T.C.

MLL ETM BAKANLII

METALRJ TEKNOLOJS

SIVI ELK RETM

521MMI335

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ................................................................................................................... iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 2 1. ELK HURDA ARJI ....................................................................................................... 2 1.1. Hurdalar ........................................................................................................................ 2 1.2. Hurda Cinsleri ............................................................................................................... 4 1.3. Hurda Vagonlar............................................................................................................ 5 1.4. arj Hol ....................................................................................................................... 5 1.5. Tavan Vinleri .............................................................................................................. 6 UYGULAMA FAALYET ................................................................................................ 8 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 10 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 11 2. BOFA MADEN ARJI..................................................................................................... 11 2.1. BOF ............................................................................................................................. 11 2.1.1. Tarihesi .............................................................................................................. 11 2.1.2. BOF da elik retim lemi ................................................................................ 11 2.2. Scak Maden................................................................................................................ 13 2.3. Oksijen ........................................................................................................................ 13 2.4. Cruf Yapclar ........................................................................................................... 14 2.4.1. Yanm Kire ....................................................................................................... 14 2.4.2. Dolomitik Kire ................................................................................................... 15 2.4.3. Kire Ta ............................................................................................................ 15 2.4.5. Fluspat ................................................................................................................. 15 2.5. Reaksiyon Gazlar ....................................................................................................... 16 2.5.1. Dekarborizasyon ve FeO Formasyonu ................................................................ 16 2.5.2. Silis Oksidasyonu ................................................................................................ 16 2.5.3. Mangan Oksidasyonu .......................................................................................... 16 2.5.4. Fosfor Oksidasyonu ............................................................................................. 17 2.5.5. Slfr Reaksiyonu ............................................................................................... 17 2.5.6. BOF elik retiminde Hidrojen Reaksiyonu ...................................................... 17 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 18 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 20 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 21 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 23 KAYNAKA ......................................................................................................................... 24

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD 521MMI335 ALAN Metalrji DAL/MESLEK zabe MODLN ADI Sv elik retimi MODLN TANIMI Hurdalar kullanarak BOF da elik retimi renme materyalidir. 40/32 SRE N KOUL Sv elik retimi yapmak YETERLK Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam salandnda tekniine uygun olarak BOFda sv elik retimi yapabileceksiniz. MODLN AMACI Amalar 1. Tekniine uygun ocaa elik hurdas arj edebileceksiniz. 2. Tekniine uygun ocaa sv ham demir arj edebileceksiniz. Ortam: Gerek alma ortamnda uygulanmaldr. ETM RETM Donanm: elik hurdas, vin elik hurda kutusu, vagon, oksijen, ORTAMLARI VE lans, fan, BOF, torpido, lokomotif, scak metal, scak metal DONANIMLARI kantar, pota, femko, telsiz, telefon, bilgisayar, eldiven, izme, baret, ayakkab, i elbisesi vb. Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. LME VE retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doruDEERLENDRME yanl vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

iii

GR GR
Sevgili renci,

Gnmzde demir ve elik, sanayinin temel ham maddesini oluturup lkelerin ekonomik kalknmasnda nemli bir rol oynamaktadr. lkelerin ekonomik gelimeleri kii bana den gayri safi mill hasla dnda, kimi istatistiklerde kii bana den demir-elik tketimi de baz alnmaktadr. Bu nedenle kaliteli bir elik retimi lkenin kalknmas asndan deerini daha da artrmaktadr. Gnmzde i dnyas, alannda kendini iyi yetitirmi insan gcne ihtiya duymaktadr. Sizlerde elik retimi alannda alm olduunun bu modl bilgilerine ilave olarak teknik ve teknolojilide yakndan takip ederek kendinizi en iyi ekilde yetitirerek lkenin kalknmas iin zerinize den grevi yerine getirmi olacaksnz.

Sizler bu modl baar ile tamamladnzda elik retimi, elik retiminde kullanlan hurdalar, elik retiminde yaygn olarak kullanlan Bazik Oksijen Konvertrn en iyi ekilde tanyacak ve hurdalardan bu frnda elik elde edeceksiniz. Kazandnz bu beceri ile sanayide alarak lkenin ekonomik kalknmasna katkda bulunmann gururunu yaayacaksnz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Bu faaliyet sonunda uygun materyal, atlye ve alma ortam salandnda teknie uygun olarak ocaa elik hurdas arj yapabileceksiniz.

