I.

Shkenca e kompjutrave

Tiran, 2008

Kapitulli 1: Shkenca e kompjutrave

1.1 Informacioni dhe paraqitja e tij 1.2 Kompjutri

1.3 Arkitektura e kompjutrit

1.4 Gjuha e kompjutrit 1.5 Sistemet e operimit
Informatik. Tiran, 2008 2

1.3 Arkitektura e kompjutrit

1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.3.4 1.3.5 1.3.6 Hyrje Objektivat e leksionit Veprimet baz t kompjutrit Njsit funksionale Sistemi i pajisjeve rezervuese Pajisjet hyrje-dalse

Informatik. Tiran, 2008

1.3.1 Hyrje
Do t paraqesim nj pamje t prgjithshme t kompjutrit, Si jan organizuar pjest prbrse t kompjutrit Si realizohen detyrat specifike nga pjest prbrse t kompjutrit Ndrtimi i brendshm ndryshon nga gjenerata n gjenerat por nga ana funksionale proceset mbeten t njjta

Informatik. Tiran, 2008

1.3.2 Objektivat e leksionit

T kuptohet organizimi baz i kompjutrit T kuptohet roli i Njsis Arithmetike, Njsis s Kontrollit dhe Njsis Qndrore t Prpunimit Prcaktimi i kujtess s kompjutrit T kuptohet ndryshimi ndrmjet kujtess primare dhe asaj sekondare. T kuptohet ndryshimi ndrmjet rezervimit primar dhe atij sekondar T kuptohen pajisjet e ndryshme t HyrjeDaljes
5

Informatik. Tiran, 2008

1.3.3 Veprimet baz t kompjutrit

Kompjutri kryen pes procese baz: 1. Pranon t dhna ose urdhra nga pajisja hyrse 2. Rezervon t dhna 3. Prpunon t dhnat si krkohet nga prdoruesi 4. Jep rezultatet n nj nga pajisjet dalse 5. Kontrollon t gjitha veprimet brnda n kompjutr

Informatik. Tiran, 2008

Skema e funksionale e kompjutrit

Informatik. Tiran, 2008

Procesi i Hyrjes s t dhnave

Procesi me an t t cilit t dhnat fillestare dhe programi i prpunimit t tyre transmetohen nga mbartsa t jashtm n brendsi t sistemit kompjutrik quhet Hyrje e t dhnave (input) T dhnat duhet t jen t organizuara n nj form t prshtatshme pr tu prpunuar Kompjutri, nj makin elektronike, merr t dhna si do lloj makine tjetr, pr t qen i aft q t shpreh aftsit e tij

Informatik. Tiran, 2008

Procesi i Rezervimit t t dhnave

Procesi i mbajtjes s t dhnave dhe instruksioneve n kompjuter quhet rezervim (storage) T dhnat dhe programet duhet t futen n kompjuter para se t filloj prpunimi Arsyeja e ktij prqndrimi paraprak sht fakti q Njsia Qendrore e Prpunimit ka shpejtsi shum t madhe pune dhe nuk ka kuptim t lihet n pritje t t dhnave
Informatik. Tiran, 2008 9

Procesi i Rezervimit t t dhnave(2)

T dhnat dhe programet rezervohen n Njsin e rezervimit pr t patur nj akses dhe prpunim t shpejt Njsia e rezervimit sht nj hapsir pr rezervim t dhnave dhe t urdhrave (programit) Funksionet e Njsis s rezervimit jan:
1) T gjitha t dhnat dhe programet regjistrohen n t para dhe pas prpunimit 2) Rezultatet ndrmjetese prsri regjistrohen n t
Informatik. Tiran, 2008 10

Procesi i Prpunimit t t dhnave

Detyra pr t kryer veprime t tilla si veprimet arithmetike dhe krahasuse (logjike) quhet perpunim (processing). Prpunimi kryhet nga Njsia Qndrore e Prpunimit Njsia e Prpunimit merr urdhrat dhe t dhnat nga Njsia e Rezervimit, kryhen t gjitha llogaritjet e caktuara nga urdhrat n ambjentet e saj dhe drgon rezultatet n Njsin e Rezervimit
Informatik. Tiran, 2008 11

Procesi i afishimit t rezultateve

Procesi, i cili rezultatet e prpunimit t kryera nga Njsia Qendrore, i paraqet n letr, ekran ose n ndonj medium tjetr quhet afishim i rezultateve (output)

