr kt, u arrit nj marrveshje, e cila u nnshkrua n mes "Xhematit" dhe Rrabitas (Ligs s Bots Islame), n Mekkn e nderuar, pr drgimin e nj grupi t rinjsh andaluzian, n muajin e Ramazanit, t vitit 1404 Hnor (Hixhret), (q prputhet me muajin maj 1987), n vatrat e shenjta, pr t ndjekur nj seminar intensiv trajnues n shkencat islame, pr ti kryer ritet e Umres dhe pr t vizituar xhamin e t Drguarit (paqa dhe bekimi i Allahut qoft mbi t). Seminari do t organizohej nn patronazhin dhe shpenzimet e Ligs s Bots Islame. Pr kt u solidarizuan vullnetar nj numr i profesorve t Universitetit "Al-Melik Abdul-Aziz", n Xhidde. U planifikuan msimet, ligjratat dhe vet autori i

79

Projekti Garodi n Kordova meriton prkrahje, El-Shark El-Ewsat, 07.03.1987.

206

ktij libri e kryesoi grupin e msimdhnsve, si njri nga vullnetart80 . N kt delegacion, ishin pjesmarrs edhe pes msues t "Xhematit", prej tyre edhe Abdurrahman Habsawi, gruaja e tij Rrashide Kurum (e cila ishte gjithashtu msuese), Abduselam Asrih, Muhamed El-Wezani, Ahmed Kamkum, ndrsa, nga t rinjt andaluzian, pjesmarrs ishin: Ebu Jaser Rina Andaredi, Abdulaziz Garsia Fernandez, Mensur Perez Kalbinti, Jusuf Alhabib Figras Roldan, Arafat Baria Barira. N fund t ktij seminari trajnues, secili u shprblye me nga nj diplom. Seminari ishte i suksesshm, ndikimi i tij vazhdoi t qndroj me andaluziant dhe t reflektohet n jetn e tyre islame, e sidomos atmosfera e muajit t madhrishm t Ramazanit n vendet e shejta, la gjurm t pashlyera: gjat dits pasonin msimet, gjat nats adhurimi, prandaj ndikimi tek ta ishte shum i madh. M datn 10 maj 1987, "Partia lirimtare Andaluziane", mori pjes n zgjedhjet lokale n Andaluzi81, ku fitoi tre vende n Asamblen e qytetit Ishulli i Gjelbrt, nga 24 vende sa numronte Asambleja, Partia Socialiste Puntore e Spanjs i fitoi 13 vende, Aleanca Popullore 4 vende, Unioni Majtist (komunist) 2 vende, Partia e Mesme Socialdemokrate 2 vende. Ishulli i Gjelbrt, sht qyteti n ngushticn Xhebelu Tarik (Gjibraltar), regjioni Kades, numri i banorve, t t cilit, arrin mbi njqind mij.
80

81

Seminari trajnues intensiv n historin dhe shkencat Islame, gazeta El-Medine e dats 27.06.1987. El Ex Alkalde Francisco Esteban Encabeza la Lista de Liberacion AndaluzaCandidatura por Algeciras, Diario Sur, 02.05.1987.

207

Prfaqsuesit e "Partis lirimtare Andaluziane", q fituan n zgjedhje ishin: Enver Istiban Baoca, prefekti i Ishullit t Gjelbrt, pastaj Alfonso Artega dhe Silvio Alonso. N kt mnyr, "Partia lirimtare Andaluziane" argumentoi se ka aftsi, q kandidatt e vet, t marrin vende n Asamblen Komunale. Pas ktij suksesi, "Xhemati" vendosi q t hap nj Qendr Islame n Ishullin e Gjelbrt, pasi e kishte mbyllur qendrn e vet n Dos Hormonas, pr shkak t distancs s afrt me Seviljen, dhe q t menaxhoheshin m mir shpenzimet. Edhe m tej, "Xhemati" vazhdoi ti ket gjasht qendra, n qytetet si vijon: Sevilje, Kordov, Sherish, Mallaga, Morsia dhe Ishulli i Gjelbrt. M pas, "Partia lirimtare e Andaluzis", tentoi q t merrte pjes n zgjedhjet regjionale t Ister Madora-s, n krahinn Batlios, duke krkuar bashkangjitjen e regjionit t Morsei-t me regjionin e Andaluzis82, por nuk u lejua q t marr pjes n zgjedhje, me argumentimin se kandidatt nuk jan banor t krahins83. "Partia" paraqiti ankesn pr Komisionin zgjedhor t krahins s Batlios, n Gjykatn Legjislative, e cila e konfirmoi vendimin e Komisionit Zgjedhor84. Me datn 10 korrik 1987, "Partia" konkuroi n zgjedhjet parlamentare evropiane, duke deklaruar se "Europianizmi", si duket anon nga racizmi, dhe shkputja e popujve evropian nga popujt e tjer

82

83

84

Liberacion Andaluza Quiere la Fusion de Badajozy Murcia en Andalucia, Correo de Andalucia, 07.05.1987. Rechazaba La Candidature de liberacion Andaluza en badajoz, Hoy de Badajoz, 12.05.1987. Liberacion Andaluza Volvio a Recurrir, Diario de Extremadura, 19.05.1987.

208

fqinj, sidomos nga shkputja e popullit t Andaluzis nga popujt fqinj musliman85. Partia lirimtare e Andalozis arriti ti fitoj 9.881 vota, prej tyre 3.533 n Andaluzi, 2.081 n Katalonia, 1.232 n Belnesia, 2.935 n territoret e Spanjs. Kto rezultate argumentuan qart se, idet islame jan t pranueshme n shoqrin andaluziane dhe prkrahen prej saj. Edhe prkundr mundsive t kufizuara, "Xhemati" vazhdoi me aktivitete kulturore dhe publicistike. Q nga qershori 1987, u publikua pamfleti publicistik "Thirrja", n mesin e antarve. Gjat dats 28-29 qershor 1987, nj delegacion i "Xhematit" organizoi "Qndrim t qet", nj koh t gjat, para dyerve t Xhamis s Madhe t Kordovs, pr t prkujtuar rnien e Kordovs, m datn 29.06.1236 sipas ers s re. Dhe kjo, sipas asaj q thot Ibni Kuzman ElBuluti, njri nga organizatort e "Qndrimit t qet", sepse "pushtimi i Kordovs n kujtesn (memorien) andaluziane" sht "shembull historik i dhuns mbi nj popull me forc, mohim e civilizimit islam pr 751 vjet dhe zvendsim e tij me kultur krishtere kashtale", dhe se "Qndrimi i qet" sht prqendrim i lart, pr 24 or, pr hir t paqes dhe dialogut mes popujve, dhe argumentim se mendimi andaluzian, vazhdimisht, sht mendim pr paqe dhe bashkpunim. Ne andaluziant, jemi t gatshm pr tia zgjatur dorn kujtdo grupi, apo race, apo feje, apo kulture, ashtu si kemi qen n shekujt e kaluar86.
85

