1

INFLACIONI: FAR DUHET T DIM PR T?

PRMBAJTJA
INFLACIONI: FAR DUHET T DIM PR T? INFLACIONI: SI MATET AI? INFLACIONI: SA LLOJE DO T MUND T INDENTIFIKONIM? INFLACIONI: A SHT AI NJ FENOMEN MONETAR? INFLACIONI: SI SHKAKTOHET AI? INFLACIONI: KUSH PRGJIGJET PR T? INFLACIONI: FAR PASOJASH MBART AI? 4 5 10 20 22 27 34

INFLACIONI: FAR DUHET T DIM PR T?

uk sht nevoja t jesh nj studiues i teoris ekonomike pr t kuptuar se far sht inflacioni dhe pr m tepr se far sht i aft t shkaktoj ai. Po kshtu, sht e vrtet se edhe shkaqet q e prodhojn at njihen prgjithsisht. Ajo ka kuptohet rndom ka t bj me faktin se atje ku ka shum para ka rritje mimesh; se atje ku t mirat materiale dhe shrbimet e ofruara jan t pakta, prsri do t ballafaqohemi me rritje mimesh, rritje, e cila n fund t fundit, pr t dyja rastet e cituara do t thot q ka inflacion. Shpjegimet e msiprme prbjn edhe thelbin e shpjegimit t inflacionit n teorin ekonomike. Inflacion q shkaktohet nga rritja e pakontrolluar e krkess agregate dhe inflacion q shkaktohet nga faktort shock n ofertn agregate. N praktik gjrat nuk jan kaq t thjeshta. Bie fjala, si do ta masim inflacionin dhe kujt duhet tia faturojm at? Si shpjegohet q ekonomi me t njjtat prmasa ajo amerikane dhe ajo ruse, pr shembull kan shkall t

ndryshme imunizimi ndaj inflacionit? Pse thuhet q n ekonomit e brishta shpesh her inflacioni sht pjes e mkateve t politikanve? Pyetjet e ksaj natyre mund t jen t shumta, ashtu sikurse dhe prgjigjet e nj pjese t tyre, n tekstet teorike, trajtohen nga kndvshtrime t ndryshme. Megjithat, me kalimin e viteve, sidomos gjat dekads s fundit, mendimet dhe konkluzionet pr t shmangur prvojat inflacioniste po konvergojn gjithnj e m shum. Ky unison, para s gjithash, konsiston n angazhimin e drejtprdrejt t autoriteteve, jo vetm pr t luftuar inflacionin, por edhe pr t treguar rrugt dhe mundsit konkrete q ekzistojn pr t arritur kt qllim. Duke vazhduar n kt linj do t theksonim edhe shum gjra t tjera, t cilat pa pretenduar se do t trajtohen n gjith prmbajtjen e tyre, natyrshm do t jen pjes e ksaj broshure. Pr t krijuar hapsirat e nevojshme pr

trajtimin e problemeve n nj mnyr m teknike do t ishte mir q n stacionin e par t hidhnim vshtrimin pr nj moment mbi prkufizimin dhe teorit m t spikatura mbi inflacionin.

INFLACIONI: SI MATET AI?

nflacioni nga nj kndvshtrim i prgjithshm sht thjesht nj superprodhim i paras, i cili n njrn an, n mnyr t dukshme rrit mimet e mallrave dhe n ann tjetr ul fuqin blerse t paras. N nj gjuh m t thjesht do t thonim se inflacioni ndodh athere kur niveli i prgjithshm i mimeve dhe i kostove n ekonomi rritet, domethn kur rritet mimi i buks, i nafts, i veturave etj., ose kur rritet niveli i pagave, mimi i toks etj.. sht normale q rritja e mimeve t mos jet n t njjtin nivel n t gjith mallrat e prmendur m sipr dhe po ashtu dhe koha n t ciln regjistrohet rritje mimesh t mos jet e njjt pr dy mallra t ndryshm. N kt kuptim, si periudha inflacioniste do t prkufizojm ato periudha kohe kur niveli i mimeve t konsumit i matur nga ndryshimi i nj

indeksi t mimeve t konsumit rritet n prgjithsi. Kshtu, sa her q n gazeta apo n media, njoftohet se inflacioni ka rn apo pritjet inflacioniste n ekonomi jan rritur, shkruesit kan parasysh lvizjet n nj indeks mimesh, i cili n pjesn m t madhe t vendeve njihet si indeksi i mimeve t konsumit ose shkurt IK (n anglisht CPI consumer price index). IK nuk sht gj tjetr vese nj matje e mimeve t nj shporte mallrash konsumi dhe shrbimesh. Zakonisht ndr grupet m t mdha q prfshihen n nj shport t IK-s jan artikujt ushqimor, veshjet, blerja dhe mirmbajtja e shtpive, karburantet, transporti dhe kujdesi mjeksor. Deri n kt moment duket se gjrat jan t thjeshta, por shtja fillon t vshtirsohet kur prcaktohet pesha q secili nga kto grupe do t zr ndaj totalit. E thn m qart, duhet vendosur se sa do t rritet niveli i prgjithshm i mimeve n qoft se mimet e grupit ushqimor do t rriten me 10 pr qind. N praktik prcaktimi i peshave bazohet n rndsin ekonomike q ka do grup, rndsi e cila matet nga ajo pjes e shpenzimeve ndaj totalit

q konsumatort harxhojn pr at grup mallrash. M konkretisht, n qoft se konsumatort iu kushtojn vetm 15 pr qind t buxhetit t tyre shpenzimeve t veshmbathjes, athere pesha q ky grup do t zr n shport do t jet 15 pr qind. Si vihet re, jan konsumatort ata, q me mnyrn se si shpenzojn, prcaktojn dhe fytyrn e inflacionit. sht pr kt

arsye q indekset n vende t ndryshme kan pika t prbashkta, t cilat m s shumti kan t bjn me pranin e t njjtave grupe mallrash si dhe me prngjasin e peshave q kto grupe zn ndaj totalit. Kto ngjashmri bhen m t dukshme nse krahasohen ekonomi me struktura dhe me shkall zhvillimi t ngjashme, si jan pr shembull ekonomia franceze dhe ajo gjermane.

SHTOJC 1. IK N SHQIPRI. Ekzistenca e inflacionit n Shqipri pr her t par u deklarua n vitin 1990, kur u pranua publikisht se ekonomia shqiptare kishte koh q po grryhej nga inflacioni i fshehur i akumuluar ndr vite. Zyrtarisht inflacioni filloi t matej q nga korriku i vitit 1992. N vendin ton, pr matjen e inflacionit prdoret indeksi i mimeve t konsumit. Gjat gjith dekads s kaluar shporta e mallrave 215 artikuj gjithsej t ndar n tet grupe kryesore: ushqim, pije dhe duhan, veshje dhe kpuc, qira, uj, lnd djegse dhe energji, artikuj shtpiak dhe mirmbajtje, kujdes mjeksor, transport dhe telekomunikacion, argtim, arsim dhe kultur dhe kujdes personal bazohej n vrojtimin e kryer nga INSTAT n vitin 1993. T dhnat e atij vrojtimi paraqisnin sjelljen e konsumatorit shqiptar n fillim t viteve 1990, dhe pr rrjedhim, grupi i par, ai ushqimor, zinte dhe 72.3 pr qind t totalit t shports. Kjo prqindje e lart ka br q inflacioni t ishte i dominuar nga zhvillimet e ktij grupi. N shumicn e rasteve, sidomos n periudha t karakterizuara nga nj stabilitet i prgjithshm, inflacioni sht ndikuar nga ndryshimet q kan psuar mimet e nngrupeve ushqimore t tilla si fruta dhe perime, bulmet dhe vez, mish dhe peshk etj..

Duke u marr ende me artikujt e detajuar t grupit ushqimor do t theksonim se, n mnyr t veant, roli i nngrupit fruta dhe perime ka qen i nj rndsie t madhe pr vet ecurin e IK dhe meqense mimet e ktij nngrupi kan njohur luhatje t madhe kjo gj sht pasqyruar edhe n ecurin e IK.

