8 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

bak kitapl Biyografi Dizisi:2 GARH (Srad Bir Musevi'nin Portresi) ABDULLAH MURADOLU bak yaynlar Teknik Hazrlk Nahide Akku

Tarih kendini kusuyor Garih Cinayeti sosyologlara, ilahiyatlara, psikologlara, siyaset-bilimcilere ve tarihilere aratrlmas gereken pek ok bakir alan gsteriyor. Tarihin, bize 'okutu lanlardan' ibaret olmadn biliyorduk, ama bu kadarn da beklemiyorduk. Tarihin de bir sabr var; gn geliyor, ken dini bir biimde kusuyor. Tarihi sadece resmi kaynaklardan okumann yeterli olmadn anlamak iin zeyir Garih ya da bir baka insann umulmadk yerlerde umulmadk ekilde lmesini beklemek yerine, Trkiye'nin gizli tarihine el atmak daha doru olmaz m? Belki de toplumsal kurtu luun forml oradadr. Toplumlar ya da bireyler-houmuza gitmese bile-kendi tarihlerini iyi okuduklar takdirde hem bugn doru yorumlayacak hem de gelecee daha salam admlarla yryebilecekler. Dnde ne varsa bugnde de o var; irkin likler de gzellikler de, ktlkler de iyilikler de, dmanlklar da dostluklar da.. zeyir Garih Cinayeti'nin rettii en iyi gerek u, "tarihimizden korkmayalm", nk o bize ait. Abdullah Muradolu-Ekim 2001 -stanbul

Kapak Tasarm Ahmet Mayal

Bask stanbul Mcellit Kasm 2001

Bak Yaynlar Byk Reit Paa Cad. Yumni Han stanbul Kitap ve Kltr Merkezi No: 22/40 Vezneciler/st. Tel: (0212)512 77 38 bakisyayin@hotmail.com

IINDEKILER
NSZ BLM I lm Bekleyen Mezar Mslman Mezarlnda Musevi Cesedi "Senin in ld Diyorlar Beni Ara" Eyp'te Ne Aryordu Yorumlar ok Farkl Yine eyh'ine Gidiyordu eyhi Kk Hseyin Nakibendi Ustaba Cemal Srr Aklyor eyh'ini Ziyaretten Hi Vazgemedi Mezarn Yeile Boyatt Cumartesileri Ortadan Kaybolurdu Yazgsn Ryas izdi eyh Yahya Herkesi Seviyordu Dergahta Kimler Yok Rya Her Toplumda Etkili Ryasnda Grd Mridi Oldu 7 11 12 13 13 14 15 16 16 17 18 19 20 20 21 22 23 25 26 27 27 28 29 30 32 32 33

Osmanl Hayran Bir Musevi "Kimseden Ayrmclk Grmedim" Varlk Vergisi CHP'nin Eseri demeyenleri Akale'ye Gnderin Munis Tekinalp Affediliyor "akmak, Yahudilerin Mdafiiydi" Alaton ile Garih Nasl Tant "Kadn Milletine Gvenilmez" Filipinlilerin Fahri Konsolosuydu Demokrat Parti'den Destek Grdler Alarko Krk Ylda ok Byd Atlye'den Holdinge SK Skandal'nda Yara Ald BLM IV Garih'in Dilinden Yahudiler Sava Olsa Trkiye'yi Tutarm Osmanl Museviler'e Kucak At Tek Snaklar Osmanl Oldu Siyonistler anakkale'de Trk Kan Dkt BLM V Garih yi Bir Mason'du Dul Kadn ifre'si Neydi? "zeyir Bey yi Bir Mason'du" Beyaz Enerjide Dul Kadn Hiran Usta Efsanesi Masonluun Gizli Srlar BLM VI Garih Refah-Yol in Lobi Yapt BLM VII GARH HEP SA'A YAKIN OLDU Garih ve Alaton Rol m Yapyordu? Yaln Kk'e Teklif Etti Trke Alarko'yu Niin Ziyaret Etti Trke ile Dostluu Devam Etti Turanc Musevi Kim? Museviler Trke'i Seviyordu Sazak' srailli Bakanla Kim Tantrd? ...

38 39 . .40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 53 54 54 55 56 .59 60 60 61 62 64 .65

ki!

BLM II zeyir Garih Ailesi Nereden Geldi? Badat'n Carhlar stanbul'da Garih'ler Oldu Amcas Abdlhamid'in Doktoruydu Azra Garih "Kararol" rgtndendi "Babas Gizli Mslmand" "Mslman Olduunu Gizliyordu" Dii Koltuunda Balayan "Muhabbet" Saint Joseph'de okuyamad Genliinde Haham Eitimi Ald Okul Arkadalar "Tandk" simler BLM III VARLIK VERGS VE ALARKO shak Alaton Anlatyor Varlk Vergisi Evlerini Ald "Ben Muhafazakarm, M'minim"

