UNIVERZITET CRNE GORE

EKONOMSKI FAKULTET PODGORICA

Ivana Jovanovi

UPRAVLJANJE PASIVOM BANKE

MAGISTARSKI RAD

Podgorica, 2010. godine

Apstrakt
Strategija upravljanja pasivom se javila kao posljedica suoavanja bankarskog sistema sa sve veim kamatnim stopama i sve intenzivnijom konkurencijom u prikupljanju sredstava. Drastine promjene u ovoj oblasti dogodile su se kada su bankari poeli sve vie da daju znaaj stvaranju novih izvora sredstava, nadziranju miksa i trokova svojih depozitnih i nedepozitnih obaveza. Nakon toga poslovanje banaka podrazumijevalo je visok stepen koncentracije na finansijskim tritima, otru konkurenciju banaka, banaka i finansijskih institucija, irenje baze klijenata i palete bankarskih proizvoda, stvaranje univerzalnih bankaka, razvoj telekomunikacionih sistema to je dovelo do velikih tehnolokih promjena u funkcionisanju banaka i drugih finansijskih institucija. Efikasno upravljanje aktivom i pasivom u bankarstvu ukljuuje vie razliitih aktivnosti: upravljanje trokovima i cijenama usluga, prilagoavanje rokova dospijea, definisanje politike kamatnih stopa, upravljanje kreditima i dr. Generalno gledano, glavni cilj je kontrola kretanja razvoja bilansnih pozicija aktive i pasive, ukljuujui i sve vanbilansne pozicije, u vremenu da bi se odrala zahtijevana profitabilnost i upravljalo rizicima. Upravljanje aktivom i pasivom moe se posmatrati kao proces gdje su ukupna imovina banke, plasmani i sve vanbilansne pozicije kontrolisani i njima se simultano upravlja. Na ovaj nain ova strategija ukljuuje upravljanje aktivom ili problem alokacije plasmana, i upravljanje pasivom ili problem izbora sredstava. Strategija upravljanja pasivom se u dananjim uslovima javlja kao imperativ ne samo za banke ve i za ostale privredne subjekte koji ele da ublae sve vee rizike poslovanja. Ili moemo rei da adekvatno upravljanje pasivom banke doprinosi stvaranju fleksibilnih bankarskih struktura koje su u stanju da se bre prilagoavaju promjenama nastalim na finansijskim tritima i da bre reaguju na promjene u strukturi koje nastaju na strani ponude i tranje za finansijskim ulaganjima. Kljunu ulogu u upravljanju pasivom predstavlja utvrivanje trokova pojedinih izvora sredstava i njihova bilansna kompozicija. Ovaj koncept dobija na znaaju u stabilnim finansijskim uslovima, kada se pojedini indikatori mogu dosta pouzdano predvidjeti, a gubi na znaaju u sluaju velikih kriza i recesija kada je mogunost predvianja buduih dogaaja minimalna.

Abstract
The strategy of controlling liabilities came as a consequence of banking system dealing with higher interest rates and more intense competition in gathering resources. Drastic changes in this area have happened when bankers started giving more importance to the creation of new resource sources, supervision of mixes and expenses of their deposit and non deposit obligations. After that bank business implied a high degree of concentration on financial markets, strong competition of banks, banks and financial institutions, expanding clients base and choice of banking products, creation of universal banks, development of telecommunication systems which led to big technological changes in the functioning of banks and other financial institutions. The efficient management with assets and liabilities in banking includes several different activities: controlling expenses and service prices, adapting settlement dates, defining of politics of interest rates, controlling credits and other. Generally speaking, the main goal is the control of development movement of assets and liabilities balance positions, including all out-balance positions, in order to keep a requested profitability and control risks through time. Controlling of assets and liabilities can be seen as a process in which the total property of a bank, placements and all the out-balance positions are controlled and simultaneously mastered. In this way this strategy includes controlling assets or problem of placements allocation, and controlling liabilities or problem of resources choice. The strategy of controlling liabilities in todays conditions comes as an imperative not only for banks but other economy subjects, who wish to abate big risks of running business as well. Or we can say that the adequate controlling of liabilities of a bank contributes to the creation of flexible banking structures which are able to adapt faster to the changes created on financial markets and to react faster on changes in the structure which are created by offer and demand for financial investments. The key component in controlling liabilities is determining expenses of certain resource sources and their balance composition. This concept is becoming more important inside stable financial conditions when certain indicators can be fiducially foreseen, but loses its importance in cases of big crises and recessions when foreseeing future events is minimal.

SADRAJ
Uvod I Bilansna struktura banke 1. Upravljanje odnosima aktiva pasiva 2. Upravljanje bilansom banke sa aspekta pasive 3. Upravljanje portfolio strukturom bilansa sa aspekta pasive II Upravljanje depozitima i formiranje cijena na depozitne usluge 1. Klasifikacija bankarskih depozita 1.1 Analiza transakcionih depozita banke 1.2 Analiza tednih depozita banke 1.3 Analiza oroenih depozita banke 2. Sastav depozita i promjenjivost njihove kompozicije 3. Formiranje cijena na depozitne usluge i kamatne stope po depozitima III Upravljanje nedepozitnim izvorima sredstava banke 1. Klasifikacija nedepozitnih izvora sredstava 1.1 Analiza kreditnog zaduenja kod drugih banaka 1.2 Analiza emisija hartija od vrijednosti banaka 1.3 Analiza kredita Centralne banke 2. Mjerenje ukupnih potreba banke za nedepozitnim izvorima sredstava 3. Izbor meu razliitim izvorima nedepozitnih sredstava 4. Utvrivanje troka korienja nedepozitnih izvora sredstava IV Upravljanje kapitalom banke 1. Analiza oblika bankarskog kapitala 2. Analiza funkcija kapitala banaka 3. Analiza odnosa kapital banke i rizik 4. Mjerenje veliine kapitala i potreba za kapitalom banke 4.1 Regulatorni pristup potrebama za kapitalom 5. Analitiki pristup planiranju kapitala V Efekti upravljanja pasivom banaka 1. Analiza dinamike i strukture pasive 2. Efekti upravljanja pasivom na bankarsko poslovanje 3. Efekti upravljanja pasivom na rizike i profit 4. Uticaj upravljanja pasivom na efikasnost banaka 5. Upravljanje pasivom i monetarna politika 6. Upravljanje pasivom i supervizija banaka VI Bilansna struktura banaka u Crnoj gori sa aspekta pasive 1. Depozitna politika banaka u Crnoj Gori 2. Kapital i struktura kapitala banaka u Crnoj Gori 3. Kvalitet bilansne strukture bankarskog sistema 4. Dostupnost dugoronih izvora 5. Usklaenost sa Bazelskm kriterijumom 6. Upravljanje pasivom banke XYZ Zakljuak Literatura 1 3 7 13 16 18 21 22 25 27 30 33 36 38 38 41 45 47 48 49 52 55 56 57 59 61 62 65 66 68 69 70 71 72 74 77 80 83 87 88 90 99 103

Uvod
Magistarski rad predstavlja analizu pasivne strane bilansa banaka u cjelini i po komponentama, ispitujui odnose izmeu njenih sastavnih djelova. Intencija ovog rada je da objasni znaaj upravljanja pasivom banke, od strane menadmenta, na njene performanse. Unificirana rjeenja u toj oblasti ne postoje, ve je sama strategija poslovanja banke uslovljena nizom internih i eksternih specifinosti. Analizirani su depoziti banaka, nedepozitni izvori sredstava i kapital banke. Depoziti i nedepozitni izvori sredstava su posmatrani kroz pojavne oblike i cijene razliitih vrsta ovih sredstava, kao i kroz primjere koji se uglavnom odnose na razvijeno trite SAD-a. Kapital je, osim pojavnih oblika, posmatran i kroz zakonsku regulativu bankarskog sektora koja se odnosi na minimalne, obavezne rezerve banaka i Bazelske kriterijume koji su usmjereni na ouvanje stabilnosti bankarskog sistema. Sve ove tri bilansne komponente analizirane su na primjeru crnogorskog bankarskog trita posljednih godina u relaciji sa razvojnim trendovima. Takoe, dat je primjer poslovanja jedne crnogorske banke u periodu od 2003-2008. godine kroz poreenje bilansnih stavki i ispitivanje relacije sa drutvenim bruto proizvodom u Crnoj Gori za taj period. Na taj nain svaka banka moe projektovati promjene u kretanju depozita u zavisnosti od promjena u kretanju BDP-a. U radu su predstavljeni bilansni primjeri banaka SAD-a, Crne Gore, zemalja u razvoju, Euro zone, zemalja iz okruenja sa akcentom na procese koji su se odigrali na razvijenom tritu SAD-a posljednih godina. Analizirana su i deavanja pred kraj 2008. godine, koja su ve poetkom 2009. godine uzdrmala svjetsku ekonomiju i dovela u pitanje funkcionisanje dosadanjeg finansijskog sistema i njegovu odrivost. Naime, regulatorne vlasti veine zemalja su osim planova za spaavanje finansijskog sistema aktivno razmatrale i nove regulatorne okvire za novi finansijski sistem. Jo uvijek nije procijenjeno koliko e posljedice svjetske finansijske krize trajati i koliki e biti njeni negativni efekti. Stoga, u radu predstavljene prve posljedice negativnih finansijskih trendova i predlozi za sanaciju domino efekta koji se nakon SAD-a proirio na Evropu i ostale kontinente. Tanije, poremeaj zapoet kao kriza sredstava u SAD-u, ili kriza kvaliteta aktive, ispoljio se u Evropi kao kriza izvora sredstava, ili kriza likvidnosti. Stoga su predmet istraivanja ovog rada promjene nastale u strukturi pasive kao posljedica svjetskih ekonomskih promjena posljednjih godina, sa akcentom na lidersku poziciju SAD-a prije poetka turbulentnih kretanja. injenica je da su deavanja upravo na tom tritu dovela do velike finansijske krize ije posljedice jo uvijek nijesu procijenjene i koja e vjerovatno ostati upamena kao najtea finansijska kriza u istoriji SAD-a. Ipak, sigurno je da su se negativna kretanja sa bankarskog trita prenijela su se na sve oblast privrednog ivota i usporila stope privrednog rasta i razvijenih zemalja i zemalja u razvoju. Dolo je do znaajnog pada agregatne tranje i rasta nezaposlenosti, to je dovelo do slabljenja inflatornih pritisaka. Poveanje javnog duga u gotovo svim zemljama zahvaenim krizom nametnulo je pitanje obuhvatnije procjene posljedica negativnih kretanja. U drugoj polovini 2009. godine privredna aktivnost na globalnom nivou pokazuje znake oporavka, mada postoji znaajna neujednaenost pogledu brzine oporavka. U SAD- u je u posljednjem kvartalu 2009. godine zabiljeen rast bruto drutvenog proizvoda na godinjem nivou, to je ublailo pad privredne aktivnosti za 2009. godinu, iako je u istoj godini ostvarena negativna stopa privrednog rasta. Bez obzira na neminovna ciklina kretanja banke i druge finansijske institucije treba da uine sve kako bi postali otporniji na rizike u svakodnevnom poslovanju i omoguili stabilno funkcionisanje bankarskog sistema sa implicitnim uticajem na stabilnost privrede. Jedan od naina da banka stvori tit i postane otpornija na rizike iz okruenja je primjena ALM (Asset and Liability Management) sistema. Osnova koncepta se odnosi na kratkorono upravljanje cjelokupnom bilansnom i vanbilansnom strukturom banke. Na osnovu ALM koncepta mogue je uspostaviti korelacionu vezu izmeu rizika i profitabilnosti bankarskih proizvoda. Primenom ALM-koncepta mogue je upravljati: trinim rizikom ili rizikom promjene kamatne stope, rizikom promjene deviznog kursa i rizikom na tritu kapitala, zatim rizikom likvidnosti i kreditnim rizikom, rizikom transakcija sa derivatima tj. garancijskim i terminskim 1

rizikom, poslovnim zakonskim i finansijskim rizikom. Uvoenjem i primjenom ALM-koncepta stvorene su fleksibilnije bankarske strukture koje su u stanju da se bre prilagode svim potencijalnim promjenama na finansijskim tritima. Primjenom ALM-a mogue je izgraditi viziju razvoja banke i odrediti njen konkurentski poloaj u odnosu na druge banke i cio bankarski sistem. Naime, ALM je dobio na znaaju u periodu internacionalizacije bankarskih komitenata, globalizacije svjetskog trita, kao i potrebom i mogunostima irenja komitentske baze. Smisao ove strategije bio je da se u ovako izmijenjenim okolnostima, odnosno u uslovima pojaane konkurencije, neizvjesnosti i poveanih rizika omogui ostvarenje programirane stope profitabilnosti. U kontekstu navedenog posebno je vano istaknuti da banke, posebno one vee, u upravljanju bilansom, akcenat prebacuju na upravljanje pasivom, to je i logino s obzirom da izvori postaju, naroito kod velikih banaka, vrlo znaajni. Upravljanje pasivom predstavlja sastavni dio ALM sistema i pokazuje kako organizacijom pasive banka ili druga finansijska institucija moe osigurati veu stabilnost poslovanja.

I BILANSNA STRUKTURA BANKE

Banke podlijeu zakonskoj obavezi sastavljanja finansijskih izvjetaja radi informisanja menadmenta banke, akcionara, supervizorskih institucija i ostalih lica zainteresovanih za poslovanje banke. Osnovni finansijski izvjetaji banke su: bilans stanja, bilans uspjeha i bilans novanih tokova. Bilans stanja banke je pregled njenih finansijskih pozicija tj. sredstava u aktivi i obaveza u pasivi, te dionikog kapitala kao posebnog izvora sredstava1. Odnosno, predstavlja imovinu, obaveze i kapital poslovne banke na dan sastavljanja bilansa na obrascu Bilansa stanja. Bilans moe biti prikazan u vidu dvostranog rauna (lijevo aktiva, desno pasiva), ili jednostranog rauna (aktiva iznad pasive). Propisana bilansna ema koja se i kod nas primjenjuje je forma jednostranog rauna uz uvaavanje principa ravnotee i ronosti radi ostvarivanja ciljeva meu kojima je najvanije lako sagledavanje poloaja likvidnosti. Poslovna politika banaka usmjerena je na prikupljanje sredstava od suficitarnih jedinica i plasman tih sredstava ka deficitarnim jedinicama uz ostvarivanje ekonomske dobiti. Jedan od naina da banka, kao profitno orjentisana institucija, maksimizira profit je stvaranje optimalne bilansne strukture izvora i plasmana. Stvaranje optimalne bilansne strukture omoguava banci prevazilaenje problema rone transformacije koja utie na likvidnost i profitabilnost banke. Odnosno, apsolutne i strukturalne bilansne promjene se odraavaju u apsolutnim iznosima na profit banke i stabilnost njegovog ostvarivanja. U bankarskom poslovanju brojni su primjeri kako loe bilansne strukture utiu na stagnaciju bankarskog poslovanja, ostvarivanje gubitka pa ak i bankrotstvo banaka. Bilansna struktura banaka je, kao to je ve reeno, promjenjiva kategorija i mijenja se u zavisnosti od privrednih kretanja, makroekonomske stabilnosti, ivotnog ciklusa i naina poslovanja banke. Najvee promjene u bilansima banaka deavaju se u periodima ekonomskih promjena i kriza na finansijskim tritima. Naime, poremeaji na finansijskim tritima su rezultat ciklinih kretanja, oscilacija koje imaju za posljedicu smanjenje trine aktivnosti, a samim tim implicitan uticaj na ostale ekonomske kategorije. U tom smislu nije razliita ni kriza koja je posljednjih godina pogodila trite SAD-a, a zatim se proirila i na itav svijet. Primjenjivana neadekvatna politika plasmana brzo se pretvorila u problem strukturne neusklaenosti pozicija aktive i pasive i bankama stvorila probleme rastue nelikvidnosti. Kriza na finansijskim tritima predstavlja najvaniju karakteristiku kretanja u dananjem meunarodnom okruenju. Kriza likvidnosti prouzrokovala je kolaps jednog broja velikih finansijskih institucija, ali i pojedine drave dovela u opasnost od bankrotstva. Visok stepen geografske disperzije rizika i postojanje brojnih kanala za irenje kontaminacije prouzrokovali su globalnu reakciju na krizu, ali i pokrenuli pitanje sveobuhvatne reforme. Usporavanje rasta u pojednim djelovima svijeta bie praeno poveanim rizikom od inflacije i optim manjkom likvidnosti zbog naruenog povjerenja na finansijskim tritima. U takvim uslovima promjene u bilansnoj strukturi su neminovne. Sljedei primjer prikazuje agregatni bilans stanja komercijalnih banaka SAD-a u periodu od 2006. do 2009. godine i promjene koje su u njemu izazvane problemima na finansijskim tritima i setom mjera od strane Federalnih rezervi.

Vidjeti detaljnije: Rezaee, 2001; str. 218- 219.

Tabela 1: Struktura bilansa banake u SAD-u (agregatni bilans stanja komercijalnih banaka) u milijardama dolara i procentima
2006 AKTIVA/PASIVA Krediti banaka Hartije od vrijednosti Meubankarski zajmovi Gotovina Ostala aktiva Ukupno aktiva Depoziti Pozajmice Neto dug prema inostranstvu Ostale obaveze Ukupno pasiva Iznos 6.007,80 2.217,80 322,9 289,6 837,7 9.675,80 6.051,70 1.930,60 33,3 570,7 8.586,40 Uee 62% 23% 3% 3% 9% 100% 70% 22% 0% 7% 100% 2007 Iznos 6.631,10 2.402,10 422,3 306,4 925,8 10.687,70 6.472,30 2.249,20 157,3 615 9.493,90 Uee 62% 22% 4% 3% 9% 100% 68% 24% 2% 6% 100% 2008 Iznos 6.941,40 2.554,10 444,6 310,1 1010,2 11.260,40 6.857,20 2.334,40 46,4 776,5 10.014,50 Uee 62% 23% 4% 3% 9% 100% 68% 23% 0% 8% 100% 2009 Iznos 7.059,80 2.705,60 431,9 942,7 1105,3 12.245,30 7.382,40 2.496,50 218,7 791,2 10.888,80 Uee 58% 22% 4% 8% 9% 100% 68% 23% 2% 7% 100%

Izvor: Federal Reserve, Statistical Release, 2006 - 2009 (April)

Poeci svjetske finansijske krize vezuju se za 2007. godinu, tanije 5. mart 2007. godine kada je HSBC banka objavila da jedan portfolio subprimarnih2 zajmova ukazuje na mnogo vei stepen delikvencije, nego to je bilo predvieno procjenom3. Bez obzira na pomentu krizu bilansna struktura na kraju 2007. godine nije znatnije izmijenjena u odnosu na 2008. godinu. Odnosno, pred kraj 2007. godine deavanja koja su ukazivala na finansijsku krizu nijesu jo uvijek uticala na izmjenu bilansnih komponenti komercijalnih banaka. Razlog tome je injenica da su prvi problemi nastali u oblasti hipotekarnog bankarstva i otpisi potraivanja u iznosu oko 330 milijardi amerikih dolara, koji se vezuju za ameriko trite, u najveoj mjeri su se odnosili na hipotekarne zajmove. Ve pred kraj 2008. godine i poetkom 2009. godine uticaj ekonomskih deavanja odrazio se i na bilansnu strukturu. Smanjeni su plasmani komercijalnih banaka, naime banke su se poetkom 2009. godine suoile sa problemom nedovoljne likvidnosti koja je izazvana poremeajima na finansijskim tritima. Setom mjera za uspostavljanje stabilnosti finansijskog sistema SAD-a donesena je odluka o upumpavanju finansijskih sredstava u ameriki bankarski sistem, to je uslovilo poveanje likvidnih sredstava za 5 procentnih poena. Na strani pasive nije bilo znaajnih promjena. Nivo depozita je odran izmjenom zakona o garantovanim depozitima. Izmjene ovog zakona su usvojile i mnoge druge zemlje, a od skoro i Crna Gora. Poveao se procenat zaduenja u inostranstvu, to je posljedica injenice da su banke teko mogle doi do likvidnih sredstava na domaem tritu. Poetkom 2009. godine uticaj ekonomskih zbivanja u Americi odrazio se i na Evropu. Naime, poetak uticaja globalnih poremeaja na Evropu vezuje se za 09. avgust 2007. godine kada je Evropska centralna banka (European Central Bank ECB) uvela 95 milijardi eura za poveanje likvidnosti centralnih banaka zemalja Evrope. Ve 10. septembra 2007. godine pale su i prve rtve na evropskim tritima, tj. Victoria Mortgage Funding je prva banka u Velikoj Britaniji koja je objavila bankrot4. Na osnovu analize agregatnog bilansa stanja monetarno finansijskih institucija zemalja lanica Euro zone5 u januaru 2009. godine moemo vidjeti da se kreditni plasmani u odnosu
U pitanju je trite na kojem se hipotekarni krediti odobravaju dunicima sa sumnjivom kreditnom istorijom, to jest, uglavnom onima kojima su krediti ve jednom otpisani zbog nevraanja ili onima ija visina plate nije dovoljna za normalno vraanje rate. 3 Za pregled dogaaja koji su obiljeili svjetsku ekonomsku krizu vidjeti detaljnije: Bank of England, 2008 (October); str. 53- 55. 4 Prema: Bank of England, 2008 (October); str. 53. 5 Zemlje Euro zone obuhvataju zemlje lanice Evropske Unije u kojima se valuta euro koristi kao sredstvo plaanja.
2

na trite SAD-a nalaze na prilino ujednaenom nivou, dok su depoziti manji za 16 procentnih poena. Tabela 2: Agregatni bilans stanja monetarnih i finansijskih institucija zemalja Euro zone, u milijardama eura i procentima
Januar 2009. godine AKTIVA/PASIVA Krediti HOV (osim akcija) Jedinice novanog trita Akcije emitoavne od strane zemalja euro zone Strana aktiva Fiksna aktiva Ostala aktiva Ukupno aktiva Depoziti Jedinice novano trita Emtitovane dunike HOV Kapital i reserve Strana pasiva Ostala pasiva Ukupno pasiva Iznos 18.175,6 4.747,8 101,4 1.206,5 4.867,7 212,0 2.988,3 32.299,3 16.797,0 859,7 4.900,9 1.786,1 4.668,8 3.286,8 32.299,3 Uee 56% 15% 0% 4% 15% 1% 9% 100% 52% 3% 15% 6% 14% 10% 100% Mart 2010. godine Iznos 17,745.1 5,103.2 77.6 1,227.7 4,422.0 218.0 2,751.2 31,544.8 16,394.2 706.3 5,013.0 1,928.9 4,292.1 3,210.3 31,544.8 Uee 56% 16% 0% 4% 14% 1% 9% 100% 52% 2% 16% 6% 14% 10% 100%

Izvor: Bank of Slovenia, Monetary Statistics, 2009 - 2010 (January, March)

Jedan od razloga zbog kojeg su stanovnitvo i privreda SAD-a vie plasirali novana sredstva u depozite banaka u odnosu na zemlje Euro zone su vee kamatne stope na depozite. U SAD-u su se kamatne stope na eurodolarske depozite na period do est mjeseci kretale u intervalu od 4,71% u januaru 2006. godine do 2,40% u januaru 2009. godine. U istom periodu u zemljama Euro zone kamate na depozite preko jedne godine su se kretale u intervalu od 2,21% do 3,28% za stanovnitvo, odnosno od 2,27% do 2,24% za privredu. Banke SAD-a su privlaile slobodna novana sredstva po veim kamatnim stopama s obzirom na injenicu da je trite imalo dovoljno veliku apsorpcionu mo za plasman prikupljenih sredstva i njihovo dalje ukamaivanje. Poetkom 2009. godine kamatne stope na depozite na oba trita biljee pad i ta tendencija se nastavlja i u 2010. godini to je predstavljno sljedeim grafikom. Grafik 1: Kretanje kamatnih stopa na depozite banaka SAD-a i Euro zone u periodu od januara 2006. godine do januara 2010. godine

Izvor: Federal Reserve, Statistical Release Selected Interest Rates 2006 - 2010 ( January), Bank of Slovenia, Average interests rates on deposits and loans of household and non-financial corporations 2006- 2010 ( January)

Analizom strukture bilansa banke moemo dobiti veliki broj informacija neophodnih za donoenje svakodnevnih i stratekih odluka u poslovanju, kao i o samom poslovanju banke, a analiziom agregatnih bilansa o stanju bankarskog sistema. Na osnovu bilansa znamo kolika je analitika vrijednost banke, znamo da analiziramo dinamiku obima i strukture bilansa banke, bilans na osnovu portfolio cjelina, da vrimo komparaciju kljunih pokazatelja to je naroito znaajno u uslovima poremeaja na tritima. Kao podrka stvaranju optimalne bilansne strukture teorija i praksa su razvile brojne koncepte upravljanja bilansom. Sam pojam upravljanja bilansom podrazumijeva upravljanje bilansom kao cjelinom i upravljanje njihovim sastavnim djelovima, tj. upravljanje strukturom i dinamikom bilansa.

1. Upravljanje odnosima aktiva - pasiva

Djelatnost banke podrazumijeva prikupljanje slobodne tednje graana i privrede i plasman tih sredstva uz ostvarivanje ekonomske dobiti. Za uspjeno poslovanje banke bitno je da postoji sklad izmeu ove dvije kategorije, i to je dio strategije upravljanja bilansnom strukturom banke. Prilikom sprovoenja ove strategije banka nastoji da povea bankarske resurse. Meutim, na poveanje ovih sredstava ne utiu samo banke, ve i ire okruenje u kojem posluju. Brojna su teorijska razmatranja instrumenata i metoda koji dovode do poveanja bankarskih resursa. Prema savremenoj bankarskoj teoriji postoje tri grupe faktora koje opredjeljuju formiranje bankarskih resursa6. (1) Prva grupa faktora odnosi se na makrofinansijske uslove koji utiu na formiranje akumulacije i tednje odreenog drutva; (2) Druga grupa faktora se odnosi na poziciju poslovnih banka u odnosu na nebankarski sektor posmatranu kroz komponente finansijskog sistema; (3) Trea grupa faktora tie se svake banke pojedinano, odnosno njene sposobnosti da izgradi fleksibilnost banke, sigurnost, povjerenje i sposobnost da primjenjuje nove metode i instrumente poslovanja. Ipak, bez obzira o kom teorijskom aspektu je rije i koji od faktora ima najvei uticaj, usklaenost agregata i resursa banke je neminovan proces. Menadment se neprestano suoava sa injenicom da je u bilo kom trenutku mogue ostvariti vei prinos, ako se preuzme vei rizik i to se naziva trade off (eng. trade off- kompromis) izmeu rizika i prinosa. Ovaj neprestani izbor izmeu rizika i prinosa poveava potekoe u kontinuiranom postizanju optih finansijskih ciljeva. Ciljevi u vidu kratkoronih zarada mogu biti postignuti prihvatanjem veeg rizika, ali zato dugoroni ciljevi mogu biti ugroeni. Kao rezultat ovoga, za banku je od sutinskog znaaja uspostavljanje racionalnog procesa donoenja odluka prilikom utvrivanja optimalnog odnosa izmeu rizika i prinosa, i permanentno analiziranje uticaja brojnih trade off odluka. Ovaj proces je integralni dio koncepta upravljanja aktivom i pasivom. U zavisnosti od sprovedenog koncepta upravljanja aktivom i pasivom, banka e biti u stanju da ostvari opte finansijske ciljeve. Opti finansijski ciljevi banke u pogledu prinosa su uglavnom izraeni putem prihoda ili zarade, ili maksimizacijom trine vrijednosti akcijskog kapitala banke. U evoluciji bankarskog sistema mijenjale su se mjere za odreivanje ovih ciljeva, od korienja individualnih ili kombinovanih mjera do mjera zasnovanih na prihodu ili trinoj vrijednosti. Banke su tradicionalno utvrivale finansijske ciljeve putem mjera uinka zasnovanih na zaradi. Danas se pored ovih mjera sve vie tumae i uzimaju u obzir mjere koje su okrenute trinoj vrijednosti i koje ukljuuju prilagoavanje aktivnosti, performansi banke i akcijskog kapitala na rizike. Ove mjere postaju sutinski pokazatelji finansijske moi banaka.

Vidjeti detaljnije o faktorima koji utiu na nivo bankarskih resursa: Jovi, 1990; str.154-155.

Tabela 3: Mjere uinka prinosa

Mjere uinka prinosa A Mjere zasnovane na prihodu/ zaradi 1. neto kamatni prihod 2. neto kamatna mara 3. operativni profit 4. neto profit 5. prinos na aktivu 6. prinos na kapital B Mjere zasnovane na trinoj vrijednosti 1. trina kapitalizacija 2. likvidaciona vrijednost 3. postojana vrijednost 4. neto ekonomska vrijednost C Ukupan prinos (A+B)

Na performanse banke veoma izraen uticaj ima neto kamatna margina i neto nekamatna margina. Promjene u ovim veliinama implicitno utiu na rizik, tj. promjenu prinosa. Zajedno sa leveridom multiplikatora kapitala i prinosom na angaovana sredstva koji odreuju prinos na kapital odreuju opte performanse banke. Sama neto kamatna margina zavisi od od kamatne stope, obima i miksa kamatnih prihoda i kamatnih izdataka, i matematiki se predstavlja kao njihova funkcija. Svaka banka mora odrediti relativnu zastupljenost svake mjere uinka, bilo da se radi o mjerama zasnovanim na prihodu ili mjerama zasnovanim na trinoj vrijednosti. Zatim, treba da jasno odredi i interno usaglasi opte ciljeve prinosa cijele institucije, kao i finansijske rezultate svake pojedinane funkcije u banci. Prilikom sprovoenja strategije koja se odnosi na zatitu profita, menadment banke posebnu panju posveuje riziku kamatnih stopa koji na profit ostvaruje neposredan uticaj preko fluktuirajuih kamatnih stopa. U ostvarivanju tog cilja menadment mora da ima u vidu one elemente portfelja aktive i pasive instituciji koji su najosjetljiviji na kretanja kamatnih stopa. Obino se pod ovim podrazumijevaju zajmovi i investicije na strani aktive bilansa stanja i depoziti koji vuku kamatu, kao i zaduivanja na tritu novca na strani pasive. Da bi se zatitio profit od negativnih promjena u kamatnim stopama obino se zahtijeva od strane menadmenta da pokrie neto kamate (NIM- net interest margin) finansijske institucije ostane fiksno, to se izraava na sljedei nain7: NIM = ( Prihod od kamate po zajmovima i investicijama Troak po kamati na depozite i druga pozajmljena sredstva)/ Ukupna prihodovana aktiva NIM = Neto prihod od kamate poslije trokova / Ukupna prihodovana aktiva Jednako je vano da banka mora jasno oznaiti granice rizika u okviru kojih ovi ciljevi moraju biti postignuti. U tom kontekstu, mora se utvrditi plan za identifikovanje mjera izlaganja riziku. Najznaajniji izvori rizika banke su kamatni, likvidni i kreditni rizici. Kamatni rizik i rizik likvidnosti su najbitniji za upravljanje odnosima aktiva/pasiva banke. Drugi rizici ukljuuju, prije svega, devizni i operativni rizik. U stabilnim uslovima poslovanja postoji vea mogunost da menadment banke predvidi potencijalne rizike iz okruenja. Inicijator kriznih deavanja na amerikom bankarskom, a kasnije i na ostalim tritima, bio je problem rastue nesolventnosti bankarskog sektora. Neadekvatno servisiranje obaveza po osnovu kreditnih zaduenja od strane sektora privrede i stanovnitva, dovelo je banke u situaciju u kojoj ne raspolau dovoljnim kvantumima likvidnih sredstava za servisiranje tekuih obaveza. Rastui
7

O ciljevima hedinga kamatnih stopa i nainu izraunavanja neto kamatne margine detaljnije: Rose/Hudgins, 2005; str. 204- 215.

debalans izmeu pozicija aktive i pasive, i perioda njihovog dospijea, osim ovog problema, uzrokovao je i mnoge druge. Tako je nesolventnost bankarskog sistema, u duem vremenskom periodu, uvela banke na amerikom tritu u zonu rastue nelikvidnosti. Isti problem zabiljeen je i na tritima mimo amerikog kontinenta. Nesolventnost, ili gotovo nesolventnost, jedne ili vie vanih banaka moe da smanji kredit (pogotovo zajmove) tritu, izazove jurie deponenata na sigurne banke i nerizine dravne hartije i valutu, smanji depozite i ponudu novca (novanu masu). Takoe, da podrije funkcionisanje sistema plaanja, povea neizvjesnost i uznemiri finansijska trita, prouzrokuje gubitke koji e oboriti cjene hartija ispod njihovog ravnotenog nivoa. Svakako, ovo su stvarne i potencijalne posljedice tekue finansijske i bankarske krize8. Dakle, kljuni efekat globalne finansijske krize bio je smanjenje likvidnosti bankarskog sektora, ili moemo rei da su se banke suoile sa rizikom likvidnosti. Rizik likvidnosti predstavlja rizik da banka nee moi da obezbijedi dovoljno novanih sredstava za izmirenje obaveza u trenutku njihove dospjelosti ili rizik da e banka za izmirivanje dospjelih obaveza morati obezbjeivati novana sredstva uz trokove koji su vei od uobiajenih9. Poetni problem nelikvidnosti bankarskog sektora SAD-a se veoma brzo, uprkos niskoj direktnoj izloenosti, proirio na evropska trita ime se ispostavilo da je indirektna izloenost evropskih banaka potresima mnogo vea od prvobitno oekivane. Stoga je, Evropska centralna banka kontinuirano reagovala ubacivanjem dodatnih likvidnih sredstava na trite. Kao katalizator evropske krize likvidnosti javlja se velika zavisnost od trita novca, sa izrazito meunarodnom prirodom te zavisnosti. Dok je presuivanje trita novca na kratak rok stvorilo iznenadne probleme u finansiranju banaka, njihova meunarodna izloenost proirila je kanale kontaminacije i dodatno umanjila povjerenje meu finansijskim institucijama. Naime, usled nedovoljne regulative i niskih kamatnih stopa, jedan broj davalaca stambenih kredita je upao u zamku subprime kreditiranja. Krediti su odobravani bez ozbiljnog osiguranja, a po osnovu pretpostavke da e vrijednost kolaterala nastaviti sa rastom. Uz pomo sekjuritizacije i sloenih derivativnih proizvoda, znaajan dio ovih kredita prodat je brojnim bankama i investitorima irom svijeta i na taj nain je rizik Sjedinjenih Amerikih Drava globalizovan i proiren preko Atlantika. Pod pojmom sekjuritizacije kredita podrazumijevamo postupak pretvaranja bankarskih zajmova u vrijedonosne papire ili konkretnu operaciju transformacije bankarskih kredita u obveznice emitovane na bazi tih kredita. Osnovna svrha sekjuritizacije je tenja banaka da u savremenim trinim ekonomijama tee ka bliem povezivanju sa otvorenim finansijskim tritem i na taj nain obezbjeuju to veu likvidnost svojih aktiva. Dodatnom produbljivanju problema likvidnosti doprinijelo je povlaenje depozita iz bankarskog sektora i slabljenje povjerenja u finansijske institucije. Likvidnost finansijskog trita Velike Britanije u periodu od 1992. - 2008. godine predstavljena je sljedeim primjerom.

8 9

Za detaljniju analizu finansijske i bankarske krize vidjeti u pojednostma: Laki, 2008; str. 20- 43. Vidjeti detaljnije: Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama (Sl. list RCG, br. 58/05), lan 1.

Grafik 2: Kretanje likvidnosti finansijskog trita Velike Britanije u periodu od 1992. - 2008. godine

Izvor: Bank of England, Financial Stability Report, 2008 (April); str. 6

Problemi sa likvidnou na amerikom tritu, u odnosu na evropsko, javili su se znatno ranije. Tako je u 2008. godini veina amerikih banaka imala veoma izraene probleme sa likvidnou. Poetak turbulentnih deavanja u SAD-a vezuje se za hipotekarne banke, a malo nakon toga pogaa i investiciono bankarstvo. Meu pogoenim investicionim bankama nalazile su se i one sa tradicijom poslovanja od par stotina godina, visokim renomeom i stabilnom bazom klijenata. Jedna od takvih je i investiciona banka Bear Stearns koju su problemi sa likvidnou u martu 2008. godine doveli do same ivice bankrotstva. Kretanje likvidnosti investicione banke Bear Stearns predstavljeno je sljedeim primjerom. Grafik 3: Kretanje likvidnosti investicione banke Bear Stearns tokom februara i marta 2008. godine

Februar 2008. godina

Mart

Izvor: Bank of England, Financial Stability Report, 2008 (April); str. 11

Investiciona banka Bear Stearns je kratko nakon prikazanog perioda kupljena od strane JP Morgan Chase & Co., ija je bilansna struktura, u periodu od drugog kvartala 2008. godine do drugog kvartala 2009. godine, prikazana tabelom 4. Na strani aktive povean je iznos aktivnih 10

sredstava po osnovu kojih banka ostvaruje prinos sa 75,52% na 81,76% ili za 6,24%, a samim tim smanjenjen je iznos aktive po osnovu koga banka ne ostvaruje prinos. Na strani pasive ukupne obaveze su smanjene sa 92,15% na 91,70% ili 0,45%, a vlasniki kapital je povean sa 7,85% na 8,30% ili 0,45 procentnih poena. Osim toga, na strani pasive dolo je do smanjenja depozita za 3,71%, poveanja ostalih obaveza za 2,51% i smanjenja dugoronih obaveza od 0,28%. Tabela 4: Konsolidovani bilans stanja JP Morgan Chase & Co. U periodu od drugog kvartala 2008. godine do drugog kvartala 2009. godine, u milionima dolara
AKTIVA/PASIVA Depoziti Federalni fondovi Pozajmljene HOV Duniki instrumenti Hartje od vrijednosti Pozajmice Ostala aktiva Ukupno aktiva po osnovu koje se ostvaruje prinos Vlasniki instrumenti Goodwill Ostala aktiva UKUPNO AKTIVA Depoziti Federalni fondovi hartije po osnovu repo aranmana Komercijalni papiri Dugorone obaveze Ostale obaveze Ukupno obaveze Vlasniki kapital UKUPNO PASIVA 2Q09 3,34% 6,98% 6,00% 12,04% 17,38% 34,24% 1,80% 81,76% 3,12% 2,37% 12,75% 100,00% 32,98% 14,23% 1,83% 13,46% 29,20% 91,70% 8,30% 100,00% 1Q09 4,29% 7,79% 5,84% 12,20% 13,61% 35,17% 1,33% 80,22% 3,04% 2,33% 14,42% 100,00% 35,63% 10,94% 1,63% 12,52% 31,14% 91,85% 8,15% 100,00% 4Q08 4,90% 9,46% 5,70% 12,44% 8,06% 34,71% 2,60% 77,86% 3,36% 2,16% 16,62% 100,00% 35,87% 9,39% 1,87% 11,45% 33,88% 92,46% 7,54% 100,00% 3Q08 2,35% 9,39% 7,67% 17,01% 6,80% 30,57% 2,12% 75,91% 5,26% 2,62% 16,22% 100,00% 33,56% 11,39% 2,71% 14,88% 29,85% 92,39% 7,61% 100,00% 2Q08 2,33% 9,33% 6,01% 18,10% 6,58% 32,24% 0,94% 75,52% 5,96% 2,74% 15,77% 100,00% 36,69% 12,19% 2,84% 13,74% 26,69% 92,15% 7,85% 100,00%

Izvor: JP Morgan Chase & Co, Earnings Release Financial Supplement, 2009 (Second Quater); str. 4

Jo uvijek nije jasno da li su promjene u likvidnosti glavni uzrok i izvor problema ili samo simptom karakteristian za strukturne promjene i pritiske na finansijski sistem. U pokuaju da odgovorimo na to pitanje, potebno je osvrnuti se na promjene finansijskih trita u posljednjoj dekadi i na njihov uticaj na likvidnost. Za potrebe analize bilo bi korisno napraviti dvije verzije svijeta: stari i novi. Karakteristika starog svijeta je sistem potpunog bankarskog posredovanja u kome su banke entiteti koji preuzimaju finansijsko posredovanje, dok je aktiva procijenjena na bazi istorijskih trokova sa amortizacijom koja se obraunava u skladu sa ve utvrenim pravilima i procjenama. Nasuprot tome, novi svijet je svijet finansija zasnovanih na hartijama od vrijednosti, veina finansijskih posrednika se nalazi na tritima, gdje trguje hartijama od vrijednosti. Ova dva svijeta dijele zajednike karakteristike. U oba banka je trina baza za posredovanje, potresi se mogu pojaviti npr. zbog naglih promjena u tranji za likvidnim sredstvima. Panika na bankarskom tritu nastaje kada deponenti ponu da sumnjaju u solventnost institucije i poure da povuku svoje depozite, stvarajui bankama manjak likvidnih sredstava. Slino sumnja u vrijednost predmetne imovine moe dovesti do kolapsa potranje za kratkoronim hartijama od vrijednost izdatim od strane posrednika, pokreui krizu likvidnosti. Oba fenomena, bez obzira da li se deavaju u banci ili

11

trino orjentisanom sistemu, deavaju se kao rezultat neuspjele koordinacije izmeu depozitora i investitora, dok individualne akcije koje su same po sebi racionalne, prouzrokuju neizvjesnost10. S obzirom na ciklian karakter problema likvidnosti u bankarskom sektoru kao i na skorija deavanja na finansijskim tritima, postavlja se pitanje, da li bi regulacija likvidnosti trebalo biti jaa. Kao glavni razlozi za poveanje kontrole likvidnosti navode se: 1) trini neuspjeh, ili za banke ne postoji dovoljan podsticaj da dre adekvatne koliine likvidnih sredstava jer je to prilino skupo, mala je vjerovatnoa nastanka dogaaja smanjenja likvidnosti, a postoji i percepcija da e centralna banka izai u susret problemima sa likvidnou, 2) zahtjevi za likvidnim sredstvima mogu biti posmatrani kao nain podjele trokova javnih dobara likvidnosti i finansijske stabilnosti izmeu privatnog i javnog sektora, 3) vei zahtjevi za likvidnim sredstvima e smanjiti strateku neizvjesnost koja pogaa poslovanje banaka, i uinili bi ih otpornijim na okove11. Iako je najtei problem u bankarskom sektoru tokom turbulentnih kretanja predstavljala borba sa nedovoljnim likvidnim sredstvima, inicijator finansijske krize je bio poveani kreditni rizik. Naime, u naem zakonodavstvu pod pojmom kreditni rizik podrazumijeva se mogunost da zajmoprimalac, odnosno drugi komitent banke, nee blagovremeno i/ili u potpunosti izvriti svoju obavezu12. Potencijalnu opasnost od kreditnog rizika predstavljalo je odobravanje subprime kredita u velikim iznosima, to je posljedica injenice da su banke raspolagale velikim kvantumima sredstava koje je trebalo plasirati. Sa poetkom propasti bankarskog trita, dodatnom poveanju kreditnog rizika za banke doprinijelo je pogoranje finansijskog stanja velikog broja dunika kao i promjene u njihovoj percepciji u smislu vjerovatnoe izmirenja obaveza. Osim navedenih vrsta rizika, banke su se suoile i sa opcionim rizikom i rizikom kamatnih stopa. Opcioni rizik se javio kao posledica promjene u kamatnim stopama, pa se promijenilo i dospijee pozicija aktive i pasive. Time je naruena veza izmeu kamatnog spreda (eng. spreadrazlika, prostor) aktive i pasive, a banke su se suoile sa poveanim rizikom osnovice. Rizik osnovice se uglavnom pojavljuje kada banka kupi instrumente na strani aktive, indeksirane sa LIBOR, PRIME ili EURIBOR naznakom i prihvati obaveze zasnovane na kamatnoj stopi koja je vezana za kamatnu stopu na dravne zapise ili diskontnu stopu. Kao posljedica deavanja na svjetskim tritima u periodu od 2007. godine do septembra 2008. godine dolo je do poveanja EURIBORA-a, EONIA swap rate i referentne stope Evropske centralne banke. Spred izmeu stope na tromjeseni swap aranman (eng. swap arrangement- dogovor o zamjeni) za EONIA i tromjesenog EURIBOR-a je dobar pokazatelj likvidnosti, i uveanje ovog spreda govori o poveanju kreditne premije, to ukazuje na umanjeno povjerenje na meubankarskom tritu u navedenom periodu13. Rizik kamatne stope doprinio je rastuem debalansu pozicija aktive i pasive krizom ve pogoenih banaka. Glavni razlog tome je bila neusklaenost dospijea pozicija aktive, pasive i vanbilansnih instumenata u uslovima poveane nelikvidnosti. Naime, odobravanjem velikog broja subprime kredita, ili kredita onim komitentima koji su imali slabu mo plaanja, banke su se suoile sa problemom naplate i to je uzrokovalo debalans. Tokom pomenutih deavanja na finansijskim tritima banke su se suoile i sa velikim brojem specifinih rizika koje nijesu mogle na vrijeme predvidjeti. Posljedica toga su bili gubici u poslovanju. Tako su do kraja maja banke objavile sljedee gubitke: Citigroup oko 40 milijardi dolara, Merrill Linch oko 30 milijardi dolara, Bank of America oko 15 milijardi dolara, Washingtom Mutual oko 8 milijardi dolara14. Najpoznatiji i najprihvaeniji nain zatite banaka i drugih finansijskih institucija od izloenosti riziku kamatnih stopa su finansijski fjuers ugovori, kamatne opcije, kamatni svopovi i primjena najviih kamatnih stopa, kombinacije najviih i najniih kamatnih stopa. Usled velike
Za ispitivanje likvidnosti bankarskog sektora u periodu globalnih ekonomskih poremeaja vidjeti detaljnije: Banque de France, 2008 ( February); str: 1- 6. 11 Prema Banque de France, 2008 ( February); str: 5. 12 O pravilima za upravljanje kreditnim rizikom, vidjeti detaljnije: Odluka o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom i poslovanju sa licima povezanim sa bankom ( Sl. list RCG, br. 44/02, 79/05 i Sl. list CG, br. 09/07), lan 2- lan 4a. 13 Prema : ECB, Financial Stability Review, 2008 (December); str.6. 14 O ostvarenim gubicima zemalja vidjeti: ECB, Monthly Bulletin, 2008 (December); str. 117.
10

12

izloenosti kamatnom riziku, banke su najvei korisnici derivatnih ugovora u finansijskom sistemu. Snana regulativa u ovoj oblasti uticala je na to da primjena ovih heding instrumenata od strane banaka bude meu najbolje dokumentovanim u poreenju sa drugim finansijskim institucijama. Bez obzira na navedene podatke o korienju finansijskih derivata od strane banaka u uslovima globalnih poremeaja ovaj instrument zatite od rizika se nije pokazao kao dovoljno snaan. Meutim, mnoge od metoda zatite od rizika banke i finansijske institucije primjenjuju ne samo da bi pokrile svoj kamatni rizik, ve ih prodaju klijentima kojima je potrebna zatita od rizika pa se time ostvaruju znaajni prihodi od provizije dok vrijednost derivata proizilazi na osnovu vrijednosti i uslova osnovnih instrumenata kao to su blagajniki zapisi, obveznice i eurodolarski depoziti. Ne samo to derivati pomau finansijskim menaderima da se suoe sa kamatnim i drugim rizicima, ve oni nose sopstvene rizike i opasnost po menadere banaka i drugih finansijskih institucija. Imajui u vidu navedene rizike i njihove implikacije, upravljanje rizicima banke podrazumijeva kontinuirano usklaivanje odnosa aktive i pasive u bilansu banke i sastavni je dio finansijskog upravljanja koje podrazumijeva i finansijsko planiranje i budetiranje, raunovodstvene i informatike sisteme i unutranju kontrolu. Polazei od toga bilans se moe predstaviti kao zbir hartija od vrijednosti ( S- securities) i kredita (L- loans) na strani aktive, i zbira depozita po vienju (D- demand deposits), oronenih depozita (T- time deposits) i vlasnikog kapitala (C- capital) na strani pasive. Ukoliko se prinos na hartije od vrijednosti oznai sa rs, a prinos na kredite sa rl, a trokovi depozita i kapitala nulom onda se prihod banke (I- income) moe izraziti sljedeom jednainom15: I = rsS + rlL Prognoze buduih dogaaja omoguavaju prilagoavanje bilansne strukture banke nastalim promjenama, to je osnov za stvaranje kompartivnih prednosti na bankarskom tritu. Upravljanje aktivom i pasivom banke je strategijsko planiranje, primjena i kontrola procesa koji utie na obim, miks, dospijee, stopu senzibilnosti, kvalitet i likvidnost sredstava i obaveza banke. Poto se upravljanje aktivom i pasivom banke ukljuuje u bazian rast i angaovanje sredstava, ono predstavlja finansijsko srce banke16. Traganje za poslovnim alternativama u budunosti, u vremenskom horizontu od 2 do 5 godina, je stvar stratekog planiranja u banci. Pretpostavke koje se odnose na mogua deavanja u pogledu likvidnosti i scenarija sa kamatnim stopama tokom narednih 12 mjeseci su stvar upravljanja odnosima aktiva pasiva u banci. U kontekstu stratekog planiranja, upravljanje odnosima aktiva/pasiva je prvi korak pomjeranja banke u pravcu njenog dugoronog cilja.