86

LiberacionAndaluza Considera que el Europeismo es una concepion Nefasta de la Vida, Diario, 28.05.1987. LiberacionAndaluza Considera que el Europeismo es una concepion Nefasta de la Vida, Diario, 28.05.1987.

209

Muslimant i faln pes koht e namazit n grup (xhemat), n mes t rrugs, q nga mbrmja e dits 29.06.1987. N muajin korrik 1987, shoqria e ndrtimit shembi afro gjashtdhjet metra nga muri i pjess s vjetr t qytetit, t cilin e kishin ndrtuar ElMuwahidun-t n shekullin e dymbdhjet t ers s re. "Partia lirimtare e Andaluzis" paraqiti nj ankes pr vepr penale, kundr atyre q e shkatrruan murin dhe krkoi dorheqjen e prgjegjsve teknik n Asamblen Komunale, t cilt dhan leje pr shembje. Partia krkoi q t vendosen masa ndshkuese, t bhet kompensimi pr t dmtuarit, nga ana e qytetarve t Kordovs, t cilve iu dmtuan pasurit materiale dhe historike. "Xhemati" vendosi q t kundrshtoj kremtimin e prvjetorve prkujtues t rnies (pushtimit) s qyteteve andaluziane, n duart e t krishterve. Kjo ndodhi, edhe pas prvjetorit t rnies s Kordovs, me datn 19.08 1987. "Xhemati" e kundrshtoi kremtimin e prvjetorit t rnies s qytetit t Mallags n duart e krishterve, dhe parashtroi pyetjen: Si ia lejon vetes prefekti i qyetit, Pedro Abrisio, q t ulet krenar n kremtimin e 500 vjetorit t masakrimit t njzetmij mallagasve, t cilt u masakruan nga ushtria krishtere e kashtalve? "Xhemati Islam", n nj pamflet q e shprndau n opinion, bri krahasimin e veprimit t prefektit n kt mnyr: ky veprim ishte njlloj sikur populli i Pacifikut t detyrohej ta kremtonte eksplodimin e bombs Gornika, ose populli i Katalanies ta kremtoj ditn e 11 shtatorit, dit kjo e kobshme, q i mundsoi dy mbretrve katolik, q t hyjn dhe ta pushtojn qytetin e Mallags, pas nj kohe t gjat t shpartallimit ekonomik dhe kulturor". N
210

pamfletin i vet, "Xhemati" citon se "kremtimi i rnies s Mallags, nuk mund t kuptohet ndryshe, prvese si fyrje (sharje) e rnd pr popullin e Mallags dhe provokim pr t87". Edhe "Partia e Unionit Majtist", e prkrahu qndrimin islam, dhe shpalli se "ky kremtim sht kremtim i masakrs" dhe e sabotoi kremtimin. M datn 23 nntor 1987, ishte prvjetori i rnies s Seviljes. Me kt rast, "Xhemati" demonstroi me metodn e vet, duke knduar himnin kombtar t Andaluzis. Muslimant u prkrahn nga Partia Nacionale e Andaluzis, nga Unioni Majtist dhe nga Komitetet e puntorve88. Muslimant deklaruan se ishte turp i madh, q n kto kremtime t marrin pjes personalitete andaluziane, t cilat ishin veprime ushtarake katolike q kremtohen pr masakrn e br mbi popullin e Seviljes89". M datn 04 dhjetor 1987, n ditn e prvjetorit t "Dits s Andaluzis", "Partia lirimtare e Andaluzis" dhe "Xhemati Islam n Andaluzi" organizuan nj protest paqsore n Kordov90. Protestuesit u mblodhn n "Sheshin Koloni", n orn dymbdhjet t mesdits dhe duke bartur n duar flamuj andaluzian morn drejtimin e Xhamis s Madhe. Ata u prkrahn nga "Sindikatat Andaluziane t Puntorve" dhe organizata t tjera. Me kt veprim, "Xhemati"

87

88

Francisco Acedo, Malaga Afronte su Pasado desde la Feria, La Vanguardia, 30.08.1987 Jose Bejarano, Los Nacionalistas Interrumpen un Acto en la Catedral de Sevilla, La Vanguardia, 03.11.1987.

89

El Auntamiento Conmemoro Ayer la Conquista de la Ciudad, El Correo de la Andalucia, 24.11.1987. 90 Liberacion Andaluza Convoca en Cordoba una Manifestacion, Nuevo Diario, 05.12.1987.

211

arriti t bhet udhheqs (lider) i lvizjes kombtare t Andalozis. Pas ksaj proteste, ndodhi prplasja mes Rozhe Garodi-t dhe "Xhematit Islam n Andalozi". Garodi i preferoi Abdurrahman Medina-s q, ose t mbett n Xhemat, ose Drejtor i muzeut "Kshtjella e Lir". Garodi i shkruajti nj letr Abdurrahmanit, nga i cili krkoi dorheqje, duke thn: "Mua po m duket se sht kontradiktore t jesh, n t njjtn koh, edhe krytar i partis politike (q faktikisht nuk ishte), edhe kryetar i nj Asosacioni (institucioni) fetar (q gjithashtu nuk ishte), si edhe kryetar i nj Qendre Kombtare. T gjitha kto, bjn q parimet t shndrrohen botrisht n nj mashtrim, pluhur syve. Pr kt arsye, krkoj q t japsh dorheqje, jo pr shkaqe profesionale, por pr shkakun e vetm, se puna si kryesues i tre institucioneve, prplaset me qllimet (synimet) e "Kshtjells s lir". Abdurrahman Medina refuzoi t largohej nga "Xhemati", dhe Garodi e shkarkoi nga posti i drejtorit t Muzeut, me datn 21.12.1987, dhe n vend t tij emroi nj ish murg, i cili skishte kurrfar lidhje me Andaluzin dhe historin e saj. Gazeta shkruante: Se ngjarjet filluan m datn 03.12.1987, n selin komunale t Kordovs, kur prfaqsuesit e "Ligs nacionale" (Partia djathtiste) dhe t "Partis Socialiste Puntore unike" (n pushtet), u krcnuan se do ta anulojn marrveshjen, nga e cila Garodi fitoi t drejtn e shfytzimit t "Kshtjells s Lir", duke thn se shkaku ishte se ekzistonte mendimi i veant pr historin, n t ciln i jepej rndsi e