ARATIRMA
evrenizde sv elik retimi yapan ocaklarda kullanlan hurdalar aratrarak bir rapor hazrlaynz. Bu raporu snfta retmeniniz ve arkadalarnzla tartnz.

1. ELK HURDA ARJI

1.1. Hurdalar
elik; genel anlamda demirin dk oranlarda karbonla yapt bileimdir. Bu nedenle eliin ana bileeni demirdir(Fe). Gnmzde elik retiminin 2/3 birincil kaynakl demir cevherinden, dier kalan ise balca bileeni demir olan kullanma mrlerinin sonuna gelmi rnler ile sektrdeki retim esnasnda ortaya kan maddelerden oluan demir-elik hurdalarndan meydana gelmektedir. Eski, krk, bozuk, hurda ve kullanlmas ekonomik olmayan makine, tezgh ekipmanlar, i makinesi, kamyon, otomobil, gemi, uak, demir yolu malzemelerinden, mermi ve ineye kadar uzanan her trl sanayi rn ile bu rnlerin retimi srecinde elde edilen tala, imalat art vb. gibi kullanlmayan eski ve yeni maddelere demir-elik hurdas denir ( Resim 1.1).

Resim 1.1: elik hurda Hurda, elik retiminde scak metalden sonra en byk demir eleman kayna olarak ikinci sradadr. Metalik arjn yaklak % 15ini oluturur. Kullanlacak hurda miktar, sv pikteki Si ve Mn artka artar. Nihai elikte ise C miktar azaldka artar. elik retiminde hurda olarak;

Slab balar ( Resim 1.2), Scak metal ukur hurdas, Kesilmi demir, Skallar kullanlr.

Resim 1.2: Slap ba Hurdalar temel olarak ya tesisin ierisinde oluan metal atklardr ya da d kaynaklardan satn alnan geri dnm salanm demir ve eliktir. Hurda, hurda arj kutusuna (Resim 1.3)doldurulurken tartlr. Vin operatr kutuyu, bir sonraki dkmn gerektirdii arla ve karma uygun olarak doldurur. Daha sonra hurda dolu Hurda arj Kutusu, elikhaneye sevk edilir. Vin operatrnn bilgisayarn veya belli tarifenin belirledii ekilde doru miktarlarda ve cinslerde hurda karmn doldurmas nemlidir. Aksi hlde dkmn fleme kesme performans olumsuz etkilenir.

Resim 1.3: Hurda dolu arj kutusu Normal olarak hafif hurda kutunun n tarafna, daha ar olan ise arka tarafna yerletirilir. Bu sayede hurda kutusu arj iin eildiinde hafif hurda frna nce arpar. arpmadan dolay refrakterdeki hasarlanmay en aza indirmek iin hafif hurdann refrakter zerine ar hurdadan nce dmesi ve yastklama yapmas tercih edilir. Ayn zamanda ar hurday hafif hurdaya nispetle eritmek zor olduu iin ar hurdann stte kalmas ve bylece oksijen jetinin arpt blgeye daha yakn olup hzl erimesi tercih edilmelidir. Frna arj edilemeyecek kadar byk hurda paralar hidrolik makaslarla veya alevle kesme ilemiyle daha kk paralara ayrlr. Sa kesme veya pres art gibi ince, kk hurda paralar zel hidrolik presler kullanlarak blok hlinde balyalar eklinde sktrlr. Normal olarak byk, ar hurda paralarnn eritilmesi hafif ve kk

olanlardan daha zordur ve eritilmemi hurda, proses kontrolnde nemli problemlere yol aabilir. fleme kesmede kimyasal analizin yakalanmamas veya yksek scaklk sonucu verebilir. Frn iinde kartrma olayn nemli lde gelitiren alttan veya kark fleme, byk hurda paralarnn eritilmesini kolaylatrr. Hurda seilirken dikkat edilmesi gereken krallar yle sralayabiliriz: Hurda temiz olmaldr. Tula artklar, cruf, toz ve toprak bulunmamaldr. Hurda ierisinde demirden baka metal olmamaldr. Hurda ierisinde patlayc, yanc maddeler bulunulmamal ve boluksuz olmaldr.

