SOSYAL BLMLER ENSTTS SLAM TARH VE SANATLARI ANA BLM DALI SLAM TARH METODOLOJS DERS

1 HAFTA : Tarih Bilimi ve slam Tarihinin Teorik Temelleri

Dersi Veren :Doc.Dr:Kenan AYAR

Hazrlayan :Bekir KARACA

2012/13

T a r i h b i l i m i v e s l a m T a r i h i n i n T e o ri k T e m e l l e r i 1)Tarih Bilimi A ) T a r i h B i l i m i N ed i r ? s l a m T a r i h i n i n t e o r i k t e m e l l e r i n e ge m e d e n n c e T a r i h B i l i m i n i n tanmn v e r e r e k k o n u n un m a h i ye t i z e r i n e d nm e m i z ge r e k l i d i r . T a r i h b i l i m i ni n t a n m n v e r m e d e n n c e t a r i h b i l i m i n i o l u t u r a n k a v r a m l a r h a k k nda b i l gi v e r e r e k ko n u ya gi r i ya p m a ya a l a c a m n k b i r e yi n m a h i ye t i n i o l u t u r a n ka v r a m l a r t a n m a k o e y h a k k n d a d a h a k o l a y d n m e yi s a l a r . B i r e yi n t a n m o l a n e y n e d i r ? B u s o r u ya P r o f . D r . C e m a l T o s un y e b i r ya k l a m s e r gi l e m e k t e d i r . N e d i r ? so r u s u , so r u ya k o n u o l a n e yi n m a h i ye t i n i n , b i r d i e r i f a d e yl e n e l i i n i n a n l a l m a s n a y n e l i k b i r s o r u d u r . B i r e y h a k k n d a n e d i r d i ye s o r u l d u u n d a , c e v a p o l a r a k , e e r ya p l a b i l i yo r s a o e yi n t a n m ; ya p l a m yo r s a , t a n m ye r i n e i k a m e e d i l e n , a kl a m a s v e r i l i r . ( 1 ) B u n o k t a d a t a n m ya p m a k k a v r a m h a k k n d a d a d nm e k ge r e k i r . T r k D i l K u r u m u s z l n d e t a n m k a v r a m yl e a k l a n m a k t a d r : i si m B i r k a v r a m n n i t e l i k l e r i n i e k s i k si z o l a r a k b e l i r t m e v e ya a k l a m a , t a r i f ( 2 ) B u n o k t a d a yl e b i r d n c e o r t a ya a t m a k m m k n d r f a r k l k i i l e r d e n f a r k l t a n m l a r ya p l a n b i r k a v r a m ge r e k t e n b i r t a n m m d r ? n k T a n m k a v r a m n n m a n a s B i r k a v r a m n n i t e l i kl er i n i e k s i k s i z ol a r a k b e l i r t m e ol d uu n a g r e b i r k a v r a m n bi r d e n f az l a t a n m ya p l b i l i yo r s a ge r e k t e n b i r t a n m ya p m o l a b i l m e k m m k n d e i l d i r t a n m d a e ks i z b et i m l e m e ya p m a k ge r e k t i gi n e g r e o e y h a k k n d a t a m b i r t a n m ya p m a k o k g t r B u n o k t a d a T a r i h k a v r a m n n d a b i r s r f a r k l t a n m ya p l a b i l m e k t e di r . B u r a d a ya p l m o l a n b a z t a n m l a r s r a l a m a d a n n c e T a r i h k e l i m e si n i n fa r k l d i l l e r d e ki m a n a l a r n v e r m e k i s t i yo r u m G r e k e i s t o r i a , i st o r i e n s z c n d e n ge l m e k t e d i r . La t i n c e : h i s - t o ri a , t a l ya n c a : s t o r i a , F r a n s z c a : hi s t o - r i e , n gi l i z c e : hi s t o r y, A l m a n c a : H i st o - r i e ( 3 ) A r a p a d a i s e " E l - E r a h " ya b a n k z n n ye n i d o a n d i i ya v r u s u d u r . B u n u n n c e yo k k e n d o d u u gi b i , t a r i h i l m i ni n d e s on r a d a n d o d u u i i n b u n a b e n z e t i l di i s yl e n i r . ( 4 ) 1