2. Upravljanje bilansom banke sa aspekta pasive

Upravljanje bilansom banke sa aspekta pasive je integralni dio ALM sistema koji se pojavio 1980-ih godina. Osnovna funkcija mu je da pomogne bankama da aktivno upravljaju svojim pozicijama na strani aktive i pasive bilansa stanja. Podrazumijeva poznavanje kompozicije bilansa i meusobnog odnosa rauna u bilansu. To primarno znai bavljenje rizikom kamatne stope, rizikom likvidnosti, deviznim rizikom, rizikom cijena akcija i rizikom cijena roba. Sistemi se uglavnom bave gap analizama, simulacijama prihoda i drugim mjerama. Iako se, ERM (Enterprise Risk Management) i ALM sistemi razvijaju odvojeno, vlada zajedniko miljenje veine bankarskih strunjaka da je ova podjela vjetaka i da ERM predstavlja sistem podreen ALM sistemu. Upravljanje bilansom banke sa aspekta pasive podrazumijeva kombinaciju razliitih izvora sredstava u cilju ostvarivanja likvidnosti i profitabilnosti poslovanja banke, a sam proces upravljanja
15

Upravljanje rizikom banke podrazumijeva kontinuirano usklaivanje odnosa pozicija aktive i pasive u bilansu banke, detaljnije: uri, 2002; str. 113-115. 16 O znaaju koncepta upravljanja aktivom i pasivom banke vidjeti u pojedinostima: Dill, 1999; str. 347.

13

bilansom banke sa aspekta pasive sastoji se iz tri nivoa. Prvi nivo je opti i posmatra ukupnu pasivu ili obaveze i kapital banke. Drugi nivo je specifian i fokusira se na sastavne djelove pasive. Trei nivo daje uvid u rezultate banke preko izvjetaja o poslovanju i ukazuje na simptome performansi bilansa banke. Trei nivo predstavlja finalni dio procesa za iju evaluaciju nijesu dovoljne samo stavke pasive, ve se posmatra na nivou ukupnog bilansa stanja uzimajui u obzir i stavke aktive, rasporeene po prikazanom principu. Ili ematski prikazano:
PRVI NIVO Upravljanje obavezama Upravljanje kapitalom DRUGI NIVO Upravljanje pozicijom kratkoronih izvora sredstava Upravljanje pozicijom uzetih kredita Upravljanje dugoronim dugom Upravljanje kapitalom TREI NIVO + Kamatni prihodi + Ostali prihodi operativnog poslovanja - Kamtni i nekamatni rashodi - Operativni trokovi poslovanja - Porez = Neto profit

Proces upravljanja pasivom banke moe se posmatrati sa teorijskog i funkcionalnog stanovita. Teorijski pristup upravljanja pasivom polazi od stava: da je banka aktivan uesnik u struktuiranju svojih izvora sredstava. Funkcionalni pristup upravljanja pasivom banke polazi od stava, da menadment banke dinamiki prilagoava izvore svojih sredstava u tranji za kreditima, uz minimiziranje rizika i trokova u banci. Na osnovu funkcionalnog pristupa mogue je definisati dva modela upravljanja pasivom banke. Prvi model se odnosi na grupisanje sredstava, a drugi model se odnosi na poveanje profitabilnosti plasmana banke. Model grupisanja sredstava banke stavlja akcenat na likvidnost banke i definisanje njenih prioriteta. Model poveanja profitabilnosti plasmana polazi od poveanog kreiranja sopstvenih obaveza, kako bi se stvorio izvor za odobravanje kredita klijentima banke17. Posmatrano sa aspekta aktuelnih deavanja postoje razliita miljenja o uzrocima koji su doveli do poremeaja na finansijskim tritima SAD-a, a kasnije i na svjetskom tritu. Za sadanje stanje amerike privrede mnogi vide krivca u pretjeranoj potronji i velikom broju novih trinih instrumenata koji su se pojavili na finansijskim tritima, a omoguavali su dodatna zaduivanja. Svi ti instrumenti su donosili dobit, ali u potpunosti nijesu bile poznate sve njihove performanse. U periodu od 2004. - 2008. godine u komercijalnim bankama SAD-a evidentno je poveanje pasive iz godine u godinu. Sljedei primjer prikazuje rast pasive komercijalnih banaka SAD-a u petogodinjem periodu.

17

Detaljnije: Vunjak/ Kovaevi, 2006; str. 319.

14

Tabela 5: Stanje pasive komercijalnih banaka SAD-a u periodu od 2005. godine do 2009. godine, u milijardama eura
2005 645,4 -15.90 0.00 -3.60 -12.30 -36.40 7.00 6.40 -49.80 268.30 243.10 90.30 85.10 4.00 56.70 24.40 -13.80 -7.90 32.50 2006 764.70 -12.50 -1.20 -1.90 -9.40 -35.90 -5.90 9.20 -39.20 287.60 264.00 70.50 177.40 21.40 76.00 80.00 -10.50 -1.10 25.20 2007 806.50 -102.90 48.90 1.80 -153.60 13.30 14.90 5.20 -6.90 263.00 297.60 -49.70 263.20 37.90 118.60 106.70 -23.70 -13.60 159.30 2008 1,971.40 970.30 509.60 30.60 430.20 141.40 -39.50 24.90 156.00 541.40 -97.60 -355.70 161.10 -39.20 129.30 71.00 331.90 -85.70 364.30 2009 -355.90 -752.20 -463.70 34.90 -323.40 85.10 0.30 -14.10 98.90 384.40 -2.80 265.60 -180.00 -18.10 -37.50 -124.40 78.70 7.10 -241.80

Neto poveanje pasive Neto meubankarske obaveze Monetarnim vlastma Domaim bankama Stranim bankama Depoziti Federalnoj vladi Ostatku svijeta Domainstvima Transakcioni i tedni depoziti Dugoroni depoziti Federalni fondovi i repo aranmani Instrumenti kreditnog trita Hartije otvorenog trita Korporativne obveznice Ostalo Korporativne emitovane akcije Porezi Ostala pasiva

Izvor: Federal Reserve Statistical Release, Flow of Funds Accounts of the US, 2009 (March); str. 24, Flow of Funds Accounts of the US, 2010 (March); str. 26

U periodu od 2005. godine do 2008. godine pasiva komercijalnih banaka SAD-a je bila u konstantnom porastu i to 15,6%, 5,18% i 59,1% respektivo za navedeni period. U 2009. godini ostvaren je negatinan rast od 355,9 miljardi dolara u odnosu na predhodnu godinu. U 2009. godini u odnosu na 2008. godinu dolo je do drastinog smanjenja neto meubankarskih obaveza, instrumenata kreditnog trita i ostale pasive dok je jedino ostvaren rast obaveza po osnovu federalnih fondova i repo aranmana i obaveza po osnovu poreza. Iz navedenog bilansa moemo vidjeti da je 2008. godinu koja je oznaena kao krizna godina bankarskog sektora SAD-a, karakterisla sljedea struktura pasive: Poveanje neto meubanarskih obaveza naroito prema stranim bankama to je doprinijelo irenju kanala kontaminacije u bankarskom sektoru tokom daljih kriznih deavanja; Vei nivo depozita u odnosu na predhodnu godinu u aposlutnom iznosu uz smanjenje depozita Federalne vlade koja je je u tom periodu ve povlaila sredstva za potrebe intervencionistike politike koja se u tom vremenu ve sprovodila. Uprkos poveanju depozita znatno su smanjeni dugoroni depoziti kao posljedica injenice da su investitori bili sve manje zainteresovani da plasiraju sredstva na dugi rok; Smanjene su obaveze po osnovu repo aranmana i instrumenata kreditnog trita kao posljedica intervencionistikih mjera komercijalnih banaka i uruavanja trita hartija od vrijednosti; Poveane su obaveze po osnovu emitovanja korporativnih akcija to je posluilo kao instrument pribavljanja dodatnog kapitala. U toku 2009. godine bilansne stavke posmatranog bilansa ukazuju na drugaiju situaciju u sektoru komercijalnog bankarstva SAD-a. Naime, smanjene su neto meubankarske obaveze prema monetarnim vlastima i stranim bankama. Uprkos smanjenju depozita u apsolutnom iznosu poveani 15

su depoziti Federalne vlade, a dolo je do promjena i u ronoj strukturi sa poveanjem dugoronih ulaganja. Poveane su obaveze po osnovu repo aranmana, a instrumenti kreditnog trita su nastavili negativan trend to je posljedica jo uvijek nestabilnog trita hartija od vrijednosti. Emisija akcija kao oblik prikuplanja dodatnog kapitala manje je koriena nego u predhodnoj godini.

3. Upravljanje portfolio strukturom bilansa sa aspekta pasive

Portfolio upravljanje strukturom bilansa ima korijene u modernoj portfolio teoriji koja se razvila 50- ih godina XIX vijeka. U poetku se koristila kroz forme lineranih i kvadratnih modela programiranja koji su brzo izali iz upotrebe. Razlog je bio to to su se ovi modeli, iako elegantni, pokazali kao previe restriktivni i kompleksni za praktinu upotrebu. Njihova glavna vrijednost proizala je iz njihove pronicljivosti koja se odnosi na krajnje ishode i posljedica je upravljanja bilansom banke. Posmatrano sa aspekta pasive, osnovni cilj portfolio upravljanja bilansom banke trebalo je da se obezbijedi odgovarajua portfolio alokacija izvora sredstava u cilju upravljanja rizikom banke. Porfolio analiza bilansa podrazumijeva podjelu bilansa stanja na srodne djelove i funkcionalne cjeline i analizu ovih cjelina sa aspekta njihove optimalne strukture. Tako da je za potrebe portfolio upravljanja pasivom potrebno analizirati 1) strukturu pasive, 2) pojedine pozicije, odnosno grupe pozicija pasive. Ako pasivu podijelimo na homogene cjeline za potrebe portfolio analize, onda e ona imati sljedei oblik: PASIVA Depoziti Depoziti stanovnitva Depoziti privrede Uzeti krediti Kapital akcionara Prilikom portfolio upravljanja bilansom banke sa aspekta pasive, menader banke mora voditi rauna o strukturi pasive u odnosu na strukturu aktive, pojednim pozicijama, odnosno grupama pozicija pasive i njihovom usklaenou sa pozicijama, odnosno grupama pozicija aktive. Teorijski koncepti ukazuju na potrebu savrene usklaenosti (perfect match) aktive i pasive, to u praksi najee nije mogue. Prilikom donoenja odluke o strukturi pasive i njenoj portfolio analizi mora se voditi rauna o nizu pokazatelja: rastu pasive, strukturi pasive, portfoliju depozita, veliini dionikog kapitala u ukupnoj pasivi. U teoriji se prilikom sprovoenja strategije upravljanja pasivom, strategije upravljanja portfolio pasivom i upravljanjem bilansom banke, uopte, tei stvaranju idealnih struktura bilansnih pozicija. Te idealne bilansne strukture bi trebalo da budu smjernice menaderima banke za sprovoenja koja bi doprinijela zatiti od rizika i obezbjedila odgovarjue stope profitabilnosti. Posmatrano sa aspekta pasive, idealna bilansna stuktura prikazana je na sljedei nain18: PASIVA Depoziti po vienju Oroeni depoziti Akcionarski kapital

50, 00% 40, 00% 8, 33%

Ukoliko bi prihvatili pretpostavku da postoje idealne strukture pasive, to bi znailo da bi ovakva struktura pomogla banci da ostvari odgovarajui odnos depozita i kapitala, radi potrebnog
Prema uriu (2002), za upravljanje portfolio strukturom pasive od primarnog znaaja je poznavati relacije izmeu strukture aktive i pasive, pojedinih pozicija odnosno grupa pozicija pasive, pojedinih pozicija aktive u odnosu na pozicije pasive; str. 113- 114.
18

16

stepena solventnosti, odgovarajui odnos oroenih depozita i depozita po vienju, odgovarajui nivo leverida. Meutim, injenica je da unificirana rjeenja ne postoje, ve da je struktura bilansa banke odreena nizom internih i eksternih faktora koji utiu na stvaranje njenog optimalnog nivoa. Za potrebe analize bilansa banke veoma esto koriste racio analizu koja daje sliku poslovanja i omoguava menadmentu da jasnije sagleda performanse banke u odnosu na grupu srodnih banaka priblino iste vrijednosti. Analitiki indikatori pri tome predstavljaju vaan segment racio analize. Oni predstavljaju pojedinane racio pokazatelje pojedinih aktivnosti banke. Npr. prilikom izraunavanja likvidnosti banke depoziti banke stavljeni u odnos sa prosjenom gotovinom predstavlaju adekvatan pokazatelj, u zavisnosti od da li se radi o depozitima po vienju ili ukupnim depozitima, ili da li se sredstva stavljaju u odnos sa gotovinom ili zbirom gotovine i hartija od vrijednosti date banke. Sa aspekta pasive postoji niz pokazatelja koji mogu doprinijeti jednostavnijem donoenju odluka, mada se oni uglavnom koriste u relaciji sa pozicijama aktive i u tom sluaju daju obuhvatniju sliku poslovanja banke. Neki od tih pokazatelja su19: Miks hartija od vrijednosti koji pokazuje procenat svake hartije od vrijednosti u ukupnom portfoliu. Tako npr. visoka proporcija dravnih i agencijskih hartija naglaava politiku likvidnosti i stabilnosti prihoda. Racio adekvatnosti kapitala koji je indikator obezbjeenja kredita od akcionara i nivo zatite deponenata. Dobija se stavljanjem u odnos aktive i vlasnikog kapitala na kraju perioda i treba da iznosi oko 7% za veinu banaka ili 5-6% za regionalne banke i monetarne centre. Prinos na vlasniki kapital koji pokazuje stopu zarade na investirani kapital i dobija se stavljanjem u odnos neto prihoda sa prosjenim kapitalom. Stopa od 13-16% smatra se adekvatnom. Racio formiranja kapitala koji pokazuje proporciju i trend internog generisanja kapitala i dobija se stavljanjem u odnos neto prihoda umanjenog za isplaenu dividendu sa poetnim kapitalom. Analiza zarade pokazuje prosjene stope naplate na aktivu i plaene na pasivu za odreeni period. Npr. kamata na hartije od vrijednosti podijeljena prosjenim hartijama od vrijednosti, kamata na pojedine vrste hartija od vrijednosti podijeljena prosjenom vrstom hartija od vrijednosti, kamata na tednju podijeljena prosjenom tednjom, kamata na oroene depozite podijeljena prosjenim oroenim depozitima itd.

19

O analitikim indikatorima kao vanom segmentu racio analize, vidjeti u pojedinostima: uri, 2002; str. 194- 198.

17

II UPRAVLJANJE DEPOZITIMA I FORMIRANJE CIJENA NA DEPOZITNE USLUGE

Pribavljanje i usmjeravanje sredstva je osnova finansijskog posredovanja banaka. Banke vre mobilizaciju slobodnih novanih sredstava i multiplikaciju novca ili se bave prikupljanjem depozita, pribavljanjem sredstava i sekundarnim kreiranjem novca. Zatim, investiranjem i alokacijom tih sredstava i posredovanjem na finansijskom tritu. Depoziti privrede i stanovnitva, bez obzira na to u kom se kvalitetu i valuti iskazuju, najveim dijelom odreuju obim i strukturu kreditnog potencijala banka, kao i potencijala za druge oblike plasmana. Za razliku od dugoronih sredstava i kapitala, oni ne predstavljaju kapitalnu bazu. Ipak, depoziti banke predstavljaju najvaniji izvor sredstava za banku i sve promjene koje se odnose na njihovo smanjenje mogu uticati na poslovanje i opstanak banke. Prije poetka turbulentnih deavanja na tritu SAD-a postojao je veliki broj instrumenata koji su se javili u veoma kratkom periodu. Svi ti instrumenti omoguavali su znatno sticanje dobiti, ali njihovim korisnicima nijesu bile u potpunosti poznate performanse tih instrumenata. To je bankama stvorilo dodatni problem kada je dolo do povlaenja sredstava od strane deponenata i kada su se suoile sa problemom likvidnosti. Oni koji su raspolagali vikom slobodnih sredstava povlaili su svoja sredstva , bilo da se radi o depozitima na raunima banaka ili novim investicijama. Reakcije vlada zemalja zahvaenih ekonomskom krizom na ovaj fenomen ogledala se u poveanju ekstenzije na garantovane depozite, kako bi zaustavila odliv gotovine iz bankarskog sektora. Ipak u pogledu ekstenzije garantovanih depozita pojedine zemlje su razliito reagovale: SAD sa 100.000 dolara na 250.000 dolara, za sve depozite, sa vaenjem od 3.10.2008. godine do 31.12.2009. godine. Irska sa 20.000 eura na potpun iznos depozita, za sve depozite, sa vaenjem od 30.09.2008. godine do septembra 2010. godine. Njemaka sa 20.000 eura na potpun iznos depozita, za depozite stanovnitva, od 6.10.2008. godine. Austrija sa 20.000 eura na 100.000 eura, za depozite stanovnitva, od 7.10.2008. godine. Engleska sa 2.000 funti (35.000 funti) na 50.000 funti, od 7.10.2008. godine. U Francuskoj iznosi 70.000 eura, od 5.10.2008. godine. Bugarska sa 20.000 eura na 50.000 eura, za sve privatne depozite, od 10.10.2008. godine. Rumunija sa 20.000 eura na 50.000 eura, za sve privatne depozite, od 13.10.2008. godine. Hrvatska sa 100.000 HRK na 400.000 HRK (56.000 eura), za sve privatne depozite. Crna Gora sa 5.000 eura na potpun iznos depozita, za depozite stanovnitva i pravnih lica, od oktobra 2008. do 31.12.200920. Godine. Tabela 6: Kretanje depozita komercijalnih banaka SAD-a i njihovo uee u ukupnoj pasivi u periodu od marta 2005. do marta 2010. godine, u milijardama dolara i procentima
Depoziti mart 2005 mart 2006 mart 2007 mart 2008 mart 2009 mart 2010 5.450,90 5.896,50 6.217,70 6.857,20 7.382,40 7.693,60 Pasiva 7.628,20 8.228,60 8.854,80 10.014,40 10.888,70 10.306,20 Uee depozita u ukupnoj pasivi (%) 71,46% 71,66% 70,22% 68,47% 67,80% 74,65%

Izvor: Federal Reserve, Statistical Release, 2006- 2010 (April)

S obzirom da se poetak krize amerikog trita vezuje za decembar 2007. godine, moemo rei da su mjere za poveanje nivoa zatite depozita, usvojene od strane Federalnih rezervi, sprijeile
20

O mjerama razliitih zemalja koje su se odnosile na poveanje garantovanih depozita u bankama kako bi se smanjio uticaj Globalne krize na finansijsko trite, vidjeti detaljnije: Centralna banka Crne Gore, 2008. Izvjetaj glavnog ekonomiste CBCG ( Septembar); str. 45.

19

poveano povlaenje tokom kriznog perioda. Naime, depoziti komercijalnih banaka SAD-a pokazuju konstantan rast tokom perioda od marta 2005. god do marta 2009. godine. Rast depozita iznosio je 8%, 5%,10%, 7% u 2006.,2007.,2008. i 2009. godini respektivno. Meutim, u istom periodu dolo je do smanjenja uea ukupnih depozita u ukupnoj pasivi i to:1,5% u 2007. godini, 1,7% u 2008. godini, i 0,7% do marta 2009. godine. U martu 2010. godine je uprkos smanjenju pasive dolo do rasta depozita i znaajnijeg poveanja procenta uea depozita u pasivi za oko 7 procentnih poena. Grafik 4: Odnos depozita i pasive komercijalnih banaka SAD-a u periodu od marta 2005. do marta 2010. godine, u milijardama dolara

Izvor: Federal Reserve, Statistical Release, 2006- 2010 (April)

Za razliku od trita SAD-a pojedine zemlje Evrope su pretrpjele vea povlaenja depozita. Tako su u Velikoj Britaniji depoziti banaka u januaru 2009. godine u odnosu na etvrti kvatral 2006. godine smanjeni za 2,77 puta. Naime, u 2007. godini dolazi do poveanja depozita za 10% u odnosu na predhodnu godinu, u 2008.godini u odnosu na 2007. godinu smanjenje depozita iznosilo je 60,1%, a u januaru 2009. godine u odnosu na etvrti kvartal 2008. godine iznosilo je 18,4%. FSA (Financial Services Authority) je regulatornim mjerama od 03. oktobra 2008. godine poveala nivo garantovanih depozita do nivoa od 50.000 21 i pokuala da sprijei negativne trendove, ipak do januara 2009. godine negativan trend u kretanju depozita banaka Velike Britanije nije zaustavljen. Grafik 5: Kretanje depozita banaka Velike Britanije u periodu od 2006. do 2008. godine, u milionima funti
90.000 80.000 70.000 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 Q4 2006 Q4 2007 Q4 2008 Januar 2009

Izvor: Bank of England, Monetary & Financial Statistics, 2009 (February); str. 41
21

Vidjeti detaljnije: Bank of England, 2008 ( October); str: 53.

20

U literaturi navode dva osnovna faktora koji utiu na nivo tednje, odnosno koliinu novca koju e privreda jedne zemlje biti raspoloena da izdvoji u bankarski sektor: akumulativna sposobnost privrede i ekonomski interes preduzea i pojedinaca za ulaganje sredstava u banku, pri emu su kamate na uloena sredstva direktno vezane za stope prinosa na tritu kapitala. U periodima nestabilnih kretanja akumulativana sposobnost privrede nije na visokom nivou. Razlog tome je injenica da tada veina onih koji su ranije investirali ostvaruju gubitke, a oni koji imaju raspoloiva sredstva najee ekaju bolja vremena za investicije, to je posljedica gubitka povjerenja u finansijski sistem. Samim tim, ne postoji ekonomski interes za ulaganje sredstava u banku. Imajui u vidu sve do sada navedeno moemo rei da su intervencionistike mjere u pogledu irenja ekstenzije garantovanih depozita dale bolje rezultate u SAD-u, bar kada je u pitanju komercijalno bankarstvo. Vlada SAD-a pokazala je veu fleksibilnost kada je u pitanju iznos garantovanog depozita i vremenski period na koji se garancija odnosi, tako da depoziti komercijalnih banaka od marta 2005. godine do marta 2010. godine pokazuju konstantan rast bez obzira na krizne momente na bankarskom tritu. Na osnovu grafika 5 moemo vidjeti da se negativan trend rasta depozita u Velikoj Britaniji nastavio i nakon 07.10.2008. godine kada su uvedene nove mjere o garantovanim depozitima. Ipak stopa negativnog rasta je smanjena u odnosu na period prije izmjena.

1. Klasifikacija bankarskih depozita

Bankarski poslovi prikuplanja sredstava prema ronosti dijele se na kratkorone i dugorone. U bankarskoj teoriji je podjela sa aspekta ronosti najei nain da se izvri podjela razliitih bankarskih kategorija. Isto vai i za depozite, tako da je podjela depozita sa aspekta ronosti njihova fundamentalna podjela. Ipak, u teoriji i praksi danas imamo vie podjela bankarskih depozita, a osnovni razlog tome je to su se kroz evoluciju bankarskog sistema uoile njihove funkcionalne i sadrinske karakteristike, koje su bile osnova za produbljeniju klasifikaciju. Tako, najee govorimo o sljedeim podjelama bankarskih depozita. Podjela prema porijeklu novanih sredstava koje banka koristi i to na: bankarske poslove koji potiu od uloga u banku, novca koji se ve nalazio u prometu, bilo uplatom u gotovom novcu , bilo prenosom odreenog iznosa novca sa drugog depozitnog rauna kod iste ili druge banke; bankarske poslove koji nastaju uplatom iznosa odobrenog kredita na raun banke i time se stvara novi transakcioni novac, koji je od asa emitovanja spreman da obavlja poslove plaanja; i bankarske poslove nastale prodajom dragocjenosti (zlata, kratkoronih hartija od vrijednosti, deviza)22. Podjela u zavisnosti od toga ko je vlasnik deponovanih sredstva. Tada govormo o depozitima privrede i stanovnitva. Za menadment banke je od velikog znaaja da postoji balans izmeu ove dvije kategorije. Nedostatak bilo koje od ovih veliina moe da predstavlja ozbiljan problem za banku. Detaljniji uticaj ovih kategorija i njihov znaaj za poslovanje banke prikazan je u poglavlju VI, sa akcentom na depozitima privrede. Depoziti privrede predstavljaju slobodna sredstva preduzea, i drugih transaktora koji posluju sa bankom. Vlasnici ovih sredstava obavljaju plaanja vezana za njihovu djelatnost uz istovremeno odobravanje iznosa ostvarene realizacije, po ovim raunima. Bankarski poslovi sa stanovnitvom podrazumijevaju prikupljanje sredstava od pojedinaca i domainstava. Depoziti stanovnitva dre se, prije svega, u obliku tednih depozita, na osnovu tednog rauna ili tedne knjiice, koji se s obzirom na rok dijele na neoroene tedne depozite po vienju i oroene depozite, ili s obzirom na namjenu depozita na namjenske i nenamjenske depozite. Oroeni depoziti stanovnitva mogu biti oroeni na tano odreeno vrijeme, sa otkaznim rokom ili bez njega, dok tedne depozite po vienju stanovnitvo moe da povlai u svakom trenutku. Za poslovanje banke od posebog znaaja je da prati ronost ili kvalitet novanih sredstava, tj. da uvijek ima informaciju kada dospijevaju obaveze prema povjeriocu, deponentu ili drugoj
22

O ovoj i drugim podjelama pasivnih bankarskih poslova vidjeti u pojedinostima: ljivananin, 1999; str. 183- 184.

21

banci. Banka, takoe, treba da vodi rauna o iznosima kratkoronih i dugoronih sredstava koja su deponovana na njenim raunima tj. o usklaenosti njihove strukture. Zato je moda i najznaajnija podjela prema ronosti i nainu raspolaganja depozitima na: Depozite po vienju; Oroene depozite. Ipak, u literaturi je najuobiajenija podjela depozita na23: Transakcione depozite; tedne depozite; Oroene depozite. Depoziti se mogu klasifikovati, sa aspekta valute u kojoj se dre sredstva, na depozite u domaoj i stranoj valuti, kao i na depozite sa kamatom i bez kamate. Sa razvojem bankarskog sistema, razvile su se posebne vrste depozita, kao inovativni oblici za prikupljanje tednje graana. Jedna od tih posebnih vrsta depozita su tzv. kontokorentni depoziti, koji uglavnom ne donose kamatu. Ovu vrstu depozita jedna banaka dri kod druge banke najee radi boljeg obavljanja platnog prometa ili uea u kreditu. Specifina vrsta rauna depozitnog karaktera, koja se najee koristi u meunarodnom bankarstvu su tzv. eskrou rauni (escrow accounts). Koriste se prilikom obavljanja poslova sa zemljama visokog rizika ili sa zemljama koje imaju nekonvertibilnu valutu, prilikom izvoza robe. Kamatne stope na razliite vrste depozita su razliite. to je dospjee due vei je i prinos po osnovu kamatne stope i obrnuto. To je posljedica vremenske vrijednosti novca i rasta krive prinosa. Kao kompenzacija za mogunost deponenta da bez najave povue sredstva banka nudi nie kamatne stope nego kada se radi o utvrenim rokovima dospjea. Kolike e banka ponuditi kamate na depozite zavisi od brojnih uslova. To su npr. veliina banke - vee banke su u mogunosti da ponude vie kamatne stope na depozite, zahvaljujui finansijskoj snazi u odnosu na one koji raspolau sa manje finansijskih sredstava. Treba pomenuti i ciljeve i marketinku filozofiju institucije, koja esto utie na odreivanje kamatnih stopa.

1.1 Analiza transakcionih depozita Kod banka kao nosilaca platnog prometa nalaze se transakcioni rauni kompanija i graana. Ovi rauni imaju razliite nazive, kao to su: ekovni rauni, iro rauni ili tekui rauni. Na njima se nalazi transakcioni novac ili transakcioni depoziti koji se koriste za bezgotovinska plaanja. U zavisnosti od toga na koji raun se uplauju sredstva razlikujemo depozite na tekuim i depozite na iro raunima. Ova vrsta depozita vezuje se za poetke depozitnog poslovanja banka i drugih finansijskih institucija i jedan je od prvih rauna na kojima su poela da se izdvajaju novana sredstva. Njihova uloga do danas se nije promijenila bez obzira na razliite evolutivne procese koji su se deavali u oblasti depozitnih rauna banka. Osnovna karakteristika transakcionih depozita je da nijesu kamatonosni ili donose veoma male kamatne prinose kao kompenzaciju za mogunost deponenta da povue sredstva bez predhodne najave. Postoji vie podjela transakcionih depozita. Ipak, najvanija je podjela s obzirom na prinos, i to na beskamatne depozite po vienju i kamatonosne depozite po vienju. Beskamatni depoziti po vienju se veu za poetke razvoja ovih rauna. U SAD-u je bilo zabranjeno plaanje kamate po tekuim raunima donoenjem Glass- Steagall zakona 1933. godine. Osnovni razlog za donoenje takve odluke bila je tenja da se sauva stabilnost bankarskog sistema, jer je ocijenjeno da bi plaanje kamata po tekuim raunima moglo da ugrozi njegovu stabilnost. Bez obzira to se tadanja tvrdnja o uticaju ove vrste depozita na bankarski sistem pokazala kao neosnovana, o transakcionim depozitima se uvijek govori kao o najnestabilnijim, najpokolebljivijim izvorima sredstava. Sa razvojem bankarskih i finansijskih trita, njihove sve vee meusobne povezanosti, dolazi do sve veeg jaanja kamatne svijesti deponenata. Novac na transakcionim raunima
23

Vidjeti detaljnije obrazloenje: irovi, 2006; str. 149.

22

predstavlja sredstva koja ne donose prinos. Sa druge strane, dranje sredstava u obliku vrijedonosnih papira, za koje je formirano dovoljno duboko sekundarno trite i omoguena njihova brza utrivost, donosi znatno vie sredstava po osnovu kamata nego u sluaju nekih kamatnih depozita po vienju. To je bio razlog zato je veina, naroito veih, transaktora pribjegla taktici dranja jako malog iznosa sredstava u vidu transakcionih depozita, a mnogo vei dio sredstava usmjeravala u sekundarne rezerve u vidu utrivih hartija od vrijednosti npr. blagajnikih zapisa. Na transakcionim raunima, kompanije i graani dre samo minimalna sredstva za odravanje tekue likvidnosti. To je bio jasan inikator bankarskom sektoru da su potebne promjene, odnosno inovacije koje e obezbijediti vei priliv sredstava po osnovu depozita i preusmjeriti sredstava sa finansijskih trita na svoje raune. Tako su se u Novoj Engleskoj tokom 1970-ih godina poeli pojavljivati hibridni ekovno-tedni rauni u formi prenosivih naloga o povlaenju (negotiable order of withdrawal) ili skraeno NOW rauni. NOW su ekovni rauni koji donose kamatu i koji omogoavaju banci ili drugoj finansijskoj instituciji da zahtijeva najavu predhodnog povlaenja sredstava sa rauna. Krajem 1982. godine u SAD-u nastali su rauni novanog trita ili MMMF rauni (money market mutual funds) ili zajedniki fondovi novanog trita. To su tedni depoziti fizikih lica i drutava sa neogranienom solidarnom odgovornou koji su osigurani i na koje banke plaaju deponentima kamate koje vae na novanim tritima. Amerike banke podstaknute promjenama na bankarskom tritu krajem sedamdesetih godina XX vijeka pribjegavale su kreiranju razliitih oblika bankarskih rauna radi privlaenja slobodnih novanih sredstava. Tako je amerika investiciona banka Merril Lynch uvela je 1977. godine raun za upravljanje transakcionim novcem (cash management account CMA). Ukoliko doe do vika sredstava na ovom raunu, on se automatski prebacije na MMMF raun istog investitora. Sredstva sa ovog rauna se koriste za plasmane u hartije od vrijednosti, za ta investitori dobijaju kamatu. Kada se vre plaanja prvo dolazi do povlaenja sa CMA rauna, a ukoliko na tom raunu nema dovoljno raspoloivih sredstava dolazi do automatskog povlaenja sa MMMF rauna24. U Sjedinjenim Amerikim Dravama 1982. godine donijet je Garn-St. Germain zakon o deponentnim institucijama. Ovim zakonom bankama i nebankarskim tednim institucijama dozvoljeno je da ponude kamatne depozite, pri emu kamatne stope nijesu pod regulativom, uz garanciju visokokvalitetnih hartija od vrijednosti. Rezultat donoenja tog zakona bio je stvaranje jo dva nova oblika kamatomosnih rauna i to, depozitnih rauna trita novca (money market deposit accounts) ili MMDAs i super NOW rauna (Super NOWs ili SNOWs). MMDA su kratkoroni depoziti sa rokovima od samo nekoliko dana, nedjelja ili mjeseci. Banka ili neka druga finansijska institucija moe da ponudi bilo koju kamatnu stopu koja e biti dovoljno konkurentna da bi privukla i zadrala depozite. Dozvoljeno je do est povlaenja mjeseno sa predhodnim ovlaenjem i samo tri povlaenja putem eka, to predstavlja izvjesno ogranienje. Tabela 7: Kretanje transakcionih depozita komercijalnih banaka SAD-a i njihovo uee u ukupnim depozitima u periodu od marta 2005. do marta 2009. godine, u milijardama dolara i procentima
Uee transakcionih depozita u ukupnim depozitima (%) 13% 11% 10% 9% 9%

Period mart 2005 mart 2006 mart 2007 mart 2008 mart 2009

Transakcioni depoziti 704,4 677,7 624,0 610,5 697,5

Ukupni depoziti 5.450,9 5.896,5 6.217,7 6.857,2 7.382,4

Izvor: Federal Reserve, Statistical Release, 2006- 2009 (April)

24

Prema: Kohn, 1994; str. 217.

23

Kretanje transakcionih depozita komercijalnih banaka SAD-a u periodu kriznih kretanja, tanije u periodu od marta 2005. godine do marta 2009. godine, prikazano je tabelom 7 i grafikom 6. Naime, poremeaji na amerikom tritu nijesu doveli do znaajnog povlaenja depozita iz komercijalnih banaka. Ipak, transakcioni depoziti tokom petogodinjeg perioda pokazuju negativan trend rasta, izuzev u 2009. godini kada dolazi do porasta ove kategorije. Tako su transakcioni depoziti u martu 2008. godine u odnosu na mart 2005. godine bili manji za oko 93,9 milijardi dolara, a u 2009. godini dolo je do poveanja za oko 87 milijardi dolara. Uee u strukturi ukupnih depozita pokazuje negativan trend, izuzev u 2009. godini kada se njihovo uee nalazi na istom nivou kao u predhodnoj godini, 9%. Grafik 6: Odnos transakcionih i ukupnih depozita komercijalnih banaka SAD-a u periodu od marta 2005. do marta 2009. godine, u milijardama dolara
9.000,0 8.000,0 7.000,0 6.000,0 5.000,0 4.000,0 3.000,0 2.000,0 1.000,0 0,0 mart 2005 mart 2006 mart 2007 mart 2008 Ukupni depoziti mart 2009

Transakcioni depoziti

Izvor: Federal Reserve, Statistical Release, 2006- 2009 (April)

Trend rasta transakcionih depozita nastavio u etvrtom kvartalu 2009. godine kada su oni iznosili 814,20 milijardi dolara i martu 2010. godine kada su transakcioni depoziti iznosili 892,252 milijardi dolara. Meutim, uee depozita Federalnih vlasti u strukturi transakcionih depozita drastino je smanjeno, a posljedica je povlaenja depozita za potrebe intervencionistike politike koju je vlada SAD-a u tom periodu jo uvijek aktivno sprovodila. Ostali vlasnici transakcionih depozita ukljuujui i one van amerikog trita u etvrtom kvartalu 2009. godine ulagali su vie novanih sredstava u transakcione depozite nego u 2008. godini to govori o poveanju privredne aktivnosti na tritu SAD-a u odnosu na predhodnu godinu25. Osim podjele na kamatne i beskamatne depozite po vienju u literaturi se esto, kada je rije o depozitima, pominju podjele na depozite privrede i depozite stanovnitva. Iako su neki od predhodno navedenih oblika rauna u procesu evolucije bili dostupni vie pojedincima nego privredi, vano je rei da transakcioni depoziti stanovnitva ne predstavljaju znaajnu bazu za banke i ostale finansijske institucije danas. Takoe, dio depozitne politike banaka, prilikom korienja ovih sredstava, podrazumijeva izraunavanje indeksa kretanja povlaenja i ulaganja depozita, na bazi sopstvene percepcije. Izraunavanje se vri za razliite periode, due i krae, i predstavlja dragocjene informacije menadmentu banke.

Ovaj dio rada zasnovan je na : Board of Governors of the Federal Reserve System, 2010. Federal Reserve Statistical Release (March); str. 78.