Figura 1, pasqyron se si ka qen inflacioni 12-mujor n periudhn dhjetor 1998 dhjetor 2000 dhe si do t ishte ai n qoft se nuk do t merrnim n konsiderat zhvillimet n nngrupin ushqimor fruta dhe perime. Grafiku nxjerr n pah nj fakt shum domethns: at q, n qoft se prjashtojm grupin fruta dhe perime, inflacioni n Shqipri, gjat vitit 2000 ka qen shum pran nivelit zero. Dikush mund t mendoj se gjrat qenkan fare t thjeshta. Mjafton t neglizhojm pranin e ktij nngrupi ushqimor dhe Eureka! Inflacioni bhet zero! M entuziastt mund t thon: si mund t jet inflacioni n Shqipri pasqyrim i rritjes s mimeve n artikuj t till ushqimor si domate, lakra, rrush, presh, fasule etj.? Por realiteti sht ndryshe. Shpenzimet e familjeve shqiptare pr kt z jan t larta dhe pr rrjedhim nuk mund t injorohen. Pesha e lart e ktij grupi ndoshta shpjegohet me nivelin e ult t t ardhurave mesatare mujore t familjes shqiptare. Nse sasia e harxhuar e frutave dhe e perimeve gjat nj muaji, e shprehur n terma mesatar, sht e barabart sigurisht q sht m e vogl si pr nj familje shqiptare ashtu dhe pr nj familje britanike, pr shembull 30 mij lek, po ti vinim ato n raport me buxhetin q secila nga dy familjet ka n dispozicion, diferencat do t ishin t dukshme. N rastin e familjes shqiptare, n qoft se do t supozonim se t ardhurat mujore n dispozicion t familjes jan 100 mij lek, do t kishim nj koeficient n masn 30 pr qind : 30.000/100.000=30 pr qind. Ndrkoh, n rastin e familjes britanike po t supozonim nj buxhet t disponueshm n masn 1 milion lek, pesha e ktij grupi do t ishte vetm 3 pr qind dhe fakti q ky z sht i ndikuar nga stina dhe nga plot faktor t tjer nuk do t ket rndsi. Shembulli i msiprm sht thjesht imagjinar, por megjithat nj gj sht e sakt, se ndrsa diferencat n pjesn q shpenzohet pr fruta dhe perime nga ana e t dyja familjeve mund t jen t pranishme por q gjithsesi n nivele t ulta, diferencat midis asaj se far kan kto familje n dispozicion pr t harxhuar jan t mdha, duke prbr dhe shkakun kryesor t ndryshimeve n prqindjen q zn mallrat ushqimor n totalin e shpenzimeve familjare.

Megjithat, kompozimi i vjetr i shports tashm i takon s kaluars. Anketimi i buxhetit t familjes n periudhn dhjetor 1999 nntor 2000, krijoi mundsin e ndrtimit t nj shporte t re, e cila prve nj shprndarjeje m realiste t peshave t grupeve, prmban edhe m shum artikuj, plot 262 cop. Indeksi prfshin mallra dhe shrbime n kategorit e mposhtme: ushqime dhe pije joalkolike; pije alkolike dhe duhan; veshje dhe kpuc; qira, uj, lnd djegse dhe energji; mobilim, pajisje shtpie dhe mirmbajtje shtpie; shndetsi; transport; komunikim; argtim dhe kultur; shrbim arsimor; hotele, kafene dhe restorant; mallra dhe shrbime t ndryshme.

10

INFLACIONI: SA LLOJE DO T MUND T INDENTIFIKONIM? realitetin e prditshm na bie rasti t dgjojm njoftime t lidhura me tregues t ekonomis, tek t cilt pa dyshim bn pjes dhe inflacioni. Ajo q duhet t na bj prshtypje n shikim t par sht shifra e publikuar; sht e lart apo e ult; sht n nivel vjetor apo mujor etj.. sht nj e vrtet e madhe q ka shoqruar dhe do t shoqroj

zhvillimin e historis njerzore: mimet e mallrave dhe t konsumit tentojn gjithnj t rriten dhe shtja qndron n at se sa do t jet kjo rritje dhe pr m tepr se sa e aft sht nj ekonomi t mbaj rritjen e mimeve t konsumit n hapin q ajo dshiron. Pr t dhn n mnyr t prmbledhur kt dukuri mund t prmendim thnien e Jimmy W. Marsh: inflacioni mund t izolohet (ndalet) si pretendojn ekonomistt, por sa her q ne shkojm pr t psonisur, duket se ai sht liruar me kusht para kohe.

11

SHTOJC 2. PAK INFORMACION SHTES PR TA KUPTUAR M MIR AT. Perceptimi i llojeve t inflacionit do t ishte m i leht n qoft se do t kishim nj kuptim m t mir rreth disa matsve statistikor q kan t bjn me periodicitetin, me periudhn e raportimit, me vlerat minimale, maksimale, me sezonalitetin, me tendencn, me mesataren etj.. Duke u ndalur fillimisht tek periodiciteti duhet thn se sht detyrim institucional i Institutit t Statistikave, INSTAT-it t publikoj jo m von se data 8 e muajit pasardhs, shifrn e inflacionit pr muajin q kemi ln pas para tet ditve (muaji raportues). Informacioni pasqyron nivelin e ri t indeksit t mimeve t konsumit n fund t muajit raportues si n total ashtu dhe n nivelet e indekseve t tet grupeve kryesore. Pr rndsin q ka grupi ushqim, pije dhe duhan, informacioni pr kt grup jepet jo vetm n total, por edhe pr secilin nga nngrupet e tij. Tabela n vijim pasqyron informacionin baz q bhet publik do muaj nga ana e INSTAT-it.

12

Informacioni n formn e paraqitur m sipr sht i mjaftueshm pr t filluar prpunimet e mtejshme, t cilat do t na ndihmojn n analizn e inflacionit. Si e kemi theksuar m sipr inflacioni, i cili haset edhe me termin norma e inflacionit, sht thjesht ndryshimi relativ n prqindje i nivelit t IK, t verifikuar n muajin raportues, nga niveli i verifikuar n nj periudh t mparshme. N qoft se do t shnonim muajin raportues me t dhe periudhn e mparshme me t-i, athere inflacioni p do t ishte: pt= [(It - It-i)/ It-i]*100 ku: I qndron pr vet IK dhe ku i merr vlern nga 1 n 12. Duke iu referuar tabels s msiprme, n rast se t do t jet muaji gusht 2001, athere muaji korrik 2001 sht t-1 dhe aplikimi i formuls s msiprme pr llogaritjen e ndryshimit t mimeve nga muaji t-1 n muajin t, nuk sht gj tjetr vese llogaritja e norms mujore t inflacionit, matur si nj ndryshim relativ i IK n muajin raportues (gusht 2001) me at t muajit korrik 2001. N qoft se do t supozonim se t-1, t-2, t-3, , t-12, qndrojn prkatsisht pr muajt korrik 2001, qershor 2001, maj 2001, , gusht 2000, athere kuptohet q n rastin e periudhs t-3 prftohet norma tremujore e inflacionit dhe n rastin e periudhs t-12 prftohet norma vjetore e inflacionit. Tabela 2, pasqyron normn mujore t inflacionit n Shqipri mbshtetur n informacionin e dhn nga tabela 1.