)Din Eitimine Giri Prof.Dr Cemal TOSUN 2)Trk Dil Kurumu Web Sitesi 3) wikipedia Web Sitesi 4)Zehebi Tarihul-slam

Tarih kelimesi Arapadan Trkeye gemekle (5) birlikte kelimenin kkeni hakknda farl rivyetlerde bulunulmu stur.Sehv bu kelimenin Arapa kkenli oldugunu ve vaktin bilinmesi anlamna geldi gini sylemektedir. (6)bn Manzr da bu kelimenin vaktin bilinmesi anlamna geldi gini s y l e m e k t e d i r . ( 7 ) T a r i h k e l i m e s i n i n A r a p a o l m a d g n i d d a edenlerde yok deildir. Zeki Velid Togan, Tarihte Usl adl eserinde branicede ay manasna gelen yarex kelimesinden geldigini sylenmektedir.(8) Havrizmye isnad edilen grse gre de tarih kelimesi Arapa degildir. Ona gre Farsa mahrzdan (ayn grlmesi) alnarak Arapalastrlms oldugu ve bu kelimenin ay baslanglarnn belirlenmesi anlamna geldigi sylenir(9)Tarih kavramnn kelime anlamn verdikten sonra artk Tarihin tanmn verebiliriz.Tarih kavramnn tek bir tanm yoktur.Tanm yapann ideolojisi ,konuya yaklam tarz farkl kiilerden farkl tanmlar yaplmasna sebep olmutur bu durum Tarihin bir bilim olup olmad konusunu dourmutur imdi birka farkl adresten Tarih tanmn verelim. Fransz Annales Okulu kurucularndan Marc Block zaman iinde insanlarn ilmi ( 10) Amerikal tarihi Turner ise tarihi gemiten bize ulaan gnmzde ortaya kan tenkitci ve yorumcu bir anlayla incelenen kalntdr(11) Ariel ve Will Durant ise gemite olan hadiseler hakkndaki belgelerin verileri (12) Bu noktada Ariel ve W.Durantn tarih tanm biraz garip degil midir ? Tarihin konusuna insan faktoru rol oynadgna gre insan faktoru baat olmas gerekrken tarihte yaanan btn hadiseleri tarihi bir olay olarak sunmak ne derece hakldr ? Bu noktada birde konuyu Trklerin penceresinden bakmaya alalm.Sabri Hizmetli slam Tarihi adl eserinde Tarihi yle tanmlamaktadr .Ona gre Tarih Gemite meydana gelen olaylarn ve yaplan ilerin tmn ifade eder(13) Tarihte Usul al eserinde Zeki Velidi Togan ise tarihi yle aklamaktadr.Tarih, beeriyetin ictimai ve siyasi bunyeler tekil ederek terakki ve tekamul eylemesinde fertler ve cemaatler tarafndan ilenen fiil ve ortaya atlan fikirleri ve bunlarn neticesi olarak zuhur etmi olan vakalar tefkik eder.(14)2 Zeki Velidi Togann bu tanm bence eksiktir yle ki insan fiilini baat alp doa olaylarn

yok saymak, i n s a n l a r n f i i l l e r i n i , i l m i v e k l t r e l b o y u t l a r n n e k a r m a k
T a r i h i n k a p a s a y c l g n z e d e l e r . y l e k i F i t a r i h t e o r u m d a y a a n m b i r deprem yada sel felekati insanlar g etmeye zorladysa bu orum Tarihine yn vermi bir etmendir
5

