Matematika 3 Jovanka Pantović FTN

Matematika 3
Jovanka Pantovi
December 8, 2010
Matematika 3
2
Sadraj
1 Funkcije vie promenljivih 7
1.1 Osnovni pojmovi i denicije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.2 Karakteristine take i skupovi u R
i
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.3 Granina vrednost i neprekidnost funkcije dve promenljive . . . . . . . 9
1.4 Diferencijalni raun funkcija dve promenljive . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.5 Totalni diferencijal funkcije dve promenljive . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.6 Izvod sloene funkcije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.7 Implicitne funkcije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.8 Tangentna ravan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.9 Gradijent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.10 Stacionarne take funkcije dve promenljive . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.11 Relativne ekstremne vrednosti funkcije dve promenljive . . . . . . . . . 15
1.12 Relativne ekstremne vrednosti funkcija vie promenljivih . . . . . . . . 15
1.13 Vezane (uslovne) ekstremne vrednosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1.14 Zadaci za vebu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
2 Vektorska analiza 25
2.1 Skalarna polja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.2 Vektorske funkcije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.2.1 Granina vrednost i neprekidnost . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.2.2 Izvod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.2.3 Neodredjeni i odredjeni integral . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2.3 Vektorska polja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2.4 Hamiltonov i Laplasov operator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.5 Gradijent, divergencija i rotor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.6 Osobine gradijenta, divergencije i rotora . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2.7 Tangentna ravan na povr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2.8 Normala povri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
2.9 Zadaci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3 Viestruki integrali 33
3.1 Dvostruki integral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
3.1.1 Denicija dvostrukog integrala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
3.1.2 Osobine dvostrukog integrala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
3
SADRAJ Matematika 3
3.1.3 Transformacija koordinata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
3.1.4 Primena u inenjersknim naukama . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
3.2 Trostruki integral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
3.2.1 Denicija trostrukog integrala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
3.2.2 Osobine trostrukog integrala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
3.2.3 Transformacije koordinata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
3.2.4 Primena u inenjersknim naukama . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
3.3 Zadaci za vebu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
4 Krivolinijski i povrinski integral 47
4.1 Krivolinijski integral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
4.1.1 Krive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
4.1.2 Orijentacija glatke krive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
4.1.3 Denicija krivolinijskog integrala skalarnog polja . . . . . . . . 48
4.1.4 Osobine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
4.1.5 Denicija krivolinijskog integrala vektorskog polja . . . . . . . 49
4.1.6 Osobine krivolinijskog integrala . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
4.1.7 Nezavisnost krivolinijskog integrala vektorskog polja od putanje 50
4.1.8 Formula Grina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
4.2 Povrinski integral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
4.2.1 Povri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
4.2.2 Orijentacija ordanove povri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
4.2.3 Denicija povrinskog integrala skalarne funkcije . . . . . . . . 52
4.2.4 Osobine povrinskog integrala skalarne funkcije . . . . . . . . 53
4.2.5 Denicija povrinskog integrala vektorske funkcije . . . . . . . 54
4.2.6 Osobine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
4.2.7 Formula Stoksa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
4.2.8 Formula Gausa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
4.3 Zadaci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
5 Diferencijalne jednaine 71
5.1 Osnovni pojmovi i denicije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
5.2 Diferencijalne jednaine prvog reda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
5.2.1 Jednaina sa razdvojenim promenljivim . . . . . . . . . . . . . . 74
5.2.2 Homogena jednaina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
5.2.3 Jednaina koja se svodi na homogenu . . . . . . . . . . . . . . . 76
5.2.4 Linearna jednaina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
5.2.5 Bernoullijeva jednaina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
5.2.6 Jednaina totalnog diferencijala . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
5.2.7 Integracioni mnoitelj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
5.2.8 Clairautova jednaina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
5.2.9 Lagrangeova jednaina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
5.3 Diferencijalne jednaine vieg reda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
5.3.1 Sniavanje reda diferencijalne jednaine . . . . . . . . . . . . . 84
5.3.2 Linearne diferencijalne jednaine reda i . . . . . . . . . . . . . 85
5.3.3 Homogene linearne diferencijalne jednaine reda i . . . . . . 85
4
Matematika 3 SADRAJ
5.3.4 Homogene linearne diferencijalne jednaine reda i sa konstantnim koecijentima 86
5.3.5 Linearne diferencijalne jednaine reda i sa konstantnim koecijanetima 88
5.3.6 Ojlerova diferencijalna jednaina . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
5.4 Primena diferencijalnih jednaina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
5.4.1 Harmonijsko oscilovanje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
5.4.2 Prigueno oscilovanje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
5.4.3 Prinudno oscilovanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
5.5 Zadaci za vebu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
6 Laplasove transformacije 107
6.1 Denicija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
6.2 Egzistencija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
6.3 Osobine Laplasovih transformacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
6.3.1 Linearnost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
6.3.2 Slinost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
6.3.3 Translacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
6.3.4 Priguenje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
6.3.5 Diferenciranje originala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
6.3.6 Diferenciranje slike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
6.3.7 Integracija originala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
6.3.8 Konvolucija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
6.4 Heavisideov razvoj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
6.5 Neke specijalne funkcije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
6.5.1 Heavisideova funkcija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
6.5.2 Gama funkcija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
6.5.3 Beta funkcija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
6.6 Reavanje obinih diferencijalnih jednaina . . . . . . . . . . . . . . . . 118
6.6.1 sa konstantnim koecijentima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
6.6.2 sa promenljivim koecijentima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
6.7 Primena Laplasovih transformacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
6.7.1 Mehanika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
6.7.2 Elektrina kola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
6.8 Zadaci za vebu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
6.9 Tablica Laplasovih transformacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
5
SADRAJ Matematika 3
6
Chapter 1
Funkcije vie promenljivih
1.1 Osnovni pojmovi i denicije
Denicija 1.1.1 Realna funkcija i realnih promenljivih c p:clilovoic ltpo O
R
i
, i N i 1 t ltp R, i poJltp Oclo:iovoj p:oizvoJo O R t lonc c
voli clcncii iz O poovltc ioio cJoipti loo p:vo lonpoiciio
Skup O se naziva domen funkcije, a vrednost funkcije | u taki (x
1
, , x
i
) O se
zapisuje | (x
1
, , x
i
) Piemo i
| = | (x
1
, , x
i
), (x
1
, , x
i
) O R
i
ili
| : O R
i
: (x
1
, , x
i
) | (x
1
, , x
i
)
Za proizvoljno t R, jednainom | (x
1
, , x
i
) = t je zadata nivo povr funkcije
| U sluaju i = 2 nivo povr se naziva i nivo kriva. Nivo krive se esto crtaju u
jednoj ravni.
Primer 1.1.1 |zoliiic (j: io cJiol) t liiic loc io jcoj:o|lin lo:iono
poot iolc t loino iclo poovo ino iit v:cJioi
Izohipse (j: lpo viiio) t l:ivc loc io jcoj:o|lin lo:iono povcztt
ncio iic ioJno:lc viiic Jclovino jJc c n:co izolipi jtio t p:i:oJi c
poJ:tc i:no |zolipc c ozioovot vcilo ncJon loon
Izobate (j: loioJtliio) t l:ivc loc io jcoj:o|lin lo:iono poot ncio
cJiolc Jtliic no:o ili czc:o
Izobare (j: lo:o iciio) t l:ivc loc io lo:iono povcztt ncio iioj
vozJtioj p:iiilo
Primer 1.1.2 ^clo c i = 2
(o) z = x
2
+
2
(l) z =
_
1 x
2
2
7
CHAPTER 1. FUNKCIJE VIE PROMENLJIVIH Matematika 3
(t) z =
_
x
2
+
2
Denicija 1.1.2 Rastojanje (metrika) c p:clilovoic J : R
i
R
i
R o ooli
iono
(O
1
) J(^
1
, ^
2
) 0,
(O
2
) J(^
1
, ^
2
) = 0 ^
1
= ^
2
(O
3
) J(^
1
, ^
2
) = J(^
2
, ^
1
)
(O
4
) J(^
1
, ^
2
) +J(^
2
, ^
3
) J(^
1
, ^
3
)
Primer 1.1.3 ^clo c ^
1
= (x
1
,
1
) i ^
2
(x
2
,
2
) |tiltio
J(^
1
, ^
2
) =
_
(x
1
x
2
)
2
+ (
1

2
)
2
c nci:ilo t R
2
Kaemo da je ureen par (R

i
, J) metriki prostor.
Denicija 1.1.3 Okolina take ^
1
c ltp
|(^, :) = ^ R
i
: J(^, ^
1
) < :, : 0
Primer 1.1.4 ^lo c :oiooic Jciioio o
J(^
1
, ^
2
) =
_
(x
1

1
)
2
+ (x
2

2
)
2
+ + (x
i

i
)
2
,
oiJo locno Jo c ololiio |c:io
(o) i = 3
|(^, :) = ^ R
3
:
_
(x
1
x
2
)
2
+ (
1

2
)
2
+ (z
1
z
2
)
2
< :
= ^ R
3
: (x
1
x
2
)
2
+ (
1

2
)
2
+ (z
1
z
2
)
2
< :
2
(l) i = 2 ^ R
2
:
_
(x
1
x
2
)
2
+ (
1

2
)
2
< : = ^ R
2
: (x
1
x
2
)
2
+
(
1

2
)
2
< :
2
(t) i = 1
^ R :
x
2
< : = ^ R : [x[ < : = ^ R : : < x < :
1.2 Karakteristine take i skupovi u R
i
Neka je O R
i
Karakteristine take:
^
1
( O) je unutranja taka skupa O ako postoji okolina take ^
1
koja je
cela sadrana u O;
8
Matematika 3
1.3. GRANINA VREDNOST I NEPREKIDNOST FUNKCIJE DVE
PROMENLJIVE
^
2
( O) je spoljanja taka skupa O ako postoji okolina take ^
2
ne sadri
nijednu taku iz O;
^
3
je rubna taka skupa O ako svaka okolina take ^
3
sadri bar jednu taku
iz O i bar jednu taku koja nije u O;
^
4
je taka nagomilavanja skupa O ako svaka okolina take ^
5
ima presek
sa O ^
4
;
Karakteristini skupovi:
Unutranjost O
o
skupa O je skup svih unutranjih taaka.
Spoljanjost skupa O je skup svih spoljanjih taaka ((R
i
O)
o
).
Rub skupa O je skup svih rubnih taaka.
Skup svih taaka nagomilavanja skupa O emo oznaavati sa O
Osobine skupova:
Skup O je otvoren ako za svaku taku iz O postoji okolina te take koja je
sadrana u O
Skup O je zatvoren ako je R
i
O otvoren.
Skup O je konveksan ako za svake dve take iz O du koja ih spaja pripada
O
Skup O je ogranien ako je sadran u nekoj svojoj okolini.
1.3 Granina vrednost i neprekidnost funkcije dve promenljive
Neka je z = | (x, ), (x, ) O i neka je ^
1
taka nagomilavanja skupa O
Denicija 1.3.1 |ocno Jo c ^ R granina vrednost funkcije | kad ^ tei ^
1
olo
(c 0)(: = :(c) 0)(^ O ^
1
) J(^, ^
1
) < : J(| (x, ), ^) < c
i picno
lim
^^
1
| (^) = ^
Primer 1.3.1 ^clo c
| (x, ) =
_
x + , olo c (x, ) = (2, 5)
1 , olo c (x, ) = (2, 5)
C:oiiio v:cJioi |tiltic | loJ ^ ici (2, 5) cJiolo c ^ = 7
9
Denicija 1.3.2 |tiltio | : O R, O R
2
, c neprekidna t titi:oio ioli
^
1
O olo c
(c 0)(: = :(c) 0)(^ O) J(^, ^
1
) < : J(| (^), | (^
1
)) < c
Znai, tri uslova moraju biti zadovoljena:
(a) lim
^^
1
| (^) = ^, tj. postoji granina vrednost kada ^ ^
1
;
(b) postoji | (^
1
), tj. | je denisana u taki ^
1
;
(c) ^ = | (^
1
)
Denicija 1.3.3 |tiltio z = | (x, ) c neprekidna u oblasti O olo c icp:cliJio t
volo ioli iz O
Primer 1.3.2 |tiltio | t P:inc:t 11 ino oilloiiv p:cliJ t ioli (2, 5) ôjtc
c Jciioii |tiltit
j(x, ) =
_
x + , olo c (x, ) = (2, 5)
7 , olo c (x, ) = (2, 5)
loo c icp:cliJio t R
2
1.4 Diferencijalni raun funkcija dve promenljive

Neka | : O R, O R
2
i (x
1
,
1
) unutranja taka skupa O
Denicija 1.4.1 ^lo poioi
lim
x0
| (x
1
+ x,
1
) | (x
1
,
1
)
x
oiJo it j:oiiit v:cJioi iozivono prvi parcijalni izvod funkcije | po p:oncilivo
x t ioli (x
1
,
1
), i ozioovono o
|(x
1
,
1
)
x
ili |
x
(x
1
,
1
) ^lo poioi
lim
0
| (x
1
,
1
+ ) | (x
1
,
1
)
oiJo it j:oiiit v:cJioi iozivono prvi parcijalni izvod funkcije | po p:oncilivo

t ioli (x
1
,
1
), i ozioovono o
|(x
1
,
1
)
x
ili |
(x
1
,
1
)
Primer 1.4.1 ^lo c | (x, ) = x
2
3
, oiJo c
|
x
= (x
2
)
3
= 2x
3
|
= x
2
(
3
)
= 3x
2
2
(|oJo c i:oi po:tiolii izvoJ po x, noi:o c Jo c loiioiiio liio zo
po:tiolii izvoJ po )
10
Matematika 3 1.5. TOTALNI DIFERENCIJAL FUNKCIJE DVE PROMENLJIVE
Geometrijska interpretacija:
Neka je C
x
kriva koja se nalazi u preseku ravni =
1
i graka funkcije | : O
R, O R
2
Prvi parcijalni izvod funkcije | po x u taki (x
1
,
1
) predstavlja koecijent
pravca tangente u taki (x
1
,
1
) na krivu C
x
Neka je C
kriva koja se nalazi u preseku ravni x = x

1
i graka funkcije | : O
R, O R
2
Prvi parcijalni izvod funkcije | po u taki (x
1
,
1
) predstavlja koecijent
pravca tangente u taki (x
1
,
1
) na krivu C
Denicija 1.4.2 ^lo poioc p:vi po:tiolii izvoJi |tiltio

|
x
i
|
, oiJo ic izvoJc
zovcno drugi parcijalni izvodi i ozioovono

2
|
x
2
(ili |
xx
)

2
|
x
(|
x
)

2
|
2
(ili |
) i

2
|
x
(ili |
x
) Voi
2
|
x
2
=

x
_
|
x
_

2
|
2
=

_
|
2
|
x
=

x
_
|
_

2
|
x
=

_
|
x
_
Teorema 1.4.1 ^lo poioc J:tji ncoviii po:tiolii izvoJi

2
|
x
i

2
|
x
t iclo ololiii
iolc ^
1
i icp:cliJii t t ioli ^
1
, oiJo t oii i cJioli t io ioli i voi
2
|
x
(^
1
) =

2
|
x
(^
1
)
1.5 Totalni diferencijal funkcije dve promenljive
Neka je z = | (x, ), (x, ) O i neka je ^
1
taka nagomilavanja skupa O
Denicija 1.5.1 |tiltio z = | (x, ) c diferencijabilna t ioli (x
1
,
1
) olo c ici
ioiolii p:i:oio t io ioli noc iopioii t ollilt
z = ^x +B +Cx +O
jJc C i O icc itli loJo x i icc itli o ^ i B t |tiltic oJ x i (z =
| (x
1
+ x,
1
+ ) | (x
1
,
1
))
Teorema 1.5.1 ^lo c |tiltio | Ji|c:citiolilio t ioli (x, ), oiJo poioc po:tiolii
izvoJi |
x
i |
i voi
| = |
x
x +|
+Cx +O
Ako je funkcija diferencijabilna, onda je ona i neprekidna.
Teorema 1.5.2 ^lo t ololiii iolc (x
1
,
1
) |tiltio | ino icp:cliJic po:tiolic izvoJc
p:voj :cJo oiJo c oio t io ioli Ji|c:citiolilio
Denicija 1.5.2 ^clo c |tiltio | Ji|c:citiolilio i iclo c x = Jx i = J
Totalni diferencijal |tiltic | c
J| = |
x
Jx +|
J
11
Teorema 1.5.3 |tiltio
P(x, )Jx +O(x, )J
c ioiolii Ji|c:citiol oJ | = | (x, ) olo i ono olo voi
P
=
O
x

Ako funkcija | ima neprekidne parcijalne izvode drugog reda u okolini take
(x
1
,
1
), onda je totalni diferencijal drugog reda funkcije | totalni diferencijal totalnog
diferencijala funkcije | Ako uvedemo oznake Jx
2
= (Jx)
2
i J
2
= (J)
2
, onda je
J
2
| =

2
|
x
2
Jx
2
+ 2

2
|
x
JxJ +

2
|
2
J
2
,
ili krae
J
2
| =
_

x
Jx +

J
_
2
|
Slino se dobije i
J
i
| =
_

x
Jx +

J
_
i
|
1.6 Izvod sloene funkcije
Neka je funkcija | = | (x, ) diferencijabilna i x = x(i), = (i), i O Tada vai
|
i
=
|
x
x
i
+
|
i
(1.1)
Neka je funkcija | = | (t, v), (t, v) O
1
R
2
, i t = t(x, ), v = v(x, ), gde je
(t, v) : O O
1
, O R
2
Ako | ima neprekidne parcijalne izvode po t i v, a t i v
imaju parcijalne izvode po x i , tada vai
|
x
=
|
t
t
x
+
|
v
v
x
(1.2)
|
=
|
t
t
+
|
v
v
(1.3)
1.7 Implicitne funkcije
Kaemo da je jednainom
|(x, , z) = 0
funkcija z koja zavisi od x i zadata implicitno.
Da bismo odredili parcijalne izvode
|
x
i
|
odrediemo
J| = |
x
Jx +|
J + |
z
Jz, gde je J| = 0
12
Matematika 3 1.8. TANGENTNA RAVAN
i uvrstiti
Jz = |
x
Jx +|
J
Sledi,
0 = |
x
Jx +|
J + |
z
(|
x
Jx +|
J)
0 = (|
x
+|
z
|
x
)Jx + (|
+|
z
|
)J
|
x
+|
z
|
x
= 0 |
+|
z
|
= 0
Znai,
|
x
=
|
x
|
z
,
|
=
|
|
z
1.8 Tangentna ravan

Neka je zadata povr jednainom z = | (x, ) i taka (x
0
,
0
, z
0
)
Jednaina ravni koja sadri taku (x
0
,
0
, z
0
) je oblika
^(x x
0
) +B(
0
) +C(z z
0
) = 0,
to je ekvivalentno sa
z = j(x, ) =
^
C
(x x
0
)
B
C
(
0
) +z
0
Ako je ravan tangentna na povr , onda funkcije | i j imaju jednake prve par-
cijalne izvode
|
x
(x
0
,
0
) = j
x
(x
0
,
0
) =
^
C
i |
(x
0
,
0
) = j
(x
0
,
0
) =
B
C
Znai, jednaina tangentne ravni na povr u taki (x

0
,
0
) je
z z
0
= |
x
(x
0
,
0
)(x x
0
) +|
(x
0
,
0
)(
0
)
|
x
(x
0
,
0
)(x x
0
) +|
(x
0
,
0
)(
0
) (z z
0
) = 0
(|
x
(x
0
,
0
), |
(x
0
,
0
), 1) (x x
0
,
0
, z z
0
) = 0
(|
x
(x
0
,
0
), |
(x
0
,
0
), 1) (x x
0
,
0
, z z
0
)
Slino, ako je povr data jednainom |(x, , z) = 0, onda je jednaina tangentne
ravni na u taki (x
0
,
0
, z
0
)
(|
x
(x
0
,
0
, z
0
), |
(x
0
,
0
, z
0
), |
z
(x
0
,
0
, z
0
)) (x x
0
,
0
, z z
0
) = 0
i vai
(|
x
(x
0
,
0
, z
0
), |
(x
0
,
0
, z
0
), |
z
(x
0
,
0
, z
0
)) (x x
0
,
0
, z z
0
)
13
1.9 Gradijent
Neka je
z z
0
= |
x
(x
0
,
0
)(x x
0
) +|
(x
0
,
0
)(
0
)
tangenta ravan u taki (x
0
,
0
, z
0
) na povr datu jednainom z = | (x, )
Ako datu povr z = | (x, ) i njenu tangentnu ravan preseemo sa ravni datom
jednainom
z = z
0
,
onda je prava
|
x
(x
0
,
0
)(x x
0
) +|
(x
0
,
0
)(
0
) = 0
(|
x
(x
0
,
0
), |
(x
0
,
0
)) (x x
0
,
0
) = 0
(|
x
(x
0
,
0
), |
(x
0
,
0
)) (x x
0
,
0
)
normalna na grak funkcije
| (x, ) = z
0
u taki (x
0
,
0
)
Vektor (|
x
, |
) se naziva gradijent funkcije f.

Ako uvedemo simboliku oznaku = (

x
,

) onda je
| = (

x
,

)| = (|
x
, |
)
U optem sluaju, ako je | = | (x
1
, , x
i
), tada je
| = (|
x
1
, , |
x
i
)
gradijent funkcije |
1.10 Stacionarne take funkcije dve promenljive
Neka je z = | (x, ), (x, ) O R
2
Denicija 1.10.1 |tiltio | ino (i:oji) relativni maksimum (:cloiivii niiintn) t
ioli (o, l) O
o
olo poioi c 0 iolvo Jo zo vc x i o ooliion 0 < [x[ <
c, 0 < [[ < c, voi
| (o, l) | (o + x, l + )
_
| (o, l) < | (o + x, l + )
_
Kaemo da funkcija | ima stacionarnu taku (x

0
,
0
) ako je tangentna ravan na
u taki (x
0
,
0
, z
0
) horizontalna tj. ako je njena jednaina oblika
z = z
0
14
Matematika 3 1.11. RELATIVNE EKSTREMNE VREDNOSTI FUNKCIJE DVE PROMENLJIVE
Kako je jednaina tangentne ravni oblika
z z
0
= |
x
(x
0
,
0
)(x x
0
) +|
(x
0
,
0
)(
0
),
sledi da je ona horizontalna jedino za
|
x
(x
0
,
0
) = 0 i |
(x
0
,
0
) = 0
Teorema 1.10.1 ^lo poioc p:vi po:tiolii izvoJi |tiltic z t ioli (o, l) O
o
i z
ino cli:cnit v:cJioi t ioli (o, l) oiJo c
|
x
(o, l) = 0 i |
(o, l) = 0 (1.4)
Ooloz Pretpostavimo da z ima relativnu ekstremnu vrednost u taki (o, l) Tada
i funkcije jedne promenljive j
1
i j
2
denisane sa j
1
(x) = | (x, l) i j
2
() = | (o, )
imaju relativne ekstremne vrednosti u x = o odnosno = l Potrebni uslovi da j
1
i
j
2
imaju relativne ekstremume u x = o i = l su j
1
(o) = 0 i j
2
(l) = 0, respektivno.
Odatle sledi da su |
x
(o, l) = 0 i |
(o, l) = 0
Unutranje take oblasti O koje zadovoljavaju 1.4 se nazivaju stacionarnim ili
kritinim takama.
1.11 Relativne ekstremne vrednosti funkcije dve promenljive
Teorema 1.11.1 ^clo c (o, l) l:iiiio iolo |tiltic z, loo ino icp:cliJic J:tjc
po:tiolic izvoJc i iclo c
=
_
2
|
x
2
2
|
2

2
|
x
_
(o, l)
^lo c 0 i

2
|
x
2
< 0 (ili

2
|
2
< 0) |tiltio z ino :cloiivii nolintn t ioli
(o, l)
^lo c 0 i

2
|
x
2
0 (ili

2
|
2
0) |tiltio z ino :cloiivii niiintn t ioli
(o, l)
^lo c < 0 |tiltio z icno ii :cloiivii nolintn ii :cloiivii niiintn t
ioli (o, l) ovon ltot iolo (o, l) c cio iozivo sedlastom takom
^lo c = 0, ic ziono Jo li |tiltio z t (o, l) ino :cloiivii cli:cntn i
icoploJio t Jolo ipiiivoio
1.12 Relativne ekstremne vrednosti funkcija vie promenljivih
Neka je | = | (x
1
, , x
i
), (x
1
, , x
i
) O R
i
15
Teorema 1.12.1 ^lo poioc p:vi po:tiolii izvoJi |tiltic z t ioli (o
1
, , o
i
) O
o
i z ino cli:cnit v:cJioi t ioli (o
1
, , o
i
), oiJo c
|
x
1
(o
1
, , o
i
) = 0

|
x
i
(o
1
, , o
i
) = 0
Teorema 1.12.2 ^clo c ^(o
1
, , o
i
) O
o
iotioio:io iolo |tiltic |
^lo c J
2
|(^) < 0, (Jx
1
, , Jx
i
) = (0, , 0), |tiltio | ino :cloiivii noli
ntn t ioli ^
^lo c J
2
|(^) 0, (Jx
1
, , Jx
i
) = (0, , 0), |tiltio | ino :cloiivii niiintn
t ioli ^
^lo J
2
|(^) ncio ziol zo :ozic v:cJioii (Jx
1
, , Jx
i
) = (0, , 0), |tiltio
| icno ii :cloiivii niiintn ii :cloiivii nolintn t ioli ^
1.13 Vezane (uslovne) ekstremne vrednosti
PROBLEM: Odrediti relativni minimum ili relativni maksimum funkcije
| = | (x
1
, , x
i
), (x
1
, , x
i
) O R
i
,
ako promenljive zadovoljavaju ogranienja data jednainama
j
1
(x
1
, , x
i
) = 0

j
n
(x
1
, , x
i
) = 0
LAGRANOV METOD MNOITELJA:

Formirajmo funkciju
|(x
1
, , x
i
) = | (x
1
, , x
i
) +
1
j
1
(x
1
, , x
i
) + +
n
j
n
(x
1
, , x
i
),
gde su
1
, ,
n
realni parametri.
Ako funkcija | ima uslovnu ekstremnu vrednost, onda je
|
x
1
= 0

|
x
i
= 0
j
1
(x
1
, , x
i
) = 0

j
i
(x
1
, , x
i
) = 0
Neka je ^(o
1
, , o
i
) stacionarna taka.
Ako je J
|
(^) < 0, (Jx
1
, , Jx
i
) = (0, , 0), funkcija | ima uslovni maksimum
u taki ^
16
Matematika 3 1.13. VEZANE (USLOVNE) EKSTREMNE VREDNOSTI
Ako je J
|
(^) 0, (Jx
1
, , Jx
i
) = (0, , 0), funkcija | ima uslovni minimum
u taki ^
Ako J
2
|(^) menja znak za razne vrednosti (Jx
1
, , Jx
i
) = (0, , 0), funkcija
| nema ni uslovni minimum ni uslovni maksimum u tali ^
17
1.14 Zadaci za vebu
1. Ispitati domen funkcije
(a) | (x, ) =
_
x
2
+
2
9,
(b) | (x, , z) =
_
x
2
+
2
+z
2
1 + ln (xz),
(c) | (x, ) = arcsin
x
+ arccos
x
2
(a) O = (x, ) R
2
: x
2
+
2
9
(b) O = (x, , z) R
3
: x
2
+
2
+z
2
9, xz 0
= (x, , z) R
3
: x
2
+
2
+z
2
9, x 0, 0, z 0
(x, , z) R
3
: x
2
+
2
+z
2
9, x < 0, < 0, z 0
(x, , z) R
3
: x
2
+
2
+z
2
9, x < 0, 0, z < 0
(x, , z) R
3
: x
2
+
2
+z
2
9, x 0, < 0, z < 0
(c) O = (x, ) R
2
: 1
x
1, = 0, 1
x
2
1
= (x, ) R
2
: x , = 0, 2 x 2
2. Neka je O = (1, 2) 5, 8 Odrediti unutranjost, spoljanjost, rub i skup

svih taaka nagomilavanja.
O
o
= (1, 2);
(R O)
o
= (, 1) (2, 5) (5, 8) (8, );
O
= [1, 2];
O
= 1, 2, 5, 8;
3. Dokazati da je skup O
o
najvei otvoren skup koji je sadran u O, tj. da za
svaki otvoren skup O
1
vai da je O
1
O
o
O
4. Dokazati da je O najmanji zatvoren skup koji sadri skup O, tj. da za svaki
zatvoren skup O
1
, O O
1
, vai O O O
1
5. Dokazati da vae sledee osobine:

(a) O = O O
,
(b) O
O,
(c) O je otvoren ako i samo ako je O
o
= O,
(d) O je zatvoren ako i samo ako je R
i
O otvoren.
(e) O je zatvoren ako i samo ako je O = O
6. Izraunati sledee granine vrednosti
(a) lim
x1
lim
1
x
2
+
2
2
x
2
2
(b)] lim
1
lim
x1
x
2
+
2
2
x
2
2
18
Matematika 3 1.14. ZADACI ZA VEBU
(c) lim
(x,)(1,1)
x
2
+
2
2
x
2
2
(d) lim
(x,)(0,0)
x
2
+
2
3x
(a)
lim
x1
lim
1
x
2
+
2
2
x
2
2
= lim
x1
x
2
1
x
2
1
= 1
(b)
lim
1
lim
x1
x
2
+
2
2
x
2
2
= lim
1
2
1
1
2
= 1
(c) Na osnovu rezultata pod (a) i (b) ne postoji.
(d) Kako je za = lx
lim
x0
x
2
+l
2
x
2
3lx
2
=
1 +l
2
3l
,
to sledi da posmatrana granina vrednost ne postoji, zato to se za razliite
vrednosti l dobijaju razliite granine vrednosti.
7. Nai prve parcijalne izvode funkcije
| (x, ) =
x
x
2
+
2
c
x
+ ln (x
2
+
2
), (x, ) = (0, 0)
Uvedimo smene t(x, ) = x i v(x, ) = x
2
+
2
Tada je
| (t, v) =
t
v
c
t
+ ln v
i vai
|
x
=
|
t
t
x
+
|
v
v
x
= (
1
v
c
t
) + (
t
v
2
+
1
v
)2x
=

x
2
+
2
c
x
2x
2
(x
2
+
2
)
2
+
2x
x
2
+
2
=
2x+
x
2
+
2
c
x
2x
2
(x
2
+
2
)
2
=
|
t
t
+
|
v
v
= (
1
v
c
t
)x + (
t
v
2
+
1
v
)2
=
x
x
2
+
2
xc
x
2x
2
(x
2
+
2
)
2
+
2
x
2
+
2
=
x+2
x
2
+
2
xc
x
2x
2
(x
2
+
2
)
2
8. Nai prve parcijalne izvode funkcije

(a) z = x
3
x
2
6
,
(b) z = x
2
+
2
,
(c) z =
_
x
2
+
2
4
(d) z = ln(x),
(e) z = c
x
19
(a) z
x
= 3x
2
2x
6
, z
= x
3
6x
2
(b) z
x
= 2x, z
= 2
(c) z
x
=
2x
2
x
2
+
2
4
, z
x
2
+
2
4
(d) z
x
=

x
=
1
x
, z
=
x
x
=
1
(e) z
x
= c
x
, z
= xc
x
9. Nai
z
i
, ako je z = x, gde je x = sin i i = cos i
z
i
=
z
x
x
i
+
z
i
= cos i +x (sin i)
= cos
2
i sin
2
i = cos 2i
10. Nai prve parcijalne izvode i totalni diferencijal funkcije z =
x
, 0,
= 1
z
x
=
x
ln , z
= x
1
, Jz =
x
ln Jx +x
1
J
11. Ako je z = ln(x +c
x
2
) x +x
2
, izraunati
z
x
i
z
Neka je t(x, ) = x i v(x, ) = x

2
Tada je | (t, v) = ln(t + c
v
) t + v i
sledi
|
x
=
|
t
t
x
+
|
v
v
x
=
1
t+c
v
+
c
v
t+c
v
2x
=

x+c
x
2
+
2xc
x
2
x+c
x
2
=
+2xc
x
2
x+c
x
2
=
|
t
t
+
|
v
v
=
1
t+c
v
x +
c
v
t+c
v
x
2
=
x
x+c
x
2
+
x
2
c
x
2
x+c
x
2
=
x+x
2
c
x
2
x+c
x
2
12. Ispitati ekstremne vrednosti funkcije

t(x, ) = ln(4 x 2) +
2
+ ln x ako je x + 2 = 1
Neka je
|(x, ; ) = ln(4 x 2) +
2
+ ln x +(x + 2 1)
Kako je
20
|
x
=
1
4 x 2
+
1
x
+
|
=
2
4 x 2

2
2
+ 2
stacionarne take odredjujemo reavanjem sistema jednaina
1
4 x 2
+
1
x
+ = 0
2
4 x 2

2
2
+2 = 0 x +21 = 0
Dobija se
_
1
x
=
1
2
x + 2 1 = 0) (x =
2

2
2 + 1 = 0
_
(x =
2
( 1)
2
= 0) (x = 1 = 1)
Parcijalni izvodi drugog reda su
2
|
x
2
=
1
(4 x 2)
2

1
x
2
2
|
2
=
4
(4 x 2)
2
+
4
2
|
x
=
2
(4 x 2)
2
a totalni diferencijal drugog reda
J
2
|(1, 1) =
8
9
Jx
2
+
4
9
JxJ +
22
9
J
2
Diferenciranjem uslova x + 2 = 1 dobijamo J =

1
2
Jx, odakle je
J
2
|(1, 1) =
1
2
Jx
2
< 0, (Jx, J) = (0, 0)
i funkcija ima uslovni maksimum u datoj taki.
13. Ispitati uslovne ekstremne vrednosti funkcije
t = x
2
+
2
+z
2
xz +z +x, ako je +z = 5 i x +z = 3
21
Neka je
|(x, , z; , ) = x
2
+
2
+z
2
xz + z +x +( +z 5) +(x +z 3)
Tada je
|
x
= 2x z + +
|
= 2 +z +x +
|
z
= 2z x + + +
Stacionarne take su reenja sistema jednaina
x + z = 3
+ z = 5
2x + z + = 0
x + 2 + z + = 0
x + + 2z + + = 0
x + z = 3
+ z = 5
3z + = 6
+ 2 + = 3
+ 3z + + = 3
x + z = 3
+ z = 5
4z + = 11
2z + = 13
2z + + = 2
x + z = 3
+ z = 5
2z + = 13
2 + = 15
2 + = 15
Reenje datog sistema je (x, , z, , ) = (

1
4
,
9
4
,
11
4
,
15
2
, 0)
Kako su parcijalni izvodi drugog reda
2
|
x
2
= 2
2
|
2
= 2
2
|
z
2
= 2
2
|
x
= 1[1nn]
2
|
xz
= 1
2
|
z
= 1
,
22
totalni diferencijal drugog reda je
J
2
| = 2Jx
2
+ 2J
2
+ 2Jz
2
+ 2JxJ 2JxJz + 2JJz
Diferenciranjem uslova
x +z 3 = 0 i +z 5 = 0
dobijamo
Jx +Jz = 0 i J +Jz = 0 Jx = Jz i J = Jz
Odatle je
J|
2
= 2Jz
2
+ 2Jz
2
+ 2Jz
2
+ 2Jz
2
+ 2Jz
2
2Jz
2
= 6Jz
2
0
Kako je
J
2
| = 0 Jz = 0 Jx(= Jz) = 0 J(= Jz) = 0,
to je
J
2
| 0, (Jx, J, Jz) = (0, 0, 0)
to znai da funkcija t ima uslovni minimum u taki (
1
4
,
9
4
,
11
4
)
23
24
Chapter 2
Vektorska analiza
Neka je :
^
radijus vektor take ^(x, , z) u pravouglom koordinatnom sistemu (O,
i,
l)
Neka je
V = :
^
: ^ = (x, , z) R
3
skup svih radijus vektora taaka iz R

3
2.1 Skalarna polja

Funkcija | : O R, O R
3
, se naziva skalarno polje (skalarna funkcija).
Ekviskalarna povr (nivo povr) skalarnog polja | : O R, O R
3
je skup
taaka iz O u kojima polje ima konstantnu vrednost.
Ako za skalarno polje | : O R, O R
3
, jedinini vektor i
0
O i : O
postoji konana granina vrednost
lim
i0
| (: +i i
0
) | (:)
i
onda se ona naziva izvod u taki : funkcije u pravcu (i smeru) vektora i
0
i
oznaava sa
|
i
0
(:) ili |
i
0
(:)
Neka je skalarno polje | : O R, O R
3
diferencijabilno u taki : O i neka
je i
0
= (cos , cos , cos ) jedinini vektor koji sa x, i z osama obrazuje uglove ,
i , respektivno. Tada funkcija | ima u taki : izvod u pravcu vektora i
0
i vai
i
0
(:) =
|
x
(:) cos +
|
(:) cos +
|
z
(:) cos
=
_
|
x
(:),
|
(:),
|
z
(:)
_
(cos , cos , cos )
25
CHAPTER 2. VEKTORSKA ANALIZA Matematika 3
2.2 Vektorske funkcije
Funkcija

| : O V, O R, se naziva vektorska funkcija skalarne promenljive.
Razlaganjem po komponentama dobijamo
|(i) = (P(i), O(i), P(i))

= P(i) +O(i) +P(i)
l, i O
Hodograf ili trag vektorske funkcije

| je skup svih taaka koje opisuju krajevi vektora
|(i) kada i uzima vrednosti iz domena O

2.2.1 Granina vrednost i neprekidnost
Vektor

^ je granina vrednost vektorske funkcije

| : O V u taki i
0
, u oznaci
lim
ii
0
|(i) =

^, ako
0 0[i i
o
[ < [
|(i)

^[ < c,
gde je [
|(i)

^[ intezitet vektora

|(i)

^[
Direktno sledi da za

^ = (o
x
, o
, o
z
) i

| = (P, O, P) vai
lim
ii
0
| =

^ (o
x
= lim
ii
0
P(i) o
= lim
ii
0
O(i) o
z
= lim
ii
0
P(i)
_
Funkcija

| : O V je neprekidna u taki i
o
O ako je
lim
ii
0
|(i) =

|(i
0
)
Funkcija je neprekidna ako je neprekidna u svakoj taki skupa O
2.2.2 Izvod
Izvod vektorske funkcije

| : O V u taki i
o
denisan je sa
(i) = lim
ii
0
|(i + i)

|(i)
i

Direktno sledi da za

|(i) = (P(i), O(i), P(i)) vai
|(i) = (P
(i), O
(i), P
(i))
Geometrijska interpretacija.
26
Matematika 3 2.3. VEKTORSKA POLJA
2.2.3 Neodredjeni i odredjeni integral
Diferencijabilna funkcija

C : O V je primitivna funkcija vektorske funkcije

| na
O ako je
(i) =

|(i)
za svako i O
Neodredjeni integral funkcije

|(i) je skup svih primitivnih funkcija funkcije

| i
oznaava se _

|(i)Ji
Piemo _

|(i) =

C(i) +C
Odredjeni integral funkcije

| na intervalu [o, l] je
l
_
o
|(i)Ji =

C(l)

C(o)
Direktno sledi da je
_

|(i) =
_
P(i)Ji +
_
O(i)Ji +

l
_
P(i)Ji
i
l
_
o
|(i) =
l
_
o
P(i)Ji +
l
_
o
O(i)Ji +

l
l
_
o
P(i)Ji
2.3 Vektorska polja
Funkcija

| : O V, O V, sa naziva vektorsko polje (vektorska funkcija vektorske
promenljive).
|(x, , z) = (P(x, , z), O(x, , z), P(x, , z))

= P(x, , z) +O(x, , z) +P(x, , z)
l, (x, , z) O
Vektorske linije vektorskog polja

| : O V, O V, su krive kod kojih je u
svakoj taki ^ vektor

|(^) tangentni vektor na krivu u datoj taki. Diferencijalna
jednaina vektorskih linija vektorskog polja

|(x, , z) = P(x, , z) + O(x, , z) +
P(x, , z)
l je
Jx
P
=
J
O
=
Jz
P
,
a to je sistem od dve obine diferencijalne jednaine
J
Jx
=
O
P
,
Jz
Jx
=
P
P
27
2.4 Hamiltonov i Laplasov operator
Hamiltonov(nabla) operator je simboliki operator
=

x
+

+

z
l =
_

x
,

,

z
_
Laplasov operator je simboliki operator

=

2
x
2
+

2
2
+

2
z
2
Ako skalarno pomnoimo sa samim sobom, dobijamo

=
_

x
,

,

z
_
_

x
,

,

z
_
=
_

x
_
2
+
_

_
2
+
_

z
_
2
=

2
x
2
+

2
2
+

2
z
2
=
2.5 Gradijent, divergencija i rotor
Neka je O R
3
, | : O R skalarno polje i

| : O V diferencijabilno vektorsko
polje dato sa

|(x, , z) = (P(x, , z), O(x, , z), P(x, , z)).
Gradijent skalarnog polja | je vektorsko polje | : O V denisano sa
| =
_

x
,

,

z
_
=
_
x
,

,

z
_
Divergencija vektorskog polja

| je skalarno polje

| : O R denisano
sa

| =
P
x
+
O
+
P
z
=
_

x
,

,

z
_
(P, O, P)
Rotor vektorskog polja

|, u oznaci

| ili rot

|, je vektorsko polje

| =
z
P O P
=
_
P

O
z
_
+
_
P
z

P
x
_
+
_
O
x

P
l
Vektorsko polje

| je
potencijalno (konzervativno) ako postoji skalarno polje | : O R takvo da je
je

| = | i kaemo da je | potencijal polja

|;
solenoidno ako je

| = 0 u svim takama oblasti O;
bezvrtlono ako je

| = 0 u svim takama oblasti O R
3
Ako je vektorsko polje potencijalno i solenoidno, kae se da je Laplasovo.

28
Matematika 3 2.6. OSOBINE GRADIJENTA, DIVERGENCIJE I ROTORA
2.6 Osobine gradijenta, divergencije i rotora
Ako su | , j : O R, O R
3
diferencijabilna skalarna polja, R i H : R R
diferencijabilna funkcija, da vai
(| +j) = | +j;
(| ) = (| );
= 0;
(| j) = (| )j +j(| );
(H(| )) = H
(| )|
Ako su

|,

C : O R
3
, O R
3
diferencijabilna vektorska polja, R i

^ R
3
,
vai
(
| +

C) =

| +

C,
(
|) = (

|);

^ = 0
Ako su

|,

C : O R
3
, O R
3
diferencijabilna vektorska polja, R i

^ R
3
,
vai
(
| +

C) =

| +

C;
(
|) = (

|);

^ = 0
Ako je | : O R, O R
3
diferencijabilno skalarno polje i

|,

C : O R
3
, O R
3
diferencijabilna vektorska polja,dokazati da vai
(|
|) = (| )

| +| (

|);
(|
|) = (| )

| +| (

|);
(
|

C) =

C (

|)

| (

C);
(
|

C) = (
C )
|

C(

|) (
| )
C +

|(

C);
(
|

C) = (
C )
| + (
| )
C +

C (

|) +

| (

C)
Ako je | : O R, O R
3
diferencijabilno skalarno polje i

| : O R
3
, O R
3
dva puta neprekidno diferencijabilno vektorsko polje, vai
() =

2
x
2
+

2
2
+

2
z
2
;
() = 0;
(

|) = 0;
(

|) = (

|)
2
|
2.7 Tangentna ravan na povr
Tangentna ravan povri u taki ^ je ravan u koja sadri sve tangente na
krive koje prolaze kroz taku ^ i lee na povri
29
Ako je : radijus vektor proizvoljne take tangentne ravni, :
0
radijus vektor dodirne
take i i
0
jedinini vektor normale ravni, onda je
(: :
0
) i
0
= 0
Neka je | : O R, O R
3
, skalarno polje. Jednaina nivo povr koja sadri
taku ^ i funkcija | ima konstantnu vrednost | (^) Ako diferenciramo jednainu date
nivo povri
| (x, , z) = | (^)
dobijamo
|
x
(^)Jx +|
(^)J +|
z
(^)Jz = 0
(|
x
(^), |
(^), |
z
(^)) (Jx, J, Jz) = 0
| (^) J: = 0 | (^) J:
Odatle je vektor normale na posmatranu nivo povr u taki ^
i = (| )(^),
a jedinini vektor normale
i
0
=
i
i
=
(| )(^)
[(| )(^)[
Ako je povr data implicitno jednainom |(x, , z) = 0, jednaina tangentne ravni je

(: :
0
) |(:
0
) = 0 tj.
|
x
(x x
0
) + |
(
0
) +|
z
(z z
0
) = 0
2.8 Normala povri
Normala povri u taki ^ je prava koja sadri taku ^ i normalna je na
tangentnu ravan da te povri kroz datu taku.
Ako je : radijus vektor proizvoljne take normale, a :
0
radijus vektor take ^,
onda je jednaina normale
(: :
0
) i
0
= 0 (: :
0
) | (:
0
) = 0
Ako je povr data implicitno jednainom |(x, , z) = 0, jednaina normale u
taki (x
0
,
0
, z
0
) je
x x
0
|
x
=

0
|
=
z z
0
|
z
30
Matematika 3 2.9. ZADACI
2.9 Zadaci
1. Odrediti ekviskalarne povri skalarnih polja
(a) | (x, , z) =
z
x
2
+
2
;
(b) | (x, , z) = x
2
+
2
+z
2
(a) Jednaina ekviskalarne povri je (x, , z) = C, tj.

z
x
2
+
2
= C
Za C = 0 ekviskalarna povr je
(x, , z) R
3
: (x, ) = (0, 0), z = C(x
2
+
2
)
(kruni paraboloid bez svog temena O(0, 0, 0)), a za C = 0 to je (x, , z)
R
3
: (x, ) = (0, 0), z = 0 (xO ravan bez take (0, 0, 0))
(b) Neka je x
2
+
2
+z
2
= C
Ako je C < 0 onda je data jednaina nemogua i ne postoji ekviskalarna
povr | (x, , z) = C
Ako je C = 0 jedinstveno reenje jednaine x
2
+
2
+ z
2
= 0 je taka
(0, 0, 0) i ona predstavlja traenu ekviskalarnu povr.
Ako je C 0 ekviskalarna povr je sfera radijusa

C sa centrom u
(0, 0, 0)
2. Nai izvod funkcije | = | (x
1
, , x
i
) u pravcu vektora c
i
= (0, , 1, , 0)
(koji ima itu koordinatu jednaku 1 i sve ostale 0) po deniciji.
lim
i0
| (: +i c
i
) | (:)
i
= lim
i0
| (x
1
, , x
i
+i, , x
i
) | (x
1
, , x
i
)
i
=
|
x
i
3. Nai gradijent skalarnog polja (x, , z) = x

2
+xz + 8 u taki ^(1, 2, 3)
= (
x
,

,

z
) = (2x, x
2
, x),
(1, 2, 3) = (4, 1, 1) = 4 + +

l
4. U pravcu kog jedininog vektora i
0
izvod skalarnog polja |
(a) ima najveu vrednost?
(b) je jednak nuli?
(c) ima najmanju vrednost?
Izvod funkcije | u pravcu jedininog vektora i
0
je
|
i
0
= | i = [| [ cos (| , i
0
)
31
(a) On ima najveu vrednost, ako je cos (| , i) = 1, tj. ako je (| , i) =
0 Dakle, izvod skalarnog polja | ima najveu vrednost [| [ u pravcu
jedininog vektora
|
[|[
(b) On je jednak nuli ako je cos (| , i) = 0, tj. ako je (| , i) =

2
Znai, izvod u svakom pravcu koji je ortogonalan na | je jednak nuli.

(c) On ima najmanju vrednost, ako je cos (| , i) = 1, tj. ako je (| , i) =
Izvod ima najmanju vrednost [| [ u pravcu jedininog vektora
|
[|[
5. Nai jednainu tangentne ravni i normale povri x

2
+
2
+ z
2
= C u taki
^(1, 2, 0)
Gradijent skalarnog polja | (x, , z) = x
2
+
2
+ z
2
jednak je | (x, , z) =
(2x, 2, 2z) Njegova vrednost u taki ^ je | (1, 2, 0) = (2, 4, 0), i to je vektor
normale tangentne ravni date povri u taki ^
Jednaina tangentne ravni je
2(x 1) + 4( 2) + 0(z 0) = 0 tj. 2x + 4 12 = 0
Sistem jednaina normale je
z = 0
x 1
2
=
2
4
,
odkale su parametarske jednaine normale
x = 2i + 1, = 4i + 2, z = 0, i R
6. Odrediti divergenciju i rotor vektorske funkcije

| = x
2
+
2
+ (2x +z
2
)

| =
P
x
+
O
+
P
z
= 2x + 2 + 2z = 2(x + +z)

| =
z
x
2
2
2x +z
2
= +vct +

l
32
Chapter 3
Viestruki integrali
3.1 Dvostruki integral
3.1.1 Denicija dvostrukog integrala
Neka je funkcija | : R, R
2
, ograniena nad , gde je ograniena i
zatvorena oblast iji je rub po delovima glatka kriva i neka je J rastojanje na R
2
Izvrimo podelu =
1
,
2
, ,
i
skupa mreom po delovima glatkih krivih na
konaan broj skupova
i
, i = 1, , i, i u svakom skupu
i
izaberimo taku ^
i
Skup
i
ima dijametar J(
i
) = max
x,
i
J(x, ) i povrinu
i
Parametar podele ()
je najvei od dijametara oblasti
i
, tj. () = max
1ii
J(
i
)
Broj
(| , ) =
i
_
i=1
| (^
i
)
i
nazivamo integralnom sumom funkcije | po podeli i izboru taaka ^
i

i
, i =
1, 2, , i
Ako za svaku podelu i izbor taaka ^
i
, i = 1, , i, postoji jedinstvena
granina vrednost integralne sume (| , ) kad () 0 i i , onda se ta
granina vrednost naziva dvostruki integral funkcije | (x, ) nad , oznaava se sa
_
_
| (x, )JxJ i kae se da je funkcija | (x, ) integrabilna nad
3.1.2 Osobine dvostrukog integrala
Neprekidna funkcija | (x, ) nad zatvorenom oblau je integrabilna nad
Neka su ,
1
,
2
R
2
zatvorene oblasti ograniene po delovima glatkim krivim i
neka postoje integrali
_
_
| (x, )JxJ,
_
1
_
| (x, )JxJ,
_
2
_
| (x, )JxJ i
_
_
j(x, )JxJ
Tada vae sledee osobine:
33
CHAPTER 3. VIESTRUKI INTEGRALI Matematika 3
_ _
| (x, )+j(x, )
_
JxJ =
_
_
| (x, )JxJ+
_
_
j(x, )JxJ, , R;
_
| (x, )JxJ =
_
1
_
| (x, )JxJ +
_
2
_
| (x, )JxJ, gde je =
1