13

Cila sht rndsia e matjeve kaq t ndryshme kur i referohemi norms s inflacionit? Pse shpesh her thuhet: inflacioni n muajin maj u rrit me 1 pr qind; ndrkoh q n raste t tjera po nga goja e autoriteteve thuhet se n muajin maj inflacioni me baz vjetore shnoi 4 pr qind. Dikush tjetr mund t jet i interesuar nse ka kuptim shprehja e inflacionit n terma mesatar etj.. Imagjinoni nj vend x ku shpallet se norma mujore e inflacionit pm gjat muajit raportues mi (ku i merr vlerat nga 0 deri 12) ka qen 2 pr qind dhe nj vend tjetr y, ku norma vjetore pv e shpallur e inflacionit pr t njjtn periudh raportuese sht 2 pr qind. N vshtrim t par krijon bindjen se vendi x vuan nga inflacioni ndrkoh q vendi y paraqet nj ekonomi t stabilizuar me inflacion n vlera t ulta. Me nj llogari t thjesht, duke supozuar se n periudhn q vjen t dyja vendet do t ruajn t njjtat norma inflacioni, do t kishim q pr muajin raportues m12 norma pv e vendit x do t ishte: pvx= pm(m1)+ pm(m2)+ + pm(m12)=24%, ndrkoh q supozuam se pr vendin y norma pvy mbetet e pandryshuar n nivelin 2 pr qind, e matur si ndryshim relativ i nivelit t indeksit t mimeve n periudhn m12 me nivelin e po ktij indeksi n muajin m0. Informacioni i msiprm sht i mjaftueshm pr t krijuar prshtypjen se pr ato kategori vendesh me inflacion kronik (si sht vendi x), norma mujore e tij sht nj tregues q mat m mir efektivitetin e politikave ekonomike dhe financiare pr vnien nn kontroll t tij. Edhe pse informacioni i siguruar mbulon nj periudh shum afatshkurtr, prsri pr nj ekonomi n emergjenc merr nj rndsi m t madhe se fardo lloj tjetr informacioni pr periudha m afatgjata. Krejt ndryshe, pr vendet me ekonomi t stabilizuara (si sht vendi y), norma mujore e inflacionit sht nj e dhn me informacion jo shum t dobishm dhe pr kt arsye, n shumicn e rasteve, referimi i bhet norms vjetore t inflacionit. Imagjinoni sikur n buletinet e agjencive t specializuara n SHBA t lexonit se vetm gjat nj muaji, niveli i prgjithshm i mimeve t konsumit, n Amerik sht rritur me 2 pr qind. N rastin e Shqipris, n vitet e para e tranzicionit, rndsi e madhe i kushtohej uljes s norms mujore t inflacionit n nivele njshifrore, pasi normat mujore t inflacionit ishin n nivele t larta. Me kalimin e kohs, me vendosjen e inflacionit nn kontroll, objektivi mbi inflacionin u zhvendos nga norma mujore e inflacionit mbi at vjetore, dhe m konkretisht mbi normn vjetore n muajin e fundit t vitit ushtrimor. N kt pik sht momenti q t sqarojm dhe nj detaj tjetr, q ka t bj me futjen e nocionit mesatar n matjet e ndryshme q i bhen inflacionit.

14

Pr shum shkaqe qllon q norma mujore e inflacionit t jet e ndryshme nga njri muaj n tjetrin. E njjta gj ndodh edhe me normn vjetore t tij. Pr t qen pak m konkret, n qoft se do t zgjedhim si objektiv pr inflacionin normn vjetore t tij n fund t vitit, athere padrejtsisht do t linim jasht at sasi inflacioni, e cila gjat periudhs ushtrimore ka qen e pranishme vetm n disa muaj t vitit ushtrimor ose anasjelltas. A mund t themi, pr shembull, q inflacioni n vitin 2000 ka qen 4.2 pr qind (dhjetor 2000) ndrkoh q pr pjesn m t madhe t vitit norma vjetore e tij ka qen n nivele afr zeros? Prve faktit q norma e rezultuar n fund t dhjetorit 2000, sht thjesht nj matje e inflacionit t ciln Banka e Shqipris e ka adoptuar pr t shprehur efektivitetin e politiks s saj, kjo norm, n asnj mnyr nuk mund t prdoret pr t prshkruar zhvillimet inflacioniste gjat vitit 2000. Pa dyshim q nj prqasje m e mir, edhe pr publikun, do t ishte prcaktimi i nj norme mesatare vjetore t inflacionit (nj mesatare e thjesht arithmetike e normave vjetore t inflacionit t regjistruar n do muaj t vitit ushtrimor). Kuptimi ekonomik i ksaj norme do t ishte se parat e shqiptarve u zhvlersuan me 0 pr qind mesatarisht gjat vitit 2000. N qoft se do t kishim llogaritur normn mesatare mujore t inflacionit, do t kuptonim se mesatarisht parat e shqiptarve e kan humbur vlern e tyre me 0.4 pr qind do muaj. Tabela 3, pasqyron normn vjetore t inflacionit n fund t do viti ashtu sikurse dhe vlern e tij mesatare t do viti. Lexuesit, shpresojm se do t jen n gjendje t komentojn vet rezultatet e prftuara.

Nga shembulli i prdorur me ecurin e inflacionit n dy vende t ndryshme imagjinare x dhe y, bm nj supozim se norma e inflacionit, pavarsisht nse ishte mujore apo vjetore, qndronte konstante me kalimin e kohs. N t vrtet nuk ndodh kshtu. Inflacioni luhatet vazhdimisht n koh. Diku ai shfaqet me hapa t prshpejtuar, dhe diku tjetr ecn m ngadal, ndoshta duke rn dhe n momente monotonie, por edhe kto t prkohshme. Analistt, duke kthyer kokn nga e kaluara, mund t prcaktojn dhe intervalin e besueshm kohor pr donj nga fazat q prshkruam m sipr. Megjithat, n analizat e tyre specialistt nuk kan si t ln jasht vmendjes dhe faktor t tjer, respektimi skrupuloz i t cilve sht i rndsishm pr kanalizimin e inflacionit n hullit e dshiruara nga vendimmarrsit.

15

N t vrtet, ajo q duam t themi nuk ka t bj as me konceptimin e ndonj modeli makroeoknomik, as me trajtime teorike t inflacionit por: s pari ka t bj me evidentimin e faktit se inflacioni sht nj variabl makroekonomik i cili ndryshon n vazhdimsi gjendjen e tij; s dyti ka t bj me zhveshjen e ktij ndryshimi t pandrprer nga ndikimet rastsore dhe sezonale; dhe s fundi ka t bj me prcaktimin e tendencs s prgjithshme nga priret ky ndryshim i zhveshur. Zhveshja e ecuris s inflacionit nga goditjet e rastsishme t paparashikuara, sht nj tentativ e njohur, e cila prpiqet t zbuloj at prbrs t qndrueshm, q n mnyr t prhershme pasqyron mkatet e politiks monetare, dhe q n literatur njihet si inflacioni baz. Prve goditjeve t rastit, t cilat m s shumti jan jasht kontrollit dhe dshirs s autoriteteve vendimmarrse, ndodh q mimet e mallrave t konsumit, n nj periudh t caktuar t do viti, t psojn rritje ose ulje t nivelit t tyre t prgjithshm. Megjithse intensiteti i ndryshimit mund t varioj nga nj vit n tjetrin ajo ka sht m e rndsishme, ka t bj me faktin se kahu pr nga priret ndryshimi sht i njjt, duke i br autoritetet vendimmarrse q t ken nj lloj dijenie paraprake pr zhvillimet e s ardhmes. Pr t qen pak m konkret, do t citonim nj fenomen tashm t pranuar n Shqipri: efektin q ka dalja e prodhimit bujqsor vendas n tregun e brendshm, gjat periudhs qershor korrik. Prodhimi vendas, me daljen n treg, ndikon n uljen e shumics s mimeve t produkteve bujqsore, duke kontribuar n nj ulje t nivelit t prgjithshm t mimeve. Po kshtu, do fundviti, festat tradicionale po kthehen n nj faktor me ndikim t pastr stinor mbi mimet n prgjithsi, prderisa krkesa pr mallra konsumi rritet shum, ndrkoh q gjat muajve n vijim (janar shkurt), vendi prjeton nj tkurrje t prgjithshme t aktivitetit ekonomik (prfshir dhe krkesn pr mallra konsumi), e pr rrjedhim kemi t bjm me nj ngadalsim n rritjen e nivelit t prgjithshm t mimeve. E gjitha kjo q tham m sipr, n literatur njihet si efekti i ndikimit t sezonit mbi ecurin e mimeve t konsumit, efekt i cili sht mir q t hiqet nga norma aktuale e inflacionit. Ky pastrim sht i domosdoshm sa her q na nevojitet t luajm m tej me inflacionin, sa her q krkojm t dim se cila sht tendenca q e karakterizon at, sa her q krkojm t parashikojm ecurin e tij n t ardhmen, sa her q krkojm t shpjegojm ndrvarsin e tij me variabla t tjer makroekonomik etj.. sht e kuptueshme q saktsia n matjen e efektit stinor varet nga numri i vrojtimeve, i cili sht mir t jet i madh dhe t mbuloj mundsisht shum vite me rradh. Sa m i madh numri i viteve aq m e madhe sht dhe saktsia q mbartin koeficientt korrigjues t sezonalitetit.