tarihi bir olay

deil midir ? Bunun Kavimler Gyle bir fark var mdr ? Sonucta bu durum

-Ramazan Sesen, Mslmanlarda Tarih-Cografya Yazclg, _stanbul 1998, s, 9 6 -Ebl-Hayr Semseddin Muhammed b. Abdurrahman es- Sehv, el-ln bit-Tevbh li-Men Zemme Ehlett-Trh, Franz Rosenthal (thk), Salih Ahmed Ali (trc), Beyrut, s, 14 7- bn Manzr, Tehzbu Lisn, I, 23 8- A. Zeki Velid Togan, Tarihte Usl, stanbul, 1985, s. 2 9- Gibb, Tarih _A, XI, 777 10-Tarih Aratrmalarnda Usul Mbahat S.Ktkolu s.1 11- Tarih Aratrmalarnda Usul Mbahat S.Ktkolu s.1 12- Tarih Aratrmalarnda Usul Mbahat S.Ktkolu s.1 13-Sabri Hizmetli slam Tarihi s.8 14- A. Zeki Velid Togan, Tarihte Usl, stanbul, 1985, s.30

Tarih

Bilim

Tarih Bilimi Tarih Biliminin tanmn vermeden nce Tarih Bilimini oluturan kavramlardan Tarihin tanmn verdik imdide Bilim kavramnn zerinde durmakta fayda var.Trk Dil Kurumunun Trke Szlnde ; Bilim: Belli bir konuyu bilme isteinden yola kan ,belli bir amaca ynelen bir bilgi edinme ve yntemli aratrma srecidir (15) Wikipedia adl ansiklopedi sitesinde bilimle ilgili u ifadeler gemektedir : Bilim veya ilim,(16) fiziki ve doal evrenin yapsnn ve davranlarnn birtakm yntemler (deney, dnce ve/veya gzlemler) araclyla sistematik bir ekilde incelenmesini de kapsayan entelektel ve pratik almalar btn. Bilim; neden, merak ve ama besleyen bir olgu olarak gnmze kadar birok alt dala blnm, insanlarn daha iyi yaam koullarna kavumasna, var olmayan olgular bulmasna ve yeni eyler renmesine n ayak olmutur. Tm bilim dallar evrenin bir blmn kendine konu olarak seer, deneysel yntemlere ve gereklie dayanarak yasalar karmaya alr. Bilim; temelleri sanat tarafndan atlm, her aamada sanat ve yaratclkla beslenerek insanlarn hayat koullarn iyiletirmek iin yaplan almalarn btndr. Einstein bilimi, her trl dzenden yoksun duyu verileri ile dzenli dnceler arasnda uygunluk salama abas,( Bertrand Russell ise gzlem ve gzleme dayal akl yrtme yoluyla dnyaya ilikin olgular birbirine balayan yasalar bulma abas (20) olarak tanmlar. (16) Bu tanmlar verdikten sonra akla tarihin bir bilim olup olmad sorusu gelmesi muhakkaktr.nk Tarihte ile ilgili deney sonu,gzlem yoktur. Bakalarnn grp aktard yada kayda aldg bir olay gerekten var mdr ? bu durum bilimsellie zarar vermez mi ? Meseleye bir slam Tarihisi gzyle baktmda u menkbe konuyla ilintili oldugu iin sunuyorum . Mrikler Hz Ali unu sorar : Ya Ali bu kadar ura niye uykunun en tatl saatinde uyanp namaz klyorsun,Oru tutup a kalyorsun biz ise gnmz gn ediyoruz ya ahiret diye bir ey yoksa ? Hz Alinin cevab ok manidardr : Ahiret yoksa kaybedeceim bir ey olmaz peki ya varsa o zaman ben kazanm olurum sizde kaybetmi o lursunuz. Bu noktada grmediimiz bir olayn yok olduunu savunmamn bir m anas yoktur .Tarihiler olarak bizle ya olduysa ya yaandysa tavrn benimseyerek durumu kabullenme yolunu semeliyiz.Tarihte yasa oluturma olamaz nk baz durumlarda tarihsel bilgi deiim gsterilmektedir rnein yaplan bir kazyla yeni bir bilgi elde edilip eski bilgi yok saylabilir.Elbette Tarihi Bilim yapan etkenlerden vardr bunlardan en nemlisi elbette sebep -sonu ilikisidir .Tarihte ki her olay kendisinden nceki olayn son ucu, kendisinden sonraki olayn sebebi o l a b i l i r . K a l d 3 k i