1.2. Hurda Cinsleri

ISIS (Insttutr Of Scrap&Steel-Demir elik Hurda Stadard Enstts)e gre hurda cinsleri u ekildedir: ISIS KODU:200 Ar hurdadr. in veya daha fazla kalnlktaki demir, elik hurdasdr. Ebatlar 60x24 ini amayacak ekildedir ve ktle arj iin uygundur. ISIS KODU:201 Ar hurdadr. ISIS 2OO zelliklerinde olacak, ancak para boyutlar 36x30 intir. ISIS KODU:202 Ar hurdadr. ISIS 2OO zelliklerinde olacak ancak para boyutlar 60x18 intir. ISIS KODU:229 Ktk ucu, blum ucu ve dvme malzemelerdir. Kkrt ve fosfor miktarlar % 0,05in ve silis miktar % 0,5in altnda olan alamsz, blum, platina ve dvme malzeme artklarndan, et kalnl 2-18 in arasnda, boylar ise 36 inten ksadr. ISIS KODU:231 150 cm boyundaki sac ve yap hurdasdr. En fazla 150 cm boyunda kesilmi sac ve yap hurdas, hadde krpntlarndan et kalnl en az in, genilii en fazla 18 in, boylar ise en fazla 36 intir. S ve P miktar % 0,05in altndadr. ISIS KODU:232 150 cm sac ve yap hurdasdr. ISIS KODU 232 zelliklerindedir. Ancak genilii en fazla 24 intir. ISIS KODU:236 90 cm boyundaki sac ve yap hurdasdr. ISIS KODU 231 zelliklerindedir. Ancak genilii en fazla 18 in, boyu ise en fazla 90 cmdir. Ar hurda paralarnn erimeleri uzun zaman aldndan, buna karlk hafif hurda ve krpnt kullanmnda arj zaman aldndan bu iki tip hurda %60 ar hurda ve % 40 hafif hurda eklinde harmanlanarak arj edilir. Konverterde hurda yetersizliinde soutucu olarak souk pik, snger, demir ve pelet kullanm da uygulamalar ierisindedir. Resim 1.4te hurda pik grlmektedir.

Resim 1.4: Hurda pik

1.3. Hurda Vagonlar

elik retiminde kullanlan hurdalar ya fabrikann ierisinde kullanlan demir artklardr ya da dardan satn alnr. Gerek ieride oluan demir artklar olsun gerekse dardan satn alnan demir hurdalar olsun, bunlarn elikhaneye sevk edilmeleri gerekir. Bu amala vagonlar kullanlr ( Resim 1.5).

Resim 1.5: Hurda vagonu

1.4. arj Hol

arj hol; konvertre yklenecek sv ham demirin ve hurdalarn arjnn yapld yerdir. Burada sv ham demir dolu tama potalarn ve hurda dolu arj kutusunu tayan tavan vinleri, arj kutusu, tama potas ve arj ksm bulunur. Resim 1.6da pota iinde bulunan sv ham demirin arj holnde oksijen konvertrne arj (boaltlmas) grlmektedir.

Resim 1.6: arj holnde maden arj

1.5. Tavan Vinleri

elik retiminde kullanlan hurdalarn vagonlardan hurda sahasna boaltlmasnda(Resim 1.7), hurda sahasndan hurda arj kutusuna doldurulmasnda(Resim 1.8), hurda arj kutusunun konvertre tanp hurdalarn ocaa yklenmesinde(Resim 1.9), yksek frndan mikserlere boaltlan sv ham demirin potalarla tanarak konvertre arj edilmesinde vinler kullanlr. Tavan, denen raylar zerinde hareket eder. Kumandas, vin operatr tarafndan kontrol odasndan yaplr(Resim 1.10). 1000-1300-1500-1800-2300 kg, 200, 250, 300, 1500 tonluk gibi deiik kapasitelerde olanlar kullanlr.

Resim 1.7: Hurda vagonu

Resim 1.8: Hurda hol

Resim 1.9: Hurda kutusu

Resim 1.10: Tavan vinci kumanda odas

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

BOFa hurda arj yapnz. Bu faaliyet iin elik hurdas, oksijen konverteri, hurda arabas kullannz. lem Basamaklar Hurdalar vagonlarla hurda ukuruna getiriniz ( Resim 1.11). neriler Hurdalarn vagondan boaltlmas esnasnda insan salna zarar vermemesi iin gerekli tedbirlerin alndndan emin olunuz.

Hurdalar, hurda kantarnda tartnz (Resim 1.12).

Hurda kantarnn dzgn altndan emin olunuz. Tartlacak hurdalarn tamamnn hurda kantarnn zerine yerletiinden emin olunuz.

Tartlan hurdalar, arj kutusuna doldurunuz (Resim. 1.13).