25

24

Grafik 7: Vlasnika struktura transakcionih depozita osiguranih komercijalnih banaka SAD-a u martu 2009. godine, u procentima

Pojedinci, ortaka drutv a i korporacije Vlada SAD-a

Drav ni i politiki podorgani u SAD-a Komercijalne banke i ostale depozitne institucije SAD-a Banke drugih zemalja

Vlade drugih zemalja (ukljuujui i centralne banke drugih zemalja

Izvor: FED Insured Commercial Bank Assets and Liablities, Domestic and Foreign Offices, 2009 (March)

Na primjeru osiguranih komercijalnih banaka SAD-a u martu 2009. godine moemo vidjeti da se najvei dio transakcionih depozita odnosi na depozite pojedinaca, ortakih drutava i korporacija, i to 84%. Na drugom mjestu su dravni i politiki podorgani sa 10% uea u strukturi transakcionih depozita. Depoziti komercijalnih banaka i ostalih depozitnih institucija SAD-a nalaze se na nivou od oko 4%, dok se transakcioni depoziti Vlade SAD-a, komercijalnih banaka i ostalih depozitnih institucija i vlada drugih zemalja (ukljuujui i centralne banke drugih zemalja) kreu u intervalu od 0%-1%. U martu 2010. godine struktura vlasnitva transakcionih depozita na primjeru osiguranih komercijalnih banaka SAD-a nije znaajnije promijenjena osim kod Federalnih vlasti i komercijalnih banaka koje su u tom periodu raspolagale sa manje novca na transakcionim raunima, a to je posljedica ve pomenutih intervencionistikih mjera koje su sprovoene od strane vlade, kao i nedostatka likvidnih sredstava u bankarskom sektoru. Naime u martu 2010. godine struktura vlasnitva nad transakcionim depozitima osiguranih komercijalnih banaka bila je sljedea: pojedinci, drutva i korporacije 83,1%, Vlada SAD-a 0,2%, dravni i politiki podorgani u SAD-u 11,48%, komercijalne banke i ostale depozitne institucije u SAD-u 3,3%, banke drugih zemalja 1,5%, vlade drugih zemalja (ukljuujui i centralne banke drugih zemalja) 0,4%.

1.2. Analiza tednih depozita banaka Osim transakcionih postoje i netransakcioni depoziti, odnosno kamatonosni depoziti u koje spadaju tedni i oroeni depoziti. tedni depoziti stanovnitva i privrede predstavljaju uloge koje po pravilu nose kamatu. Ta kamata je manja u odnosu na oroene depozite, a vea u odnosu na kamatu koja se nudi na transakcione depozite. Njihova osnovna karakteristika je da ne postoje ogranienja u smislu povlaenja sredstava, izuzetno odreene banke ili druge finansijske institucije mogu zahtijevati najavu povlaenja depozita i to najmanje sedam dana ranije. Banke pribjegavaju ovoj odluci da bi mogle da na vrijeme obezbijede sredstva ukoliko se radi o veim isplatama. Iako su kamatni trokovi tednih depozita vei u odnosu na transakcione, uglavnom se smatraju jeftinijim izvorima sredstva. tedni rauni graana predstavljaju tradiconalan koncept za privlaenje tednje stanovnitva. Stoga graani mogu otvoriti tedne knjiice i kada se radi o veoma malim ulozima, koji prelaze svega nekoliko novanih jedinica. Neprofitne organizacije, vlade drava i poslovne kompanije 25

takoe mogu polagati novac na tednim raunima, s tim to u pojedinom zemljama postoje izvjesna ogranienja. Tako npr. u SAD-u poslovnim kompanijama nije dozvoljeno da deponuju vie od 150 000$ na tednom ulogu26. Kretanje netransakcionih depozita komercijalnih banaka SAD-a u periodu od marta 2005. godine do marta 2009. godine prikazano je sljedeim primjerom. Tabela 8: Kretanje netransakcionih depozita komercijalnih banaka SAD-a i njihovo uee u ukupnim depozitima u periodu od marta 2005. do marta 2009. godine, u milijardama dolara i procentima
Uee netransakcionih depozita u ukupnim depozitima (%) 87% 89% 90% 91% 91%

mart 2005 mart 2006 mart 2007 mart 2008 mart 2009

Netransakcioni depoziti 4.746,4 5.218,8 5.593,7 6.246,7 6.684,8

Ukupni depoziti 5.450,9 5.896,5 6.217,7 6.857,2 7.382,4

Izvor: Federal Reserve, Statistical Release, 2006- 2009 (April)

U periodu od marta 2005. godine do marta 2009. godine na tritu SAD-a bila je prisutna tendencija rasta transakcinih depozita. Pozitivan trend kretanja u istom periodu bio je karakteristian i za netransakcione depozite. U 2006., 2007., 2008. i 2009 godini ostvaren je rast netransakcionih depozita od 9,9%, 7,1%, 11,6% i 7% respektivno, ili zabiljeen je rast tokom ukupnog perioda od 28,99%. Uee ove vrste depozita u ukupnim depozitma tokom perioda pokazivalo je pozitivan trend, izuzev 2009. godine kada se procenat uea transakcionih u ukupnim depozitima zadrao na nivou od predhodne godine i iznosio 91% uea u ukupnoj strukturi depozita. U odnosu na 2005. godinu dolo je do poveanja za 4 procentna poena. Grafik 8: Odnos netransakcionih i ukupnih depozita komercijalnih banaka SAD-a u periodu od marta 2005. do marta 2009. godine, u milijardama dolara
16.000,0 14.000,0 12.000,0 10.000,0 8.000,0 6.000,0 4.000,0 2.000,0 0,0 m art 2005 m art 2006 m art 2007 m art 2008 Ukupni depoziti m art 2009

Netrans akcioni depoziti

Izvor: Federal Reserve, Statistical Release, 2006- 2009 (April)

Na primjeru strukture netransakcionih depozita osiguranih komercijalnih banaka SAD-a moemo vidjeti da se najvei procenat uea u ukupnim netransakcionim depozitima odnosi na pojedince, ortaka drutva i korporacije, ak 94%. Nakon njih su dravni i politiki podorgani sa 5% uea, dok je uee Vlada SAD-a, komercijalnih banaka i ostalih depozitnih institucija SAD-a, banaka drugih zemalja i vlada drugih zemalja (ukljuujui centralne banke drugih zemalja) neznatno,
26

O tednim ulozima, vidjeti : Rose/Hudgins, 2005; str. 392.

26

kree se u intervalu od 0%-1%. Ova struktura je prilino ujednaena sa strukturom transakcionih depozita, tako da moemo rei da su najvei deponenti u amerikoj privredi u posljednjih pet godina pojedinci, ortaka drutva i korporacije. Grafik 9: Vlasnika struktura netransakcionih depozita osiguranih komercijalnih banaka SAD-a u martu 2009. godine, u procentima
Pojedinci, ortaka drutv a i korporacije Vlada SAD-a

Drav ni i politiki podorgani u SAD-a Komercijalne banke i ostale depozitne institucije SAD-a Banke drugih zemalja

Vlade drugih zemalja (ukljuujui i centralne banke drugih zemalja

Izvor: FED Insured Commercial Bank Assets and Liablities, Domestic and Foreign Offices, 2009 (March)

Trend rasta depozita pojedinica, ortakih drutava i korporacija evidentan je tokom posljednjih godina. Tako je uee ovih depozita u ukupnoj strukturi u 1983. godini iznosilo 73,50%, u 1993. godini 89,20% a u 2002. godini 90%. Uee dravnih i politikih podorgana se tokom dugogodinjeg perioda nalazilo na nivou od oko 3-4%, mada se ova vrsta depozita karakterie kao esto nestabilna kategorija. Naime, naglo se poveavaju kada se vre naplate poreza i prodaju obveznice, a opadaju naglo kada lokalna vlada vri isplate po platnom spisku ili kada poinje izgradnja nekog javnog objekta. Uee depozita Vlade SAD-a, komercijalnih banaka i ostalih depozitnih institucija SAD-a, banaka drugih zemalja i vlada drugih zemalja se takoe smanjuje tokom dugogodinjeg perioda. Sve do kraja 2009. godine i u martu 2010. godine nastavljen je rast netransakcionih depozita i njihovo jaanje u strukturi ukupnih depozita. Struktura vlasnitva nad transakcionim depozitima takoe nije bitnije izmijenjena. Uz zanemarljiva odstupanja u odnosu na predhodne godine u martu 2010. godine dolo je do najznaajnijeg uea depozita pojedinica, ortakih drutava i korporacija od 1993. godine i iznosilo je 94%.

1.3 Analiza oroenih depozita banke Bez obzira na brojne evolutivne promjene u bankarskom poslovanju oroeni depoziti do danas primarno zauzimaju mjesto najznaajnijih i relativno stabilnih izvora sredstava. Dok je u prvo vrijeme tednja imala za cilj da obezbijedi ovjekovu budunost i omogui mu da izbjegne neizvjesnost, tj. da stvori kapital ijom bi upotrebom pokrio manjak u prihodima koji nastupa kada nastane smanjenje radne sposobnosti ili neoekivani dogaaj. Danas je taj prvobitan cilj iz osnove izmijenjen, te je umjesto ocjene visine kapitala za obezbjeenje budunosti, nastupila ocjena rente kamate, odnosno ocjena pozicije koju ona ima u odnosu na interes ili oroeni depoziti kod banaka predstavljaju oblik tednje onih grupa graana i kompanija koji su osjetljivi na kamatne stope27.
27

Vidjeti detalnije: ljivananin, 1999; str. 191 -192 i irovi, 2006; str. 153.

27

Minimalni rok dospjea za oroene depozite je sedam dana i sredstava se ne mogu podii prije isteka tog roka. Za oroene depozite moemo rei da se sastoje iz dvije podgrupe: depozite privrede koji zahtijevaju predhodnu najavu od 30-60 dana i depoziti stanovnitva iji su rokovi dospjea unaprijed fiksirani. Takoe ih moemo podijeliti na male i velike oroene depozite, pri emu mali uglavnom potiu od stanovnitva, a veliki se vie vezuju za privredu. Menadment banke je uvijek orjentisan na privlaenje oroenih depozita graana, zato to predstavljaju kvalitetna sredstva za kvalitetan plasman banaka. Posebna kategorija oroenih depozita su depozitni certifikati (certificates of deposits, CD), koji su obino odreene nominalne vrijednosti, sa fiksnom kamatnom stopom. Sa njima se moe trgovati na sekundarnom tritu. Prvi depozitni certifikati emitivani su u formi prenosivih 1961. godine od strane Citi bank. Od tada pa do danas javljali se se u dva oblika: prenosivi (negotiable CDs), kojima se moe trgovati prije roka dospjea i neprenosivi (non-negotiable CDs), kojima se ne moe trgovati prije roka dospijea. Prenosivi certifikati se emituju u velikim denominacijama, iznad 100 000$ i uglavnom su namijenjeni korporacijama i bogatim pojedincima, dok se neprenosivi certifikati emituju u manjim denominacijama, do 100 000 $ i namijenjeni su pojedincima. Rokovi dospjea depozitnih certifikata uglavnom podrazumijevaju 12 mjeseci, mada se moe raditi i o duim rokovima. Kamatne stope su fiksne i znatno vie osjetljive kod prenosivih depozitnih certifikata. Osjetljivije su ak i u odnosu na kamatne stope na depozite. To znai da depoziti predstavljaju stabilniji izvor sredstava, a pronalaenje balansa izmeu stabilnih i nestabilnih izvora banke zavisi od njenih ciljeva i poslovne strategije. CD su visoko likvidni zbog injenice da ih komercijalne banke mogu brzo apsorbovati na novanom tritu, naroito ukoliko su emitovani od strane banke sa visokim kreditnim rejtingom. Meutim, neposredna veza sa kreditnim rejtingom znai da svako pogoranje ili poboljanje kreditnog rejtinga utie na mogunost angaovanja i kamatne stope. Da bi banke i druge finansijske institucije privukle to veu koliinu kvalitetnih depozita, konstantno su prinuene za stvaranjem novih oblika rauna koji e omoguiti priliv tednje graana i privrede na raune u bankama. Tako je stvoren jo jedan depozitni instrument -penzioni tedni raun ili individualni raun pojedinca (individual retirement account, IRA) koji nude banke, tedne institucije, brokerske firme, osiguravajua drutva i investicioni fondovi, ili poslodavci koji imaju kvalitetne penzione planove ili planove uea u dobiti. Osnovna karakteristika je da ovi rauni pruaju visok nivo sigurnosti bankama, koje mogu da raunaju da e raspolagati ovim sredstvima bar nekoliko godina. Iz ugla deponenta oni pruaju fiksnu kamatnu stopu, to je naroito povoljno u periodu rasta kamatnih stopa, kada su i deponenti i banka u mogunosti da ostvare vei profit. Imaju poreske pogodnosti, mada je maksimalan iznos na njima za svakog pojedinca ogranien. U sluaju ovih rauna dolo je do stvaranja inovativnih oblika koji u osnovi imaju za cilj poveavanje baze klijenata. Tako je Citibank 1993. godine uvela penzione depozitne raune sa kamatnom stopom ne manjom od moguih prinosa na tritu akcija, uz odgovarajua usklaivanja, u skladu sa promjenama na ovom tritu. Ovi depoziti su bili federalno osigurani.

28

Grafik 10: Kretanje depozita osiguranih komercijalnih banaka SAD-a u periodu od 2005. do 2009. godine, u milionima dolara
450.000 400.000 350.000 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 0 2005 IRA i Keogh plan rauni 2006 2007 2008 2009

Depoziti ispod 100 000 $

Depoziti od 100 000 $ i v ie

Izvor: FED Insured Commercial Bank Assets and Liablities, Domestic and Foreign Offices, 2005- 2009 (December, March)

Individualni penzioni rauni pokazuju rast tokom petogodinjeg peroda, sa 170.451 miliona dolara u 2005.godini na 248,065 miliona dolara u 2009. godini, to predstavlja poveanje od 31,28%. Iznos depozita ispod 100 000 $ biljei pozitivan trend. Depoziti na znaaju dobijaju naroito u kriznim godinama, da bi najveu vrijednost ostvarili u 2009. godini u iznosu od 411.779 miliona dolara, to je u odnosu na predhodnu godinu vee za 49,34%, a u odnosu na poetak petogodinjeg perioda za 81,54%. Uporedo sa poveanjem depozita ispod 100 000 $, dolazi do smanjenja depozita od 100 000 $ i vie, to je bilo za oekivati, imajui u vidu stanje ekonomije SAD-a. U 2009. godini u odnosu na 2008. godinu zabiljeen je rast za oko 25%. Ipak, ova kategorija depozita je u odnosu na poetnu godinu manja za 44,82%. U martu 2010. godine individualni penzioni rauni iznosili su 278,136 miliona eura, to je vie nego u martu 2009. godine za 30,071 miliona dolara. Depoziti ispod 100 000 dolara iznosili su 1,021,073 miliona eura to je vee od najvee vrijednosti koju je ova vrsta depozita ostvarila u petogodinjem periodu prikazanom u grafiku 10.Ukupni depoziti od 100 000 dolara i vie u martu 2010. godine iznosili su 385,645 miliona dolara ime je nastavljen trend njihovog smanjenja. Meutim, za sagledavanje uticaja ekonomske krize na dugorone bankarske depozite sljedeim grafikom dati su ukupni dugoroni depoziti komercijalnih banaka SAD-a u apsolutnom iznosu. Grafik 11: Kretanje ukupnih dugoronih bankarskih depozita komercijalnih banaka SAD-a u periodu od 2005. do 2009. godine, u milijardama dolara
2.500,0 2.000,0 1.500,0 1.000,0 500,0 0,0 Q1 2005 2006 2007 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 2008 Dugoroni depoziti 2009 1.363,7 2.042,8 1.925,31.990,11.973,3 1.627,7 1.827,71.763,71.770,01.784,91.824,9

Izvor: Federal Reserve Statistical Release, Flow of Funds Accounts of the United States, 2010(March); str. 78

29

Sa aspekta dugoronih depozita uoljivo je slabljenje povjerenja u bankarski sektor kada se radi o komercijalnim bankama SAD-a. Prvo vee povlaenje dugoronih depozita ostvareno je u etvrtom kvartalu 2008. godine, kada su se u velikoj mjeri mogli osjetiti uticaji negativnih kretanja. U prvom kvartalu 2009. godine smanjenje se idalje nastavlja i u tom periodu ostvaren je najnii iznos dugoronih depozita u komercijalnim bankama SAD-a u periodu kriznih deavanja. Nakon prvog kvartala dolazi do rasta dugoronih depozita, tako da je u etvrom kvartalu 2009. godine ostvaren gotovo ujednaen nivo dugoronih depozita kao u posljednjem kvartalu 2008. godine. Iz svega navedenog ini se da je od prvog kvartala 2009. godine poelo da se postepeno vraa povjerenje u bankarski sektor SAD-a.

2. Sastav depozita i mogunost promjene njihove kompozicije

Predhodni prikazi ilustruju strukturu depozita komercijalnih banaka SAD-a, kao primjer razvijenog bankarskog sistema i razvijene trine privrede. U strukturi depozita dolazi do pomjeranja u korist netransakcionih depozita, tj. onih koji nose kamatu. Ako bi se prepustilo bankama da same odluuju koja je najbolja struktura depozita, one bi se uglavnom opredijelile za veliki dio transakcionih depozita (ukljuujui redovne tekue raune ili raune sa depozitima po vienju) i za oroene i tedne depozite sa niskim prinosom28. Ovakvi izvori predstavljaju stabilnu bazu i nijesu mnogo osjetljivi na kretanja u kamatnim stopama. Empirijski posmatrano, u poslednje vrijeme je uoeno da se u manjim bankama nalazi vei broj vrstih depozita, tj. tednih i oroenih, to je uticalo na njihovo pripajanje od strane velikih banaka koje su na taj nain dolazile do stabilne i manje skupe baze deponenata. Koliko e banka biti u mogunosti da ostvari niske prinose po tednim i oroenim depozitima je sloeno pitanje. U osnovi se tie samog pojma ta za banku znai nizak prinos? Svakako, ne predstavlja istu vrijednost za manje i vie finansijski snanu banku. Pojam niskog prinosa nije vezan samo za banku, njenu finansijsku snagu, konkurentnost na tritu, bazu deponenata itd., ve zavisi od opteg stanja jedne zemlje i njenih makroekonomskih prilika. Razvoj virtuelnih banaka uticao je na prinose tradicionalnog bankarskog sektora. Virtuelne banke funkcioniu iskljuivo na web-u i po pravilu nude vee kamate na depozite od tradicionalnih banaka. Razlog tome je povean rizik poslovanja preko weba, est nedostatak kompletnog seta usluga, kao i nedostatak filijalske mree, a samim tim i trokova koji proizilaze iz tradicionalnog naina poslovanja. Operativni trokovi banke za pruanje depozitnih usluga u predhodnom periodu su se naglo poveali, novi depoziti sa viim prinosom pokazali su se osjetljivijim od starih, manje skupih depozita ime je izvren pritisak na menadment banaka i drugih deponentnih institucija da plaaju konkurentne kamatne stope na depozite koje nude. U cilju stavranja poeljne strukture depozita, transakcioni depoziti su kategorija za koju se pouzdano zna da treba da bude to vea bez obzira na ostale uslove. Na poveanje nivoa transakcionih depozita utie se putem stimulativne kamatne politike i inovativnih rjeenja. Tako je razvoj bezgotovinskog sistema plaanja, plaanja putem platnih kartica doprinio veem zadravanju novca na bankovnim raunima. Struktura bankarskih depozita se moe posmatrati i sa aspekta uea pojedinih deponenata u ukupnoj stukturi depozita. Ovakva analiza omoguava niz informacija menadmentu preduzea za voenje poslovne politike.

28

Vidjeti u pojedinostima:Rose/Hudgins, 2005; str. 395.

30

Tabela 9: Vlasnika struktura depozita u SAD-u u periodu od 2005. do marta 2009. godine, osigurane komercijalne banke, u milionima dolara i procentima
2005 Iznos Pojedinci, ortaka drutva i korporacije Vlada SAD-a Dravni I politiki podorgani u SAD-a Komercijalne banke i ostale depozitne institucije SAD-a Banke drugih zemalja Vlade drugih zemalja (ukljuujui i centralne banke drugih zemalja) UKUPNO DEPOZITI Uee Iznos 2006 Uee Iznos 2007 Uee Iznos 2008 Uee Iznos 2009 Uee

4.633.928 3.750

93,46% 0,08%

4.895.803 6.455

93,00% 0,12%

5.118.568 3.469

92,90% 0,06%

5.445.144 6.121

92,69% 0,10%

5.994.970 3.943

92,56% 0,06%

241.006

4,86%

267.282

5,08%

294.484

5,34%

318.764

5,43%

350.653

5,41%

59.314

1,20%

65.367

1,24%

54.571

0,99%

66.040

1,12%

89.048

1,37%

18.303

0,37%

24.050

0,46%

28.405

0,52%

29.058

0,49%

30.700

0,47%

1.950 4.958.251

0,04% 100%

5.104 5.264.061

0,10% 100,00%

10.206 5.509.703

0,19% 100,00%

9.322 5.874.449

0,16% 100,00%

7.244 6.476.558

0,11% 100,00%

Izvor: FED Insured Commercial Bank Assets and Liablities, Domestic and Foreign Offices, 2005- 2009 (December, March)

Dominantni udio u depozitima posmatranih banaka ine depoziti pojedinaca, ortakih drutava i korporacija i kree se od 93,46% u 2005. godini do 92,56% u martu 2009. godine. Ili od 4.633.928 miliona dolara u 2005. do 5.994.970 miliona dolara u 2009. godini. Drugo znaajnije uee u ukupnim depozitma zauzimaju depoziti politikih i dravnih podorgana SAD-a. Njihovo uee se kree od 241.006 miliona dolara u u 2005. do 350.653 miliona dolara u 2009. godini. Ili njihovo uee u ukupnoj strukturi analiziranih banaka je poraslo sa 4,86% na 5,41%. Depoziti Vlade SAD-a ine malo uee u strukturi, kreu se od 0,08% do najvie 0,10%, a u 2009. godini iznosili su 0,6% i esto su veoma nestabilni. Mnoge deponentne institucije prihvataju dravne i lokalne depozite mada oni ne spadaju u grupu visokoprofitabilnih depozita.

31

Grafik 12: Vlasnika struktura depozita u SAD-u u periodu od 2005. do marta 2009. godine, osigurane komercijalne banke, u procentima

100% 80% 60% 40% 20% 0% 2005 2006 2007 2008 2009

Vlade drugih zem alja (ukljuujui i centralne banke drugih zem alja) Banke drugih zem alja Kom ercijalne banke i os tale depozitne ins titucije SAD-a Dravni i politiki podorgani u SAD-u Vlda SAD-a Pojedinci, ortaka dru tva i korporacje

Izvor: FED Insured Commercial Bank Assets and Liablities, Domestic and Foreign Offices, 2005- 2009 (December, March)

Komercijalne banke i ostale depozitne institucije SAD-a imaju relativno malo uee u ukupnim depozitima tokom petogodinjeg perioda i kreu se u intervalu od 59.314 miliona dolara u 2005. godini do 89.048 miliona dolara u 2009. godini. Ili u procentima, pokazuju rast od 1,20% uea u strukturi do 1,37%. Banke i vlade drugih zemalja sa svojim depozitima pokazuju rast u apsolutnom i relativnom iznosu. Mada se njihovo uee nalazi na nivou manjem od jednog procenta. Bez obzira na promjene koje su se deavale na tritu SAD-a posljednih godina, vlasnika struktura depozita nije bitnije izmijenjena u odnosu na godine ekonomske stabilnosti. U martu 2010. godine struktura vlasnitva nad depozitima osiguranih komercijalnih banaka nije bitnije izmijenjena. I dalje su najdominantniji vlasnici depozita pojedinaci, ortaka drutava i korporacije sa 92% uea, na drugom mjestu su politiki i dravni podorgani SAD-a sa 5,64% uea, dok se uee ostalih vlasnika depozita kree u intervalu od 0,1% do 1,25% i nijesu ostvarene vee promjene u odnosu na period od 2005. godine do 2009. godine, prikazan grafikom 12 i tabelom 9.

32

3. Formiranje cijena na depozitne usluge i kamatne stope po depozitima

Prilikom voenja politike upravljanja depozitima menadment banke se suoava sa brojnim dilemama. Ipak, najvea od njih je kako teba da se vrednuju usluge po depozitima, da bi pribavili sredstva za ostvarenje profita. Ukoliko se menadment banke odlui za politiku veih kamatnih stopa zasigurno e prikupiti sredstva, ali plaanje skupih kamatnih stopa moe uticati na profit banke. U sluaju niskih kamatnih stopa, banka e sigurno ouvati svoj proft, ali da li e prikupiti dovoljno sredstava? Postavlja se pitanje gdje je balans? Odgovor na ovo pitanje u praksi daje jaka konkurencija na finansijskim tritima, jer konkurencija ima za cilj poveavanje kamatnih trokova na depozite i smanjenje oekivanih prihoda od plasiranih depozita i drugih sredstava. Konkurencija na danajim finansijskim tritima ne dozvoljava menadmentu banke veliku kontrolu u ovom segmentu. Generalno, izraena je tendencija skupih depozita, u koliko banka eli da privue nove deponente i odri bazu postojeih, na raun erozije profita. Trite i trina konkurencija su faktori koji to odreuju. Ipak, injenica je da izraunavanje cijene bankarskih resursa ima kljuni uticaj na formiranje cijene bankarskih plasmana i odgovarajuu profitabilnost banke. Prilikom upravljanja depozitima banke, menadment nastoji da stvori optimalnu strukturu banakarskih depozita. Teorijski, struktura depozita bi bila optimalna ukoliko bi se sredstva pribavljala prodajom onih vrsta depozita koji najmanje kotaju ili prodajom onih depozita kojima se realizuje najvei neto prihod posle svih rashoda. Ako banka ili druga deponentna institucija moe da uvea svoj cjelokupan kapital prodajom najjeftinijih depozita, a zatim kupi kapital sa najveim prinosom, ona e maksimalno poveati svoj prihod. Stoga je za banku veoma vano da zna koji su to najjeftiniji depoziti. Rezultati FCA analize (Functional Cost Analysis) sprovedene na depozitima pokazuju da su depoziti po vienju, najjeftiniji depoziti koje banke i deponentne institucije prodaju. Iza depozita po vienju, koji kotaju najmanje su tedni depoziti. Depoziti po vienju imaju priblino iste bruto trokove, ukljuujui kamatu i operativne trokove, kao i oroeni depoziti. Vie provizije za usluge koje se zaraunavaju po tekuim raunima pomau da se smanji neto troak depozita po vienju ispod neto trokova za najvei dio oroenih rauna. Stoga, kada ocjenjujemo svaku vrstu depozitnog kredita prema istoj dobiti, koja se ostvaruje odobravanjem zajmova i investicija, moemo rei da su depoziti po vienju znatno rentabilniji od tednih (oroenih) depozita u prosjenoj banci ili tednoj instituciji. Ipak, bez obzira to banke i druge deponentne institucije vie vole da prodaju samo najjeftinije depozite, klijenti su ti koji odreuju koja vrsta depozita e se koristiti. Generalno, kod utvrivanja cijena resursa banka ima dva pristupa: prvo, sve izvore posmatra kao cjelinu i na osnovu toga formira jedinstvenu cijenu; drugo, bankarski izvori se mogu grupisati u nekoliko relativno homogenih cjelina prema obimu, ronosti, likvidnosti, kamatnoj osjetljivosti. Na osnovu toga strategija privlaenja deponenata uzima u obzir podizanje konkurentnosti banke kroz cijenu prikupljenih sredstava ili kroz podizanje kvaliteta usluga29. Tradicionalan nain izraunavanja cijene bankarskih depozita podrazumijeva: pristup istorijskih prosjenih trokova i pristup prosjene ponderisane cijene bankarskih depozita ili reprodukcione ili marginalne cijene bankarskih depozita. Odnosno, moemo govoriti o utvrivanju cijene depozita prema trokovima- plus mara profita i korienju dodatnih trokova za utvrivanje kamatnih stopa po depozitima. Odgovornost za utvrivanje cijena depozita u SAD-u, a danas i u mnogim razvijenim zemljama, nalazi se se u nadlenosti privatnih institucija koje donose odluke tj., depozitnih institucija i njihovih klijenata. Deregulacija je omoguila esto formiranje slobodnih cijena za usluge, to znai da se cijene depozita obino odreuju odvojeno od zajmova i drugih usluga. Svaka usluga, vezana za depozit, esto ima dovoljno visoku cijenu da se pokriju svi trokovi ili najvei dio trokova za pruanje takve usluge. Cijena usluga po depozitima koja odreuje se prema formi trokovi plus cijena ohrabrila je
29

Prema: Krsti/ Cocovi- Krsti, 2006; str. 185.

33

banke i druge depozitne institucije da vie usklauju cijene i trokove, da odbace mnoge usluge koje su ranije obavljali besplatno. Pojedinana cijena koja se zaraunava za svaku deponentnu uslugu predstavljena je sljedeom jednainom30: Pojedinana cijena Operativni trokovi Procjena ukupnih Planirani profit od za svaku uslugu po = po pojedinanoj + trokova za usluge + svake pojedinane depozitu usluzi za depozite po depozitima prodate depozitne usluge Meutim, postoji pristup po kojem nije vaan troak svake vrste depozita ve ponderisani prosjean troak svih izvora sredstava, svake deponentne institucije. To je tzv. pristup udruenih sredstava (pull) na osnovu koga banka treba da: 1) obraunava stopu trokova svakog izvora sredstava korigovanu za obaveznu rezervu centralne banke, proviziju za osiguranje depozita i flotiranje; 2) da pomnoi svaku stopu trokova sa relativnom proporcijom svih sredstava koja dolaze iz odreenog izvora; i 3) da sabere sve dobijene proizvode da bi se dobio ponderisani prosjean troak svih pribavljenih sredstava. Mnogi finansijski analitiari tvrde da treba koristiti, gdje je to mogue, dodatne trokove, a ne ponderisane prosjene trokove pri formiranju cijena depozita i drugih izvora sredstava finansijskih institucija. Za potrebe ovakvog naina raunanja cijena depozita potrebno je da znamo bar dvije glavne pozicije da bismo odgovorili na pitanje koje kamatne stope treba ponuditi: dodatni troak stope depozita koji varira na gore ili nadolje i stopu dodatnog troka, izraenu kao procentualni iznos dodatnih sredstava koja se prilivaju u banku. Ove dvije veliine izraavamo sljedeim jednainama31: Dodatni troak = Promjena ukupnog troka = (Nova kamatna stopa x Ukupna sredstva pribavljena po novoj stopi) (Stara kamatna stopa x Ukupna sredstva pribavljena po staroj stopi) Stopa dodatnog troka = Promjena ukupnog troka / Pribavljena dodatna sredstva Danas govoromo o inovativnim nainima utvrivanja cijene depozita, a posljedica su rasta konkurencije na finansijskim tritima i tenje banke za poveanjem baze deponenata. Tako je dolo do razvoja uslovnog utvrivanja cijena, ili utvrivanja cijena u zavisnosti od veliine depozita. Banka ili druga depozitna institucija e utvrditi nisku proviziju ukoliko iznos depozita ostane iznad odreenog nivoa, ili je ak uopte nee naplatiti. Isto tako, naplauje se vea provizija ukoliko se iznos depozita spusti ispod odreenog nivoa. Bankarski sistemi danas pruaju posebnan tretman velikim klijentima, pa je visina uloenih depozita i broj usluga koje klijent koristi je osnova za utvrivanje cijene. Tako klijenti koji obavljaju vei broj transakcija dobijaju posebne povlastice u smislu smanjenja trokova banke. Na taj nain banka ostvaruje bolje poslovne odnose sa klijentom i klijenti su manje skloni mijenjanju banku kao poslovnog partnera. Od ovakve vrste odnosa obje strane imaju korist. Banke podstiu veu lojalnost klijenata, klijenti postaju manje osjetljivi na kamatne stope i vie su podstaknuti da ulau vee koliine slobodnih sredstava na raune banaka. Razliita istraivanja su se bavila faktorima koji utiu na domainstva i privredu da uloe svoj novac u odreenu banku. Pokazalo se da presudan faktor nijesu kamatne stope. Odbor federalnih rezervi pri Univerzitetu Michigen u svojim studijama prepoznao je druge razloge. Tako za tekue raune domainstva razmatraju: povoljnu lokaciju, mogunost korienja drugih usluga, sigurnost, niske provizije i minimalni saldo, visoke kamatne stope po depozitu. Pri izboru banke kod koje e drati svoje tedne depozite domainstva razmatraju: poznanstva, plaenu kamatnu stopu, transakcijsku povjerljivost, lokaciju, mogunost plaanja sa platnog spiska, zaraunate provizije32.
30 31

O nainima utvrivanja cijene usluga za depozite vidjeti detaljnije: Rose/Hudgins, 2005; str. 400-414. Detaljnije: Rose/Hudgins, 2005; str. 401. 32 Tri etvrtine domainstava koja su analizirana u Centru za istraivanja na univerzitetu Michigen, naveli su da je lokacija primarni razlog da ostanu u banci koju su prvi put izabrali, vidjeti: Rose/Hudgins, 2005; str. 410-412.

34

Studije koje su se bavile ovom i slinim temama ukazuju na injenicu da jedna treina nikada nebi promijenila svoju banku kod koje dri depozite. Promjene banke najee se deavaju kao uzrok promjene mjesta boravka33.

33

U pitanju je amerika studija koju je dao Kiser, vidjeti: Rose/Hudgins, 2005;str. 410- 412.

35

III UPRAVLJANJE NEDEPOZITNIM IZVORIMA SREDSTAVA BANKE

Depoziti banaka predstavljaju, tradicionalno, osnovni izvor sredstava banke i najvei dio baze za poslove zajma, investiranja i ostvarivanja dobiti. Meutim, postoje situacije kada banka ne moe da prikupi dovoljan obim depozita i prinuena je da se orjentie na druge izvore finansiranja. Najvee banke i tedionice su brzo shvatile da je im je neophodan taj dodatni izvor sredstava kao dopuna depozitnom novcu. U tom sluaju govorimo o nedepozitnim izvorima srestava banke ili o zaduenjima banke bilo kod drugih banaka, bilo na finansijskim tritima. Krediti od centralne banke su standardni, uglavnom kratkoroni, dopunski izvor kreditnog i poslovnog potencijala banaka. Po svojoj kreditno-monetarnoj prirodi, oni imaju ulogu instrumenta za regulisanje monetarne baze od strane centralne banke. Razvoj ove vrste pasivnih poslova javlja se kao posljedica perioda sporog rasta depozita, posebno na iro raunima, kao i zbog injenice da banka ne smije odbiti klijentu zajam zato to nema raspoloivih sredstava. Odbijanje zahtjeva za kredit esto znai momentalni gubitak depozita i moda gubitak nekih buduih poslova razoaranog klijenta. Sa druge strane, odobravanje zahtjeva za zajam, ak i onda kada je nivo depozita neadekvatan, obino ima dvostuku korist, donosi nove depozite i nove zahtjeve za druge finansijske usluge. Ovu doktrinu brzo su shvatile banke i depozitne institucije, tako da se menadment banke u procesu donoenja kreditnih i investicionih odluka rukovodi stavom da bi svi zajmovi i investicije iji prinosi prelaze njihove trokove, iji kvalitet odgovara kreditnim standardima institucije koja daje kredit, trebalo bi da budu odobreni. U uslovima nestabilnog funkcionisanja trita, ili u fazi ekonomske krize finansijskih trita koja je obiljeila posljednjih par godina, putem nedepozitnih zaduenja banke su imale namjeru da pribave dodatna likvidna sredstva, i na taj nain rijee problem rastue nelikvidnosti. Operacije na finansijskim tritima i zaduenja kod centralnih banaka trebalo bi da bankama pomognu u rjeavanju problema inherentne nelikvidnosti u kratkom periodu, u kojem se nije moglo raunati na politiku upravljanja depozitima i kapitalom. Ipak, trite kapitala nije moglo izai u susret velikom kvantumu likvidnih sredstava za kojima je postojala tranja. Centralne banke zemalja su setom mjera pokuale da predupregnu postojee probleme bankarskog sektora. Na meubankarskom tritu u tom periodu nije postojala volja za plasmanima onih banaka koje su imale slobodna likvidna sredstva. Naime, u Evropi je tokom 2008. godine bez obzira na periodino kretanje zaduivanja banaka kod Evropske centralne banke, dolo do znaajnog porasta depozita kod iste. Naime, do sredine oktobra banke su poloile 200 milijardi eura prekononih depozita kod ECB, pokazujui time da su nespremne da plasmane daju drugim poslovnim bankama, to evidentno ukazuje na krizu povjerenja. ECB je odobravala u tom periodu kredite, ali u mnogo manjim iznosima. Kretanje odobrenih kredita od strane ECB i primljenih depozita od strane razliitih banaka predstavljeno je sljedeim primjerom.

37

Grafik 13: Kretanje depozita i plasmana Evropske centralne banke tokom oktobra 2008. godine, u milijardama eura

Depoziti kod ECB Krediti ECB

Izvor: ECB, Financial Stability Review Summary, 2008 (October); str. 38

Federalne rezerve su omoguile niz olakica bankama da bi se izborile sa nelikvidniu, ali sve to je vie banaka pokuavalo da proda svoje pozicije cijene su bile vie, a zabrinutost za likvidnost pretvorena je u potencijalnu insolventnost. Uprkos tome to su banke bile u stanju da pozajmljuju, protivno pravoj vrijednosti likvidnih sredstava, nije postojala dovoljna vrijednost aktive da nadokanadi pasivu. Meubankarski zajmovi su zamrznuti, banke su nastavile overnight pozajmljivanje jedna drugoj samo nakon razliitih intervencija centralnih banaka i nadlenih ministarstava finansija, ukljuujui garancije za bankarski dug. ak i dobro kapitalizoavane banke nijesu bile voljne da pozajmljuju novac34.

1. Klasifikacija nedepozitnih izvora sredstava

Postoje tri osnovna oblika nedepozitnih izvora sredstava i to: kreditno zaduenje kod drugih banaka, emisija hartija od vrijednosti i kreditno zaduenje kod centralne banke. Koji e od ovih izvora finansiranja banka iskoristiti za prikupljaje sredstava zavisi od njene poslovne politike i odluka menadmenta.

1.1 Analiza kreditnog zaduenja kod drugih banaka Zaduivanje kod drugih banaka predstavlja sekundarni izvor finansiranja, odnosno dopunski resurs. Prikuplanje sredstava na ovaj nain nosi vee jedinine trokove mobilizacije u odnosu na depozitna sredstva. Zajmovi kod drugih banka, stranih ili domaih, tj. meubankarski krediti se uglavnom odobravaju za odreene namjene. Zaduenja kod drugih banaka ostvaruju se putem kreditnih aranmana sa domaim i stranim bankama, kada postoji poteba za dodatnim likvidnim sredstvima ili poveana tranja za kreditima. Kada postoji poveana tranja za bankarskim kreditima i kada potrebna sredstva treba brzo pribaviti bankarski menadment e se orjentisati na trine
34

Vidjeti: Diamond/Rajan, 2008; str. 15-17.

38

instrumente ili na korienje zajmova, budui da se depozitni izvori u kratkom roku ne mogu znatno poveati. Poslovi kreditnog zaduenja kod drugih banaka mogu se podijeliti na kratkorono i dugorono zaduivanje, na zaduivanje u zemlji i inostranstvu. Po pravilu, krediti koji se pribavljaju iz inostranstva podlijeu odreenom reimu. Kratkoroni zajmovi banka predstavljaju posebne kredite koje jedna komercijalna banka odobrava drugoj, najee radi odravanja tekue likvidnosti. Do ovakvih kratkoronih kreditnih odnosa najee dolazi izmeu banaka koje meusobno sarauju, u kojem jedna banka odobrava drugoj odreena sredstva, zbog rentabilnijeg investiranja ili zbog likvidnijeg odvijanja poslova. Banka korisnik zajma odobrenim sredstvima dobija mogunost za prevazilaenje tekuih problema u poslovanju. Osim kratkoronog zaduivanja banke kod drugih komecijalnih banaka, esto se u praksi koristi i dugorono zaduivanje, koje predstavlja znaajan dopunski izvor sredstava za banku. Znaaj je naroito izraen u zemljama u kojima ne postoji dovoljno razvijeno trite kapitala ili instrumenata kojima se trguje, pa zato banka pribjegava zaduenjima u inostranstvu, bilo kod bankarskog sektora bilo na inostranim tritima kapitala. U tom sluaju sklapanje poslova na inostranim tritima moe da prui mnogo povoljnije uslove nego u domaoj zemlji. U obezbijeena sredstva za bankarsko poslovanje, a naroito za odravanje tekue likvidnosti, vano mjesto zauzima trite novca na kome se odvijaju transakcije kupovine i prodaje novca, ostalih likvidnih sredstava i kratkoronih hartija od vrijednosti. U irem smislu trite novca ukljuuje devizno trite. Tabela 10: Zajmovi komercijalnih banaka SAD-a u periodu od 2005. do 2009. godine, u milijardama dolara i procentima
Zajmovi Iznos Uee 1.624,6 21% 1.789,8 22% 2.030,9 23% 2.334,4 23% 2.496,5 23% Zajmovi od banaka SAD-a Iznos Uee 369,3 23% 374,2 21% 419,8 21% 468,8 20% 421,7 17% Zajmovi od ostalih Iznos Uee 1.255,3 77% 1.415,5 79% 1.611,1 79% 1865,6 80% 2.074,8 83%

Godina 2005 2006 2007 2008 2009

Ukupna pasiva 7.628,2 8.228,6 8.854,8 10.014,4 10.888,7

Izvor: Federal Reserve, Statistical Release, 2006- 2009 (April)

U SAD-u zajmovi komercijalnih banaka u periodu od 2005. godine do 2009. godine pokazuju pozitivan trend rasta, i u tom periodu poveali su se za 53%. Odnosno, ostvaren je rast od 10%, 13%, 14% i 6% u 2006., 2007., 2008. i 2009. godini respektivno. Bez obzira na rast zajmova u apsolutnom iznosu, njihovo uee u ukupnoj pasivi se nalazi na prilino ujednaenom nivou. Rast od jednog procentnog poena ostvaren je u 2006. i 2007. godini, da bi se tokom kriznih 2008. i 2009. godine zadrao na istim nivou od 23% uea u ukupnoj pasivi. Ipak, tokom posmatranog perioda komercijalne banke u SAD-u su se vie finansirale od ostalih kredtnih institucija nego od domaih banaka. To je predstavljeno sljedeim primjerom.

39

Grafik 14: Kretanje zajmova i pasive komercijalnih banaka SAD-a u periodu od 2005. do 2009. godine, u milijardama dolara
16.000,0 14.000,0 12.000,0 10.000,0 8.000,0 6.000,0 4.000,0 2.000,0 0,0 2005 2006 Krediti 2007 2008 2009

Ukupna pasiv a

Izvor: Federal Reserve, Statistical Release, 2006- 2009 (April)

Tokom kriznog perioda, dakle, dolazi do povanja ukupne pasive i zaduenja komercijalnih banaka SAD-a. Ipak, prisutna je tendencija smanjenja uea zajmova kod banaka SAD-a u ukupnim zajmovima, i poveanja zaduenja kod ostalih kreditnih institucija. U 2009. godini u odnosu na 2008. godinu smanjeno je uee zajmova kod banaka SAD-a u ukupnim zajmovima za 3%, a za isti iznos se poveao procenat zaduenja kod institucija van granica Amerike. U 2009. godini u odnosu na 2005. godinu procenat zaduenja kod neamerikih institucija poveao se za 6 procentnih poena i za isti iznos smanjen je procenat zaduenja kod banaka SAD-a. Grafik 15: Struktura zajmova komercijalnih banaka SAD-a u periodu od 2005. do 2009. godine, u milijardama dolara

Krediti kod banaka SAD-a

3.000,0 2.500,0 2.000,0 1.500,0 1.000,0 500,0 0,0 2005 2006

Krediti kod ostalih

2007

2008

2009

Izvor: Federal Reserve, Statistical Release, 2006- 2009 (April)

Zajmovi kod komercijalnih banaka uglavnom se koriste radi regulisanja likvidnosti i banke SAD-a su sa rastuom tendencijom, tokom navedenog perioda, koristile ovaj izvor finansiranja. Najvei porast zajmova ostvaren je u 2008. godini u kojoj su negativni efekti kriznih deavanja ve bili izraeni. Od kraja 2007. godine do kraja 2009. godine komercijalne banke SAD-a sredstva za poveanje likvidnosti manje nalaze kod banaka na domaem tritu, a vie se zaduuju kod ostalih institucija na domaem i stranom tritu. Razlog tome je injenica da se veina banaka SAD-a u tom periodu suoila sa problemom rastue nelikvidnosti, kao i da pojedine banke nijesu vidjele ekonomski interes u plasiranju slobodnih novanih sredstava.