35 36 37

69 70 71 71 73 74 75

BOLUM VIII FETHULLAH GLEN VE ENVER REN LKS Enver ren ile Yakn Dost idi Selefi'lere Kar Iklk Fethullah Glen'le ok ey Paylat Ortak Paydalar Diyalogdu Glen'e Mektubunda Neler Syledi Glen: Dostumu Kaybettim Amerika'da Bile Glen'i Savundu "zeyir Garih'i yi Bilirdik" Sinagog'da Gzler Garih'i Arad BLM IX GARH N KM NELER SYLED Musevi Cemaati ok Oldu "Her Musevi'de aron Aramayalm" Ilml Kiilii n Plandayd "zeyir Bey ki mezdi" Denklemi Bak Darbeleri zd Koru: Garih Dinince Dinlensin "M'min Olmann nemini Hatrlatt "Kaynam Bir Toplumun Temelleri Atlyor" lm Gerekleri Ortaya Dkt "Yahudileri Sevmiyorlar" alom Yazar Toker'e Neden Kzd BLM X Garih'in eyhi Kimdi? Mevlevi Usta'ya raklk Midilli'de Geen Srgn Gnleri "Ateli Baklar Vard" Bilim Kp'nn Babas da Nakiydi iire Dkn Bir eyhti Topu'nun eyhi de Kk Hseyin'in Talebesi zbekler Tekkesi nemli Bir Merkez Tekke'de Kk Hseyin Etkili Oldu Karakol rgtnn ssyd akmak'n Byk Dedesi lk Nakilerden Dnya apnda Tpk Mrid Oldu

77 78 79 79 80 80 81 82 83

Sosyete Kadnlar da eyh'e Gidiyor Torunu Hayyam arapsyla Evlendi Doktor Salih Alazraki de Mridiymi Hatice Suat'n annesi de Naki

105 106 106 107

89 86 87 88 89 90 91 92 92 94 94 97 98 99 100 100 101 101 102 103 103 104 105

BLM XI FEVZ AKMAK YAHUDLERN SHNDLER' MYD? Fevzi akmak Mrid Deil ! 109 Nazileri Destekleyen Subaylar 110 Trakya Olaylarn Kim Yaptrd? '. 111 akmak Musevileri Nasl Kollad? 112 Garih'in lm Tartmalar Canlandrd 112 Toktam Ate Neden Rahatsz Oldu 113 Yeniliki Fikirlere Ak Bir Tarikat 114 "Beni eyhimin Ayak Ucuna Gmn" 115 Maraal akmak Kim? 116 akmak'n Partisi MHP'ye Dnt 117 Maraal'in Dedesi Kadiriydi 118 Gizli Mslman Zahiren Yahudiler 119 BLM XII ARUSLK NASIL BR TARKAT Museviler'i Koruyan Tarikat Arusiler lk Arusi Filibeli Ahmet Hilmi Tef alyor Diye Kuyuya Atld Arusi Filibeli'yi Kim Zehirledi Trk Arusiler'in lk eyhi: mer Fevzi Mardin erif Mardin'in Amcasyd mer Fevzi Nasl Arusi Oldu? smet nn'ne Niin Mektup Yazd? Museviler'e Yardm Ettiler Arusi eyhleri Kimlerdi? mer Fevzi Mardin'in Museviler'e Bak Kore'ye Asker Gndermeyi Savundu Afrikal Arusiler Trkler'i Seviyor Kbrs Harekatnda Arusilerin Kerameti Trke, Arusiler'e Niin Teekkr Etti Gn Sazak'n Ei Arusiler'e Yardm Etti Barts Sorununa Farkl Bir Bak

121 122 122 123 125 125 126 127 128 128 129 130 131 131 132 133 133

BOLUM XIII GARH CNAYETNN PANAROMASI Tinar'la Bir Gn nce Grt Mezarla Yalnz Gidiyordu Alo Mezarlkta Bir Ceset Var! BLM XIV Katil "Tinerci Fuat" Deli Fuat Arkadan Saldrm "zeyir Bey Keyifliydi" Fuat N, "Ben Susuzum" Cinayet Masas Harekete Geiyor Bakan Ycelen Herkesi artt BLM XV Tel Aviv'den Gelen Gelene MOSSAD Devreye Girdi mi? BLM XVI Kayp Telefon Sinyal Verdi Sinyal Hastal Klasndan Geldi Ka Tane Yermez Vard? Kladan Esrarengiz Firar Bir Gn ncede ardaym BLM XVII Beikta Ke Bucak Aranyor Garih'i Yener ldrd Daha nce de Cinayet lemi Eymr Kafalar Kartrd Srpriz Tanklar Ortaya kyor Ycelen'den Skandal Szler BLM XVIII Pnar Bilinen Kadn Suna'yd Yermez Kayseri'de Yakaland "Dua Ederken Bakladm" Pnar, Mezarlkta Sevimem Dedi Cinayette rgt Yok BLM XIX Yener'in Donundan 450 Dolar kt Dolar Dona Nasl Girdi

137 138 138 141 142 142 143 143 144 147 148

Garih'i MOSSAD'm ldrd Kiilik MOSSAD Timi Rugidin Neler Dedi MOSSAD' sulayan ajan ldrld Cinayette Bulgar Pastas likisi 600 Milyon Dolarlk Pasta Ceylan Holding srail'de de Kaybetti BLM XX Kaynak'tan ok Yorumlar Yermez'in Firarisi Bir Senaryo mu? Garih srail'in nn'de Bir Engeldi lm Daha ok Konuulacak