212

jashtzakonshme Islamit, n llogari t krishterizmit dhe ebreizmit91. Garodi e shptoi projektin, me rastin e shkarkimit t Abdurrahman Medina-s, i cili pas shkarkimit deklaroi: "Un u shkarkova pr shkak t refuzimit tim, dhe jo pr shkaqe joprofesionale, u largova pr shkak se jam antar n "Xhematin Islam", duke u kthyer kshtu, n kohn e gjuetis s shtrigave dhe n ditt e gjykatave t bastisjes, dhe u desh q un t jem dashi i kurbanit". N muze paraqitn dorheqjen e tyre puntort musliman92, ndrsa muslimant e Kordovs doln n protesta kundr Garodit93, e akuzuan pr tradhtimin e muslimanve andaluzian94, dhe e ndoqn nprmjet gjykats95. N gjygj krkonin t drejtat e Abdurrahman Medina-s, por pas pak kohe, situata u qetsua, dhe secila pal ndoqi rrugn e vet. Mirpo, n ann tjetr, kriza "e Xhematit" me Garodin, nuk i pengoi aktivitetet. M datn 02 janar 1988, muslimant kundrshtuan kremtimin e prvjetorit t rnies s Granads. Ata protestuan kundr kremtimit96, pr
91

92

93

94

95

96

Carmen Garijo, Cesado Antonio Medina Como Conservador de la Torre de la Calahorra, Nuevo Diario, 22.12.1987. Juan M.Niza, Los Empleados de la Torre de la Calahorrea Presentan su Dimision, Diario Cordoba, 24.12.1987. El Colectivo Musulman Cordobes Tacha de Traidor a Garaudy, Nuevo Diario, 18.01.1988. Maria Olemo, La Yamaa Islamica Acusa a Garaudy de Traicionar a Los Musulmanes Andaluces, Cordoba, 18.01.1988. C.Aumente, Abderrahman Medina Reclama su Puesto de Trabajo Como tecnico en la Calahorre Independentistas Andaluces Alteraron la Conmemoracion de la Toma de Granada, Ideal, 03.01.1988.

213

t cilin kisha dhe qeveria insistonin q ta kremtonin edhe prkundr opozits s "Xhematit". M 23 janar 1988, qeveria lokale e Andaluzis, shpalli se "Institucioni Islam n Andaluzi", sht institucion q mbron interesat e prgjithshme t shoqris. N shkurt t vitit 1988, "Xhemati" filloi t drgoj student pr t studiuar fen Islame dhe gjuhn arabe n vendet islame. Grupi i par, i prbr prej pes studentve, u drgua n Universitetin e Jordanis, pr dy vite e gjysm, dy prej tyre ishin nga Kordova, nj nga Morsei, nj nga Sherishi dhe nj nga Sevilja. Ky program u zgjerua, derisa numri i studentve, t cilt u drguan n disa vende islame arabe dhe jo arabe, arriti prafrsisht n katrdhjet97. N fillim t vitit 1988, prve asaj q theksuam, "Xhemati" organizoi edhe disa protesta n qytetet e Andaluzis, n prkrahje t Intifads (kryengritjes palestineze). Me datn 21.03.1988, u organizua nj ceremoni festive "N pallatin e rinis", n qytetin Almurije, ku morn pjes me mijra t rinj t ktij qyteti. U lexuan kumtesa dhe u mbajtn ligjrata e predikime98. Gjat periudhs kohore, prej 15-22.04.1988, u organizuan protesta n qendrn kulturore "Huan 23" n Kordov, gjat nj jave t plot, ku morn pjes mijra persona99 . Ky aktivitet u pasua me hapjen e qendrs s re islame pr xhematin, n Almurije, q u radhit si qendra e shtat me radh.
97

98 99

Fejsal Shebul, Populli u bn pritje studentve nga Spanja. N Universitetin e Jordanis shpallin Islamin e tyre, gazeta jordaneze Shaab, 13.02.1988 Hoy Acto Publico en Apoyo a la OLP, Ideal, 21.03.1988. Manifestacion en Solidaridad con el Pueblo Palestion, Nuevo Diario, 16.04.1988.

214

N prill t vitit 1988, "Xhemati" dhe "Partia lirimtare e Andaluzis", morn pjes n Kordov, n protestat kundr varrimit t mbeturinave nukleare n zonn e "Alkebrilit", n krahinn e Kordovs100. M datn 29.06.1988, q ishte prvjetori i rnies s Kordovs, "Xhemati" krkoi prej Antonio Anfonso Florido, peshkopit t Kordovs, q t thirret ezani, t falet akshami dhe t mbahet ligjrat predikuese, n Xhamin e Madhe101. Peshkopi refuzoi102, me argumentimin se "nuk ka mundsi t lejoj q t bhen lutje jokrishtere n Katedralen Katolike". Mirpo "Xhemati" vrejti qart se vendimi i peshkopit ishte marr me forc dhe provokim, dhe vendosi q ta fal namazin, n rrugn prball xhamis103, m t njjtn dat q sht shkruar m lart. Brenda nj jave, nga 15 deri 22 qershor 1988, grupi i muslimanve t Ishullit t Gjelbrt, ndrmorrn aktivitetin e tyre t par n fushn e andaluzizmit, q ishte mbajtja e panairit "Me z dhe shikim rreth qytetit Alzahar, historia dhe monumentet e tij"104. Me kt aktivitet, Qendra Islame n Ishullin e Gjelbrt, filloi serin e aktiviteteve kulturore t rndsishme.