40

1.2. Analiza emisije hartija od vrijednosti banaka Ukoliko u nekoj zemlji postoji dovoljno razvijeno trite kapitala, banci kao i drugim uesnicima na finansijskom tritu omogueno je da pribave dodatni kapital ueem na tim tritima. Na taj nain pribavljaju dodatna sredstva neophodna za poslovanje banke. Plasman sredstava u hartije od vrijednosti omoguava ostvarivanje prinosa u vidu kamata. S obzirom da svako poslovanje na tritu kapitala nosi odreeni rizik, banka mora razviti posebnu politiku uea na tritu. Banka moe emitovati dugorone hartije od vrijednosti. To je jedan od najstarijih oblika mobilizacije sredstava koji se zadrao sve do danas. Prikupljanje sredstava na ovaj nain predstavlja za banku nain da stvori sigurnu i stabilnu bazu koju moe koristiti za odobravanje bilo koje vrste dugoronih kredita. Prema naem zakonu hartije od vrijednosti su isprave koje vlasnicima daju prava u odnosu na emitente, u skladu sa zakonom, i pod uslovima emisije. Prema pravima koje daju, dijele se na vlasnike i dunike hartije od vrijednosti. Vlasnike hartije od vrijednosti su akcije koje glase na dio kapitala akcionarskog drutva i jedinice kolektivnih investicionih ema, izdate u skladu sa posebnim zakonom, kao i hartije od vrijednosti koje daju pravo sticanja ovih hartija od vrijednosti i tu spadaju: zamjenjive obveznice, opcije, fjuersi i sl. Dunike hartije od vrijednosti su hartije od vrijednosti izdate u seriji i to: obveznice, certifikati o depozitu, dravni zapisi koje emituje Crna Gora i drugi finansijski instrumenti, koji se propisima Komisije za hartije od vrijednosti Crne Gore odrede kao hartije od vrijednosti35. Osim osnovnih oblika efekata, postoje i njihovi izvedeni oblici. Tako kada su u pitanju akcije postoje: preferencijalne ili povlaene akcije, kumulativne i konvertibilne povlaene akcije, sa garantovanom i bez garantovane dividende itd. Kod obveznica to su: obveznice sa beskamatnim kuponom, obveznice sa pravom opcije, obveznice sa obavezom zamjene za akcije, obveznice sa pravom uea u dobiti, obveznice sa zgodicima i premijama, obveznice sa warrant-om, obveznice sa indeksiranom kamatom, obveznice sa varijabilnom kamatnom stopom, junk bonds obveznice i slino36. A pored dugoronih hartija od vrijednosti, akcija i obveznica, banka moe emitovati i kratkorone hartije od vrijednosti. Od kratkoronih hartija u tekuem poslovanju, najee se emituje blagajniki zapis i eskontuju sopstvene mjenice. Od poetka 2008. godine do kraja septembra, kao posljedica irenja finansijske krize iz Amerike, dolo je do sunovrata vrijednosti svih najvanijih berzanskih indeksa u svijetu. Gotovo da ne postoji berza u svijetu gdje nije zabiljeen veliki pad berzanskih indeksa. Pri tom je zanimljivo da su ameriki berzanski indeksi imali manji pad nego indeksi na evropskim, azijskim i latinoamerikim berzama. To znai da je Amerika, iako izvor finansijske krize, pretrpjela manju tetu od drugih regiona. Najvei pad od ak 57%, biljee berzanski indeksi u Kini, dok u Evropi, Aziji i Latinskoj Americi pad se kree u intervalu od 20% do 40%. Tako reprezentativni indeks evropskih kompanija FTSEurofirst 300 od poetka 2008. godine izgubio je 27% vrijednosti, a Emerging Market (MSCI) 33% vrijednosti. To predstavlja veliki pad vrijednosti indeksa nakon pet uzastopnih godina visokog rasta. Postojea situacija na tritu kapitala dovela je do pada fiksnih kamata na depozitne certifikate koji predstavlaju esto korien instrument za regulisanje problema likvidnosti i stvaranja neophodnog kvantuma likvidnih sredstava. Prema podacima Banque de France na tritu Francuske dolo je do znaajnog pada kamatnih stopa na depozitne certifikate nezavisno od roka dospjea. Ipak, na osnovu navedenog primjera o kretanju kamata na depozitne certifikate u periodu od oktobra 2008. godine do marta 2009. godine moemo primijetiti da je vei pad ostvaren kod hartija sa veim rokom dospjea, ili sa poveanjem roka dospjea dolo je do veih negativnih promjena u fiksnim kamatama.

O pojmu i vrstama hartija od vrijednosti, detaljnije: Zakon o hartijama od vrijednosti (Sl. list RCG, br. 59/00, 10/01, 43/05, 28/06), lan 2. 36 Prema : Saa Balti. 1998. Emisija i plasman hartija od vrijednosti. Beograd: igoja tampa.

35

41

Grafik 16: Kretanje kamatnih stopa depozitnih certifikata na finansijskim tritima Francuske u periodu od oktobra 2008. do marta 2009. godine, u procentima
30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00% 10/08 1 dan 11/ 08 10 dana 12/ 08 1 mjesec 01/ 09 3 mjeseca 02/09 6 mjeseci 03/09 1 godina

Izvor: Banque de France, Monthly Review of the Negotiable Debt Securities, 2008- 2009 (OctoberMarch)

Smanjenje fiksnih kamata uslovilo je smanjenje broja i vrijednosti emisija depozitnih certifikata. Emisije iskazane u eurima za posmatranih est mjeseci smanjile su se za oko 99 miliona eura. Rast je zabiljeen u decembru 2008. godine, kada je ukupan iznos emisije depozitnih certifikata iskazan u eurima iznosio 776.345,4 miliona. U odnosu na predhodnu godinu ostvaren je rast od 7%. Nakon toga je nastavljen negativan trend i u martu 2009. godine ukupan iznos emisije iznosio je 646.881,4 miliona eura, to je u odnosu na oktobar 2008. godine manje za 15%. Grafik 17: Kretanje emisija depozitnih certifikata na finansijskim tritima Francuske u periodu od oktobra 2008. do marta 2009. godine, u milionima eura
900.000,0 800.000,0 700.000,0 600.000,0 500.000,0 400.000,0 300.000,0 200.000,0 100.000,0 0,0 10/08 11/ 08 12/ 08 01/ 09 02/09 03/09 756.717,5 726.467,7

776.345,4

762.180,1 636.094,4 646.881,4

Emisija u EUR

Izvor: Banque de France, Monthly Review of the Negotiable Debt Securities, 2008- 2009 (OctoberMarch)

Prema podacima iste banke na tritu komercijalnih papira vladala je slina situacija. U periodu od oktobra 2008. godine do marta 2009. godine ukupna emisija komercijalnih papira iskazana u eurima pokazuje oscilatorno kretanje. Najvei rast zabiljeen je u januaru 2009. godine kada je ukupna vrijednost emisije dostigla vrijednost od 83.478,7 miliona eura, i u odnosu na oktobar 2008. godine uveana je za 14.912,7 miliona eura. Nakon toga, u februaru iste godine 42

zabiljeen je pad od 47%, a vrijednost ukupne emisije iznosila je 44.807,0. Negativan trend nastavljen je u februaru kada je dolo do smanjenja za 3%. Grafik 18: Kretanje emisija komercijalnih papira na finansijskim tritima Francuske u periodu od oktobra 2008. do marta 2009. godine, u milionima eura
90.000,0 80.000,0 70.000,0 60.000,0 50.000,0 40.000,0 30.000,0 20.000,0 10.000,0 0,0 10/08 11/ 08 12/ 08 01/ 09 02/09 03/09 44.807,0 43.796,6 68.566,0 63.973,9 69.054,0 83.478,7

Emisija u EUR

Izvor: Banque de France, Monthly Review of the Negotiable Debt Securities, 2008- 2009 (OctoberMarch)

Kretanje kamatnih stopa na komercijalne zapise je slino kretanju kamatnih stopa na depozitne certifikate tj. sa poveanjem roka dospjea dolazi do veeg pada u kamatnim stopama. Izuzetak predstavljaju kamatne stope na komercijalne papire sa rokom dospjea do 1 dana, koje se za razliku od kamatnih stopa na depozitne certifikate sa istim rokom dospjea kreu u pozitivnom intervalu. Bez obzira na ronost, kamatne stope na komercijalne papire na tritu Francuske od oktobra 2008. godine do marta 2009. godine konstantno opadaju. Grafik 19: Kretanje kamatnih stopa komercijalnih papira na finansijskim tritima Francuske u periodu od oktobra 2008. do marta 2009. godine, u procentima
35,00 % 30,00 % 25,00 % 20,00 % 15,00 % 10,00 % 5,00 % 0,00 % 10/08 1 dan 11/ 08 10 dana 12/ 08 1 mjesec 01/ 09 3 mjeseca 02/09 6 mjeseci 03/09 1 godina

Izvor: Banque de France, Monthly Review of the Negotiable Debt Securities, 2008- 2009 (OctoberMarch)

43

U procesu prikupljanja sredstava banka moe prikupiti znaajne kvantume slobodnog novca po osnovu aranmana o rekupovini sredstava (repurchase agreements- REPO) ili repo aranmana. Ovaj nain prikupljanja sredstava sve vie dobija na znaaju, naroito kada se radi o bankama koje raspolau velikim kvantumima hartija od vrijednosti. U periodu ekonomske krize osim trita komercijalnih papira, banke su koristile i repo trita, trita federalnih fondova i meubankarska trita, da bi se finansirali. Aranmani o rekupovini sredstava ili repo aranmani e omoguiti trinim uesnicima da dobiju kolateralizovana sredstva prodajom sopstvenih ili klijentovih hartija od vrijednosti i ugovore njihov otkup kada zajam dospije37. Sljedei primjer pokazuje kretanje trgovine repo aranmanima od strane komercijalnih banaka SAD-a. Grafik 20: Hartije od vrijednosti prodate po osnovu aranmana o rekupovini sredstava u agregatnom bilansu osiguranih komercijalnih banaka SAD-a u periodu od 2005. do marta 2009. godine, u milionima dolara
600.000 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 0 12/05 12/06 12/07 03/08 03/09 440.798 562.946 505.487 444.207 499.570

HOV prodate po osnovu repo aranmana

Izvor: FED Insured Commercial Bank Assets and Liablities, Domestic and Foreign Offices, 2005- 2009 (December-March)

U periodu od 2005. godine do marta 2009. godine iznos sredstava prikupljen prodajom repo aranmana pokazuje oscilacije. Najvea vrijednost je ostvarena u 2006. godini da bi u narednoj godini dolo do smanjenja. U toku krizne 2008. godine iznos prodatih hartija od vrijednosti po osnovu repo aranmana, u odnosu na decembar 2007. godine poveao se za 12%. Do marta 2009. godine dolo je do smanjenja za 2% u odnosu na predhodnu godinu. U martu 2010. godine po osnovu prodaje repo aranmana prikupljeno je 537.161 miliona dolara ili 37.591 milion dolara vie u odnosu na predhodnu godinu. Prilikom obavljanja transakcija na finansijskim tritima, centralne banke biraju hartije od vrijednosti koje su likvidne i nose minimalni kreditni rizik. Likvidnost hartija od vrijednost je vaan uslov, jer centralne banke moraju biti u stanju da obave ove transakcije u velikim serijama, bez promjena vaeih cijena na tritu, u tenji da sprovode efikasnu monetarnu politiku38.

37 38

Vidjeti: Brunnermeier, 2008; str. 7. Detaljnije: Zelmer, 2001; str.22.

44

1.3. Analiza kredita centralne banke U svrhu prikupljanja sredstava, radi rjeavanja problema likvidnosti ili poveanja kreditnog potencijala, komercijlane banke se mogu zaduivati i kod centralne banke. Ovaj instrument prikupljanja bankarskog kapitala razvio se onda kada nije postojala dovoljna razvijenost trita kapitala, a nije dovoljno bilo razvijeno finansijsko trite. Uglavnom se radi o kreditima za likvidnost koje centalna banka daje komercijalnim bankama koje su solventne ali imaju kratkorone probleme likvidnosti39. Iako je kasnije dolo do razvoja finansijskih trita krediti centralne banke su se zadrali do danas. Centralna banka e odobriti kredit komercijalnoj banci preko tzv. diskontnog altera, ime se zaduuje raun banke koja uzima zajam, uz garanciju na odobrena sredstva. U SAD-u postoje tri vrste zajmova koje Federalne rezerve odobravaju komercijalnim bankama. Primarni krediti odobravaju se depozitnim institucijama koje se suoavaju sa finansijskim problemima. Kamatna stopa je neto malo via u odnosu na kamatnu stopu koju Federalne rezerve plaaju na korenje ovih sredstava. Sekundarni krediti su namijenjeni institucijama koje ne zadovoljavaju uslove da bi obezbijedile sebi primarni kredit. Federalne rezerve odobravaju ovu vrstu kredita po veoj kamatnoj stopi u odnosu na primarne kredite. Sezonski krediti su zajmovi koji se odobravaju na dui vremenski period u odnosu na primarne i sekundarne kredite. Kamatna stopa za sezonski kredit postavljena je kao prosjek efektivnih kamatnih stopa na federalna sredstva i kao sekundarna stopa na depozite koji imaju sertifikat na 90 dana40. U periodu kriznih deavanja, koja su obiljeila posljednjih par godina, vlasti u SAD-u i u zemljama Euro zone preuzele su seriju inicijativa za zauzdavanje negativnih efekata svjetskih poremeaja. Usvojen je niz mjera da bi se potpomogle kljune institucije, stabilizovala trita i povratilo povjerenje. Centralne banke irom svijeta intervenisale su na tritu novca poveanjem likvidnosti. Zbog razmjera finansijske krize FED koristi razliite instrumente za poveanje likvidnosti. Pored smanjivanja osnovne kamatne stope ubacivani su i veliki iznosi novca u finansijski sistem. Pored ve odobrenih 300 milijardi dolara preko diskontnog altera, olakice za komercijalne banke, FED je, u saradnji sa ECB, Bankom Japana i Bankom Engleske, obezbijedio 620 milijadi dolara svop kreditne linije stranim centralnim bankama za pozajmice komercijalnim bankama. Grafik 21: Kretanje kamatnih stopa pojedinih centralnih banaka u periodu od januara 2007. do decembra 2008. godine

Izvor: Centralna banka BiH, Bilten, 2008 (Decembar); str. 16

Kamatna stopa na kredite centralne banke za likvidnost komercijalnih banaka po pravilu je iznad trine kamatne stope i predstavlja kaznenu stopu. Time se obezbjeuje da banke ne mogu da budu ekonomski zainteresovane za povlaenje sredstava po ovoj kreditnoj liniji, sem u krajnjim sluajevima kada ne mogu da dobiju kredite na finansijskom tritu. Vidjeti: irovi, 2006; str.55. 40 O vrstama zajmova koje odobravaju Federalne rezerve uz korienje diskontnih altera, vidjeti detaljnije: Rose/Hudgins, 2005; str. 434- 434.
39

45

Da bi se olakalo bankama da pozajmljuju novac od FED- a uvedene su ograniene aukcione olakice ili term auction facility (TAF), u decembru 2007. godine. Sa ovom novom olakicom banke su mogle izbjei diskontni alter, tj. mogle su se direktno ponuditi za sredstva FED- a. Sline olakice su uvele istovremeno i druge centralne banke. Osnovni cilj bio je da TAF smanji spread na tritu novca, povea protok kredita i snizi kamatne stope41. Poetkom oktobra 2008. Federalne rezerve, Evropska centralna banka, Banka Engleske, vedska Riskbanka i Centralna banka vajcarske, u koordiniranoj akciji, intervenisale su smanjenjem referentnih kamatnih stopa za pola procentnog poena. Sredinom decembra 2008. FED je donio odluku da smanji stopu na rekordno nizak nivo, od 0% do 0,25%, ime se elio dati monetarni stimulans za oporavak ekonomije, to je prikazano sljedeim primjerom. Tabela 11: Pregled i predvianje nivoa referentnih kamatnih stopa pojednih centralnih banaka
Na dan Valuta EUR CHF CAD JPY GBP USD Referentna kamatna stopa Refinance Rate LIBOR Target Rate Target Overnight Rate Target Rate Bank Rate FED Funds Target Rate 13.02.09 2.00% 0,50% 1.00% 0,10% 1.00% 0%- 0,25% Posljednja promjena -50 b.p. -50 b.p. -50 b.p. -20 b.p. -50 b.p. -75 b.p. Datum posljednje promjene 15.01.09. 11.12.08. 20.01.09. 19.12.08. 05.02.09. 16.12.08. Naredni sastanak 05.03.09. 12.03.09. 03.03.09. 19.02.09. 05.03.09. 17.03.09.

Predvianje -25 b.p. -50 b.p. -50 b.p. -

Izvor: Narodna banka Srbije, Pregled deavanja na svjetskom finansijskom tritu, 2009 (Februar); str.6

Akcija Federalnih rezervi usmjerena na izbjegavanje sistemskog kraha finansijskih trita ogledala se, takoe, u odobravanju zajma od 30 milijardi dolara za preuzimanje Ber Sternsa i objavljivanju da e obezbijediti pozajmice najveim investicionim kompanijama na Vol Stritu. Ber Sterns je bio blizu kolapsa zbog rastuih gubitaka posle kraha na hipotekarnom tritu u avgustu 2007. godine. Kompanija je u oktobru 2007. godine primila gotovinsku injekciju od jedne kineske kompanije, ali to nije bilo dovoljno da sprijei sunovrat akcija ove kompanije na berzi. Potencijalno vaniji potez je obavezivanje Federalnih rezervi na davanje zajmova investicionim bankama koje su u problemima. Ova najava je bila slina programu prema kojem bi ovim bankama bilo stavljeno na raspolaganje 200 milijardi dolara, pri emu ne bi postojalo ogranienje sume novca koja moe biti pozajmljena. Jo uvijek je ostalo nejasno koliko su rizika preuzele na sebe Federalne rezerve ovakvim potezima. Strunjaci za monetarnu politiku su iznenaeni dometom napora amerike centralne banke da sprijei ili olaka finansijsku krizu u kojoj su se nale SAD. Oni smatraju da su potezi Federalnih rezervi bez presedana, ali se pitaju da li e moi da rijee probleme u ijem su korjenu ogromni gubici izazvani loom praksom davanja rizinih zajmova.

41

Prema: Taylor, 2009; str: 21.

46

2. Mjerenje ukupnih potreba banke za nedepozitnim izvorima sredstava

Za banke i druge depozitne institucije je najvanije da prilikom sprovoenja politike upravljanja pasivom raspolau dovoljnom koliinom sredstva koja mogu plasirati, u obliku kredita ukoliko to zatrae postojei i budui komitenti banke. Kao to je ve reeno, depozitna baza ne predstavlja dovoljan osnov za plasmane po osnovu kredita. Nedepozitna sredstva sa druge strane povlae odreene trokove. Za menadment banke je najvanije, prilikom upravljanja nedepozitnim izvorima sredstava, da zna koji su to pojedinani trokovi za pojedine vrste nedepozitnih sredstva i koja je to nephodna koliina nedepozitnih sredstva koja mora biti prikupljena u datim uslovima i za konkretnu banku. Nain za utvrivanje trokova nedepozitnih sredstva predstavljen je u narednom poglavlju. Koliina se utvruje na osnovu srednjoronog i dugoronog planiranja kretanja depozita. Odnosno, utvruje se kao razlika, ili jaz, izmeu kreditnih potraivanja komitenata i njenih depozita. Menaderi odgovorni za bilans stanja aktive finansijske institucije moraju da izaberu kojima e od mnogobrojnih kreditnih zahtjeva izai u susret. Planiranje plasmana aktive obuhvata ne samo trenutne ve i budue plasmane koje treba ostvariti, naroito kada treba zadovoljiti potrebe velikih zajmoprimaca. Bazu za donoenje takvih planova i odluka predstavljaju informacije koje proizilaze iz estih kontakata izmeu zaposlenih i postojeih i potencijalnih finansijskih klijenata. Sa druge strane, na osnovu kretanja u privredi jedne zemlje i trenutne situacije na bankarskom i finansijskom tritu, banka uz pomo razliitih analiza moe predvidjeti kretanje depozita jedne privrede, bilo da se radi o povlaenjima ili ulaganjima. Takoe se moe doi do podataka o tome kolika e biti planirana tranja za kreditima banka u narednom periodu. Na osnovu ovako dobijenih podataka rauna se jaz sredstva koji predstavlja razliku izmeu trenutnih i planiranih zajmova i investicija, koje institucije koje se bave pozajmljivanjem ele da naprave, i trenutnih i oekivanih depozitnih priliva42. Razlika izmeu ove dvije veliine moe biti pozitivna i negativna. Pozitivna razlika pokazuje viak raspoloivih sredstva u odnosu na trenutne ili budue potrebe za kreditima. Znak je dobrog poslovanja banke i povjerenja deponenata, a vezuje se i za povoljne prilike u privredi zemlje. Negativna razlika ne predstavlja simbol loeg poslovanja banke ili neke druge depozitne institucije, ak ini sastavni dio poslovanja u uslovima oskudnih slobodnih sredstva. Planovi za poravnanje jaza su razliiti u zavisnosti od konkretnih uslova, ciljeva, strategija. Nedepozitni izvori sredstva se javljaju kao potencijalna mogunost za balansiranje jaza, i najee to jesu. Koja koliina nedepozinih izvora sredstava e biti upotrijebljena za balansiranje jaza, zavisi od poslovne politike banke. Meu najeim faktorima koji utiu na menadment banke prilikom donoenja odluka o koliini nedepozitnih izvora sredstava za poravnanje jaza su trokovi i kamatne stope za pojedine oblike nedepozitnih izvora sredstva. U sluaju negativnog jaza ili nedostatka sredstava banka se suoava sa dilemom koje nedepozitne izvore sredstava treba koristiti da bi se nedostatak nadomjestio. Prilikom donoenja ovakve vrste odluka uprava se najee rukovodi sljedeim faktorima43: Realativni trokovi ili trokovi dobavljanja sredstava iz nekog nedepozitnog izvora. Naime, menaderi finansijskih institucija koji primjenjuju koncept upravljanja pasivom moraju stalno biti upoznati sa sadanjim kamatnim stopama koje se primjenjuju u odnosu na razliite izvore pozajmljenih sredstava. Vodei zajmodavci utvruju dnevne kamatne stope po kojima su voljni da odobre sredstva bankama i drugim finansijskim institucijama kojima je potrebna dodatna rezerva sredstava. Generalno, menaderi bi vie voljeli da pozajmljuju iz najjeftinijih izvora, mada i drugi faktori imaju znaajnu ulogu. Rizik svakog izvora finansiranja tj. njegova promjenjivost i zavisnost. Kada su kreditni uslovi restriktivni, zajmodavci mogu imati limit na sredstva koja daju u zajam i mogu da
42 43

O nainu izraunavanja nedostatka nedepozitnih izvora sredstava, vidjeti: Rose/Hudgins, 2005; str. 441-442. U sluaju kada u banci postoji nedostatak nedepozitnih sredstava menadment treba da donese odluku kojim oblicima nedepozitnih izvora e on biti pokriven. O faktorima koji utiu na menadment prilikom donoenja odluka, vidjeti: Rose/Hudgins, 2005; str: 442- 445.

47

ogranie kredit, potvrujui zajmove samo njihovim likvidnim i najlojalnijim klijentima. Iskustvo je pokazalo da su prenosivi depozitni certifikati, eurodolari i robne mjenice posebno osjetljivi na rizik. Stoga, menaderi moraju biti spremni da se prebace na alternativne izvore kredita, i ako je potrebno, da plate vie za bilo koja sredstva koja su im dostupna. Vremenski period za koji su im potrebna sredstva, jer se na neke izvore sredstava nije mogue osloniti za momentalno dobijanje kredita. Menader kome su potrebna sredstva na zajam u to kraem roku morae da pozajmi na tritu federalnih sredstava. Meutim, ako ta sredstva nijesu potrebna u roku od nekoliko dana, prodaja depozitnih certifikata ili robnih mjenica predstavlja povoljniju opciju. Prema tome, vrijeme ili rok dospijea potrebnih sredstava ima takoe kljunu ulogu. Veliina institucije koja se zaduuje je takoe jedan od faktora koji menadment banke treba da razmotri prilkom pribavljanja dodatnih sredstava. Naime, veliki prenosivi depozitni certifikati iz najveih banaka i tedionica imaju prednost kod veine investitora, zato to postoji sekundarno trite za prvoklasne depozitne certifikate. Male depozitne institucije nemaju kredibilitet da bi bile u mogunosti da prodaju prenosive depozitne certifikate. Isto se odnosi i na robne mjenice. U suprotnom, diskontni alteri i trita federalnih sredstava mogu da naprave relativno male nominalne zajmove koji su prikladni za male banke i druge depozitne institucije. U SAD-u federalni i dravni propisi mogu da limitiraju koliinu, uestalost i korienje pozajmica koje mogu da koriste banke i druge tedne institucije. Na primjer, depozitni certifikati moraju biti izdati sa rokom dospijea od najmanje sedam dana. Banke federalnih rezervi ograniavaju prekomjerno pozajmljivanje preko eskontnih altera, posebno o depozitnih institucija koje pokazuju znake izloenosti velikom riziku neuspjeha.

3. Izbor meu razliitim izvorima nedepozitnih sredstava

Kada banka donese odluku o prikupljanju sredstva putem nedepozitnih zaduenja, ona mora tano da zna koji od oblika nedepozitnih izvora sredstava, u datom trenutku, najbolje odgovaraju banci. U teoriji se govori o vie faktora koji utiu na menadment prilikom donoenja ovakvih odluka, ali je u praksi ipak, jedan presudan-kamatna stopa na razliite oblike nedepozitnih zaduenja. Finansijske institucije koje primjenjuju koncept upravljanja pasivom stalno moraju imati informacije o stanju kamatnih stopa razliitih izvora sredstava. Danas razvijene banke i depozitne institucije prate kretanja dnevnih kamatnih stopa, koje utvruju vodei zajmodavci na tritu, i na bazi njih prave projekcije koje omoguavaju menadmentu banke da tano zna koja su to najjeftinija sredstva na tritu za datu banku. Bez obzira to postoje drugi faktori koji odreuju cijenu nedepozitnih izvora sredstava, finansijske institucije e se najprije opredijeliti za koncept najjeftinijh sedstava. Vanost kamatne stope proizilazi iz injenice da ona predstavlja glavni troak datog izvora. Ostali trokovi predstavljaju manji udio u ukupnim trokovima, ali svakako ne treba da budu zanemareni prilikom izraunavanja prave cijene pozajmljenih sredstva. Tu se, prvenstveno, misli na operativne ili beskamatne trokove koje povlai pribavljanje sredstava, kao to su vrijeme koje je menader banke utroio da bi svaki put pronaao nabolje rjeenje u pozajmljivanju. Baza podataka funkcionalne analize trokova, koja se objavljuje svake godine od strane banaka federalnih rezervi u SAD-u, ukazuje na to da su nedepozitni izvori sredstava, generalno, umjereni po pitanju trokova u odnosu na druge izvore sredstava. Nedepozitni izvori sredstava su skuplji od depozita po vienju, ali su jeftiniji od oroenih depozita. Trokovi i zarade koji se javljaju prilikom nedepozitnih zaduenja imaju tendenciju nestabilnosti iz godine u godinu, u odnosu na trokove i zarade korienja depozitnih izvora. Ipak, njhova prednost u odnosu na depozite sastoji se u njihovoj brzoj raspoloivost u situaciji kada banke ne mogu da poveaju depozitni potencijal u kratkom roku.

48

Pribavljane nedepozitnih sredstava na triu, bez obzira na ukazane prednosti, nije jednostavno za banku. injenica da banka pribavlja sredstva po trinim kamatnim stopama indicira postjanje kamatnog rizka prilikom pribavljanja sredstava. Sve kamatne stope su odreene ponudom i tranjom na otvorenom tritu i predmet su neprestanih kolebanja. Ukoliko je krai rok zajma kamatna stopa ima tendenciju da bude nestabilnija i obratno. Zatim, menadment banke ne moe oekivati da e na finansijskim tritima uvijek postojati koliina sredstava koja je banci neophodna. Ograniavajui faktori su najee vrijeme potrebno banci da doe do nedepozitnih izvora sredstava, veliina institucije koja se zaduuje, propisi centralnih banaka drava i drugih regulatornih tijela itd.

4. Utvrivanje troka korienja nedepozitnih izvora sredstava

Prilikom korienja nedepozitnih izvora sredstava vanu informaciju menadmentu banke predstavlja cijena pribavljenih sredstva. Ona mu omoguava voenje politike pribavljanja sredstava po najjeftinijim cijenama, i politiku optimalne strukture izvora sredstava. Prilikom utvrivanja cijene kotanja nedepozitnih izvora sredstava koriste se dva pristupa: pristup prosjenog istorijskog troka i pristup zajednikih sredstava. Metod prosjenog istorijskog troka bazira se na prosjenim veliinama pribavljanja sredstava, koliinama i kamatnim stopama, od trenutka kada je poelo zaduivanje do danas. Na izraunate prosjene trokove dodavaju se svi ostali trokovi vezani za nastalo zaduenje, da bi se dobila realna slika ukupno nastalih trokova. Osnovni nedostatak ovog pristupa je istorijki karakter ili prikazivanje trokova sredstava u momentu kada je banka formirala zaduenja. U uslovima stalnih kolebanja na finansijskim tritima, metod prosjenog istorijskog troka ne predstvlja parametar stvarno nastalih trokova na pozajmljena sredstva, i u duem vremenskom periodu sve vie gubi na vjerodostojnosti. Za potrebe ovakvog izraunavanja trokova potrebno je da znamo koliki su izmjereni prosjeni kamatni trokovi, jednako podijeljena stopa trokova na pozajmljena sredstva koja su investirana u aktivu koja donosi zaradu i izmjereni prosjeni sveukupni trokovi kapitala koje dobijamo na osnovu sljedeih jednaina44: Izmjereni prosjeni kamatni trokovi = Sva plaena kamata / Ukupno prikupljena kamata Jednako podijeljena stopa trokova na pozajmljena sredstva = Kamata + Drugi trokovi poslovanja / Aktiva koja donosi zaradu koja su investirana u aktivu koja donosi zaradu Izmjereni prosjeni Jednako podijeljeni Trokovi investiranja sveukupni trokovi = trokovi pozajmljenih + od akcionara u institucijama kapitala sredstava koje su pozajmile prije oporezivanja Odnosno, Izmjereni prosjeni sveukupni trokovi = Jednako podijeljeni trokovi + [Trokovi investiranja akcinara posle oporezivanja / (1- Stopa poreza)] x ( Investicije akcionara / Aktiva koja donosi zaradu)

44

O pristupu prosjenog istorijskog troka vidjeti u pojedinostima: Rose/Hudgins, 2005; str: 446.

49

Metod zajednikih sredstava predstavlja racionalniji pristup koji je okrenut buduim dogaajima. Sutina ovog metoda zasniva se na izraunavanju stope prinosa na aktivu koja donosi zaradu, koju banka ili druga finansijska institucija treba da ostvari da bi njeno pozajmljivanje bilo ekonomski isplativo. Okvirna stopa prinosa na aktivu koja donosi zaradu predstavlja odnos svih trokova nastalih u poslovanju i raspoloivih novanih sredstava koja mogu da se plasiraju u aktivu koja donosi zaradu, i predstavljena je sljedeiom jednainom45: Okvirna stopa prinosa Svi oekivani na svu aktivu koja = trokovi donosi zaradu poslovanja Raspoloiva sredstva koja se / mogu plasirati u aktivu koja donosi zaradu

U kojoj mjeri e se banka odluiti za depozitne odnosno nedepozitne izvore sredstava kao oblik finansiranja poslovnih aktivnosti odreeno je poslovnom politikom banke. Teoretiari, kao to je ve reeno navode cijenu pribavljanja sredstava kao jedan od vodeih faktora prilikom donoenja odluka. Posmatrano na primjeru bankarskog sistema Republike Srbije u periodu od od 2004. do 2008. godine. Moemo izvesti sljedee zakljuke.

Tabela 12 : Najvanije kamatne stope Republike Srbije u perioodu od 2004. do juna 2008. godine, u procentima, na godinjem nivou
2004 Dec 3,60 8,97 21,25 16,30 2005 Dec 3,71 9,84 14,58 19,20 16,20 2006 Dec 5,06 11,13 10,24 15,30 2007 Dec 4,08 7,30 4,42 9,57 Jan 4,33 7,57 4,30 10,00 Feb 5,04 8,79 4,28 10,74 2008 Mart Apr 5,20 5,63 9,35 9,94 4,26 13,50 14,75 Maj 5,82 10,38 4,20 15,35 Jun 6,14 11,15 4,59 15,75 -

Na depozite banaka (1) Na oroene depozite banaka (2) Na dravne zapise Republike Srbije
(3)

Na hartije od vrijednosti Na dugorone obveznice Republike Srbije (5)

(4)

Izvor: Narodna banka Republike Srbije

Ukljueni su svi depoziti, prosjene ponderisane kamatne stope (1) Prosjene ponderisane kamatne stope (2) Prosjene ponderisane kamatne stope (3) Prosjene ponderisane kamatne stope na hartije od vrijednosti kojima Narodna banka Srbije obavlja na otvorenom tritu. Od 31. januara 2005. godine Narodna banka Srbije obavljala je transakcije trajne prodaje sopstvenih blagajnikih zapisa, a od 31. januara zapoela je sa organizovanje aukcijskih repo prodaja dugoronih obveznica Republike Srbije. Narodna banka Srbije zapoela je 12. avgusta 2005. godine sa organizovanje aukcija trajne prodaje dugoronih obveznica (4) Republike Srbije.

45

Detaljnije: Rose/Hudgins, 2005; str: 447.

50

Grafik 22: Kretanje najvanijih kamatnih stopa u Republici Srbiji u periodu od 2004. do juna 2008. godine, u procentima, na godinjem nivou

Dec

Dec

Dec

Dec

Jan

Feb

Mart

Apr

Maj

Jun

Kamate na ukupne depozite Kamate na dravne zapise RS Kamate na dugorone obveznice RS

Kamate na oroene depozite Kamate na HOV

Izvor: Narodna banka Republike Srbije

Kamatna stopa na depozite tokom petogodinjeg perioda pokazuje konstantan rast i to od 3,60% u 2004. godini do 6,14% u junu 2008. godine, ili 1,7 puta. Kamate na oroene depozite i pored zabiljeenih oscilacija, odbaciju gotovo najvee prinose na kraju posmatranog perioda, tj. u junu 2008. godine, i to odmah nakon kamata na hartije od vrijednosti koje nose kamatu od 15,75%. U istom periodu kamate na hartije od vrijednosti pokaziju znaajne oscilacije. Na dugorone obveznice Republike Srbije u 2005. godini plaana je kamata od 16,20%. U 2004. najvei prinos po osnovu kamate bi se ostvario plasmanom sredstava u dravne zapise Republike Srbije, a u junu 2008. godine kupovinom drugih hartija od vrijednosti.

51

IV UPRAVLJANJE KAPITALOM BANKE

Dva fundamentalna cilja koja banka teba da ispuni u svom poslovanju su profitabilnost i odrivost. Odrivost banke podrazumijeva postojanje odgovarajueg nivoa kapitala koji garantuje sigurnost deponentima, zajmoprimcima, akcionarima, optem graanstvu, a u sluaju vanrednih ili neoekivanih gubitaka predstavlja rezervni fond za njihovo pokre i doprinosi odravanju solventnosti banke. U praksi, kljuni aspekt regulacije kapitala je obraun minimuma regulatornog kapitala koji je zasnovan na kreditnom riziku imovine banke46. Ovaj pojam ima posebno znaenje za bankara - kapital se odnosi na sredstva koja su uloili vlasnici banke, a sastoji se veinom od akcija, rezervi i zarade koja se zadrava u banci47. Tokom perioda poremeaja na finansijskim tritima dogodile se se znaajne promjene u sferi bankarskog kapitala. Naime, posljedice svjetske finansijske krize moemo svrstati u dvije kategorije: 1) direktni gubici usljed obezvreivanja sredstava koja su se nalazila u osnovi finansijskih instrumenata i njihovih derivata, a kojima su pogoeni bilansi mnogih institucija irom svijeta, 2) indirektni gubici nastali prevashodno usled klime opteg nepovjerenja izmeu uesnika na finansijskim tritima, koji su uslovili sterilizaciju novanih sredstava, usporili cirkulaciju novca i doveli u opasnost funkcionisnje cjelokupnog sistema finansijkog posredovanja. Da bi rijeile problem u pronalaenju kapitala potrebnog za saniranje gubitaka finansijskih institucija i izbjegle potpun kolaps bankarskog sistema vlade irom svijeta su reagovale mjerama dokapitalizacije tj. mjerama direktnog ukljuivanja dravnog kapitala u najugroenije institucije. Kapital je najee ubacivan preko posebno formiranih subjekata u vidu preferencijalnih akcija sa fiksnim prinosom i najee pravom glasa u upravi banke. Na taj nain se nastojalo da se ojaa osnovni kapital neophodan za kreditnu funkciju banaka. Jedna od vanih stavki takvih programa jeste izriit uslov da e pomo biti pruena samo onim institucijama koje imaju anse za oporavak i eventualno ponovno normalno poslovanje ili onima koji su od velike vanosti za funkcionisanje finansijskog sistema. Institucije koje uu u ovaj program bie suene sa uslovima koji variraju od zemlje do zemlje. Oni se odnose prije svega na zabranu isplate dividendi u periodu dok se dravni kapital nalazi u njihovim bilansima, regulisanu politiku menaderskih kompenzacija, bonusa i otpremnina, kao i uticaj drave na poslovnu politiku banaka u smjeru podsticanja kreditiranja malih i srednjih preduzea i ublaavanja kreditnih uslova za graane. Sljedeim primjerom prikazani su paketi pomoi nekih evropskih zemalja na kraju oktobra 2008. godine, kroz dokaptalizaciju i ostale mjere koje obuhvataju stavke kao to su garancije raznih vrsta meubankarskih transakcija, otkup problematinih sredstava banaka, garantovanje dugova finansijskih institucija itd.

46 47

O regulaciji kapitala, vidjeti u pojedinostima: Zhu, 2007; str. 1- 4. Ovaj pojam ima posebno znaenje za bankara, detaljnije: Rose, 1999; str. 471.

53

Grafik 23: Paketi pomoi na kraju oktobra 2008. godine, u milijardama eura

panija

Austrija Holandija Rusija

Francuska V.Britan Njemaka

SAD

Dokapitalizacija Ostalo48

Izvor: Narodna banka Srbije, Izvjetaj o stanju u finansijskom sistemu, 2008 (Septembar); str. 17

Iz navedenog primjera se moe vidjeti da su najvei paketi pomou vezani za trite SAD-a. Naime, podstaknut promjenama koje su se desile na finansijskom tritu SAD-a i koje su uvele ameriku privredu u jednu od najveih recesija novog doba, Kongres SAD usaglasio je prijedlog plana nove predsjednike administracije za podsticaj priredi, vrijedan 789 milijardi dolara. Plan je imao tri osnovne komponente: dokapitalizaciju banaka, finansiranje potroakih zajmova i zajmova za preduzea sa 1.000 milijardi dolara, kao i dravno finansiranje privatnih investitora koji bi kupovali problematinu aktivu. Ekonomisti su predviali da e se prvi efekti plana osjetiti u treem tomjeseju 2009. godine, ali da e se veliki uticaj osjetiti tek u 2010. godini. Reakcije trita na program finansijske stabilizacije Trezora bile su negativne, usled veliine paketa pomoi, s jedne, i nedostatka detalja, s druge strane.Bankarska kriza e dramatino oslabiti fiskalne pozicije. Tri godine nakon finansijske krize centralni dravni dug raste u prosjeku oko 86%. Tako da je fiskalni teret bankarske krize mnogo vei u odnosu na esto citirane trokove49. Trini uesnici smatraju da plan predsjednike administracije nee biti dovoljan da se izbjegne najvei pad amerike privrede od 1946. godine. Kao posljedica opteg nepovjerenja na tritima, sredstva su iz privatnog sektora bjeala iskljuivo u dravne dugovne instrumente, blokirajui na taj nain transakcije neophodne za odravanje likvidnosti finansijskih institucija. Da bi taj problem rijeile, vlade su predloile niz mjera koje se prvenstveno odnose na garantovanje meubankarskih transakcija. Pokrie trokova bie obezbijeeno iz provizija koje vlada naplauje bankama za garantovanje meubankarskog kreditiranja. Drugi dio problema odnosi se na dugorone finansijske instrumente, do tri godine, to je rijeeno njihovim garantovanjem od strane drave ili osnivanjem posebnih subjekata koji ih otkupljuju dravnim sredstvima, po unaprijed utvrenoj cijeni.

Obuhvata stavke kao to su razliite vrste meubankarskih transakcija, otkup problematinih sredstava od banaka, garantovanje dugova finansijskih institucija i preduzea itd. 49 Vidjeti u pojedinostima: Reinhart/Rogoff, 2008; str. 19.