Hurdalarn, arj kutusuna doldurulmas esnasnda evreye zarar vermemesi iin gerekli i gvenlii tedbirlerinin alndndan emin olunuz. Doldurulan arj kutusunun, tama vincine iyi balandndan emin olunuz. Hurdalar, arj kutusunun kenarndan dmemesi iin gerekli tedbirlerin alndndan emin olunuz. Hurda arj kutusu gzerghnn altnda insan bulunmamas iin gerekli tedbirlerin alndndan emin olunuz.

arj kutusunu vin ile ocan yanna gtrnz (ekil 1.14).

 Hafif hurdalar nce ar hurdalar sonra dklecek ekilde ykleme yapnz(Resim. 1.15).

Hafif hurdalarn nde, ar hurdalarn arkada hurda arj kutusuna doldurulduundan emin olunuz. Hurdalarn BOF a arj esnasnda i Gvenliini tehlikeye atmamak iin gerekli i gvenlii tedbirlerinin alndndan emin olunuz.

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet ve Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri alma esnasnda gerekli gvenlik tedbirlerini aldnz m? Hurdalar vagonlarla hurda ukuruna getirdiniz mi? Hurdalar, hurda kantarnda tarttnz m? Tartlan hurdalar, arj kutusuna doldurdunuz mu? arj kutusunu vin ile ocan yanna gtrdnz m? BOF a nce hafif hurdalar arj ettiniz mi? BOF a ar hurdalar sonra arj ettiniz mi? Evet Hayr

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. 2. Demirin dk oranlarda karbonla yapt alam aadakilerden hangisidir? A) Dkme demir B) Pik C) elik D) Demir elik retiminde kullanlan demir cevherinin oran aadakilerden hangisidir? A) 1/2 B) 2/3 C) 2/5 D)

3. Aadakilerden hangisi elik retiminde ham madde kayna olarak kullanlan hurda kanc sradadr? A) 1 B)2 C)3 D) 4 4. Aadakilerden hangisi BOF a arj edilen hurdann % kan ar hurda oluturur? A) 20 B) 40 C) 55 D) 60

5. Aadakilerden hangisi BOF a arj edilen hurdann % kan hafif hurda oluturur? A) 20 B) 30 C) 40 D) 60 6. Konverterde hurda yetersizliinde soutucu olarak aadakilerden hangisi kullanlmaz? A) Souk pik B) Snger demir C) elik D) Pelet 7. BOF elik retimi arj holnde aadakilerden hangisi bulunmaz? A) Vin B) Hurda arj kutusu C) Maden tama potas D) Mikser

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

10

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA

Bu faaliyet sonunda gerekli ortam salandnda, tekniine uygun olarak BOF a maden arj yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Oksijen konvertrnde elde elik etmesini aratrarak rapor hline getiriniz.

2. BOFA MADEN ARJI

2.1. BOF
Sv elik retiminde bazik oksijen frn(konvertr) kullanlmaktadr.

2.1.1. Tarihesi
Ergimi demirin elie dntrlmesinde saf oksijen kullanlmas fikri 1856 ylnda dnlmtr. Ancak havadan oksijen ayrtrma ilemi o gnn koullarna gre klfetli ve ok pahal olduundan, oksijenin elik yapm iin kullanlmas uzun sre gecikmitir. 1940 yllarnda oksijen fiyatlarnn yeterli dereceye dmesiyle Thomas tarafndan hazrlanan prosesde oksijen ile zenginletirilen hava flenmesi balatlmtr. Belirli hzlarda oksijen flennesi fikri ise svireli profesr Robert Durrer tarafndan ileme konulmutur. Bundan sonra elik retimi zerine eitli denemeler yaplm ve ilk baarl elik retimi 1952 Kasmda gereklemitir. Linzdeki iletmeleri iin aray iinde bulunan Avusturyal bir grup, Durrerin almalarn temel alarak yaptklar stten flemeli pratii zerindeki denemeler, flemenin yapld su soutmal lansn metal banyosu zerinde belirli bir ykseklikte bulunmasnn gerekliliini ortaya karmtr. Bu almalarn sonucunda, oksijenin elik yapm iin kullanlmas yntemi uygulanarak 1953 ylnda Linzde 35 tonluk konvertrde elik retimi gerekletirilmi ve bu yeni yntem LD (Linz-Donawintz) olarak adlandrlmtr. Ayn yntem, Kuzey Amerika lkelerinde, astar ve cruf zelliklerinden dolay BOF (Bazik Oxygen Process) olarak adlandrlmtr.