16

S fundmi duhet theksuar se sezonaliteti ka kuptim pr aq koh sa i referohemi norms mujore apo asaj tremujore t inflacionit, pr arsyen e thjesht, se efekti sezonal nuk bn gj tjetr vese sheshon ndryshimet mujore apo tremujore t inflacionit me an t koeficientve korrigjues, shuma e t cilve duhet t jet zero. Pra, n qoft se i referohemi norms vjetore t inflacionit efekti sezonal sht automatikisht i prjashtuar. Si do t dukej grafikisht ndryshimi midis norms faktike mujore t inflacionit dhe asaj t korrigjuar sezonalisht pr periudhn dhjetor 1999 gusht 2001?

Dallimi ilustrohet n figurn 3, e cila pasqyron ecurin e norms mujore aktuale dhe t asaj t korrigjuar. Vihet re qart se vija e verdh, e cila prfaqson normn mujore t inflacionit t korrigjuar sezonalisht, n t gjitha rastet ka zbutur ndjeshm luhatjet ekstreme t inflacionit aktual (vija blu), duke prodhuar nj kurb m t lmuar t ndryshimit t mimeve.

N praktik, ashtu si smundjet, edhe inflacioni shfaqet me nivele t ndryshme t prekjes, megjithat, studiuesit, sidomos kur bhet fjal pr ta dalluar at nga ana sasiore, kan arritur t identifikojn katr lloje inflacioni: inflacion t ult, inflacion t moderuar, inflacion galopant dhe

hiperinflacion. N literaturn e sotme inflacioni i ult nnkupton nj norm pozitive inflacioni, q luhatet n intervalin 0 - 4 pr qind n baz vjetore. Q n momentin e par dokush mund t mendoj se bhet fjal pr nj norm inflacioni q sht tipike pr vendet e zhvilluara.

17

Inflacioni i moderuar prpara dy dekadash nnkuptonte nj inflacion njshifror, i cili n ekstremin e siprm t tij kishte nj norm vjetore n masn 10 pr qind. Aktualisht, bhet fjal pr nj norm vjetore inflacioni q luhatet n intervalin 5 - 10 pr qind dhe q aktualisht, sht tipike pr nj pjes t ekonomive n zhvillim dhe pr ato n tranzicion. Nga nj kndvshtrim pak m teknik, ky lloj inflacioni sht i pranishm n ato periudha kur terapit e prdorura n koh krizash kan filluar t japin efektin e tyre. Megjithat, n disa raste, sidomos, kur pas periudhash relativisht t gjata t nj inflacioni t ult vihet re nj prshpejtim konstant i inflacionit, q e on at nj nivel m lart, mund t thuhet se kan filluar t bien kmbanat e alarmit. Inflacioni quhet galopant athere kur mimet n baz vjetore rriten me prqindje me dy ose tre shifra. N kt situat jan ndodhur shumica e vendeve

n tranzicion n fillimin e viteve 90, pas shthurjes s bllokut t madh komunist n Evrop. N ambiente ekonomike ku mimet dyfishohen ose trefishohen n harkun kohor t nj viti, problemet jan t shumta dhe jeta e individve, e firmave, pra e agjentve ekonomik n prgjithsi, bhet shum e vshtir. Ky inflacion shoqrohet me prishje t stabilitetit makroekonomik duke uar n rnien e prodhimit, n prkeqsimin e pozicionit valutor, n shkatrrimin e kursimeve, n dollarizimin e ekonomis, e n shum fenomene t tjera negative. Ndrkoh q ekonomia edhe mund t mbijetoj nga nj inflacion galopant, nuk ka dyshim se hiperinflacioni pr t sht nj kancer i vrtet. Prve t kaluars s largt, kur Gjermania u godit nga nj hiperinflacion i egr vitet 1922 - 24 nj periudh t gjat dhe t vshtir hiperinflacioni prjetuan dhe shumica e ish-Republikave t Bashkimit Sovjetik n fillimin e viteve 90.

18

SHTOJC 3. INFLACIONI N SHQIPRI. Grafiku i mimeve gjat pesvjearit t fundit para vitit 1990 ka qen krejt indiferent, sepse mimet e brendshme ishin trsisht t izoluara nga ato ndrkombtare dhe nuk shprehnin koston reale t prodhimit. do diferenc ndrmjet mimeve fikse me shumic dhe atyre reale paguhej nga buxheti i shtetit duke uar n nj deficit fiskal q akumulonte inflacion t fshehur, i cili shprtheu pas vitit 1991. Pas ktij stabiliteti, n nntor t vitit 1991, u liberalizuan zyrtarisht disa mime konsumi. Deri n gjysmn e par t vitit 1992 mbeti nn kontroll vetm nj shport relativisht e vogl produktesh. N dhjetor t vitit 1992 mimet ishin 3.4 her m t larta se ato t dhjetorit t vitit 1991 dhe afro 7 her m t larta se ato t fundit t vitit 1990. Gjysma e dyt e vitit 1992, shnoi prpjekjet e para serioze pr t ndalur rnien e mtejshme t prodhimit n vend dhe sigurisht dhe vnien nn kontroll t inflacionit. Nj paket masash emergjente e adoptuar nga autoritetet, oi n nj frenim t menjhershm t zhbalancimit t mtejshm t ekuilibrit makroekonomik. Inflacioni galopant i viteve 1990 92 filloi t bjer, vit pas viti, duke arritur nivele njshifrore n fund t vitit 1995. Rritja e menjhershme e prqindjes s interesit dhe kontrolli i vendosur mbi kredin pr ekonomin bn q t ndalohej hemorragjia e madhe monetare dhe n fund t vitit 1995, rritja e mimeve t konsumit t ishte vetm 6 pr qind. Periudha dyvjeare n vijim prkon me lulzimin dhe perndimin e firmave piramidale. Prqindjet e larta t firmave zvendsuan totalisht prqindjen e interesit t ofruar nga sistemi bankar e, pr rrjedhim, efektiviteti i politiks monetare u reduktua ndjeshm. Si prfundim, n fund t vitit 1996, inflacioni rezultoi 3 her m i lart nga ai i vitit paraardhs duke reflektuar nj rritje t madhe t kredis dhn qeveris nga ana e sistemit bankar. Pasojat e falimentimit t firmave rentiere ishin t gjithanshme dhe, pr pasoj, ato nuk mund t linin pa ndikuar dhe inflacionin, i cili n fund t vitit 1997 shnonte 42 pr qind n baz vjetore. Periudha 1999 - 2000, regjistroi prqindje t pazakonta inflacioni pr nj ekonomi si ajo e Shqipris. Edhe pse gjat vitit 1999 Shqipria u detyrua t prballonte eksodin biblik t popullsis s Kosovs, prsri inflacioni mbeti n kuota t ulta. Ndoshta dhe vet kriza u shndrrua n nj faktor shock q ndihmoi n uljen e presioneve inflacioniste n ekonomi.