2
i
1
i
2
nemaju zajednikih unutranjih taaka.
Neka su i neprekidne funkcije nad [o, l], sa osobinom (x) (x), x [o, l]
Ako je funkcija | : R, R
2
, neprekidna nad = (x, ) R
2
: o x
l, (x) (x), onda je
_
_
| (x, )JxJ =
l
_
o
_
(x)
_
(x)
| (x, )J
_
Jx,
i krae ga zapisujemo sa
l
_
o
Jx
(x)
_
(x)
| (x, )J
Neka su i neprekidne funkcije nad [o, l], sa osobinom () (), [t, J]
Ako je funkcija | : R, R
2
, neprekidna nad = (x, ) R
2
: o
l, () x (), gde su i neprekidne funkcije nad [o, l], onda je
_
_
| (x, )JxJ =
l
_
o
J
()
_
()
| (x, )Jx
Povrina gure R
2
data je integralom
=
_
_
JxJ
Neka je | (x, ) 0, (x, ) R
2
Zapremina V oblasti V = (x, , z)
R
3
: (x, ) R
2
, 0 z | (x, ) data je sa
V =
_
_
| (x, )JxJ
Neka je | (x, ) 0, (x, ) R
2
Ako je oblast V = (x, , z) R
3
: (x, )
R
2
, | (x, ) z 0 onda je zapremina
V =
_
_
| (x, )JxJ
3.1.3 Transformacija koordinata
Neka je funkcija | : O R, R
2
, neprekidna nad ogranienom zatvorenom
oblau O x ravni i neka je O
1
ograniena zatvorena oblast tv ravni.
34
Matematika 3 3.1. DVOSTRUKI INTEGRAL
Neka je data neprekidno diferencijabilna transformacija jednainama
x = x(t, v), = (t, v), (t, v) O
1
koja preslikava oblast O
o
1
bijektivno na O
o
Ako je Jakobijan transformacije
)(t, v) =
(x, )
(t, v)
=
x
t
x
v
t

v
= 0, (t, v) O
o
1
onda je
_
_
| (x, )JxJ =
_
_
| (x(t, v), (t, v))[)(t, v)[JtJv
Polarne koordinate
x = cos ,
= sin ,
[0, ), , [0, 2]
3.1.4 Primena u inenjersknim naukama
Neka je (x, ) gustina ploe O R
2
u taki (x, ) O
Masa n ploe O R
2
data je sa
n =
_ _
O
(x, )JxJ
Teite (x
i
,
i
) ploe O R
2
ima koordinate
x
i
=
1
n
_ _
O
x(x, )JxJ,
i
=
1
n
_ _
O
(x, )JxJ
Momenti inercije ploe O R
2
u odnosu na ose Ox i O su dat je formulom
|
x
=
_ _
V
2
(x, )JxJ, |
=
_ _
V
x
2
(x, )JxJ
Moment inercije ploe O R
2
u odnosu na koordinatni poetak dat je formulom
|
O
=
_ _
O
_
(x
2
+
2
)(x, )JxJ
35
3.2 Trostruki integral
3.2.1 Denicija trostrukog integrala
Neka je funkcija | : V R, V R
3
, ograniena nad V, gde je V ograniena i
zatvorena oblast. Izvrimo podelu = V
1
, V
2
, , V
i
skupa V na konaan broj
skupova V
i
, i = 1, , i, i u svakom skupu V
i
izaberimo taku ^
i
Skup V
i
ima
dijametar J(V
i
) i zapreminu V
i
Parametar podele je () = max
1ii
J(V
i
) Broj
(| , ) =
i
_
i=1
| (^
i
)V
i
i
, i =
1, 2, , i
i
granina vrednost integralne sume kad () 0 i i onda se ta granina
vrednost naziva trostruki integral funkcije | (x, , z) nad oblau V i oznaava sa
_ _
V
_
| (x, , z)JV ili
_ _
V
_
| (x, , z)JxJJz
Kae se da je funkcija | (x, , z) integrabilna nad V
3.2.2 Osobine trostrukog integrala
Neprekidna funkcija | = | (x, , z) nad zatvorenom oblau V je integrabilna nad V
Neka su V, V
1
, V
2
R
3
zatvorene oblasti i neka postoje integrali
__
V
_
| (x, , z)JxJJz,
__
V
1
_
| (x, , z)JxJJz,
__
V
2
_
| (x, , z)JxJJz i
__
V
_
j(x, , z)JxJJz Tada vae sledee
osobine:
__
V
_ _
| (x, , z) +j(x, , z)
_
JxJJz =
__
V
_
| (x, , z)JxJJz +
__
V
_
j(x, , z)JxJJz,
, R;
__
V
_
| (x, , z)JxJJz =
__
V
1
_
| (x, , z)JxJJz +
__
V
2
_
| (x, , z)JxJJz, gde je
V = V
1
V
2
i V
1
i V
2
nemaju zajednikih unutranjih taaka.
Neka su funkcije z
1
, z
2
: R, R
2
, neprekidne nad skupom i neka je
V = (x, , z) R
3
: (x, ) , z
1
(x, ) z z
2
(x, ) Tada je
_ _
V
_
| (x, , z)JxJJz =
_
_
_
z
2
(x,)
_
z
1
(x,)
| (x, , z)Jz
_
JxJ
Zapremina V tela V R
3
data je integralom
V =
_ _
V
_
JxJJz
36
Matematika 3 3.2. TROSTRUKI INTEGRAL
3.2.3 Transformacije koordinata
Neka je funkcija | : O R, R
3
, neprekidna nad ogranienom zatvorenom
oblau O i neka je O
1
R
3
ograniena zatvorena oblast.
Neka je data neprekidno diferencijabilna transformacija jednainama
x = x(t, v), = (t, v), (t, v) O
1
koja preslikava oblast O
o
1
bijektivno na O
o
Ako je Jakobijan transformacije
)(t, v, i) =
(x, , z)
(t, v, i)
=
x
t
x
v
x
i
t

v

i
z
t
z
v
z
i
= 0, (t, v, i) O
o
1
,
onda je
_ _
V
_
| (x, , z)JxJJz =
_ _
C
_
| (x(t, v, i), (t, v, i), z(t, v, i))[)(t, v, i)[JtJvJi
Sferne koordinate
x = : cos , sin
= : sin , sin
z = : cos
: 0, [0, ], , [0, 2]
Cilindrine koordinate
x = cos ,
= sin ,
z = z
[0, ), , [0, 2], z R
3.2.4 Primena u inenjersknim naukama
Neka je (x, , z) gustina tela V R
3
u taki (x, , z) V
Masa n tela V R
3
data je sa
n =
_ _
V
_
(x, , z)JxJJz
Teite (x
i
,
i
, z
i
) tela V R
3
ima koordinate
x
i
=
1
n
_ _
V
_
x(x, , z)JxJJz,
i
=
1
n
_ _
V
_
(x, , z)JxJJz,
z
i
=
1
n
_ _
V
_
z(x, , z)JxJJz
37
Moment inercije tela V R
3
u odnosu na ravan Oz dat je formulom
|
z
=
_ _
V
_
x
2
(x, , z)JxJJz
3
u odnosu na osu Oz dat je formulom
|
z
=
_ _
V
_
(x
2
+
2
)(x, , z)JxJJz
3
u odnosu na koordinatni poetak dat je formulom
|
O
=
_ _
V
_
(x
2
+
2
+z
2
)(x, , z)JxJJz
38
3.3 Zadaci za vebu
1. Neka je data funkcija | (x, ) = x
2
2
i oblast = (x, ) R
2
: 0 x
2, 0 1 Izraunati po deniciji integral | =
_
_
| (x, )JxJ
Data funkcija je neprekidna nad zatvorenom oblau , a samim tim i integra-
bilna. Granina vrednost integralne sume, kad () 0, je onda jedinstvena
za svaku podelu oblasti i izbor taaka.
Prave x
i
=
2i
i
,
i
=
2i
i
, i = 0, 1, , i, vre podelu kvadrata na i
2
kvadrata
i
= [
2(i1)
i
,
2i
i
] [
1
i
,

i
], i = 1, , i, = 1, , i
Povrina posmatranih pravougaonika
i
i parametar podele su
i
=
2
i

1
i
=
2
i
2
() =
5
i

Ako i , onda () 0 Izaberimo u svakom kvadratu
i
taku ^
i
(
2i
i
,

i
)
| =
_
_
x
2
2
JxJ = lim
i
i
_
i=1
i
_
=1
| (^
i
)
i
= lim
i
i
_
i=1
i
_
=1
4i
2
i
2
2
i
2
2
i
2
= lim
i
8
i
6
i
_
i=1
i
2
i
_
=1
2
= lim
i
8
i
6
i(i+1)(2i+1)
6
i(i+1)(2i+1)
6
=
8
9
2. Izraunati | =
_
_
(x
2
+)JxJ, ako je
= (x, ) R
2
: 1 x 5, 1 2
.
| =
5
_
1
Jx
2
_
1
(x
2
+)J =
5
_
1
(x
2
+
1
2
2
)[
=2
=1
Jx
=
5
_
1
(x
2
+
3
2
)Jx = (
1
3
x
3
+
3
2
x)[
5
1
=
142
3

3. Izraunati Jakobijan transformacije Dekartovih u polarne koordinate.

)(:, ,) =
(x, )
(, ,)
cos , sin ,
sin , cos ,
= cos
2
, + sin , =
4. Izraunati dvostruki integral | =
_
_
(x
2
+
2
)JxJ ako je
= (x, ) R
2
: 1 x
2
16, 0 <
x
3x
39
Prelaskom na polarne koordinate dobijamo
| =
_
_
(x
2
+
2
)JxJ =
3
_
6
J,
4
_
1
3
J
= ,[
1
4
4
[
4
1
=
32
3

5. Izraunati dvostruki integral | =
_
_
(x +)JxJ ako je
= (x, ) R
2
: x 3, 1 x + 3
Ako se uvede smena t =
x
i v = x + onda je x =
tv
t+1
, =
v
t+1
, onda je
)(t, v) =
v
(t+1)
2
t
t+1
v
(t+1)
2
1
t+1
=
v
(t+1)
2

| =
_
_
(x +)JxJ =
3
_
1
1
(t + 1)
2
Jt
3
_
1
v
2
Jv = (
1
t + 1
)[
3
1

1
3
v
3
[
3
1
=
13
6

6. Izraunati povrinu gure
= (x, ) R
2
:
x
2
9
+

2
16
1, 0 x
Neka je
x = 3 cos ,
= 4 sin , (, ,) [0, 1] [
4
, ]
onda je
)(, ,) =
(x, )
(, ,)
=
3 cos , 3 sin ,
4 sin , 4 cos ,
= 12
i
=
4
J,
1
_
0
12J = ,[
1
2
2
[
1
0
=
3
8

40
7. Izraunati povrinu gure
= (x, ) R
2
: 1 x
2
3
+
2
3
4
Neka je
x = cos
3
,
= sin
3
, (:, ,) [0, ) [0, 2] : 1 : 8
Jakobijan uvedene transformacije je
)(, ,) =
(x, )
(, ,)
cos
3
, 3 cos
2
, sin ,
sin
3
, 3 sin
2
, cos ,
= 3 sin
2
, cos
2
,
= 3
2
_
0
ii
2
, cos
2
,J,
8
_
1
:J: = 378
2
_
0
sin
2
, cos
2
,J,
189
2
2
_
0
sin
2
2,J,
=
189
4
2
_
0
(1 cos 4,)J, =
189
8

8. Izraunati zapreminu tela

V = (x, , z) R
3
: 2 x
2
+
2
4, x
2
2
z 0
Oblast V je simetrina u odnosu na z ravan, a njena projekcija na x ravan
je
= (x, ) R
2
: x x
2
+
2
2x, 0
= (x, ) R
2
: x
2
+ ( 1)
1
1, x
2
+ ( 2)
2
4
V = 2
_
_
(x
2
+
2
)JxJ = 2
2
_
0
J,
4 sin ,
_
2 sin ,
:
3
J:
=
1
2
2
_
0
4
[
2
0
J, = 120
2
_
0
sin
4
,J,
= 120
2
_
0
_
1cos 2,
2
_
2
J, = 30
2
_
0
_
1 2 cos 2, + cos
2
2,
_
J, =
7
4
9. Izraunati zapreminu oblasti

V = (x, , z) R
3
: x
2
+
2
+z
2
18,
_
x
2
+
2
z
Ako posmatramo sistem jednaina
x
2
+
2
+z
2
= 18
_
x
2
+
2
= z

x
2
+
2
= 9
_
x
2
+
2
= z
z = 3, x
2
+
2
= 9
41
Projekcija oblasti V na x ravan je
= (x, ) R
2
: x
2
+
2
9
V =
__
V
_
JxJJz ==
_
_
_
_
18 x
2
_
x
2
+
2
_
JxJ
=
2
_
0
J,
3
_
0
_
_
18
2
)J
=
2
_
0
J,
3
_
0
_
18
2
J
2
_
0
J,
3
_
0
2
J = 54(
2 1)
10. Odrediti teite homogene ploe oblika pravouglog trougla ije su katete
jednake 2 i 3
x
i
=
_
O
_
xJO
_
O
_
JO
=
_
O
_
xJO
_
O
_
JO
=
1
O
2
_
0
xJx
3
2
x
_
0
J =
4
3
,
i
=
_
O
_
JO
_
O
_
JO
=
1
3
3
_
0
J
2
_
2
3
Jx = 1
Znai (
4
3
, 1)
11. Izraunati | =
__
V
_
(2x + 3z
2
)JxJJz ako je V = (x, , z) R
3
: 0
x 2, 1 4, 2 z 3
| =
2
_
0
Jx
4
_
1
J
3
_
2
(2x + 3z
2
)Jz
=
2
_
0
Jx
4
_
1
_
(2x )z +z
3
_
[
z=3
z=2
J
=
2
_
0
Jx
4
_
1
(2x + 19)J
=
2
_
0
_
(2x + 19)
1
2
2
_
[
=4
=1
Jx
=
2
_
0
(4x
99
2
)Jx
=
_
x
2
99
2
x) [
2
0
Jx = 95
12. Izraunati | =
__
V
_
JxJJz, ako je
V = (x, , z) R
3
: 0 x 2, 1 2, 1 z 5 x
2
42
| =
_
_
JxJ
5x
2
2
_
1
Jz,
=
_
_
z[
z=5x
2
2
z=1
JxJ
=
_
_
(4 x
2
2
)JxJ
=
2
_
0
Jx
2
_
1
(4 x
2
2
)J
=
2
_
0
_
1
2
2
(4 x
2
)
1
4
4
_=2
=1
Jx
=
2
_
0
(
3
2
(4 x
2
)
15
4
)Jx
=
_
9
4
x
1
2
x
3
_2
0
=
3
2
13. Izraunati | =
__
V
_
(x + )JxJJz, ako je
V = (x, , z) R
3
: 0 x 2, 0 2, 1 z 4 x
Projekcija date oblasti na x-ravan je
= (x, ) R
2
: 0 x 2, 0 2, 1 4 x
= (x, ) R
2
: 0 x 2, 0 2, x + 3
| =
_
_
JxJ
4x
_
1
Jz,
=
_
_
(x +)z[
z=4x
z=1
JxJ
=
1
2
_
_
(x +)(4 x )JxJ
=
1
_
0
Jx
_
2
0
(4x + 4
2
x
2
2x
2
3
)J +
2
_
1
Jx
_
3x
0
(4x + 4
2
x
2
2x
2
3
)J
=
1
_
0
_
2x
2
+
4
3
1
2
x
2
2
3
x
3
1
4
4
_=1
=0
Jx +
2
_
1
_
2x
2
+
4
3
1
2
x
2
2
3
x
3
1
4
4
_=3x
=0
Jx
=
1
_
0
(
1
2
x
2
+
4
3
x
13
12
)Jx +
2
_
1
_
2x(3 x)
2
+
4
3
(3 x)
3
1
2
x
2
(3 x)
2
2
3
x(3 x)
3
1
4
(3 x)
4
_
Jx
=
14. Izraunati zapreminu oblasti
V = (x, , z) R
3
: 1 x
2
+
2
4, 0 x ,
_
x
2
+
2
z 2
_
x
2
+
2
43
V =
__
V
_
JxJJz =
_
_
_
2
x
2
+
2
_
x
2
+
2
Jz
_
JxJ
=
_
_ _
x
2
+
2
JxJ
=
2
_
0
J,
2
_
1
2
J
=
2
_
4
1
3
3
[
3
1
J, =
2
_
4
26
3
J,
=
26
3
,
4
=
13
6

15. Izraunati Jakobijan transformacije Dekartovih koordinata u sferne koordi-
nate.
) =
(x, , z)
(:, ,, )
=
cos , sin : sin , sin : cos , cos

sin , sin : cos , sin : sin , cos
cos 0 : sin
= :
2
sin (cos
2
, sin
2
sin
2
, cos
2
cos
2
, cos
2
sin
2
, sin
2
)
= :
2
sin
_
sin
2
(cos
2
, + sin
2
,) + cos
2
(sin
2
, + cos
2
,)
_
= :
2
sin (sin
2
+ cos
2
) = :
2
sin
16. Izraunati zapreminu lopte
V = (x, , z) R
3
: x
2
+
2
+z
2
25
pomou trostrukog integrala.
Uvedimo sferne koordinate
x = : cos , sin
= : sin , sin (:, ,, ) [0, ) [0, 2] [0, ]
z = : cos
Tada iz nejednaine x
2
+
2
+z
2
25 dobijamo
:
2
cos
2
, sin
2
+:
2
sin
2
, sin
2
+:
2
cos
2
25
:
2
sin
2
(cos
2
, + sin
2
,) +:
2
cos
2
25
:
2
sin
2
+:
2
cos
2
25 :
2
25
Kako je : 0, to je 0 : 5, dok za , i ne postoje dodatna ogranienja.
V =
2
_
0
J,
_
0
sin J
5
_
0
:
2
J: = ,
2
[
0
(cos )
[
0
1
3
:
3
5
[
0
=
500
3

44
17. Izraunati | =
__
V
_
(x
2
+

2
4
+
z
2
4
)JxJJz, po oblasti
V = (x, , z) R
3
: x
2
+

2
4
+
z
2
4
1
Predjimo na uoptene sferne koordinate
x = : cos , sin
= 2: sin , sin (:, ,, ) [0, 1] [0, 2] [0, ]
z = 2: cos
Jakobijan date transformacije je

[)(:, ,, )[ =
cos , sin : sin , sin : cos , cos

2 sin , sin 2: cos , sin 2: sin , cos
2 cos 0 2: sin
= 4:
2
sin
| = 4
2
_
0
J,
_
0
sin J
1
_
0
:
4
J: =
16
5

18. Izraunati
__
V
_
(x + +z)JxJJz, ako je
V = (x, , z) R
3
: x 2x, 1x 2x, 1x z 2x
Neka je t =

x
, v = x + i i = x ++z Jakobijan uvedene transformacije je
)(t, v, i) =
(x, , z)
(t, v, i)
=
1
(t,v,i)
(x,,z)
=

x
2
1
x
0
1 1 0
1 1 1
1
=
1
x+
x
2
=
x +
(x+)
2
x
2
=
x +
(1 +

x
)
2
=
v
(t + 1)
2
Tada je
_ _
V
_
(x + +z)JxJJz =
2
_
1
Jt
(t + 1)
2
2
_
1
vJv
2
_
1
iJi =
3
8
19. Nai teite homogenog tela gustine (x, , z) = 1 koje zauzima oblast
V = (x, , z) R
3
: x
2
+
2
z
2
, x
2
+
2
+z
2
4, z 0
45
Ako se uvedu sferne koordinate, onda je
(:, ,, ) [0, 2] [0, 2]
_
4
,

2
_
Masa tela je
n =
2
_
0
J,
2
_
4
sin J
2
_
0
:
2
J: = ,
2
[
0
(cos )
2
[
1
3
:
3
2
[
0
=
8
2
3

Koordinate teita su
x
i
=
1
n
__
V
_
xJxJJz =
1
n
2
_
0
cos ,J,
2
_
4
sin
2
J
2
_
0
:
3
J: = 0,
i
=
1
n
__
V
_
JxJJz =
1
n
2
_
0
sin ,J,
2
_
4
sin
2
J
2
_
0
:
3
J: = 0,
z
i
=
1
n
__
V
_
zJxJJz =
1
n
2
_
0
J,
2
_
4
sin cos J
2
_
0
:
3
J: =
3
4
20. Nai moment inercije homogenog tela gustine (x, , z) = 1 koje zauzima
oblast
V = (x, , z) [0, ) [0, ) [0, ) :;
x +
z 2
u odnosu na z osu.
Neka je
x = : cos
4
, sin
4
= : sin
4
, sin
4
(:, ,, ) [0, 4] [0, 2] [0, ]
z = : cos
4
Jakobijan date transformacije je )(:, ,, ) = 16:

2
sin
3
, cos
3
, sin
7
cos
3
Tada je,
|
z
=
__
V
_
(x
2
+
2
)JxJJz
= 16
2
_
0
sin
3
, cos
3
,(cos
8
, + sin
8
,)J,
2
_
0
cos
3
sin
15
J
4
_
0
:
4
J:
= 16
1
42

1
144

1024
5
=
512
945
46
Chapter 4
Krivolinijski i povrinski integral
4.1 Krivolinijski integral
4.1.1 Krive
Skup | R
3
je gladak ordanov luk ili prosta glatka kriva ako postoji interval
[o, l] i vektorska funkcija : : [o, l] R
3
za koje vai
(a) | = :(i) : i [o, l] = (x(i), (i), z(i)) R
3
: i [o, l];
(b) : je bijektivno preslikavanje skupa | na | (zbog injektivnosti, kriva ne preseca
samu sebe) ;
(c) : je neprekidno diferencijabilna;
(d) :
(i) =

0, tj. ( x(i), (i), z(i)) = (0, 0, 0) za svako i [o, l]
Kaemo da je tada sa
:(i) = x(i) +(i) +z(i)
l, i [o, l]
tj. sa
x = x(i), = (i), z = z(i), i [o, l]
data glatka parametrizacija krive |
Skup | R
3
je po delovima glatka kriva ako je
| = |
1
|
2
|
i
,
gde su |
1
, |
2
, , |
i
glatke krive i svaki par |
i
, |
, za i = , moe imati najvie

konano mnogo zajednikih taaka.
Ako je :(o) = :(l) kaemo da je kriva | zatvorena. Inae, | ima rubove ^ = :(o)
i :(l)
Putanja ili prosta po delovima glatka kriva je po delovima glatka kriva sa osobi-
nom da za svako i
1
, i
2
(o, l) iz i
1
= i
2
sledi (x(i
1
), (i
1
), z(i
1
)) = (x(i
2
), (i
2
), z(i
2
))
(kriva ne preseca samu sebe na (o, l)). Kaemo da je tada sa x = x(i), = (i),
z = z(i), i |, data glatka parametrizacija putanje |
47
CHAPTER 4. KRIVOLINIJSKI I POVRINSKI INTEGRAL Matematika 3
4.1.2 Orijentacija glatke krive
Mogue su dve orijentacje glatka krive | u odnosu na datu parametrizaciju:u smeru
rasta parametra i i u smeru opadanja parametra i Orijentacija krive u smeru rasta
parametra moe za neku drugu parametrizaciju biti smer opadanja parametra.
Po delovima glatka kriva se orijentie tako da glatki delovi budu saglasno ori-
jentisani, to znai da se kraj jednog glatkog dela nadovezuje na poetak sledeeg.
Ako je | kriva u ravni, onda kaemo da je negativna orijentacija u smjeru kretanja
kazaljke na satu, a pozitivna suprotno od kretanja kazaljke na satu.
4.1.3 Denicija krivolinijskog integrala skalarnog polja
Neka je funkcija | : O R, O R
3
, skalarno polje i | O glatka kriva data
parametrizacijom
:(i) = (x(i), (i), z(i), i [o, l] tj.
x = x(i), = (i), z = z(i), i [o, l]
Ako je funkcija (| :)[
J:
Ji
[ integrabilna na intervalu [o, l] onda je krivolinijski
integral skalarnog polja (prve vrste) | du krive |, u oznaci
_
|
| (:)Jl, denisan sa
_
|
| (:)Jl =
l
_
o
(| (:))[
J:(i)
Ji
[Ji
=
l
_
o
| (x(i), (i), z(i))
_
(x(i))
2
+ ( (i))
2
+ ( z(i))
2
Ji
Element duine luka krive je
Jl =
J:(i)
Ji
Ji =
_
(x(i))
2
+ ( (i))
2
+ ( z(i))
2
Ji
Ako je | = |
1
|
i
po delovima glatka kriva, onda je
_
|
| (:)Jl =
_
|
1
| (:)Jl + +
_
|
i
| (:)Jl
4.1.4 Osobine
Neka za funkcije | , j : O R, O R
3
i putanju | O postoje integrali
_
|
| (:)Jl i
_
|
j(:)Jl Tada vai:
_
|
(| (:) +j(:))Jl =
_
|
| (:)Jl +
_
|
j(:)Jl, , R;
48
Matematika 3 4.1. KRIVOLINIJSKI INTEGRAL
Krivolinijski integral prve vrste ne zavisi od orijentacije krive.
Neka je | : O R, O R
3
, nenegativna neprekidna funkcija na putanji | O
Povrina cilindrine povri = (x, , z) R
3
: (x, ) |, 0 z | (x, ) je
=
_
|
| (x, )Jl
Duina l putanje | R
3
je
l =
_
|
Jl
Ako je | R
3
komad ice i ako je linearna gustina ice | poznata u svakoj
taki : onda je
n =
_
|
(:)Jl
masa ice |
4.1.5 Denicija krivolinijskog integrala vektorskog polja
Neka je

| = (P, O, P) vektorsko polje i | O orijentisana glatka kriva data sa
:(i) = (x(i), (i), z(i)) Ako je funkcija

|(:)
J:
Ji
integrabilna na intervalu [a, b], tada
odredjeni integral
_
|
|(:) J: =
l
_
o
|(:(i))
J:(i)
Ji
Ji
zovemo krivolinijski integral vektorskog polja

| (druge vrste) po | od take ^ = :(o)
do take B = :(l)
Ako je | = |
1
|
i
po delovima glatka kriva, onda je
_
|
| J: =
_
|
1
| J: + +
_
|
i
| J:,
gde su glatke krive |
1
, , |
i
saglasno orijentisane.
U ravni. Ako je

| = (P, O) vektorsko polje i | O orijentisana glatka kriva data
sa :(i) = (x(i), (i)), onda je
_
|
P(x, )Jx +O(x, )J =
l
_
o
_
P(x(i), (i))x(i) +O(x(i), (i)) (i)
_
Ji
49
4.1.6 Osobine krivolinijskog integrala
Neka je | O orijentisana glatka kriva,

| i

C su vektorska polja denisane na O i
postoje integrali
_
|
| J: i
_
|
C J:. Tada vai

_
|
_
| J: +
C J:
_
=
_
|
| J: +
_
|
C J:, , R
Krivolinijeski integral druge vrste zavisi od orijentacije krive, tj.
_
|(^B)
| J: =
_
|(B^)
| J:
Rad polja

| du luka | je krivolinijski integral
_
|
|J: Rad polja

| du zatvorene
krive | naziva se cirkulacija vektorskog polja

|
4.1.7 Nezavisnost krivolinijskog integrala vektorskog polja od putanje
Denicija 4.1.1 |ocno Jo l:ivoliiili iiicj:ol po loo:Jiioiono ne zavisi od putanje
olo c icjovo v:cJioi iio zo vc ptioic loc povcztt pociit i l:oit iolt
Teorema 4.1.1 lcJco iv:Jcio t ncJtolio clvivolciiio
(o) |:ivoliiili iiicj:ol
_
|(^B)
| J:, (^B) O, ic zovii oJ ptioic iiicj:otic

icjo ono oJ ioolo ^ i B
(l) Poioi lolo:io (:colio) |tiltio | iolvo Jo c

| = |
(t)

| = 0, i
_
|
| J: = 0 zo volt zoivo:cit l:ivt | O

Teorema 4.1.2 ^clo t t zoJoic icp:cliJic |tiltic P i O loc inot icp:cliJic
po:tiolic izvoJc P
i O
x
t oivo:cio cJioi:tlo povczoio olloii O R
2
Poi:cloi
i Jovoloi tlov Jo iiicj:ol
_
(^B)
PJx +OJ, (^B) O, ic zovii oJ ptioic c Jo c
ipticio cJioloi
P
= O
x
Ooloz
Teorema 4.1.3 ^clo t t oivo:cio cJioi:tlo povczoio olloii O R
3
zoJoic
icp:cliJic |tiltic P, O i P, loc inot icp:cliJic po:tiolic izvoJc P
, P
z
, O
z
, O
x
,
P
x
, P
Poi:cloi i Jovoloi tlov Jo iiicj:ol

_
(^B)
PJx +OJ+PJz, (^B) O, ic
zovii oJ ptioic (^B), cic Jo t ipticic cJioloii
P
= O
x
, O
z
= P
, P
x
= P
z
50
Matematika 3 4.2. POVRINSKI INTEGRAL
4.1.8 Formula Grina
Teorema 4.1.4 ^clo c R
2
zoivo:cio olloi oj:oiicio zoivo:cionpo Jclovino
jloilon l:ivon lcz onop:cctoio | ^lo t |tiltic P, O, P
i O
x
icp:cliJic ioJ
i olo c l:ivo | o:iciiioio iolo Jo iolc olloii oiot o lcvc i:oic loJo c
| olilozi t Joion nc:t ioJo voi
_
|
PJx + OJ =
_
_
(O
x
P
)JxJ
Sledea teorema pokazuje da formula Grina vai i u sluaju kada je viestruko
povezana oblast.
Teorema 4.1.5 ^clo c R
2
zoivo:cio vici:tlo povczoio olloi oj:oiicio
tiion zoivo:ciil po Jclovino jloilil l:ivil lcz onop:cctoio |
1
|
i
^lo
t |tiltic P, O, P
i O
x
icp:cliJic ioJ i olo c l:ivo | o:iciiioio iolo Jo
iolc olloii oiot o lcvc i:oic loJo c | olilozi t Joion nc:t ioJo voi
cJioloi
i
_
i=1
_
|
i
PJx +OJ =
_
_
(O
x
P
)JxJ
Povrina gure R
2
ograniene zatvorenom putanjom | je
=
1
2
_
|
(xJ Jx)
4.2 Povrinski integral
4.2.1 Povri
Denicija 4.2.1 ltp R
3
c ordanova povr olo poioc olloi O R
2
i
|tiltic x, , z : O R zo loc voi
(o) = :(t, v) : (t, v) O = (x(t, v), (t, v), z(t, v)) R
3
: (t, v) O;
(l) x, i z t licltic ltpo O io
Kaemo da je
= (x(t, v), (t, v), z(t, v)) : (t, v) O
ivica (rub) povri ,

gde je O
rub oblasti O
Denicija 4.2.2 o:Joiovo pov: = :(t, v) : (t, v) O c glatka olo voi
(o)
:
t
i
:
v
t icp:cliJic |tiltic
(l)
:
t

:
v
= 0
51
Uslov (l) ekvivalentan je uslovu
x
t
x
v
t

v
= 0,
x
t
x
v
z
t
z
v
= 0 ili
t

v
z
t
z
v
= 0
u oblasti O
Kaemo da je sa
x = x(t, v), = (t, v), z = z(t, v), (t, v) O
data glatka parametrizacija povri
Specijalni sluaj je povr eksplicitno zadata jednainom z = z(x, ), (x, ) O
Za ovako zadatu povr je
x = t, = v, z = z(t, v), (t, v) O
Ako su izvodi z
x
i z
neprekidni, onda je povr glatka.