169 169 170 171 172 173 173 175 176 176 177

151 152 152 153 154 155 155 156 157 157 158 161 162 163 164 165 167 168

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 7

NSZ

Garih'in labirenti Trkiye Musevi iadam zeyir Garih'in 25 Austos gn Eyp Sultan Mezarl 'nda bir Nakibendi eyhi olan Kk Hseyin Efendi ile Kurtulu Sava komutanlarndan Mareal Fevzi akmak'n kabirlerinin yan banda 11 yerinden baklanarak ldrlmesiyle yakn tarihinin bilinmeyen gerekleri de gn na kmaya balad. Garih Cinayeti pek ok konuyu da yeniden tartmaya at. Neredeyse Cumhuriyet ile ayn yata olan Garih, farkl kiilii, aklamalar ve ilgin yorumlaryla, allagelen Musevi tipinin dnda kalan bir isim. Garih'in adeta bir labirente benzeyen, ancak kendi iinde de son derece tutarl olduu anlalan gizli dnyas bir bakma Trkiye'nin toplumsal/kltrel dokusunun haritasn iziy or. zeyir Garih'in labirenti adeta yz yllk bir tarih galerisini andryor. 1900'lerin banda Badaf'tak karklklar nedeniyle Osmanl bakenti stanbul'a yerleen bir musevi ailenin yzyl sonraki kiisi olan zeyir Garih, kaderin garip bir cilvesiyle Cumhuriyet dneminin en krizli en kark dneminde yaama veda etti dramatik bir biimde.

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 11

BLM I

lm bekleyen mezar Bir scak Austostu. Eyp Sultan her zamankinden biraz daha kalabalkt. le sralarnda siyah mercedesli bir adam Eyp Sul tan Camii'nin yanndaki otoparkta durdu. zerinde bir gmlek ve pantalonu vard. Trbenin etrafnda biriken kalabala gz attktan sonra yava admlarla mezarla alan darack yola girdi. Eyp Mezarlnn Piyer Loti'ye doru alan patikasnda yryordu. Mezarlk yolu avularn aarak dilenen kk ocuklarla doluydu. Adam bir kz ocuuna cebindeki bozukluklar karp verdi, dier ocuklar da adama doru kotular, "ocuklar cebimde bozukluk kalmad" dedikten sonra yoluna devam etti. Sakin adam yol boyun ca mezar talarn okuyarak devam ediyordu. Mezar talarn dik katle okuyor, hatta bazlarn cebinde tad kk not defterine de yazyordu. Mezarlk yolu bir taraftan Piyer Loti ay bahesine gitmek isteyenler dier taraftan da vefat etmi yaknlarn ziyaret etmek isteyen, kadn, erkek ve ocuklarla doluydu. Her cumartesi bu yol byle kalabalkt. Piyer Loti'ye 50 metre mesafedeki byk e bir mezarn yannda durdu; ellerini aarak yar aralanm dudak larndan bir eyler mrldand. Mezar, Atatrk'n yakn silah arka dalarndan Mareal Fevzi akmak'nd. akmak'in ei ve kz da ayn mezarlktayd. Duasn bitiren adam bir i ektikten sonra

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 13

akmak'in mezarnn yanndaki dar patikada gzden kayboldu. Daha aada kadm-erkek, gen-yah mminler Hz. Muhammed'in yakn arkadalarndan Eyp El Ensari'nin trbesinde Al lah'a yakarp, dua ediyorlard. Eyp El Ensari'nin ok yal olma sna ramen, Arap slam ordularyla birlikte stanbul kuatmasna katld ve burada ldne inanlyor. Mminler Eyp Sultan Trbesi'nde Allah'a avu ayorlard. Takvimler 25 Austos'u gs teriyordu. Mslman mezarlnda Musevi cesedi Saat leden sonra gsteriyordu. Gazetelerin ve televiz yonlarn haber merkezlerine bomba gibi bir haber dt. "Polisi arayan bir kii, -arayan kiinin erkek ya da kadn olduu konusun da net bir aklama yaplmad-Eyp Mezarh'nda bir erkek cese di olduunu syledi. Cesedin Musevi i adam Alarko Holding'in E Bakan zeyir Garih olduundan kukulanlyor.". 15 dakika sonra kamera manlar, muhabirler Eyp Mezarl'ndaydlar. Bu arada gazeteler de zeyir Garih'in evine ve Alarko Holding'e ulamaya alyor lard. Garih'in ei ve ocuklar Bodrum'daydlar. Alarko Holding yetkilileri ise zeyir Garih'in le sralarnda Holding binasnda olduunu, le sralarnda ofisten ktn da eklediler. Bulgar Heyeti'yle grme yaptn sylediler. Ancak zeyir Garih'e ulaa mamlard, cep telefonu cevap vermiyordu. hbar zerine Eyp Mezarl'na giden polis, ikinci aramada Fevzi akmak'n mezar nn yannda baklanarak ldrlm bir erkek cesedi buldular. Cesed zeyir Garih'indi. Garih'in elbiselerini kontrol eden polisleri en ok artan, ze rinden halk arasnda ceven tabir edilen kk bir Mslman dua kitab kmasyd. Yan sra branice yazlm baka dualar da var d. Eyp Mezarl'n kuatan polis, hibir kimseyi mezarla yak latrmadlar. Olay Yeri lk nceleme ekipleri ve Cinayet Masas ekipleri cesedin bulunduu yerde aratrmalarn srdryorlard. "Senin iin ld diyorlar, beni ara" Bodrum'un Ortakent Beldesi'ndeki Yeilyurtlular Sitesi'ndeki yazlnda tatil yapan Garih'in ei Lili Hanm da kendisine ulaan