19

Megjithat, muaji i fundit i vitit 2000, duket se dha sinjalin e par pr prfundimin e periudhs deflacioniste pasi ai regjistroi nj norm mujore prej 4.6 pr qind. Periudha n vazhdim deri n ditt tona sht karakterizuar vazhdimisht nga prqindje pozitive, t cilat megjithse brenda intervalit kufi, prsri kan nj tendenc n rritje. Kjo tendenc u b veanrisht e fuqishme n muajin korrik 2001, kur inflacioni n baz vjetore kaprceu limitin e siprm t intervalit kufi duke u ndalur n 5.6 pr qind.

20

INFLACIONI: A SHT AI NJ FENOMEN MONETAR? sipr e prkufizuam inflacionin si nj rritje e nivelit t prgjithshm t mimeve, ndrkoh q theksuam se inflacioni sht i pranishm kur kemi superprodhim parash. Pra, me kt shprehje t fundit kemi filluar prpjekjet pr identifikimin e faktorve q prodhojn inflacion. Lidhja e paras me inflacionin sht e vjetr dhe fakti q sasia e paras n qarkullim prcakton dhe nivelin e mimeve n ekonomi sht njohur dhe nga grekt e vjetr. N shekullin XX, pikpamjet teorike mbi lidhjen e paras me inflacionin kan qen n ndryshim t vazhdueshm. Irving Fischer (1922 teoria sasiore) arriti n prfundimin se ndryshimet n sasin e paras shkaktonin ndryshime n nivelin e mimeve, teori e cila u mbshtet dhe u zhvillua m tej nga monetarist t tjer. Milton Friedman argumentoi se inflacioni fillon t prshpejtohet sa her q prshpejtohet dhe rritja e oferts s paras. N kt kndvshtrim ai arriti n konkluzionin se inflacioni gjithnj dhe kurdoqoft sht nj fenomen monetar.

Ndrkoh Kejnsi (1959 Radcliffe Report) i atribuon paras nj rol pak m t zbeht, duke vn theksin dhe n faktor t tjer si politika fiskale, tronditjet n ofertn agregate etj.. Megjithat, edhe ai n nj analiz t fundit shpjegon se inflacioni i lart shkaktohet nga rritja e madhe e oferts s paras dhe se faktort e tjer jan kryesisht faktor, t cilt mund ta ndikojn inflacionin vetm prkohsisht. Ajo ka u tha m sipr lidhet me ato raste kur inflacioni sht gjithnj n rritje t shpejt. Edhe ato evidenca empirike q tregojn nj lidhje perfekte midis rritjes s paras dhe inflacionit bjn fjal pikrisht pr periudha t trazuara, kur inflacioni mund t kategorizohet si galopant apo si hiperinflacion. N fakt, e gjitha kjo m sipr nuk sht ajo ka ne dgjojm n lajme apo n organe t tjera t medias. Nga media informohemi thjesht pr masn e rritjes s nivelit t mimeve, n prqindje, n krahasim me muajin e mparshm. Pr shembull, kur dgjuat se inflacioni n muajin dhjetor 2003, ishte 3.2 pr qind ju duhet t kuptonit se niveli i mimeve t konsumit gjat atij muaji u rrit me 3.2 pr qind. N argumentet e dhna nga institucionet

21

prgjegjse, u paraqitn si shkaqe t mundshme, efekti sezonal, spekulimet e rrjetit t tregtis me pakic, kriza energjitike etj.. Marrja n konsiderat e shkaqeve t msiprme na on n prfundimin se kjo rritje ka qen e prkohshme, pasi efektet e faktorve t msiprm jan t till, q ushtrojn ndikimin e tyre vetm nj her n kohn kur ata ndodhin. Dhe realisht 2 muajt n vazhdim, duket se amortizuan inflacionin mujor t dhjetorit 2000, pasi t dy prodhuan norma mujore negative inflacioni.

Athere kur duhet t shqetsohemi? Proceset e formimit t inflacionit n ekonomi bhen t rrezikshme kur prbrsi i prcaktuar m sipr si i prkoshm shndrrohet n i prhershm. Imagjinoni sikur pr nj periudh dymbdhjetmujore, ekonomia do muaj t prodhonte nj inflacion mujor n nivelin 1 pr qind. Ather, pr t gjith periudhn, rritja e inflacionit inflacioni vjetor do t ishte 12 pr qind, nj norm kjo aspak e plqyeshme jo vetm pr ekonomistt, por edhe pr xhepat e individve.

22

INFLACIONI: SI SHKAKTOHET AI?

sipr shpjeguam se inflacioni sht nj fenomen monetar, ndrkoh q t drejtn ekskluzive pr t emetuar para n nj mjedis real e kan bankat qendrore. Pra, n pamje t par, t krijohet prshtypja se banka qendrore, me politikn e saj, sht nj nga shkaktaret kryesore t inflacionit. Kjo sht e vrtet. Sidomos n ditt e sotme, bankat qendrore gjithnj e m shum po konsiderohen prgjegjse pr kontrollin e inflacionit dhe pr kt arsye, numri i bankave qendrore q kujdesen vetm pr stabilitetin e mimeve t konsumit sht gjithnj n rritje. Sa vjen e m tepr po mbizotron ideja se, stabiliteti i mimeve sht kontribuesi m i mir edhe pr realizimin e objektivave t tjer q kan t bjn me rritjen ekonomike, punsimin etj.. Pra, duke prgjithsuar mund t arrijm n konkluzionin se politika monetare me aftsin apo paaftsin e saj, mund t kontrolloj, pra t ngadalsoj ose t prshpejtoj rritjen e nivelit t mimeve ekonomi. Si e realizon ajo kt? N praktik gjrat nuk jan kaq t

thjeshta. Megjithat, ajo q qndron n parim sht aftsia e banks qendrore pr t kontrolluar ofertn e paras. Me an t instrumenteve q ka n dispozicion, ajo mund t trheq apo t injektoj para n ekonomi n prputhje me krkesat q mund t ket ekonomia. N nj ekonomi tregu kjo gj realizohet thjesht, mjafton t kujtojm aftsin tjetr t banks qendrore pr manipuluar mimin e paras prqindjen e interesit. Duke rritur prqindjen e interesit, politika monetare synon t shtrenjtoj mimin e kredis, veprim i cili do t oj n uljen e krkess. Kshtu, paraja q nuk krkohet si kredi, do t rrij n arkat e banks qendrore. Veprimi i anasjellt nnkupton nj vendim t banks qendrore pr t rritur sasin e paras q do ti injektohet ekonomis, e pr pasoj dhe pritjet inflacioniste duhet t shtohen n ekonomi. Si pam m sipr kontrolli mbi mimin e kredis prderisa ajo prbn kanalin kryesor pr rrjedhjen e paras n ekonomi merr nj kuptim t veant kur flasim pr kontrollin e presioneve inflacioniste n ekonomi. N kt pik kemi arritur

23

n nj moment shum t rndsishm: n citimin e atij inflacioni q shkaktohet nga ekspansioni i kredis n ekonomi kredi q mund t marr nj individ, nj kompani, nj institucion tjetr fardo etj.. Duke par dokumentet statistikore t Banks s Shqipris bie n sy, se nj prdorues i fuqishm i kredis s sistemit bankar sht dhe Qeveria ose si njihet ndryshe buxheti. Pr aq koh sa kjo e fundit sht e aft t mbuloj vetm pjesrisht shpenzimet buxhetore, ajo do t drejtohet n tregjet ku ofrohen para borxh. Ndryshe nga shum vende t tjera, n Shqipri, Qeveria mund t huazoj n mnyr t drejtprdrejt nga banka qendrore, domethn e financon deficitin buxhetor me prerje t re t paras duke rritur n kt mnyr presionet inflacioniste n ekonomi. Pra, mnyra se si qeveria financon deficitin buxhetor mund t jet dhe ajo n vetvete nj burim i mundshm inflacioni, sidomos kur deficiti buxhetor n mnyr t qndrueshme sht i lart dhe po n mnyr t qndrueshme ky deficit nuk i shitet publikut, por mbulohet me shtypje t re t paras. Ka evidenca

m se t mjaftueshme se n t gjitha rastet e hiperinflacionit, shkaktart kryesor t tij kan qen deficitet e mdha buxhetore dhe financimi i tyre nprmjet shtypjes s parave. Si pam m sipr, inflacioni n disa raste mund t jet pasoj e nj politike monetare ekspansioniste dhe n disa raste t tjera, sidomos n ekonomit n zhvillim, inflacioni mund t rrjedh thjesht nga arbitrariteti i qeveris pr t financuar deficitin buxhetor me printim t ri parash. N t dyja rastet nuk bhet gj tjetr, vese rritet m tej krkesa e prgjithshme e ekonomis pr mallra dhe pr shrbime, e cila n kushtet kur nuk pasohet nga i njjti ritm i rritjes s kapaciteteve prodhuese oferts i vendos mimet kundrejt nj presioni t fort n rritje. Nj ilustrim i ksaj situate sht akoma i freskt n Shqipri. Mjafton t kujtojm vitin 1996, kur presionet inflacioniste n ekonomi u shtuan n mnyr t dukshme n fund t vitit, si rezultat i rritjes s fuqishme t krkess s brendshme pr mallra dhe pr shrbime shtojca 4.