100

Sebastian Cuevas, Quinientas Personas se Manifestaron Ayer Contra El Cementerio Nuclear de El Cabril, Diario-16, 10.04.1988. 101 Sebastian Cuevan, Musulmanes Piden la Mezquita para Conmemorar su Derrota, Diario-16, 18.06.1988. 102 El Obispo no Accede a la Peticion de la Comunidad Islamica, Nuevo Diario, 28.06.1988. 103 Musulmanes Oran Frente la Mezquita, Nuevo Diario, 30.06.1988. 104 Clausurada Exposicion sobre Medina Azahara, Diario-16, 23.06.1988.

215

N kt mnyr, "Xhemati Islam n Andaluzi" u dha nj larmishmri t plot aktiviteteve, duke i orientuar n fusha t ndryshme. Ai filloi t mendoj se si ti forcoj marrdhniet jasht dhe brenda Spanjs. Sa i prket marrdhnieve t jashtme, t krijoj marrdhnie vllazrore me shoqatat islame n prgjithsi, ndrsa sa i prket brenda Andaluzis, t krijoj bashkpunimin e duhur me faktort e rndsishm, n prgjithsi, dhe n veanti, me shoqatat islame. "Xhemati", po ashtu, filloi t mendoj rreth formimit t qendrave hulumtuese dhe botimin e revistave. N t njjtn koh, i kushtoi kujdes forcimit t radhve t veta, q mos ti lejoj askujt, q ta dmtoj unitetin q mbretronte n "Xhemat".

Marrdhniet me andaluziant e shprndar

Nga gjysma e dyt e vitit 1988, Xhemati Islam n Andaluzi, mori vendim, q t krijoj marrdhnie t mira me andaluziant e shprndar, e n veanti me ata, q jetojn n Afrik dhe n Amerikn Latine. M datn 14. 07. 1988, Xhemati , ftoi Ismail bin Uthman bin Bereke, nga fisi El Anma, fis, i cili lidhet ngusht me ushtrin marokene n Andaluzi, me luftn e popullit Timbekto, nn komandn e andaluzianit Xhuder, n shekullin e shtatmbdhjet t ers s re. Zotri Ismaili, u ftua q t mbaj disa ligjrata, n Qendrn Islame t Kordovs. N ligjrata prezentoi nj mas e madhe e qytetarve t Kordovs. Ismail Uthman sht nj hulumtues i njohur n Qendrn Ahmed Baba, pr studime
216

Timbekto, n Mali. N Andaluzi, kishte ardhur me ftesn e Shoqats pr Studime Ndrkombtare dhe t Shoqats Kulturore 2020, t cilat ishin t kujdesshme q t prfitojn nga njohurit e tij, pr t studiuar ndikimin andaluzian n botn arabe dhe afrikane105. Zotri Ismaili, s bashku me autorin (e ktij libri), morn pjes n kremtimin e Kurban Bajramit, n Kordov. N ceremoni, morn pjes edhe nj numr i madh muslimansh t Kordovs, numri i t cilve ishte mbi shtatdhjet106. Pastaj zotri Ismaili, si hulumtues, u bashkangjit n Institutin Islam dhe Andaluzian, q i prkiste Xhematit Islam n Andaluzi. M datn 03. 08. 1988, komuna Kastale (krahina Kadis), organizoi nj ceremoni nderi, n nderim t prindit (babait) t autorit (t ktij libri), hoxhs Muhamed El-Muntesir El-Kittani, me emrin e t cilit, u emrua rruga kryesore e qendrs komunale, dhe rruga, tani, quhet El-Muntesir El Kitani. Ky nder iu b pr meritat, q hoxha kishte n shrbimin q i ka ofruar xhematit islam n Andaluzi, si dhe pr ndihmn q ka dhn, n trsi pr andaluziant, pr kthimin e personalitetit t tyre, identitetit dhe civilizimit andaluzian107. Kuvendi komunal i dorzoi autorit, n emr t babait t tij, si prfaqsues i babait, nj letr zyrtare, n t ciln thuhej: Kuvendi e ka marr kt vendim, si mirnjohje pr dashurin dhe
105

El Primer Ejercito que Atravesco El Sahara era de Origen Andalusi, Nuevo Diario, 15. 07. 1988. 106 Sole Guinea, En Cordoba ,tembien se Esta Celebrando la Fiesta Del Cordero, Cordoba, 26. 07. 1988. 107 El Ayntamiento Aprueba Conceder el Nombre el Nombre de Muntaser Kettani a una Calle, Diario de Cadis, 04. 08. 1988.

217

ndihmn, q profesor Kittani ka treguar pr Andaluzin. Autori (i librit) e zvendsoi babain e tij edhe n Kastale, sepse babai i tij, nuk mundi t merrte pjes, pr shkaqe shndetsore. N pritje, mori pjes edhe Kuvendi Komunal, i kryesuar nga Antonio Gonzales, kryetar i kuvendit dhe prefekti i Kastels. N pritje ishte edhe vllai i prefektit, Muhamed Alzemzemi, dhe nj numr i konsiderueshm andaluziansh. Prefekti i qytetit organizoi nj kremt festive dhe shtroi drek pr mysafirt e nderuar, n njrin nga hotelet m t mir t qytezs, duke e konsideruar kt dit, si dit feste pr qytezn e tyre. N t vrtet, ky nderim kaq i madh, ishte nderim pr Xhematin Islam n Andaluzi, q tregoi kujdes t madh pr ta muar veprn e t atit t autorit t librit, i cili q n fillim kishte dhn kshilla dhe e kishte inkurajuar Xhematin, qysh prej fillimit t aktiviteteve t tij. Gjat periudhs kohore 16-21. 08 1988, Qendra Islame e Ishullit t Gjelbrt, q i prkiste Xhematit, organizoi javn kulturore andaluziane, n qytetin fqinj108, ku morn pjes grupe andaluziansh nga Andaluzia dhe Maroku, dhe u ekspozuan edhe punime t arkitekturs dhe kuzhins andaluziane. N rastin e hapjes s ktij manifestimi, prezentoi edhe Antonio Rovez, prefekti i qytetit Tarifa, dhe s bashku me t, edhe prefekti i qytetit Sebte dhe i qyteteve t tjera, q kufizohen me komunn e Ishullit t Gjelbrt. Me datn 23.11.1988, muslimant e Xhematit, doln n protesta pr t protestuar kundr kremtimit t rnies s Seviljes n duart e t krishterve, t komanduar nga Fernando i III-t,
108

Isidoro Jimenez, Finaliza Hoy la Primera Semana Andalusi de Tarifa, El Pais, 21. 08. 1988.