Informatik. Tiran, 2008

12

Procesi i kontrollit
Procesi, q ndjek drejton dhe mbikqyr kryerjen e proceseve hyrjes se t dhnave, prpunimit t tyre dhe t afishimit t rezultateve quhet procesi i kontrollit (control)

Informatik. Tiran, 2008

13

1.3.4 Njsit funksionale

Me qllim q t kryej pes proceset baz kompjuteri e shprndan punn ndrmjet dy njsive funksionale: - Njsia arithmetiko-logjike (Arithmetic Logical Unit - ALU) - Njsia e kontrolit (Control Unit - CU) Kur i referohemi n prgjithsi, kto njsi quhen me nj emr t vetm Njsia Qndrore e Prpunimit (Central Processing unit - CPU)
Informatik. Tiran, 2008 14

Informatik. Tiran, 2008

15

Skema funksionale e CPU-s

Njesia arithmetiko logjike Regjistrat

Njesia e kontrollit

Informatik. Tiran, 2008

16

Njsia arithmetiko-logjike
Njsia arithmetiko-logjike prmban qarqet elektronike q kryejn prpunimet e t dhnave Prpunimet kryesore t kryera nga ALU-ja jan: Arithmetike si mbledhja, zbritja, shumzimi, pjestimi, Logjike si krahasimet, zhvendosjet, etj T dhnat e nevojshme ALU-ja i gjen n regjistrat e CPU-s. Rezultatet e prpunimit drgohen po n regjistrat e CPU-s Komandimi i puns bhet nga Njsia e kontrollit
17

Informatik. Tiran, 2008

Njsia e kontrollit
Njsia e kontrollit prmban qarqet elektronike t nevojshm pr koordinimin e aktivitetit t kompjutrit Njsia e kontrollit drejton kryerjen e veprimeve t prcaktruara n programin e regjistruar n pajisjen e rezervimit Transferimi i informacionit nga Pajisja rezervuese ne regjistra behet nga Njsia e kontrollit. Interpretimi i instruksioneve dhe lshimi i sinjaleve pr njsit e tjera kryhen nga Njsia e kontrollit
18

Informatik. Tiran, 2008

Njsia e kontrollit (2)

Njsia e kontrollit shrben gjithashtu si nj operator n se nj kompjutr lejon akses pr t punuar njkohsisht disa prdorues Njsia shrben si koordinatore pr punn e pajisjeve t transmetimit t t dhnave n kompjuter dhe t afishimit t t dhnave nga kompjutri Njsia e kontrollit sht menaxheri i t gjitha operacioneve t prmendura m par

Informatik. Tiran, 2008

19

Regjistrat
Pr t kryer punn n CPU jan vendosur disa qarqe elektronike q quhen Regjistra Regjistrat shrbejn pr rezervim t prkohshm t informacionit (t dhna dhe instruksione) q prpunohen nga CPU-ja Mbajn prkohsisht t dhnat q do t prpunoj ALU-ja Mbajn prkohsisht rezultatet q ka prpunuar ALU-ja

Informatik. Tiran, 2008

20

Shpejtsia e puns s CPU-s

CPU-ja e organizon punn saj nn ritmin e nj ore elektronike t brendshme vetiake t saj Shpejtsia e ors (clock rate) prcaktohet si numri i pulsimeve n nj sekonde t gjeneruara nga ora dhe shprehet aktualisht n GigaHertz (GHz) (miliarda pulse n sekond) CPU-ja krkon nj numr t vogl pulsimesh (clock cycles) pr t ekzekutuar do instruksion P.sh procesori Intel 486 harxhon vetm nj pulsim pr t kryer nj shumzim
21

Informatik. Tiran, 2008

Ligji i Moore

Informatik. Tiran, 2008

22

1.3.5 Sistemi i pajisjeve rezervuese

Sistemi i pajisjeve rezervuese prbhet nga: - regjistrat e procesorit - kujtesa e fsheht (cache memory) - kujtesa ROM - kujtesa qndrore (RAM) - kujtesat sekondare (disk magnetik, diskete,) - kujtesat terciare (CD, DVD, flash, )

Informatik. Tiran, 2008

23

Sistemi i pajisjeve rezervuese (1)

Nga pikpamja funksionale pajisjet rezervuese ndahen n: a) pajisje q mbajn t dhnat q po prpunohen: regjistrat b) Pajisje pr t mbajtur t dhnat q do t duhen n nj koh shum t afrt: cache mamory, RAM c) Pajisje pr t mbajtur t dhnat q do t duhen pas pak kohe ose pas shum kohe ose asnjher: disku magnetik, disqet optike, shiriti magnetik,
Informatik. Tiran, 2008 24