cinayet haberi zerine hemen cep telefonundan eini arad, kar daki telefon cevap vermiyordu. Cumartesi gnleri einin belli saat lerde telefonunu kapal tuttuunu bilen Lili Garih, einin ldrl m olabileceine ihtimal vermek istemiyordu. zeyir Garih'in l drldne ilikin bir aklama da henz yaplmamt. Pek ok telefon geldi Lili Garih'e. Kukulan giderek artyordu. Son bir kez daha einin numarasn evirdi, yine ses yoktu. Son a re olarak cep telefonuna sesli mesaj brakt. Mesajta, "Seni ldreceklermi, hatta ld diyenler var. Kendine dikkat et. Meraktaym. Beni hemen ara" diyordu Lili Garih. Oysa zeyir Garih oktan ya ama veda etmiti. Fazla gemeden lm haberi doruland. Lili Garih, aile dostlar iadam ark Tara'nn gnderdii bir zel uakla Cumartesi saat 18.30'da stanbul'a hareket etti. 45 yllk ei artk yoktu. lk incelemeleri bitiren polis, zeyir Garih'in Fevzi akmak'n kabrinin yaknnda ldrlm olarak bulunduunu aklad. Ak lamalara gre Garih yedi yerinden baklanarak ldrlmt. Polis, "zeyir Garih'in neden buraya geldiini aratryoruz" diyordu. Musevi bir iadamnn bir mslman mezarlnda ne ii olabi lirdi? Eyp'te ne aryordu? Ertesi gn herkes bu sorunun cevabn aryordu. Musevi bir i adam Eyp Mezarh'nda ne aryordu? Allmadk , beklenmedik bir lmd; belki dnyada bir baka benzeri de yoktu. zeyir Ga rih'in seveni oktu, doal olarak dman da. lm tehditleri ald bilinen Garih, korumasz olarak neden Eyp Mezarl'na git miti? Polis, Garih'in ,ofrnn izinli olduunu ve mezarla muhtemelen yalnz gelmi olabileceini aklad. te yandan gaze telerde yer alan iddialara gre, Garih karldktan sonra ldrle rek Fevzi akmak'n mezarnn yanna braklmt. Ya da karlp mezarla getirilerek orada infaz edilmiti. akmak hem Trkiye Cumhuriyeti'nin kurucular arasnda olmakla Trk bamszln simgeliyor hem de dindar kiiliiyle halkn sayg duyduu tarihi bir kiilikti. 1950 Nisan'ndaki vefatnda hkmetin milli yas ilan etmemesi zerine dindarlarn ba ektii kalabalklar, cenazeyi

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 15 14/Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

omuzlarna alarak Eyp Mezarl'na kadar tamlard. Bu olay, kemalist evreler tarafndan irticann gvde gsterisi olarak yo rumlanmt. akmak'in lmnden bir ay sonra yaplan gelen se imlerde Demokrat Parti, CHP'ye fark atarak iktidara gelmiti. Ki mi yorumlara gre akmak'n vefatna gsterilen vefaszlk Cum huriyet Halk Partisi'nin sonunu getirmiti. Yorumlar ok farkl zeyir Garih'in delik deik edilmi cesedinin Mareal ak mak'n mezarnn yan banda bulunmasndan ilgin yorumlar karld. Bu nedenle akla gelen ilk ihtimal, Musevi iadam zeyir Ga rih'in ar dinci rgtler tarafndan ldrlm olabilecei idi. kinci ihtimal de, -polisin de ilk gnden itibaren zerinde durduukiisel nedenlerden tr ldrlm olabilecei eklindeydi. Bir nc ihtimal Garih'in i balantlar nedeniyle, drdnc ihtimal Garih'in uluslararas balantlar ve ticari yatrmlarndan rahatsz lk duyan ar milliyeti paramiliter gler tarafndan ldrlm olabilecei idi. akmak'n yan banda ldrlmesi, bir mesajd. Garih ldrlmeden nceki akam(24 Austos 2001) TV8 Ana Haber Blteni'nde Haftann Ekonomik ve Siyaset Yorumu'unun konuu olarak yapt aklamalar yznden ldrld de orta ya atld. Garih konumasnda Trkiye'nin enerji politikalar zerinde duruyor, te yandan da gncel bir konu olan AK-Parti ve Recep Tayyip Erdoan hakknda baz yorumlarda bulunuyordu. O gnler de Erdoan'n 7-8 yl nce yapt bir konumann video kasetleri yaymlanyordu. Baz gazeteler ve televizyonlarda kaset, Erdo an'n deimediini gsteren bir kant olarak sunuluyordu. Garih konumasndan Genelkurmay Bakan Org. Hseyin Kvrkolu'nun Baku ziyareti, Trkiye'nin Orta Asya ata ve son ran ger ginlii ile ilgili bir soru zerine , Hazar denizinin dnyada byk enerji rezervleri bulunan ve zerinde hukuki tartmalar olan bir yer olduunu kaydederek unlar sylemiti: "Tabii Trkiye'nin de burada byk karlar var. Trkiye'nin alaca Trkmen gaz projesi bir yere braklsa bile Trkiye bura da byk bir aktr ve Azerbaycan'a destek veriyor. ran da Trk-