24

SHTOJC 4. KRIZA E VITIT 1996. Viti 1996, pr nga shumllojshmria e zhvillimeve ekonomike, politike dhe sociale, sht pa dyshim nj pik kthese, nj vit q n njfar mnyre prmbysi gjithka t mir q ishte arritur n vitet e para t tranzicionit. Shenjat e para t depozitimit t parave n firma t ndryshme (pa br dallim nse ato ishin t angazhuara n aktivitete prodhuese) u vun re q n vitin 1995 e ndoshta m hert. Ndrkoh q shenjat e para t ekspansionit t deficitit buxhetor prkojn me gjashtmujorin e dyt t vitit 1995. Si rezultat i indiferencs s plot n trajtimin e tyre, i aplikimit t politikave t shtrnguara t kreditit, i mungess totale t nj tregu t rregulluar kapitalesh, i injorimit t kursimeve t individve etj. menduria e investimit n kto firma kaprceu do kufi, duke gllabruar qindra milion dollar amerikan. I par n kndvshtrimin politik, lulzimi i ktyre skemave t investimit, koincidoi me nj vit t ngjeshur elektoral, q prve prkrahjes morale q iu dha skemave piramidale, u tregua dorlshuar n shpenzime. Interesat e lart q paguheshin ishin aq trheqs, saq pre e ktyre skemave filluan t binin jo vetm rezidentt, por edhe emigrantt si dhe nj numr i konsiderueshm t huajsh. Shfaqja e fenomenit fajde i bri shqiptart t harronin varfrin e tyre t tejskajshme dhjetravjeare dhe krijoi iluzionin e nj shoqrie t pakufizuar konsumi. Krkesa e brendshme njohu rritje t papar, n prgjigje t s cils, n munges t kapaciteteve t brendshme prodhuese, pati nj vrshim t paimagjinueshm mallrash importi, ku nuk prjashtoheshin edhe mallrat e luksit.

Rritja e madhe e agregatit t krkess, n mnyr t pashmangshme, oi n rritjen e presioneve mbi mimet e konsumit. Inflacioni n fund t vitit 1996 ishte pothuaj 3 her m i lart se nj vit m par dhe premisat pr rritje t mtejshme ishin gjithnj e m t pranishme. Muaji i fundit i vitit 1996, me pak fjal, konturoi tiparet themelore t atij trmeti ekonomiko-politik q pasoi n muajt n vazhdim.

25

Por, mund t ndodh edhe e kundrta, q edhe pse krkesa e prgjithshme sht nn kontroll rritet me ritme natyrale pr shkaqe t papritura ose t pastudiuara m par oferta e prgjithshme, pra ajo ka ofrojn kapacitetet prodhuese t ekonomis, t psoj rnie. Pr rrjedhim, prishja e ekuilibrit momentalisht mund t shkaktoj nj rritje t mimeve. Mund

t ndodh q pr arsye t ndryshme protesta sindikaliste zrat q formojn koston e produkteve pagat t rriten e, pr rrjedhim kjo do t oj n nj rritje t mimit t atij produkti. Pavarsisht ksaj, duhet theksuar se n t dyja rastet kemi t bjm me faktor q ndikojn rritjen e mimit vetm nj her, n momentin q ata bhen efektiv shtojca 5.

SHTOJC 5. KRIZA ENERGJITIKE DHE NDIKIMI I SAJ MBI INFLACIONIN. Pr disa vite rradhazi, vendi yn po prjeton nj situat t vshtir t prodhimit dhe t furnizimit me energji elektrike, e cila thuhet se origjinn e ka n thatsirn q ka pushtuar vendin ton kto vitet e fundit. Pa u ndalur n shkaqet q gjenerojn kt kriz, do t prqendrohemi n ndikimet negative t saj sidomos n drejtim t prshpejtimit t inflacionit n ekonomi. Pr t arritur n konkluzione m t qarta, do t ngrem dhe nj paralele tjetr: krizn energjitike q prjetoi shteti i Kalifornis n SHBA, dy vite m par. Pr t dyja vendet problemi ishte i njjt, domethn nuk jan n gjendje t prodhojn aq shum energji sa krkohet pr tu konsumuar. Po ndryshimet ku vrehen? Pik s pari, mimi i energjis elektrike n Shqipri sht i kontrolluar ndrsa n Kaliforni ai vendoset nga parimet e tregut; s dyti, energjia e konsumuar n Shqipri, n nj mas t madhe vidhet, e po n nj mas t madhe humbet npr rrjetet e amortizuara t shprndarjes, ndrkoh q n Kaliforni kjo gj as q mund t mendohet; s treti, n Shqipri rrjeti shprndars nuk sht i aft t kompensoj nprmjet importit at pjes t energjis q nuk plotsohet nga prodhimi i brendshm, ndrkoh q kjo gj nuk ndodh n Kaliforni.

26

Ku sht ndryshimi m i madh n kt rast? Pa dyshim ai duhet gjetur tek mosfunksionimi i mekanizmit t art t ekonomis s tregut q balancon automatikisht mosprputhjet e krkess me ofertn: vendosja e lir e mimit n treg. N rastin e Kalifornis mekanizmi i msiprm bn q mimi i energjis t rritet duke ndikuar drejtprdrejt si n rritjen e shpenzimeve t individve ashtu edhe n rritjen e kostos s produkteve pr aq koh sa energjia elektrike sht nj z i rndsishm i kostos. Tek ne, ndryshe nga sa m sipr, meqnse mimi sht i kontrolluar dhe kapaciteti importues sht po ashtu i kufizuar, do t kemi ulje t oferts pr energji, q do t thot mosplotsim i nevojave pr energji elektrike, edhe pse mund t supozojm se biznesi do t ishte i gatshm ta prdorte at kundrejt do mimi. Si reagon biznesi n kto kushte? Ka tre rrug: ose do t prpiqet t gjej burime alternative energjie; ose do t ul prodhimin; ose do t detyrohet ta mbyll at. Alternativa e par nnkupton prdorimin e burimeve t tjera, t cilat pr vet situatn e krijuar aplikojn mime t larta, gj q on n rritje t kostos; n alternativn e dyt mimet do t rriten prsri, pr aq koh sa prodhimi pson rnie duke krijuar zhbalancim t krkess me ofertn. N alternativn e tret zhbalancimi krkes ofert do t jet akoma m i madh e, pr rrjedhim, dhe mimet mund t rriten me intensitet m t lart. Pra, n rastin e Shqipris edhe pse efekti nuk sht aq i drejtprdrejt sa n rastin e Kalifornis, prsri presioni n rritje mbi mimet sht i pranishm dhe n qoft se kjo kriz do t vazhdoj m tej, efekti i saj nuk do t ket m natyrn e nj fenomeni shock t prkohshm, por prkundrazi do t shndrrohet n nj burim t qndrueshm inflacioni.