Hiearkia e paisjeve rezervuese

Informatik. Tiran, 2008

25

Kujtesa ROM
Kujtesa ROM (Read Only Memory) prmban disa programe t furnizuara nga konstruktori i kompjutrit q shrbejn pr t startuar disa nga pajisjet e lidhura me kompjutrin ROM aksesohet vetm pr lexim nga procesori ROM sht kujtes e tipit read ROM e mban prgjithmon informacionin (nonvolatile memory)

Informatik. Tiran, 2008

26

Cache memory

Kujtesa e tipit cache sht nj kujtes e shpejt e tipit RAM por m e shtrenjt sht krijuar pr t zbutur ndryshimin e madh ndrmjet shpejtesis s puns procesorit dhe kohs s leximit t informacionit nga RAM Cache memory mban t dhnat q prsriten shpesh Rradha e krkimit t informacionit nga CPU sht: regjister-cache-RAM Kur nuk e gjen n nj kujtes kalon tek tjetra Aktualisht pr kompjutrat personale (PC) kapaciteti normal pr cache sht 1 - 2 MB
27

Informatik. Tiran, 2008

Kujtesa qndrore

Kujtesa qndrore, RAM, aksesohet drejtprsdrejti nga procesori Funksioni kryesor i kujtess RAM sht q gjat nj seance pune: i) t rezervoj bashksin e urdhrave t prpunimit t t dhnave t quajtur program (software) ii) t rezervoj t dhnat q i nnshtrohen prpunimit Rezervimi n RAM sht i prkohshm
28

Informatik. Tiran, 2008

Kujtesa qndrore
do qeliz e RAM sht e aksesueshme do qeliz aksesohet me t njjtn koh RAM sht kujtes e tipit read/write Informacioni n RAM zhduket n se ndrpritet energjia elektrike (volatile memory) Kapaciteti i kujtess shprehet n Bytes Aktualisht pr kompjutrat personale (PC) kapaciteti normal sht 256-512 MB

Informatik. Tiran, 2008

29

Disku magnetik
Disku magnetik sht aktualisht rezervuari i t dhnave n nj kompjutr Lejon akses t drejtprdrejt tek t dhnat e regjistruara sht nj medium rezervimi non-volatile Njihet me emrat: hard drive, hard disk, fixed disk drive Jan futur n prdorim n vitin 1956 n nj kompjutr IBM

Informatik. Tiran, 2008

30

Nj kujtese RAM

Informatik. Tiran, 2008

31

Skica e nj disku magnetik

Informatik. Tiran, 2008

32

Disku magnetik
Informacioni regjistrohet n pjata t holla dhe e sheshta alumini t mbuluara me nj shtres aliazh kobalti Pjatat jan t fiksuara n nj bosht q rrotullohet me shpejtsi t madhe N diskun magnetik t dhnat regjistrohen me an t magnetizimit t materialit ferromagnetik sipas nj drejtimi pr t paraqitur nj bit

Informatik. Tiran, 2008

33

Disku magnetik (1)

Dy koka leximi pr do pjat, t vendosura n nj krah q lviz horizontalisht, dedektojn magnetizimin ose jo t siprfaqes Prezenca e magnetizimit paraqet 1 ndrsa mungesa paraqet 0. Regjistrimi n siprfaqen e mbuluar bhet sipas zonave rrethore t quajtura pista do pist ndahet n nnzona t quajtura sektor Kapaciteti i do sektori sht i njjt
34

Informatik. Tiran, 2008

Disku magnetik (2)

Disa t dhna pr nj disk tipik aktual pr PC: Kapaciteti: 120 300 GB Shpejtsia e rrotullimit: 7200 rrot/min Shpejtsia mesatare e transferimit t t dhnave: 1 Gbit pr sekond

Informatik. Tiran, 2008

35

Nj disk i formatuar

Informatik. Tiran, 2008

36

Disku optik
N kategorin e disqeve optik futen: CD (Compact disc) DVD (Digital Versatile Disc) BD (Blu-ray) sht nj medium rezervimi non-volatile N treg CD, q nga 1982 Fllimisht CD u fut si nj vazhdim i pllakave t gramafonit dhe m von u b mjet rezervimi pr t dhnat DVD u fut ne treg ne vitet 1995 Blu-ray ne fund t 2007
Informatik. Tiran, 2008 37