Denicija 4.2.3 o o:Joiovt pov: c loc Jo c po delovima glatka olo c noc
poJcliii io loioio niojo jloilil pov:i
i
, i = 1, , i iolo Jo c =
i
i=1
i
i
zo i =
i

c ili p:ozoi ltp ili l:ivo loo p:ipoJo zocJiilo iviti pov:i
i
i
4.2.2 Orijentacija ordanove povri

Neka je data glatka povr i taka ^ i neka je | proizvoljna zatvorena
kriva koja prolazi kroz taku ^ Postavimo u taku ^ vektor normale i neprekidno
ga pomerajmo u istom smeru du krive | Ako se vektor normale vrati u taku ^ sa
istim smerom normale (za svaku proizvoljno izabranu krivu |), onda se povr ima
dve neprekidne glatke orijentacije, tj. je dvostrana povr.
Neka je zatvorena glatka kriva | rub glatke dostrane povri Kaemo da je
kriva | pozitivno orijentisana u odnosu na vektor normale ako, kada pomeramo vektor
normale u posmatranom smeru, take povri se nalaze sa leve strane.
Primer 4.2.1 P:inc: cJioi:oic pov:i c ôlitovo i:olo Joio po:oncio:lin cJ
ioiiono
x = (6 +tto(v;2))tov,
= (6 +tto(v;2))iiv, t [3, 3], v [0, 2]
z = tii(v;2)
4.2.3 Denicija povrinskog integrala skalarne funkcije
Neka je | : O
!
R, O
1
R
3
skalarno polje i O
1
glatka povr,ograniena po
delovima glatkom krivom, data parametrizacijom
: = (x(t, v), (t, v), z(t, v)), (t, v) O tj.
x = x(t, v), = (t, v), z = z(t, v), (t, v) O
52
Povrinski integral funkcije | po povri (prve vrste ili po projekciji), u oznaci
_
_
| (x, , z)J, je denisan sa
_
_
| (:)J =
_
O
_
| (:(t, v))
:
t

:
v
JtJv
Ako je =
l
i=1
po delovima glatka povr sa glatkim delovima
1
, ,
l
, tada je
_
_
| (:)J =
_
1
_
| (:)J +
_
2
_
| (:)J
_
l
_
| (:)J
4.2.4 Osobine povrinskog integrala skalarne funkcije
Povrinski integral prve vrste je linearan tj. vai
_
_
(| (:) +j(:))J =
_
_
| (:)J +
_
_
j(:)J, , R
Za povrinu glatke povri R
3
ograniene po delovima glatkom krivom vai
=
_
_
J
Ako je (x, , z) povrinska gustina mase n rasporedjene neprekidno po glatkoj povri
onda je
n =
_
_
(x, , z)J
Teite (x
i
,
i
, z
i
) glatke povri ograniene po delovima glatkom krivom ima ko-
ordinate
x
i
=
1
n
_
_
x(x, , z)J,
i
=
1
n
_
_
(x, , z)J, z
i
=
1
n
_
_
z(x, , z)J
Neka je po delovima glatka povr koja se izdvajanjem konanog broja taaka i
krivih svodi na uniju glatkih povri
1
,
2
, ,
l
, i neka je | : R, R
3
,
ograniena nad Tada je, po deniciji,
_
_
| (:)J =
l
_
i=1
_
i
_
| (:)J
53
4.2.5 Denicija povrinskog integrala vektorske funkcije
Neka je

| = (P, O, P) vektorska funkcija denisana i ograniena nad O
1
i O
1
glatka orijentisana povr data parametrizacijom
: = (x(t, v), (t, v), z(t, v)), (t, v) O tj.
x = x(t, v), = (t, v), z = z(t, v), (t, v) O
Ako je i
0
= (cos , cos , cos ) jedinini vektor normale na povr, onda je povrinski
integral vektorskog polja

| po povri denisan sa
_
_

|(:)J
=
_
O
_

|(:(t, v))
_
:
t

:
v
_
JtJv
Ako je =
1

l
po delovima glatka orijentisana povr, onda je
_
_

|(:)J
=
_
1
_

|(:)J
+ +
_
l
_

|(:)J
4.2.6 Osobine
Neka je data glatka povr jednainom z = z(x, ), (x, ) R
2
, gde je
z neprekidno diferencijabilna funkcija na Pretpostavimo da vrimo integraciju po
onoj strani povri kod koje vektor normale, povuen u proizvoljnoj taki povri, zaklapa
otar ugao sa pozitivnim delom z-ose. Neka je na povri denisana neprekidna
funkcija | (x, , z) Tada je
_
_
| (x, , z)JxJ =
_
_
| (x, , z(x, ))JxJ
Ako se integracija vri po onoj strani povri kod koje je ugao izmedu normale u
proizvoljnoj taki povri i z-ose tup onda je
_
_
| (x, , z)JxJ =
_
_
| (x, , z(x, ))JxJ
Protok (uks) vektora

| kroz orijentisanu povr je povrinski integral
_
_

| i
0
J
4.2.7 Formula Stoksa
Neka je po delovima glatka orijentisana povr ograniena zatvorenom putanjom |
Kriva i povr su orijentisane tako da prilikom obilaenja povri po krivoj | take
povri ostaju sa leve strane gledano sa kraja vektora normale na povr.
54
Skalarni oblik. Neka su funkcije P(x, , z), O(x, , z) i P(x, , z) neprekidne i imaju
neprekidne prve parcijalne izvode u nekoj okolini povri Tada vai jednakost
_
|
PJx +OJ +PJz =
_
_
(P
O
z
)JJz + (P
z
P
x
)JxJz + (O
x
P
)JxJ
=
_
cos cos cos
z
P O P
J
Vektorski oblik. Ako je vektorska funkcija

| = (P, O, P) neprekidno diferencijabilna
na , tada vai
_
|
| J: =
_
_
(

|)J
4.2.8 Formula Gausa

Pretpostavimo da je zatvorena oblast V R
3
ograniena po delovima glatkom povri
koja sebe ne preseca.
Skalarni oblik. Neka su u oblasti V denisane neprekidne funkcije P, O, i P, koje
imaju neprekidne prve parcijalne izvode P
x
, O
, i P
z
Ako je povrinski integral po
spoljanjoj strani povri onda je
_
_
PJJz +OJzJx +PJxJ =
_ _
V
_
(P
x
+O
+P
z
)JxJJz
Vektorski oblik. Ako je vektorska funkcija

| = (P, O, P) neprekidno diferencijabilna
i i
0
jedinini vektor normale na , tada je
_ _
V
_

|JV =
_
_

|J
55
4.3 Zadaci
1. Dati ekvivalentnu deniciju krivolinijskog integrala prve vrste uz pomo in-
tegralne sume.
Neka je interval [, ] podeljen na i podintervala
[, ] = [i
0
, i
1
] [i
1
, i
2
] [i
i2
, i
i1
] [i
i1
, i
i
],
gde je = i
0
< i
1
< < i
i1
< i
i
< < i
i
= Svakoj vrednosti i
i
,
i = 0, 1, , i, odgovara na putanji | taka
i
(x(i
i
), (i
i
), z(i
i
)) Oznaimo sa
l
i
duinu luka
i1
i
putanje | Na svakom intervalu [i
i1
, i
i
], i = 1, , i,
izaberimo vrednost
i
parametra i kojoj odgovara taka ^
i
(
i
,
i
,
i
), gde je
i
= x(
i
),
i
= (
i
),
i
= z(
i
) Sastavimo integralnu sumu
(| , |) =
i
_
i=1
| (
i
,
i
,
i
)l
i
Ako za svaku podelu intervala [, ] i izbor taaka ^

i
, i = 1, , i, postoji
jedinstvena granina vrednost integralne sume (| , |) kad i i max
1ii
l
i
0 onda se ta granina vrednost naziva krivolinijski integral prve vrste
ili krivolinijski integral po duini krive funkcije | du krive | i oznaava sa
_
|
| (x, )Jl Ako je ^ =
0
i B =
i
onda se koristi i oznaka
_
|(^B)
| (x, , z)Jl
ili
_
(^B)
| (x, , z)Jl
2. Izraunati duinu dela cikloide
| = (x, ) R
2
: x = 2(i sin i), = 2(1 cos i), i [
4
,
5
3
]
Kako je x(i) = 2(1 cos i), (i) = osin i to je
l =
_
|
Jl =
5
3
_
|:ot4
_
o
2
(1 cos i)
2
+o
2
sin
2
iJi
= 2
2
5
3
_
1 cos iJi = 4
5
3
_
4
[ sin
i
2
[
= 8
5
3
_
4
sin tJt = 8 cos t[
5
3
4
= 4(
2 1)
3. Izraunati duinu dela cilindrine zavojnice
| = (x, , z) R
3
: x = 3 cos i, = 3 sin i, z = 2i, 0 i 4
56
Iz x(i) = 3 sin i, (i) = 3 cos i i z(i) = 2 sledi
_
(x(i))
2
+ ( (i))
2
+ ( z(i))
2
i
l =
_
|
Jl =
2
_
0
_
9 sin
2
i + 9 cos
2
i + 4Ji =
13
4
_
0
Ji = 4
13
4. Izraunati | =
_
|
(x
2
2)Jl, gde je | du ^B, gde je ^(2, 5) i B(1, 1)
Glatka parametirzacija dui ^B data je sa
x = i + 1, = 6i 1, 0 i 1,
odakle je
_
( x(i))
2
+ ( (i))
2
=
1 + 36 =
37
_
^B
(x
2
2)Jl =
1
_
0
_
(i + 1)
2
(6i 1) 2(6i 1)
_
Ji
=
1
_
0
(6i
3
+ 11i
2
8i + 1)Ji
=

37
_
3
2
i
4
+
11
3
i
3
4i
2
+i
_
[
1
0
=
13
37
6

5. Izraunati | =
_
|
(x )Jl, po duini polukrunice
| = (x, ) R
2
: x
2
+ ( 1)
2
= 4, x 0
Jedna glatka parametirzacija krunice je
| = (x, ) R
2
: x = 2 cos i, = 2 sin i + 1, 0 i
Za datu parametrizaciju je
_
( x(i))
2
+ ( (i))
2
=
_
4 sin
2
i + 4 cos
2
i = 2
_
|
(x )Jl =
2
_
2
(2 cos i 2 sin i 1)2Ji = 2
_
2 sin i 2 cos i
_
[

2
= 8
6. Izraunati povrinu povri
= (x, , z) R
3
: x
2
+
2
= 4, 0, 0 z
_
9 x
2

2
57
Projekcija date povri u x ravan je kriva
| = (x, ) R
2
: x = 2 cos i, = 2 sin i, 0 i
Onda je x(i) = 2 sin i, (i) = 2 cos i i
_
(x(i))
2
+ ( (i))
2
= 2
=
_
|
_
9 x
2
2
Jl = 2
_
0
9 4Ji = 2
13
7. Nai masu ice
| = (x, , z) R
3
: x = c
i
cos i, = c
i
sin i, z = c
i
, 0 i 5,
ako je (x, , z) =
1
x
2
+
2
+z
2
gustina ice u taki ^(x, , z)
Za datu parametrizaciju je x(i) = c
i
(cos i sin i), (i) = c
i
(sin i +cos i),
z(i) = c
i
i (i) =
1
2c
2i
n =
_
|
Jl =
1
2
5
_
0
c
2i
_
c
2i
_
(cos i sin i)
2
+ (sin i + cos i)
2
+ 1
_
Ji
=
3
2
5
_
0
c
i
Ji =
3
2
(1 c
5
)
8. Napisati ekvivalentnu deniciju krivolinijskog integrala druge vrste, koristei
integralnu sumu.
Neka su funkcije P, O, P : O R, O R
3
, ograniene na putanji | O,
datoj u parametarskom obliku jednainama
x = x(i), = (i), z = z(i), i , (4.1)
i orijentisanoj od take ^(x(), (), z()) prema taki B(x(), (), z())
Neka je
[, ] = [i
0
, i
1
] [i
1
, i
2
] [i
i2
, i
i1
] [i
i1
, i
i
],
gde je = i
0
< i
1
< < i
i1
< i
i
< < i
i
= Svakoj vrednosti
i
i
, i = 0, 1, , i, odgovara na putanji | taka
i
(x
i
,
i
, z
i
), gde je x
i
= x(i
i
),
i
= (i
i
), z
i
= z(i
i
) Oznaimo sa l
i
duinu luka
i1
i
putanje | Na
svakom intervalu [i
i1
, i
i
] izaberimo vrednost
i
parametra i kojoj odgovara taka
^
i
(
i
,
i
,
i
), gde je
i
= x(
i
),
i
= (
i
),
i
= z(i
i
) Neka je x
i
= x
i
x
i1
,
i
=
i

i1
, z
i
= z
i
z
i1
Sastavimo integralne sume
58
x
(P, |) =
i
_
i=1
P(
i
,
i
,
i
)x
i
,
(O, |) =
i
_
i=1
O(
i
,
i
,
i
)
i
i
z
(P, |) =
i
_
i=1
P(
i
,
i
,
i
)z
i
Ako za svaku podelu putanje | i izbor taaka ^

i
, i = 1, , i, postoje jedin-
stvene granine vrednosti integralnih suma
x
(P, |),
(O, |) i
z
(P, |), respek-
tivno, kad i i max l
i
0, onda se te granine vrednosti redom nazivaju
krivolinijski integral druge vrste funkcije P po koordinati x i krivolinijski in-
tegral druge vrste funkcije O po koordinati i krivolinijski integral druge vrste
funkcije P po koordinati z, du putanje | i oznaavaju se sa
_
|
P(x, , z)Jx,
_
|
O(x, , z)J i
_
|
P(x, , z)Jz Opti krivolinijski integral druge vrste je den-
isan sa
_
|
PJx +OJ +PJz =
_
|
PJx +
_
|
OJ +
_
|
PJz
9. Izraunati | =
_
|
(x, 2)J:, ako je | =

^B, gde je ^(2, 3) i B(4, 2)
Ako je parametrizacija vektora

^B data sa
^B = (x, ) R
2
: x = 2i + 2, = 5i 3, 0 i 1,
onda je Jx = 2Ji i J = 5Ji
| =
(
_
^B
(2i + 2)2 + 2(5i 3)5)Ji = (27i
2
26i)[
1
0
= 1
10. Izraunati | =
_
|
(, 0)J:, ako je elipsa | = (x, ) R
2
:
x
2
25
+

2
36
= 1
negativno orijentisana.
Neka je | = (x, ) R
2
: x = 5 cos i, = 6 sin i, 0 i 2 Tada je
Jx = 5 sin iJi, J = 6 cos iJi
| =
0
_
2
30 sin
2
iJi = 30
0
_
2
1 cos 2i
2
Ji = 30
59
11. Izraunati | =
_
|
(, z, x)J:, ako je putanja
| = (x, , z) R
3
: x
2
+
2
= 4, x + +z = 4
orijentisana od take ^(2, 0, 2) prema taki B(0, 2, 2), posmatrano na kraem
luku |(^B) krive |
Iz parametrizacije | = (x, , z) R
3
: x = 2 cos i, = 2 sin i, z =
4 x = 4 2 cos i 2 sin i, 0 i 2, sledi Jx = 2 sin iJi,
J = 2 cos iJi, i Jz = 2(sin i cos i)Ji Za dati smer integracije (ako je i = 0
dobija se taka ^, a ako je i =

2
taka B) je
| =
2
_
0
(4 sin
2
i + 8 cos i 4 cos
2
i 4 sin i cos i + 4 sin i cos i 4 cos
2
i)Ji
= 4
2
_
0
(cos
2
i 2 cos i + 1)Ji = 4
2
_
0
1+cos 2i
2
Ji + 8
2
_
0
cos iJi 4
2
_
0
Ji
= 2i
2
[
0
sin 2i
2
[
0
+8 sin i
2
[
0
4i
2
[
0
= 12
12. Izraunati | =
_
|
(
2
, z
2
, x
2
) (Jx, J, Jz), ako je putanja
| = (x, , z) R
3
: x
2
+
2
+z
2
= 9, x
2
+
2
= 3x, z 0
orijentisana od take ^(3, 0, 0) prema taki B(
3
2
,
3
2
,
3
2
), posmatrano na luku
|(^B) krive | za koji je 0
Projekcija krive | na ravan xO je krunica (x
3
2
)
2
+
2
=
9
4
Ako je parametrizacija krive

| = (x, , z) R
3
: x
3
2
=
3
2
cos i,
=
3
2
sin i, z =
_
9 x
2
2
=
_
9
2
(1 cos i) =
_
9 sin
2 i
2
= 3 sin
i
2
,
i [0, 2], i smer integracije je od
i = 0 prema i =

2
onda je
| =
27
8
2
_
0
sin
2
i sin iJi +
27
2
2
_
0
sin
2 i
2
cos iJi +
27
8
2
_
0
(1 +2 cos i +cos
2
i) cos
i
2
Ji
=
27
4

13. Izraunati
_
|
xJx +zJ +xzJz, gde je putanja
| = (x, , z) R
3
: x
2
+
2
+z
2
= 4, x + 2 = 0
pozitivno orijentisana ako se posmatra sa pozitivnog dela -ose.
Ako uvedemo parametrizaciju
60
| = (x, , z) R
3
: = x + 2, x
2
+ (x + 2)
2
+ z
2
= 4
= (x, , z) R
3
: = x + 2, (x + 1)
2
+
z
2
2
= 1
= (x, , z) R
3
: x + 1 = cos i,
z
2
= sin i, = x + 2 = cos i + 1, i
[0, 2],
onda je
| =
2
_
0
_
(cos i 1)(cos i + 1)(sini) + (cos i + 1)
2 sin i(sin i)
+ (cos i 1)
2 sin i
2 cos i
_
Ji =
2
14. Izraunati | =
_
|
xJx +zJ +xJz, gde je putanja
| = (x, , z) R
3
: x
2
+ (z 1)
2
= 1, x
2
+
2
+z
2
= 2
pozitivno orijentisana ako se posmatra sa pozitivnog dela z-ose.
Projekcija date krive na zOx ravan je
C = (z, x) R
2
: x
2
+z
2
= 2z, x
2
+z
2
2
= (z, x) R
2
: x
2
+ (z 1)
2
= 1, 0 z 1
= (z, x) R
2
: z 1 = cos i, x = sin i,
i [
2
,
3
2
]
Podeliemo krivu | na dve krive ije su parametrizacije
|
1
= (x, , z) R
3
: z = 1 + cos i, x = sin i, =
2 x
2
z
2
,

2
i
3
2

= (x, , z) R
3
: z = 1 +cos i, x = sin i, =

2 cos i,

2
i
3
2
i
|
2
= (x, , z) R
3
: z = 1 + cos i, x = sin i, =
2 x
2
z
2
,

2
i
3
2

= (x, , z) R
3
: z = 1 + cos i, x = sin i, =
2 cos i,

2
i
3
2

Tada je
| =
_
|
1
xJx +zJ +xJz +
_
|
2
xJx +zJ +xJz
=
3
2
_
2
_
sin i
2 cos i cos i+ (1 + cos i)

sin i
2 cos i
sin
2
i
_
Ji
+
2
_
3
2
_
sin i
2 cos i cos i (1 + cos i)

sin i
2 cos i
sin
2
i
_
Ji = 0
15. Izraunati | =
_
|
(3x
2
z

x
2
+
2
)Jx + (3
2
z +
x
x
2
+
2
)J + (x
3
+
3
)Jz, gde je
putanja | = (x, , z) R
3
: x
2
+
2
= z, x
2
+
2
+ z = 2 orijentisana u
smeru kretanja kazaljke na satu, ako se posmatra sa pozitivnog dela z-ose.
Putanja | je krunica koja je presek datih paraboloida ije su jednaine x
2
+
2
= z i x
2
+
2
= 2 z, tj. | = (x, , z) R
3
: x
2
+
2
= 1, z = 1 =
(x, , z) R
3
: x = cos i, = sin i, z = 1, i [0, 2]
61
Kako je x
(i) = sin i,
(i) = cos i i z
(i) = 0, to je
| =
2
_
0
_
(3 cos
2
i sin i)(sin i) +(3 sin
2
i +cos i) cos i +(cos
3
i +sin
3
i) 0
_
Ji
= 3
2
_
0
cos
2
i sin iJi +
2
_
0
sin
2
iJi + 3
2
_
0
sin
2
i cos iJi +
2
_
0
cos
2
iJi
= 0 +
2
_
0
sin
2
iJi + 0 +
2
_
0
cos
2
iJi =
2
_
0
Ji = 2
16. Izraunati | =
_
(^B)
xzJx+zJ
x
2
+
2
+
_
x
2
+
2
Jz, gde je ^(0, 1, 2) i B(1, 2, 4)
Kako je P =
xz
x
2
+
2
, O =
z
x
2
+
2
, P =
_
x
2
+
2
, to je
P
= O
x
=
xz
(x
2
+
2
)
3
2
, P
z
= P
x
=
x
_
x
2
+
2
i O
z
= P
=

_
x
2
+
2
Postoji jednostruko povezana oblast O R

3
koja sadri putanju ^C C|
|B, gde je ^(0, 1, 2), B(1, 2, 4), C(1, 1, 2) i |(1, 2, 2) Tada u posmatranoj
oblasti integral | ne zavisi od putanje (^B) O
Ako za putanju integracije uzmemo (^B) = ^C C| |B,
^C = (x, , z) O : x = i, = 1, z = 2, 0 i 1,
C| = (x, , z) O : x = 1, = i, z = 2, 1 i 2,
|B = (x, , z) O : x = 1, = 2, z = i, 2 i 4,
onda je
| =
1
_
0
2iJi
i
2
+ 1
+
2
_
1
2iJi
i
2
+ 1
+
4
_
2
5Ji = ln 5 + 2
5
17. Nai funkciju V iji je totalni diferencijal prvog reda JV = 2xJx+x
2
J+Jz,
a zatim izraunati | =
_
(^B)
2xJx +x
2
J +Jz, gde je ^(1, 1, 2) i B(2, 1, 3)
Neka je P = 2x, O = x
2
i P = 1 Kako je P
= O
x
= 2x, P
z
= P
x
= 0,
O
z
= P
x
= 0 i funkcije P, O, P, P
, O
x
, P
z
, P
x
, O
z
, P
su neprekidne u R
3
to
62
postoji funkcija V takva da je V
x
= 2x, V
= x
2
i V
z
= 1
V
x
= 2x V
= x
2
V
z
= 1
V
x
= 2x
V(x, , z) = x
2
+,(, z)
V
= x
2
+,
(, z)
,
(, z) = 0
,(, z) = (z)
V = x
2
+(z)
V
z
=
z
(z)
z
(z) = 1
(z) = z +C
V(x, , z) = x
2
+z +C
Kako je | =
_
(^B)
JV, to je
| = V(2, 1, 3) V(1, 1, 2) = 7 1 = 6
18. Za polje

| : O R
3
, O R
3
i putanju | O R
3
dati formulaciju
Teoreme 4.1.1 u razvijenom obliku.
Ako su funkcije P, O, P : O R, O R
3
, neprekidne na otvorenoj oblasti O,
onda su sledea tvrdenja medusobno ekvivalentna:
Postoji funkcija V : O R sa neprekidnim parcijalnim izvodima takva da
je
JV = PJx +OJ +PJz
i vai da je
_
(^B)
PJx +OJ +PJz = V(B) V(^)
Za svaku zatvorenu putanju | O,
_
|
PJx +OJ +PJz = 0
Krivolinijski integral
_
(^B)
PJx + OJ + PJz, (^B) O, ne zavisi od
putanje integracije, nego samo od taaka ^ i B
19. Neka je R
2
zatvorena jednostruko povezana oblast ograniena zatvorenom
putanjom | koja
(a) ima presek sa pravama paralelnim koordinatnim osama u najvie dve
take ili
63
(b) postoji prava paralelna jednoj od koordinatnih osa koja see krivu | u
vie od dve take.
Ako su funkcije P, O, P
i O
x
neprekidne nad i ako je kriva | pozitivno
orijentisana. tada vai jednakost
_
|
PJx +OJ =
_
_
(O
x
P
)JxJ
(4.2)
. Dokazati!
Ooloz
(o)
_
_
P
JxJ =
l
_
o
Jx
,
2
(x)
_
,
1
(x)
P
J
=
l
_
o
P(x, )[
=,
2
(x)
=,
1
(x)
Jx
=
l
_
o
P(x, ,
2
(x)) P(x, ,
1
(x)Jx
=
l
_
o
P(x, ,
1
(x))Jx
l
_
o
P(x, ,
2
(x))Jx
=
_
|
1
P(x, )Jx
_
|
2
P(x, )Jx
=
_
|
P(x, )Jx
STAVI SLIKU!!!!
_
_
O
x
JxJ =
J
_
t
J
2
(x)
_
1
()
O
x
Jx
=
J
_
t
O(x, )[
x=
2
()
x=
1
()
J
=
J
_
t
O(
2
(), ) O(
1
(), )J
=
t
_
J
O(
1
(), )J +
J
_
t
O(
2
(), )J
=
_
C
1
O(x, )J +
_
C
2
O(x, )J
=
_
|
O(x, )J
STAVI SLIKU!!!!
Sabiranjem dobijenih jednakosti dobijamo
_
|
PJx +OJ =
_
_
(O
x
P
)JxJ
(b) Pretpostavimo da je oblast jednaka uniji oblasti
1
i
2
, koje nemaju
zajednikih unutranjih taaka i presek im je du ^B, iji rubovi zadovoljavaju
osobinu (a) i time zadovoljavaju formulu Grina. Tada vai
_
|
1
^B
PJx + OJ =
_
1
_
(O
x
P
)JxJ
64
_
|
2
B^
PJx +OJ =
_
2
_
(O
x
P
)JxJ
Sabiranjem prethodnih jednakosti dobija se
_
|
1
PJx+OJ+
_
^B
PJx+OJ+
_
|
2
PJx+OJ+
_
B^
PJx+OJ =
_
_
(O
x
P
)JxJ
to je jednako sa
_
|
PJx +OJ =
_
_
(O
x
P
)JxJ
20. Napisati ekvivalentnu deniciju povrinskog integrala prve vrste, koristei

integralnu sumu.
3
, ograniena nad , gde je glatka povr
ograniena po delovima glatkom krivom i neka je J rastojanje (metrika) na R
3
Izvrimo podelu =
1
,
2
, ,
i
povri na konaan broj disjunktnih
povri
i
, i = 1, , i, i u svakoj povri
i
izaberimo taku ^
i

i
Neka je
i
povrina povri
i
Elemenat
i
ima dijametar J(
i
) = max
x,
i
J(x, ) Parametar podele je () =
max
1ii
J(
i
) Broj
(| , ) =
i
_
i=1
| (^
i
)
i
i
, i =
1, , i
i
granina vrednost integralne sume (| , ) kad () 0 i i onda se
ta granina vrednost naziva povrinski integral funkcije | (x, , z) po povrini
povri ili povrinski integral prve vrste i oznaava sa
_
_
| (x, , z)J
21. Izraunati | =
_
_
(x
2
+ 2 z)J, ako je
= (x, , z) R
3
: x + +z = 3, x 0, 0, z 0
Kako je pramatrizaija date povrxi data sa : = (x, , 3 x ) , (x, ) ,
= (x, ) R
2
: 0 x 1, 0 1 x,
65
to je
:
x
:

l
1 0 1
0 1 1
= (1, 1, 1) i [:
x
:
[ =
3
| =
_
_
(x
2
+ 2 z)J =
_
_
(x
2
+ 2 (3 x ))
3JxJ
=