2.1.2. BOF da elik retim lemi

Yksek frndan elikhaneye pota veya torpidolarla getirilen sv ham demir, 180 tonluk vinlerle 1300 ton kapasiteli mikserlere boaltlr. Mikser; yksek frndan gelen sv ham demirin depo edilmesini ve konvertrlerin kullanabilecei artlara uygun homojen kompozisyon salar. Mikserde sv ham demirin scakln korumak iin kok gaz yaklr. elik yapm stten flemeli oksijen konvertrnde (BOF) gerekletirilir.

11

Konvertre nce elik hurdas, sonra da mikserlerden potalara alnan sv ham demir arj edilir. Sv ham demirin iindeki karbon kkrt, silisyum, mangan ve fosfor gibi elementler 17-20 dakika oksijen flenerek ve kalsine kire, dolomit, kok tozu gibi yardmc malzemeler ilave edilerek istenen deerlere drlr. Sv ham demir iindeki karbon, kkrt, silisyum, fosfor deerleri istenen miktarlara dtkten sonra yaklak 1635 C dolaynda elik olarak potalara alnr. Konvertr, ekseni etrafnda dndrlerek az aaya getirilir ve iindeki eliin potalara alnmams salanr.

ekil 2.1: BOF

Oksijenle elik retimi ilemi; frna arj edilmi scak metal ve beraberindeki, hurdann %99 saf oksijen kullanarak ksa srede istenen karbon ve scaklkta elik hline getirilmesi ilemidir. elik retimi ayr apritler hlinde yaplr ve bunlarn her birine bir dkm denir. Oksiyen konvertr, yatay muylu ekseni etrafnda dnebilen,st ak, refrakterler rl f eklinde bir kaptr(ekil 2.1). lemin temel admlar ekil 2.2de grlmektedir. Bu ilemin temel grevi; karbon miktarn % 4ten % 1in altna drmek kkrt veya fosforu azaltmak veya kontrol etmek, hurda ve scak metalden oluan eliin scakln 1635 Cye ykseltmektir. Bir dkm, yaklak 45 dakika srer ve 220 ton elik retimi yaplr. lemin oluum evreleri Tablo 2.1.de grlmektedir. ekil 2.3te BOFta girdi ve kt malzemeler grlmektedir. EVRE Scak metalik ve hurda arj Oksijen fleme Numune testi Dkm Frndan crufun boaltlmas DAKKA 5-10 14-23 4-15 4-8 3-9 OLUAN LEM Hurda evre scaklnda, scak metal ise 1340 Cde Oksijen, cruf yapmak zere, hurda ve scak metal Si, C, Fe, Mn, P ve flaks ilaveleriyle reaksiyona girer. elik 1650C analiz yaplr. 220-250 ton arasndaki elik konvertrden potaya dklr. Crufun ou boaltlr.

Tablo 2.1: BOF elik retim evrelerinin sreleri

Bu oluum zamanlar, scaklklar ve kimyasal analizler deiiklikler gsterebilir. Scak metal, hurda, oksijen ve flakslarn ne miktarda gerektii, bunlarn kimyasal kompozisyon ve scaklklarna ve dklecek elikte istenen analiz ve scaklklara gre deiir.

12

ekil 2.2:BOF da elik retimi admlar

ekil 2.3: BOF da girdi ve ktlar

2.2. Scak Maden

Scak maden, oksijenle elik yapm ileminde demir malzemesinin ve enerji kaynann en nemli bileenidir. nk konvertre ilave edilen kat hurdann sv hle gemesi iin gerekli sy salayan balca elemandr. Yksek frnda retilen scak maden, tama potalar veya torpidolarla(Resim 2.4) kkrt giderme istasyonuna sevk edilir ve bu istasyonda kkrd giderildikten sonra elikhaneye nakledilir. elikhanede mikserlere boaltlr. Buradan potalarla konvertre arj edilir.

Resim: 2.1. Torpido

2.3. Oksijen
Oksijenle elik retimi olan oksijen konvertrnde saf oksijen kullanlr. Oksijen, enerji tesislerinde retilerek ya da dardan temin edilerek tanklara(Resim 2.2) doldurulur. Tanklara doldurulan oksijen, fabrikann ihtiya olan ksmlarna basnca dayankl borularla nakledilir.

13

Borularla oksijen tanklarndan tanan oksijen, lans vastasyla konvertrde bulunan sv madene sesten daha yksek bir hzla gnderilir. Oksijen gnderme sresi iletmeden iletmeye farkllk gstermekle birlikte genellikle 13 -25 dakika arasnda olup ortalama 20 dakikadr. Oksijen, konvertre dakikada 560 ila 1000 Nm aralnda gnderilir. Lanstan hzla gnderilen oksijen, scak metalin zerinde bulunan crufu delerek scak madene arpar ve reaksiyona balar.