15) Trk Dil Kurumu Szl

16)W i k i p e d i a a d l a n s i k l o p e d i s i t e s i

tarih aratrma yaparken bilimin yntemlerinden bazlarn kullanmaktadr Tarihe yardmc olan bir sr bilimsel alan mevcuttur. Tarih Bilimini 4oluturan kavramlar mstakil olarak inceledikten sonra birleik bir kavram olarak Tarih Bilimin tanmn geelim. Tarih Bilimi : Gemite yaayan insan topluluklarn her trl faliyetlerini ve gemite meydana gelmi insan

davranlarna yn veren tabi olaylar, yer ve zaman bildirerek,sebep-sonu ilikisi kurarak aktaran anlatan bir bilimdir .Dorusu yapm olduum tanma itiraz olabilir ancak tarihte yaanm tabi bir olayda tarihe yn vermitir insan davranlarna etki etmitir Tarihin bir amacda insanlar yaanan durumlardan ders kartmak olduguna gre tabi olaylar grmezden gelmek mmkn deildir.Bu yl Samsunda yaanm olan Tabi Olay(sel felaketi ) bundan 100 yl sonra tarih kitaplarnda yer almas muhtemeldir bu olayn varln duymak insanlar temkinli olmaya yaanm bu trajediden ders karmaya itmesi kanlmaz bir sonutur.Yaptgm bu tanma hayvan faaliyetlerinide katmak isterdim yle ki Arap Tarihinde yer alan Fil Vakas Kuranda yer alan Fil Vakasnda Ebabil kular aktrlk yapmam mdr ? lk alarda yaadg eitli kazlarla ispatlanan dinazorlar,ejderhalar kim bilir insan hayatn nasl etkilemitir?Lakin hayvan faktorunde iin iine katmak,konuyu fazla karmaklatrmak olur endiesindeyim. B)Tarihin Konusu : Tarihin en nemli konusu elbette ki insandr.Gemite yaayan insanlarn siyasi,sosyal,kltrel,ekonomik,dini vb. faaliyetlerini konu edinir. nsan unsuru baat
konumda olsada corafi durumlarda hastalklar tarihin tarihe konusunu ,insan olutur.nk yn Depremler,tufanlar,kuraklklar,salgn davranlarna

verir.Tarihin konusu iinde zaman kavramnda nemli bir yeri vardr .Msluman Tarihi bn Haldun u aklamay getirmektedir : bn Haldn (v 808/1406)a gre tarihin konusu, umran, yani toplumsal yasamdr.Toplumsal yasam ilgilendiren btn her sey umran ilmini kapsamndadr. Tarih, umrann gemiste medyana gelenden bahsettigi iin ve umran olusturan da insan oldugu iin dolayl olarak insan konu alr.(17) Mbahat

17)

Togan, age, 8

S.Ktkolu Tarih Aratrmalarnda Usul adl eserinde Baz nemli tarihilerden rnekler sunmutur bunlardan bazlar yledir .Michelet VE Fustel de Coulangers tarihin konusu,tabiat gerei insandr(18) grn savunmulardr oysa ki bu durum tairihi dar bir kalba sokar tarihin konusu saylamayacak kadar oktur kainat var olduka konu eitlilii artacaktr.te yandan Thaomas Carlylede tarihin konusunu yle aklamtr