27

INFLACIONI: KUSH PRGJIGJET PR T? ujt duhet ti krkojm llogari pr inflacionin? Tham q nj pjes e madhe e bankave qendrore n qendr t aktivitetit t tyre kan ruajtjen e stabilitetit t mimeve. Po ashtu, sqaruam se inflacioni sht mkat i politiks monetare pr aq koh sa ekspansioni monetar nuk imponohet prej zbatimit t politikave fiskale t paprgjegjshme. N kto kushte, lidhja para inflacion sht shum e fort dhe merr formn e nj spiraleje n t ciln nj element shtyn tjetrin dhe anasjelltas. Duke u kthyer edhe nj her n botn reale, do t donim t sqaronim se jeta e bankierve qendror po bhet gjithnj e m e vshtir. I gjith opinoni i mban syt tek ata; cila do t jet lvizja e tyre e ardhshme; nse interesi do t rritet si pritej nga tregjet apo jo; nse veprimi i marr ishte n kohn e duhur apo jo, nse mesazhi do t prcillet me shpejtsin e duhur etj.. Presioni publik mbi ta sht m i fort n vendet e zhvilluara, por realisht jeta e tyre sht m e koklavitur n vendet e pazhvilluara.

Prse ndodh kshtu? Sigurisht prgjigja e ksaj pyetjeje sht nj e vetme: pavarsia e banks qendrore, e cila sht vrtet reale n demokracit perndimore dhe sht gjithnj nn krcnim dhe shpesh, edhe formalisht jo e plot, n vendet n zhvillim. Nga vrojtime t shumta ka rezultuar se bankat qendrore me shkall t lart pavarsie kan arritjet m t mira n sfidn me inflacionin, ashtu si sht vrejtur e kundrta n shumicn e vendeve ku shkalla e pavarsis s bankave qendrore l pr t dshiruar. Sot, gjithnj e m tepr po vrtetohet se sigurimi i stabilitetit t mimeve sht kontributi m i muar q nj bank qendrore mund t jap pr zhvillimin ekonomik afatgjat t vendit. Duke u nisur nga kjo, ndjekja e ktij objektivi shpesh krcnohet nga interesa afatshkurtr si jan rritja shum e shpejt ekonomike, punsimi i lart etj., t cilat sigurohen duke falur disa pik prqindjeje nga inflacioni ose duke toleruar nj inflacion t lart. Por, prfitimi afatshkurtr sht edhe dritshkurtr. Ai kthehet n nj bumerang pr ekonomin, pr stabilitetin dhe pr zhvillimin e saj n periudh

28

afatgjat. Pr kt arsye, ky objektiv i besohet bankave qendrore, t cilat, ndryshe nga qeverit apo nga politikant, nuk kan arsye t priren nga prfitimet apo nga interesat afatshkurtr. Ti njohsh me ligj banks qendrore t drejtn q t ket si objektiv stabilitetin e mimeve nuk do t thot q banka do ta realizoj at. Banka qendrore nuk mund t bj asgj pa patur pavarsi t plot nga ekzekutivi pr ta ndjekur kt objektiv dhe
SHTOJC 6. PAVARSIA E BANKS S SHQIPRIS.

pr t prdorur instrumentet q ajo vet zgjedh pr zbatimin e politiks monetare. Nse, me ligj banks qendrore i njihet si objektiv kryesor stabiliteti i mimeve, por nga ana tjetr ligji parashikon q banka qendrore n do koh sht e detyruar t kreditoj drejtprdrejt qeverin me do lloj shume, ather banka qendrore nuk do t jet n gjendje ta realizoj kt objektiv. N kt mnyr, suksesi i banks qendrore n realizimin e detyrave t saj varet nga shkalla e pavarsis q ajo gzon.

Tashm t gjith e din se objektivi i Banks s Shqipris sht arritja dhe ruatja e stabilitetit t mimeve ose m konkretisht, mbajtja e normave t ulta pozitive t inflacionit. Politika monetare q harton dhe zbaton Banka e Shqipris sht n funksion t ktij objektivi. N fakt, nj objektiv i till ndiqet nga shum banka qendrore n bot. Pavarsia e banks qendrore varet nga mjaft faktor. N rastin e Shqipris vlersohet se banka qendrore gzon nj pavarsi t lart ligjore. Por, pavarsia reale e saj ende l pr t dshiruar. Ka nj sr faktorsh, objektiv dhe subjektiv, q ojn n reduktimin e pavarsis reale: Paqndrueshmria politike. Besohet se paqndrueshmria politike ka ndikim n pavarsin e banks qendrore. Mosrespektimi i rregullave t lojs politike dhe t kalimit t pushteteve, sjell edhe ndikime t fuqishme t paqndrueshmris politike n pavarsin e banks qendrore. N Shqipri, t dyja situatat e prshkruara m sipr kan ekzistuar dhe kan patur ndikimet e veta n pavarsin e Banks s Shqipris.

29

Pak a shum, mund t thuhet q sht vrejtur paqndrueshmri politike si pasoj e mbajtjes s 4 zgjedhjeve dhe dy referendumeve pr kushtetutn, n nj interval kohor prej 8 vjetsh (normalisht duhet t kishim dy zgjedhje). Po kshtu, n momentet kur forcat politike n pushtet kan ndjer se do t largoheshin prej tij nga zgjedhjet e parakohshme, tem e dits s tyre ka qen respektimi i institucioneve dhe i teknokratve, prfshi Bankn e Shqipris. N trsi, paqndrueshmria politike ka ndikuar n drejtim t reduktimit t pavarsis s banks. Zhvillimi i tregut financiar. N rastin e Shqipris, mund t thuhet me siguri t plot se pavarsia e banks qendrore dmtohet dhe nga shkalla e ult e ndrmjetsimit financiar dhe nga mungesa e tregjeve t kapitalit. Kjo bn q n ekonomin e vendit pesha e sektorit financiar t mos jet e konsiderueshme dhe pr pasoj edhe veprimet e vendimet e banks qendrore t mos japin efektin maksimal t tyre. Borxhi i brendshm. Ekzistenca e nj borxhi t madh t brendshm t qeveris, bn q klasa politike t mos jet e interesuar pr nj bank qendrore t pavarur. Shqipria, ka nj borxh t brendshm relativisht t lart q, gjithashtu, kufizon pavarsin reale t banks qendrore. Operacionet n tregun e hapur. Nj bank qendrore ka pavarsi m t lart nse ajo ka hapsirat e nevojshme dhe aftsin pr t ndrhyr n mas t mjaftueshme n tregun e hapur kur nj gj e till nevojitet. Por, kjo aftsi dhe pr pasoj, dhe pavarsia e banks kufizohet ndjeshm, nse detyrimet e qeveris nuk jan t tregtueshme. Praktikisht, n Shqipri, bonot e thesarit t emetuara nga qeveria (Ministria e Financave), u kthyen shum shpejt n nj instrument jo t tregtueshm. Nga ana tjetr, qeveria ka krkuar q bankat t riinvestonin portofolin q maturohej. Kjo i ballafaqoi bankat me nj investim jolikuid duke u vn shpeshher prball mungess s likuiditetit. N kto kushte, pr t shmangur shfaqjen e problemeve t likuiditetit n sistemin bankar, Banka e Shqipris ka ndrhyr duke ofruar REPO ose duke bler letrat me vler nga portofoli i bankave t nivelit t dyt.