218

mbreti i Kashtals n at koh. Protestuesit e shpalln kt kremt si: Vepr antimorale dhe fyerje pr Seviljen dhe qytetart e saj dhe se kisha dhe komuna me kt kremtim, po e fyejn historin ton, t banorve t Seviljes dhe t mbar andaluzianve, e sidomos kur dihej se me kremtimin e ktij rasti, po nderohej nj mbret kriminel, i cili e pushtoi Seviljen, me forc dhe me dhun, dhe q i detyroi shum nga qytetart e athershm t Seviljes, q t emigrojn, pasi i nxorri me dhun nga shtpit dhe qyteti i tyre109. N fillim t dhjetorit, nprmjet qendrs s vet islame n qytetin Morsei, Xhemati, mori pjes n tribunn e dialogut ndrfetar mes besimeve spanjolle, tribun, t ciln e organizoi gazeta Abnijon Almorsie. N tribun morn pjes prfaqsues nga Xhemati Islam n Andaluzi, prfaqsues nga sekte t ndryshme krishtere, nga Kisha Katolike, nga Kisha Kristo, dhe nga Kisha Angelika Almaamdanije110. M datn 04.12.1988, muslimant kremtuan Ditn e Andaluzis, sipas metods s tyre, duke protestuar t mbledhur n Sheshin Kolon, n Kordov. N nj moment, turma e tyre buiti dhe u nis n drejtim t Xhamis s Madhe. Aty, u lexua deklarata me titull: Pr hir t liris sate Andaluzi!. N protest morn pjes me qindra musliman dhe prkrahs t tjer jomusliman andaluzian. Protestuesit krkuan q t largohen patjetr, bazat ushtarake amerikane nga territori i Andaluzis, n Morur dhe Rota, dhe krkuan
109

El Ayuntamiento Conmemora Hoy la Conquista de Sevilla, Cordoba, 23. 11. 1988. 110 Un Obispo, Tres Pastores y Un Musulman, La Opinion de Murcia, 03.12.1988.

219

gjithashtu edhe lirimin e Xhebelu Tarik-ut (Gjibraltarit)111. N fund t protesatve, protestuesit ngritn zrin e tyre edhe kundr prezencs s forcave spanjolle n Andaluzi dhe krkuan largimin e tyre112. N fund t dhjetorit, Xhemati, n kuadr t forcimit t marrdhnieve me andaluziant e shprndar, apo t shprngulur npr vende t ndryshme t bots, ftoi pr vizit inxhinjerin e ri, me emrin Rridvan Bin Muhamed bin Mahmud Erreshiko, nga qyteza Sulejman n Tunizi, origjina e t cilit lidhej me Ebi Abdullah, mbreti i fundit musliman n Granad113. Rridvani, qndroi plot nj muaj, n mikpritjen e Xhemati-it. Gjat ksaj kohe, ai vizitoi qendra t ndryshme islame dhe mbajti n to ligjrata, lidhur me emigrimin andaluzian n Tunizi. M datn 02. 01. 1989, Xhemati mori pjes n kundrshtimin e kremtimit t rnies s Granads dhe hyrjes n Pallatin El-Hamra. Ky kundrshtim u shpreh me an t protests s organizuar, n t ciln u ngritn flamujt e Andaluzis. N krye t protestuesve, ishte Xhemati Andaluzian. Kjo protest, n t njjtn koh, paraqiste n mnyr simbolike, kthimin e pallatit El-Hamra.
111

(Sqarim i prkthyesit lidhur me Gjibraltarin: Gjibraltari njihet si ngushtica dhe dalja perndimore e Detit Mesdhe, me nj siprfaqe t ngusht. Sot, Gjibraltari qndron si koloni britaneze, n territorin e Spanjs. Prve t tjerash, vlen t theksohet se emri i sakt, n gjuhn arabe, sht Xhebelu Tarik, q do t thot Kodra e Tarikut. Tariku sht Tarik bin Zijad, liruesi musliman i Andaluzis) 112 Maria Victoria Madrid, Liberacion Andaluza Celebro el Dia de la Patria Andalusi, Nuevo Diario, 05.12.1988. 113 Jesus Cabrea, Un Descendiente de Boabdil Recorre Andalucia Buscandro su Identidad, Nuevo Diario, 20.12.1988.

220

Q nga viti 1988, Xhemati kishte filluar t mendonte rreth organizimit t nj Samiti Botror Andaluzian Islam, n t cilin do ti mblidhte t gjith andaluziant e shprndar aneknd bots dhe, s bashku, me muslimant e Andaluzis, ta mbante kuvendin n tokn e Andaluzis, me qllim q ky samit t ishte nj rast i volitshm, pr t filluar bashkpunimi mes atyre, q kishin mbetur n Andaluzi dhe ishin kthyer n Islam dhe atyre, rrnjt e t cilve ishin shkulur nga vendi dhe ishin dbuar e shprndar npr vende t ndryshme t bots, por q megjithat, Andaluzia kishte mbetur e gjall n personalitetin dhe zemrat e tyre. M datn 25.01.1989, n faqet e gazetave spanjolle, u shpall zyrtarisht vendimi pr mbajtjen e Samitit114. Gjat periudhs, prej 01 deri 03 shtator 1989, n qytezn Kastile (regjioni i Kadis-it ), u formua komisioni pr organizimin e Samitit115, nn udhheqjen e Muhamed Ramirez Ferexh. Zotri Muhamed Ramirez, mbajti nj konferenc pr shtyp, tek Xhemati i Ishullit t Gjelbrt (Islaverde), me datn 10.03.1989. Konferenca, u mbajt n njrin nga hotelet m t mdha t Islaverde-s. Aty, ai ua bri t qart gazetarve, qllimet apo synimet e Samitit dhe rndsin e tij116, gjest, i cili pati nj ndikim shum pozitiv tek shtypi spanjoll. Reagimet pozitive t shtypit

114

Juan Enrique Gomez, Ridwan Rachico, Descendiente de Boabdil, Tremolo la Bandera de Al0 Andalus desde la Torre de la Alhambra Ideal (Granda), 03.01.1989. 115 Se Celebrara el I Congreso Mundial Andalusi que Tendra Como Sede Castellar, ARES, 25.01.1989. 116 Presentabo en Algeciras el I Congreso Mundial Andalusi, Sur, 13.03.1989.