Resim 2.2: Oksijen tanklar

2.4. Cruf Yapclar

Sv elik ierisindeki crufu akc hle getirmek iin oksijen konvertrne eitli cruf yapclar ilave edilir.

2.4.1. Yanm Kire

CaCO3 + ISI CaC + CO2

Yanm kire(Resim 2.3), s ile reaksiyona girerek frn iinde bulunan scak maden ve frna arj edilen hurdalarn ierisinde buluna pislikleri toplayarak CO2 eklinde cruf oluturur. Oksijen konvertrnde ton elik bana ortalama 20-50 kg arasnda yanm kire tketimi olur. Tketilen kire miktar, scak metalde bulunan silis miktarna, scak metalhurda oranna scak metaldeki ve elikteki kkrt ve fosfor miktarna baldr. Yanm kire, kire tann (CaCO3) dner, aft veya hazneli tip frnlarnda retilir.

Resim 2.3: Yanm kire

14

2.4.2. Dolomitik Kire

Dolomitik kire(Resim 2.4), yanm kirele birlikte crufu MgO ile doyurmak ve dolomit frn refrakterinin crufla znmesini azaltmak iin arj edilir. Tipik olarak dolomitik kire, arlka % 36-40 MgO ve % 55-59 CaO ierir. retilen ton elik bana 1540 kg arasnda kullanlr ki bu frna yaplan cruf yapc arjn %25 ila % 50 sini oluturur. Bu ilavelerdeki byk deiim, esas itibariyle tecrbelere ve elik yapmcsnn ayarlamalarna baldr. Bunlar, crufun frn refrakterleri zerindeki kimyasal andrmas gzlemlerine dayanr.

Resim 2.4: Dolmomitik kire

2.4.3. Kire Ta
Birok elikhanede kire ta(Resim 2.5) yaygn olarak cruf yapc madde olarak kullanlmaktan ok soutucu olarak kullanlr. Kire ta stld zaman CaO ve CO2 reten endotermik kalsinasyon reaksiyonu oluur ve bu da frn iinde scakln dmesine neden olur. Dkmden hemen nceki scaklk dnn miktar frn hacmine ve crufun durumuna baldr ve iletme tarafndan bilinir. rnein, 300 m tonluk bir dkmde 500 kg kire ta banyo scakl yaklak 6 C kadar drr.

Resim 2.5: Kire ta

2.4.5. Fluspat
Flupat (Resim 2.6), crufun viskozitesini dren bir cruf yapc ve cruf svlatrcsdr. BOFa ilave edildiinde kire taneciklerinin etrafnda olumu olan cruftaki kirecin znmesini geciktiren dikalsiyum silikat (2CaO.SiO2) tabakasn zerek crufla kirecin abuk znmesini salar.

Resim 2.6: Fluspat

15

2.5. Reaksiyon Gazlar

BOF elik retiminde gerekleen rafinasyon reaksiyonlar ve oluan gazlar yledir:

2.5.1. Dekarborizasyon ve FeO Formasyonu

elik yapmnda en nemli reaksiyon dekarborizasyondur. Bu sadece proses(ilem) zamann belirlemekle kalamaz ayn zamanda verimi ve rafinasyonu (temizleme,szme) etkileyen, crufun FeO miktarn da belirler. Konvertre oksijen flendiinde mthi miktarda gaz kar ve bu emlasyona uram cruf ve metalden hacimce 3 ila 4 kat daha byk bir gaz-metal emlasyonu oluur. Oksijen, sv bir demir-karbon alamna ilk temasnda, her ne kadar termodinamik olarak karbonla reaksiyonu desteklense bile Fe +2/2O2 = FeO denklemine gre ncelikle demir ile reaksiyona girer. Bu, demirin karbonla karlatnda ortamda daha bol olmasndan kaynaklanr. Sv metaldeki karbon daha sonra ara yze yaylarak FeO +C= CO+Fe reaksiyonuna gre FeOi redkler. Oluan net reaksiyon karbonun C+1/2 2O2 eklindeki oksidasyon reaksiyonudur.