men gazn kendi lkesi zerinden gemesini istiyor. ran'n da bu byk bir projesi. Tabii ki'gazn milliyeti yoktur. Boru hatlar he men hemen hazr. Hazar denizinde aslnda zenginliklerin payla m kavgas var. ran iin Trkiye Batya alan bir kapdr. Gsteri yapan uaklarn Trkiye tarafndan bir gzda, dmanlk olarak alglanmamas gerekir. Eer alglanyorsa da onlarn bir kt niye ti var demek ki. ran'n kendi iinde problemleri var. Bunu mu unutturmak m istiyor bilmiyorum. Aslnda burada bir saman alevi var. Bu alev de Kvrkolu'nun Trkiye'ye dn ile snecektir. Neticede Baku-Ceyhan Boru Hatt 2005'de devreye girecek ve Trkiye'ye zenginlik getirecek. AK Parti ile ilgili TV'lerde grntler ortaya kt. nsanlar za manla deiebilir. Eski dnceyle yeni dnce arasnda Trki ye'de de baz deiiklikler oldu. nsanlarn dnceleri gnn art larna gre deiebilir. Ben genliinde ok koyu komnist olanla rn sonra ok koyu kapitalist olduklarn grdm. Bir zamanlar di ne, eriate uygun devlet kurmak isteyenler bunun mmkn olmad n grp fikir deitirmi olabilirler. Deimemise de iyi olmaz diye dnyorum. Ben 1978'de KV'de grev yapyordum. O za manki iktidarda bulunan Ecevit ile Erbakan'a Yunanistan ile bera ber bizim mracaatta bulunmamz gerektiini sylemitim. Onlar kabul etmemilerdi. Ama bugn durum ortada. Biz bugn, demok rasi, globalleme diyoruz. Zihniyet deimitir diye mit etmekte yim" TV 8'de yapt konuma, Garih'in kamuoyu nnde yapt son konuma oldu. Yine eyhine gidiyordu Trkiye kamuoyu zeyir Garih cinayetinin okunu yaarken, basnda Garih'in sk sk Eyp Mezarl'na tek bana gelerek Ma real Fevzi akmak'n kabrini ziyaret ettiine dair bilgiler yer al maya balad. Pazar gnk Hrriyet'in maneti ise "Yine eyhine gidiyordu" eklindeydi. Mezarlk evresindeki esnaflar da Garih'in haftada, onbe gnde ya da ayda bir cumartesi gnleri Eyp Mezarl'na geldiini doruluyordu. Hatta Garih'i akmak'n kabri banda dua ederken grenler olmutu. ddialara gre akmak, Garih'in babasnn yakn dostuydu. Di hekimi olan Baba Garih, Birinci Dnya Sava yllarnda akmak'n yannda askeri doktor olarak

16/Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 17

grev yapmt. te yandan Mareal akmak'n kinci Dnya Sa va yllarnda Musevileri koruduu iddia ediyordu. zeyir Garih hem baba dostu olduu hem de Musevileri koruduu iin Mareal akmak'n mezarn ziyaret ederek vefa borcu dyordu. Bu yle bir vefa borcu olmalyd ki Garih le saatlerinde, ara larnda Bulgaristan Babakan Yardmcsnn da bulunduu bir Bul gar heyetini ofisinde kabul ettikten sonra zerini bile deitirme den ve kimseye haber vermeden arabasna atlad gibi soluu Eyp Mezarli'nda almt. Garih'i mezarla koturan "neden" ok nemli olmalyd. eyhi Kk Hseyin, Nakibendi! Bu arada ilgin bir gelime daha oldu. Garih'in fabrikasnda altktan sonra emekliye ayrlm, mutemet adam aklad: "Ga rih akmak'n deil Kk Hseyin Efendi'nin mezarn ziyaret ediyordu. Kk Hseyin Efendi, akmak'n da eyhiydi." Kafalar iyice karmt. Musevi iadam Garih'in 1930'da ve fat etmi olan bir Naki eyhiyle ne ilikisi olabilirdi? Garih, din dar evrelerin husumetini kazanm bir isim deildi, aksine bu ev relerle yakn ilikisi olan bir iadamyd. Ama bu zellii bile Ga rih'in Kk Hseyin Efendi'nin kabrini ziyaret etmesini akla maya yetmiyordu. Daha baka bir neden olmalyd. Sorunun ceva b gecikmeden geldi: Kk Hseyin Efendi, baba Garih'in yakn dostuydu. Garih'in ldrld mezarlk blgesi Naki tarlas ola rak biliniyordu. Bu blgede stanbul'un tannm Naki eyhleri yatyordu.Avusturalya'da trafik kazasnda vefat eden skenderpaa Cemaati'nin eyhi Prof. Esat Coan'da ayn blgede topraa veril di. Coan'n kabri Garih'in yrd yolun kenarndayd. zeyir Garih'in vahice ldrlmesi, en yaknlarndan bile saklad il gin bir srr aa karyordu. Ustaba Cemal srr aklyor Alarko irketler Topluluu'nda 30 yl ustaba olarak altk tan sonra emekli olan ve Krklareli'nin Babaeski lesi'ne bal Torbal'da yaayan 82 yandaki Cemal Cumal, patronu zeyir Garih'i lme gtren srr aklyordu. Cemal Cumal'ya eski pat ronu zeyir Garih'ten 1992'de bir telefon geliyor. Garih, "Cumali usta atla gel. Seninle zel bir iimiz var" diyor. Randevu yeri, Eyp