221

spanjoll, i prseriti edhe shtypi maroken n gjuhn franceze117. Gjat dy viteve, 1988-1989, Qeveria e Spanjs e angazhoi Xhematin, q t merrej me arsimimin e t papunve dhe aftsimin e tyre. N kt mnyr, Xhemati e organizoi vetveten dhe arriti q tiu ofroj arsimim adekuat, qindra personave, me investim nga shteti. Msimet u organizuan npr qendrat e Xhematit, n Sevilje, Kordov, Malag, Mursie dhe Islaverde, n specialitete dhe sfera t ndryshme, midis t cilave edhe msimi i gjuhs arabe, si nj nga gjuht kombtare t Spanjs, e n veanti, si gjuh e vjetr e Andaluzis. M datn 19.06.1989, Partia lirimtare Andaluziane, mori pjes n zgjedhjet evropiane. Ajo fitoi vetm 9.419 vota n t gjith Spanjn, 462 vota m pak, se n zgjedhjet e vitit 1987. Prej numrit t prgjithshm t votave, n Andaluzi u fituan 2216 vota, n Kasteloni 1999 vota dhe 5204 vota, n pjest e ndryshme t Spanjs. Nga ky rezultat, doln t paknaqur edhe Xhemati edhe Partia lirimtare Andaluziane. Kuvendi i Xhematit, pas ksaj paknaqsie, u mblodh n Ishullin e Gjelbrt (Islaverde), ditn e shtun, m datn 15.07.1989, dhe studioi dobit e aktivitetit politik n kohn aktuale, duke i br nj analiz t thell dhe duke i dhn rastin secilit, q t shprehet n mnyr t barabart. Shumica, ishin t mendimit se, Partia lirimtare Andaluziane u formua me qllim q, sa m shum andaluzian, t njihen me parimet islame dhe me identitetin andaluzian, gj q, sipas vlersimeve t zgjedhjeve t fundit, rezultoi se numri i simpatizantve, q ishin bindur me kto ide, nuk
117

La Diaspora Andaluse SOrganise, Le Matin du Sahara, 14.03.1989.

222

ishte rritur aspak, e n ann tjetr, numri i armiqve t Xhematit, pr shkak t aktivitetit politik, kishte shkuar n rritje. Nga kjo, u vrejt qart se Partia, pr momentin ishte e dmshme dhe patjetr duhej t merreshin masa. Xhemati vendosi q t krkoj nga Partia, q ta suprimoj vetveten dhe vrtet, ashtu ndodhi. Me shumic votash, u aprovua vendimi pr suprimimin e Partis lirimtare Andaluziane"118. Xhemati, n t njjtn koh, vendosi q t bashkpunoj me t gjitha partit, q tregojn simpati pr popullin andaluzian, pr idnetitetin andaluzian dhe pr parimet islame. M datn 14.07.1989, Komisioni Kshillues pr Lirin e Religjioneve, e njohu zyrtarish Fen Islame si religjion, q ka rrnj t thella dhe lidhje t ngushta me Spanjn, q do t thot, se kjo njohje e Fes Islame pr her t par, q nga rnia e Granads, para 497 viteve, dhe dbimit t prgjithshm t muslimanve, para plot 380 viteve119, iu mundsoi muslimanve q t gzojn t njjtat prkrahje, si i gzojn edhe pjestart e feve t tjera, si: katolikt, protestant dhe ebrejt, por me kusht, q t gjitha xhematet ose grupet muslimane t Spanjs, t bashkohen n nj federat t vetme, ashtu q qeveria, n relacion me muslimant, ti drejtohet nj zri t vetm. N t njjtin muaj, Xhemati formoi n Kordov nj qendr pr studime andaluziane dhe nxori nga shtypi revistn Lam Elif, q ishte nj revist shkencore islame. Aty trajtoheshin tema t nivelit
118

El Partido Liberacion andaluza Anuncia su Disolucion por Problemas Economicos y de Falta de Apoyo, Diario de Cadiz, 19.07.1989. 119 La Comision de Libertal Religiosa Reconoce Oficialmente la Confesion musulmana, El-Pais, 15.07.1989.

223

t lart, paraqiteshin tema n gjuhn spanjolle lidhur me krkime t ndryshme andaluzianeislame, tema me shum interes pr aktualitetin dhe historin, tema q trajtonin patjetr, shtjen e identitetit andaluzian. Kryeredaktor i revists ishte Abdurrahman Medina Molire, drejtor pr botime ishte Abdurrahman Muhamed Meanan Al-Habsavi. Xhemati nxori nga botimi, tre numra, deri n vitin 1990. Pr secilin numr, nxori n treg nj tirazh prej 5.000 kopjesh. N fillim t gushtit t vitit 1989, qendrn e Xhematit, n Ishullin e Gjelbrt (Islaverda), n Sherish (Jerez), n Sevilje, n Kordov dhe n Malag, e vizitoi nj delegacion i prbr nga: Prof. Kamil Selame Dekus, zvendsi i sekretarit t prgjithshm t Ligs (Rrabitas) s Bots Islame, Halil Muhamed Hamed, sekretari i prgjithshm i Entit Humanitar Islam n Kuvajt, Prof. Muhamed Umer Xhemxhum, profesor n Universitetin Mbreti Abdul Aziz, n Xhidde, dhe Hamid Errifai, kshilltar n Lign e Bots Islame120. Ditn e xhuma, n datn 01.09.1989, u hap Samiti i Par Andaluzian, n selin e Almeries, n qytezn Kastile (Krahina e Kadis-it). Samiti u hap me leximin e ajeteve fisnike, nga Kurani madhshtor, e pastaj pasoi hymni kombtar i Andaluzis, n prezencn e Antonio Gonzales Espinoza, kryetar i Komuns s Kastiles, Antonio Roviz Haminis, kryetar i Komuns s Tarifit, Muhamed Ramirez Ferexh, kryetar i Komisionit Organizativ t Samitit, Abdurrahman Muhammed Meanan Al-Hibsavi, kryetar i Kuvendit t Xhematit Islam n Andaluzi.
120

Una Deleggacion de Arabia Saudi Visito el Castello de Guzman el Bueno, Euro-a Sur, 02.08.1989.