2.5.2. Silis Oksidasyonu

Oksijenin silis(Resim 2.7)le gl birleme eilimi istei sonunda neredeyse silisin tamam flemenin banda ayrlr. Scak metalde znm silisyum, flemenin ilk 3 ila 5 dakikasnda %0,005in altnda gibi ok dk seviyelere indirgenir. Silisin silika (SiO2) hlinde oksitlenmesi nemli miktarda s retir ki bu da banyo scakln ykseltir. Bu ayn zamanda ilave edilen kire (CaO) ve dolomitik kirele (MgO) reaksiyona girerek temel elik retim silikat crufunu oluturur.

Resim 2.7: Silis

2.5.3. Mangan Oksidasyonu

elikteki mangann(Resim 2.8) oksidasyonunu kapsayan FeO ve MnO takas reaksiyonu FeO + Mn = MnO + Fe eklinde formlize edilir. elik retimine mangann oksidasyonunu ieren reaksiyon karmaktr.

Resim 2.8: Mangan

16

stten flenen proseslerde Mn, MnO ya flemenin ilk safhalarnda oksitlenir ve silisin byk blm oksitlendikten sonra Mn metale geri dner. Son olarak flemenin sonuna doru oksidasyonu iin ortamda daha ok oksijen mevcut olduundan metaldeki Mn azalr.

2.5.4. Fosfor Oksidasyonu

Defosofrizasyon, frndaki oksitleyici artlarla desteklenir. Sv demir ile cruf arasndaki defosforizasyon reaksiyonu P + 2,3 (FeO) = (PO2,59 + 2,5 Fe eklinde gerekleir. Fosforun ayrtrlmas, dk scaklk, yksek cruf baziklii, yksek cruf FeO i, yksek cruf akkanl ve iyi bir kartrmay daha da destekler. flemenin balangcnda metaldeki fosfor azalr, daha sonra esas dekarborizasyon periyodu esnasnda FeO redklendii zaman metale geri dner ve sonuta flemenin sonunda tekrar azalr.

2.5.5. Slfr Reaksiyonu

BOF, olduka oksitleyici artlar nedeniyle kkrt gidermek iin pek etkili deildir. BOF te metaldeki kkrdn yaklak % 10 ila 20 si oksijenle direkt reaksiyona girerek gaz hlindeki SO2 oluturur. Geriye kalan kkrt (S): S + (CaO) + Fe = (CaS) + ( FeO) cruf-metal reaksiyonu ile giderilir.

2.5.6. BOF elik retiminde Hidrojen Reaksiyonu

Hidrojen ve nitrojen eklik banyosunda oksijen fleme esnasnda H2 ve N2 yi tayp gtren CO (karbonmonoksit) tarafndan temizlenir. Bununla birlikte hem hidrojen ve hem de azotun eitli yollarla banyo iine srekli girii vardr. Her zaman bacann su soutma sisteminden frn iine sznt olur.

17

UYGULAMA FAALYET

UYGULAMA FAALYET
BOFa sv ham demir arj yapnz. Yksek frn, torpido, hurda, hurda kovas kullannz. lem Basamaklar Sv ham demiri torpidolarla (Resim 2.9) elikhaneye sevk ediniz. neriler Torpidolara yeterinden fazla sv maden doldurulmadndan emin olunuz. Torpidolarn salam olduundan emin olunuz.

Torpidoyu boaltma ukuruna alnz. (Resim 2.10).

Torpidonun boaltma ukuruna doru yerletirildiinden emin olunuz. Boaltma ukurunda bulunan tama potasnn aznn torpido boaltma aznn karsna yerletirildiinden emin olunuz.

Sv ham demiri tartnz ve deeri torpido kontrol odasnda(Resim 2.11) bulunan kantar gstergesinden okuyarak not alnz.

Torpidoda bulunan sv maden miktarn not almay unutmaynz. Tartnn doru tarttndan emin olunuz.

Sv ham demiri potalara alnz( Resim 2.12).

Potalara fazla miktarda sv maden koyarak evreye zarar vermemek iin gerekli tedbirlerin alndndan emin olunuz. Tama potasnn ukura doru yerletirildiinden emin olunuz.

18

 Sv ham demiri vin yardmyla ocaa arj ediniz (ekil 2.13).

Sv madenin BOF a arj edilmesi esnasnda tehlikeye sebebiyet vermemek iin gerekli i gvenlii tedbirlerinin alndndan emin olunuz.