:Byk iler baarm adamlar olduunu sylerbu aklama biraz dier btn acklamalardan daha dar bir zemine oturmutur .Tarihte sadece yn veren insnalar yaamad ki byle bir acklama hakl olsun insan toplulugu var olmaz ise zaten yn verecek insanlarda olmazd ,byk adamlar tarihte elbette etki brakmtr yn vermitir bu bi gercektir lakin tairhe yn vermek tarhin tek basna konusu olusturamaz.. Ksaca Tarihin Konusu : nsan yaamna,davranlarna,kltrne,inanlarna ahlaki eilimlerine,yaam tarzlarna ,dinlerine vb. dorudan veya dolayl olarak etki eden her eydir. C)Tarihin Faydas :
Gemiten adam hisse mi alrm, ne masal ey? Be bin yllk kssa yarm hissemi verdi? Tarih tekerrr diye tarif ediyorlar, Hi ibret alnsayd, tekerrr m ederdi? ...............................Mehmet Akif ERSOY

Yukarda drtlkte milli airimiz nede gzel sylemi tarihten ders alsayd insanlk, tekerrr diye biey mi olurdu gemiinden ders karan ,gemite yaanm hadiselerden ders karan insanlk bir daha ayn hatalar yapmaya cret etmez lakin insanlk yaps gerei unutmaya ,almaya mahkumdur bugun Hiroimadan ders alsayd insanlk her halde nkleer almalar olmazd . Tarihini bilen,dikkatle okuyan,okuduunu anlayan,anladn yorumlayan,bundan ders karp hisse alan kii yaadg her trl skntlara temkinli ve sabrl yaklamasn bilir.nsan gelece bakarken gemite elde ettii birikimi ,tecrbe elde eder bu tecrbeler ygn elbette ki tarihtir. 5B i r

dier

b o yu t u yl a

tarih

gemite

ya p l a n

baarl ardan

ya r a r l a n a r a k g n m z d e d e b a a r m a d n c e s i o r t a ya k a r g e m i t e ya p l m s b i r d u r u m i m d i n e d e n o l m a s n d n c e s i yl e i n s a n i d e a l l e r i n e katk salar 2 ) s l a m T a r i h i n i n T e o r i k T e m e l l e r i : s l a m d i n i n d o u u n d a n b u g n e kadar ge e n sre iinde bu dine b a gl topluluklarn her t r l , s i ya s i , s o s ya l , k l t r e l , di n i , e k o n o m i k e t k i l e r i ni v e d i e r t o p l u m l a r l a i l i k i l e r i ni i n c e l e ye n s o s ya l b i r i l i m d a l d r s l a m T a r i h i d e n i r . s l a m T a r i h i n i n ol u um u K u r a n n n a z i l ol m a ya b a l a m a s , e i t l i s l a m i i l i m l e r i n ya z l m a ya b a l a m a s yl a b a l a r .