3
1
_
0
Jx
1x
_
0
(x
2
+ 3 +x 3)J =
1
_
0
(x
3
+
3
2
x
2
+x
3
2
) = 0
22. Izraunati povrinu povri
= (x, , z) R
3
:
3
3
(x
2
+
2
) = z
2
, x
2
+
2
+z
2
1, z 0
Ako predjemo na sferne koordinate, za =

6
, dobijamo
: =
_
1
2
: cos ,,
1
2
: sin ,,
3
2
:
_
,
gde je , [0, 2], : [0, 1] i Za datu parametrizaciju je
:
:
:
,
=

l
1
2
cos ,
1
2
sin ,
3
2
1
2
: sin ,
1
2
: cos , 0
=
_
1
2
:,
3
2
:, 0
_
,
odakle je [:
:
:
[ =
:
2
i
=
_
_
J =
_
O
_
[:
:
:
,
[J:J =
_
O
_
:
2
J:J, =
1
2
2
_
0
J,
1
_
0
:J: =

2
23. Izraunati povrinu sfere, ako je = (x, , z) R

3
: x
2
+
2
+z
2
= 100
Ako je data glatkom parrametrizacijom
: = (10 cos , sin , 10 sin , sin , 10 cos ),
gde je (,, ) O = [0, 2] [0, ], tada je
:
,
:

l
10 sin , sin 10 cos , sin 0
10 cos , cos 10 sin , cos 10 sin ,
= 100
_
cos , sin
2
, sin , sin
2
, sin cos
_
,
odakle je [:
:
:
[ = 100 sin i
=
_
_
J =
_
O
_
100 sin J,J = 100
2
_
0
J,
_
0
sin J
= 100 2 (cos )
0
= 400
66
24. Napisati ekvivalentnu deniciju povrinskog integrala vektorske funkcije, ko-
ristei integralnu sumu.
3
, ograniena nad , gde je glatka
orijentisana povr. Izvrimo podelu =
1
,
2
, ,
i
povri na konaan
broj disjunktnih povri
i
, i = 1, , i, i u svakoj povri
i
izaberimo taku ^
i
Neka je
i
povrina projekcije povri
i
na x ravan. Ako u takama
i
vektor
normale zaklapa otar ugao sa pozitivnim delom z-ose onda se
i
uzima sa
pozitivnim predznakom, ako zaklapa tup ugao sa pozitivnim delom z-ose onda
se
i
uzima sa negativnim predznakom i ako je projekcija povri
i
kriva u
xO ravni onda je
i
= 0
Parametar podele je () = max
1ii
J(
i
), gde je J(
i
) dijametar povri
i
Broj
(| , ) =
i
_
i=1
| (^
i
)
i
i
, i =
1, 2, , i
i
granina vrednost integralne sume (| , ) kad () 0 i i onda se ta
granina vrednost naziva povrinski integral funkcije | (x, , z) po koordinatama
x i po izabranoj strani povri ili povrinski integral druge vrste i oznaava
sa
_
_
| (x, , z)JxJ
Analogno se deniu povrinski integral po koordinatama x, z i povrinski in-
tegral po koordinatama , z
Neka su funkcije P, O, P : R, R
3
, ograniene funkcije nad Tada
je opti povrinski integral po izabranoj strani povri denisan sa
_
_
PJJz +OJzJx +PJxJ =
_
_
PJJz +
_
_
OJzJx +
_
_
PJxJ
(4.3)
25. Izraunati | =
_
_

|J
,

| = (0, 0, x
2
2
), po strani povri
= (x, , z) R
3
: x
2
+
2
+z
2
= 36, z 0,
iji vektor normale zaklapa tup ugao sa pozitivnim delom z ose.
Kako je : = (x, , 1x
2
2
) i ugao izmedju normale na izabranu stranu povri
i z-ose tup,
| =
_
_
x
2
2
(1 x
2
2
)JxJ,
gde je
= (x, ) R
2
: x
2
+
2
1
67
projekcija povri na x ravan.
Prelaskom na polarne koordinate je
| =
2
_
0
J,
6
_
0
:
5
cos
2
, sin
2
,
_
1 :
2
J: =
2
_
0
sin
2
2,J,
6
_
0
:
5
_
1 :
2
J: =
26. Izraunati | =
_
|
|(:)J:,

|(:) = (
2
z
2
, z
2
x
2
, x
2

2
), gde je luk | rub
oblasti
= (x, , z) R
3
: x + +z = 9, 0 x, , z 6
pozitivno orijentisana u odnosu na vektor normale koji gradi otar ugao sa
l
Za parametrizaciju :(x, ) = (x, , 9 x ), (x, ) i :
x
:
= (1, 1, 1),
koristei formulu Stoksa,
| =
_
2
z
2
z
2
x
2
x
2
=
_
_
(2 2z, 2z 2x, 2x 2)J
= 2
_
_
(9 x, 9 , x +) (1, 1, 1)JxJ = 2
_
_
18JxJ
= 36
_
_
JxJ = 36 = 36 (36 9) = 36 27 = 972
27. Izraunati | =
_
_
(1, 1, 1)J
, gde je spoljanja strana ruba oblasti

V = (x, , z) R
3
: 1 x + 4, 1 x, 0 z 5,
(a) direktno,
(b) formulom Gausa.
(a) Neka je
1
= (x, , 0) : 1 x + 4, 1 x,
2
= (x, , 5) : 1 x + 4, 1 x,
3
= (x, 4 x, z) : 1 x 3, 0 z 5,
4
= (1, , z) : x = 1, 1 3, 0 z 5,
5
= (x, 1, z) : = 1, 1 x 3, 0 z 5
68
Ako je
|
i
=
_
i
_
(1, 1, 1)J
, i = 1, 2, 3, 4, 5
onda je | = |
1
+|
2
+ |
3
+|
4
+|
5
|
1
=
_
z = 0,
i
1
= (0, 0, 1),
_
=
_
x
_
JxJ =
x
= 4
|
2
=
_
z = 2,
i
2
= (0, 0, 1),
_
=
_
x
_
JxJ =
x
= 4
|
3
=
_
x + = 4
i
3
= (1, 1, 0)
_
= 20
|
4
=
_
x = 1,
i
4
= (1, 0, 0),
_
=
_
z
_
=
4
= 10
|
5
=
_
= 1,
i
5
= (0, 1, 0),
_
=
_
zx
_
=
5
= 10
(b)
| =
_
_
JJz +JzJx +JxJ =
_
P = 1, O = 1, P = 1
P
x
= O
= P
z
= 0,
_
= 0
28. Izraunati | =
_
_
(xz, x, z)J
, po spoljanjoj strani ruba oblasti

V = (x, , z) R
3
: x
2
+
2
36, 0, 0 z 5
U oblasti V denisane su neprekidne funkcije
P = xz, O = x, P = z, P
x
= z, O
= x, P
z
=
i prema formuli Gausa je
| =
_ _
V
_
(z +x +)JxJJz =
_
_
JxJ
l
_
0
(x + +z)Jz,
gde je
= (x, ) R
2
: x
2
+
2
36, 0
projekcija oblasti V na x ravan.
69
| =
_
_
_
5(x+)+
25
2
_
JxJ =
_
0
J,
6
_
0
_
5:(cos ,+sin ,)+
25
2
_
:J: = 720+225
29. Izraunati | =
_
_
(x
2
, z
2
, x
2
z)J
, ako je strana polusfere

(x, , z) R
3
: x
2
+
2
+z
2
= 9, z 0
za koju je ugao izmeu vektora normale i pozitivnog dela z ose tup.
Neka je
1
= (x, , z) R
3
: z = 0, x
2
+
2
9
i neka je
V = (x, , z) R
3
: x
2
+
2
+z
2
9, z 0
Tada je
1
rub oblasti V
Ako je
P = x
2
, O = z
2
, P = x
2
z,
onda je
P
x
=
2
, O
= z
2
, P
z
= x
2
i zadovoljeni su uslovi teoreme Gausa.
Znai,
| +
_
1
_
(x
2
, z
2
, x
2
z)J
=
_ _
V
_
(
2
+ z
2
+x
2
)JxJJz,
gde se povrinski integrali raunaju po spoljanjem delu povri
1
Vektor normale na
1
je i = (0, 0, 1), tako da je
_
1
_
x
2
JJz + z
2
JzJx +x
2
zJxJ = 0
Ako uvedemo sferne koordinate,
x = : cos , cos ,
= : sin , cos ,
z = : sin ,
0 : 3, 0

2
, 0 , < 2
onda je
_
_
(x
2
, z
2
, x
2
z)J
=
2
_
0
J,
2
_
0
cos J
o
_
0
:
4
J: 0 =
2
5
o
5
70
Chapter 5
Diferencijalne jednaine
5.1 Osnovni pojmovi i denicije
Jednaina koja sadri bar jedan izvod nepoznate funkcije koja zavisi od jedne ili vie
promenljivih se naziva diferencijalna jednaina.
Primer 5.1.1 lcJcc cJioiic t Ji|c:citiolic
(o)
(x) =

x
(l)
(x) x
(x) + 2p(x) = 0
(t)

2
t(x,,z)
x
2
+

2
t(x,,z)
2
+

2
t(x,,z)
z
2
= 0
(J) ,(i) +
2
,(i) = 0, toii
(c)
J
2
Jx
2
=
1
o
_
1 + (
J
Jx
)
2
o toii
Konjukcija dve ili vie diferencijalnih jednaina se naziva sistem diferencijalnih
jednaina.
Primer 5.1.2 P:inc: iicno Jvc Ji|c:citiolic cJioiic o Jvc icpozioic |tiltic
x
(i) = 2x(i) 3(i)
(i) = x(i) + 5(i)

Diferencijalne jednaine se dele na:
1. obine - kod kojih nepoznata funkcija zavisi samo od jedne promenljive (na
primer jednaine iz Primera 5.1.1 (a),(b),(d) i (e)).
2. parcijalne - kod kojih nepoznata funkcija zavisi od vie promenljivih (na primer
jednaina iz Primera 5.1.1 (c)).
CHAPTER 5. DIFERENCIJALNE JEDNAINE Matematika 3
Red jednaine je red najvieg izvoda koji se pojavljuje u toj jednaini. Jednaina
iz Primera 5.1.1 (a) je prvog reda, a sve ostale su drugog reda.
Opti oblik obine diferencijalne jednaine i-tog reda je
C(x, (x),
(x), ,
(i)
(x)) = 0, (5.1)
a njen normalni oblik je
(i)
(x) = |(x, (x),
(x), ,
(i1)
(x)), (5.2)
gde su | i C poznate funkcije.
Funkcija = ,(x) koja je denisana i i puta diferencijabilna u intervalu (o, l) je
reenje diferencijalne jednaine (5.2) ako za svako x (o, l) vai
,
(i)
(x) = |(x, ,(x), ,
(x), , ,
(i1)
(x))
5.2 Diferencijalne jednaine prvog reda
Opti oblik diferencijalne jednaine prvog reda je
C(x, ,
) = 0,
a normalni oblik je
= |(x, ) (5.3)
Geometrijska interpretacija:
Neka je = ,(x) reenje diferencijalne jednaine (5.3) u intervalu (o, l) Linijski
segment je uredjena trojka (x, ,
), gde je
u svakoj taki (x, ) odredjen sa (5.3).

Skup svih linijskih segmenata se naziva polje pravaca. Koecijent pravca tangente
na grak reenja = | (x) u taki (x, ) je dat sa (5.3). Kae se da je kriva saglasna
sa poljem pravaca. Skup svih krivih saglasnih sa poljem pravaca se naziva opte
reenje diferencijalne jednaine. Kriva koja prolazi kroz taku (x
0
,
0
), tj. zadovoljava
poetni uslov (x
0
) =
0
, je partikularno reenje.
Kae se da je sa
= |(x, ), (x
0
) =
0
(5.4)
zadat poetni (Cauchyev) problem.
Postavlja se pitanje pod kojim uslovima postoji jedinstveno reenje poetnog prob-
lema. Odgovor na to pitanje nam daje sledea teorema.
Teorema 5.2.1 ^clo c |tiltio |(x, ) icp:cliJio t zoivo:cio olloii O = (x, )
R
2
: o x l, t J i zoJovolovo |iptliizov tlov po , i poioi | 0
iolvo Jo c t O
[|(x,
2
) |(x,
1
)[ |[
2

1
[
72
Matematika 3 5.2. DIFERENCIJALNE JEDNAINE PRVOG REDA
Poioi cJio i ono cJio :ccic pociioj p:ollcno (1) loc c Jciioio t
iiic:volt (o
, l
), jJc c
o
= max
_
o, x
0

J
0
^
, x
0

0
t
^
_
l
= min
_
l, x
0
+
J
0
^
, x
0
+

0
t
^
_
^ = sup
O
[|(x, )[
U dokazu teoreme se koristi metod uzastopnih aproksimacija. Reenje je dato sa
(x) = lim
i
i
(x),
gde je
0
(x) =
0
i
(x) =
0
+
x
_
x
0
|(i,
i1
(i))Ji, i = 1, 2,
Primer 5.2.1 Pciii pociii p:ollcn
= x +, (0) = 1
Pccic
Ekvivalentna integralna jednaina je
(x) = 1 +
x
_
0
(i +(i))Ji,
a niz uzastopnih aproksimacija
0
(x) = 1
1
(x) = 1 +
x
_
0
(i + 1)Ji = 1 +x +
x
2
2!
.
.
.
.
.
.
Moe se dokazati matematikom indukcijom da je
i
(x) = 1 +x + 2
i+1
_
l=2
x
l
l!

x
i+1
(i + 1)!
Ako posmatramo i onda je
(x) = 2c
x
x 1
Metod prikazan u prethodnom primeru ima veliki teoretski znaaj, ali nije pogodan
za praktino reavanje jer su retki primeri u kojima se niz
i
moe efektivno nai.
73
5.2.1 Jednaina sa razdvojenim promenljivim
Jednaina oblika
= | (x) j(), (5.5)

u kojoj promenljive x i mogu da se "razdvoje" jedna od druge, se kae da je difer-
encijalna jednaina sa razdvojenim promenljivim.
Egzistencija i jedinstvenost, kao i konstrukcija reenja, slede iz sledee teoreme.
Teorema 5.2.2 ^clo c | (x) icp:cliJio t iiic:volt (o, l), o j() icp:cliJio i :o
zliiio oJ itlc t iiic:volt (t, J) Poioi cJiiivcio :ccic cJioiic () loc
zoJovolovo pociii tlov (x
0
) =
0
, i Jciioio c t iclo ololiii iolc x
0
o
:ccic c Joio o
(x) = C
1
_
C(
0
) +
x
_
x
0
| (i)Ji
_
jJc c C(x) p:iniiivio |tiltio |tiltic
1
j(x)
t iiic:volt (t, J), o C
1
(x) icio iivc:zio
|tiltio
Ooloz Neka je = (x) reenje jednaine (5.5) u nekoj okolini take x
0
Koristei da je j((x)) = 0, dobijamo
(x) = | (x)j((x))
(x)
j((x))
= | (x)
J(x)
j((x))
= | (x)Jx
Ako posmatramo integral nad [x
0
, x], uvedemo smenu t = (x) i koristimo poetni
uslov (x
0
) =
0
, onda je
0
Jt
j(t)
=
x
_
x
0
| (i)Ji
C((x)) = C(
0
) +
x
_
x
0
| (i)Ji
(x) = C
1
_
C(
0
) +
x
_
x
0
| (i)Ji
_
Egzistencija C
1
Kako je C primitivna funkcija od
1
j(x)
, to je C
(x) =
1
j(x)
Za
neprekidnu funkciju C
(x), koja je razliita od nule na intervalu (t, J), vai da je

C
(x) 0 za svako x (t, J) ili je C
(x) < 0 za svako x (t, J) Odatle sledi da je

C strogo monotono rastua ili strogo monotono opadajua funkcija na (t, J) Kako za
svaku strogo monotonu funkciju postoji inverzna funkcija, to postoji funkcija C
1

74
Primer 5.2.2 Pciii pociii p:ollcn
= 2, (0) = 3
Pccic
Ako, za = 0, razdvojimo promenljive i integralimo dobijamo
J
Jx
= 2
_
J
=
_
Jx
ln [[ = 2x +C
= c
2x+C
= Cc
2x
Iz poetnog uslova sledi

(0) = 3 Cc
20
= 3 C = 3,
odakle je reenje poetnog problema (x) = 3c
2x

5.2.2 Homogena jednaina
Neka je | neprekidna funkcija nad (o, l) Za jednainu oblika
= |
_
x
_
(5.6)
kaemo da je homogena diferencijalna jednaina prvog reda.
Uvedimo smenu
i(x) =
(x)
x

Tada je
(x) = x i(x),
(x) = i(x) +xi
(x)
Jednaina (5.6) se svodi na jednainu
i
=
| (i) i
x
koja razdvaja promenljive.
Ako je za svako i (o, l) | (i) i = 0, primenjujemo Teoremu 5.2.2.
Ako je (i
0
(o, l))| (i
0
) i
0
= 0, tada je

x
= i
0
i (x) = i
0
x je reenje
poetnog problema.
Ako je (i (o, l))| (i) i = 0, jednaina se svodi na jednainu
=

x
koja
razdvaja promenljive.
Primer 5.2.3 ôi opic :ccic Ji|c:citiolic cJioiic
J
Jx
=
x
2
+
2
x

Pccic Ako brojilac i imenilac sa desne strane podelimo sa x
2
dobijamo
J
Jx
=
1 + (
x
)
2
75
Uvodjenjem smene i =

x
i
x +i =
1 +i
2
i
i
x =
1 +i
2
i
i
i
x =
1
i

_
iJi =
_
Jx
x
1
2
i
2
= ln [x[ + ln [C[
2
= 2x
2
ln [Cx[
5.2.3 Jednaina koja se svodi na homogenu

Neka je
= |
_
o
1
x+l
1
+t
1
o
2
x+l
2
+t
2
_
Mogua su sledea dva sluaja:

(a)
o
1
l
1
o
2
l
2
= 0
Uvodjenjem smene i = o
1
x +l
1
dobijamo jednainu koja razdvaja promenljive.
(b)
o
1
l
1
o
2
l
2
= 0
Ako uvedemo smenu x = X +, = Y +, polazna jednaina postaje
JY
JX
= |
_
o
1
X +l
1
Y +o
1
+l
1
+t
1
o
2
X +l
2
Y +o
2
+l
2
+t
2
_
,
i ako je (, ) reenje sistema jednaina
o
1
+l
1
+ t
1
= 0
o
2
+l
2
+ t
2
= 0
dobijamo homogenu diferencijalnu jednainu
JY
JX
= |
_
o
1
X +l
1
Y
o
2
X +l
2
Y
_
, tj.
JY
JX
= |
_
o
1
+l
1
Y
X
o
2
+l
2
Y
X
_
Reenje date diferencijalne jednaine je oblika ,(X, Y) = 0, a reenje polazne

diferencijalne jednaine ,(x , ) = 0
Primer 5.2.4 Pciii Ji|c:citiolit cJioiit
J
Jx
=
4x4
4x++3
76
Pccic Kako sistem jednaina
4 4 = 0
4 + = 3
ima jedinstveno reenje = 1, = 1, uvodjenjem smene x = X + 1, = Y + 1,
zadata diferencijalna jednaina se svodi na homogenu
JY
JX
=
4X 4Y
4X +Y
,
koja se reava uvodjenjem smene i =
Y
X
X +i =
4 4i
4 +i
i
X =
4 i
2
i 4
_
i 4
4 i
2
=
_
JX
X

1
2
_
_
Ji
2 i
+ 3
_
Ji
2 +i
_
= ln [X[ + ln C

1
2
ln
(2 +i)
3
i 2
= ln [CX[
Y
X
2
(2 +
Y
X
)
3
= CX
Y 2X = C
2
(2X +Y)
3
Vraanjem smene X = x 1, Y = 1 dobijamo

2x + 3
2x 3
= C(x 1)
2
5.2.4 Linearna jednaina

Diferencijalna jednaina oblika
+| (x) = j(x), (5.7)

u kojoj su i
prvog stepena, se kae da je linearna diferencijalna jednaina prvog

reda.
Teorema 5.2.3 ^clo t | i j icp:cliJic ioJ iiic:volon (o, l) oJo poioi cJii
ivcio :ccic cJioiic () loc zoJovolovo pociii tlov (x
0
) = x
0
i Jciioio
c t (o, l) Pccic c Joio o
(x) = c
x
_
x
0
|(i)Ji
_
0
+
x
_
x
0
j(i)c
i
_
x
0
|(t)Jt
Ji
_
(5.8)
77
Ooloz Lako je proveriti da funkcija (5.8) zadovoljava jednainu (5.7).
Obratno, ako uvedemo smenu (x) = t(x)v(x),
(x) = t
(x)v(x) + t(x)v
(x), jed-
naina postaje
t
(x)v(x) +t(x)v
(x) +| (x)t(x)v(x) = j(x)

t
(x)v(x) +t(x)(v
(x) +| (x)v(x)) = j(x)

v
(x) +| (x)v(x) = 0 t
(x)v(x) = j(x)
Jv(x)
v(x)
= | (x)Jx t
(x)v(x) = j(x)
ln [v(x)[ =
x
_
x
0
| (i)Ji t
(x)v(x) = j(x)
v(x) = c
x
_
x
0
|(i)Ji
t
(x) = j(x)c
x
_
x
0
|(i)Ji
v(x) = c
x
_
x
0
|(i)Ji
t(x) =
x
_
x
0
j(i)c
i
_
x
0
|(t)Jt
Ji +C
(x) = t(x)v(x) = c
x
_
x
0
|(i)Ji
x
_
x
0
j(i)c
i
_
x
0
|(t)Jt
Ji +C
Iz poetnog uslova (x
0
) =
0
sledi da je C =
0
Dakle,
(x) = c
x
_
x
0
|(i)Ji
_
0
+
x
_
x
0
j(i)c
i
_
x
0
|(t)Jt
Ji
_
+
3
x
= 9x
3
Pccic
t
v +tv
+
3
x
tv = 9x
3
t
v +t
_
v
+
3
x
v
_
= 9x
3
v
+
3
x
v = 0 t
v = 9x
3
Jv
Jx
+
3
x
v = 0 t
1
x
3
= 9x
3
Jv
Jx
=
3
x
v t
= 9x
6
Jv
v
= 3
Jx
x
t =
9
7
x
7
+C
ln [v[ = 3 ln [x[
v =
1
x
3
78
= tv =
1
x
3
(
9
7
x
7
+C) =
9
7
x
4
+
C
x
3
5.2.5 Bernoullijeva jednaina

To je diferencijalna jednaina oblika
+| (x) = j(x)
, R (5.9)
Ako je = 0 ili = 1, jednaina je linearna. Inae, uvodjenjem smene
z(x) = ((x))
1
, z
(x) = (1 )
(x)
(x),
jednaina 5.9 se svodi na linearnu diferencijalnu jednainu oblika
z
(x) + (1 )| (x)z(x) = (1 )j(x)

+
1
x
= x
2
Pccic
Ako jednainu podelimo sa
2
, dobijamo
2
+
1
x
1
= x
Neka je z =
1
Tada je z
=
1
i zadata jednaina se svodi na linearnu diferen-

cijalnu jednainu
z

1
x
z = x,
koja se reava uvodjenjem smene z = tv
t
v +tv

1
x
tv = x
t
v +t(v

1
x
v) = x
v

1
x
v = 0 t
v = x
Jv
v
=
Jx
x
t
x = x
ln [v[ = ln [x[ t
= 1
v = x t = x +C
z = tv = x(x +C) = x
2
+Cx
=
1
z
=
1
x
2
+Cx
79
5.2.6 Jednaina totalnog diferencijala
Jednaina
P(x, )Jx +O(x, )J = 0 (5.10)
je jednaina totalnog diferencijala ako postoji funkcija | = |(x, ) iji je totalni
diferencijal jednak levoj strani te jednaine, tj. za koju u nekoj oblasti vai
J|(x, ) = P(x, )Jx +O(x, )J,
tj.
|
x
= P(x, ) i
|
= O(x, )
Ako postoji takva funkcija, onda iz J|(x, ) = 0 sledi da je reenje jednaine (5.10)
|(x, ) = C
Teorema 5.2.4 ^clo t P(x, ), O(x, ),
P
(x, ) i
O
x
(x, ) icp:cliJic t cJioi:tlo
povczoio olloii C
)cJioiio (10) c cJioiio ioiolioj Ji|c:citiolo olo i ono olo zo volo
(x, ) C voi
P
(x, ) =
O
x
(x, ) (5.11)
|tiltio |(x, ) Joio c o
|(x, ) =
x
_
x
0
P(i,
0
)Ji +
0
O(x, i)Ji
jJc c (x
0
,
0
) p:oizvolio iolo olloii C
Primer 5.2.7 Polozoii Jo c
(3x
2
6x)Jx + (x
3
+ 2)J = 0
cJioiio ioiolioj Ji|c:citiolo i :ciii c
Pccic Ako uvedemo oznake P = 3x
2
6x i O = x
3
+ 2, onda je P
=
3x
2
= O
x
, odakle sledi da je zadata jednaina totalnog diferencijala i postoji funkcija
| = |(x, ) za koju je
|
x
(x, ) = 3x
2
6x |
(x, ) = x
3
+ 2
|(x, ) = x
3
3x
2
+,()
|
(x, ) = x
3
+,
()
80
x
3
+,
() = x
3
+ 2
,
() = 2
,() =
2
+C
|(x, ) = x
3
3x
2
+
2
+C
5.2.7 Integracioni mnoitelj