48

54

1. Analiza oblika bankarskog kapitala

Za razliku od poslovnih kompanija, banke i druge finansijske institucije ne koriste pasivnu stranu bilansa iskljuivo za finansiranje poslovne aktivnosti, ve je ona sama po sebi dio poslovne aktivnosti banke kroz proces prikupljanja sredstava. Takoe, bankama kapital nije toliko potreban kao primarni izvor finansiranja, poto banke mogu da pozajme sredstva koja su im potrebna za poslovanje po niim kamatnim stopama u odnosu na cijenu plasmana. Stoga banke ne raspolau sa toliko velikim iznosima sopstvenog kapitala u odnosu na aktivu i obim poslovanja. Ipak, veliina bankarskog kapitala je zakonom definisana kategorija. Prema naem zakonodavstvu banka se moe osnovati samo kao akcionarsko drutvo, od strane domaih i stranih, pravnih ili fizikih lica ili od strane jednog osnivaa, pri emu novani iznos osnivakog kapitala ne moe biti manji od 5.000.000 eura50. Bez obzira na veliinu kapital banke predstavlja sopstveni resurs. Na osnovu ranijih definicija akcijskog i akcionarskog kapitala i na osnovu podjela bankarskog kapitala u literaturi, moemo zakljuiti da postoje dva njegova osnovna oblika i to: osnovni ili primarni kapital i dodatni ili sekundarni kapital banke. Primarni kapital podrazumijeva redovne akcije banaka, vikove fondova kapitala, zadrani profit, trajne preferencijalne akcije i rezerve za gubitke po kreditima. Sekundarni kapital podrazumijeva kapital po pozivu, kojim se mobiliu netrajne preferencijalne akcije sa ogranienim vremenom trajanja, obino sedam godina i subordonirane obveznice sa duim rokovima dospjea npr. pet godina i vie. Ovako definisani kapital banke umanjuje se za ulaganja (kupovinu) u dionice (akcije) preduzea, dionice banke i druge finansijske organizacije, nepokrivene gubitke iz ranijeg perioda i gubitak iz tekueg poslovanja51. Dogaaji i deavanja tokom sedamdesetih i osamdesetih godina prolog vijeka, kao to su rastua volatilnost na finansijskim tritima, deregulacija, globalizacija, dunike krize itd., imali su za posljedicu eroziju kapitalne osnove velikih banaka irom svijeta. To je motivisalo BCBS ( Basel Committee on Banking Supervision) da 1988. godine objavi prvi meunarodni sporazum o kapitalu banaka (Basel Capital Accord) poznat kao Bazel I. Svrha Bazel I standarda bila je uvoenje uniformnog naina za izraunavanje adekvatnosti kapitala, u cilju jaanja finansijske stabilnosti. Detaljan nain strukturiranja kapitala banke, njena oba oblika, odreen je zakonskim propisima koji se u osnovi temelje na Bazelskim preporukama i vae za zemlje Evropske unije. Bazelski sporazum razlikuje dva tipa izvora kapitala banke. Nivo jedan gdje spadaju obine akcije, nekumulativne trajne prioritetne akcije, nerasporeeni profit itd., i nivo dva gdje spadaju konvertibilne prioritetne akcije, kumulativne trajne prioritetne akcije, rezervacije za pokrie eventualnih gubitaka itd. Osim to definie elemente kapitala banaka, Bazel I odreuje pondere za izraunavanje kreditnog rizika po bilansnoj aktivi, kao i odnos izmeu ukupnog kapitala i ukupne izloenosti banke, bilansne i vanbilansne. Meutim, uprkos prednostima i pozitivnim efektima, vremenom su nedostaci Bazel I standarda doli do izraaja kao to su npr. trini i operativni rizici koji su izostavljeni iz analize pri odreivanju adekvatnosti kapitala, zanemarivanje kreditnog rejtinga i kvaliteta dunika pri ocjeni kreditnog rizika itd. Neki od nedostataka Bazela I otklonjeni su kroz izmjene i dopune preporuka 1993. i 1996. godine. Amandmanima na Bazelski sporazum iz 1996. godine koji se odnose na trini rizik uvodi se koncept nivoa tri kapitala banaka, ime se omoguava bankama da raspolau manje kvalitetnim kapitalom, ali i da postignu veu efikasnost u upravljanju rizicima. Nivo tri kapitala ukljuuje stavke koje imaju neopozivi fiksni rok od najmanje dvije godine i imaju klauzulu o uslovnom zadravanju od isplate (locl in provisions), odnosno kamata i glavnica ne mogu bili isplaeni ukoliko bi to imalo za rezultat da koeficijent ukupnog kapitala banke padne ispod minimalno zahtijevanog kapitala koji propisuje Bazelski sporazum. Tenja regulatornih vlasti za upravljanjem krizom nastalom posljednjih godina bila je usmjerena na ograniavanje vjerovatne tete, ili prestavljala je reakciju na nepovoljne dogaaje da bi se nastala teta minimizirala i stavila pod kontrolu. Prioritetne mjere za sanaciju bankarskog sektora
50 51

Detaljnije : Zakon o bankama (Sl. list Crne Gore, br. 17/08 od 11.03.2008), lan 7 i lan 8. O strukturiranju kapitala, vidjeti: ljivananin, 1999; str. 207.

55

su ouvanje likvidnosti i kapitala. Osim navedenih mjera centralne banke mogu preuzeti niz drugih mjera u kriznim periodima koje e se razliito odraziti na strukturu kapitala banke. esto se banke koje su pogoene krizom odluuju na strukturalne promjene koje utiu na njihov kapital. Rjeenja iz ove oblast koja se predlau prilikom institucionalnog upravljanja bankarskim krizama su: Rekapitalizacija banaka- esto koriena mjera predhodnih godina, kada se centralna banka odluuje na direktnu injekciju kapitala poslije kontrole banaka koje su u krizi. Prodaja inostranim bankama koristi se obino kada su banke kupci iz snanijih bankarskih sistema. Preuzimanje (takeover) banke - kada problematinu banku u cjelosti kupuje solventna banka, koja preuzima njenu aktivu i obaveze. Tako je npr. Bank of America 15.09.2008. godine preuzela Merrill Lynch u transakciji vrijednoj 50 milijardi dolara. Privremeno preuzimanje banke od strane dravne agencije ili drave (nacionalizacija). Na primjer, preuzimanje AIG-a (American International Group) 15. septembra 2008. godine predstavlja jednu od najveih dravnih intervencija u ekonomskoj istoriji Amerike. Amerika centralna banka je obezbijedila uvenoj osiguravajuoj kompaniji zajam u iznosu od 85 milijardi dolara da bi mogla da preivi krizu . Drava je na raun te pozajmice postala vlasnik 80% AIG-a koji e na pozajmicu morati da plaa kamatu od 11%. Likvidacija banke javlja se u situacijama kada je banku nemogue ozdraviti, tj. u sluaju njenog bankrota. Takvih primjera na bankarskom tritu posljednjih godina bilo je dosta, naroito u oblasti hipotekarnog i investicionog bankarstva. Na primjer Lehman Brothers, etvrta po veliini amerika investiciona banka, koja je 15. septembra 2008. godine bankrotirala52.

2. Analiza funkcija kapitala banaka

Kapital banke, na kratak rok, obezbjeuje podrku dnevnom poslovaju banke. U sluaju da doe do nepredvienih situacija u poslovanju kapital banke doprinosi odranju solventnosti. Posmatrano na dugi rok uloga kapitala je da sprijei propadanje banke tj. da doprinese njenoj odrivosti. Ipak, funkcije kapitala banke moemo svrstati u pet osnovnih grupa. Kapital ima funkciju alimentiranja poslovnih i finansijskih gubitaka, i omoguava menadmentu banke da u nepredvienim okolnostima preuzme kontrolu i vrati banku u zonu profitabilnosti. U situaciji kada banka nije u mogunosti da gubitke pokrije iz tekueg poslovanja dolazi do angaovanja kapitala. Odnosno, kapital predstavlja rezervni fond u sluaju neoekivanih i vanrednih gubitaka. Svako smanjenje kapitala banke ispod naznaenog nivoa predstavlja ugroavanje njene solventnosti. Ukoliko banka ne bi imala rezervni kapital, turbulencije na finansijskom tritu bi mogle da ugroze njeno postojanje. Ako bi banke vodile sopstvenu, volatilnu politiku rezervi cjelokupan bankarski sektor jedne drave bi se mogao nai pred kolapsom. Kapital banke titi deponente i druge kreditore banke. U bankarskoj praksi zabiljeeni su sluajevi likvidacije banka usljed masovnog povlaenja depozita, koji su bili uslovljeni razliitim trinim i ekonomskim prilikama. U sluaju masovnog povlaenja depozita kapital banke slui za intervenciju i izmirivanje obaveza prema deponentima i kreditorima banke, tako da oni ne budu oteeni prilikom procesa likvidacije. Veliina kapitala banke je osnova povjerenja deponenata u konkretnu banku i bankarski sistem i sigurnost deponenata i ulagaa koji su svoja sredstva povjerili banci. Zakonsko i formalno obezbjeenje deponenata uglavnom se zasniva na optim propisima o obezbjeenju potraivanja, koja proizilaze iz opteg graanskog zakona, zakona o bankama itd.
Modeli restriktivnog upravljanja bankarskim krizama podrazumijevaju ovladavanje krizom kroz proces restrukturiranja budunosti banke, detaljnije: eljka Asanovi. 2009. Modeli upravljanja. Podgorica: Udruenje banaka i finansijskih institucija. Bankar 5 ( April): 48- 55.
52

56

Kapital banke je izvor za obezbjeenje rasta banke, irenje spektra njenih mogunosti, uvoenje nove informacione baze i novih informatikih i tehnikih dostignua iz oblasti bankarskog poslovanja, radi obezbjeenja efikasnijeg upravljanja aktivom i pasivom banke. Ukoliko se radi o banci sa uzlaznom putanjom rasta neophodan je kapital koji tu putanju podrava. Ukoliko se radi o bankama koje planiraju rast takoe je kapital nepohodan preduslov. U savremenim uslovima velike koncentracije na bankarskim tritima podrka rasta i razvoja je imperativ. Kapital je regulator rasta banke, olakava da tempo rasta date banke bude odriv na dugi rok ili da se ostvari rast na zdravim osnovama. Regulatorana tijela zahtijevaju da kapital banke raste tempom koji je priblian tempu rasta kredita i drugih oblika rizine aktive. U cilju zatite od masovnih gubitaka koji su nastali kod javnih fondova, zatite depozita i promovisanja povjerenja u banke kod klijenata, regulatorna tijela zaduena za banke, kroz regulisanje nivoa potrebnog kapitala, ograniavaju nivo eksponiranosti banke rizicima53.Uplaeni kapital od strane akcionara obezbjeuje dozvolu za rad banke, organizovanje i operativni rad banke, prije obezbjeenja priliva likvidnih sredstava po osnovu poslovanja banke. Pokazatelji relativno skorijih istraivanja pokazuju da je kapital odigrao kljunu ulogu u brzom rastu procesa pripajanja izmeu banaka i drugih finansijskih institucija. Rezultati istraivanja ukazuju na to da su stotine manjih banaka nestale u procesima pripajanja zbog naglog rasta potreba za velikim kreditnim poslovima, koje su mogle da izdre samo velike banke sa jaim kapitalnim potencijalima. Akvizicje banaka predstavljaju proces koji je naroito bio izraen tokom kriznih deavanja posljednjih godina. Neke od najveih svjetskih banaka, koje su u prethodnom periodu bile nosioci globalnog finansijskog sistema, zapale u tekoe i morale su biti preuzete. U oblasti investicionog bankarstva su to Bear Stearns preuzeta od strane JP Morgan Chase 01.04.2008. godine za 2,2 miliona dolara i Merrill Lynch preuzeta od strane Bank of America 14.09.2008. godine za 44 miliona dolara. U oblasti hipotekarnog bankarstva najznaajniji akviziteri su bili Her Majestys Government koji je preuzeo Northern Rock, hipotekarnu banku koja iskljuivo posluje sa stanovnitvom i Banco Santander SA koji je preuzeo Alliance & Leicester za 1,26 miliona funti. Takoe se radilo o hipotekarnoj banci koja posluje iskljuivo sa stanovnitvom.

3. Analiza odnosa kapital banke i rizik

Rizik je za banku vrsta hazarda, nepovoljna ansa nastajanja loih posljedica i/ili gubitaka za nju, poto je preuzela i po toj osnovi izloena je riziku54. Svrha Bazel I standarda bila je uvoenje uniformnog naina za izraunavanje adekvatnosti kapitala, u cilju jaanja finansijske stabilnosti. Banka se prilikom poslovanja susree sa razliitim rizicima, od kojih su neki vie ili manje izraeni. Nezavisno od intenziteta, oni predstavljaju potencijalnu opasnost za ostvarivanje gubitaka. Stoga je, za svaku banku neophodno da raspolae odgovarajuim kapitalom koji slui kao osiguranje od razliitih vrsta rizika. Kao to je ve reeno, Bazel I definie pondere za izraunavanje kreditnog rizika po bilansnoj aktivi, i to pondere 0%, 20%, 50%, 100%. Pokazatelj adekvatnosti kapitala banke treba da iznosi najmanje 8%, i rauna se na sljedei nain: Kapital/ Kreditnim rizikom ponderisane izloenosti 8%55 Osnovni nedostatak Bazel I sporazuma, sa aspekta rizika, je to to zanemaruje trini i operativn rzik u poslovanju. Nakon amandmana na Bazel I, donijet je i Bazel II sporazum kao
Vidjeti: uki, 2006; str. 102. Za detaljnije objanjenje pojma rizika, vidjeti: Ljuti, 2004; str. 141. 55 U sluaju kada banka ima godinji rast potraivanja po osnovu neto kredita i poslova lizinga vei od 60% duna je da odrava koeficijent solventnosti najmanje na nivou od 10%. U sluaju kada ima godinji rast potraivanja po osnovu neto kredita i poslova lizinga vei od 100% duna je da odrava koeficijent solventnosti najmanje na nivou od 12%, detaljnije: Odluka o minimalnim standardima kapitala banke (Sl. list RCG, br.44/02, 62/06 od 13.10.2006 i Sl. list Crne Gore, br. 09/07 od 30.11.2007), lan 11.
54 53

57

rezultat viegodinje intenzivne saradnje BCBS sa bankama i institucijama iz finansijskog sektora, i otklanjanja niza nedostataka Bazela I. Novi okvir sastoji se iz tri stuba od ega prvi stub definie minimalne kapitalne zahtjeve za kreditni, trini i operativni rizik uz mogunost korienja sofisticirsnih modela i tehnika za njihovo izraunavanje. Za izraunavanje kapitalnih zahtjeva za kreditni rizik uzimaju se u obzir specifinosti svake banke i postoje dva pristupa: Banke koji imaju manji obim poslovanja i jednostavnije kontrolne strukture opredjeljuju se za korienje standardizovanog pristupa po kojem se za procjenu kreditnog kvaliteta dunika banke koriste agencije za eksterni kreditni rejting, a koje su za to dobile predhodnu saglasnost supervizora. Banke koje su angaovane u sloenijim aktivnostima sa razvijenijim sistemom upravljanja rizicima, a razvile su napredne sisteme za mjerenje rizika, mogu uz predhodnu saglasnost supervizora, da raunaju kapitalne zahtjeve za kreditni rizik po pristupu internih rejtinga. Novi okvir, Bazel II, uvodi kapitalni zahtjev za operativni rizik, kao rizik od gubitka usled propusta u radu zaposlenih, neadekvatnih procedura i procesa u banci, neadekvatnog upravljanja informacionim i drugim sistemima u banci, kao i usljed nastupanja nepredvidivih eksternih dogaaja. Banke imaju na raspolaganju tri pristupa za izraunavanje kapitalnih zahtjeva za operativni rizik i to: BIA- pristup osnovnog indikatora, SA- standardizovani pristup, AMA- napredni pristup. Izbor konkretnog pristupa zavisie od obima i vrste poslovanja banke, kao i od kvaliteta sofisticiranosti njenog sistema upravljanja rizicima. Drugi stub Bazela II uvruje vezu izmeu optimalnih kapitalnih zahtjeva, vrste i stepena rizika kojima je banka izloena u svom poslovanju uvodei proces interne procjene adekvatnosti kapitala ili ICAAP pristup. Zakonom o bankama Crne Gore, banka je duna da utvruje adekvatnost kapitala na bazi sopstvenih sredstava kao aposlutnog i koeficijenta solventnosti kao relativnog pokazatelja adekvatnosti kapitala. Sopstvena sredstva banke predstavljaju zbir uplaenog akcionarskog kapitala i drugih osnovnih i dopunskih elemenata sopstvenih sredstava, umanjen za odbitne stavke. Koeficijent solventnosti banke je relativni pokazatelj izloenosti banke kreditnom riziku i ne smije biti manji od 10%56. Koeficijent solventnosti se rauna na sljedei nain:
(Rizini kapital x100) / Ukupna rizikom ponderisana aktiva= Koeficijent solventnosti57

Praenje nivoa kapitala od strane regulatornih vlasti ima za cilj brze intervencije u bankarskom sektoru zemlje ili na primjeru konkretne banke, ukoliko se nivo kapitala spusti ispod odreeneg nivoa. Na osnovu mehanizma koji je uspostavljen u SAD-u sve bankarske institucije se mogu svrstati u jednu od pet sljedeih kategorija prema visini stope riziko ponderisanog kapitala58: 1. 2. 3. 4. 5. dobro kapitalizovane institucije adekvatno kapitalizovane institucije subkapitalizovane institucije znatno subkapitalizovane institucije kritino subkapitalizovane institucije 10% ili vie 8% ili vie 6% ili vie ispod 6% 2% ili manje

Trenutna globalna kriza je uveliko pojaala trinu nesigurnost po pitanju odgovarajuih mjerenja koje bi trebalo koristiti kada je u pitanju adekvatnost kapitala banaka. Regulatori bankarskog sektora i uesnici na tritu istiu da se postepeni rast prekomjernih izloenosti dogodio dok su banke jo uvijek poslovale po osnovnom okviru Bazela I, a da e Bazel II bolje uskladiti potrebni kapital i rizike, ali da ne bi mogao sprijeiti trenutni ishod. Regulatori e sada preduzeti
Osim koeficijenta solventnosti banka je duna da odrava i druge pokazatelje adekvatnosti kapitala minimalno na nivou utvrenim zakonom i propisom Centralne banke, vidjeti: Zakon o bankama (Sl. list Crne Gore, br. 17/08 od 11.03.2008), lan 70. 57 Vidjeti u pojedinostima: Odluka o minimalnim standardima kapitala banke (Sl. list RCG, br.44/02, 62/06 od 13.10.2006 i Sl. list Crne Gore, br. 09/07 od 30.11.2007), lan 11. 58 U jesen 1992 god. Federalna korporacija za osiguranje depozita i drugi federalni nadzorni organi stvorili su pomenutih pet kategorija adekvatnog nivoa kapitala za banke i tedionice u namjeri da primijene neodlone korektivne akcije kada banka ili tedionica postane ne adekvatno kapitalizovana, vidjeti detaljnije: Rose /Hudgins, 2005; str. 506- 507.
56

58

dodatne mjere za poboljanje mjerenja rizika koji se odnose na rizike strukturnih instrumenata, vanbilansnih stavki i potencijalnih rizika likvidnosti. Ovo e poboljati i minimalne zahtjeve za kapitalom koje propisuje I stub i supervizorsku procjenu prakse upravljanja rizicima u bankama u skladu sa II stubom. Neto rezultat e biti stroiji zahtjevi po pitanju podizanja regulatornog kapitala. Pored toga, posmatrai trita i rejting agencije stavljaju poseban akcenat na kapital koji nosi gubitak u obliku obinog akcijskog kapitala nasuprot hibridnom kapitalu. U postojeim uslovima, koeficijent zaduenosti je korisna i jednostavna mjera koja sama po sebi nije dovoljno precizna da bi bila primarna mjera rizika solventnosti. Kljuna lekcija je da rizik solventnosti ne moe biti adekvatno analiziran korienjem samo jednodimenzionalne statistike. Koeficijenti kapitala zasnovanog na rizicima su, u principu, superiorne mjere adekvatnosti kapitala, ali njihova tanost u mnogome zavisi od adekvatne procjene rizika po pitanju aktive. U postojeim uslovima, s obzirom na neizvjesnost po pitanju valorizacije sredstava, jednostavan koeficijent odnosa akcijskog kapitala i aktive mogao bi biti korisna dodatna mjera59.

4. Mjerenje veliine kapitala i potreba za kapitalom banke

Visina potrebnog kapitala u jednoj banci bila je jedna od najkontraverznijih pitanja u bankarskoj teoriji. Bankarski sektor je kljuni elementi finansijskog sistema. Znaajan broj istraivanja bio je sproveden posljednjih godina o tome da li privatna trita ili dravne kontrolne agencije vre vei uticaj na rizik koje banke preuzimaju, kao i na odluke koje donose u pogledu kapitala. Rezultati ovih prouavanja su razliiti, ali iz veine proizilazi da privatna trita dugorono imaju vjerovatno vei uticaj od dravnih zakonskih propisa na utvrivanje koliine i vrste kapitala koje banke i druge finansijske kompanije mogu da dre. Meutim, izgleda da su najnoviji dravni propisi postali skoro isto tako vani kao i privatna trita60. Posmatrano na primjeru konsolidovanog bilansa komercijalnih banaka SAD-a, vlasniki kapital se poveao sa 878.651 miliona dolara u 2005. godini na 1.148.596 miliona dolara u 2009. godini ili 1,3 puta. Tokom kriznih 2007., 2008. i 2009 godine kapital je u konstantnom porastu u odnosu na predhodnu godinu. Ostvaren je rast po stopi od 10% u 2007. godini, 5% u 2008. godini, dok je u 2009. godini dolo do pada vrijednosti kapitala komercijalnih banaka SAD-a od 0,05%. Grafik 24: Kretanje akcionarskog kapitala osiguranih komercijalnih banaka u SAD-u, u periodu od septembra 2005. do marta 2009 godine, u milionima dolara
1.400.000 1.200.000 1.000.000 800.000 600.000 400.000 200.000 0 09/05 09/06 09/07 Vlasniki kapital 03/08 03/09 983.746 878.651 1.091.768 1.149.178 1.148.596

Izvor: FED Insured Commercial Bank Assets and Liablities, Domestic and Foreign Offices, September 20052009 (September- March)

Ovaj dio rada zasnovan na: IMF, Global Financial Stability Report, Financial Stress and Deleveraging, Macrofinancial Implications and Policy. 60 O sprovedenim istraivanjima, detaljnije: Rose, 1999; str. 481.

59

59

Na osnovu konsolidovanog izvjetaja o stanju pasive osiguranih komercijalnih banaka SADa vlasniki kapital je iznosio 1.310.919 miliona dolara i vei je u odnosu na mart 2009. godine za 162.323 miliona dolara. Iz navedenog primjera moemo zakljuiti da osigurane komercijalne banke SAD-a u periodu od septembra 2005. godine do marta 2010. godine imaju pozitivan trend rasta vlasnikog kapitala, izuzev smanjenja od 0,05% tokom krizne 2009. godine. Takoe je iznos vlasnikog kapitala u martu 2010. godine najvei ostvareni tokom estogodinjeg perioda. Da bi odgovorili na pitanje kolika je potrebna koliina bankarskog kapitala, moramo imati odgovarajue kriterijume za njegovo mjerenje. Postoji nekoliko naina mjerenja kapitala, pri emu poruke koje proistiu iz njih za investitore i regulatorna tijela mogu esto biti u konfliktu. U literaturi iz oblasti bankarstva najee se navode sljedee tri mjere kapitala61: kapital po knjigovdstvenoj vrijednosti (nominalni kapital); kapital zasnovan na regulatornim principima (regulatorni kapital); kapital po trinoj vrijednosti (trini kapital). Kapital banke mjeren knjigovodstvenom vrijednou oznaava se u raunovodstvenoj terminologiji GAAP (generally accepted accounting principles) kapitalom. Nominalna vrijednost kapitala predstavlja razliku izmeu stavki aktive i pasive u bilansu, iskazanim po vrijednostima po kojima su steene ili emitovane. Trina vrijednost stavki aktive i pasive u bilansu banaka e odstupiti od knjigovodstvene vrijednost im doe do promjene u kamatnim stopama. Kapital zasnovan na regulatornim raunovodstvenim principima (RAP kapital- regulatory accounting principles) kao mjera kapitala nastao je kao izraz nastojanja nekih regulatornih institucija koje su nadlene za kontrolu banaka da banke uine sigurnijim. Bez obzira na to, kritiari navode da ova mjera kapitala kao ni knjigovodstvena ne predstavlja pravo stanje, to samo moe obmanuti potencijalne investitore u pogledu stvarne visine kapitala banke. Trina vrijednost kapitala (MVC-Market Value Capital) predstavlja najtanije stanje vrijednosti kapitala naroito ukoliko se rauna na dnevnoj osnovi. Raunata kao proizvod cijene po akciji i broja emitovanih akcija umanjenih za broj sopstvenih akcija, predstavlja pravo stanje kapitala koje banka moe obezbijediti zainteresovanim uesnicima samo ukoliko se njenim akcijama aktivno trguje na tritu kapitala. Meutim, MVC biljei izuzetne varijacije kod najveih banaka u zemljama sa razvijenijim tritima kapitala kod kojih je dnevni promet akcijama veliki. U tom smislu, postojei i potencijalni deponenti date banke na osnovu trinih vrijednosti njene aktive i pasive mogu lake da rasuuju da li ta banka nudi dovoljnu zatitu za njihova sredstva. Samim tim, olakano im je racionalno odluivanje i izbjegavanje hazardiranja na tritu bankarskih proizvoda i finansijskom tritu u cjelini.

61

Vidjeti detaljnije obrazloenje: uki/Bjelica/Risti, 2006; str. 263.

60

4.1. Regulatorni pristup potrebama za kapitalom Regulatorni pristup potrebama za kapitalom predstavljen je u formi minimalnih potreba za kapitalom, koji je nametnut od strane regulatornih vlasti. Svaka banka mora ispunjavati taj uslov u svakom trenutku. Minimalni nivo bankarskog kapitala zavisi od plasmana banke i u vezi je sa rizikom imovine banke62. Najznaajniji sporazum u oblasti regulisanja kapitala banaka je ve pomenuti Bazelski sporazum. U stvaranju ovog sporazuma uestvovali su Federalne rezerve SAD-a, Belgija, Kanada, Francuska, Njemaka, Italija, Japan, Holandija, panija, vedska, vajcarska, Velika Britanija i Luksemburg, a kasnije je prihvaen i od brojnih drugih zemalja. Nakon usvajanja Bazel I standarda, prednosti i pozitvni efekti ovog sporazuma su bili jasno vidljivi kroz: porast adekvatnosti kapitala meunarodno aktivnih banaka, relativno jednostavnu strukturu sporazuma, iroku primjenu u razliitim zemljama irom svijeta, jaanje konkurencije banaka na meunarodnom nivou, porast discipline u procesu upravljanja kapitalom, mjerilo performansi za procjenu banaka od strane uesnika na finansijskom tritu. Uprkos prednostima i pozitivnim efektima, vremenom su nedostaci Bazel I standarda uoeni: - adekvatnost kapitala zavisi od kreditng rizika, dok su ostali rizici kao npr. trini i operativni izostavljeni iz analize; - u ocjeni kreditnog rizika ne postoji razlika u kvalitetu dunika i razliitom rejtingu; - akcenat je na knjigovodstvenim, a ne na trinim vrijednostima; - neadekvatno sagledavanje rizinosti i efekata upotrebe modernih finansijskih instrumenata, kao i tehnika ublaavanja rizika. Neki od nedostataka Basela I, posebno oni koji se tiu trinog rizika otklonjeni su ubrzo kroz izmjene i dopune. U junu 2004. godine Bazelski komitet je izdao revidirani Okvir Bazel II sporazuma, a nakon dvije godine njegovu sveobuhvatnu verziju. Verzija iz juna 2006. godine ukljuuje dodatne smjernice koje se prvenstveno odnose na tretman aktivnosti trgovanja i double default (eng. double default- dvostruki rizik) efekta, amandmane vezane za trine rizike uz odredbe iz Bazela I koje su ostale na snazi. Usvajanjem ovog sporazuma zaokrueni su standardi kapitala uzimajui u obzir kreditni, trini i operativni rizik, uvodei interne procjene adekvatnosti kapitala i jaajui proces supervizije banaka, istiui znaaj trine discipline uvoenjem minimalnih zahtjeva za objavljivanjem informacija od strane banaka. Skoranji dogaaju su ukazali na tendenciju finansijskog sistema da se kree ciklino, iri se u fazama prosperiteta, a otro kontrahuje u loim vremenima. Mnoge banke nijesu imale izgraene dovoljno velike titove u obliku kapitala da bi u periodima pada privredne aktivnosti mogle osigurati trino povjerenje. Stoga su regulatorne vlasti, a esto i vlasti zemalja, ubacivale velike injekcije kapitala u banke koje su do tada posmatrane kao adekvatno ili dobro kapitalizovane. Prema istorijskim injenicama , banke su funkcionisale sa relativno niskim nivoima kapitala u posljednim godinama. Naime, dugorono posmatrano racija kapitala za banke SAD-a su pala znaajno, sa nivoa od oko 50% sredinom devetnaestog vijeka. Struktura bankarskog sistema, i sigurnosne mree za njegovu podrku su dramatino izmijenjeni tokom ovog perioda. Dok je za banke teko odrati optimalni nivo kapitala, skoriji dogaaji ukazuju na to da je nivo kapitala za cijeli bankarski sistem pao suvie nisko. Stoga, postojei regulatorni alati moraju biti prilagoeni i novi razvijeni, da bi bili sigurni da je novi finansijski sistem bolje kapitalizovan, da e biti u prednosti u odnosu na novi ok. Niz specifinih predloga je ve dat. Leverage racio, minimalni nivo kapitala u odnosu na ukupnu aktivu, e definisati ogranienje rasta bilansa stanja banaka u skladu sa kapitalom. Sistem dinamikog rezervisanja bi pomogao bankama u stvaranju rezervi za budue gubitke u periodima stabilnosti. Zatim, makroprudencijalni alati su neophodni da bi se zatitili od sistemskog rizika i da bi se bankama osigurala jaa pozicija u borbi sa sljedeim sunovratom, nivo kapitala je suvie nizak i mora se izdignuti na vei nivo, mora biti dovoljnog kvaliteta da podri veu elastinost banaka,
Vidjeti detaljnije: Zhu Haibin. 2007. Capital regulation and banks financial decisions. Basel: Bank for International Settelment. Working Paper (July): str. 7.
62

61

standardi iz oblast likvidnosti su neadekvatni i moraju moraju biti jai, da bi se osigurala vea elastinost banaka na potrese. Neadekvatni nivoi kapitala tokom kriznog perioda su doveli do podcijenjenosti rizika sa kojima su se banke srele. Rizik kojem su bile izloene banke i druge finansijske institucije bio je podcijenjen od strane banaka i ostalih trinih uesnika. Stoga su u Bazel II uvedena pravila kapitala koja su mnogo sofisticiranija od originalnih Bazel pricipa, koji je bio na snazi tokom izgradnje krize. Ali, neki specifini nedostaci Bazela II su otkriveni u skorijim dogaajima kao to je tretman kapitala po trinoj vrijednosti i rizici koji se odnose na bilansnu izloenost. Nedavni dogaaji su pokazali da u bankama mogu bre nastati gubici nego to one mogu izvrti dodatnu kapitalizaciju u promjenjivim trinim uslovima.

5. Analitiki pristup planiranju kapitala

Pod pritiskom regulatornih organa i uvoenjem novih standarda u cilju odravanja adekvatnog nivoa bankarskog kapitala, banke su brzo uvidjele potrebu i znaaj dugoronog planiranja kapitala. Dugorono planiranje kapitala podrazumijeva odreivanje potrebne koliine kapitala koja e banci omoguiti nesmetan rast u narednom periodu. Znaajnu ulogu u irenju kapitalne baze banaka odigrao je brz razvoj finansijskih trita, koji je dodatno izvrio pritisak na bankarski sektor za planiranjem kapitala. Peter S. Rose razlikuje etiri faze u planiranju kapitala63. Prva faza: Izrada globalnog finansijskog plana za banku. Druga faza: Odreivanje iznosa kapitala koji je odgovarajui za banku. Trea faza: Odreivanje iznosa kapitala koji moe biti generisan u banci kroz zadrane profite. etvrta faza: Ocjena i izbor izvora kapitala koji najbolje odgovaraju potrebama i ciljevima banke64. Mobilisanje kapitala banke mogu vriti na tri naina: prvo, smanjenjem aktive, uz nepromijenjeni nivo bankarskog kapitala, ali i uz smanjenje osnovice koju propisuju regulatorni organi za formiranje adekvatnog nivoa kapitala; drugo, poveanjem kapitala kroz smanjenje isplaenih dividendi akcionarima, ime se poveava iznos zadranih profita, time i iznos interno generisanog kapitala; tree, emisijom novih akcija na finansijskom tritu, pri emu je bitna odluka o vremenu i mjestu emisije i plasmana novih akcija65. Generalno, u literaturi se izvori za poveanje kapitala svrstavaju u dvije grupe, interne i eksterne. Interno prikupljanje kapitala predstavlja osnovni izvor dodatnog kapitala, koji potie od zadranih zarada banke ili ostvarenih zarada koje ostaju u banci, ne isplauju se akcionarima. Poveanje kapitala preko zadranih zarada ima odreene prednosti. Njegovo prikupljanje ne zavisi od uslova na otvorenom tritu, izbjegavaju se fluktuirajui trokovi i izbjegavaju se rizici vezani za izlazak na trite. Opta prednost nije samo u tome to je nabavka internog kapitala jeftinija, ve i u tome to ne prijeti opasnost da postojei akcionari izgube kontrolu. Spreava se razvodnjavanje njihovog dijela vlasnitva i njihove zarade po jednoj akciji u odnosu na postojeu glavnicu. Meutim, interno prikupljeni kapital ima i nedostatke. Osnovni nedostatak je to to je u potpunosti oporezovan od strane drave i zato je znaajno pod uticajem promjena kamatne stope i ekonomskih uslova, koje menadment banke ne moe da kontrolie. Ukoliko banka ili druga finansijska institucija kapital eli da prikupi iz spoljnih izvora, a ne preko zardanih zarada, onda joj na raspolaganju stoji vie opcija: prodaja obinih akcija, prodaja prioritetnih akcija, emisija kapitalnih vrijedonosnih papira, prodaja aktive, lizing odreene finansijske aktive, posebno zgrada, razmjenom akcija za dugovne hartije od vrijednosti. Koju opciju
63

U literaturi je prisutno vie varijanti sistema planiranja kapitala. Meutim, veina se fokusira na pomenute komponente, vidjeti: uki, 2006; str. 279. 64 Vidjeti detaljnije obrazloenje: Rose/Hudgins, 2005; str. 518- 519. 65 Vidjeti u pojedinostima: ivkovi/Stanki/Krsti, 2006; str. 266.

62

e menadment izabrati zavisi od toga kakav e uticaj imati odreeni izvor na prinose akcionarima i obino se mjeri zaradom po jednoj akciji. Sljedeim primjerom prikazane su emisije kapitala na tritu Velike Britanije u periodu 2007-2008. godine, kada je ova zemlja u velikoj mjeri bila suoena sa poremeajima na finansijskim tritima. Tabela 13: Emisije kapitala na tritu Velike Britanije u periodu 2007. do 2008. godine, u milionima funti
Programske obveznice Iznos 62.194 60.069 49.175 61.107 42.947 117.333 108.505 159.766 Uee 40% 40% 38% 43% 31% 47% 47% 44% Samostalne obveznice Iznos 21.599 26.394 12.208 17.208 7.905 34.287 35.210 74.332 Uee 14% 18% 9% 12% 6% 14% 15% 20% Akcije Iznos 4.381 5.780 4.704 1.679 1.439 25.251 7.709 20.252 Uee 3% 4% 4% 1% 1% 10% 3% 6% Komercijalni papiri Iznos 67.263 57.085 64.349 63.512 84.725 73.657 77.134 110.301 Uee 43% 38% 49% 44% 62% 29% 34% 30%

Period Q1/07 Q2/07 Q3/07 Q4/07 Q1/08 Q2/08 Q3/08 Q4/08

Ukupno 155.437 149.327 130.435 143.505 137.016 250.527 228.559 364.650

Izvor: Bank of England, Monetary and Financial Statistics, 2009 (February); str. 136

Emisije programskih obveznica tokom perioda se kreu u intervalu od 62.194 miliona funti do 159.766 miliona funti i zauzimaju relativno ujednaeno uee u strukturi ukupnog iznosa emitovanog kapitala. Uee je bilo najvee u drugom i treem kvartalu 2008. godine i iznosilo je 47%, a najmanje u prvom kvartalu 2008. godine kada je iznosilo 31%. Na kraju posmatranog perioda nalazi se na nivou od 44% ukupnih emisija. Znatno manje su se rezidenti Velike Britanije u ovom periodu odluivali za emisiju samostalnih obveznica. Ukupan iznos emisije samostalnih obveznica iznosio je 21.599 miliona funti ili 14% uea u ukupnoj strukturi, a u etvrtom kvartalu 2008. godine 74.332 miliona funti ili 20% uea, to predstavlja poveanje od 52.733 miliona funti u apsolutnom iznosu, ili od 6 procentnih poena. Premija rizika na obveznice je bila prilino visoka u ranim 80-im, kada su obveznice bile u visokom stepenu kovarijacije sa akcijama i rizik averzije je bio veliki. Negativne su bile u ranim 2000-im, kada su obveznice pokazivale negativnu kovarijaciju sa akcijama, ali u ovom trenutku nesklonost riziku je neto nia, tako da je negativna riziko premija na obveznice manja po veliini66. Kretanje emisija akcija u navedenom primjeru bi se takoe moglo okarkterisati kao oscilatorno. Naime, rezidenti Velike Britanije su se najmanje orjentisali na prikupljanje dodatnog kapitala kroz emisiju akcija. Vei iznosi emisija ostvareni su u drugom i etvrtom kvartalu 2008. godine kada biljee najvee uee u strukturi ukupne emisije, 10%, odnosno 6% . U ostalim periodima kreu se u intervalu od od 1% do 4% ukupnog uea. Iznos emisija komercijalnih papira se kree u intervalu od 67.263 miliona funti u prvom kvartalu 2007. godine do 110.301 miliona funtini u etvrtom kvartalu 2008. godine, i variraju tokom perioda. Uee u ukupnim emisijama najvee je u prvom kvartalu 2008. godine i iznosi 62%, a na kraju perioda je manje za 32 procentna poena tj. iznosi 30%.

66

Vidjeti detaljnije: Campbell/Sunderam/Viceira, 2009; str.11.

63

Grafik 25: Uee pojedinih instrumenata u ukupnim emisijama kapitala na tritu Velike Britanije u periodu 2007. do 2008. godine, u procentima
120% 100% 80% 60% 40% 20% 0% Q1/07 Q2/07 Q3/07 Q4/07 Q1/08 Q2/08 Akcije Q3/08 Q4/08

Program s ke obveznice

Sam os talne obveznice

Kom ercijalni papiri

Izvor: Bank of England, Monetary and Financial Statistics, 2009 (February); str. 136

Poetkom 2010. godine rezidenti Velike Britanije su se vie odluivali za prikuplajnje kapitala kroz emisiju obveznica i komercijalnih papira, a manje za emisiju akcija ime je nastavljen identian trend od prvog kvartala 2007. godine do etvrtog kvartala 2008. godine. Meutim, u maju 2010. godine uee emitovanih akcija u ukupnoj emisiji iznosio je 13,4% i to je najvei ostvareni procenat uea u odnosu na podatke date tabelom 13 i grafikom 25.Emisija komercijalnih papira se vie koristila kao sredstvo prikupljanja dodatnih sredstava u prvim mjesecima 2010. godine nego u posljedenjem kvartalu 2008. godine, dok su se obveznice koristile manje u odnosu na isti period to je prikazano sljedeom tabelom. Tabela 14: Emisije kapitala na tritu Velike Britanije u periodu od februara do maja 2010. godine, u milionima funti
Period 02/2010 03/2010 04/2010 05/2010 Iznos 1,5 1,5 1,0 5,0 Akcije Uee 3,5% 3,0% 2,6% 13,4% Iznos 21,4 29,9 20,1 18,2 Obveznice Uee 50,6% 58,6% 53,3% 48,8% Komercijalni papiri Iznos 19,3 19,6 16,6 14,1 Uee 45,8% 38,4% 44,1% 37,8% Ukupno 42,2 51,0 37,7 37,3

Izvor: Bank of England, Monetary and Financial Statistics, 2010 (June); str. 1

Emisija obinih akcija obino je najskuplji nain da se prikupi spoljni kapital, ako se uzmu u obzir fluktuirajui trokovi i injenica da su sa veim rizikom zarade suoeni akcionari u odnosu na vlasnike akcija. Prikupljanje dodatnog kapitala emisijom akcija takoe smanjuje stepen leverida to finansijska institucija moe da iskoristi, ali sa poveanjem broja vlasnikih akcija poveava budui kapacitet zaduenja. Emitovanje obligacionopravnih vredonosnih papira i obveznica doprinosi poveanju finansijskog leverida koji e da prui snaan podstrek zaradi po jedinici akcije, ukoliko moe vie da se zaradi na pozajmljenim sredstvima nego to su njihovi trokovi. Ipak, ova vrsta zaduivanja poveava rizik neuspjeha i rizik zarade.

64

V EFEKTI UPRAVLJANJA PASIVOM BANKE

Stvaranje optimalne strukture pasive i upravljanje njenim sastavnim djelovima je integrativni dio ALM pristupa kojim se, osim upravljanja kompozicijom i cijenom bilansnih stavki, obuhvata kontrolisanje izlaganja banke sveukupnom riziku i maksimiziranje efikasnosti upotrebe kaptala u duem periodu. Dok je osnovni cilj efikasnog upravljanja aktivom racionalan i efikasan plasman u cilju ostvarivanja veeg profita banke, kod procesa upravljanja pasivom osnovni cilj je pribavljanje to jeftinijih sredstava i formiranje takve kompozicije u bilansu banke koji e osigurati voenje odgovarajue optimalne likvidnosti. Pozajmljena sredstva u pasivi bilansa banke predstavljaju obavezu banke prema vlasnicima sredstava. Poslovna politika menadmenta usmjerena je na usklaivanje sopstvenih i tuih sredstava, ime se rizik nelikvidnosti svodi na minimum, omoguava kvalitetnija, efikasnija kreditna politika i upravljanje kreditnim rizikom. Omoguava se i ublaavanje suprotnosti u poslovnoj strategiji banke izmeu principa likvidnosti i principa rentabilnosti. Efekti upravljanja pasivom su vidljivi u svim sferama bankarskog poslovanja. Tako govorimo o efektima upravljanja pasivom na bankarsko poslovanje, na odnos rizika i profita, na efikasnost banaka, na monetarnu politiku i superviziju banaka. Osim kvalitativnih pokazatelja, prilikom definisanja efekata upravljanja pasivom na pojedine kategorije, koriste se i kvantitativne veliine, odnosno analitiki indikatrori kao sastavni dio racio analize.

1. Analiza dinamike i strukture pasive

Pasiva banke je komponovana od sljedeih djelova67: Podbilans sopstvenih izvora sredstava, Podbilans tuih (pozajmljenih) sredstava, Podbilans komisionih (neutralnih) poslova i sredstava. Prilikom upravljanja pasivom osnovni zadatak menadmenta banke je da odredi visinu, kompoziciju akcijskog kapitala. Sa razvojem poslovanja banke mendment se susree sa velikim brojem odluka koje utiu na opte performanse banke. Tu spadaju odluke vezane za pozajmljivanje sredstava i to koliinu, cijenu i uslove pozajmljivanja sredstava kao i odluke vezane za komisione poslove banke. Prilikom analize strukture pasive treba analizirati sljedee pokazatelje: rast pasive, uee pojedinih oblika pasive u ukupnoj pasivi, portfolio depozita ili uee tednih, oroenih depozita, depozita privrede i stanovnitva, depozita u domaoj i stranim valutama, kretanje depozita itd., zatim, veliinu, strukturu i uee akcionarskog kapitala u pasivi ili adekvatnost kapitala banke, veliinu kapitala u odnosu na mogue kreditne gubitke i u odnosu na obim depozita. Upravljanje strukturom sredstava pasive menadmentu treba da omogui sljedee: odravanje optimalne ravnotee izmeu akcijskog i akcionarskog kapitala, diversifikaciju rizika ulaganja u kapital, stopu razvoja i samostalnosti banke, stepen zaduenosti preduzea kod banaka, kotaciju sopstvenih akcija, formiranje odnosa na finansijskom tritu68. Na primjeru bilansa banke JP Morgan Chase & Co. koji je predstavljen sljedeim primjerom moemo analizirati dinamiku i strukturu pasive.
67 68

O strukturi pasive, detaljnije: Komazec/Risti/Savi/Vuka. 2006; str. 112. Vidjeti detaljnije: Komazec/Risti/Savi/Vuka. 2006; str. 113.