18)Mbahat S.Ktkolu Tarih Aratrmalarnda Usul s3

Hali hazrda slamdan ncede Mekkede tarih yazclg adna bir birikim vard.Kabileler arasndaki mnasebetleri ele alan bir ok belge mevcuttur.rnein O zamanda, Mekke'de, tarih ilmi alan nda en yetikin kiilerden birisi Hattab olu mer'di(19) slam Tarihi,Genel tarih iinde yer alr lakin kendine zg kaynaklar vardr Kuran : slam Tarihinin ana kayna hi phesiz Kuran- Kerimdir. Allahu Teala Kuranda ;Sadece slamn temel prensiplerini ortaya koymad ,gemi toplumlardan,peygamberlerden,Nebilerden ,Hkmdarlardan ,Kavimlerden rnekler verip beeriyetin tarihinden kesitler sunmutur .nceki Toplumlarn durumlarndan haberler vererek tarihinde nemli bi kavram olan Ders verme yntemini kullanp nsanlar Salih bir yaam tarzn hem gretti Allahu Teala Kuran Kerimde baz savalarla ilgili neden-sonuc ilikisi bakmndan bilgiler verdi .Tarih aratrmalarna k tutacak prensipleri insanla sundu rnegin bir haber geldiginde onu aratrmamz isteyerek dogru bilgiyi edinmek adna ugras gstermemizi istemitir.nsanln her dnemiyle ilgili bilgiler vererek t verme gayesi olan Kuran slam kuatan bir kitaptr ki sl am Tarihininde temel kaynag elbette ki Kurandr.Bir slam Tarihisinin Kurann her syledigini doru kabul etmesi elzemdir bazen fark kaynaklardan Kurana tezat fikirler bulunabilir rnein Tarih aratrmalar Yaznn Smerler dneminde icad edildiini s yler lakin Allahu Teala 6Bakara Suresinde yle buyurmutur : Allah Adem'e btn isimleri, retti. Sonra onlar nce meleklere arzedip: Eer siz sznzde sadk iseniz, unlarn isimlerinibana bildirin, dedi.(20) sim kavram bir nesnenin yazya dnm ekli olduguna gre yaz dilinin olmas gerekir dolaysyla yaz Hz Adem dnemindede vard te yandan bir hadistede z.Ademe 10 sayfa, Hz.ite 50 sayfa, Hz.drise 30 sayfa, Hz.brahime 10 sayfa suhuf gnderildii belirtilir (21)

Hadis; Sz, fiil, takrr, yaratl veya huyla ilgili bir vasf olarak Hz. Peygamber'e (veya sahbe
ve tbina) izafe edilen her eydir.Hadisler Rivayet metoduyla kulaktan kulaga aktarlmstr dolaysyla slam Tarihine kaynaklk edecek bir sr bilgi toplanmtr .Sahabeler Hz

19 Sabri Hizmetli SLAM TARH (Balangtan lk Drt Halife Devri Sonuna Kadar) 14 s

20)Bakara Suresi 31 Ayet

Peygamberin her durumunu kayt altna almay bir grev telakki edip kayt ettiler yada rivayet yoluyla dier nesillere aktardlar.

slam yayma adna Mslmanlar ,farkl toplumlarla ilgili bilgiler topladlar baksa toplumlar tanmaya alstlar ulatklar bu bilgileri kayt altna aldlar ve slam Tarihine kaynaklk eden rivayetler menzumesini topladlar.slm'da tarihiliinin oluumunda etkisi byk olmustur Yazl Kaynaklar : Siyer ,Megazi, Tabakat ve Tercim trnden slam tarihi

kaynaklarnn telifinde hadis tedvininin pay ok byktr. lk dnemlerde yazlm eserler ve yazl kaynaklar: Mslmanlar, Kur'an'da gemie ilikin verilen olaylar geni olarak renmek iin daha Hz. Muhammed zamannda tarihe kar byk ilgi duymulardr. Zamanla gelien tarih bilinci, slm toplumlarm ilgi lendiren eitli eserlerin ortaya kmasn salamtr. lk dnemlerde yazlan bu eserler, kendilerinden sonrakiler iin kaynak oluturmu ve gnmze kadar,ok sayda slm tarihi
kitabyazlmtr.

Mslmanlar, Arabistan Yarmadas'nn dna tap dnyann eitli yerlerinde Mslman olmayan toplumlarla ilikiler kurmulardr. Bunun sonucu olarak slm ve slm toplumlarnn durumu, Mslman olmayan tarihilerin ilgi alanna girmitir. Bu tarihiler de slm dnyasnn siyas, kltrel, sosyal ve ekonomik yaps hakknda dorudan ya da dolayl olarak bilgi vermilerdir. 7

21)

Syt, ed-Drr'l-mensr, VIII, 489; Als, Rhu'l-meani, XV, 141-142