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet ve Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri Sv ham demiri torpidolarla elikhaneye sevk etiniz mi? Torpidoyu boaltma ukuruna aldnz m? Sv ham demiri tarttnz m? Sv ham demiri potalara aldnz m? Sv ham demiri vin yardmyla ocaa arj ettiniz mi? Evet Hayr

1. 2. 3. 4. 5.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

19

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi BOFta ergimi demirin elie dntrlmesinde kullanlan oksijenin % safln verir? A) 89 B) 92 C) 96 D) 99 2. 3. BOFta oksijenin elie flenmesinde aadakilerden hangisi kullanlr? A) Tyer B) Nozul C) Lans D) Brlr Aadakilerden hangisi BOFta oksijenin elie fleme sresini verir? A) 20 B) 25 C) 30 D) 40

4. Yanm kirecin BOFta elik retiminde oluturmu olduu crufun forml aadakilerden hangisidir? A) CO2 B) CaCO3 C) Fe2O3 D) CO3 5. Aadakilerden hangisi BOFta elik retiminde scak metalde znm silisyum, oksijen flemesinin ilk olarak hangi dakikalar arasnda %0,005in altndaki seviyeye dmesini verir? A) 2-3 B) 3-5 C) 11-14 D) 15-18 6. Oksijen konvertrnde ton elik bana ortalama 20-50 kg arasnda yanm kire tketimi olur. Sifondan sonra yaplan maden ak kanal ile cruf kanalna atlan snm kire miktar iin aada verilen bilgilerden hangisi dorudur? A) 10-15 B) 20-25 C) 20-50 D) 40-70

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

20

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. ( ) elik; genel anlamda demirin dk oranlarda karbonla yapt alamdr. 2. ( ) Eski, krk, bozuk, hurda ve kullanlmas ekonomik olmayan makine, tezgh ekipmanlar, i makinesi, kamyon, otomobil, gemi, uak, demir yolu malzemelerinden, mermi ve ineye kadar uzanan her trl sanayi rn ile bu rnlerin retimi srecinde elde edilen tala, imalat art vb. gibi kullanlmayan eski ve yeni maddelere demir-elik hurdas denir. 3. ( ) Hurda, elik retiminde en byk demir eleman kayna olarak birinci sradadr. 4. ( ) BOF ta elik retiminde ar hurda paralarnn erimeleri uzun zaman aldndan buna karlk hafif hurda ve krpnt kullanmnda arj zaman aldndan bu iki tip hurda %60 ar hurda ve % 40 hafif hurda eklinde harmanlanarak arj edilir. Maden kanalnn ypranan ksmlarna kanal amurunun sktrlmasnda krc tabanca kullanlr. 5. ( ) arj hol; konvertre yklenecek sv ham demirin ve hurdalarn arjnn yapld yerdir. Burada sv ham demir dolu tama potalarn ve hurda dolu arj kutusunu tayan tavan vinleri, arj kutusu, tama potas ve arj ksm bulunur. 6. ( ) Konvertre nce elik hurdas, sonra da mikserlerden potalara alnan sv ham demir arj edilir. 7. BOFta bir dkm, yaklak 95 dakika srer ve 520 ton elik retimi yaplr. Sifonun grevi, sv madenden crufun ayrlmasn salamaktr. 8. ( ) Oksijenle elik retimi olan oksijen konvertrnde saf oksijen kullanlr. Oksijen, enerji tesislerinde retilerek ya da dardan temin edilerek tanklara doldurulur. Tanklara doldurulan oksijen, fabrikann ihtiya olan ksmlarna basnca dayankl borularla nakledilir. 9. ( ) Yanm kire, s ile reaksiyona girerek frn iinde bulunan scak maden ve frna arj edilen hurdalarn ierisinde buluna pislikleri toplayarak CO2 eklinde cruf oluturur. 10.( ) Oksijenin silisle gl birleme eilimi istei sonunda neredeyse silisin tamam flemenin banda ayrlr. Scak metalde znm silisyum, flemenin ilk 3 ila 5 dakikas arasnda %0,005in altnda gibi ok dk seviyelere indirgenir.

21

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

22

CEVAP ANAHTARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET1N CEVAP ANAHTARI
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. A B B D C C D

RENME FAALYET2NN CEVAP ANAHTARI

1. 2. 3. 4. 5. 6. D C A A B C

MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Doru Doru Yanl Doru Doru Doru Yanl Doru Doru Doru

23

KAYNAKA KAYNAKA
SEZER Aziz, BOF elik retim Prensipleri-SDEMR YAYINLARI-2007. ENGL Sheyla, L-D Prosesi le elik retimi- SDEMR YAYINLARI KAYADELEN Cahit, 1997 den 1987 ye ELKHANE- SDEMR YAYINLARI

24