Ako nije ispunjen uslov 5.11 postavlja se pitanje da li postoji funkcija | = | (x, ) za
koju je
| (x, )P(x, )Jx +| (x, )O(x, )J = 0
jednaina totalnog diferencijala. Ako postoji takva funkcija | , onda se kae da je |
integracioni mnoitelj.
Primer 5.2.8 Pciii Ji|c:citiolit cJioiit
(2x +x
2
+
3
)Jx + (2 +x
3
+x
2
)J = 0,
olo oio ino iiicj:otioii nioiicl ollilo | (x, ) = | (x)
Pccic Neka je P
1
= | (x, )(2x + x
2
+
3
), O
1
= | (x, )(2 + x
3
+ x
2
) i
i = x Tada je i
x
= , i
= x, i vai
|
x
(x, ) =
J|
Ji
Ji
Jx
=

| (i) i |
(x, ) =
J|
Ji
Ji
J
=

| (i) x
P
= O
x

| (i)x(2x +x
2
+
3
) +| (x
2
+ 3
2
) =

| (i)(2 +x
3
+x
2
) +| (3x
2
+
2
)

| (i)(2x
2
2
2
) = | (i)(2x
2
2
2
)

| (i) = | (i)
J| (i)
| (i)
= Ji
ln | (i) = i
| (i) = c
i
Znai, integracioni mnoitelj je | (x, ) = c
x
i zadata diferencijalna jednaina je
ekvivalentna jednaini
(2x +x
2
+
3
)c
x
Jx + (2 +x
3
+x
2
)c
x
J = 0
|
x
= (2x +x
2
+
3
)c
x
|
= (2 +x
3
+x
2
)c
x
| = 2
_
xc
x
Jx +
_
(x
2
+
2
)c
x
Jx +,() |
= 2c
x
+ (x
3
+x
2
)c
x
| = 2
_
xc
x
Jx +
_
1
(x
2
+
2
)c
x
_
xc
x
Jx
_
+,() |
= 2c
x
+ (x
3
+x
2
)c
x
| = (x
2
+
2
)c
x
+,()
|
= 2c
x
+ (x
3
+x
2
)c
x
+,
()
2c
x
+ (x
3
+x
2
)c
x
+,
() = 2c
x
+ (x
3
+x
2
)c
x
81
,
() = 0 ,() = C
|(x, ) = (x
2
+
2
)c
x
+C
Reenje zadate diferencijalne jednaine je
(x
2
+
2
)c
x
+C = 0
5.2.8 Clairautova jednaina

Clairautova diferencijalna jednaina je jednaina oblika
= x
+| (
) (5.12)
Teorema 5.2.5 ^clo |tiltio | ino J:tji izvoJ :ozliii oJ itlc t iiic:volt (, )
oJo t :ccio cJioiic (1.) lcJco
(o) iijtlo:io :ccic |tiltio = ,(x) ic t po:oncio:lc cJioiic
x = |
(i)
= i|
(i) + | (i)
i (, ), loo c Jciioio i iiic:volt (o, l) jJc c o = inf
<i<
|
(i),
l = sup
<i<
|
(i), (Ovo :ccic ic nocno Joliii iz opicj :ccio)

(l) opic :ccic
= Cx +| (C), C (, )
Ako diferenciramo jednainu (5.12), dobijamo
= x
+|
(x +|
)) = 0
Znai,
= 0 ili je x +|
) = 0
Ako je
= 0, onda je
= C, i uvrtavanjem u polaznu diferencijalnu jednainu

dobijamo opte reenje
= xC +| (C)
Kako je po pretpostavci |
(i) = 0, sledi da u intervalu (o, l) postoji inverzna

funkcija i = j(x) funkcije x = |
(i), tako da jednaine

x = |
(i)
= i|
(i) +| (i)
deniu u tom intervalu funkciju = ,(x)
Kako je x = |
(i), = i|
(i), gde je |
(i) = 0, to je
J
Jx
=

x
= i, odakle
sledi da je = ,(x) reenje polazne diferencijalne jednaine.
82
Primer 5.2.9 Pciii Cloi:otiovt Ji|c:citiolit cJioiit = x
+
1
2
Pccic Diferenciraemo polaznu diferencijalnu jednainu:
= x
(x +
) = 0
Jednaina
= 0 daje opte reenje

Cx +
C
2
2
,
a jednaina x +
= 0, singularno reenje
= x =
x
2
2

5.2.9 Lagrangeova jednaina

Lagrangeova diferencijalna jednaina je jednaina oblika
= x| (
) +j(
) (5.13)
Ako je | (
, onda je to Clairautova diferencijalna jednaina.

Inae, za | (
, ova jednaina se reava uvodjenjem parametra p =
Tada
je J = pJx i polazna jednaina je oblika
= x| (p) +j(p)
Diferenciranjem dobijamo
J = | (p)Jx + (x|
(p) +j
(p))Jp,
pJx = | (p)Jx + (x|
(p) +j
(p))Jp,
(| (p) p)Jx + (x|
(p) +j
(p))Jp = 0,
a to je za | (p) p = 0 linearna diferencijalna jednaina oblika
Jx
Jp
+
|
(p)
| (p) p
x +
j
(p)
| (p) p
= 0,
odakle dobijamo reenje u parametarskom obliku.
Ako postoji p = o za koje je | (p) = p, tada je i = ox +j(o) singularno reenje
Lagrangeove diferencijalne jednaine.
83
Primer 5.2.10 Pciii |oj:oijcovt Ji|c:citiolit cJioiit = x
2
+
2
^clo c p =
oJo c = xp
2
+p
2
Oi|c:citi:oicn Joliono
pJx = p
2
Jx + (2px + 2p)Jp,
p(p 1)Jx + 2p(1 +x)Jp = 0

^lo c p = 0 i p = 1, oiJo c zoJoio liico:io Ji|c:citiolio cJioiio
Jx
Jp
+ 2
1
p 1
x =
2
p 1
vcJino ncit x(p) = t(p)v(p), zo lot c x(p) = t
(p)v(p) +t(p)v
(p) Ooliono
t
v +t
_
v
+
2
p 1
v
_
=
2
p 1
+
2
p1
v = 0 t
v =
2
p1
Jv
Jp
=
2
p1
v t
1
(p1)
2
=
2
p1
Jv
v
=
2
p1
Jp t
= 2(p 1)
ln [v[ = 2 ln [p 1[ t = 2
(p1)
2
2
+C
v =
1
(p1)
2
x(p) = ((p 1)
2
+C)
1
(p 1)
2
= 1 +
C
(p 1)
2
,
(p) = xp
2
+p
2
|olo c (p 1)
2
=
C
x+1
, io c p = 1 +
C
x+1
, io zoncion t = (p) Joc opic
:ccic
= x + 1 +
C
2
x + 1
+ 2C
t clplitiiion ollilt
iijtlo:io :ccic oJoliono zo p = 0 i p = 1 ^lo c p = 0, oiJo c iijtlo:io
:ccic = 0 ^lo c p = 1, Joliono = x + 1
5.3 Diferencijalne jednaine vieg reda
5.3.1 Sniavanje reda diferencijalne jednaine
Reenja nekih diferencijalnih jednaina se mogu odrediti reavanjem odredjenih difer-
encijalnih jednaina nieg reda.

(i)
= | (x)
Neka je | neprekidna u (o, l) Tada je
(i1)
=
_
| (x)Jx = |
1
(x) +C
1
(i2)
=
_
(|
1
(x) +C
1
) = |
2
(x) +C
1
x +C
2

(x) = |
i
(x) +C
1
x
i1
(i1)!
+C
2
x
i2
(i2)!
+ +C
i1
x +C
i
84
Matematika 3 5.3. DIFERENCIJALNE JEDNAINE VIEG REDA
|(x,
(l)
,
(l+1)
, ,
(i)
) = 0
Uvodjenjem smene z =
(l)
data jednaina se svodi na diferencijalnu jednainu
|(x, z, z
, z
, , z
(il)
) = 0,
koja je reda i l
|(,
, ,
(i)
) = 0
Data diferencijalna jednaina ne sadri x Smenom
= z,ako pretpostavimo
da je nezavisna promenljiva, dobijamo
=
Jz
Jx
=
Jz
J
J
Jx
= z
Jz
J
,
=
J
Jx
(z
Jz
J
) = z(
Jz
J
)
2
+z
2 J
2
z
J
2
,

Zamenom u polaznu jednainu dobijamo
C(, z, z
, , z
(i1)
) = 0
koja je reda i 1
5.3.2 Linearne diferencijalne jednaine reda i
Opti oblik linearne diferencijalne jednaine je
(i)
(x) +o
1
(x)
(i1)
(x) + +o
i
(x)(x) = | (x), (5.14)
gde su | i o
1
, , o
i
neprekidne gunkcije na intervalu |
Teorema 5.3.1 ^clo t o
1
, , o
i
i | icp:cliJic |tiltic ioJ |, x
0
| i
0
,
1
, ,
i1

R oJo poioi cJiiivcio :ccic , Jciioio ioJ |, Ji|c:citiolic cJioiic (11)
loc zoJovolovo pociic tlovc (x
0
) =
0
,
(x
0
) =
1
, ,
(i1)
(x
0
) =
i1
5.3.3 Homogene linearne diferencijalne jednaine reda i

Opti oblik homogene linearne diferencijalne jednaine je
(i)
(x) +o
1
(x)
(i1)
(x) + +o
i
(x)(x) = 0, (5.15)
gde su | i o
1
, , o
i
neprekidne funkcije na intervalu |
Denicija 5.3.1 ^clo c i 2 i iclo t
1
, ,
i
:ccio cJioiic 1 Deter-
minanta Wronskog :ccio
1
, ,
i
t ioli x c
\(
1
, ,
i
)(x) =
1
(x)
2
(x)
i
(x)
1
(x)
2
(x)
i
(x)

(i1)
1
(x)
(i1)
2
(x)
(i1)
i
(x)
85
Teorema 5.3.2 ^clo t
1
, ,
i
:ccio cJioiic (1) (
1
, ,
i
) c liico:io
iczoviio olo i ono olo zo volo x | voi \(
1
, ,
i
)(x) = 0
Ooloz Vidi Zadatak 4.
Denicija 5.3.2 Fundamentalni skup reenja c liico:io iczovioi ltp oJ i :ccio
cJioiic (1) i lozo vclio:loj p:oio:o :ccio cJioiic (1)
Lema 5.3.1 (Formula Liouvillea, (Abela)) ^lo c x
0
|, ioJo c
\(
1
, ,
i
)(x) = \(
1
, ,
i
)(x
0
)c
x
_
x
0
o
i1
(i)Ji
, x |
Teorema 5.3.3 ^clo c
1
, ,
i
|tiJonciiolii ltp :ccio cJioiic (1)
oJo c opic :ccic cJioiic (1) Joio o
(x) = t
1
1
(x) +t
2
2
(x) + +t
i
i
(x), t
1
, t
2
, , t
i
R
5.3.4 Homogene linearne diferencijalne jednaine reda i sa kon-
stantnim koecijentima
Opti oblik homogene linearne diferencijalne jednaine sa konstantnim koecijentima
je
(i)
(x) +o
1
(i1)
(x) + +o
i
(x) = 0, o
1
, , o
i
R (5.16)
Uvedimo smenu = c
lx
Tada je
= lc
lx
,
= l
2
c
lx
,
(i)
(x) = l
i
c
lx
i
zamenom u jednainu (5.16) dobijamo
l
i
c
lx
+o
1
l
i1
c
lx
+ +o
i
lc
lx
= 0
Kako za svako x R vai c
lx
= 0, reenje dobijamo za
l
i
+o
1
l
i1
+ +o
i1
l +o
i
= 0 (5.17)
Jednaina (5.17) se kae da je karakteristina jednaina diferencijalne jednaine
(5.16).
Neka su l
1
, , l
i
reenja karakteristine jednaine. Fundamentalni skup reenja
(bazu skupa reenja)
1
, ,
i
jednaine 5.16 emo formirati u zavisnosti od ko-
rena karakteristine jednaine na sledei nain:
(1) Ako je l
i
realan koren karakteristine jednaine viestrukosti n, n 1, onda
su funkcije
i
1
, ,
i
n
, denisane sa
i
1
:= c
l
i
x
,
i
2
:= xc
l
i
x
,

i
n
:= x
n1
c
l
i
x
,
reenja jednaine (5.16).
86
(2) Ako je l
i
= o+il kompleksni koren karakteristine jednaine viestrukosti n,
n 1, onda su funkcije
i
1
, ,
i
n
,
i
n+1
, ,
2n
, denisane sa
i
1
:= c
ox
cos lx
i
n+1
:= c
ox
sin lx
i
2
:= xc
ox
cos lx
i
n+2
:= xc
ox
sin lx

i
n
:= x
n1
c
ox
cos lx
i
2n
:= x
n1
c
ox
sin lx
reenja jednaine (5.16).
(o)
= 0
(l)
+ = 0
(t)
(4)
+ 8
+ 16 = 0
Pccic
(a) Karakteristina jednaina:
l
2
l = 0 l(l 1) = 0 l
1
= 0, l
2
= 1
Opte reenje:
(x) = C
1
+C
2
c
x
(b) Karakteristina jednaina:

l
3
+ 1 = 0 (l + 1)(l
2
l + 1) = 0 l
1
= 1, l
2,3
=
1
2

3
2
i
Opte reenje:
(x) = C
1
c
x
+C
2
c
1
2
x
cos
3
2
x +C
3
c
1
2
x
sin
3
2
x
(c) Karakteristina jednaina:
l
4
+ 8l
2
+ 16 = 0 (l
2
+ 4)
2
= 0 l
1,2
= 2i, l
3,4
= 2i
Opte reenje:
(x) = C
1
cos 2x +C
2
sin 2x +C
3
x cos 2x +C
4
x sin 2x
87
5.3.5 Linearne diferencijalne jednaine reda i sa konstantnim ko-
ecijanetima
Opti oblik linearne diferencijalne jednaine sa kostantnim koecijentima je
(i)
+o
1
(i1)
+ +o
i
= | (x), o
1
, , o
i
R (5.18)
p
(x) cJio po:iiltlo:io :ccic cJioiic (18) i
l
(x)
:ccic oJjovo:otc lonojcic Ji|c:citiolic cJioiic
(i)
+o
1
(i1)
+ +o
i
=
0 oJo c opic :ccic cJioiic (18)
(x) =
l
(x) +
p
(x)
Metod varijacije konstanti.
Neka je
1
, ,
i
fundamentalni skup reenja odgovarajue homogene diferenci-
jalne jednaine. Tada je
(x) = t
1
(x)
1
(x) +t
2
(x)
2
(x) + +t
i
(x)
i
(x)
opte reenje jednaine (5.18), gde je (t
1
(x), , t
i
(x)) reenje sistema jednaina
1
(x)t
1
(x) +
2
(x)t
2
(x) + +
i
(x)t
i
(x) = 0
1
(x)t
1
(x) +
2
(x)t
2
(x) + +
i
(x)t
i
(x) = 0

(i1)
1
(x)t
1
(x) +
(i1)
2
(x)t
2
(x) + +
(i1)
i
(x)t
i
(x) = | (x)
=
1
1 +c
x
Pccic
Odgovarajua homogena diferencijalna jednaina je
= 0,
a njena karakteristina jednaina je
l
2
1 = 0 (l + 1)(l 1) = 0 l
1
= 1, l
2
= 1,
odakle je njeno reenje
l
(x) = C
1
c
x
+C
2
c
x
Opte reenje emo odrediti metodom varijacije konstanti.

c
x
C
1
+ c
x
C
2
= 0
c
x
C
1
c
x
C
2
=
1
1+c
x
c
x
C
1
+ c
x
C
2
= 0
2c
x
C
1
=
1
1+c
x
88
c
x
C
1
+ c
x
C
2
= 0
C
1
=
c
x
2(1+c
x
)
c
x c
x
2(1+c
x
)
+ c
x
C
2
= 0
C
1
=
_
c
x
2(1+c
x
)
Jx
C
1
(x) =
_
c
x
2(1+c
x
)
Jx =
1
2
ln [1 +c
x
[ +C
1
C
2
(x) =
_
c
2x
2(1+c
x
)
Jx =
1
2
(c
x
+ 1) +
1
2
ln [c
x
+ 1[ +C
2
Opte reenje zadate diferencijalne jednaine je

(x) = C
1
(x)c
x
+C
2
(x)c
x
=
_
1
2
ln [1 +c
x
[ +C
1
_
c
x
+
_
1
2
(c
x
+ 1) +
1
2
ln [c
x
+ 1[ +C
2
_
c
x
= C
1
c
x
+C
2
c
x

1
2
c
x
ln [1 +c
x
[
1
2
(c
x
+ 1) +
1
2
c
x
ln [c
x
+ 1[
.
Metod jednakih koecijenata.
Neka je P polinom stepena l, O polinom stepena n i | oblika
| (x) = c
ox
(P(x) cos lx +O(x) sin lx)
Tada je partikularno reenje je oblika
p
(x) = x
l
c
ox
((x) cos lx +P(x) sin lx),
gde su i P polinomi stepena noxn, l sa neodredenim koecijentima, a l je
viestrukost korena o +li karakteristine jednaine (ako o+li nije koren karakter-
istine jednaine, uzimamo l = 0).
Diferenciranjem funkcije
p
(x) i puta i uvrtavanjem u polaznu jednainu dobijamo
koecijente nepoznatih polinoma i P, a samim tim i partikularno reenje polazne
diferencijalne jednaine.
1
po:iiltlo:io :ccic cJioiic |
i
[] = |
1
(x) i
2
po:
iiltlo:io :ccic cJioiic |
i
[] = |
2
(x) oJo c (x) =
1
(x) +
2
(x) po:iiltlo:io
:ccic cJioiic |
i
[] = |
1
(x) +|
2
(x)
Primer 5.3.3
Pccic
89
5.3.6 Ojlerova diferencijalna jednaina
Ojlerova diferencijalna jednaina je nehomogena linearna diferencijalna jednaina
oblika
(ox +l)
i
(i)
+o
1
(ox +l)
(i1)
+ +o
i1
(ox +l)
+o
i
= | (x),
o
1
, , o
i
R, o R 0
Uvodenjem smene ox + l = c
i
, (onda je i = ln [ox + l[ i
Ji
Jx
=
o
ox+l
= oc
i
)
Ojlerova diferencijalna jednaina se svodi na diferencijalnu jednainu sa konstantnim
koecijentima. Uveemo oznaku =
J
Ji
i =
J
2
Ji
2

J
Jx
=
J
Ji
Ji
Jx
=
J
Ji
o
ox+l

= oc
i
J
Ji
= oc
i

J
2
Jx
2
=
J
Ji
Ji
Jx
= (oc
i
+oc
i

)oc
i

= o
2
c
2i
( )

Primer 5.3.4 Pciii Olc:ovt Ji|c:citiolit cJioiit J:tjoj :cJo
x
2
+x
+ = x
zo x 0
Pccic
Odgovarajua smena je x = c
i
, odakle je
= c
i
i
= c
2i
( ) Kada to
zamenimo u polaznu diferencijalnu jednainu dobijamo
c
2i
c
2i
( ) +c
i
c
i
+ = c
i
+ = c
i
Odgovarajua homogena diferencijalna jednaina je + = 0 i reenja njene
karakteristine jednaine l
2
+ 1 = 0 su l
1
= i i l
2
= i, odakle je
l
(i) =
C
1
cos i +C
2
sin i
Partikularno reenje traimo u obliku
p
= ^c
i
Kako je
p
=
p
= ^c
i
, sledi
da je ^ =
1
2
, tj.
p
=
1
2
c
i
Tako je
(i) =
l
(i) +
p
(i) = C
1
cos i +C
2
sin i +
1
2
c
i
i vraanjem smene x = c
i
je
(x) = C
1
cos(ln x) +C
2
sin(ln x) +
1
2
x
90
Matematika 3 5.4. PRIMENA DIFERENCIJALNIH JEDNAINA
5.4 Primena diferencijalnih jednaina
5.4.1 Harmonijsko oscilovanje.
Pretpostavimo da se materijalna taka mase n kree pod delovanjem elastine sile
| = :x, gde je l konstanta i : 0 Oznaimo sa , = ,(i) udaljenost materijalne
take u trenutku i od poloaja u kojem miruje. Prema drugom Njutnovom zakonu je
n
J
2
,
Ji
2
= :,, tj. n,
+:, = 0 odnosno
, +
2
, = 0, gde je
2
=
:
n
Dobili smo homogenu diferencijalnu jednainu sa konstantnim koecijentima. Odgo-

varajua karakteristina jednaina je
l
2
+
2
= 0
i njeni koreni su l
1
= i i l
2
= i Reenje date jednaine je
,(i) = C
1
cos i +C
2
sin i
Reenje poetnog problema ,(0) = ,
0
, ,
(0) = 0 je
,(i) = ,
0
cos i
5.4.2 Prigueno oscilovanje.
Pretpostavimo da na materijalnu taku deluje dodatno i sila | = ,
, 0 koja
koi njeno kretanje. Tada je
n
J
2
,
Ji
2
= :,
J,
Ji
, tj. n,
+,
+:, = 0, odnosno
,
+ 2,
+
2
, = 0, 2 =

n
,
2
=
:
n
Opet smo dobili homogenu diferencijalnu jednainu sa konstantnim koecijentima ija

karakteristina jednaina je
l
2
+ 2l + = 0
5.4.3 Prinudno oscilovanje
Dalju modikaciju dobijamo ako pretpostavimo da na materijalnu taku deluje jo i
spoljanja sila j koja se menja u zavisnosti od vremena i Tada je
n
J
2
,
Ji
2
= :,
J,
Ji
+ j(i), tj. n,
+,
+:, = j(i), odnosno

,
+ 2,
+
2
, = | (i), 2 =

n
,
2
=
:
n
i | (i) =
j(i)
n

Ovim smo dobili nehomogenu diferencijalnu jednainu sa konstantnim koecijen-
tima.
91
5.5 Zadaci za vebu
1. Odrediti red i stepen sledeih diferencijalnih jednaina
(a)
J
3
Jx
3
+ (
J
2
Jx
2
)
4
=
J
Jx
,
(b)
(4)
+ 4
(3)
+ 6
+ 4
+ = 0
Pccic
(a) obina diferencijalna jednaina reda 3, stepena 4.
(b) obina diferencijalna jednaina reda 4, prvog stepena.
2. Eliminisati konstantu C iz jednaine x
2
= 1 +Cx i reiti je.
Pccic
Diferenciranjem po x dobijamo
2x + x
2
= C,
to kada se uvrsti u datu jednainu daje linearnu diferencijalnu jednainu
x
2
= 1 + (2x +x
2
)x x
3
+x
2
= 1
+
1
x
=
1
x
2
3. Dokazati Teoremu ??
4. Neka su
1
, ,
i
reenja (5.15). (
1
, ,
i
) je linearno nezavisna ako i
samo ako za svako x | vai \(
1
, ,
i
)(x) = 0 Dokazati!
Ooloz
(=)
Pretpostavimo da je (
1
, ,
i
) linearno nezavisna i-torka reenja i da postoji
x
0
| tako da vai \(
1
, ,
i
) (x
0
) = 0
Posmatrajmo homogen sistem algebraskih jednaina:
1
(x
0
)C
1
+
2
(x
0
)C
2
+ +
i
(x
0
)C
i
= 0
1
(x
0
)C
1
+
2
(x
0
)C
2
+ +
i
(x
0
)C
i
= 0

(i1)
1
(x
0
)C
1
+
(i1)
2
(x
0
)C
2
+ +
(i1)
i
(x
0
)C
i
= 0
Determinanta posmatranog sistema je
1
(x
0
)
2
(x
0
)
i
(x
0
)
1
(x
0
)
2
(x
0
)
i
(x
0
)

(i1)
1
(x
0
)
(i1)
2
(x
0
)
(i1)
i
(x
0
)
,
to je jednako vrednosti \(
1
, ,
i
)(x
0
) determinante Wronskog u taki x
0
,
a ta vrednost je prema pretpostavci jednaka nuli.
92
Ako je determinanta homogenog sistema jednaka nuli, onda sistema ima bar
jo jedno reenje osim trivijalnog reenja (trivijalno reenje je (C
1
, , C
i
) = (0,
, 0)). Znai, postoji resenje algebraskog sistema sa osobinom (C
1
, , C
i
) =
(0, , 0) Formirajmo pomou tog netrivijalnog reenja reenje
,(x) = C
1
1
(x) +C
2
2
(x) + +C
i
i
(x)
Iz algebraskog sistema jednaina sledi da je
,(x
0
) = 0, ,
(x
0
) = 0, , ,
(i1)
(x
0
) = 0
Kako iste uslove zadovoljava i funkcija (x) 0, na osnovu jedinstvenosti
reenja poetnog problema sledi da je , = , tj. da je
C
1
1
(x) +C
2
2
(x) + +C
i
i
(x) = 0, za svako x |
to je u suprotnosti sa pretpostvakom da je (
1
, ,
i
) linearno nezavisna.
Zakljuujemo da polazna pretpostavka nije tana i da vai \(x) = 0 za svako
x |
(=)
Neka je \(x) = 0 za svako x | Pretpostavimo da je i-torka reenja
(
1
, ,
i
) linearno zavisna. Tada postoje konstante C
1
, , C
i
za koje vai
(C
1
, , C
i
) = (0, , 0) i
1
(x
0
)C
1
+
2
(x
0
)C
2
+ +
i
(x
0
)C
i
= 0
1
(x
0
)C
1
+
2
(x
0
)C
2
+ +
i
(x
0
)C
i
= 0

(i1)
1
(x
0
)C
1
+
(i1)
2
(x
0
)C
2
+ +
(i1)
i
(x
0
)C
i
= 0
Medjutim, za svako x | prethodni algebarski sistem linearnih jednaina
ima determinantu \(x) = 0, to znai da sistem ima jedinstveno reenje
(C
1
, , C
i
) = (0, , 0), to dovodi do kontradikcije. Dakle, naa pretpostavka
da je i-torka reenja linearno zavisna nije tana.
5. Reiti poetni problem
= x
3
+ 3x
2
+c
x
, (0) = 1
Pccic
Zadata diferencijalna jednaina moe se reiti direktnom primenom integrala,
= x
3
+ 3x
2
+ c
x
=
1
4
x
4
+x
3
c
x
+C
Uvrtavanjem u poetni uslov,
(0) = 1 1 = 1 +C C = 2 i =
1
4
x
4
+x
3
c
x
+ 2
6. Nai opte reenje diferencijalne jednaine sa razdvojenim promenljivim
93
(a)
= (
x
)
2
, x = 0
(b)
=
1
1x
, x = 1
(c) cos
2
cot xJx + tan sin
2
xJ = 0
Pccic
(a)
=

2
x
2

_
J
2
=
_
Jx
x
2
=
1
x
+C
x
x
= C
(b)
=
1
1x

_
J
1
=
_
Jx
1x
ln [1 [ = ln [1 x[ + ln [C[
ln [
1x
1
[ = ln [C[
1x
1
= C
(c) cos
2
tijxJx + tg sin
2
xJ = 0
_
tijx
sin
2
x
Jx =
_
tg
cos
2
1
2
ctg
2
x =
1
2
ij
2
+C
ij
2
tij
2
x = C
7. Odrediti jednainu krive koja prolazi kroz taku (2, 0) i za koju je odseak
tangente izmedju take dodira i -ose jednak 2
Pccic
Jednaina tangente kroz taku (x, ) je
=
x +i
i ta prava see -osu u taki (0,
x) Ako je rastojanje izmedju taaka