Sultan Mezarl'mn giri kapsdr. Garih'in konumasna anlam veremeyen ve kafas karan Cumali usta szleen gn randevu yerinde hazr oluyor. Mezarlk giriinde buluan Garih ve Cumali ayakst ho beten sonra Piyer Loti'ye uzanan darack yoldan ilerlemeye balyorlar. On dakika sonra Fevzi akmak'n mezar na gelirler. Cumali Usta, bugne kadar Mareal akmak'n meza rnn burada olduundan dahi haberi bulunmamaktadr. Cumali Usta'nn aknlna bir yenisi daha eklenir. akmak'n mezarnn hemen yanndaki bir baka kabirin bana giden Garih, Cumali us taya dnerek herkesten saklad srrn aklar: "Bak Cemal! Bu rada sana anlatacaklarm sadece ikimizin arasnda kalacak.'Burada yatan zat benim iin ok deerlidir. Onu babamn bana anlatt ekliyle gyaben tanyorum. Babam bana doumumdan itibaren Mevlana Kk Hseyin'in sk sk evimize geldiini anlatrd. Bu zat benim bam okar ve babama (Bu ocuk lkesine byk hiz metlerde bulunacak) dermi. Onu dnya gzyle hi grmedim, en azndan grecek yaa eremedim. Ancak ben onu dn gece ryam da grdm." diyerek sze balar. Kk Hseyin Efendi ryasnda Garih'ten mezarn yaptrmasn istiyor. Esrarengiz telefonun anla m ortaya kyor. Garih, Cumali Usta'dan Hseyin Efendi'nin mezaryla yakndan ilgilenmesini istiyor. Btn masraflar kendisi karlayacaktr. Bylece Cumali Usta, patronu Garih'in srrna or tak oluyor. Garih'in lmne kadar da bu olaydan kimselere sz et miyor. eyhini ziyaretten hi vazgemedi Garih ve Cumali zaman zaman Kk Hseyin Efendi'nin me zarnda buluuyorlar. Garih, srrn emanet edecek kadar gvendi i Cumali Usta'ya daha pek ok eyler anlatyor. Garih, babasnn Hseyin Elendi ile ok yakn dost olduklarn, sk sk bir araya gel diklerini anlatyor. Hatta uzun sre ocuu olmayan Azra Garih, Naki eyhi Hseyin Efendi'den kendisi iin dua etmesini de rica ediyor. Rivayetlere gre Hseyin Efendi, Azra Garih'e, "Bir erkek ocuunuz olacak. Adn da zeyir koyun.". Azra Garih, zeyir doduunda Hseyin Efendi'nin isteini yerine getiriyor. Musevi ler arasnda zeyir ismi pek kullanlmamasna ramen isim konu lur. zeyir Garih yalarnda iken Kk Hseyin Efendi vefat ediyor. I950'li yllarda Azra Garih de yaama veda ediyor. Bir gn

18/Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 19

zeyir Garih, Kk Hseyin Efendi'yi ryasnda gryor. Baba sndan Kk Hseyin Efendi ile ilgili pek ok sitayikar szler duyan Garih kendisini lme gtren bir yola yllar nce ayak ba syor. Mezarn yeile boyatt Cemal Cumal, eski patronu zeyir Garih ile krk yllk dost ol duunu belirterek, "Kendisi ile o baka bir irkette alrken tan tk. O daha sonra Alarko'yu kurunca beni de davet etti. Ben de b yk bir hayranlk uyandran bu gen mhendisin teklifini hi d nmeden kabul ettim. 1979'un sonunda emekli oluncaya kadar da kendisinin yannda altm" diyordu. Garih'in inanl insanlara byk sayg duyduunu, fabrikada mescit atrdn kaydeden Cumal, "En son geen yl o zatn kabrini boyamam istemiti. Hat ta ilk sefer boyay beenmedi. Daha ak yeile boyamam istedi. Yeniden boyadk. Bu sefer ok beendi.. Mezarn etrafnda gezi nirdi. San solunu kontrol ederdi. Benden kendisi adna merhum zatn ruhu iin duada bulunmam isterdi. Burann bakmn iyi yap mam tembih ederdi." * zeyir Garih, Hseyin Efendi'nin mezarn yaptrdktan sonra da haftada, on begnde ya da ayda bir ziyaretini eksik etmiyor. Mezar ziyareti Garih iin adeta zel yaamnn bir paras haline geliyor. Elbette Garih gibi hem i balantlar hem de etnik-dini k keni ve hem de uluslararas ilikileriyle tannan musevi bir iada mnn zel yaam mercek altnda olduunu kabul etmek gerekiyor. Ne kadar saklamaya alsa da herkesin gzlerinin zerinde oldu u bilinen bir ismin, periyodik aralklarla, hem de korumasz ola rak Eyp Mezarl'na gittiinin bilinmemesi mmkn deil. Ga rih'in Eyp Mezarl civarnda gren mahalle sakinleri Garih'in sk sk mezarla gelip gittiini doruluyorlar. Mezarlk evresin deki esnaflar Garih'in zaman zaman aperatif yiyeceker aldktan sonra mezarla gittiini ve bir iki saat kadar ortalkta grnmedi ini belirterek, "Musevi bir iadamnn bir mslman mezarln ziyaret etmesine ok ardk" diyorlard. *(amil Kucur I 27 Austos 2001-Zaman Gazetesi)