224

N Samit, morn pjes edhe mbi 200 personalitete, nga komuniteti i shprndar andaluzian aneknd bots, prej t cilve, vlen t dallohet Dr. Abdul Kerim Kerim, prfaqsues i shoqats Vargonjt e Liris (triumfit) dhe familja e tij, shkrimtari me familjen e tij, andaluzian nga Tunizia, n krye t t cilve qndronte Rridvan AlRreshiko, pastaj edhe nga Algjeria, Meksika, Turqia dhe vende t tjera. Samitin e ndoqn, nga afr, mbi 30 gazetar, nga shtete t ndryshme. Pjesmarrsit e Samitit, gjat tr kohs, qndruar n qendrn Almerije. Aty u faln pes koht e namazit me xhemat, n faltoren (xhamin) q ishte punuar apostafat pr raste t tilla. Pas ceremonis s hapjes, Abdurrahman Menana u shprehu mirseardhje t pranishmive, e pastaj u prezentuan kryesuesit e delegacioneve, secili n emr t shoqats q prfaqsonte, duke filluar nga prfaqsuesi i Ligs s Bots Islame, me seli n Mekkn e nderuar, pastaj Vargonjt e lirimit, me seli n Rribat t Marokut, Qendra e Studimeve Islame n Morbella, Fakulteti i Shkencave Islame n Stamboll, Xhamia e Parisit n Franc, Shoqata Kulturore Islame me seli n Tatvan, dhe shum shoqata t tjera. N seancn e par t Samitit, zotri Abdurrahman Medina, paraqiti nj tem shkencore, lidhur me rrnjt andaluziane dhe historin e Andaluzis. Pas tij, zotri Francisko Sano Rovano, paraqiti temn q kishte t bnte me andaluziant n Ishullin Afriq. I fundit, q paraqiti temn e tij n seancn e par, ishte Haxhudin Sari El-Guthi (algjerian nga Franca), i cili paraqiti nj tem lidhur me Misticizmin n Andaluzi. Pas seancs s par, u fal namazi i xhumas i udhhequr nga imami
225

Abdurrahman Meanan. N seancn e dyt, autori (i ktij libri) mbajti nj tem lidhur me rrnjt islame t nacionalitetit andaluzian bashkkohor, gjithashtu profesor Muhamed bin Shakrun (nga Kazablanka), paraqiti punimin e tij rreth letrsis andaluziane. Pas ktyre temave u zhvillua nj debat. Pas debatit, pjesmarrsit e Samitit, udhtuan pr n qytezn Tarif. Atje faln namazin e akshamit, n nj shesh publik t qytezs, pastaj u pritn nga kryetari i Komuns dhe Asambleja Komunale, t cilt u shprehn mirseardhje mysafirve. Mikpritje e ngroht, atyre iu b edhe n Shkolln e Evrops Jugore pr Arte, shkoll n t ciln, drejtori i saj Harun Kumes Di Ablanida (antar i Xhematit), shtroi nj dark t mrekullueshme121. Ditn e shtun, u mbajt seanca e tret dhe e katrt e Samitit, me ligjerimet e: Prof. Idris bin Muhamed bin Xheafer El-Kitani, lidhur me kulturn andaluziane, ligjrata e dyt u mbajt nga Karlos Buskamon, pr monumentet arkeologjike andaluziane, ligjrata e tret nga hoxha Ulal ElBeshir, rreth aktualitetit andaluzian. Ligjratn e katrt me radh, e mbajti Rridvan Al-Rreshiku, pr emigrimin e andaluzianve n Tunizi, ligjratn e pest Prof. El-Memun El-Fasi El-Heri, pr historin e familjes andaluziane n Marok, ligjrata e gjasht u mbajt nga Prof. Xhabir Kabulara, e shtata nga Prof. Xheafer bin Muhamed Ezemzemi ElKittani, rreth shprndarjes andaluziane, e teta ishte ligjrata e Sherif Sejidi Alij Errisuni nga Shefshauni, e nnta me radh ishte e Prof. Ali Ozak, nga Universiteti i Stambollit.
121

Ana Rosa Jaragua, Numeros Personalidades de la Cultura Islamica se Dieron Cita en la Jarandila, Europa Sur, 02.09.1989.

226

Programi i Samitit, mori fund t tretn dit me radh, me vizitn e Kashrishit (regjioni i Malags), prndryshe vendlindja e Blas Infantit. T gjith qytetart e ksaj qyteze, me n krye prefektin e tyre, organizuan nj ceremoni festive pr mysafirt e tyre, pjesmarrs t Samitit122. Samiti u mbyll t dieln (ditn e tret), me formimin e Komitetit Suprem t Andaluzis, i cili grumbulloi brenda vetes andaluziant e emigruar dhe qytetart e Andaluzis. U zgjodhn dy kryetar, Muhamed Remirez Ferexh dhe autori (i ktij libri). Ktij Komiteti, iu caktua si mision, forcimi i kulturs andaluziane n emigracion, ruajtja e lidhjeve t ngushta farefisnore andaluziane dhe krijimi i lidhjeve t ngushta me vllezrit e tyre n Andaluzi. Gjithashtu, u vendos q, Samiti i dyt t mbahet n Rrabat, i treti n Sevilje123 dhe q t formohet Universiteti Islam n Kordov, gj pr t ciln, u formua Komiteti organizativ. M datn 18.11.1989, Komiteti mbajti mbledhjen e par, n selin e Xhematit, n Islaverde. Samiti u pasqyrua shum mir nga mjetet e informacionit spanjoll, si nga televizioni, ashtu edhe nga radioja dhe shtypi. Kjo pati ndikim pozitiv, sidomos n regjionin e Andaluzis. Po ashtu, Samiti u mbulua mjaft mir edhe nga informacioni Maroken124. Xhemati Islam n Andaluzi kishte br prpjekjet maksimale, saq
122

Ana Rosa Jaragua, El Congreso Mundial Andalusi Rindio Homenaje a Blas Infante, Europa Sur , 3.9.1989. 123 Ana Rosa Jaragua, Musulmanes y Andalusies Podran Integrarse en Consejo International, Europa Sur, 04.09.1989. 124 Javier Martinez, La Fundacion Islam y Andalus de Algeciras Quiere Crear una Universidad, Sur, 18.11.1989.