(0,
x) i (x, ) jednako 2, dobijamo jednainu koja razdvaja promenljive

_
x
2
+ ( +
x )
2
= 2
x
2
+x
2
2
= 4
4 x
2
x

_
J =
_
4 x
2
x
Jx
= 2 ln
_
2
4 x
2
x
_
+
_
4 x
2
+C
Iz poetnog uslova sledi da je C = 0 Jednaina traene krive je
= 2 ln
_
2
4 x
2
x
_
+
_
4 x
2
94
8. Nai ono reenje diferencijalne jednaine x
+x
2
2
= 0, koje prolazi kroz
taku (1, 0)
Pccic
Ako je x = 0, onda vai
x
+x
2
2
= 0 x
=
2
x
2

=

2
x
2
x

Ako brojilac i imenilac sa desne strane podelimo sa x
2
,
=
(
x
)
2
1
Uvodjenjem smene i =

x
,
i
x +i =
i
2
1
i
i
x =
i
2
1
i
i i
x =
1
i
_
iJi =
_
Jx
x
1
2
i
2
= ln [Cx[
2
= 2x
2
ln
C
x
(1) = 0 0 = 2 ln [C[ [C[ = 1

2
= 2x
2
ln
1
x
9. Nai opte reenje homogene diferencijalne jednaine

(a)
=

2
xx
2
,
(b) (3
2
+ 3x +x
2
)Jx = (x
2
+ 2x)J, 3
2
+ 3x +x
2
= 0,
(c)
= c
x
+

x
, x = 0
Pccic
Neka je i =

x
, odakle je = ix i
= i
x +i
(a)
=
(
x
)
2
x
1
i
x +i =
i
2
i 1
i
x =
i
2
i
2
+ 1
i 1

_
(i 1)Ji =
Jx
x

1
2
i
2
= ln [Cx[
2
= 2x
2
ln [Cx[
(b)
(3
2
+ 3x +x
2
)Jx = (x
2
+ 2x)J
=
3
2
+ 3x +x
2
x
2
+ 2x

=
3(
x
)
2
+ 3
x
+ 1
1 + 2
x
i
x +i =
3i
2
+ 3i + 1
1 + 2i

_
2i + 2 1
i
2
+ 2i + 1
Ji =
_
Jx
x
x
x +
= ln
Cx
3
(x +)
2
95
(c)
i
x +i = c
i
+i c
i
Ji =
Jx
x
c
x
= ln [Cx[ = x ln [ ln [Cx[[
10. Nai opte reenje diferencijalne jednaine
(a)
=
2x3+1
4x+61
,
(b) (x + + 3)Jx + (x + 3)J = 0
Pccic
(a) Neka je i = 2x 3 Tada je i
= 2 3
, odakle je
=
1
3
(2 i
) i
1
3
(2 i
) =
i + 1
2i 1
_
2i + 1
7i + 5
Ji =
_
Jx
2
7
i
3
49
ln [7i + 5[ = x +C
14(2x 3) 3 ln [14x 21 + 5[ = 49x +C
(b) Kako za reenje sistema
+ = 3
+ = 3
dobijamo = 3, = 0, uvodjenjem smene x = X 3, = Y, dobijamo
homogenu diferencijalnu jednainu
JY
JX
=
X + Y
X +Y
i
X +i =
1 +i
1 +i
_
i 1
(i 1)
2
+ 2
Ji =
JX
X
1
2
ln [2 (i 1)
2
[ = ln [Cx[
C
_
Y
2
+ 2XY +X
2
= 1
2
+ 2x +x
2
6x + 6 + 9 = C
2
11. Reiti linearnu diferencijalnu jednainu
(a)

x
= x
3
,
(b)
+ 2x = xc
x
2
,
(c) J =
x
4
+
x
Jx,
96
(d) (1 +x
2
)
2x = (1 +x
2
)
2
Pccic
Linearna diferencijalna jednaina se reava uvodjenjem smene = tv za koju
je
= t
v +tv
(a)
t
v +tv

1
x
tv = x
3
t
v + t(v

1
x
v) = x
3
v

1
x
v = 0 t
v = x
3
_
Jv
v
=
_
Jx
x
t
= x
2
v = x t =
1
3
x
3
+C
= tv = x(
1
3
x
3
+C) =
1
3
x
2
+Cx
(b)
t
v +tv
+ 2xtv = xc
x
2
t
v + t(v
+ 2xv) = xc
x
2
v
+ 2xv = 0 t
v = xc
x
2
_
Jv
v
= 2
_
xJx t
c
x
2
= xc
x
2
v = c
x
2
t
= x
t =
1
2
x
2
+C
= tv = c
x
2
_
1
2
x
2
+C
_
(c) Zadata jednaina je ekvivalentna jednaini pod (a):

J =
x
4
+
x
Jx
J
Jx
= x
3
+
1
x

1
x
= x
3
(d)
(1 +x
2
)
2x = (1 +x
2
)
2

2x
1 +x
2
= 1 +x
2
t
v +tv

2x
1 +x
2
tv = 1 +x
2
t
v +t
_
v

2x
1 +x
2
v
_
= 1 +x
2
97
v

2x
1 +x
2
v = 0 t
v = 1 +x
2
_
Jv
v
=
_
2x
1 +x
2
Jx t
(1 +x
2
) = 1 +x
2
ln [v[ = ln [1 +x
2
[ t
= 1
v = 1 +x
2
t = x +C
= tv = (x +C)(1 +x
2
)
12. Reiti Bernoullijevu diferencijalnu jednainu
(a) J = (
2
x
x
3
)Jx
(b) x
+ =
3
ln x
Pccic
(a)
J =
_
2
x
x
3
_
Jx
J
Jx
=

x
x
3
1
x
= x
3
1
1
x
2
= x
3
Dobijena jednaina se uvodjenjem smene z =

2
, z
= 2
, svodi na
linearnu diferencijalnu jednainu
z

2
x
z = 2x
3
t
v +tv

2
x
tv = 2x
3
t
v + t
_
v

2
x
_
= 2x
3

2
x
v = 0 t
v = 2x
3
_
Jv
v
= 2
_
Jx
x
t
= 2x
v = x
2
t = x
2
+C
z = tv = x
2
(x
2
+C)
2
= x
2
(x
2
+C)
(b)
x
+ =
3
ln x
+
1
x
=
2
ln x

2
+
1
x
1
= ln x
Uvedimo smenu z =
1
, z
=
1
1
x
z = ln x t
v+tv
1
x
tv = ln x t
v+t
_
v
1
x
v
_
= ln x
v

1
x
v = 0 t
v = ln x
_
Jv
v
=
_
Jx
x
t =
_
ln x
x
Jx
v = x t =
1
2
ln
2
x +C
z =
1
2
x ln
2
x +CX
1
=
1
2
x ln
2
x +CX
98
13. Nai opte reenje diferencijalne jednaine (2x
3
x
2
2 + 3)Jx (x
2
+
2x)J = 0
Pccic
Kako za P = 2x
3
x
2
2+3 i O = (x
2
+2x) sledi P
= 2x2 = O
x
,
zadata je jednaina totalnog diferencijala. Postoji funkcija | = |(x, ) za koju
vai
|
x
(x, ) = 2x
3
x
2
2 + 3 |
(x, ) = (x
2
+ 2x)
|(x, ) =
1
2
x
4
1
2
x
2
2
2x + 3x +,()
|
(x, ) = x
2
2x +,
()
x
2
2x +,
() = (x
2
+ 2x) ,
() = 0 ,() = C
|(x, ) =
1
2
x
4
1
2
x
2
2
2x + 3x +C
1
2
x
4
1
2
x
2
2
2x + 3x +C = 0
14. Pokazati da diferencijalna jednaina (x
2
)Jx + 2xJ = 0 ima integracioni
mnoitelj oblika | = | (x) i nai njeno opte reenje.
Pccic
Ako je | = | (x) integracioni mnoitelj zadate jednaine, onda je

| (x) = 0 i
| (x)(x
2
)Jx + 2x| (x)J = 0
je jednaina totalnog diferencijala, tj. postoji funkcija | = |(x, ) za koju vai
(| (x)(2x
2
)) =

x
(2x| (x)) 2| (x) = 2| (x) + 2x|
(x) 4| (x) = 2x|
(x)
|
(x) =
2
x
| (x)
_
J| (x)
| (x)
=
_
2
Jx
x
| (x) =
1
x
2
Zadata diferencijalna jednaina je ekvivalentna jednaini totalnog diferencijala

_
1
x

2
x
2
_
Jx + 2
x
J = 0
|
x
(x, ) =
1
x

2
x
2
|
(x, ) = 2
x
|(x, ) = ln [x[ +

2
x
+,(x)
|
(x, ) = 2
x
+,
(x)
2
x
+,
(x) = 2
x
,
(x) = 0 ,(x) = C
|(x, ) = ln [x[ +

2
x
+C
99
ln [x[ +

2
x
+C = 0
15. Odrediti opte i singularno reenje Clairautove diferencijalne jednaine
(a) = x
+
1
(b) = x
+
_
1 +
2
Pccic
(a) Diferenciranjem polazne jednaine je
+x
(x
1
2
) = 0 (
= 0 x
1
2
= 0)
Ako je
= 0 onda je
= C i opte reenje polazne diferencijalne

jednaine je
= Cx +
1
C

Singularno reenje zadate jednaine dato je parametarskim jednainama
x(p) =
1
p
2
(p) = p(
1
p
2
) +
1
p
x(p) =
1
p
2
(p) =
2
p
Ako iz druge jednaine izrazimo p = p() i zamenimo u prvu jednainu

dobijamo singularno reenje u implicitnom obliku
x =
1
4
(b) Ako diferenciramo zadatu jednainu, onda je
+x
+
2
2
_
1 +
2
_
x+
2
2
_
1 +
2
_
= 0 (
= 0x+

_
1 +
2
= 0)
Opte reenje je
= Cx +
_
1 +C
2
,
a singularno
x(p) =
p
1+p
2
(p) =
p
2
1+p
2
+
_
1 +p
2

x(p) =
p
1+p
2
(p) =
1
1+p
2

x
2
(p) =
p
2
1+p
2
2
(p) =
1
1+p
2
,
odnosno
x
2
= 1
2
100
16. Odrediti opte i singularna reenja Lagrangeove diferencijalne jednaine
(a) = 2x
+
2
(b) = 2x
+
1
2
2
3
+ 2
Pccic
(a) Uvodjenjem parametra
= p i diferenciranjem dobijamo
= 2xp+p
2
J = 2pJx+(2x+2p)Jp pJx = 2pJx+(2x+2p)Jp pJx+(2x+2p)Jp = 0,
to je za p = 0 linearna diferencijalna jednaina
x
(p) +
2
p
x = 2
i reava se uvodjenje smene x = tv
t
v +tv
+
2
p
tv = 2 t
v +t(v
+
2
p
v) = 2
v
+
2
p
v = 0 t
v = 2
Jv
v
= 2
Jp
p
t
= 2p
2
v =
1
p
2
t =
2
3
p
3
+C
Reenje posmatrane linearne diferencijalne jednaine je
x(p) = t(p)v(p) =
2
3
p +
C
p
2
,
a opte reenje zadate diferencijalne jednaine je
x(p) =
2
3
p +
C
p
2
(p) = 2xp +p
2
= 2(
2
3
p +
C
p
2
)p +p
2
=
1
3
p
2
+
C
p
Ako je p = 0, onda je = 0 singularno reenje.

(b) Jednaina
= 2px +
1
2
p
2
3p + 2
se diferenciranjem svodi na linearnu diferencijalnu jednainu
pJx = 2pJx+(2x+p3)Jp pJx+(2x+p3)Jp = 0 x
+
2
p
x =
3
p
1
Uvodjenjem smene x(p) = t(p)v(p), dobijamo
t
v +tv
+
2
p
tv =
3
p
1 t
v + t(v
+
2
p
v) =
3
p
1
101
v
+
2
p
v = 0 t
v =
3
p
1
Jv
v
= 2
Jp
p
t
1
p
2
=
2
p
1
ln [v[ = 2 ln [p[ t
= 2p p
2
v =
1
p
2
t = p
2
1
3
p
3
+C
Reenje posmatrane linearne jednaine je
x(p) = t(p)v(p) = 1
1
3
p +
C
p
2
,
a opte reenje polazne je
x(p) = 1
1
3
p +
C
p
2
(p) =
1
6
p
2
p + 2 +
2C
p

Za p = 0 dobijamo singularno reenje = 2
(3)
= 4
_
Pccic
Smenom z =
sniava se red diferencijalne jednaine i dobijamo jednainu

sa razdvojenim promenjljivim
z
=

z
_
1
z
Jz = 4
_
Jx 2
z = 4(x +C) z = 4(x

2
+ 2x +C)
Kada vratimo smenu, direktnom integracijom dobijamo
= 4(x
2
+ 2x +C
1
)
=
4
3
x
3
+ 4x
2
+ 4C
1
x +C
2
=
1
3
x
4
+
4
3
x
3
+ 2C
1
x
2
+C
2
x +C
3
=
1
15
+
1
3
x
4
+
2
3
C
1
x
3
+
1
2
C
2
x
2
+C
3
x +C
4
18. Nai opte reenje diferencijalne jednaine x = c
Pccic
Ako uvedemo parametar p =
, onda je x = c
p
+p, odakle je
J =
Jx = p(c
p
+p)Jp
Integraljenjem dobijamo
=
_
_
pc
p
+
1
2
p
2
_
Jp = pc
p
c
p
+
1
6
p
3
+C
Opte reenje u parametarskom obliku je
x(p) = c
p
+ p
(p) = pc
p
c
p
+
1
6
p
3
+C
102
(a)
(5)
(3)
= 0,
(b) 2
+ 2
= 0,
(c)
+ 2 = 0,
(d)
(4)
+ 2
+ = 0
Pccic
(a) Karakteristina jednaina je
l
5
l
3
= 0 l
3
(l
2
1) = 0 l
1,2,3
= 0, l
4
= 1, l
5
= 1,
odakle je opte reenje
(x) = C
1
+C
2
x + C
3
x
2
+C
4
c
x
+C
5
c
x
(b) Karakteristina jednaina:

2l
2
+ 2l 1 = 0 l
1,2
=
1
3
2

Opte reenje:
(x) = C
1
c
1+
3
2
+C
2
c
1
3
2
(c) Karakteristina jednaina:

l
2
2l + 2 = 0 l
1
= 1 +i, l
2
= 1 i
Opte reenje:
(x) = C
1
c
x
cos x +C
2
c
x
sin x
(d) Karakteristina jednaina:
l
4
+ 2l
2
+ 1 = 0 (l
2
+ 1)
2
= 0 l
1,2
= i, l
3,4
= i
Opte reenje:
(x) = C
1
cos x+C
2
sin x+C
3
x cos x+C
4
x sin x = (C
1
+C
3
x) cos x+(C
2
+C
4
x) sin x
+ 3
+ 3
+ = 8c
x
Pccic
Odgovarajua homogena diferencijalna jednaina je
+ 3
+ 3
+ = 0,
a njena karakteristina jednaina
l
3
+ 3l
2
+ 3l + 1 = 0 (l + 1)
3
= 0
103
Koreni karakteristine jednaine su l
1,2,3
= 1, odakle sledi da je reenje
odgovarajue homogene diferencijalne jednaine
l
(x) = C
1
c
x
+C
2
xc
x
+C
3
x
2
c
x
+C
4
x
3
c
x
Partikularno reenje emo odrediti metodom neodredjenih koecijenata Za
p
(x) = ^c
x
je
p
(x) =
p
(x) =
p
(x) = ^c
x
i uvrtavanjem u zadatu jednainu dobijamo
8^c
x
= 8c
x
^ = 1
(x) =
l
(x) +
p
(x) = C
1
c
x
+C
2
xc
x
+C
3
x
2
c
x
+C
4
x
3
c
x
+c
x
+ 2
= xc
x
+x
2
+ 2
Pccic
Karakteristina jednaina odgovarajue homogene diferencijalne jednaine
+ 2
= 0
je
l
3
+2l
2
+l = 0 l(l
2
+2l +1) = 0 l(l +1)
2
= 0 l
1
= 0, l
2,3
= 1
Reenje odgovarajue homogene diferencijalne jednaine je
l
(x) = C
1
+C
2
c
x
+C
3
xc
x
Partikularno reenje je oblika

p
(x) =
p
1
(x) +
p
2
(x), gde su
p
1
i
p
2
dobijeni
metodom neodredjenih koecijenata. Ako
p
1
(x) = (^x +B)c
x
p
1
(x) = (^x +^ +B)c
x
p
1
(x) = (^x + 2^ +B)c
x
p
1
(x) = (^x + 3^ +B)c
x
uvrstimo u jednainu
+ 2
= xc
x
104
dobijamo
(^x + 3^ +B + 2^x + 4^ + 2B +^x +^ +B)c
x
= xc
x
^ =
1
4
, B =
1
2
odakle je
p
1
(x) = (
1
4
x
1
2
)c
x
Za drugo partikularno reenje dobijamo
p
2
(x) = (^x
2
+Bx +C)x
p
2
(x) = 3^x
2
+ 2Bx +C
p
2
(x) = 6^x + 2B
p
2
(x) = 6^
i uvrtavanjem u jednainu
+ 2
= x
2
+ 2
dobijamo
6^ + 12^x + 4B3^x
2
+ 2Bx +C = x
2
+ 2 ^ =
1
3
, B =
1
2
, C = 2
Znai,
p
2
= x(
1
3
x
2
+ 2)
(x) =
l
(x) +
p
(x) = C
1
+C
2
c
x
+C
3
xc
x
+ (
1
4
x
1
2
)c
x
+
1
3
x
3
+ 2x
(x + 5)
2
+ 3(x + 5)
+ 4 =
ln(x + 5)
x + 5
, x 5
uvodjenjem smene c
i
= x + 5
Pccic
Koristei smenu c
i
= x + 5, dobijamo
J
Jx
= c
i

J
2
Jx
2
=
J
Ji
(c
i
)
Ji
Jx
= ( c
i
c
i
)c
i
= c
2i
( )
105
odakle polazna diferencijalna jednaina prelazi u jednainu sa konstantnim
koecijentima
c
2i
c
2i
( ) + 3c
i
c
i
+ 4 = ic
i
+ 3 + 4 = ic
i
+ 2 + = ic
i
Karakteristina jednaina odgovarajue homogene diferencijalne jednaine je
l
2
+ 2l + 1 = 0 (l + 1)
2
= 0 l
1,2
= 1
Znai,
l
(i) = C
1
c
i
+C
2
ic
i
Partikularno reenje emo odrediti metodom neodredjenih koecijenata
p
(i) = i
2
(î +B)c
i

p
(i) = (î
3
+ (3^ B)i
2
+ 2Bi)c
i

p
(i) = î
3
+ (6^ +B)i
2
+ (6^ 4B)i + 2B
^ =
1
6
, B = 0
odakle je
(i) =
l
(i) +
p
(i) = C
1
c
i
+C
2
ic
i
+
1
6
i
3
c
i

(x) =
1
x + 5
+
ln(x + 5)
x + 5
+
ln
3
(x + 5)
6(x + 5)

106
Chapter 6
Laplasove transformacije
6.1 Denicija
Denicija 6.1.1 (Denicija Laplasove transformacije) Laplasova transformacija | c
|tiltio loo |tiltii | Jciioio io iiic:volt (0, ) p:iJ:ttc |tiltit (lonplclic
p:oncilivc) | Jciioit io lcJci ioii
|() =
_
0
c
i
| (i)Ji (6.1)
jJc c :coloi l:o ( ôc c ponoi:oii i lonplcloi l:o) Picno
/| (i) = |()
|tiltio | c original o | slika iiicj:olic i:oi|o:notic
Laplasova transformacija postoji, ako postoji R za koji integral (6.1) konver-
gira.
Ako je | = |() Laplasova transformacija funkcije | = | (i), tj. /| (i) = |(),
onda se ka da je | inverzna Laplasova transformacija funkcije | i pie se
| (i) = /
1
|()
i kae se da je /
1
operator inverzne Laplasove transformacije.
Primer 6.1.1 ôi |oploovt i:oi|o:notit |tiltic
(o) | (i) = 1,
(l) | (i) = i,
(t) | (i) = c
oi
(t) | (i) = sin i
CHAPTER 6. LAPLASOVE TRANSFORMACIJE Matematika 3
Pccic
(a) Za 0 je
/| (i) =
_
0
c
i
Ji = lim
_
0
c
i
Ji =
1
lim
c
i
[
i=
i=0
=
1
lim
(c
1) =
1
(Ako je 0, onda je lim
= 0)
(b) Koristei parcijalnu integraciju, za 0, vai
/| (i) =
_
0
c
i
iJi = lim
_
0
i c
i
Ji
= lim
(
1
ic
i
2
c
i
)[
0
=
1
2
(c)
/[c
oi
] =
_
0
c
i
c
oi
Ji = lim
_
0
c
(o)i
Ji
=
1
o
lim
c
(o)i
[
i=
i=0
=
1
o
(d)
/[sin i] =
_
0
c
i
sin iJi = lim
_
0
c
i
sin iJi
Neka je | =
_
0
c
i
sin iJi
Parcijalnom integracijom
t = c
i
Jv = sin iJi
Jt = c
i
Ji v = cos i
dobijamo
| = cos ic
i
[
i=
i=0

_
0
c
i
cos iJi
108
Matematika 3 6.2. EGZISTENCIJA
Jo jedna parcijalna integracija
t = c
i
Jv = cos iJi
Jt = c
i
Ji v = sin i
implicira
| = cos c
+ 1 (sin ic
i
[
i=
i=0
+|)
Ako pustimo da , onda je (za 0)
(1 +
2
) lim
| = 1 odakle je /[sin i] =
1
1 +
2
6.2 Egzistencija
Denicija 6.2.1 ^clo c i
0
N |ocno Jo c |tiltio | eksponencijalnog reda
kada i olo poioc :colii l:ocvi ^ 0 i iolvi Jo c zo volo i i
0
[| (i)[ < ^c
i
Teorema 6.2.1 ^lo c |tiltio | po Jclovino icp:cliJio io volon zoivo:cion iiic:
volt [0, ] i clpoicitiolioj :cJo zo i , oiJo poioi |oploovo i:oi|o:notio
/| (i)
Ooloz
_
0
c
i
| (i) =
i
0
_
0
c
i
| (i) +
_
i
0
c
i
| (i)
Kako je po pretpostavci funkcija | po delovima neprekidna na intervalu [0, i
0
],
prvi integral sa desne strane jednakosti postoji.
Za drugi integral sa desne strane jednakosti vai:
_
0
c
i
| (i)Ji
_
0
[c
i
| (i)[Ji =
_
i
0
c
i
[| (i)[Ji
_
i
0
c
i
^c
i
Ji = ^ lim
_
i
0
c
()i
Ji
=
^

lim
c
()i
[
0
=
^

Odatle direktno sledi da za svako dati integral konvergira, ime smo
dokazali da postoji Laplasova transformacija.
109
6.3 Osobine Laplasovih transformacija
Neka je /| (i) = |() i /j(i) = C()
6.3.1 Linearnost
Teorema 6.3.1 / c liico:io i:oi|o:notio i zo p:oizvolic :colic l:ocvc o i l
voi
/o| (i) +lj(i) = o/| (i) +l/j(i) , o, l R
Ooloz
/o| (i) +lj(i) =
_
0
c
i
(o| (i) +lj(i))Ji
= o
_
0
c
i
| (i) +l
_
0
j(i)Ji
= o/| (i) +l/j(i)
Primer 6.3.1 |z:otioii /

_
5 + 4i + 3c
2i
2 sin i
_
Pccic
/
_
5 + 4i + 3c
2i
2 sin i
_
= 5/1 + 4/i + 3/
_
c
2i
_
2/sin i
=
5
+
4
2
+
3
2

2
1 +
2
6.3.2 Slinost
Teorema 6.3.2
/| (oi =
1
o
|
_
o
_
, o R
Ooloz Uvodjenjem smene t = oi dobijamo Jt = oJi i vai
t|| (oi) =
_
0
c
i
| (oi)Ji =
1
o
_
0
c
o
t
| (t)Jt
=
1
o
|
_
o
_
110
Matematika 3 6.3. OSOBINE LAPLASOVIH TRANSFORMACIJA
Posledica 6.3.1
|(o) =
1
o
/
_
|
_
i
o
__
Primer 6.3.2 ôi |oploovt i:oi|o:notit |tiltic /sin(oi)
Pccic Neka je |() = /sin i , tj. |() =
1
1+
2
Tada je
/sin(oi) =
1
o
|
_
o
_
=
1
o
1
1 + (
o
)
2
=
o
2
+o
2
6.3.3 Translacija
Teorema 6.3.3 ^clo c l(i) =
_
| (i o) , i o
0 , i < o
oJo c
/l(i) = c
o
|(), o 0
Ooloz Uvodjenjem smene t = i o, dobijamo
/l(i) =
_
0
c
i
l(i)Ji =
o
_
0
c
i
l(i)Ji +
_
o
c
i
l(i)Ji
=
_
o
c
i
| (i o)Ji
=
_
o
c
(t+o)
| (t)Jt = c
o
_
o
c
t
| (t)Jt
= c
o
|()
Primer 6.3.3 OJ:cJiii |oploovt i:oi|o:notit |tiltic | (i) = (i 3)

2
Pccic
|() = /
_
(i 3)
2
_
= c
3
/
_
i
2
_
= c
3
2
111
6.3.4 Priguenje
Teorema 6.3.4
/c
oi
| (i) = |( o), l R (6.2)
Ooloz
/
_
c
oi
| (i)
_
=
_
0
c
i
c
oi
| (i)Ji
=
_
0
c
(o)i
| (i)Ji = |( o)
Primer 6.3.4 OJ:cJiii |oploovt i:oi|o:notit |tiltic | (i) = c

2i
sin 3i
Pccic Kako za | (i) = sin 3i vai
|() = /sin 3i =
3
2
+ 9
,
to je
|() = /
_
c
2i
sin 3i
_
=
3
( + 2)
2
+ 9
=
3
2
+ 4 + 13
6.3.5 Diferenciranje originala

Teorema 6.3.5
(o) /|
(i) = |() | (0+)

(l) /|
(i) =
2
|() | (0+) |
(0+)
(t) /
_
|
(i)
_
=
i
|()
i1
| (0+)
i2
|
(0+) |
(i1)
(0+) zo volo i N
Ooloz
(a)
/
_
|
(i)
_
=
_
0
c
i
|
(i)Ji = lim
_
0
c
i
|
(i)Ji
= lim
_
c
i
| (i)[
0
+
_
0
c
i
| (i)Ji
_
112
Matematika 3 6.3. OSOBINE LAPLASOVIH TRANSFORMACIJA
= lim
(c
| () | (0) + lim
_
0
c
i
| (i)Ji
= | () | (0)
(b)
/
_
|
(i)
_
= /
_
|
(i)
_
|
(0) = (/| (i) | (0)) |
(0)
=
2
|() | (0) |
(0)
(c) Primeniti matematiku indukciju.
Primer 6.3.5 OJ:cJiii |oploovt i:oi|o:notit |tiltic | (i) = cos oi