Mekanizmi i brendshm i DVD-Drive

Informatik. Tiran, 2008

38

Disku optik (1)

CD, DVD jan disqe q e kan diametrin e jashtm 120 mm, prej nj materiali reflektues q mbulohet me nj shtres mbrojtese vinili. Informacionet regjistrohen me an goditjes me an t rrezes lazer duke krijuar gropza t vogla mbi siprfaqen reflektuese t cilat mund t lexohen po me an t rrezes q kontrollon shregullimet n CD ndrsa ajo rrotullohet. Tranformimi n 0,1 sht nj proces jo i drejprdrejt
39

Informatik. Tiran, 2008

Disku optik (2)

T dhenat mbi diskun optik memorizohen sipas sipas nj piste t vetme q qarkullon n siprfaqen e diskut t vinilit sikur t jet nj brazd. Pista n disk formon nj spirale nga ana e brendshme deri n at t jashtmen. Kjo pist ndahet n njsi t quajtura sektor, i cili ka shenjat e veta t identifikimit dhe kapaciteti i sektorit sht 2KB. N kt madhsi mund t regjistrohen aq informacion sa gjenerohet nga 1/75 sekond muzik, n rastin e regjistrimit audio.

Informatik. Tiran, 2008

40

Disku optik (3)

Kapaciteti i disqeve optike: ne versionin CD kapaciteti perfshihet ndrmjet 600 dhe 700 MB, ne versionin DVD kapaciteti mbrin deri n 17 GB ne versionin Blu-ray kapaciteti mbrin deri 50 GB.

Informatik. Tiran, 2008

41

1.3.6 Pajisjet e Hyrje-daljes

Nj kompjuter sht i dobishm kur komunikon me ambjentin e jashtm Paisjet e hyrjes transmetojn t dhnat n kompjutr Paisjet e daljes nxjerin rezultatet nga kompjutri Paisjet e hyrje-daljes quhen paisje periferike

Informatik. Tiran, 2008

42

Paisjet e hyrjes
Paisjet e hyrjes shrbejn pr konvertuar t dhnat q do ti transmetohen kompjutrit n nj form t kuptueshme (sinjale elektrike) Si paisje tipike hyrse prmendim: Tastiern (keyboard) Miun (mouse) Skanerin (scanner)

Informatik. Tiran, 2008

43

Tastiera
Paisja kryesore pr hyrje t t dhnave Tipi QWERTY 104 tasta Tastat alfabetike, numerike, shenjat speciale Tastat funksion (F1,,F12) Tastat Ctrl, Alt, Shift, Caps lock, Tab, Enter, Esc Tastat e lvizjes s kursorit

Informatik. Tiran, 2008

44

Mouse
Tipik pr hyrje urdhrash n rastin e komunikimit me kompjutrin me nj ndrfaqs grafik Veprimet me mouse: Klikim me t majtn Klikim me t djathtn Klikim i dyfisht Rshkitje (drag)

Informatik. Tiran, 2008

45

Skaneri
Paisje optike tipike pr dixhitalizimin e figurave Formatet:
Magnetic Ink Character recognition (MICR) q prdoret kryesisht n banka pr t lexuar eqet Optical Mark Reader (OMR) q pr t lexuar testet e prgatitura nga studentt n provime Optical Character Recognition (OCR) q prdoret pr t lexuar karakteret tekst

Informatik. Tiran, 2008

46

Paisjet dalse
Paisjet e daljes shrbejn pr konvertuar rezultatet q ka krijuar nga prpunimi kompjutri n formatet q i prdor zakonisht njeriu Si paisje tipike dalse prmendim: Ekrani (monitor) Printeri (printer)

Informatik. Tiran, 2008

47

Ekrani
Afishimi grafik ose tekstor Karakteristikat baze Madhsia e matur n diagonale 15 17 19 Tipi Ekran me rreze katodike Ekran LCD
48

Informatik. Tiran, 2008

Printeri
Shtyp n letr rezultatet Teknologjia: Lazer Sprucim boje (Ink jet) Me gjlpra Mnyra e printimit Me ngjyra Bardh & zi

Informatik. Tiran, 2008

49

Skema funksionale e nj kompjuteri

Informatik. Tiran, 2008

50

Pamja e jashtme e nj PC

Informatik. Tiran, 2008

51

Pllaka mm (motherboard)

Informatik. Tiran, 2008

52