227

edhe financimin e kishte br nga buxheti i vet, pa ndihmn e ndokujt tjetr. Gjat periudhs 03-05.1990, Xhemati organizoi, n qendrn e vet t Kordovs, nj Simpozium pr dialog ndrfetar mes disa feve t Spanjs. Aty morn pjes nj numr i madh qytetarsh t Kordovs dhe ishte nj rast shum i mir, pr tua paraqitur pjesmarrsve Islamin 125. N kt Simpozium, morn pjes prfaqsuesit e feve krishtere, ebreje, budiste, brahmaniste dhe ziradeshtije. N korrik t vitit 1990, Xhemati, hapi qendrn e vet, t tetn me radh, n qytetin Kabre, n jug t regjionit t Kordovs. Me datn 10.09.1990, Xhemati, bleu n rrugn Roji Lopez, nr. 17, n qytetin Sherish, nj shtpi me vler prej 12 milion pezeta, me nj siprfaqe 380 m2, me t drejtn e rindrtimit t nj Qendreje Islame, n nj pozit t jashtzakonshme, mu n qendr t qytetit historik andaluzian. Xhemati vazhdoi, gjithashtu, dialogun me grupet e tjera islame n Spanj, q t formonte Federatn e Plot t Muslimanve t Spanjs, ashtu q t luante nj rol efektiv, pr banort e Andaluzis.126 Xhemati arriti q t merrte shtpin e shoqats Xhemati Islam i Kordovs dhe i prfshiu antart e saj n mesin e vet, por asnjher, nuk kishte qen ky qllimi, pr fillimin e aktiviteteve islame n Kordov. T gjitha kto q lexuam, flasin pr prpjekjet madhshtore q ka br Xhemati Islam n Andaluzi, gjat dhjet viteve t nj pune intensive
125

Azis Yacoubi, Un Succes au dela des Previsions, Le Matin du Sahara, 14.09.1989. 126 C. Aumente, Representantes de Diez Religiones ha blan de la mistica en Cordoba, Cordeoba, 04.05.1990.

228

dhe t mundimshme, derisa arriti t bhet xhemati (grupi) m i rndsishm, nga t gjitha grupet e organizuara islame n Spanj. T gjith kt, Xhemati e bri pa ndonj ndihm, q vlen t theksohet nga bota islame, por prkundrazi u ballafaqua me probleme dhe pengesa nga shoqatat e emigrantve arab e musliman. Pr Xhematin, ekziston shpres e madhe, q ta vazhdoj rrugn e tij, derisa Islami t bhet prsri, faktor i rndsishm dhe udhheqs i jets, n tokn e prvuajtur t Andaluzis, me ndihmn e Allahut xh.sh.

229

Prmbajtja: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10 . 11 . 12 . 13 . 14 . 15 .
230

Parathnja Hyrje Ngritja dhe rnja e shtetit Islam n Andaluzi (711-1492) Tiranizimi dhe krishterizimi i dhunshm (1492-1568) Kronologjia e diskriminimit Reprezaljet dhe apartejdi (1570-1608) Deportimi masiv i muslimanve nga Spanja (1608-1614) Muslimant e mbetur n Spanj gjat shekujve 17-t dhe 18-t Formimi i kombit andaluzian gjat shekujve 19-t dhe 20-t Shoqatat islame t emigrantve Drejtimi Durkavije n Granad Shoqata Islame e Kordovs Prpjekjet pr organizime t tjera n Andaluzi Prpjekjet organizative jasht teritorit t Andaluzis Ditt e para n Sevilje

5 36 40 54 62 65 70 78 88 99 109 119 130 138 147

16 . 17 . 18 . 19 . 20 .

Nisma nga Sevilja Rikthimi nga smundja e rnd dhe nisma e re Kthimi n Kordov Marrdhniet me andaluziant e shprndar Prmbajtja

157 168 178 189 202

Sikur t kthehen srish msimet e Kuranit, atje do t ishte dita m e mir, nga t gjitha ato q kaluan. T ndierit e bars s prgjegjsis, me rikthim t planifikuar dhe t drejt, ashtu si thot i Lartsuari: Para jush kan kaluar (shum popuj) ligje. Udhtoni npr bot dhe shihni... 127 Ky ajet na obligon t studiojm ligjet, ato q jan kontradiktore, sepse ato shkaktojn lvizjet e jets dhe gjallrimit. Me kto qeveriset, dhe krijohen lvizje n shoqri, po ashtu kto edhe bhen shkak i rnieve dhe ngritjeve t popujve. Shpalosja e ktyre ligjeve, nuk vjen si rezultat i studimit t tanishm, por ato vijn nga shikimi i thellsishm i historis dhe vet jets s historis s bashku. Prandaj, domosdoshmrisht t udhtohet npr tok pr ta tejkaluar kohn e tashme, pr ditt e s ardhmes. Ato nuk duhen t zgjerohen deri n at mas, sa q periudha e nj
127

Kuran, 3-Ali Imran 137

231

jete njeriu, mos t jet n gjendje ti zbatoj ato ligje, se ato i kthehen bumerang shoqris. Nuk prfitojm asgj, vetm nga msimet e kohs s tashme, nga mosudhtimet npr popuj tjer, nga tentimi i avullimit t historis, duke mos ju prmbajtur komentimeve dhe analizave t qndrueshme. Studimi i prvojave dhe i rezultatave pozitive sht domosdoshmri, n t kundrtn, i Lartsuari na mson: ...shihni si ka qen fundi i atyre q i kan prgnjeshtruar...

232