Pccic
|() = /cos oi = /
_
(
1
o
sin oi)
_
=
1
o
/
_
(sin oi)
_
=
1
o
_
2
+o
2
0
_
=

2
+o
2
6.3.6 Diferenciranje slike

Teorema 6.3.6
(o) /i| (i) = |
(),
(l) /i
i
| (i) = (1)
i
|
(i)
() zo voli p:i:oJoi l:o i
Ooloz
(a)
|
() =

_
0
c
i
| (i)Ji =
_
0
c
i
| (i)Ji
=
_
0
ic
i
| (i)Ji =
_
0
c
i
i| (i)Ji = /i| (i)
(b) Primeniti matematiku indukciju.
Primer 6.3.6 OJ:cJiii |oploovt i:oi|o:notit |tiltic | (i) = ic

i
Pccic
|() = /
_
ic
i
_
= (/
_
c
i
_
)
=
1
1
113
6.3.7 Integracija originala
Teorema 6.3.7
/
_
i
_
0
| (x)Jx
_
=
1
|()
Ooloz Neka je l(i) =
i
_
0
| (x)Jx Tada je l
(i) = | (i) i l(0) = 0 Primenjujui

Laplasovu transformaciju, dobijamo
/
_
l
(i)
_
= /l(i) l(0) = /l(i) = |()
Odatle je
/l(i) =
|()
,
odnosno
/
_
_
_
i
_
0
| (x)Jx
_
_
_
=
|()
Primer 6.3.7 OJ:cJiii |oploovt i:oi|o:notit |tiltic | (i) =

i
_
0
sin tJt
Pccic
|() = /
_
_
_
i
_
0
sin tJt
_
_
_
=
1
/sin i =
1
(
2
+ 1)
6.3.8 Konvolucija
Konvolucija funkcija | (i) i j(i) je funkcija denisana sa
(| j)(i) =
i
_
0
| (t) j(i t)Jt (6.3)
Jednainu 6.3 nazivamo jednostranom konvolucijom u intervalu (0, i)
Teorema 6.3.8 ^clo c /| (i) = |() i /j(i) = C() oJo c
/| j = /| (i) /j(i)
114
Matematika 3 6.4. HEAVISIDEOV RAZVOJ
Primer 6.3.8 OJ:cJiii iivc:zit |oploovt i:oi|o:notit |tiltic |() =
1
(
2
+o
2
)
2
Pccic Kako je
1
(
2
+o
2
))
2
=
1
2
+o
2

1
2
+o
2
i /
1
_
1
2
+o
2
_
=
1
o
sin(oi), dobijamo
| (i) = /
1
_
1
(
2
+o
2
)
2
_
=
1
o
2
i
_
0
sin(ot) sin(o(i t))Jt
=
1
o
2
_
0
sin(ot)(sin(oi) cos(ot) cos(oi) sin(ot))Jt
=
1
o
2
sin(oi)
_
0
sin(ot) cos(ot)Jt
1
o
2
cos(oi)
_
0
sin
2
(ot)Jt
=
1
o
2
sin(oi)
_
0
sin(2ot)
2
Jt
1
o
2
cos(oi)
_
0
1 cos(2ot)
2
Jt
=
1
o
2
sin(oi)
sin
2
(oi)
2o

1
o
2
cos(oi)(
1
2
i
sin(oi) cos(oi)
2o
)
=
1
2o
3
(sin
3
(oi) oi cos(oi) + sin(oi) cos
2
(oi))
=
1
2o
3
(sin(oi) oi cos(oi))
6.4 Heavisideov razvoj

Teorema 6.4.1 ^clo t P = P() i O = O() poliioni icpcio n i i, :cpcliivio
zo loc voi Jo c n < i i O ino i ncJtolio :ozliiiil lo:cio
1
, ,
i
oJo c
/
1
_
P()
O()
_
=
P(
1
)
O
(
1
)
c
1
i
+
P(
2
)
O
(
2
)
c
2
i
+ +
P(
i
)
O
(
i
)
c
i
i

Primer 6.4.1 OJ:cJiii iivc:zit |oploovt i:oi|o:notit |tiltic |() =
2+1
3
6
2
+116
Pccic
Zadata funkcija se moe zapisati u obliku
|() =
2 + 1
( 1)( 2)( 3)
115
Neka je P() = 2 + 1 i O() =
3
6
2
+ 11 6 Tada je O
() = 3
2
12 + 11,
odakle je O
(1) = 2, O
(2) = 1 i O
(3) = 2
Heavisideov razvoj date funkcije je
|() =
3
2
1
1
5
1
2
+
7
2
1
3
,
odakle je
/
1
|() =
3
2
c
i
5c
2i
+
7
2
c
3i
6.5 Neke specijalne funkcije

6.5.1 Heavisideova funkcija
Funkcija denisana sa l
o
(i) =
_
0 , i < o
1 , i o
se naziva Heavisideova funkcija.
Primer 6.5.1 |z:otioii |oploovt i:oi|o:notit HcoviiJcovc |tiltic
Pccic
/l
o
(i) =
_
0
c
i
l
o
(i)Ji =
o
_
0
c
i
l
o
(i)Ji +
_
o
c
i
l
o
(i)Ji
=
_
o
c
i
Ji = lim
_
o
c
i
Ji =
1
lim
(c
c
o
) =
1
c
o
6.5.2 Gama funkcija

Funkcija denisana sa
(i) =
+
_
0
c
t
t
i1
Jt
za sve vrednosti i 0, se naziva gama funkcija.
Teorema 6.5.1 Cono |titlio zoJovolovo lcJcc ooliic
(i + 1) = i(i);
(
1
2
) =

;
116
Matematika 3 6.5. NEKE SPECIJALNE FUNKCIJE
(i + 1)
2ii
i
c
i
Stirlingova formula;
(i)(1 i) =

sin i
, 0 < i < 1
Dokaz. Vidi Zadatak 8.
Primer 6.5.2 Odrediti Laplasovu transformaciju funkcije | (i) = i
o
, ako je o 1
Reenje. Ako uvedemo smenu p = i, onda je Ji =
1
Jp i
/i
o
=
_

0
c
i
i
o
Ji =
_

0
c
p
_
p
_
o
1
Jp
=
1
o+1
_

0
c
p
p
o
Jp =
(o + 1)
o+1

Primer 6.5.3 Ako je i N, onda je (i + 1) = i! Dokazati.

Reenje. Tvrdjenje emo dokazati matematikom indukcijom.
Ako je i = 1, onda je
(1) =
_
0
c
t
Jt = lim
_
0
c
t
Jt = lim
(c
+ 1) = 1
Pretpostavimo da tvrdjenje vai za i = l 1, tj. da vai
(l 1) = (l 2)!
Pokazaemo da onda tvrdjenje vai i za i = l Kako za funkciju vai da je
(i + 1) = i(i), koristei pretpostavku, dobijamo
(l) = (l 1)(l 2) = (l 1) (l 2)! = (l 1)!
6.5.3 Beta funkcija

Funkcija denisana sa
(p, j) =
1
_
0
t
p1
(1 t)
j1
Jt
za sve p, j 0 se naziva beta funkcija.
Teorema 6.5.2 Za beta i gama funckije vai:
(p, j) =
(p)(j)
(p+j)
117
2
_
0
sin
2p1
, cos
2j1
,J, =
1
2
(p, j)
Dokaz. Vidi Zadatak 9.
Primer 6.5.4 Pokazati da je
_
0
c
i
2
Ji =
1
2
Reenje. Ako uvedemo smenu i =

t, onda je t = i
2
, Ji =
1
2
t
1
2
Jt, i
_
0
c
i
2
Ji =
1
2
_
0
c
t
t
1
2
Jt =
1
2
_
1
2
_
=
1
2
6.6 Reavanje obinih diferencijalnih jednaina

6.6.1 sa konstantnim koecijentima
Diferencijalna jednaina prvog reda
(i) +o(i) = | (i), (0+) =

0
, o R
Primenom Laplasove transformacije na datu diferencijalnu jednainu, dobija se
/
_
(i) +o(i)
_
= /| (i)
/
_
(i)
_
+o/(i) = /| (i)
Y() (0+) + oY() = |()
( + o)Y() = |() +
0
Y() =
|() +
0
+o

Diferencijalna jednaina drugog reda
(i) +o
1
(i) +o
0
(i) = | (i), (0+) =
0
,
(0+) =
1
, o
0
, o
1
R
Ako se primeni Laplasova transformacija, onda je
/
_
(i) +o
1
(i) +o
0
(i)
_
= /| (i)
2
Y()
(0+) (0+) + o
1
(Y() (0+)) +o
0
Y() = |()
(
2
+ +o
1
+o
0
)Y()
1

0
o
1
0
= |()
Y() =
|() +
1
+ (1 +o
1
)
0
2
+ +o
1
+o
0
,
118
Matematika 3 6.6. REAVANJE OBINIH DIFERENCIJALNIH JEDNAINA
Primer 6.6.1 Reiti poetni problem
+ 2 = c
2x
, (0) = 0,
(0) = 1
Reenje. Primenimo Laplasovu transformaciju na datu diferencijalnu jednainu.
/
_
+ 2
_
= /
_
c
2x
_
/
_
_
3/
_
_
+ 2/ =
1
2
2
Y() (0)
(0) 3Y() + 3(0) + 2Y() =

1
2
(
2
3 + 2)Y() =
1
2
+ 1
Y() =
1
( 2)
2
(x) = /
1
_
1
( 2)
2
_
Ako je | (i) = i, onda je |() =

1
2
, odakle je |( 2) =
1
(2)
2
Na osnovu (6.3.4)
je onda
(i) = xc
2x
6.6.2 sa promenljivim koecijentima

Za primenu Laplasove transformacije na obinu diferencijalnu jednainu sa promenljivim
koecijentima koriste se osobine (6.3.6) i (??).
/
_
i
n
(i)
(i)
_
= (1)
n
_
/
_
(i)
(i)
__
(n)
Primer 6.6.2 Nai reenje diferencijalne jednaine
x
+ (1 2x)
2 = 0
za koje je (0) = 1
Reenje. Ako primenimo Laplasovu transformaciju i njene osobine na zadatu
jednainu, onda je
(/
_
_
)
+/
_
_
+ 2(/
_
_
)
2/ = 0
(
2
Y (0)
(0))
+Y (0) + 2(Y (0))
2Y = 0
(2Y +
2
Y
1) +Y 1 + 2Y + 2Y
2Y = 0
(2
2
)Y
Y = 0,
119
a to je jednaina sa razdvojenim promenljivim, odakle je
JY
Y
=
J
2
Y =
C
2
(x) = Cc
2x
i (0) = 1
(x) = c
2x
6.7 Primena Laplasovih transformacija

6.7.1 Mehanika
6.7.2 Elektrina kola
6.8 Zadaci za vebu
1. Odrediti Laplasovu transformaciju funkcije
(a) | (i) = ch(oi), o 0,
(b) | (i) = cos(oi), o 0,
(c) | (i) = c
li
cos(oi), o 0, l 0
Reenje.
(a) Kako je ch(oi) =
c
oi
+c
oi
2
, to je
/ch(oi) = /
_
c
oi
+c
oi
2
_
=
1
2
/
_
c
oi
_
+
1
2
/
_
c
oi
_
=
1
2
_
1
o
+
1
+o
_
=

2
o
2
(b) Koristei
cos(oi) =
c
oii
+c
oii
2
,
za 0 dobijamo
/cos(oi) = /
c
oii
+c
oii
2
=
1
2
/
_
c
oii
_
+
2
1
/
_
c
oii
_
=
1
2
1
oi
+
1
2
1
+oi
=

2
+o
2
120
(c) Kosristei osobinu (??) i rezultat dobijen pod (b), dobijamo
/
_
c
li
cos(oi)
_
=
l
( l)
2
+o
2
2. Nai /| (i) , ako je | (i) =

_
2i , 0 i 5
1 , i 5
Reenje.
/| (i) =
_
0
c
i
| (i)Ji =
5
_
0
c
i
2iJi +
_
5
c
i
Ji
=
1
ic
i
[
5
0
+ lim
_
5
c
i
Ji
=
10
c
5
+
1
c
5
=
9
c
5
3. Nai /
_
5i
5
2i
4
+ 8c
2i
+ sin 6i 3 cos 2i
_
Reenje.
/
_
5i
5
2i
4
+ 8c
2i
+ sin 6i 3 cos 2i
_
= 5/
_
i
5
_
2/
_
i
4
_
+ 8/
_
c
2i
_
+/sin 6i 3/cos 2i
= 5
5!
6
+ 8
1
+ 2
+
1
2
+ 36
3

2
+ 4
4. Nai /
1
_
3+2
3
+
5
2
+16

2
2
+9
_
Reenje.
/
1
_
3 + 2
3
+
5
2
+ 16

2
2
+ 9
_
= 3/
1
_
1
2
_
+/
1
_
2
3
_
+ 5/
1
_
1
2
+ 16
_
2/
1
_
1
2
+ 9
_
= 3i +i
2
+ 5 sin 4i 2 sin 3i
5. Odrediti inverznu Laplasovu transformaciju funkcije |() =
1
(+1)(
2
+1)
Reenje.
Neka je P() = 1 i O() =
3
+
2
++1 = (+1)(
2
+1) = (+1)(+i)(i)
Tada je O
() = 3
2
+ 2 + 1, odakle je O
(1) = 2, O
(i) = 2 + 2i i
O
(i) = 2 2i Koristei Heavisideov razvoj, dobijamo

| (i) = /
1
|() =
1
2
c
i
+
1
2 + 2i
c
ii
+
1
2 2i
c
ii
=
1
2
c
i
1
4
(1 +i)(cos i i sin i)
1
4
(1 i)(cos i +i sin i)
=
1
2
c
i
1
2
cos i
1
2
sin i
121
6. Ako je /| (i) = |() i /j(i) = C(), onda je /| j = |() C()
Dokazati!
Dokaz. Neka je /| (i) = |() i /j(i) = C() Treba dokazati da vai
/
_
_
_
i
_
0
| (t)j(i t)Jt
_
_
_
= |() C()
/
_
_
_
i
_
0
| (t)j(i t)Jt
_
_
_
=
i
_
0
c
i
_
i
_
0
| (t)j(i t)Jt
_
Ji
= lim
_
0
i
_
0
c
i
| (t)j(i t)JtJi
Uvedimo smenu t = t, v = i t Jakobijan date transformacije je
)(t, v) =
(t, i)
(t, v)
=
t
t
t
v
i
t
i
v
1 0
1 1
= 1
Tada je
_
0
Ji
i
_
0
c
i
| (t)j(i t)Jt =
_
0
Jv
v
_
0
c
(t+v)
| (t)j(v)Jt
=
_
0
Jv
v
_
0
c
t
c
v
| (t)j(v)Jt
Ako uvedemo funkciju = (t, v) 0 t, v denisanu sa
(t, v) =
_
c
t
c
v
| (t)j(v) , t +v
0 , inae
,
onda je
_
0
Jv
v
_
0
c
t
c
v
| (t)j(v)Jt =
_
0
Jv
_
0
(t, v)Jt
=
_
0
Jv
_
0
c
t
c
v
| (t)j(v)Jt
=
_
0
c
v
j(v)Jv
_
0
c
t
| (t)Jt
122
Pustimo da Tada je
/
_
_
_
i
_
0
| (t)j(i t)Jt
_
_
_
= lim
_
0
c
v
j(v)Jv
_
0
c
t
| (t)Jt
_
=
_
0
c
v
j(v)Jv
_
0
c
t
| (t)Jt
_
= |() C()
7. Neka su P = P() i O = O() polinomi stepena n i i, respektivno, za koje
vai da je n < i i O ima i medjusobno razliitih korena
1
, ,
i
Dokazati
da vai
/
1
_
P()
O()
_
=
P(
1
)
O
(
1
)
c
1
i
+
P(
2
)
O
(
2
)
c
2
i
+ +
P(
i
)
O
(
i
)
c
i
i
Dokaz. Racionalnu funkciju

P()
O()
moemo napisati u obliku zbira prostih razlo-
maka
P()
O()
=
o
1

1
+
o
2

2
+ +
o
i

i
Ako za svako l 1, , i pomnoimo datu jednainu sa

l
i pustimo
da
l
, onda je
o
l
= lim
l
P()
O()
(
l
) = lim
l
P() lim
l

l
O()

Primenom LHospitalovog pravila dobijamo
o
l
=
P(
l
)
O
(
l
)
,
odnosno
P()
O()
=
P(
1
)
O
(
1
)
1
(
1
)
+
P(
2
)
O
(
2
)
1
(
2
)
+ +
P(
i
)
O
(
i
)
1
(
i
)
Primenom inverzne Laplasove transformacije je

/
1
_
P()
O()
_
=
P(
1
)
O
(
1
)
/
1
_
1

1
_
+ +
P(
i
)
O
(
i
)
/
1
_
1

i
_
=
P(
1
)
O
(
1
)
c
1
i
+
P(
2
)
O
(
2
)
c
2
i
+ +
P(
i
)
O
(
i
)
c
i
i
.
8. Dokazati da za funkciju vai:
123
(a) (i + 1) = i(i);
(b) (
1
2
) =

;
Reenje.
(a)
(i + 1) =
_

0
t
i
c
t
Jt = lim
_

0
t
i
c
t
Jt
= lim
(t
i
c
t
[
0
+i
_
0
t
i1
c
t
Jt)
= i lim
_
0
t
i1
c
t
Jt
= i
_
0
t
i1
c
t
Jt = i(i)
(b) Na osnovu veze izmedju i funkcije, za p = j =
1
2
dobijamo
_
1
2
,
1
2
_
=
_
1
2
_
_
1
2
_
(1)

Kako je
(1) =
_
0
c
i
Ji = lim
_
0
c
i
Ji = lim
(c
+ 1) = 1,
na osnovu osobina funkcije, sledi
((
1
2
))
2
=
_
1
2
,
1
2
_
= 2
2
_
0
J, =
9. Dokazati da za beta i gama funckije vai:
(a) (p, j) =
(p)(j)
(p+j)
(b)
2
_
0
sin
2p1
, cos
2j1
,J, =
1
2
(p, j)
Reenje.
124
(a) Posmatraemo funkciju
| (i) =
_
i
0
t
p1
(i t)
j1
Jt,
ija vrednost u taki i = 1 je funkcija. Neka je j(i) = i
p1
i l(i) = i
j1
Laplasova transformacija funkcije | je

/| (i) = /
__
i
0
t
p1
(i t)
j1
Jt
_
= /j l
= /
_
i
p1
_
/
_
i
j1
_
=
(p)
p

(j)
j
=
(p)(j)
p+j

Primenjujui inverznu Laplasovu transformaciju, dobijamo
| (i) = /
1
_
(p)(j)
p+j
_
= (p)(j)/
1
_
1
p+j
_
= (p)(j)
i
p+j1
(p +j)
Tako smo dobili da vai
_
i
0
t
p1
(i t)
j1
Jt =
(p)(j)
(p +j)
i
p+j1
Za i = 1, dobijamo
(p, j) =
(p)(j)
(p +j)
(b) Ako uvedemo smenu t = sin ,, onda je 1 t = 1 sin

2
, = cos
2
,,
Jt = 2 sin , cos , i vai
1
2
(p, j) =
1
2
_
1
0
t
p1
(1 t)
j1
Jt
=
1
2
_
2
0
(sin
2
,)
p1
(cos
2
,)
j1
2 sin , cos ,J,
=
_
2
0
(sin ,)
2p2+1
(cos ,)
2j2+1
J,
=
_
2
0
sin
2p1
, cos
2j1
,J,
125
10. Reiti diferencijalnu jednainu
(i) + 4(i) = 9i, (0) = 0,
(0) = 7
Reenje.
Ako primenimo Laplasovu transformaciju na zadatu jednainu, onda je
/
_
(i) + 4(i)
_
= /9i
/
_
(i)
_
+/4(i) = /9i
2
Y (0)
(0) + 4Y 4(0) =
9
2
Y 7 + 4Y =
9
2

( + 4)Y =
9
2
+ 7
Y =
i
2
+ 9
3
( + 4)
Y =
37
16
1

9
4
1
2

37
16
1
+ 4
(i) =
37
16

9
4
i
37
16
c
4i
11. Reiti integro-diferencijalnu jednainu
6
= cos i + 6
i
_
0
(t) sin(i t)Jt
i
_
0
(t) cos(i t)Jt, (0) = 0
Reenje.
6Y Y =

2
+ 1
+ 6
1
2
+ 1
Y

2
+ 1
Y
(6 )Y
6
2
+ 1
Y =

2
+ 1
(6 )
2
2
+ 1
Y =

2
+ 1
Y =

(6 )
2
Y =
1
(6 )
=
1
6
1
+
1
6
1
6
(i) =
1
6

1
6
c
6i
126
12. Reiti sistem diferencijalnih jednaina
x
= x 2 2z
= x +
z
= x z,
x(0) = 4, (0) = 1, z(0) = 0 primenom Laplasovih transformacija.
Reenje.
Primenimo Laplasovu transformaciju na sve tri jednaine sistema.
/x
= /x 2 2z
/
= /x +
/z
= /x z ,
X x(0) = X 2Y 2
Y (0) = X + Y
z(0) = X ,
( 1)X + 2Y + 2 = 4
X + ( 1)Y = 1
X + ( 1) = 0,
Dobijeni sistem emo reiti primenom Kramerovih pravila.

O =
1 2 2
1 1 0
1 0 1
= ( 1)
3
O
x
=
4 2 2
1 1 0
0 0 1
= 2( 1)(2 1)
O
1 4 2
1 1 0
1 0 1
= ( 1)( + 3)
O
z
=
1 2 4
1 1 1
1 0 0
= 2 + 4
X =
2( 1)(2 1)
( 1)
3
=
2(2 1)
( 1)
2
= 4
1
1
+ 2
1
( 1)
2
,
Y =
( 1)( + 3)
( 1)
3
=
+ 3
( 1)
2
=
1
1
+ 4
1
( 1)
2
,
=
2 + 4
( 1)
3
= 4
1
( 1)
2
2
1
( 1)
3
Kako je
/
1
_
1
( 1)
2
_
= c
i
/
1
_
1
2
_
= ic
i
i /
1
_
1
( 1)
3
_
= c
i
/
1
_
1
3
_
=
i
2
2c
i
,
127
primenom inverzne Laplasove transformacije dobijamo
x(i) = /
1
X() = 4/
1
_
1
1
_
+ 2/
1
_
1
( 1)
2
_
= 4c
i
+ 2ic
i
,
(i) = /
1
Y() = /
1
_
1
1
_
+ 4/
1
_
1
( 1)
2
_
= c
i
+ 4ic
i
,
z(i) = /
1
() = 4/
1
_
1
( 1)
2
_
2/
1
_
1
( 1)
3
_
= 4ic
i
i
2
c
i
128
Matematika 3 6.9. TABLICA LAPLASOVIH TRANSFORMACIJA
6.9 Tablica Laplasovih transformacija
| (i) /| (i)
/
1
|() |()
1
1
i
1
2
i
i
, i N
i!
i+1
i
o
, o 0
(o+1)
o+1
c
li 1
l
c
li
i
i
, i N
i!
(l)
i+1
c
li
i
o
, o 0
(o+1)
(l)
o+1
sin oi
o
2
+o
2
cos oi

2
+o
2
c
li
sin(oi)
o
(l)
2
+o
2
c
li
to(oi)
l
(l)
2
+o
2
sh(oi)
o
2
=o
2
ch(oi)

2
o
2
129
| (i) /| (i)
/
1
|() |()
c
li
sh(oi)
o
(l)
2
o
2
c
li
ch(oi)
l
(l)
2
o
2
130

Matematika 3 Jovanka Pantović FTN

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Matematika 3 Jovanka Pantović FTN

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Matematika 3

Kaemo da je ureen par (R

1.4 Diferencijalni raun funkcija dve promenljive

oiJo it j:oiiit v:cJioi iozivono prvi parcijalni izvod funkcije | po p:oncilivo

kriva koja se nalazi u preseku ravni x = x

Denicija 1.4.2 ^lo poioc p:vi po:tiolii izvoJi |tiltio

1.8 Tangentna ravan

Znai, jednaina tangentne ravni na povr u taki (x

) se naziva gradijent funkcije f.

Kaemo da funkcija | ima stacionarnu taku (x

LAGRANOV METOD MNOITELJA:

2. Neka je O = (1, 2) 5, 8 Odrediti unutranjost, spoljanjost, rub i skup

5. Dokazati da vae sledee osobine:

8. Nai prve parcijalne izvode funkcije

Neka je t(x, ) = x i v(x, ) = x

12. Ispitati ekstremne vrednosti funkcije

Diferenciranjem uslova x + 2 = 1 dobijamo J =

Reenje datog sistema je (x, , z, , ) = (

skup svih radijus vektora taaka iz R

2.1 Skalarna polja

|(i) = (P(i), O(i), P(i))

|(i) kada i uzima vrednosti iz domena O

|(x, , z) = (P(x, , z), O(x, , z), P(x, , z))

Laplasov operator je simboliki operator

Ako skalarno pomnoimo sa samim sobom, dobijamo

Divergencija vektorskog polja

Ako je vektorsko polje potencijalno i solenoidno, kae se da je Laplasovo.

Ako je povr data implicitno jednainom |(x, , z) = 0, jednaina tangentne ravni je

(a) Jednaina ekviskalarne povri je (x, , z) = C, tj.

3. Nai gradijent skalarnog polja (x, , z) = x

(b) On je jednak nuli ako je cos (| , i) = 0, tj. ako je (| , i) =

Znai, izvod u svakom pravcu koji je ortogonalan na | je jednak nuli.

5. Nai jednainu tangentne ravni i normale povri x

3. Izraunati Jakobijan transformacije Dekartovih u polarne koordinate.

8. Izraunati zapreminu tela

9. Izraunati zapreminu oblasti

cos , sin : sin , sin : cos , cos

Jakobijan date transformacije je

cos , sin : sin , sin : cos , cos

Jakobijan date transformacije je )(:, ,, ) = 16:

, za i = , moe imati najvie

C J:. Tada vai

|J: Rad polja

| J:, (^B) O, ic zovii oJ ptioic iiicj:otic

| J: = 0 zo volt zoivo:cit l:ivt | O

Poi:cloi i Jovoloi tlov Jo iiicj:ol

= (x(t, v), (t, v), z(t, v)) : (t, v) O

ivica (rub) povri ,

neprekidni, onda je povr glatka.

4.2.2 Orijentacija ordanove povri

cos cos cos

4.2.8 Formula Gausa

Ako za svaku podelu intervala [, ] i izbor taaka ^

Ako za svaku podelu putanje | i izbor taaka ^

Ako je parametrizacija krive

2 cos i cos i+ (1 + cos i)

2 cos i cos i (1 + cos i)

Postoji jednostruko povezana oblast O R

20. Napisati ekvivalentnu deniciju povrinskog integrala prve vrste, koristei

23. Izraunati povrinu sfere, ako je = (x, , z) R

, gde je spoljanja strana ruba oblasti

, po spoljanjoj strani ruba oblasti

, ako je strana polusfere