"Cumartesileri ortadan kaybolurdu" Garih'in 40 yllk dostu Can Kra'ta Hrriyet'e yapt bir aklama da "Kendisini biri 3 yl, dieri 2 yl nce olmak zere iki kez orada grdm. Grnce de ardm. 'zeyir Bey ne aryorsu nuz burada?' diye sordum. Bana, Hseyin Efendi'yi ziyaret iin geldiini anlatt. ardm. 'Benim dini inanlarm ok kuvvetlidir ve Hseyin Efendi'ye olan ballm bu ziyaretlerimle kantla rm.' dedi. Her ikisinde de yalnzd, yannda koruma-ofr yoktu. Yine byle birer tatil ya da bayram gnyd" diyordu. Can Kra, Ko Holding'in bir zamanlar bir numaral yneticilerindendi. Kar dei nan Kra da Vehhi Ko'un kz Ko Holding Bakan Vekili Suna Kra'n ei. Orta shak Alaton da zeyir Garih ayda bir kez mutlaka Eyp Mezarl'na gittiini belirterek, "Babasnn yakn olan Ma real Fevzi akmak'n mezar banda dua ederdi. Garih'in z ba bas cerraht. Onlarn ruhunu ad eder, onlarla konuurdu. Dnya hayatndan sonra hayatn devamna inanan bir m'mindi" diyecek ti gazetecilere. "Bu byk insan dinler st bir mttefik, bir fikir insan oldu unu ispat etti. Allah'a inanan her dinin ayn felsefede bulutuk larnn idrakindeydi. nk her dine de ayn yaknl duydu. Eyp'te babasnn ok gvendii, ok inand, ok sayg duyduu insann mezarn arada srada ziyaret ederek hem o yce insann ru hunu d ederdi ve babas ile de buluurdu. Ne yazk ki orada ha yatn noktaladlar" diyen shak Alaton, "Mezarla ziyarete gitti ini ne bana ne de oluna da hi sylemedi. Gazetelerde yazlan isim doru, nk Can Kra'a sordum, o da teyit etti. Kra, iki belki de defa o mezarn banda Garih'i grdn syledi. nk mezarda yatan ayn zamanda Can Kra'n hanm nci Hanm'n da byk dedesi olurmu" eklinde konuuyordu. Garih'in cumartesi gnleri belli saatlerde ortadan kaybolmas, cep telefonunu kapal tutmasn ei Lili Garih de bir tv programn da itiraf ediyordu. Geen yl Kanal-D'de ei zeyir Garih ile bir likte Erol Evgin'in "Bir sevda masal" isimli programna konuk olan Lili Garih unlar sylyordu: "Cumartesileri sabah 10.00'da evden kar. Ogn cep telefonu kapaldr. Akama kadar kendisin den haber alamayz."

20 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 21

Yazgsn ryas izdi Ryann zeyir Garih'in manevi dnyasnda ok nemli bir yeri vard. Basma yansyan bilgilere gre Garih, hem babasnn ya kn dostu eyh Kk Hseyin Efendi'yi hem de Kanuni Sultan Sleyman dneminde yaam eyh Yahya Efendi'yi ryasnda grd. Garih'e ryasnda grnen eyh Yahya, kendisinden Beik ta'taki dergahn onarp ihya etmesini istiyor. Bu istei yerine ge tiren Garih, evini de eyh Yahya Dergah'na ksa bir mesafede ya pyor, yllarca bu evde oturuyor. Saadet Partisi Genel Bakan Rccai Kutan'n badanman, Refah Partisi Adana eski Milletvekili Ertan Ylek Garih iin ok ilgin bir iddiada bulunuyordu: "Garih ok eski bir dostumdu. Beikta'ta bulunan Yahya Efendi Dergfh'na tabi olduunu dnyorum. Ryasnda Yahya Efendi'yi grdn ve kendisinden orada satlk bir yer olduunu ve oray satn almasn istediini biliyorum. Oray, yani imdi evinin oldu u yeri satn aldn biliyorum. " dedi. * eyh Yahya herkesi seviyordu Yahya Efendi, hangi dinden olursa olsun, herkese iyilik yapan bir mslman by olarak biliniyor. Yahya Efendi, Trabzon Ka ds mer Efendi'nin oludur. Annesi Afife Hanm, Kanuni Sultan Sleyman'n st annesi. eyh Yahya Trbesi stanbullu denizcile rin urak yeri.Yahya Efendi ismi etrafnda adeta bir efsane rl yor. Denizciler, Boaz' koruyan drt manevi bekiden birinin eyh Yahya olduuna inanyorlar. te yandan stanbul'un gayr- mslim denizcileri de sayglarn eksik etmezler. Yahya Efendi ile ilgili hikayelerin kahramanlar masnda pek ok hristiyan de var. Hatta eyh, baz Rum denizcilerin mslmanl kabul etmesine de vesile oluyor. Bir Rum denizci Karadeniz'de tutulduu frtnadan kurtulmas karlnda Yahya Efendi Dergah'na bir f arap ba layaca vaadinde bulunuyor. Gerekten de kurtulur ve bir f arapla dergaha gelir. Rum denizci bir an iin mslmanlarn arap imeyeceini unutmutur. Durumu anlayan eyh Yahya hi sesini karmaz, teekkr etmeyi de ihmal etmez. Fdaki arap nar er betine dnmtr. Rum denizci bu keramet karsnda, "Ey yol g nei" der," Vallahi senin dinin haktr!" Yahya Efendi denizde frt naya tutulan iki rum papazn kurtard ve dergahla bakmlarn