66

Grafik 27: Dinamika i struktura pasive banke JP Morgan Chase & Co. u periodu od drugog kvartala 2008. godine do drugog kvartala 2009. godine
2.500.000 Vlasniki kapital 2.000.000 1.500.000 1.000.000 500.000 0 2Q09 1Q09 4Q08 3Q08 2Q08 Ostale obaveze Dugorone obaveze Komercijalni papiri Federalni fondovi hartije po osnovu repo aranmana Depoziti

Izvor: JP Morgan Chase & Co., Earnings Release Financial Supplement, 2009 (Second Quarter); str. 5

Za potrebe detaljnije analize bilansnih stavki pasive u narednom primjeru prikazana je dinamika kapitala banke JP Morgan Chase & Co. i njegova struktura sa aspekta vrste prava akcionara. Primjerom je prikazana tendencija rasta preferencijalnih akcija u ukupnom vlasnitvu. U posmatranom periodu taj rast je iznosio 13,27 %. Na raun tog poveanja dolo je do smanjenja uea obinih akcija u vlasnikom kapitalu u istom procentu. Najvei procenat rasta preferencijalnih akcija ostvaren je u etvrtom kvartalu 2008. godine 9,83%, a ujedno i najvei pad uea obinih akcija za isti procenat. Grafik 28: Dinamika i struktura kapitala prema vrsti prava banke JP Morgan Chase & Co. u periodu od drugog kvartala 2008. godine do drugog kvartala 2009. godine
180.000 160.000 140.000 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0 2Q09 1Q09 4Q08 3Q08 Obine akcije 2Q08

Preferencijalne akcije

Izvor: JP Morgan Chase & Co., Earnings Release Financial Supplement, 2009 (Second Quarter); str. 5

Analizom dinamike pasive menadment tei da usklaivanjem rasta bilansnih pozicija omogui prevazilaenje problema rone transformacije. Aktiva i pasiva banke kao sastavni djelovi bilansa stanja predstavljaju promjenjive kategorije. Upravljanje aktivom i pasivom banke ili ALM pristup namee velike potrebe za informacijama u sve sloenijoj bankarskoj strukturi i vrlo razuenim bankarskim instrumentima, a javlja se kao ogovor na este promjene u pozicijama 67

bilansa. Promjene koje se deavaju u pasivi mogu biti aktivne i pasivne. Pasivne promjene su promjene u bilansu koje nastaju ak i kad nema novih poslova: kada se skrauju rokovi dospjelosti, kada se mijenja vrijednost stranih valuta itd. Aktivne promjene su prouzrokovane novim poslovima, jer e banke poslujui na tritima i sa klijentima stalno pribavljati nove izvore, raspolagae novim ili modifikovati postojee.

2. Efekti upravljanja pasivom na bankarsko poslovanje

Proces upravljanja pasivom imao je veliki znaaj na cjelokupno bankarsko poslovanje. Tenja banaka i drugih finansijskih institucija za prikupljanjem tednje stanovnitva i sredstava privrede imala je veliki znaaj na razvoj finansijskih trita. Zato banke ire mreu filijala naroito u vodeim finansijskim centrima, da bi razvile odnose sa drugim bankama i poveale bazu klijenata. To takoe, doprinosi razvoju novih bankrskih prizvoda, razvoju platnih kartica i inovativnih oblika rauna putem kojih se generiu znaajna finansijska sredstva. Voene ovim stavovima banke izlaze iz tradicionalnog koncepta bankarskog poslovanja i ire djelovanje u oblasti osiguranja i investicionog bankarstva, to je imalo povratan uticaj na razvoj finansijskih trita, domaih i meunarodnih. irenje palete bankarskih proizvoda ije performanse nijesu bile u potpunosti poznate njihovim korisnicima i naputanje tradicionalnog koncepta bankarskog poslovanja su bili jedan od razloga za brzo irnje bankarske krize koja je krajem 2007. godine zahvatila ameriko trite, a zatim se veoma brzo prenijela i na ostala trita. Disperzija banaka u oblasti osiguranja, investicionog bankarsva i tradicionalna povezanost sa svim sferama privredne aktivnosti uinila je da se veliki broj zemalja ve pred kraj 2009. godine ostvari negativne stope rasta. Banke mogu privlaiti izvore sve dok odravaju svoj poloaj ili kreditnu sposobnost u odnosu na druge banke ili velike nebankarske povjerioce sredstava. Menadment pasivom ini banku ranjivom na svaki objavljeni gubitak ili nepovoljnu vijest, koji utiu na poloaj banke na tritu. Bankarstvo se uvijek zasniva na uspostavljanju i ouvanju povjerenja. Tako dovodi do razvoja posebnog odnosa prema klijentu, naroito onim klijentima koji deponuju znaajna sredstva banci. Ako toga nema dolazi do odliva depozita po vienju i oroenih depozita. Efekti upravljanja pasivom imaju znaajan uticaj na razvoj finansijskih trita. Danas gotovo da ne postoji banka koja ne raspolae znaajnim kvantumima hartija od vrijednosti razliitih prema vrstama, rokovima dospijea i prinosima. Emisija hartija od vrijednosti od strane banaka i uestala trgovina emitovanim hartijama predstavlja nain za prikupljanje dodatnih izvora sredstava za banku i ima povratan uticaj za sve produbljeniji razvoj postojeih trita kapitala. Sve vei znaaj pridaje se kreditnom riziku, a zatim i ostalim vrstama rizika, naroito operativnom i riziku likvidnosti, a svijest o potencijalnoj opasnosti doprinosi usmjeravanju menadmenta da pri upravljanju pasivom vie brine o profitabilnosti i kapitalu. Konaan rezultat je integracija finansijskog sektora i jo vea raznolikost u pasivama banaka. To proizvodi veu potrebu za uspostavljanjem efikasnog i pouzdanog sistema praenja i kontrole svih bankarskih aktivnosti sa stanovita rizika i profita koji donose.

68

3. Efekti upravljanja pasivom na rizike i profit

Upravljanje pasivom kao nova poslovna filozofija nije statian pristup, on se mijenja tokom vremena. Kada su se banke, u najranijim poetcima finansirale samo depozitima, za njih nije postojao rizik kamatne stope na finansijskim tritima, ali su svakako bile osjetljivije na manje povlaenje depozita od dananjih banaka. Stoga, teko je utvrditi da li poveanje mogunosti u pribavljanju sredstava, koje sa sobom nuno povlai koncept upravljanja pasivom, poveava rizike vezane za bankarstvo. Takve procjene zavise uglavnom od ciljeva i metoda menadmenta pasive svake banke ponaosob. Od toga zavisi i iznos profita koji e banka ostvariti. Tokom 1960-ih i 1970-ih godina, kada je uveanje bilansa bio primarni cilj, a menadment pasive sredstvo, bilo je mjesta za raspravu o poveanju rizika koji je taj pristup prouzrokovao. Danas kada je profitabilnost cilj za veinu banaka i kada je najvea panja usmjerena na postizanje pouzdanih izvora finansiranja, sve se vie vjeruje da su rizici bolje disperzirani. Koncept upravljanja pasivom se u velikoj mjeri oslanja na stalno poslovanje na kratkoronim tritima, to se smatra rizinijim. Sa aspekta rizika, prisutan je sve vei problem meuzavisnosti na nacionalnom i meunarodnom nivou kroz proces meubankarskog kreditiranja. Banke meusobnim pozajmicama postaju prilino vezane jedna za drugu, tako da ostvarene loe performanse u jednoj banci mogu neposredno da utiu na drugu banku. Ukoliko se radi o meunarodnom pozajmicama, banka se susree i sa rizcima koji su vezani za ekonomiju i opte prilike u zemlji u kojoj posluje banka partner. U najgorem sluaju postoji rizik od domino efekta, da banke meu sobom nasljeuju kolapse poslovanja. Problem je utoliko ozbiljniji jer koncept upravljanja pasivom ili ALM pristup ne primjenjuju samo banke. Tenja banaka za boljim upravljanjem pasivom i kontrolom odreenih rizika bila je vaan faktor kod brzog razvoja finansijskih inovacija posljednih godina. To je jedan od razloga to su banke razvile poslove sa valutnim i kamatnim svopovima, finansijskim fjuersima i opcijama. Nastojanja su bila da se odvoje kamatni i valutni rizik od kreditnog rizika. Banke bi na taj nain mogle da se osiguraju ili na drugi nain upravljaju odvojeno ovim vrstama rizika. Meutim to nosi sa sobom nove opasnosti, naroito kod novih finansijskih instrumenata kod kojih nema predhodnog iskustva i kojima se cijena nee odreivati u skladu sa rizicima koji su prisutni, zbog toga to bankari ne mogu predvidjeti sve rizike koji su u to ukljueni. Jedan od najveih izazova u procesu upravljanja pasivom, odnosno u procesu upravljanja aktivom i pasivom banaka je rizk kamatne stope koji ima neposredan uticaj na ostvareni profit banke. Nijedan menader finansijske institucije ne moe u potpunosti da izbjegne kamatni rizik kao jedan od najveih i istovremeno najopasnijih oblika rizika sa kojim sve banke i finansijske institucije moraju da se suoe. Kada na tritu doe do promjena u kamatnim stopama, izvori prihoda banaka moraju da pretrpe promjene u emu se odraava uticaj ove vrste rizika na ostvareni profit banke. Kamatna stopa predstavlja koeficijent provizije koji moramo da platimo da bismo mogli da koristimo odreeni kredit, podijeljen sa iznosom odobrenog kredita. Meutim, vremenom je dolo do veoma velikog broja naina utvrivanja kamatnih stopa, a samim tim su i odluke menadmenta u ovoj oblasti postale sloenije. Naime, jedan od najee korienih naina za odreivanje kamatnih stopa je prinos do dospijea ( YTM -yield to maturity) koji predstavlja eskontnu stopu koja izjednauje tekuu trinu vrijednost zajma ili hartije od vrijednosti sa predvienim buduim prilivom plaanja po osnovu zajma ili hartije od vrijednosti. Prinos do dospijea moe se izraunati po sljedeoj formuli69: Tekua trina Predvieno kretanje Predvieno kretanje vrijednost = ( gotovine / (1+ YTM)1) + ( gotovine / (1+ YTM)2) zajma ili HOV u Periodu 1 u Periodu 2

69

Vidjeti u pojedinostima: Rose/Hudgins, 2005; str.199-201.

69

Predvieno kretanje Prodajna ili otkupna ++ ( gotovine / (1+ YTM)n) + ( cijena HOV ili zajma / (1+ YTM)n) u Periodu n u periodu n Ipak, u dananjem okruenju trita koja su bila tradicionalno usmjerena iskljuivo na banke otvorila su se konkurenciji ostalih institucija. Banke su za uzvrat proirile svoju djelatnost na netradicionalna trita i zato danas ne obavljaju iskljuivo ulogu posrednika tj. prikuplanja depozita i plasiranja kredita. U stvari, pregled strukture dobiti industrije u veini razvijenih zemalja pokazuje da je tradicionalna bankarska aktivnost nisko proftabilna i da je prihod od ostalih izvora postao znaajna stavka u strukturi ukupnog profita. ini se da profitabilnosti banke znaajno doprinose prihodi od naknada koje potiu iz savjetodavnih usluga ukljuujui i prodaju proizvoda investicionog bankarstva sektoru stanovnitva, finansiranja preduzea, savjetnikih usluga i trgovanja instrumentima sa fiksnim prinosom, akcijama i stranim valutama. Generalno, nije jednostavno izvui opti stav o uticaju koncepta upravljanja pasivom na profitabilnost banke. Oigledno je da e vie profita biti u bankama sa efikasnim menadmentom pasive, od onih banaka koje to nemaju. Meutim, to vai i za svaku drugu funkciju menadmenta. Posmartano u dugom roku, visina profita u bankarskom sektoru e zavisiti od mnogo faktora, naroito konkurencije na bankarskom tritu, sposobnosti banka da dobro definiu svoje profitne ciljeve, mogunost banke da pribavi sredstva kada joj je to neophodno itd. Konano, brojni faktori utiu na koncept upravljanja pasivom u veoj mjeri nego koncept upravljanja pasivom utie na profitabilnost. Ako se uzme u obzir varijabinost profita tokom vremena, moe se oekivati da ovaj koncept umanji ciklina kretanja profitabilnosti.

4. Uticaj upravljanja pasivom na efikasnost banaka

Uspjeno poslovanje savremene ekonomije se, izmeu ostalog, vee sa uspjeno poslovanje bankarskog sistema. Bankarski sistem ima primarnu funkciju prikupljanja slobodne tednje i obezbjeenja sredstava za plasman razliitim traiocima kredita , za razliite svrhe. Od banaka se oekuje da obezbijede brz, siguran i relativno jeftin mehanizam transfera sredstava meu uesnicima na finansijskom tritu. Koncept ekonomske efikasnosti ima vie razliitih znaenja. Posmatrano kroz prizmu bankarskog sistema, moemo govoriti o tri razliita kriterijuma efikasnosti: 1) efikasnost proizvodnje ili cijena bakarskog sistema, odnosno koje usluge proizvodi, po kojim cijenama, u odnosu na resurse koje troi; 2) efikasnost alokacije resursa u okviru ekonomije i kako na to utiu cijene bankarskih usluga, naroito kamatnih stopa koje plaa na depozite i koje naplauje od kredita koje odobrava; 3) dinamika efikasnost ili koliko dobro i koliko brzo bankarski sistem odgovara na promjene tranje za bankarskim uslugama70. Odreena banka je onoliko efikasna, koliko je u stanju da ostvari veu pozitivnu razliku u uslugama koje proizvodi u odnosu na resurse koje troi za proizvodnju tih usluga, koliko brzo odgovara na promjene iz okruenja koje se odnose na promjene u tranji za bankarskim uslugama, koliko je u stanju da uvodi inovativne oblike bankarski proizvoda i odgovori na zahtjeve klijenata. Danas se sve vie govori o efikasnoj banci koja je u koraku sa primjenom sofisticiranih informacionih sistema, koji slue kao podrka razvoju savremenog bankarstva. U literaturi postoje neusklaeni stavovi da li koncept upravljanja pasivom doprinosi boljoj efikasnosti banaka i privrede. injenica je da je ALM koncept sve manje vezan za korienje administrativno propisanih kamatnih stopa, ve se sve vie oslanja na trino odreene stope. Pod uslovom da je kamatne stope odredilo trite koje dobro funkcionie, vee tedie su nagraene viim kamatnim stopama, dok su potencijalni dunici suoeni sa kamatma koje su neto nie, usljed konkurentske borbe za rijetkim izvorima sredstava. U tom sluaju se obezbjeuje bolja ponuda i

70

Prema: Komazec/Risti/Savi/Vuka, 2006; str: 118.

70

alokacija tednje i investicija. Pozitivan uticaj koncepta upravljanja pasivom je u tome to doprinosi razvoju vrlo aktivnih trita od koji se moe oekivati da solidno vre funkciju odreivanja cijene.

5. Upravljanje pasivom i monetarna politika

Vaan dio svake ekonomske politike je monetarna politika, koja, putem monetarnih instrumenata ima, za cilj da postigne stabilnost cijena, stabilnost kursa, optu privrednu stabilnost i regulaciju koliine novca u opticaju. Naravno, uspjeh monetarne politike i postizanje finansijske stabilnosti uveliko zavisi od zajednikog djelovanja monetarne politike sa ostalim sektorima ekonomije, posebno sa fiskalnim sektorom. Finansijska stabilnost danas predstavlja najvanije podruje prouavanja finansijskih strunjaka irom sveta. Velika finansijska kriza, koja je pogodila najrazvijenije zemlje, dovela je do krize i velikog broja problema u finansijskim institucijama koje su donedavno smatrane neranjivima. Razvoj kratkoronih finansijskih trita, porast internacionalizacije bankarstva i promjene strukture bankarskih bilansa, zajedno sa veim stepenom usaglaavanja kamata, uticali su zajedno na funkcionisanje monetarne politike. Nakon promjena u ponaanju i poslovanju banaka najvei uticaj koncepta upravljanja pasivom na monetarnu politiku ogleda se u tome to monetarna politika vie djeluje preko cijena, a manje kroz tradicionalnu administrativnu kontrolu. U uslovima okova, iji efekt su nepredvdljivi, voenje monetarne politike postaje tee i sloenije. Banke imaju iri prostor da prilagode pasive promjenama koje nastaju, ime utiu na politiku obaveznih rezervi. Da ne bi podsticale ove trendove, neke centralne banke smanjuju zahtjeve za izdvajanjem rezervi. Koncept upravljanja pasivom zanajno utie na primjenu monetarne politike, ali je on ne ini manje efikasnom, niti e tako na nju uticati u budunosti. Sve dok monetarne vlasti imaju u vidu kretanje kamatnih stopa, kao i kontrolu mase novca u opticaju, moi e lake i preciznije da usmjeravaju svoju politiku. Preko uticaja na monetarnu politiku, upravljanje pasivom ima indirektan uticaj na finansijske krize. Naime, finansijske krize predstavljaju slom finansijskih trita koji snano i raskidivo poveava probleme asimetrinih informacija, tako da finansijska trita nijesu due u mogunosti da efikasno kanaliu sredstva onima koji imaju najproduktivnije investicione mogunosti. Kao rezultat javlja se izrazita kontrakcija ekonomske aktivnosti. Teorija finansijskih kriza o asimetrinim informacijama sugerie da kontrakciona monetarna politika moe imati vanu ulogu u stvaranju finansijskih kriza. Istiu se pet faktora koji mogu poduprijeti finansijske krize: poveanje kamatnih stopa, berzanski padovi, neanticipirani pad nivoa cijena, poveanje neizvjesnosi i bankarske panike71. Modus operandi centralnih banaka je promijenjen eskalacijom tzv. globalne finansijske krize. Silazna spirala na finansijskim tritima i kreditnim tritima koja je kontaminirala cjelokupnu ekonomiju, uz posljedice inakcije, zahtijevala je intervenciju. Svakako, u uslovima neprihvatljivih konsekvenci sistemskog rizika. Ranije se prihvatao stav da pojedine centralne banke, poput Fed-a, interveniu rijetko i nerado nastojei da implementacijom neophodnog postignu finansijsku stabilnost. Generalno, trita bi trebalo da izvre samokorekciju, to ona navodno i ine. Reakcija Fed-a u takvim okolnostima je uobiajeno profilisana nepreduzimanjem akcije, a tritima je dozvoljeno da se suoavaju sa potekoama. U tekuim okolnostima, Fed su prihvatile moralni hazard od intervencije kao cijenu za izbjegavanje veih finansijskih lomova. Ukazuje se da su, bez sumnje, akcije Fed-a ublaile tetu finansijskom sistemu i ekonomiji72. Ipak, postoji vie razloga zbog kojih se smatra da su Federalne rezerve u saradnji sa velikim bankama stvorile svjetsku ekonomsku krizu. Posmatrano sa aspekta pasive jedan od razloga je prikuplanje loeg duga privilegovanih institucija, koje je sprezi sa ostalim faktorima i aktivnostima FED-a, neposredno prije krize, dovelo do uruavanja cjelokupnog finansijskog sistema.
71

72

O efektima monetarne politike na ekonomiju preko finansijskih kriza, vidjeti detaljnije: Laki, 2006; str. 55- 57. O operativnom okviru monetarne politike, detaljnije: Laki, 2010; str. 40-41.

71

Adekvatno upravljanje pasivom banke ne znai implicitno i efikasan monetarni sistem, ali svakako ima uticaj na stabilnost banke, bankarskog sektora, samim tim i na optu privrednu stabilnost to je jedan od ciljeva monetarne politike.

6. Upravljanje pasivom i supervizija banaka

U kolikoj mjeri finansijski sistem moe poduprijeti privredni rast i razvoj u najveoj mjeri zavisi od stabilnosti i djelotvornosti bankarskog sektora s obzirom na to da su banke, jo uvijek, glavni finansijski posrednici odnosno, realokatori kapitala. Velika osjetljivost bankarskog sistema koja vrlo lako dovodi do njihove nestabilnosti, a tada je ve pojava krize samo pitanje trenutka, je zapravo njihova uroena slabost. Bankarstvo je specifina djelatnost u kojoj se preuzimanje rizika nikad u cijelosti ne moe izbjei niti njegova prisutnost sprijeiti. Prelazak na trini nain funkcionisanja i afirmisanje preduzetnikih sloboda, pojava novih finansijskih usluga i instrumenata, globalizacija finansijskih trita i formiranje multinacionalnih bankarskih grupa, sve vei razvoj nebankarskih finansijskih poosrednika i informatike tehnologije donosi nagli porast konkurencije, poveanje broja i vrsta bankarskih rizika to sve ima krupne implikacije na regulaciju i nadzor bankovnog sektora. Vanost depozitno-kreditnih institucija za funkcionisanje ukupne privrede nametnula je nunost propisivanja pravila po kojim banke posluju. I pored shvatanja da je banka javno dobro uvijek je aktuelna debata s argumentima za i protiv bankarskih deregulacija, odnosno koliko jo deregulacija bankarstvo treba. Obzirom da u situaciji kada doe do propadanja banaka ukupno veu tetu trpi drutvena zajednica nego njihovi vlasnici, drava, a naroito nakon tzv. Velike ekonomske krize, za poslovanje banaka utvruje vrst regulatorni okvir. Regulacija poslovanja banaka je proces koji se odvija i u najrazvijenijim sistemima i na meunarodnom planu jer su razlozi za to brojni, a neki od njih prisutni su i nekoliko decenija. Zdrav bankarski sektor ima posebnu ulogu u osiguranju makroekonomske stabilnosti i razvoja trine privrede. Radi njegove kljune pozicije u svakoj privredi razumljiva su i opravdana sva nastojanja da bankarski sektor bude zdrav kako bi stvorio klimu povjerenja na domaem i meunarodnom planu i polaznu osnovicu koja e omoguiti ekonomski rast. Iz tih razloga opte je prihvaeno miljenje da funkcioniranje bankarskog sistema treba biti regulisano ak i u slobodnoj trinoj ekonomiji. Skup regulatornih ogranienja koja doprinose sigurnijem i uspjenijem poslovanju banaka i ine sistem stabilnim oznaavaju se kao prudencijalna regulacija. Razvoj koncepta upravljanja pasivom ima znaajan uticaj na superviziju banaka. Sve ira primjena upravljanja pasivom i vea diversifikacija izvora sredstava banaka utie na pokazatelje koji su od strane supervizorskih vlasti korieni prilikom analize poslovanja. Uzrok tome su i sve dinaminija priroda menadmenta banke i sve iri prostor za brze promjene bilansa. Iz tih razloga u nekim zemljama se odvajaju zahtjevi koji bankama postavlja supervizija od zahtjeva monetarne politike. Upravljanje pasivom je preko internacionalizacije bankarstva posredno uticalo na internacionalizaciju supervizije. Danas u sve ei susreti, kontakti, rasprave i akcije supervizorskih vlast razliitih zemalja. Revizori banaka imaju vanu ulogu kod obezbjeenja i uvanja zdravih bankarskih standarda. Tradicionalno, pravila povjerljivosti spreavaju revizore da objelodane svoja saznanja, sem kada prave formalan izvjetaj za akcionare, treoj strani, ukljuujui supervizore u stranim zemljama. Smatra se da bilo od koristi dozvoliti kontakt i razmjenu informacija meu revizorima i supervizorima uz mogunost objavljivanja relevantnih informacija kada postoje razlozi za zabrinutost u vezi finansijske stabilnosti pojedinanih banaka. Generalno, koncept upravljanja pasivom kao dio ALM koncepta sam po sebi djeluje na banku supervizorski. Sutina upravljanja pasivom je ogranienje i upravljanje rizicima iz ega proizilazi da u sluaju efikasnog upravljanja pasivom postoji mala vjerovatnoa da e se banka suoiti sa krizom likvidnosti i postati nesolventna, to se moe smatrati samostalnom supervizijom. Naravno, upravljanje pasivom ne moe zamijeniti zvaninu akciju supervizije, niti moe otkloniti 72

potrebu za zvanino definisanim minimalnim standardima u oblastima kao to su: adekvatnost kapitala, koncentracija kredita i osnovni zahtjevi za likvidniu. Aktuelna deavanja na svjetskim tritima dodatno su dala znaaj superviziji banaka. Sa stanovita razvoja regulatornog okvira i supervizorskih praksi koje se odnose na bankarske operacije u buduem periodu najvanije je:poboljanje postojeeg regulatornog okvira, ukljuujui dalje usklaivanje propisa sa novim i izmijenjenim meunarodno prihvaenim standardima, naroito propisima vezanim za adekvatnost kapitala i superviziju na konsolidovanoj osnovi; poboljanje vjetina i znanja zaposlenih u sektoru za kontrolu koji su ditrektno ukljueni u superviziju bankarskog sektora, do nivoa na kojem mogu odgovoriti izazovima koji e se pojaviti u procesu usvajanja supervizorskih razliitih praksi organa kontrole.

73

VI BILANSNA STUKTURA BANAKA U CRNOJ GORI SA ASPEKTA PASIVE

Nakon zavrenog procesa transformacije bankarskog sistema Crne Gore u trini sistem privreivanja, banke su kao dio privrednog sistema stavljene u aktivnu poziciju institucija koje djeluju kao promoter ukupnih ekonomskih, pa i socijalnih promjena. Posljednih godina intezivno je sprovoen proces privatizacije bankarskog sistema Crne Gore, a reforma cjelokupnog bankarskog sektora u Crnoj Gori je, prije svega, usmjerena na uspostavljanje sigurnosti i stabilnosti, kao i poveanje efikasnosti i profitabilnosti bankarskog sistema. Brzom reformom postignuti su znaajni rezultati: usvojena je nova zakonska regulativa, sprovedena vlasnika transformacija, usvojen novi koncept upravljanja, poveana ponuda bankarskih proizvoda. Bankarski sektor Crne Gore pokazuje intenzivan rast do 2007. godine i djelujuje kao jedan od kljunih faktora ekonomskog razvoja Crne Gore. Bilansne stavke aktive i pasive pokazuju konstantno poveanje tokom pomenutog perioda, ipak bilansna struktura banaka u Crnoj Gori je nezadovoljavajua. Posmatrano sa aspekta pasive, u 2007. u odnosu na 2006. godinu depoziti su uveani blizu dva puta, a kapital banka 1,6 puta. Uz prosjean rast od 6,2% mjeseno tokom 2007. godine, depoziti stanovnitva su premaili iznos od jedne milijarde eura. Rast depozita rezultitao je rastom novane mase, tako da je iznos novane mase M21 bio iznad nivoa BDP-a na kraju godine73. U 2007. godini prvi put je jedna banka emitovala obveznice iji kupci su bili rezidentne i nerezidentne finansijske institucije. Banke sve vie daju znaaj tritu kapitala kao jednom od naina za prikuplanje sredstava i sve vie preuzimaju poslove investicionog bankarstva, kao i poslove preuzimanja emisije akcija. Banke su pokazale poveano interesovanje za trite kapitala kroz osnivanje penzionih fondova, odnosno javljaju se kao osnivai drutva za upravljanje dobrovoljnim penzionim fondovima, kao i kroz osnivanje brokersko/dilerskih drutava. U Crnoj Gori posluje 11 banaka i to: Podgorika banka SGG, Opportunity bank, Prva banka CG osnovana 1901. godine, NLB Montenegro banka, Komercijalna banka A.D. Budva, Invest banka, Hipo alpe adria banka, Hipotekarna banka, Atlas mont banka, Crnogorska komercijalna banka i First Financial Bank. Meutim, u 2008. godini posljedice meunarodnih kretanja na bankarskom i drugim tritima prenose se na Crnu Goru. Ona su se negativno odrazila na likvidnost i profitabilnost banaka u svim zemljama, pa ni Crna Gora nije izuzetak. Likvidnost bankarskog sistema je smanjena. Posmatrano sa aspekta pasive dolo je do znaajnog odliva depozita i slabljenja povjerenja u bankarski sektor, a banke su iskazale i jasne potrebe za dodatnim kapitalom. Povoljna okolnost je to to je Crna Gora eurizovana ekonomija, tako da banke nisu izloene deviznom riziku i ne postoji opasnost od klizanja nivoa deviznog kursa koja bi mogla dodatno oslabiti bilanse banaka, kao to se desilo u nekim zemljama u okruenju. Promjene u pasivnoj strani agregatnog bilansa stanja banaka u Crnoj Gori predstavljene su sljedeim primjerom. Tabela 15: Struktura pasive agregatnog bilansa stanja, na kraju perioda, u procentima
Opis/ Period Depoziti Pozajmice Ostale obaveze Ukupan kapital UKUPNO PASIVA 2003 60,30% 7,60% 6,60% 25,50% 100,00% 2004 61,50% 13,40% 4,70% 20,40% 100,00% 2005 70,10% 11,50% 3,00% 15,30% 100,00% 2006 75,20% 12,00% 2,40% 10,40% 100,00% 2007 70,30% 18,00% 3,70% 8,00% 100,00% 2008 59,10% 27,80% 4,10% 9,00% 100,00% 2009 60,36% 24,31% 4,36% 10,97% 100,00%

Izvor: Centralna banka Crne Gore, Bilten, 2008/2009 (decembar/januar); str. 39, Izvjetaj glavnog ekonomiste CBCG za 2009. (decembar); str. 66

Depoziti su u navedenom primjeru dominantna kategorija. Njihovo uee u strukturi pasive raste do 2006. godine. U 2007. godini udio depozita se smanjio 4,9%, a ve u narednoj godini za 11,1%. Zapravo, prve etiri godine predstavljaju period intezivnog poveanja povjerenja
O trendovima koji su obiljeili monetarna kretanja u 2007. godini, vidjeti u pojedinostima: Centralna banka Crne Gore, 2007. Izvetaj glavnog ekonomiste CBCG (Decembar); str. 42.
73

75

stanovnitva i privrede u bankarski sistem Crne Gore, to je posebno znaajno imajui u vidu negativno iskustvo sa tednjom u piramidalnim bankama iz prole decenije. U 2007. godini i 2008. godini osjeaju se uticaji svjetskih deavanja koja su izazvala povlaenje depozita iz banaka i na njihovo smanjenje u ukupnoj strukturi pasive. Ve u 2009. godini dolazi do ponovnog rasta depozita u odnosu na predhodnu godinu. Grafik 29: Uee stavki pasive u ukupnoj pasivi agregatnog bilansa stanja, na kraju perioda, u procentima
100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2003 2004 Depoziti 2005 Pozajmice 2006 2007 2008 2009

Ostale obaveze

Ukupan kapital

Izvor: Centralna banka Crne Gore, Bilten, 2008/2009 (decembar/januar); str. 39, Izvjetaj glavnog ekonomiste CBCG za 2009. (decembar); str. 66

Meutim, znaajna promjena u bilansnoj strukturi pasive odnosi se na pozajmice banaka koje biljee rast. Naime, pozajmicama je finansirana kreditna ekspanzija koja je obiljeila period prije finansijske krize. Tanije, tokom stabilnog etvorogodinjeg osnovni razlog za poveanje pozajmca banaka u Crnoj Gori bila je neadekvatno usklaena rona struktura kredita i depozita. U tom periodu banke su najee pozajmljivale novac iz inostranih banaka, uglavnom matinih. Ukupne pozajmice su iznosile 536,2 miliona eura na kraju 2007. godine, ili 17,9% ukupne pasive, od ega se 95,7% odnosilo na pozajmice iz inostranstva74. U 2007. godini 2008. godini razlog poveanju pozajmica bila je rastua nelikvidnosti bankarskog sektora Crne Gore. Ve u 2009. godini iznos pozajmica je smanjen za 3,49 procentnih poena u odnosu na predhodnu godinu. Ostale obaveze banaka se smanjuju tokom prve etiri godine, a zatim dolazi do njihovog poveanja. U 2007. u odnosu na 2006, godinu ostale obaveze uveane su za 1,3%, a u 2008. godini u odnosu na predhodnu godinu 0,3% i nalazile se na manjem nivou u odnosu na poetnu godinu. U 2009. godini nastavio se blagi trend rasta ostalih obaveza banaka u Crnoj Gori. Uee kapitala se samanjivalo tokom perioda, izuzev u 2008. godini kada je ostvaren rast od jednog procentnog poena i u 2009. godini kada je ostvaren rast od 1,97% u odnosu na predhodnu godinu. U odnosu na 2003. godinu kada je kapital predstavljao drugu najveu stavku u strukturi pasive, u 2008. godini kapital je bio manji za 16,5 procentnih jedinica, i nalazio se na nivou od 9%. Nakon depozita najvee uee u ukupnoj pasivi imaju pozajmice. Strana pasiva banaka75 je na kraju septembra 2008. iznosila 1.200,2 miliona eura, to je ak 89% vie u odnosu na septembar 2007. i
74 75

Vidjeti: Centralna banka Crne Gore, 2007. Izvetaj glavnog ekonomiste CBCG (Decembar); str. 57. Obaveze banaka prema nerezidentima. U strukturi strane pasive na kraju septembra 2008. godine dominiraju krediti (pozajmice)od banaka iz inostranstva (62,4%) i depoziti nerezidenata (37,2%), dok se neznatan dio odnosi na obaveze po emitovanim dunikim hartijama od vrijednosti.

76

50,2% vie u odnosu na kraj 2007. godine. Strana pasiva banaka je na kraju 2009. godine bila za 17,3% nia nego na kraju prethodne godine. U strukturi strane pasive banaka, veinsko uee zabiljeili su krediti banaka/finansijskih institucija iz inostranstva (66,9%) i depoziti (32,6%), dok se na obaveze po emitovanim dunikim hartijama od vrijednosti odnosi neznatan dio strane pasive banaka (0,4%)76.

1. Depozitna politika banaka u Crnoj Gori

Depoziti banka u Crnoj Gori pokazuju intenzivan rast od 2003. do 2007. godine. To je period u kojem je u velikoj mjeri bilo vraeno poljuljano povjerenje u bankarski sektor, a posljedica je ranijih dogaaja. Graani i privreda su sve vie pokazivali volju da slobodna novana sredstva poloe na raune banaka i ostvare prihod u vidu kamate. Stopa rasta depozita se poveavala iz godine u godinu. U 2006. godinu u odnosu na predhodnu depoziti su bili vei 2,2 puta, a u 2007. godini 1,94 puta. U 2008. osjetile su se posljedice deavanja globalne ekonomske krize i depoziti su smanjeni za 140.163 miliona eura ime poinje negativan trend kretanja bankarskih depozita u Crnoj Gori. Grafik 30: Kretanje depozita crnogorskih banaka u periodu od 2003. do 2009. godine, u milionima eura
2.500.000 2.091.075 2.000.000 1.500.000 1.075.769 1.000.000 487.917 500.000 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 211.008 273.194 1.950.912 1.824.688

Depoziti banaka u Crnoj Gori

Izvor: Centralna banka Crne Gore, Bilten, 2008/2009 (decembar/januar); str.39, Izvjetaj glavnog ekonomiste CBCG za 2009. (decembar); str. 202

Rona struktura depozita u Crnoj Gori u periodu od 2003. do 2009. godine se kree u korist oroenih depozita, ak i tokom posljednje dvije godine koje su obiljeila turbulentna kretanja. Uee depozita po vienju je smanjeno u etogodinjem periodu za 21%, u istom periodu uee oroenih depozita se povealo za taj procenat. Od ukupnih oroenih depozita u 2008. godini 12% se odnosilo na depozite do tri mjeseca, 20,6% na depozite od 3 mjeseca do jedne godine, 28,2% na depozite od jedne do tri godine i 4,1% na depozite preko tri godine. U ronoj strukturi ukupnih depozita, na kraju 2009. godine, dominiraju kratkoroni depoziti sa 87,7%, kao i u strukturi oroenih depozita. Depoziti oroeni na krai rok, do 3 mjeseca i od 3 mjeseca do godinu dana, ine 80,5%

76

Vidjeti detaljnije obrazloenje: Centralna banka Crne Gore, 2009. Izvetaj glavnog ekonomiste CBCG (Decembar); str. 74.

77

oroenih depozita77. Rona struktura depozita bi se mogla okarakteristi kao nezadovoljavajua zbog malog uea depozita na dui vremenski period78. Tabela 16: Rona struktura depozita crnogorskih banaka u periodu od 2003. do 2009. godine, u procentima
Opis/ Period Depozitipo vienju Oroeni depoziti UKUPNO DEPOZITI 2003 56% 44% 100% 2004 55% 45% 100% 2005 53% 47% 100% 2006 57% 43% 100% 2007 46% 54% 100% 2008 35% 65% 100% 2009 37% 63% 100%

Izvor: Centralna banka Crne Gore, Bilten, 2008/2009 (decembar/januar); str. 16, Izvjetaj glavnog ekonomiste CBCG, 2009 (decembar); str. 73

Sektorska struktura depozita je znaajno izmijenjena u 2008. godini. U 2003. godini najvei deponenti crnogorskih banaka bili su nefinansijske institucije, zatim opta vlada, a depoziti fizikkih lica su se nalazili na treem mjestu po veliini. Uprkos gotovo konstantnom rastu depozita nefinansijskih institucija, u 2007. i 2008. godini najvei iznos depozita odnosi se na fizika lica. U odnosu na 2003. u 2008. godini depoziti fizikih lica su vei 18,52 puta. Znaajno su uveani i depoziti finansijskih institucija, sa 3.738 miliona eura na 191.797 miliona. Depoziti opte vlade vei su oko 4 puta, neprofitnih organizacija oko 8 puta i ostali depoziti 4,6 puta. Uprkos poremeajima na finansijskim tritima u kriznoj 2008. godini finansijske institucije i neprofitne organizacije su nastavile sa poveanim ulaganjem depozita. Tabela 17: Sektorska struktura depozita crnogorskih banaka u periodu od 2003. do 2008. godine, milionima eura
Opis/ Period Finansijske institucije Nefinansijske institucije Opta vlada (Vlada, fondovi, optine) Fizika lica Neprofitne organizacije Ostalo UKUPNO 2003 3.738 109.984 45.087 45.070 3.737 3.392 211.008 2004 30.584 103.587 46.232 79.275 5.260 8.257 273.195 2005 40.070 161.972 97.836 175.750 9.457 2.832 487.917 2006 75.071 371.981 113.490 499.376 11.724 4.128 1.075.770 2007 103.092 735.041 206.044 1.019.348 21.664 5.886 2.091.075 2008 191.797 694.937 182.978 834.904 30.684 15.612 1.950.912

Izvor: Centralna banka Crne Gore, Bilten, 2008/2009 (decembar/januar); str. 42

Za razliku od 2008. godine kada su depoziti sektora privrede, stanovnitva i Opte Vlade zabiljeili pad, u 2009. godini, su svi sektori zabiljeili pad. Najvei pad, u apsolutnom iznosu 79,4 miliona eura biljee depoziti privrede. U strukturi depozita, posmatrano po sektorima, odnosno djelatnostima, najvei dio depozita se odnosio na depozite sektora stanovnitva (46,2%), to nije povoljno sa aspekta izloenosti banaka prema pojedinim sektorima79. Prema Biltenu Centralne banke Crne Gore objavljenom u februaru 2009. godine kao vaan razlog smanjenja depozita navodi se ne plaanje kredita bankama, tako da su banke koristile depozite kao ke kolaterale da bi namirile svoja potraivanja. Prema istom biltenu ukupan iznos umanjenih
Detaljnije: Centralna banka Crne Gore, 2009. Izvetaj glavnog ekonomiste CBCG (Decembar); str. 73. Prema: Centralna banka Crne Gore, Bilten, 2008/2009 (decembar/januar); str.16. 79 Vidjeti u pojedinostima: Centralna banka Crne Gore, 2009. Izvetaj glavnog ekonomiste CBCG (Decembar); str. 72.
78 77

78

depozita u decembru 2008. godine iznosio je 81.574.966 eura od ega se na pravna lica odnosilo 38.742.242 eura, a na fizika 42.832.724 eura. Na plaanje obaveza po osnovu kredita od ukupnog umanjenja depozita odnosilo se 61.112.368 eura, od ega na pravna lica 46.854.752 eura, a na fizika lica 14.257.616 eura. Tako da je neto smanjenje depozita u decembru 2008. godine iznosilo 20.462.598 eura, a u 2009. godini 165,9 miliona eura na godinjem nivou. Grafik 31: Sektorska struktura depozita crnogorskih banaka u periodu od 2003. do 2008. godine, milionima eura
100% 80% 60% 40% 20% 0% 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Finansijske institucije Opta vlada (Vlada, fondovi, optine) Neprofitne organizacije

Nefinansijske institucije Fizika lica Ostalo

Izvor: Centralna banka Crne Gore, Bilten, 2008/2009 (decembar/januar); str. 42

U 2008. godini rast depozita su ostvarile finansijske institucije dok je veina ostalih deponenata na bankarskom triu Crne Gore ostvarila negativan rast u odnosu na 2007. godinu. U 2009. godini je ostvaren negativan rast depozita kod svih deponenata posmatrano sa aspekta sektora. Najvei pad depozita ostvarila je Opta vlada 17,7%, privreda 13,5%, a najmanji procenat smanjenja depozita ostvaren je u sektoru stanovnitva 1,5%. Ukratko 2009. godina bi se mogla okarakterisati kao godina u kojoj je Crna Gora u velikoj mjeri bila zahvaena kriznim deavanjima, bar u oblast bankarskih depozita. Tabela 18: Rast depozita u periodu od 2007. godine do 2009. godine, u procentima
Opis Finansijske institucije Privreda Stanovnitvo Opta vlada (Vlada, optine, fondovi) Ostalo Ukupno 2008/2007 87,8 -13,1 -16 -6,5 165,4 -4,8 2009/2008 -4,2 -13,5 -1,5 -17,7 -17,2 -8,3

Izvor: Centralna banka Crne Gore, Izvjetaj glavnog ekonomiste CBCG za 2009. (decembar); str. 72

Prema podacima Fonda za zatitu depozita (FZD) Crne Gore, od ukupnog iznosa depozita banaka na kraju 2008. godine tj. od 1,95 milijardi eura, 80,5% odnosilo se na zatiene depozite, iskljuene u skladu sa Zakonom o zatiti depozita 19,44% i garantovane 9,06%80. Pri emu je
O kretanju zatienih depozita, vidjeti u pojedinostima: Fond za zatitu depozita Crne Gore, 2008. Godinji izvjetaj (decembar); str. 5-7.
80

79

zatieni depozit u skladu sa navedenim zakonom ukupni depozit deponenta kod jedne banke umanjen za depozite koji se iskljuuju u skladu sa ovim Zakonom. Garantovani depozit je zatieni depozit, odnosno dio zatienog depozita deponenta kod jedne banke iju isplatu vri Fond u sluaju nastanka zatienog sluaja81. Studije pokazuju da je uticaj osiguranja depozita na stabilnost bankarskog sistema jai kada je pokrivenost koja se nudi deponentima obimnija, i kada finansijskom emom upravlja drava prije nego privatni sektor82. Studije, takoe ukazuju da e optimalna ema osiguranja depozita dozvoliti nivo pokrivenosti osiguranja koji je odreen trinim uslovima83.