30

Rasti m ekstrem sht ai i katr obligacioneve shtetrore t emetuara kundrejt detyrimeve t papaguara t kooperativave bujqsore. Kto obligacione, me urdhr administrativ u transferuan n nj tjetr bank shtetrore q kishte pozicion t favorshm likuiditeti. Por, edhe kjo bank, shum shpejt u detyrua ti nxjerr kto obligacione n treg sekondar, t cilat, pas tentativave t pasuksesshme pr ti shitur, u blen nga Banka e Shqipris. Funksioni i kshilltarit. N disa vende, detyr zyrtare e guvernatorit sht edhe funksioni i kshilltarit ekonomik t qeveris. Ky funksion e lejon at q ti drejtohet periodikisht parlamentit ose kabinetit pr shtje t tilla si politikat n tregun e puns dhe ato fiskale. N Shqipri, Banka e Shqipris nuk merr pjes aktive n hartimin apo n dhnien e kshillave pr politikat jasht fushs monetare e valutore. Megjithat, nj hap i br n kt drejtim sht pjesmarrja e Guvernatorit t Banks s Shqipris n Komitetin e Politikave Ekonomike q drejtohet nga Kryeministri. Opozita e publikut ndaj inflacionit. Nj tjetr prcaktues i rndsishm i pavarsis sht mbshtetja e publikut pr objektivin e stabilitetit t mimeve. Besohet se, nse publiku sht i prirur t kundrshtoj inflacionin, ather banka qendrore ka m tepr autoritet, vendimet e saj kan m shum shanse t ken mbshtetje t gjer dhe pr pasoj rritet shkalla e pavarsis s saj. A ka n Shqipri opozit ndaj inflacionit t lart? Jo, as n publikun e gjer, as n rrethet financiare. Por, sidomos negative n kt drejtim sht mendsia e popullsis, e cila e drobitur ekonomikisht, ka humbur do lloj ndjenje pr sakrifikimin e mirqenies s saj n kmbim t nj zhvillimi ekonomik n t ardhmen. Mund t themi fare hapur se angazhimi i autoriteteve shqiptare n t shkuarn, por edhe sot, pr t ruajtur ekuilibrat makroekonomik dhe pr t siguruar nj norm t ult inflacioni m shum sht arritur nn nevojn pr t siguruar marrveshje me institucionet ndrkombtare, kryesisht FMN, dhe pr t prfituar financimet e nevojshme prej tyre.

31

Personaliteti dhe reputacioni i drejtuesve t banks qendrore dhe qeveris. Pavarsia reale e nj banke qendrore sht edhe produkt i politiks s prditshme, i ndrveprimeve institucionale dhe personale t drejtuesve t saj dhe t qeveris, ose n kuadr m t ngusht, t ministris s financave q ndikojn n njrin ose n tjetrin drejtim. Tradita dhe personaliteti i guvernatorit mund t ndikojn ndjeshm n sjelljen e banks qendrore. Cilsia e departamentit t krkimeve t banks qendrore. Cilsia e departamentit t krkimeve t banks qendrore i jep mundsi banks q t krijoj qndrimin e vet t pavarur n raport me institucionet e tjera ekonomike t krkimit brenda sektorit publik dhe t rris peshn e saj n raport me qeverin e sidomos me ministrin e financave.

Pavarsisht sa m sipr, me t drejt mund t lind pyetja: a duhet q nj bank qendrore t fajsohet pr do lvizje t mimeve t konsumit qoft kjo edhe shum e dukshme? A duhet t sqaroj Banka e Shqipris se prse mimet e frutave dhe t perimeve n Shqipri psojn luhatje t mdha n stin t ndryshme t vitit? A mund t konsiderohen rrjedhoja t politiks monetare efektet negative q gjenerojn krizat e herpashershme n rajon apo kriza energjitike etj.. Jo n asnj mnyr jo. Bankat qendrore prgjigjen dhe japin llogari pr at pjes t inflacionit, i cili sht derivat i nj prbrsi t qndrueshm q sht

gjithmon i pranishm, ecuria e t cilit n mnyr t vazhdueshme udhhiqet nga krkesa. Ndrkoh, duhet t theksojm q ekzistojn kaprcime t prkohshme n mimet relative, zhvillime kto q m s shumti ndodhin si pasoj e ndrveprimit t oferts. Elementi i prhershm, zakonisht quhet inflacioni baz ose inflacioni qendror, dhe ai gjykohet t jet nj kontribut i drejtprdrejt i politiks monetare. Influenca e zhvillimeve n mimet relative n prgjithsi, konsiderohet si rregullim i prkohshm, i cili nga kndvshtrimi i politiks monetare duhet t injorohet si prsa i takon vendimmarjes, ashtu dhe analizs s vendimeve t marra n t shkuarn.

32

SHTOJC 7. INFLACIONI BAZ DHE PRAFRIME T TJERA. N rastin e Shqipris, gjithnj e m shum po evidentohet domosdoshmria e matjes dhe e prdorimit t ktij treguesi. Sikurse mund ta ken konstatuar t gjith t interesuarit, norma aktuale e inflacionit brenda saj sht e ndikuar shum nga faktort sezonal dhe pr nj koh t gjat ekonomia jon gjendet nn efektin e faktorve shock (kriza e Kosovs, kriza energjitike, kriza n Maqedoni etj.). N qoft se ju kujtohet grafiku numr 1 i paraqitur q n fillim, inflacioni n Shqipri n njfar mase sht produkt i ndryshimeve q psojn mimet e nngrupit ushqimor fruta dhe perime. Luhatshmria n prgjithsi e mimeve t grupit ushqimor si dhe faktort shock t siprprmendur kto t fundit duket se nuk po gjejn dern nga dilet jan t mjaftueshm pr t maskuar at pjes t inflacionit q shkaktohet nga rritja e oferts s paras. Pr rrjedhim vshtirsohet shum dhe procesi i vlersimit t efektivitetit t politiks monetare.

Prpjekjet pr ndrtimin e nj prqasjeje t inflacionit baz n Shqipri kan qen t hershme q nga viti 1995 por gjat gjith periudhs seria e inflacionit baz sht prdorur vetm pr qllime teknike dhe publikimi i saj ka qen i kufizuar n ambiente specialistsh. Megjithat, me kalimin e kohs dhe n prputhje me ambicien e Banks s Shqipris pr t adoptuar nj lloj politike monetare, n shnjestr t s cils do t jet vet inflacioni, interesimi pr kt matje t re t inflacionit sht rritur m tej dhe po punohet pr t gjetur prqasjen m t mir t mundshme t tij.

33

Duhet thn se n praktikn e bankave qendrore ndrtohen disa matje t inflacionit baz, nga t cilat przgjidhet ai prafrim q prshkruan m mir efektivitetin e politiks monetare. Prve inflacionit baz, n praktikn e saj t puns Banka e Shqipris llogarit dhe disa prafrime t tjera t ngjashme pr nga natyra e tyre me konceptin e inflacionit baz. Parimi kryesor edhe n kt rast qndron n shmangien e komponentve t luhatshm. Ndr kto prafrime mund t prmendim reduktimin e shports me: i) ii) nngrupin ushqimor fruta dhe perime; disa nngrupe ushqimore, t cilat gjykohen se preken ndjeshm nga sezoni (nngrupi mish, pul dhe peshk, bulmet dhe vez, fruta dhe perime dhe vajra dhe yndyrna); t gjith grupin ushqim, pije dhe duhan.

iii)

34

INFLACIONI: FAR PASOJASH MBART AI? kziston ideja e prgjithshme se kushdo sht i aft t shpjegoj se far psojn xhepat tan kur inflacioni fillon ngjitjen. Katastrof e vrtet. Ato pak para q me mundim vihen mnjan fluturojn pr nj dit ose n raste t rralla nuk del dhe rroga e gjith muajit pr t bler nj buk t vetme. Dikush thot se inflacioni nuk sht gj tjetr vese tentativa e njerzve pr t

kursyer me qllimin e vetm pr t bler dika, t ciln fatkeqsisht me kalimin e kohs nuk arrijn ta blejn kurr. Teoria makroekonomike servir nj varg fatkeqsish t tjera, autor i t cilave sht vetm zoti inflacion. Disa nga ato jan m t vshtira pr tu asimiluar ndrkoh q ajo q tham m sipr lehtsisht dhe realisht sht kuptuar dhe do t vazhdoj t kuptohet edhe n t ardhmen.

35

36

Botuar nga : Banka e Shqipris, Sheshi Sknderbej, Nr.1, Tiran. Tel : 355-4-222230; 235568; 235569. Faks : 355-4-223558. e-mail: public@bankofalbania.org http:// www.bankofalbania.org

Shtypur n Shtypshkronjn e Banks s Shqipris. Tirazhi : 1000 kopje.