2. Kapital i struktura kapitala banaka u Crnoj Gori

Kapital je najvaniji element finansijske snage poslovnog bankarstva i ujedno predstavlja najstabilniji dio finansijskog potencijala i poslovne politike banaka. Osnovna uloga trajnog kapitala banaka je u tome da predstavlja zatitu banaka od neoekivanih gubitaka i finansijskih udara, koje one ne mogu apsorbovati iz tekueg poslovanja. Veliina kapitala je osnova povjerenja javnosti u bankarski sistem, pri emu ovaj kapital slui kao osnova za rast ukupnog kapitala banaka i rast banaka u cjelini. On je ujedno i ograniavajui faktor njihove kreditne ekspazije. Promjene u strukturi globalne bankarske industrije koje su se dogodile tokom posljednjih pet godina su vane, ali moda manje spektakularne nego to se oekivalo. Kretanja u oblasti privatizacije i konsolidacije se nastavljaju, poveana je uloga stranih banaka u vlasnitvu nad kapitalom, ali bankarski sistemi u mnogim zemaljama - posebno velikim azijskim ekonomijama - tek treba da budu integrisani u potpunosti, u globalni finansijski sistem84. U Crnoj Gori je posljednjih godina dolo do znaajnih promjena u vlasnikoj strukturi kapitala. Tako je u 2004. godini drava ostvarivala ukupno uee od 25.76%, privatni kapital 36.35%, a kapital iz ino izvora je uestvovao sa 37.89%85. Plan privatizacije za 2005. godinu, predviao je finalizaciju aktivnosti na privatizaciji Podgorike banke. Odlukama Savjeta za privatizaciju i Vlade RCG utvren je nain i postupak prodaje dravnog paketa akcija u Pljevaljskoj i Nikikoj (Odluke Savjeta od 14. septembra 2005. godine), Hipotekarnoj i Atlasmont banci (Zakljuak Vlade RCG od 15. septembra 2005. godine) Privatizacija Podgorike i Atlasmont banke okonana je do kraja 2005. godine, okonana je i privatizacija Crnogorske komercijalne banke, Pljevaljske i Nikike banke. Danas dravni kapital iznosi svega 2,5% u bankarskom sektoru. Kapital banaka u Crnoj Gori pokazuje gotovo konstantan rast u periodu od 2003. do 2007. godine kada je dostigao iznos od 236,9 miliona eura, to je bilo 88,2 miliona eura ili 59,3% vie nego na kraju 2006.godine. U toj godini je ostvarena najvea stopa rasta kapitala u pomenutom petogodinjem periodu86. U toku krizne 2008. godine dolazi do znaajnog smanjenja stope rasta kapitala ak za 34,6 procentna poena. U 2008. godini kapital banaka u Crnoj Gori iznosio je 295.535 miliona eura , to je u odnosu na 2007. godinu manje za 58.595 miliona eura.

Prema: Zakon o zatiti depozita (Sl. list RCG, br. 40/03 od 03.07.2003, 65/05 od 03.11.2005), lan 3 i lan 5. Vidjeti detaljnije: Demirguc- Kunt/Detragiache, 2000; str. 7. 83 Vidjeti detaljnije: Danyang/Zoli, 2002; str. 12. 84 Vidjeti detaljnije: Turner, 2006; str. 13. 85 Vlasnika struktura kapitala banaka je znaajno izmijenjena tokom 2005. godine. Tako se na kraju oktobra 2005. godine 13,81% odnosilo na dravni kapital, 25,25% na domai privatni, a 60,94% na kapital iz inoizvora, detaljnije: Centralna banka Crne Gore, 2005.Izvjetaj glavnog ekonomiste CBCG (Decembar); str. 21. 86 Od iznosa ukupnog kapitala na kraju 2007. godine, 94,1% odnosilo se na kapital i rezerve, a 5,9% na dobit ostvarenu u posmatranom periodu, vidjeti detaljnije: Centralna banka Crne Gore, 2007. Izvjetaj glavnog ekonomiste CBCG (Decembar); str. 52.
82

81

80

Grafik 32: Ukupan godinji rast kapitala banaka u Crnoj Gori u periodu od 2003. do 2009. godine, u procentima
70,0 60,0 50,0 39,7 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 14,4 1,8 17,3 24,7 18,7 59,3

Stopa rasta kapitala

Izvor: Centralna banka Crne Gore, Bilten, 2008/2009 (decembar/januar); str. 39, Izvjetaj glavnog ekonomiste CBCG za 2009. (decembar); str. 79

Centralna banka Crne Gore je u cilju ublaavanja efekata svjetske ekonomske krize donijela niz mjera za ouvanje stabilnosti bankarskog sistema Crne Gore, kao to su Zakon o mjerama za zatitu bankarskog sistema kojim se meu razliitim mjerama definie mogunost dokapitalizacije banke od strane Vlade. Naime, Vlada moe radi obezbjeenja solventnosti banke, na njen zahtjev, obezbijediti sredstva za dokapitalizaciju kupovinom akcija u toj banci, po nominalnoj vrijednosti, ukoliko nema drugih mogunosti za dokapitalizaciju. Ukoliko banka nije podnijela Vladi zahtjev za dokapitalizaciju, niti je pribavila sredstva iz drugih izvora, Centralna banka e, ako ocijeni da su banci neophodna dodatna sredstva, predloiti Vladi da u cilju zatite i odravanja stabilnosti bankarskog sistema obezbijedi sredstva za dokapitalizaciju banke87. U skladu sa novom Odlukom o adekvatnosti kapitala banaka88, tokom 2009. godine banke su, u cilju uveanja kapitala, izvrile emisije akcija u vrijednosti od oko 77,1 miliona eura ukljuujui I emisione premije. Izvrene dokapitalizacije su znaajne za poboljanje sigurnosti deponenata i sistema u cjelini. Ipak, prema uporednim podacima, i na kraju 2009. godine, iako je veina banaka izvrila znaajne dokapitalizacije tokom godine, crnogorske banke imaju nii nivo kapitalizovanosti nego banke regiona. Izvrene dokapitalizacije banaka su ispod planiranog nivoa od 100 miliona eura, za 2009. godinu89. Takoe, u novembru 2007. godine doneena je Odluka o obaveznoj rezervi banaka kod CBCG. Novom odlukom koja se primjenjuje od sredine januara 2008. godine, izvreno je irenje osnovice za obraun obavezne rezerve. Novina je i to da banke nemaju vie mogunost da dio obavezne rezerve izdvajaju u dravne zapise. Kao posljedica rasta depozita u ukupnom iznosu u toku 2007.g. dolo je do poveanja prosjene osnovice za obraun obavezne rezerve. U skladu sa ovom odlukom banka moe, za odravanje dnevne likvidnosti, da koristi do 50% izdvojenih sredstava obavezne rezerve. Banka koja je, za odravanje dnevne likvidnosti, koristila sredstva obavezne rezerve duna je da, na iznos korienih sredstava koja nije vratila istog dana, plati kamatu, mjeseno, po stopi od 11% na godinjem nivou90.
O mogunostima dokapitalizacije banaka, detaljnije: Zakon o mjerama za zatitu bankarskog sistema ("Sl. list Crne Gore", br. 64/08 od 27.10.2008), lan 6. 88 "Sl.list Crne Gore", br. 60/08. 89 Detaljnije: Centralna banka Crne Gore, 2009. Izvetaj glavnog ekonomiste CBCG (Decembar); str. 79. 90 Prema Odluci o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore, lan 9 i 12.
87

81

Grafik 33: Kretanje obavezne rezerve kod Centralne banke Crne Gore u periodu od 2003. do 2009. godine, u milionima eura
300 250 200 150 100 50 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 27,1 33,2 61,7 172,8

259,0 216,6 172,8

Stopa obavezne rezerve kod CBCG

Izvor: Centralna banka Crne Gore, Bilten, 2008/2009 (decembar/januar); str. 44, Izvjetaj glavnog ekonomiste CBCG za 2009. (decembar); str. 90

Kretanje sredstava obavezne rezerve crnogorskih banaka predstavljeno je grafikom 34. Iz grafika vidimo da su se izdvojena novana sredstva u vidu obavezne rezerve poveavala tokom petogodinjeg perioda. Stope rasta u 2004., 2005.i 2006. godini iznosile su 22,46%, 86%, 180% respektivno. Znatno manji rast u odnosu na 2006. godinu ostvaren je u 2007. godini- 49,91%, kada su se ve poeli osjeati uticaji svjetskih deavanja. U 2008. godini ostvaren je negativan rast od 16,37%, i iznos obavezne rezerve je smanjen za 42.422 miliona eura. U 2009. godini obavezna rezerva bila je manja za 20,2% ili 43,8 miliona eura u odnosu na etvrti kvartal 2008. godine. Kretanje obavezne rezerve nekih crnogorskih banaka predstavljeno je sljedeim grafikom. Negativan trend rasta obavezne rezerve nastavio se i u 2010. godini. Naime, na kraju januara, ukupna izdvojena obavezna rezerva banaka kod CBCG iznosila je 169,0 miliona eura. Izdvajanje banaka je u januaru bilo za 3,8 miliona eura ili 2,18% nie u odnosu na prethodni mjesec91.

91

Vidjeti: Centralna banka Crne Gore, Bilten, 2010 ( Februar); str. 20.

82

Grafik 34: Kretanje obavezne rezerve nekih crnogorskih banaka u periodu od 2003. do 2008. godine, u milionima eura
120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 NLB Montenegro banka Hipotekarna banka Podgorika banka Crnogorska komercijalna banka Euromarket banka Prva banka CG Invest banka Montenegro Atlasmont banka

Izvor: Centralna banka Crne Gore, Bilten, 2008/2009 (decembar/januar); str. 44

Najvei iznosi sredstava po osnovu obavezne rezerve izdvojeni su od strane Crnogorske komercijalne banke i kreu se progresivnom stopom rasta sve do 2007. godine, da bi ve u narednoj godini bio zabiljeen pad. NLB Montenegro banka je tokom prve tri godine posmatranog perioda nivo obavezne rezerve odravala na prilino ujednaenom nivou, da bi u periodu od 2005. godine do 2008. godine uprkos turbulentnim kretanjima uspjela da izdvoji znaajnija sredstva u vidu obaveznih rezervi. Slian primjer je i sa Prvom bankom Crne Gore, ali je ona za razliku od NLB Montenegro banke u 2008. godini odrala nivo obaveznih rezervi na prilino ujednaenom nivou u odnosu na 2007. godinu.

3. Kvalitet bilansne strukture bankarskog sistema

Banke sa sjeditem u Crnoj Gori raspolagale su na kraju 2007. godine sa ukupnim izvorima sredstava u bilansu stanja u visini od 2.976.364 miliona eura, to je bilo 108% vie nego na kraju 2006. godine92. Najvee uee u strukturi aktive imali su krediti banaka. U strukturi pasive, kao to je ve reeno imali su depoziti banka. Podaci Centralne banke Crne Gore ukazuju na porast svih monetranih agregata u 2007. godini. Iznos novane mase M21 tj. najiri monetarni agregat, bio je iznad nivoa BDP-a u 2007. godini. Visok rast novane mase, kao i poveana tranja za novcem, podrana kreditnom ekspanzijom koja je karakterisala 2007. godinu, nijesu znaajno doprinijeli porastu inflacije. U poreenju sa zemljama iz okruenja i Euro zonom, jedino je u Crnoj Gori zabiljeen vii iznos rasta novane mase M21 od BDP-a. Novana masa (monetarni agregat M21) iznosila je 2.968 miliona eura na kraju treeg kvartala 2008. godine. Za prvih devet mjeseci ove godine uveana je za 8,8%, dok je godinji rast iznosio 18,7%. U 2008. godini i dalje se nastavlja trend vee stope rasta monetarnog agregata M21 u odnosu na rast domaeg bruto proizvoda. Razlika u stopama rasta izmeu ove dvije kategorije je znatno smanjena i iznosi 10,7 procentnih poena u 2008. godini. U 2007. godini bila je zantno vea i iznosila je 58,3%. Tokom 2006. godine ostvarena je navea razlika u godinjem rastu M21 i DBP od 72,5%, to je u odnosu na 2008. godinu vee 6,77 puta.
Vidjeti detaljnije obrazloenje: Centralna banka Crne Gore, 2007. Izvjetaj glavnog ekonomiste CBCG (Decembar); str. 60.
92

83

Tabela 19: Novana masa i GDP u periodu od 2004. do septembra 2008. godine u Crnoj Gori, na kraju perioda
2004 Opis/ Period M1 M11 M2 M21 Drutveni bruto proizvod Godinji rast M21 (%) Godinji rast DBP (%) 430,7 437,1 535,5 545,5 1.670 10,6 596,3 614,7 802,3 867,3 1.815 58,7 8,6 2005 2006 u milionima eura 1078,8 1098,5 1507,1 1586,7 2.004 82,9 10,4 1.535,30 1.556,90 2.606,30 2.728,20 2.278 71,9 13,6 1.412,20 1.450,30 2.733,90 2.968,00 2328,2 18,7 8,0 2007 sep. 2008

Izvor: Centralna banka Crne Gore, Bilten, 2008/2009 (decembar/januar); str. 37

Naizgled povoljnija kretanja u 2007. godini i 2008. godini, kao i period ekspanzije bakarskog sistema u Crnoj Gori u potpunosti je zaustavljen u 2009. godini. Globalna finansijska kriza, negativan privredni rast i problemi u realnom sektoru, potpomognuti ranijom prezaduenou privrede i stanovnitva, doprinijeli su da se stanje u bankarskom sektoru dodatno pogora tokom 2009. godine. Kljune bilansne pozicije: ukupna aktiva, krediti, depoziti i pozajmice, zabiljeile su pad. Na nivou sistema ostvaren je negativan finansijski rezultat, ali je kriza povjerenja uzrokovana odlivom depozita zaustavljena. Odnos kredita i depozita je poboljan. Problemi sa rastom nekvalitetnih kredita ublaeni su poboljanjem kapitalne osnove banaka i rastom rezervacija za kreditne gubitke. Pozajmice su smanjene, to moda ukazuje na manju potrebu za finansijskom podrkom od strane matinih banaka, ali i manju bazu za kreditiranje. Pokazatelji poslovanja (likvidnosti i solventnosti, izuzimajui profitabilnost) pojedinanih banaka su zadovoljavajui, tako da je stabilnost sistema ouvana. Jedan od najveih problema svjetske ekonomske krize bio je problem rastue nelikvidnosti banaka. U cilju spreavanja ovog problema Centralna banka Crne Gore donijela je novu Odluku o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama. Novom Odlukom, propisani su minimalni standardi za kvantitativno upravljanje rizikom likvidnosti kroz obavezu banaka za odravanjem minimalnih koeficijenata likvidnosti na dnevnoj i dekadnoj osnovi. Usvojenim rjeenjima omoguie se bolji uvid u likvidnost banke, odnosno mogunost banaka da ispunjavaju sve dospjele obaveze u svakom trenutku. Prema osnovnim pokazateljima likvidnosti, bankarski sistem je tokom 2009. godine odravao likvidnost iznad propisanog minimuma, na dnevnoj i dekadnoj osnovi. Tokom prva tri kvartala 2008. godine, nije bilo korienja obavezne rezerve za likvidnost. Tokom prvih pet mjeseci 2009. godine tri banke su koristile sredstva izdvojene obavezne rezerve za likvidnost na period dui od jednog dana. U preostalom dijelu godine nije bilo korienja obavezne rezerve za likvidnost, ali je jedna banka od juna do septembra 2009. godine imala nii nivo izdvojene obavezne rezerve od propisanog. Podaci iz dekadnih izvjetaja o likvidnosti banaka pokazuju da je tokom prvih devet mjeseci 2008. godine nivo novanih sredstava u odnosu na kratkorone izvore, za bankarski sistem u cjelini, konstantno bio iznad dekadnog minimuma (20%) propisanog za banke koje imaju vii iznos kredita od ukupnog iznosa depozita, kao i/ili visoko uee nekvalitetnih kredita u ukupnom kreditnom portfoliju93. Kretanje odnosa likvidne aktive i

Vidjeti detaljnije obrazloenje: Centralna banka Crne Gore, 2008. Izvjetaj glavnog ekonomiste CBCG (Septembar); str. 39.

93

84

kratkorone pasive banaka u Crnoj Gori od januara 2007. godine do septembra 2008. godine predstavljeno je sljedeim grafikom. Grafik 35: Kretanje likvidnosti banaka u Crnoj Gori u periodu od januara 2007. do septembra 2008. godine, u milionima eura

Izvor: Centralna banka Crne Gore, Izvjetaj glavnog ekonomiste CBCG, 2008 (septembar); str. 39

Na kraju 2009. godine kvalitet bilansne strukture crnogorskih banaka bi se mogao okarakterisati kao nezadovoljavajui. Prvo, i je zauzdana erozija depozita iz bankarskog sektora, rona struktura bankarskih depozita predstavlja inherentan problem tokom dueg perioda, bez obzira na vee uee oroenih depozita u odnosu na depozite po vienju u ukupnim depozitima. Najvei dio oroenih depozita ine depoziti oroeni na period od tri mjeseca do jedne godine, ak 31,6%, a najmanje depoziti ronosti due od tri godine 1,6%. Depoziti ronosti do tri mjeseca uestvovali su u strukturi sa 19,5%, a depoziti ronosti od jedne do tri godine sa 10,8%. Kao reakcija na smanjenje depozita, odnosno njihovo povlaenje od strane deponenata usljed rastueg nepovjerenja u bankarski sektor, povean je iznos garantovanih depozita u bankama sa 5.000 eura na potpun iznos depozita za depozite stanovnitva i pravnih lica, od oktobra 2008. do 31.12.2009. godine. Drugo, zbog debalansa u rastu depozita i kredita na bankaskom tritu Crne Gore do 2007. godine veina kredita je finansirana iz ino duga. Pozajmice iz inostranstva su se poveale u 2007. u odnosu na 2006. godinu, ak 227,9%, a od ukupnog iznosa pozajmica u 2007. godini 94,6% su inile dugorone pozajmice, a 5,4% se odnosilo na kratkorone. Dugorone pozajmice iz inostranstva su u 2007. u odnosu na 2006. godinu uveane 77,2%. U prvih devet mjeseci 2008. godine pozajmice banaka su takoe rasle po stopi od 4,3%, to je znatno sporije u odnosu na predhodnu godinu.U 2009. godini su smanjene za 3,49% u odnosu na predhodnu godinu, ali se jo uvijek nalaze na visokom nivou. Mogunost pribavljanja dodatnih sredstava je znatno manja, zbog rasta aktivnih i pasivnih kamatnih stopa na meunarodnim tritima. Stoga se zaduivanje crnogorskih banaka uglavnom odnosilo na kredite od matinih banaka. Zatim, povraaj na prosjeni kapital (ROE) je daleko loije perfomisan u odnosu na neke zemlje iz regiona i zemlje Euro zone.

85

Grafik 36: Povraaj na prosjeni kapital (ROE),u procentima

35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 32,1 27 21,4 20,2 19,4 19,2 17

15,3

14,9

14,8

14,4

14

13,9 6,17

ROE

Izvor: Centralna banka Crne Gore, Izvjetaj glavnog ekonomiste CBCG, 2007 (decembar); str. 72

Tree, na kraju etvrtog kvartala 2009. godine ostvaren je negativan finansijski rezultat na nivou sistema to najbolje govori o uticajima i posljedicama globalnih poremeaja na Crnu Goru. Dodatan problem za cjelokupan sistem predstavljaju predvianja u pogledu rizika koji oekuju crnogorski bankarski sistem i privredu u cjelini u 2010. godini. Najee pominjani rizici su94: Pretjerana averzija banaka na rizik, previsoke kamatne stope na kredite, visoki kamatni spred, Visoki operativni trokovi poslovanja banaka ( posebno plate zaposlenih), smanjuju profitabilnost banaka, Prevelika zaduenost stanovnitva u odnosu na raspoloivi dohodak, nemogunost izdvajanja nove tednje, Nedovoljna kapitalizovanost banaka za pokrie sistemskih rizika, Pogoranje kvaliteta aktive i kreditnog portfolija banaka, premala kapitalizovanost banaka, Realan sektor slab, prevelika uzajamna potraivanja preduzea, veliki dugovi, mala profitabilnost, rast nezaposlenosti, pad industrijske proizvodnje, pad BDP-a, Trokovi finansiranja budetskog deficita i fiskalna konsolidacija, Globalna finansijska kriza, smanjenje priliva inostranog kapitala, manji prilivi od turizma, zaustavljanje rasta depozita.

Vidjeti u pojedinostima: Centralna banka Crne Gore, 2009. Izvetaj glavnog ekonomiste CBCG (Decembar); str. 63.

94

86

Fr an cu s

a N je m a ka C rn a G or a

M a ar sk a Bu ga rs ka H rv at sk a

R um un ija

Sl ov en ij a

Es to ni ja

Be lg ij a

e ka

G r ka

ka

Au st rij

Ita l ij

4. Dostupnost dugoronih izvora

Tokom dueg perioda naim bankama najvei problem je predstavljao nedostatak dugoronih izvora u pasivama. To je bio problem koji je dugo istican kao jedan od velikih strukturalnih problema koji je prijetio opstanku gotovo svih banaka na ovim prostorima. Izvore sredstva due ronosti banke nijesu bile u mogunosti da obezbijede jer nijesu mogle da animiraju tednju graana. To je proisticalo iz ranijih loih iskustava sa deviznom tednjom, a i zbog neatraktivnih pasivnih kamatnih stopa. Iz ekonomske teorije, ali i prakse mnogih zemalja, pokazalo se da odsustvo domae tednje u nekoj privredi dovodi do njene stagnacije, odnosno niskih ili negativnih stopa rasta. Kreditna podrka stranih finansijskih institucija dugo vremena nije bila naroito dostupna, zbog poznatih politikih deavanja u zemlji. No, ak i da je Crna Gora bila u stanju da obezbijedi ino-kredite, bilo je neophodno stvoriti sistemske mogunosti da strani kapital ue u privredu na naine koji iskljuuju kredit kao oblik finansiranja koji umanjuje poslovni prihod, odnosno omoguiti finansiranje putem vlasnikih i dugovnih instrumenata. Ipak, posljednjih godina napravljen je znaajan pomak u prevazilaenju problema pribavljanja dugoronih izvora. Evidentan je bio porast tednje graana i ako se ne radi o tednji u dugim periodima. Reklo bi se, da se polako vraalo, ve dugi niz godina, izgubljeno povjerenje u bankarski sektor sve dok se uticaj globalnih deavanja nije osjetio i na crnogorskom tritu. U Crnoj Gori je dolo do osnivanja investicionih fondova, to je dugo tumaeno kao jedan od naina da se ino-kapitalu stvore navedeni uslovi. Danas posluje 5 takvih fondova. Razvoj trita kapitala posljednjih godina omoguio je bakama u Crnoj Gori da putem trgovinom hartijama od vrijednosti obezbijede dugorone izvore sredstava, relativno lako utrive u sluaju problema likvidnosti. Kao posljedica injenice da bankarski menadment, sve vie eli da privue raspoloivu tednju u svoje banke, sve vie dolazi do razvoja investicionog bankarstva u Crnoj Gori. Tako je osnovana i prva investiciona banka IBM, nekadanja Pljevaljska banka. Banke osnivaju i penzione fondove, tj. drutva za upravljanje penzionim fondovima. Period do poetka uticaja svjetske ekonomske krize u Crnoj Gori bi se mogao okarakterisati kao period u kome postoji manjak dugoronih sredstava za finansiranje banaka, ali i kao period u kojem se stavara pozitivan ambijent za razvoj mogunosti dugoronog finansiranja kroz rast tednje, povratak povjerenja u bankarski sektor i ekspanziju trita kapitala. Kretanja sa svjetskih trita prenijela su se i na Crnu Goru, to je rezultiralo povlaenjem depozita koji se u prvom kvartalu 2009. godine procjenjuju na 500 miliona eura. Uzdrmano je povjerenje u stabilnost crnogorskih banaka i dolazi do pada trinih indeksa. Naime, sva tri indeksa, u kontinuitetu od poetka 2008. godine, biljee pad. Moste je, u odnosu na kraj 2007. godine zabiljeio pad od 61%, dok su NEX20 i NEX PIF bili nii za 55,2% i 66,4%, respektivno95.

Indeksi su bili znatno ispod nivoa sa kraja septembra 2007. godine. Na godinjem nivou, Moste je zabiljeio pad od 66,8%, dok su NEX20 i NEX PIF opali za 61,1% i 70,2%. U odnosu na njihove istorijski maksimalne vrijednosti (dostignute u 2007. godini), indeksi su na kraju septembra 2008. bili nii i to Moste za 74,1%, NEX PIF za 74,0% i NEX20 za 68,5%, detaljnije: Centralna banka Crne Gore, 2008. Izvjetaj glavnog ekonomiste CBCG (Septembar): str. 72.

95

87

Tabela 20: Prosjeno ponderisane pasivne kamatne stope na crnogorskom bankarskom tritu u periodu od 2007. godine do marta 2010. godine
2007 3,47 3,36 3,49 3,35 3,48 3,35 2008 4,09 4,09 4,33 4,32 4,2 4,19 2009 3,32 3,32 4,50 4,50 3,87 3,87 mart 2010 3,46 3,47 4,53 4,53 3,97 3,98

Prosjeno ponderisane kamatne stope za pravna lica: Prosjene ponderisane kamatne stope za fizika lica: PROSJENE PONDERISANE PASIVNE KAMATNE STOPE:

PPPNS96: PPPES97: PPPNS: PPPES: PPPNS: PPPES:

Izvor: Centralna banka Crne Gore, Monetarna statistika

U 2008. godini u odnosu na 2007. godinu dolo je do porasta pasivnih kamatnih stopa, nominalnih i efektivnih. U 2009. godini prosjeno ponderisane kamatne stope za fizika lica su bile vee u odnosu na 2008. godinu, dok su za pravna lica smanjene. U martu 2010. godine prosjeno ponderisane kamatne stope za fizika lica su nastavile pozitivan trend rasta pri emu je ovaj put to bio sluaj i sa prosjeno ponderisanim kamatnim stopama za pravna lica.

5. Usklaenost sa Bazelskim kriterijumom

Bazelski komitet za superviziju banaka ve nekoliko godina radi u ovoj oblasti, neposredno i posredstvom veza sa supervizorima banaka, u svim djelovima svijeta. Komitet je posebno pripremio dva dokumenta za objavljvanje i to : detaljni set osnovnih principa za efikasnu superviziju banaka (Bazelski osnovni principi) i kratak prikaz postojeih predloga, upustava i standarda Bazelskog komiteta, od kojih se na veinu odnosi dokument Osnovni principi. Bazelski osnovni principi se sastoje od dvadesetpet principa koji su temelj efikasnog supervizorskog sistema. Principi se odnose na: Preduslove za efikasnu superviziju banaka Izdavanje dozvola i struktura Opreznosni propisi i zahtjevi Metode za stalnu superviziju banaka Neophodne informacije Zvanina ovlaenja supervizora Meudravno bankarstvo Principi su minimalni zahtjevi i u mnogim sluajevima neophodno ih je dopuniti drugim mjerama kreiranim da bi se zadovoljili specifini uslovi ili regulisali rizici u finansijskim sistemima pojedinih zemalja. Centralna banka Crne Gore je posljednjih godina pokazala interesovanje i spremnost za usvajanje Bazelskih kriterijuma i njihovu implementaciju u Crnoj Gori. Zakonska regulativa se u potpunost zasniva na standardima koje propisuju Bazel I i II. Centralna banka Crne Gore je, takoe, napravila pomak u ostvarivanju meunarodne saradnje iz oblasti supervizije banaka zakljuujui Memorandum o razumijevanju i saradnji u oblasti kontrole banaka sa velikim brojem zemalja. Na taj nain ojaava se postojea supervizorsku mrea, a sa bankama koje posluju na razliitim tritima ostvaruje se puna saradnja u praenju rizika u poslovanju. Centralna banka kontinuirano radi na jaanju internacionalnog aspekta supervizije, usaglaavanju sa propisima EU, jaanju transparentnosti rada trita i adekvatnoj upotrebi resursa. Razvoj i irenje trita kao i
96 97

Prosjene ponderisane pasivne nominalne kamatne stope. Prosjene ponderisane pasivne efektivne kamatne stope.

88

izmijenjeni ekonomski uslovi utiu na sistem i njegove mogunosti, stoga je povezivanje i saradnja centralnih banaka od velikog znaaja za stabilnost evropskog bankarskog sistema, u kojem danas posluju iste, velike banke. Memorandum o saradnji u oblasti kontrole banaka CBCG je do sada potpisala sa Centralnim bankama i supervizorima Slovenije, Srbije, Albanije, Makedonije, Maarske, Hrvatske, BiH, Rusije, Grke, Bugarske i Kipra. Poslovanje crnogorskih banaka u 2009. godini je uslovljeno prevashodno potpunom primjenom novog Zakona o bankama i podzakonske regulative Centralne banke. U protekloj godini, otpoela je primjena novog Zakona o bankama, koji je u visokom stepenu usklaen sa tekovinama evropskog zakonodavstva. Novim Zakonom o bankama propisana je obaveza bankama da usklade poslovanje i po pitanju adekvatnost kapitala, odnosno izraunavanja potrebnog kapitala u skladu sa regulativom Centralne banke i pravilima kojim je omoguena primjena Bazela II. Dakle, primjena nove metodologije za izraunavanje potrebnog kapitala banke ukazuje na potrebu obezbjeenja dodatnih sredstava za dostizanje propisanog nivoa kapitala, prevashodno dokapitalizacijom banke. Crna Gora je, takoe, po ugledu na zemlje EU donijela Zakon o mjerama za zatitu bankarskog sistema, s ciljem zatite bankarskog sektora od posljedica svjetske finansijske krize i ouvanja njegove sigurnosti i stabilnosti. Ovim Zakonom drava garantuje za sve depozite, otvara se mogunost za kreditnu podrku drave bankama, davanje dravnih garancija za meubankarsko kreditiranje, mogunost uea drave u dokapitalizaciji bankarskog sistema i dr. Mjere za zatitu bankarskog sektora odnose se na banke koje su osnovane i posluju u Crnoj Gori, a pored ostalog, podrazumijevaju obezbjeenje finansijskih sredstava za obezbjeenje likvidnosti, kao i dokapitalizaciju banke, radi obezbjeenja solventnosti banke.

89

6. Upravljanje pasivom banke XYZ

Komercijalne banke formiraju ukupne izvore prikupljanjem depozita od domaih fizikih i pravnih osoba, odnosno rezidenata, pribavljanjem inostranih kredita i uzimanjem depozita od stranih banaka i drugih stranih osoba- nerezidenata, izdavanjem dunikih i vlasikih hartija od vrijednosti kao i obraunom rauna dobitka i gubitka, raznih oblika rezervi u skladu sa odredbama Zakona o bankama i odlukama akcionara banaka. Depoziti domaih pravnih osoba rezidenata su obaveze banke prema trgovakim drutvima, dravi, prema raznim finansijskim i nefinansijskim institucijama i obaveze prema neprivrednim i svim ostalim pravnim osobama u zemlji. Depoziti domaih pravnih osoba vrlo su znaajan izvor unutar ukupnih bankarskih depozita i ine znaajan dio finansijskog potencijala banaka. Prikupljanjem depozita pravnih osoba banke poveavaju ukupne raspoloive izvore sredstva potrebne za kreditiranje tekueg poslovanja i razvoj dravnih i drugih subjekata koji ne raspolau sa dovoljno sredstava za finansiranje svojih aktivnosti.Osnovni, mada ne i jedini, izvor svih depozita, pa i depozita pravnih osoba, jeste ostvareni bruto domai proizvod (BDP), bez obzira to na njegovu visinu i strukturu djeluje i niz drugih faktora. U ovom radu: (1) prikazana je visina i dinamika ukupnih bankarskih izvora banke XYZ za period 2003- 2008, (2) ukazano je na znaaj depozita pravnih lica u finansijskom potencijalu, (3) analizirane su vrste, sektorska i valutna struktura depozita pravnih lica, (4) ispitana je korelacija elastinosti depozita pravnih lica i BDP-a, (6) u zakljuku su rezimirani rezultati istraivanja. Dobijeni rezultati istraivanja mogu korisno posluiti bankama prilikom utvrivanja i sprovoenja njihove poslovne politike, posebno politike prikuplanja sredstava i politike plamana.

Depoziti pravnih lica u finansijskom potencijalu i visina i struktura ukupnih izvora sredstava banke XYZ Finansijski potencijal banke ili ukupne izvore sredstava ine sopstveni izvori banke kao i prikupljeni depoziti i pribavljeni kredti od domaih i stranih fizikih i pravnih lica u zemlji i iz inostranstva. U sljedeoj tabeli prikazana je visina i struktura finansijskog potencijala kao i kretanje osnovnih vrsta izvora sredstva banke XYZ u poslednjih est godina, dok grafik sadri prikaz uea depozita pravnih lica u potencijalu i u ukupnim depozitima banke. Tabela 21: Visina i struktura ukupnih izvora banke XYZ u periodu od 2003. do 2008. godine, u milionima eura
Ukupni izvori banka Godina 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Iznos 26.41 35.531 50.06 87.512 146.077 157.637 Struktura 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 Depoziti pravnih lica Iznos 16.374 22.991 28.658 43.048 58.655 76.650 Udio% 62,00 64,71 57,25 49,19 40,15 48,62 Depoziti stanovnitva Iznos 3.434 5.012 10.591 26.475 51.119 44.588 Udio% 13,00 14,11 21,16 30,25 34,99 28,29 Ukupno depoziti Iznos 19.808 28.003 39.249 69.523 109.774 121.238 Udio% 75,00 78,81 78,40 79,44 75,15 76,91 Ostali izvori Iznos 6.602 7.528 10.811 17.989 36.303 36.399 Udio 25,00 21,19 21,60 20,56 24,85 23,09

Finansijski potencijal, kojeg ine ukupni izvori sredstva banke, povan je sa 26.4 miliona eura u 2003. godini na 157.63 miliona eura u 2008. godini, dakle oko 6 puta ili sa prosjenom godinjom stopom rasta od 54,29% za prvih pet godina, dok je u posljednjoj godini ostvarena najmanja stopa rasta od 7,91%. U strukuturi ukupnih izvora navei rast pokazuju depoziti stanovnitva koji su poveani sa 3.43 miliona eura u 2003. godini na 51.11 miliona eura u 2007. godini to je priblino 14,88 puta ili prosjeno godinje ostvareni rast iznosio je 100,08%. Meutim, 90

u 2008. godini je dolo do smanjenja ove vrste depozita. Udio depozita stanovnitva u ukupnim izvorima sredstva se kretao u ovom periodu od 13% do 28,29%, to predstavlja znaajno poveanje. Grafik 37: Udio depozita pravnih lica u finansijskom potencijalu i u ukupnim depozitima banake XYZ u periodu od 2003. do 2008. godine, u procentima
90,00 80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 82,66 62,00 82,10 73,02 64,71 57,25 61,92 49,19 53,43 40,15 63,22 48,62

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Uee depozita pravnih lica u fin. potencijalu Uee depozita pravnih lica u ukupnim depozitima

Depoziti pravnih lica su ostvarili rast sa 16.37 miliona eura u 2003. godini na 76.65 miliona eura u 2008. godini, ili u estogodinjem periodu porasli su za oko 4,68 puta. Prosjena godinja stopa rasta za ovu vrstu depozita iznosila je 36,44%, to je znatno manje u odnosu na prosjenu godinju stopu rasta depozita stanovnitva.Visina udjela zavisi prvenstveno od intenziteta kretanja depozita pravnih osoba i politike korienja kredita banke u inostranstvu, ali i od ostalih razloga kao to su ugled, stabilnost i povjerenje banke, politika situacija i slino. Ostale izvore ili ostalu pasivu ine obaveze prema kreditima i pozajmicama (kratkorone- do jedne godine i dugorone- preko jedne godine), obaveze prema Vladi, rezerve za potencijalne kreditne gubitke po vanbilansnim izloenostima, ostale obaveze, kao i kapital banke koji je povean sa 5.974 miliona eura u 2003. godini na na 27.935 miliona eura u 2008. godini. Ostali izvori su tokom perioda takoe bili u porastu i to od 6.6 miliona eura u 2003. godini do 36.3 miliona eura u 2008. godini, a njihov udio u ukupnoj pasivi banke je varirao.

91

Visina i struktura depozita pravnih lica i depoziti pravnih lica prema vrstama Radi ocjene vanosti depozita pravnih lica u ukupnim izvorima banke kao i procjene mogunosti njihovog daljeg rasta potrebno je analizirati obiljeja pojedine vrste depozita, strukturu depozita po institucionalnim sektorima kao i valutnu strukturu depozita pravnih lica. Banke prikupljaju razne vrste depozita pravnih osoba. Neki od njih imaju osobine depozita po vienju, s kojima njihovi vlasnici neogrnieno raspolau, drugi su oroeni ili ogranieni i sa njima se raspolae u skladu sa odredbama ugovora sklopljenog izmeu banke i vlasnika depozita. Narednim primjerima prikazana je visina i struktura depozita banke XYZ po vrstama. Tabela 22: Visina i struktura depozita pravnih lica banke XYZ prema vrstama depozita u periodu od 2003. do 2008. godine, na kraju perioda, u milionima eura i procentima
Ukupni depoziti pravnih lica Godi na 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Iznos 16.374 22.991 28.658 43.048 58.655 76.650 Struktura 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 Depoziti po vienju Udio Iznos % 4.679 28,58 10.524 46,00 16.942 59,00 25.851 60,00 27.836 47,00 44.229 57,70 Do 3 mjeseca Udio Iznos % 11.446 69,90 6.724 29,00 4.045 14,00 3.539 8,00 14.548 25,00 734 0,96 Do jedne godine Udio Iznos % 249 1,52 4.077 18,00 1.450 5,00 8.476 20,00 11.220 19,00 10.817 14,11 Do tri godine Udio Iznos % 0 0,00 666 3,00 5.199 18,00 4.171 10,00 4.035 7,00 19.301 25,18 Preko tri godine Udio Iznos % 0 0,00 1 4,00 1.022 4,00 1.011 2,00 1.016 2,00 1.569 2,05

Depozite po vienju ini depozitni novac pravnih osoba kao zbir novanih sredstava na iroraunima umanjen za novana sredstva u platnom prometu, odnosno za ekove u blagajnama banaka u ekove poslate na naplatu. Depoziti po vienju predstavljaju transakcione depozite kojima pravne osobe raspolau neogranieno i to u najveoj mjeri za obavljanje svakodnevnog platnog prometa. Banke na tu vrstu depozita plaaju minimalnu kamatu. Iznos sredstava na tim raunima je vrlo promjenjiv, dakle osciliraju, ali posmatrano u cjelini ona su najjeftiniji izvor. Banke ova sredstva, po odbitku obavezne rezerve i rezerve za likvidnost, koriste prvenstveno za ulaganja u kratkorone plasmane i tako ostvaruju dobru zaradu. Grafik 38: Visina depozita pravnih lica banke XYZ u periodu od 2003. do 2007. godine prema vrstama, u procentima
100% 80% 60% 40% 20% 0% 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Depoziti po vienju Do tri godine

Do 3 mjeseca P reko tri godine

Do jedne godine

92

Depoziti po vienju pravnih lica banke XYZ poveani su sa 4.679 miliona eura u 2003. na 44.229 miliona eura. u 2008. godini, dakle 9,4 puta. Njihov udio u ukupnim depozitima banke se poveao sa 28,58% u 2003. godini na 57,70% u 2008. godini, to u toj godini predstavlja najznaajnije uee u ukupnoj strukturi depozita. Depoziti do tri mjeseca su poveani u posmatranom periodu sa 11.446 mil. eura u 2003. godini na 14.548 mil. eura u 2007. godini. U 2008. godini dolo je do pada ove vrste depozita na 734 miliona eura i 0,96% uea u strukturi depozita pravnih lica. Uee je u 2008. godini smanjeno za 24.04% u odnosu na poetnu godinu posmatranog perioda. Depoziti do jedne godine se kreu oscilatorno tokom perioda od est godina. U 2005. godin dolo je do znaajnog smanjenja u apsolutnom iznosu, a smanjeno je i njihovo uee u strukturi . U 2005. godini nalazili su se na nivou od 5% od ukupnih depozita ili 1.450 miliona eura. U 2006. godini su porasli 5,84 puta, a u 2007. godini 1.32 puta u odnosu na predhodnu godinu, uz smanjenje u strukturi za oko 1%, takoe u odnosu na predhodnu godinu. Na kraju 2008. godine dolo je do pada od 403 miliona eura u apsolutnom iznosu, a uee u strukturi je smanjeno za 4,89 procentnih poena i iznosilo je 14,11%. Nakon 2005. godine depoziti do tri godine poinju da se smanjuju. Na kraju 2007. u odnosu na 2005. godinu bili manji 1,28 puta i iznosili 4.035 miliona eura. U 2008. godini ostvaren je najvei rast i tada je ova vrsta depozita bila vea 4,7 puta u odnosu na predhodnu godinu. Znaajno je poveano i uee u strukturi depozita pravnih lica i iznosilo je 25,18%, to je vee 18,18 procentnih poena, takoe posmatrano u odnosu na predhodnu godinu. Najmanji procenat ukupnih depozita odnosi se na depozite preko tri godine. U 2003. godini ih uopte nema, a u 2007. godini se nalaze na nivou od 2% ili 1.016 mil. eura. U 2008. godini uee ove vrste depozita poveano je 0,05% ili 553 miliona eura. Ipak, nihovo uee u ukupnoj strukturi bi se moglo okarakterisati kao nedovoljno.

Depoziti pravnih lica prema institucionalnim sektorima Prilikom analize depozita za menadment banke izuzetno je vana informacija o stanju depozita prema institucionalnim investitorima. Narednim primjerima prikazana je visina i dinamika kretanja, struktura depozita pravnih lica s obzirom na pripadnost sredstava deponovanih kod banke, i moemo zapaziti da su u strukturi depozita pravnih lica najznaajniji depoziti privrednih drutava i preduzetnika, znatno manji su depoziti Vlade Crne Gore, agencija i fondova, na treem mjestu su banke i finansijske institucije, a najmanji dio strukture odnosi se na lokalnu samoupravu. Tabela 23: Visina i struktura depozita pravnih lica banke XYZ u periodu od 2003. do 2008. godine prema institucionalnim sektorima, na kraju perioda, u milionima eura i procentima
Vlada CG, agencije i fondovi Udio % 46,98 19,54 8,00 19,00 11,40 10,28 Optine (lokalne samouprave) Udio % 3,58 4,00 2,00 4,00 12,67 4,05 Privredna drutva i preduzetnici Udio % 40,23 49,54 70,00 64,00 60,26 65,86 Banke i finansijske institucije Udio % 2,51 21,05 18,00 9,00 7,26 4,00

Ukupni depoziti pravnih lica

Neprofitne organizacije Udio % 1,55 0,85 1,00 1,00 2,33 1,98

Ostalo Udio % 5,15 5,03 1,00 3,00 6,07 13,82

God. 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Iznos 16.374 22.991 28.658 43.048 58.655 76.650

Struktura 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00

Iznos 7.692 4.492 2.176 8.278 6.688 7.883

Iznos 587 920 652 1.783 7.433 3.106

Iznos 6.588 11.389 20.096 27.413 35.344 50.482

Iznos 411 4.839 5.098 3.783 4.261 3.068

Iznos 253 195 234 488 1.367 1.520

Iznos 843 1.156 402 1.303 3.562 10.591

Depoziti Vlade Crne Gore, agencija i fondova su se smanjili sa 7.692 miliona eura u 2003.g. na 6.688 miliona eura u 2007. godini, ili 0,86 puta. Njihov udio u ukupnim depozitima pravnih lica 93

kretao od 47% u 2003. godini do 11% u 2007. godini. Udio od 47% predstavlja najvee uee ovih depozita u ukupnim depozitima pravnih lica u estogodinjem periodu. U 2006. godini depoziti biljee rast na 19% uea u strukturi i u toj godini je zabiljeen najvei apsolutni iznos. U 2008. godini dolo je do poveanja od 1.195 miliona eura, a uee u strukturi je smanjeno za 1,12 procentna poena u odnosu na 2003. godinu. Depoziti lokalne samouprave se kreu u intervalu od 587 miliona eura u 2003.godini do 7.433 miliona eura u 2007. godini, i porasli su za taj period 12,6 puta, to predstavlja pozitivan trend za banku XYZ. Najvei rast ostvaren je u 2007. godini, nankon gotovo konstantne stagnacije tokom prve etiri godine. Negativan trend rasta nastavljen je u 2008. godini kada su ovi depoziti bili manji za 4.327 miliona eura ili 8,62% u odnosu na 2007. godinu. Ipak, iznos depozita od 3.106 miliona eura u 2008. godini i 4,05% uea u strukturi su vei u odnosu na uporedne podatke za prve etiri godine. Privredna drutva i preduzetnici, odnosno obaveze banke prema preduzetnicima i privrednim drutvima predstavljaju najznaajniju kategoriju u analizi depozita sa aspekta institucionalnih sektora i kree se u intervalu od 6.588 miliona eura u 2003. godini do 50.482 miliona eura u 2008. godini. Porasli su, dakle za 7,66 puta, a njihovo uee u strukturi se povealo sa 40,23% u 2003. godini na 65,86% u 2008. godini, i tokom cijelog posmatranog perioda imali su dominantno uee u strukturi. U 2005. godini ova vrsta depozita dostigla je maksimim od 70% uea u strukturi. Karakterie ih konstantan rast u apsolutnom iznosu. Generalno pokazuju pozitivan trend to je prikazano sljedeim grafikom. Grafik 39: Struktura depozita pravnih lica banke XYZ prema institucionalnim sektorima u periodu od 2003. do 2008. godine
100% 80% 60% 40% 20% 0% 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Vlada CG, agencije i fondovi Privredna dru tva i preduzetnici Neprofitne organizacije

Op tine (lokalne s am ouprave) Banke i finans ijs ke ins titucije Os talo

Depoziti banaka i finansijskih institucija osciliraju tokom navedenog perioda. Najvea stopa rasta ostvarena je u 2005. godini kada su ovi depoziti iznosili 4.839 miliona eura i zauzimali 21% uea u strukturi. Na kraju 2008. godine ovi depoziti su se nalazili na niem nivou od 3.068 miliona eura ili 4% uea. Na depozite neprofitnih organizacija odnosi se mali procenat ukupnih depozita pravnih lica i u posmatranom periodu u kree se u intervalu od 0,85%-2,33% uea . Pozitivan trend u apsolutnom iznosu predstavlja rast sa 253 miliona eura u 2003. godini na 1.520 miliona eura u 2008. godini. U ostale depozite spadaju depoziti pravnih lica koji se ne mogu svrstati ni u jednu od ve pomenutih klasifikacija, i imaju gotovo zanemarljivo uee u strukturi.

94

Valutna strukutura depozita pravnih lica Banke prikupljaju depozite u domaoj i stranim valutama. Depoziti u domaoj valuti su u najveoj mjeri izvor za finansiranje kredita u domaoj valuti i otkup vrijedonosnih papira, dok se devizna sredstva najvie koriste za odobravanje deviznih kredita, kupovinu inostranih hartija od vrijednosti ili se mogu drati kao depoziti po vienju ili oroeni depoziti na deviznim raunima kod domaih i stranih banaka. Da li e pojedina banka dati znaaj prikupljanju depozita u domaoj ili stranoj valuti zavisi od njene poslovne politike. Meutim, vano je naglasiti da su banke dune odravati euro i deviznu likvdnost i obraunavati i izdvajati obaveznu rezervu. U sljedeoj tabeli prikazana je visina i valutna struktura depozita pravnih lica. Tabela 24: Valutna struktura depozita pravnih lica banke XYZ u periodu od 2003. do 2008. godine, stanje na kraju godine, u milionima eura i procentima

Godina 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Ukupno 16.374 22.991 28.658 43.048 58.655 76.650

Depozitidomaa valuta 16.277 21.922 26.292 41.156 57.873 75.652

Depoziti-strana valuta 97 1.069 2.366 1.892 782 998

Struktura depozita Domaa valuta % 99,41 95,35 91,74 95,60 98,67 98,70 Strana valuta % 0,59 4,65 8,26 4,40 1,33 1,30

Podaci ukazuju na to da su se depoziti u domaoj valuti u posmatranom periodu poveali 4,65 puta u konstantno imaju dominantno uee u ukupnoj strukturi depozita pravnih lica. Depoziti u stranim valutama su porasli u periodu od 2003.godine do 2005. godine 24,39 puta, i te godine su imali najvee uee u strukturi depozita- 8,26%. Nakon toga opadaju, tako da se u 2007. godini nalaze na nivou od 1% ukupnih depozita pravnih lica, ili 782 mil. eura. Bre poveanje depozita u domaoj valuti proizilazi iz spoznaje pravnih osoba da je dranje sredstva u stranim valutama podlono valutnom riziku kao i da u uslovima niskih stopa inflacije nema potrebe vriti konverziju domae valute u stranu da bi se ouvala realna vrijednost. Valutna struktura banke XYZ predstavljna je sljedeim grafikom. Grafik 40: Valutna struktura depozita pravnih lica banke XYZ u periodu od 2003. do 2008. godine, u procentima
100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Depoziti- domaa valuta

Depoziti-strana valuta

95

U 2008. godini je dolo do poveanja depozita pravnih lica i u domaoj i stranoj valuti. Depoziti u domaoj valuti su poveani 17.779 milona eura u odosu na predhodnu godinu ili 0,03%. U odnosu na 2003. godinu poveani su 59.375 miliona eura i dolo je do smanjenja njihovog uea u strukturi depozita pravnih lica 0,71%. Depoziti u stranoj valuti su takoe, u posljednoj godini navedenog primjera ostvarili rast od 216 miliona eura u odnosu na predhodnu godinu ali i smanjenje uea u strukturi od 0,03%. U odnosu na 2003. godinu depoziti u stranoj valuti su vei za 901 milion eura ili 0,71%. Ipak, tokom navedenih est godina depoziti u domaoj valuti predstavljaju dominantnu kategoriju.

Depoziti pravnih lica i bruto domai proizvod Bruto domai proizvod (BDP) mjeri ukupnu vrijednost proizvoda i pruenih usluga koje su proizvele rezidentne institucionalne jedinice tokom perioda98. Obraun bruto domaeg proizvoda Zavod za statistiku Crne Gore uraen je u skladu sa Sistemom nacionalnih rauna (SNA 93) i Evropskim sistemom nacionalnih rauna (ESA 95). Budui da je ostvareni BDP u osnovi izvor opte, zajednike, investicione i individualne potronje, ali i novaanih depozita pravnih lica, koja se u najveoj mjeri iskazuje visinom transakcionih, tednihi i oroenih depozita u bankama, u radu je ispitana korelacija i elastinost depozita pravnih lica prema BDP-u.

Elastinost depozita pravnih lica banke XYZ prema bruto domaem proizvodu Pod elastinou se podrazumijeva sposobnost ekonomske veliine da reaguje, vie ili manje intenzivno, na promjenu neke druge veliine, koja je sa njom u odnosu meuzavisnosti. Koeficijent elastinosti pokazuje koliko e se procenata promijeniti zavisna pojava Y ako se nezavisna promjenjiva X promijeni za jedan procenat. Ukoliko je koeficijent elastinosti pozitivan, rije je o pozitivnoj elastnosti dvije veliine, to znai da rast prve pojave djeluje na rast druge pojave, a ukoliko je koeficijent negativan, izmeu dvije pojave elastinost je negativna, pa rastu jedne varijabile odgovara smanjenje druge varijabile. Elastinost se moe vrlo jednostavno izraunati pomou verinih indeksa kako bi se utvrdilo kako jedna pojava reaguje na promjenu druge u odreenom vremenskom periodu. Tabela 25: Bruto domai proizvod Crne Gore i depoziti pravnih lica banke XYZ u periodu od 2003. do 2008. godine, milionima eura
Bruto drutveni proizvod Godina 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Iznos u milionima eura
99

Depoziti pravnih lica Iznos u mil. 16.374,00 22.991,00 28.658,00 43.048,00 58.655,00 76.650,00 Verini indeksi 140,41 124,65 150,21 136,25 130,68

Verini indeksi 110,58 108,70 110,39 113,70 146,58

Koeficijent elastinosti 1,27 1,15 1,36 1,20 0,89

1.510,00 1.670,00 1.815,00 2.004,00 2.278,00 3.339,00

100

Izraunate vrijednosti koeficijenata elastinosti ukazuju da su u petogogodinjem periodu koeficijenti vei od jedan, to znai da je promjena visine depozita banke XYZ elastina prema
98 99

Definicija je preuzeta od Zavoda za statistiku Crne Gore. Prema podacima objavljenim od strane Zavoda za statistiku Crne Gore. 100 Procjena Ministarstva finansija Crne Gore.

96

promjeni ostvarenog BDP-a, odnosno da je relativni rast depozita pravnih osoba banke XYZ bio vei od relativnog rasta BDP-a. Iako se koeficijent elastinosti mijenjao tokom perioda i najveu vrijednost dostigao u 2006. godini kada je rast BDP-a od 1% prouzrokovao poveanje depozita pravnih lica banke XYZ oko 0,36%. U posljednjoj godini koeficijent je manji od 1 to znai da kretanje depozita nije pratilo promjene u BDP-u, odnosno ostvaren je manji procenat rasta depozita u odnosu na procenat rasta BDP-a.

Primjena rezultata istraivanja Nakon analize bilansnih stavki banke XYZ moemo donijeti sljedee zakljuke. Prvo, banka XYZ u pomatranom periodu ostvaruje rast depozita, i to u periodu od 2003. godine do 2008. godine uveali su se priblino 6,12 puta. Nakon perioda recesija i perioda sprovoenja tranzicije u Crnoj Gori, kao i zbog dogaaja u zajednici Crne Gore i Srbije kada je u velikoj mjeri izgubljeno povjerenje u bankarski sektor, moemo rei da se povjerenje u tednju u bankama u tom periodu polako vraalo. Poveavaju se depoziti privrede i depoziti stanovnitva, mada dolazi do promjene u strukturi ovih kategorija. Bri rast ostvaruju depoziti stanovnitva i tokom perioda zauzimaju sve vei procenat uea u strukturi ukupnih izvora sredstava. To predstavlja znak povoljne poslovne politike banke u stimulisanju tednje stanovnitva uzimajui u obzir makroekonomske prilike u Crnoj Gori u tom periodu. Ipak, depoziti banke XYZ u 2007. u odnosu na 2006. godinu poveani su 1,36 puta, to je nie od objavljenog rasta depozita za bankarsko trite Crne Gore koje je iznosilo 2 puta101. Ostale obaveze banke XYZ se poveavaju. Razlog tome su obaveze koje banka XYZ ima prema Vladi CG i poveanje obaveza po uzetim kreditima i pozajmicama- kratkoronim i dugoronim. Banka XYZ, takoe izdvaja i rezerve za potencijalne kreditne gubitke po vanbilansnim izloenostima. Banka XYZ ima inherentan problem nedostatka dogoronih depozita, naroito onih preko tri godine, ije je uee u strukturi veoma malo. Sa aspekta institicionalnih sektora struktura depozita je dosta povoljna. Ako se zanemari smanjenje depozita banaka i finansijskih institucija i lokalne samouprave u 2008. godini, moemo rei da konstantno poveanje depozita privrednika i preduzetnika predstavlja pozitivan trend. Banka ostvaruje pozitivnu elastinost depozita za prvih pet godina u odnosu na BDP. Bez obzira na oscilscije u koeficijentu elastinosti, evidentno je da je svako poveanje BDP-a imalo za posledicu poveanje depozita pravnih lica banke. Tokom prvih pet godina svako poveanje BDP-a od jednog procenta dononosilo je u prosjeku poveanje depozita pravnih lica za 0,24%. Negativna elastnost u odnosu na BDP ostvarena je u 2008. godini, ili sa poveanjem drutvenog bruto proizvoda od 1% uticalo je na smanjenje depozita banke XYZ od 0,11%. Negativna elastinost zabiljeena je prvi put u 2008. godini nakon pet godina. etvrto, banka XYZ tokom perioda od 2003. do 2007. godine ostvaruje poveanje kapitala, to je predstavljeno sljedeim primjerom. Tabela 26: Kapital banke XYZ u periodu od 2003. do 2008. godine,stanje na kraju godine, u milionima eura
Godina 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Kapital 5.974 6.855 9.788 14.725 29.008 27.935 Procenat rasta u odnosu na predhodnu godinu 114,75 142,79 150,44 197,00 96,30

101

Vidjeti detaljnije: Centralna banka Crne Gore, Godinji izvjetaj glavnog ekonomiste za 2007. godinu.

97

Procenat rasta kapitala u odnosu na predhodnu godinu je u konstantnom porastu izuzev u 2008. godini. U 2007. u odnosu na 2006. godinu kapital je porastao za 97%. ili 1,9 puta. Prema izvjetaju glavnog ekonomiste Centralne banke Crne Gore za 2007. godinu kapital banke na licenciranih banaka na teritoriji Crne Gore u odnosu na kraj predhodne godine uvean je u prosjeku 1,6 puta. Banka XYZ je u toj godini ostvarila vei rast kapitala u odnosu na prosjeni na banakrskom tritu Crne Gore. U toku 2008. godine dolo je do smanjenja kapitala za 1.07 miliona eura ili 3,70% u odnosu na 2007. godinu. To je prvo smanjenje kapitala banke XYZ nakon petogodinjeg perioda intenzivnog rasta. Grafik 41: Kretanje kapitala banke XYZ u periodu od 2003. do 2008. godine, u milionima eura
35.000 30.000 25.000 20.000 14.725 15.000 9.788 10.000 5.000 0 2003 2004 2005 Kapital 2006 2007 2008 5.974 6.855 29.008 27.935

Tokom 2008. godine kada se uticaj globalnih poremeaja mogao osjetiti i u Crnoj Gori banka XYZ je ostvarila rast ukupnih izvora sredstava iako po najmanjoj stopi rasta za posljednih est godina. Dolo je i do rasta depozita banke u ukupnom iznosu i smanjenja depozita stanovnitva u odnosu na predhodnu godinu. Dolo je i do promjena u ronoj strukturi depozita. Naime, transakcioni depoziti pokazuju pozitivan trend rasta, znaajno je smanjeno uee depozita do tri mjeseca 24,04% u odnosu na 2007. godinu. Struktura je pomjerena u korist depozita do tri godine gdje je dolo do poveanja od 18,18% u odnosu na 2007. godinu i predstavlja pozitivan trend. Sektorska struktura u 2008. godini nije bitnije izmijenjena. Privredna drutva i preduzetnici i dalje imaju navee uee u ukupnoj strukturi depozita pravnih lica. Dolo je ipak, do smanjenja depozita banaka i drugih finansijskih institucija i optina (lokalne samouprave). Zabiljeen je i znaajniji rast depozita u domaoj valuti u odnosu na depozite u strnim valutama, a nivo njihovog uea u ukupnim depozitima se nalazio na prilino ujednaenom nivou u odnosu na 2007. godinu. Bez obzira na smanjenje kapitala banka XYZ je na kraju 2008. godine ostvarila pozitivan finansijski rezultat, i time nastavila pozitivan petogodinji trend. Meutim, sve nestabilnija deavanja na crnogorskom bankarskom tritu i nezadovoljavajue bilansne performanse uvele su banku XYZ u zonu poslovnog gubitka ve u prvom kvartalu 2009. godine kada je ostvarila neto gubitak od 746 hiljada eura. U drugom kvartalu 2009. godine ostvaren je manji neto gubitak i iznosio je 549 hiljada eura, dok je trei kvartal 2009. godine zavren sa pozitivnim finansijskim rezultatom od 484 hiljade eura. Na kraju etvrtog kvartala 2009. godine banka je ostvarila dobit 2,4 puta veu u odnosu na trei kvartal i iznosila je 1.161 hiljada eura.

98

Zakljuak
Proces upravljanja pasivom je integralni dio strategije upravljanja aktivom i pasivom banke, i podrazumijeva definisanje strategijskog plana banke, primjenu i kontrolu bankarskih procesa, kvalitet i likvidnost sredstava i obaveza banke. Cilj upravljanja aktivom i pasivom banke odnosi se na ostvarivanje stabilnog, irokog i stalno rastueg toka neto prihoda od kamata. Ostvarivanje ovog cilja se postie optimalnom kombinacijom nivoa aktive i pasive i finansijskog rizika banke. Kapacitet banke u preuzimanju rizika limitiran je kapitalom, depozitima, regulativom i kreditnim rejtingom. Putem ALM koncepta uspostavlja se korelaciona veza izmeu rizika i profitabilnosti pojedinih bankarskih transakcija. Na ovaj nain se naglaava profitabilnost banke uz kontrolu rizika i adekvatnosti kapitala u banci. Putem ALM koncepta mogue je upravljati sa kreditnim rizikom, kamatnim rizikom, rizikom likvidnosti, valutnim rizikom, garancijskim i deviznim rizikom. Primenom ALM koncepta upravlja se sa bilansnom i vanbilansnom strukturom banke, u smislu kratkoronog reagovanja na promene kojima je poslovna banka izloena na dinaminom finansijskom tritu. ALM se znaajno promijenio u posljednje dvije decenije sa rastom i integracijom finansijskih institucija i pojavom novih finansijskih proizvoda i usluga. Nove informacije zasnovane na novim aktivnostima i finansijskim inovacijama poveale su broj endogenih i egzogenih rizika, kao i stepen korelacije meu njima. Shodno tome, struktura instrumenata bilansa stanja postala je sloenija i nestabilnost u bankarskom sistemu je poveana. Ovakav razvoj zahtijeva objektivnije korienje kvantitativne sposobnosti za upravljanje rizicima i poboljanje performansi, naroito nakon aktuelnih deavanja koja su izazvala jednu od najveih ekonomskih kriza u istoriji. Postoji mnogo teorija koje analiziraju ta su razlozi koji su doveli do globalne finansijske krize, ali sigurno je da se u centru svih teorija nalaze investitori, ija je neupuenost i nepromiljenost uveliko doprinijela njenom nastanku. Finansijske institucije, ukljuujui neke od najpozantijih banaka na svijetu, takoe su doprinijele naruavanju procesa upravljanja rizikom. U nekim sluajevima nisu shvatile da su rizici ve postojali za proizvode koje su prodavali. A u drugim sluajevima obmanuli su potencijalne investitore u vezi sa pomenutim rizicima. S druge strane, nagli razvoj velikog broja finansijskih inovacija na tritima kredita, te ulazak cijelog finansijskog sektora u jo sloenije oblike sekjuritizacije dovelo je trite u stanje u kome su kapaciteti za rjeavanje problema postali nedovoljni. Narastajui obim, kao i stalno uslonjavanje sekjuritizacije, tijela za finansijsku superviziju i rejting agencije su doekale u potpunosti nespremno. Zaista je teko objasniti injenicu da je dolo do drastinog pada kreditnih rejtinga za veinu stabilnih banaka, to jasno pokazuje da su i najvee agencije za kreditni rejting bile prevarene lanom veliinom balona sazidanog od finansijskih derivata. Velika povezanost bankarskog sektora uticala je na brzo irenje kontaminiranim sredstvima. Posledica je bila kriza likvidnosti, porast kamatnih stopa u meubankarskom kreditiranju, kao i opte nepovjerenje izmeu uesnika na kreditnom tritu. Na finansijskim tritima je nastupila panika, a da bi se posledice krize ublaile bila je neophodna intervencija centralnih banaka, prije svih FED-a i ECB-a. Kriza se brzo prenijela na trita kapitala razvijenih zemalja, zemalja u razvoju i privreda u tranziciji, koje je karakterisalo opadanje svih berzanskih indikatora, kao i prometa na berzama. Tokom kriznih deavanja koja su obiljeila predhodnih par godina najvei problem bankarskom sektoru predstavljao je problem rastue nelikvidnosti. Ekonomska je teorija saglasna da su rizik i povjerenje inherentni prirodi bankarstva. Zanemarivanje tih dviju temeljnih bankarskih kategorija moe rezultirati nelikvidnou banke, ili jo pogubnije, njenom insolventnou. U malim i relativno zatvorenim trinim ekonomijama poetni indikator koji upuuje da neto s bankom nije u redu je nedostatak sredstava kojim bi banka podmirila tekue obveze. U takvom sluaju, orijentacija na spasonosnu injekciju sekundarnih izvora likvidnosti sa novanog trita ili iz emisionih kanala znai izbjegavanje steaja. Ipak, pravi uzroci krize ostaju latentni i prijete novom krizom u skoroj budunosti.

99

Jedan od kljunih izazova koji je pred centralnom bankom, ali i bankama pojedinano je kako da se povea tednja gradana. Zbog efekata globalne ekonomske krize novac e biti skup, a izvori kreditiranja ogranieni. Zato e svaki novana jedinica poloena u banke biti znaajana. Raunica je jasna, obim novih kredita, u velikoj meri odredie obim nove tednje. Deavanja posljednjih godina su uticala na znaajno smanjenje depozita privrede i stanovnitva, koje je inae, karakteristino za periode poremeaja na finansijskim tritima. Tada deponenti poinju da gube povjerenje u bankarski sektor. Znatno se mijenja rona struktura sredstava uloenih banku. Poveava se broj depozita koji su oroeni na krae rokove, ime se se stvara problem dugoronog finansiranja za banke, i moe imati reperkusije na sistem u duem vremenskom periodu. Depoziti banke predstavljaju tradicionalno najvaniji izvor sredstava i banka depozit vidi kao jeftin izvor sredstava. U priodu globalizacije i internacionalizacije bankarstva tenja banaka da prikupe veu bazu depozita postala je sve izraenija, naroito kroz inovativne oblike bankarskih rauna i povlastica koje su sve vie nudile svojim klijentima bez obzira o kojoj vrsti depozita se radi. U stabilnim uslovima promjene u strukturi depozita vezuju se za sve vee uee kamatonosnih depozita i razliitih inovativnih oblika prikupljanja tednje. U uslovima kontrakcije privredne aktivnosti ili u periodu okova deponenti nerado polau novana sredstva u banku ili ih oroavaju u kraim rokovima. Slina situacija karaktristina je i za trite kapitala. Tokom globalne finansijke krize koja je obiljeila posljednih par godina, investitori koji su raspolagali slobodnim novanim sredstvima nijesu pokazivali interesovanje za plasman u hartije od vrijednosti u periodu pada gotovo svih berzanskih indeksa. Stoga su i intervencije sa vlastitim hartija od vrijednosti bile ograniene. Meutim, drugi oblici zaduenja kao to su meubankarski krediti i krediti centralnih banaka su dobili na znaaju. Centralne banke su zajedno sa vladama zemalja koje su bile pogoene uticajima globalne krize upumpavali znaajna likvidna sredstva, to je predstavljalo mjeru za poveanje likvidnosti bankarskog sektora sa neposrednim uticajem na ekonomiju u cjelini. Nedepozitni izvori sredstava se, tradicionalno, javljaju kao potreba banke za finansijskim sredstvima koja je potrebno pribaviti u relativno kratkom roku. Bez obzira na odreene prednosti pribavljanje nedepozitnih izvora sredstava za banku nije jednostavno i uslovljeno je veliinom banke, kao i zakonskom regulativom centralnih banaka i drugih regulatornih tijela. Tokom kriznih godina ovakav nain prikupljanja dodatnih sredstava je esto korien, naroiti kada se radi o kreditima centralne banke. Mjere regulatornih vlast su kroz odobrena sredstva i zakonsku regulativu su, nakon brojnih oprenih diskusija, ponovo dale na znaaju intervencionostikom pristupu kao jednom od naina de se reaguje na trine okove i njihove posljedice. Kapital banka se tokom pomenutih deavanja pokazao kao neadekvatan i nije doprinio ostvarivanju osnovnih ciljeva u poslovanju banke, a to su: ostvarivanje profitabilnosti i odrivosti. Uprkos tome to su Bazelski kriterijumi kao set pravila koji se odnose na regulaciju kapitala u bankama u cilju jaanja bankarskog sektora i ostvarivanja finansijske stabilnosti, bili usvojeni u veini zemalja, nijesu se pokazali kao dovoljni da zatite bankarski sistem. Stoga se nametnulo pitanje preispitivanja postojeeg sistema i aktuelnih kriterijuma. Nametnula se potreba za rigidnijim nainima u definisanju bankarskog kapitala. Iskustvo je pokazalo da su na poremeaje bolje reagovale one banke koje su imale znaajnije rezerve. Usvojena je nova, detaljna zakonska regulativa u oblasti dokapitalizacije, nacionalizacije, likvidacije i preuzimanja banke od strane neke druge. Sve navedene promjene znaajno utiu na koncept upravljanja pasivom banke iji su efekti prisutni u svim sferama bankarskog poslovanja, ak moemo govoriti i o njihovom uticaju na makroekonomski ambijent zemlje. Vlasti evropskih zemalja su osim pomenutih uvele i dodatne mere kako bi spreile dalje irenje ekonomske krize, i zasnivale su se na koordiniranoj akciju da bi se izbegle jednostrane odluke sa moguim negativnim posledicama. Svakom ulagau i tedii trebalo je vratiti poverenje i da poboljati stanje na meubankarskom tritu. U nekim zemljama donijeta je odluka da se stvori dugoroni dravni fond za odravanje finansijske stabilnosti i ukloni ogranienje osiguranog iznosa tednje. Svesni injenice da su finansijske transakcije su sastavni dio ivota, jer ljudima omoguuju

100

kupovinu, plaanje usluga, otplatu kredita, tednju i investicije vano je bilo podrati bankarski sistem u celini i intervenisati u pojedinim sluajevima. Nakon zavrenog proces privatizacije i restrukturiranja crnogorskog bankarskog sistema i usvajanja liberalnije zakonske regulative u pogledu uea inostranih banaka na naem tritu globalna deavanja prenijela su se i na Crnu Goru. Period prije finansijske krize mogao se okarakterisati djelimino kao faza prosperiteta crnogorskog bankarskog sektora ali sa jo uvijek prisutnim specifinim rizicima poput politikih, jo uvijek nedovoljnog povjerenja u bankarski sektor koji je posljedica injenice da je Crna Gora u posljednjoj deceniji predstavljala prilino nestabilno podruje. Situacija u Crnoj Gori u pogledu efekata okova i mjera za spreavanje njihovih negativnih uticaja nije u mnogome bila razliita od one na svjetskim tritima. Banke su se suoile sa problemom likvidnosti, solventnosti, potrebe za dodatnim kapitalom u bankama, drastinim padom depozita. Regulatorne vlasti su donijele set mjera koji su se odnosle na spreavanje irenja efekata svjetske ekonomske krize i to u oblasti: garancije depozita, kapitala, obavezne rezerve i likvidnosti. U spreavanju problema koji su zahvatili bankarski sektor uee su uzele dravne vlasti kroz pomo ugroenim bankama iz sredstava budeta u vidu kratkoronih kredita. Posljedice krize u razvijenim zemljama se reflektuju najvie u vidu: nie stope ekonomskog rasta, nie likvidnosti na tritu kapitala, bankrotstva banaka i preduzea, slabljenja povjerenja u bankarski sistem. U zemljama u razvoju iji se ekonomski rast oslanja na strane direktne investicije i koje imaju uvozno zavisnu ekonomiju, kakva je Crna Gora, posljedice krize e se najvie osjetiti u srednjem roku. Ekonomije ovih zemalja bie suoene sa: oteanim pristupom inostranim izvorima finansiranja, oteanim uslova za dobijanje potroakih i investcionih kredita, a sve to zajedno uslovie sporiji privredni rast u narednom periodu. Meunarodne finansijske institucije smatraju da ova kriza moe imati dugorone posljedice na ekonomije u svim zemljama i da predstavlja izazov za razvijene zemlje, na elu sa SAD-om da u narednom periodu donesu odluke koje se tiu reforme meunarodnog finansijskog sistema, a posebno u dijelu jaanja nadzora nad finansijskim tritem, veu odgovornost agencija za kreditni rejting i rukovodstva u bankama. Ipak, vana je injenica da su se finansijski lomovi deavali kroz istoriju, i deavae se i u budunosti. Recesivna vremena su najnormalnija pojava u ekonomijama i dio su poslovnih ciklusa. Kroz istoriju, u nekoliko navrata, pratimo izrazito duboku recesiju koja je imala dugorone posljedice po ekonomiju. Ukoliko analiziramo recesije u SAD, moemo primijetiti da se takva anomalija pojavila u nekoliko navrata. Finansijska trita strahuju od pojavljivanja takvih okolnosti, jer ona sugeriu izrazito dugo vrijeme potrebno za oporavak, te samim tim ne predstavljaju naroito privlanu okolinu za ulaganje bez obzira na niske cijene i potencijalno visoke prinose. Stoga se namee potreba za snanijim regulatornim okvirom i veoj posveenosti banaka konceptu upravljanja aktivom i pasivom, kao mjerama za suzbijanje predimenzioniranosti bilansnih pozicija u sprezi sa postojeim rizicima. Upravljanje bilansom se moe definisati kao mehanizam za kontrolu rizika sa kojim se suoavaju banke, a koji se javlja kao posljedica neusklaenosti imovine i obaveza, bilo zbog promjena u likvidnosti ili u kamatnim stopama. Ipak, ALM koncept ne podrazumijeva samo kontrolu rizika. Ostvarivanje stabilnosti poslovanja banke kroz primjenu ALMa otvara mogunost za poveanje neto vrijednosti i doprinosi odrivosti banke u duem vremenskom period. Efikasno upravljanje aktivom i pasivom na jednostavan nain kombinuje tehnike portofolio menadmenta, tj. imovine i obaveza, u koordiniranom procesu. Dakle, centralna tema ALM-a je koordinacija cjelokupnim bilansom stanja banke. Strategija upravljanja bilansom nije nov alat u procesu planiranja odnosno, on je evoluirao iz jednostavnih ideja o neusklaenoj ronosti pozicija aktive i pasive u razliitim vremenskim horizontima, u okvirima koji ukljuuju sofisticirane tehnike u sluaju trajanja neusklaenosti, kolebanja cijena, kao i korienjem statikih i dinamikih simulacija. Upravljanje pasivom banke kao sastavni dio ove strategije u savremenim uslovima, nakon perioda kriznih deavanja, podrazumijevalo bi intenzivniju kontrolu kretanja rasta bilansnih stavki, naroito u oblasti kapitala, u korelaciji sa rigdnijim zakonskim mjerama. Budui da se strategija 101

upravljanja pasivom banke zasniva na razvijenom finansijskom tritu i da se potrebne korekcije ostvaruju trinim operacijama, polje djelovanja bankarskog menadmenta na formiranje performansne bilansne pozicije je iroko i ogranieno monetarnom politikom date zemlje, kao i prudencionom kontrolom. Monetarna politika moe da utie na kreditni potencijal, tj. na depozitna sredstva banke, rigidnijom politikom obavezne rezerve, a prudenciona kontrola, propisivanjem adekvatnije stope kapitala banaka u odnosu na ukupnu ili rizinu aktivu poslovne banke. ALM je organizacijski zasnovan na centralizovanom nainu i sa toga nivoa vri se upravljanje aktivom i pasivom. U velikim bankama trinih privreda postoje komiteti za ALM i u njih ulaze menaderi, a u manjim bankama sprovoenje ALM-a vri odbor direktora. Ovo tijelo sastaje se periodino i analizira programirano i ostvareno po profitnim centrima banke. Kod velikih banaka centri za praenje i odluivanje prenose se na regionalne centre koji imaju ovlaenja ali i odgovornost za upravljanje aktivom i pasivom banke. Stoga, aktivniji pristup u ostvarivanju efikasnog koncepta upravljanja aktivom i pasivom banke odnosi se u najveoj mjeri na pomenute structure, koje bi kroz bolje kontrolisan nain u primjeni ovog koncepta doprinijele odrivosti sopstvenih banaka, bankarskog sistema i stvorile jai tit u sluaju novih okova.

102

LITERATURA
1. Bank of England. 2009-2010. Monetary & Financial Statistics. London: Bankstats (February, June). 2. Bank of England. 2008. Financial Stability Report. London: Bankstats. April. 3. Bank of Slovenia. 2009-2010. Aggregated balance sheet of euro area monetary financial institutions, excluding Eurosystem. Ljubljana: Monetary statistics. (January, March). 4. Bank of Slovenia. 2006-2010. Average interests rates on deposits and loans of households and nonfinancial corporations. Ljubljana: Monetary statistics. (January). 5. Banque de France. 2008. Special issue on liquidity. Paris: Financial Stability Review. February. 6. Banque de France. 2008. Negotiable Debt Securities. Paris: Monthly Review (October, November, December). 7. Banque de France. 2009. Negotiable Debt Securities. Paris: Monthly Review (January, February). 8. Basel Committee on Banking Supevision. 2006. International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards. Basel: Bank for International Settlement. Working Paper (June). 9. Beltran, Daniel and David Draper. 2008. Estimating the Parameters of a Small Open Economy DSGE Model: Identifiability and Inferential Validity. United States: Board of Governors of the Federal Reserve System. International Finance Discussion Paper (November). 10. Board of Governors of the Federal Reserve System. 2004 -2010. Commercial Banks in the United States, Assets and Liabilities. United States: The Federal Reserve Board. Statistical Supplement to the Federal Reserve Bulletin. 11. Board of Governors of the Federal Reserve System. 2004 -2010. Commercial Banks in the United States, Assets and Liabilities. United States: The Federal Reserve Board. Statistical Release. 12. Board of Governors of the Federal Reserve System. 2005 - 2010. Domestic and Foreign Offices, Insured Commercial Bank Assets and Liabilities. United States: The Federal Reserve Board. Statistical Supplement to the Federal Reserve Bulletin. 13. Board of Governors of the Federal Reserve System. 2005 - 2010. Domestic and Foreign Offices, Insured Commercial Bank Assets and Liabilities. United States: The Federal Reserve Board. Statistical Release. 14. Board of Governors of the Federal Reserve System. 2000. Division of Banking Supervision and Regulation. United States: The Federal Reserve Board. Commercial banks examination manual (May). 15. Board of Governors of the Federal Reserve System. 2010. Flow of Funds Accounts of the United States. United States: The Federal Reserve Board. Statistical Release (March). 16. Board of Governors of the Federal Reserve System. 2006- 2010. Selected Interests Rates. United States: The Federal Reserve Board. Statistical Release. 17. Board of Governors of the Federal Reserve System. 2006- 2010. Statistical Release. United States: The Federal Reserve Board. 18. Brunnermeier, Markus K. 2008. Deciphering the Liquidity and Credit Crunch 2007-08. Cambridge: National Bureau of Economic Research. Working paper (December). 19. Campbell, John Y., Adi Sunderam and Luis M. Viceira. 2009. Inflation Bets or Deflation Hedges? The Changing Risks of Nominal Bonds. Cambridge: National Bureau of Economic Research. Working paper (February). 20. Casu, Barbara, Claudia Girardone and Philip Molyneux. 2006. Introduction to Banking. London: Prentice Hall. 21. Centralna banka Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Bilten. Razni brojevi. 22. Centralna banka Crne Gore. Podgorica: Bilten. Razni brojevi. 23. Centralna banka Crne Gore. Podgorica: Godinji izvjetaji glavnog ekonomiste Centralne banke Crne Gore. Razni brojevi. 24. Chew, Donald. 1992. Development in Commercial Banking. Orlando: Blackwell Publishers. 25. ihak, M., and R. Podpeira. 2005. Behaviour in Developing Countries: Evidence from East Africa. Washington D.C.: International Monetary Fund. Working Paper (June). 26. irovi, Milutin. 2006. Bankarstvo. Beograd: ECPD. 27. uri, Uro N. 2002. Bankarski portfolio menament. Novi Sad: Grafiko izdavako preduzee Feljton. 28. Demirguc- Kunt, Asli, and Enrica Detragiache. 2000. Does Deposit Insurance Increase Banking System Stability? Washington, D.C.: International Monetary Fund. Working Paper (January).

103

29. Detragiache, E., T. Tressel, and G. Poonam. 2006. Foreign Banks in Poor Countries: Theory and Evidence. Washington, D.C.: International Monetary Fund. Working Paper (January). 30. Diamond, Douglas W., and Raghuram Rajan. 2008. The Credit Crisis: Conjectures about Causes and Remedies. Cambridge: National Bureau of Economic Research. Working paper (December). 31. Dill, Arnold A. 1988. The Bankers Handbook. Illinois: William H. Baughn, Thomas I. Storrs and Charls E. Walker, Dow Jones-Irwin, Homewood. 32. Drumond, Paulo. 2002. Former Yugoslav Republic of Macedonia Banking Soundness and Recent Lessons. Washington, D.C.: International Monetary Fund. Working Paper (August). 33. uki, ., V. Bjelica, i . Risti. 2006. Bankarstvo. Beograd: Centar za izdavaku djelatnost ekonomskog fakulteta u Beogradu. 34. uki, ore. 2006. Bankarstvo. Beograd: Ekonomski fakultet. 35. Ekonomist . Beograd: NIP Ekonomist Media Group. Razni brojevi. 36. European Central Bank. Frankfurt am Main: Financial Stability Review. Razni brojevi. 37. Fabricius, Michael.1998. The Impact of Economic Security on Banking Deposits and Investments. Washington D.C.: International Monetary Fund. Working Paper (July). 38. Fond za zatitu depozita. Podgorica: Godinji izvjetaj. Razni brojevi. 39. Fry, Maxwell J. 1995. Money, Interest and Banking in Economic Development. London: The Johns Hopkins University Press. 40. Garcia, Gillian G. 1997. Protecting Bank Deposits. Washington, D.C.: International Monetary Fund. Economic issues (July). 41. Haibin, Zhu. 2007. Capital regulation and banks financial decisions. Basel: Bank for International Settelment. Working Paper (July). 42. Haltmaier, Jane. 2008. Predicting Cycles in Economic Activity. United States: Board of Governors of the Federal Reserve System. International Finance Discussion Paper (April). 43. Heffernan, Shelagh. 2005. Morden Banking. England: John Wiley & Sons Ltd. 44. Hjalmarsson, Eric. 2008. Predicting Global Stock Returns. United States: Board of Governors of the Federal Reserve System. International Finance Discussion Paper (June). 45. Jovi, Srboljub. 1990. Bankarstvo. Beograd: Nauna knjiga. 46. JP Morgan Chase & Co. New York. Earnings Release Financial Supplement Quarterly report. Razni brojevi. 47. Koch, Timothy W., and Scoth S. MacDonald. 2000. Bank Management. Orlando: Harcourt College Publisheres. 48. Kohn, Meir. 1994. Financial Institutions and Markets. New York: McGraw-Hill. 49. Komazec S., . Risti, J. Savi, i S. Vuka. 2006. Monetarna ekonomija i bankarski menadment. aak: Via poslovna kola. 50. Krsti, Borko i Mirjana Cocovi- Krsti. 2006. Bankarstvo. Beograd: Univerzitet Megatrend. 51. Laki, Slobodan. 2006. Instumentarijum monetarnog menadmenta. Podgorica: Ekonomski fakultet. 52. Laki, Slobodan. 2006. Bankarske krize u ekonomijama u razvoju i tranziciji. Podgorica: Ekonomski fakultet. Preduzetnika ekonomija 12 ( Decembar): 46-66. 53. Laki, Slobodan. 2008. Magnituda i implikacije finansijske i bankarske krize. Podgorica: Udruenje banaka i finansijskih institucija. Bankar 4 ( Decembar): 20- 43. 54. Laki, Slobodan. 2010. Monetarno upravljanje i kontrola u uslovima neizvjesnosti i krize. Niki: NVO ELIT ekonomska laboratorija za istraivanje tranzicije. Montenegrin journal of economics No. 11( Jul): 35-47. 55. Ljuti, Branko . 2004. Bankarstvo i berzansko poslovanje. Beograd: Ekonomski fakultet. 56. Marti, Lj. 1975. Matematike metode za ekonomske analize. Zagreb: Narodne novine. 57. Matten, C., 2000. Managing Bank Capital. Chichester: John Wiley & Sons Ltd. 58. Miller, Roger LeRoy, i David D. Van Hoose. 1997. Moderni novac i bankarstvo. Zagreb: Mate. 59. Mishkin, Frederic. 2006. The Economics of Money, Banking and Financial Markets. Boston: Addison Wesley. 60. Narodna banka Srbije. Beograd: Izvjetaj o stanju u finansijskom sistemu. Razni brojevi. 61. Pali, Mirjana, i Nikola Tasi. 2008. Efikasnost stope obavezne rezerve kao instrumenta monetarne politike. Beograd: Narodna banka Srbije. Radni papiri (mart). 62. Popovi S., N. Fabris, D. Vukajlovi-Grba, D. Mitrovi-Mijatovi, A. Vlahovi i G. Baki. 2007. Analiza finansijskog trita u Crnoj Gori. Podgorica: Centralna banka Crne Gore. Radna studija (Mart).

104

63. Reinhart, Carmen M., and Kenneth S. Rogoff. 2008. Banking Crises: an Equal Opportunity Menace. Cambridge: National Bureau of Economic Research. Working paper (December). 64. Reinhart, Carmen M., and Kenneth S. Rogoff. 2009. The Aftermath of Financial Crises. Cambridge: National Bureau of Economic Research. Working paper (January). 65. Rezaee, Zabiholah. 2001. Financial Institutions, Valuations, Mergers, and Acquisitions The Fair Value Approach. New York: John Wiley & Sons. 66. Rose, Peter S. 1999. Commercial Bank Management. Boston: Mc Graw- Hill Irwin. 67. Rose, Peter S., and Sylvia C. Hudgins. 2005. Bankarski menament i finansijske usluge. Beograd: Ekonomski fakultet. 68. Sinkey, Joseph F. Jr. 1989. Commercial Bank Financial Management in the Financial Industry. New York: MacMillan Publishing Company. 69. ljivananin, Mlaen. 1999. Banka finansijsko preduzee. Podgorica: Univerzitet Crne Gore, Ekonomski fakultet. 70. Taylor, John B. 2009. The Financial Crisis and the Policy Responses: An Empirical Analysis of What Went Wrong? Cambridge: National Bureau of Economic Research. Working paper (January). 71. Turner, Philip. 2006. The banking system in emerging economies: how much progres has been made?. Basel : Bank for International Settlements. BIS Paper (August). 72. Vaez- Zadeh, Reza, Xie Danyang, and Edda Zoli. 2002. MODIS: A Market-Oriented Deposit Insurance Scheme. Washington, D.C.: International Monetary Fund. Working Paper (December). 73. Vunjak, Nenad, i Ljubomir Kovaevi. 2006. Bankarstvo i bankarski menadment. Subotica: Ekonomski fakultet. 74. Zelmer, Mark. 2001. Monetary Oprations and Central Bank Balance Sheets in a World of Limited Goverment Securities. Washington, D.C.: International Monetary Fund. Policy Discussion Paper (December). 75. ivkovi A., R. Stanki, i B. Krsti. 2006. Bankarsko poslovanje i platni promet. Beograd: Centar za izdavaku djelatnost Ekonomskog fakulteta.

76. Odluka o minimalnim standardima kapitala banke (Sl. list RCG, br.44/02, 62/06 od 13.10.2006 i Sl. list Crne Gore, br. 09/07 od 30.11.2007). 77. Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama (Sl. list RCG, br. 58/05). 78. Odluka o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom i poslovanju sa licima povezanim sa bankom ( Sl. list RCG, br. 44/02, 79/05 i Sl. list CG, br. 09/07). 79. Zakon o bankama (Sl. list Crne Gore, br. 17/08 od 11.03.2008). 80. Zakon o hartijama od vrijednosti (Sl. list RCG, br. 59/00, 10/01, 43/05, 28/06). 81. Zakon o zatiti depozita (Sl. list RCG, br. 40/03 od 03.07.2003, 65/05 od 03.11.2005).

105