yapt da rivayetler arasnda yer alyor. Bir hikaye de yledir: Pa pazn biri Yahya Efendi'nin atnn yularna yapr. "Bu da adalet midir? Doru drst defter tutulmuyor, llerimizden bile hara is tiyorlar!" der. Yahya Efendi derhal Kanuni Sultan Sleyman'n hu zuruna karak, "Yazklar olsun. Byle ele geen mal hell deil dir. Yediin, itiin, sarayn, saltanatn, haram sana!. Allah Tel'nn huzuruna ktnda ne cevap vereceksin? Korkarm yaka n kafirlerin eline verecekler. Srm srm srnecek, cehenneme itileceksin. Unutma tacn, tahtn, burada kalr, seni hretin deil, adaletin kurtarr!" diyerek derhal bu yanln dzeltilmesini ister. Daha bunun gibi pek ok hikaye anlatlyor. Beikta Rum Metropoliti'nin de Yahya Efendi'nin hiristiyanlara gsterdii ilgiden t r zaman zaman dergah ziyaret ettii rivayet ediliyor. Bu tr hika yelerin ortaya kmasna, eyhin mslman olmayan kiilere ho gr ve sevgi ile yaklamasnn byk bir pay olsa gerek. Yahya Efendi Dergah fakirlerin sna, yolda kalmlarn barnadr. Mderris mahlasyla iir yazan Yahya Efendi'nin hekimliinin ya n sra hendese, matematik ve geometri gibi zamann fen bilimleri ne vakf bir eyh. Dergahta kimler yokki! eyh Yahya veysilik olarak bilinen tasavvuf ekolne mensup. Kendisinden sonra tekkenin Kadirilie ve Nakibendilie hizmet ettii, yan sra veysiliin de en azndan bir merep olarak devam ettirildii stanbul Ansiklopedisi'nde belirtiliyor. Tekkenin son postniini, vefat ettii 1961 ylna kadar burada ikamet eden eyh Abdulhay ztoprak'tr. eyh Abdulhay, veysiliin yan sra hem Kadiri hem de Naki'dir. Sohbetlerinden oluan "Hikmetler ve Aklar Bahesi" isimli kitab 1980'de mridi M. Yekta Dmer ta rafndan neredildi. Tekke raan'da , Yldz Mahallesi'nde, raan Caddesi'ne balanan Yahya Efendi kmaz'nda yer alyor. eyh Yahya Tekkesi'nin evresi, eyhin trbesine komu olmak is teyen binlerce tarikat ehli, devlet adam, hanedan ve saray mensu buna ait mezarlarla doludur. Kanuni Sultan Sleyman'n kz Raziye Sultan, II. Abdlhamit'in kz Hatice Sultan da eyh Yahya Trbesi'nde yatyorlar. Pek ok eyh ve nl bestekarlarn yan s ra Kadiri tarikat eyhlerinden ilk seri ateli topun mucidi Ahmet

22 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 23

Sreyya Emin'in mezarlar da burada bulunuyor. Bu bakmdan Dergah ve evresi adeta Eyp Sultan Mezarl 'nda eyh Kk Hseyin ve Mareal akmak'n da kabirlerinin bulunduu Naki Tarlas blgesi gibi bir nitelik tayor. Ahmet Hamdi Tanpnar da eyh Yahya Tekkesi'ni, "lahi mafiret Yahya Efendi dergahnda adeta gzel bir insan yz taknr. lm burada, hemen iki- ba samak merdiven ve bir-iki sedle klveren bu bahede hayatla o kadar kardetir ki bir nevi erme yolu, yahut ak bahesi sanlabilir" satrlaryla niteliyordu. Yakn tarihlere kadar Yahya Efendi Camii'nin hazireleri de tartma konusu oldu. Basnda Caminin tari kat mezarlna dntrld eklinde yaknmalarda bulunuldu. Avusturalya'da vefat eden Nakibendi eyhi Prof. Esat Coan'n Sleymaniye Camiine defnedilmesine izin vermeyen Cumhurba kan Sezer'in, hayatta olan Atiye Selma Ercihan'n ldkten sonra Yahya Efendi Camii mezarlna gmlmesine onay verdii bas na yansyan bilgiler arasnda yer ald. Rya her toplumda etkili Ryann Garih'in zel yaamnda etkili olduunu belirtmitik. Rya, mslman toplumlarda olduu gibi her toplumda etkisini hissettiren bir gce sahip. Mslman toplumlarn geleneinde rya tabiri denilen ayr bir dal bulunuyor. Bat'da da modern psikoloji nin rya ve insan kiilii arasndaki banty aratran dallar oldu u biliniyor. Mslman toplumlarda zellikle tasavvuf gelenein de ryann nemi daha da artyor. Rya yoluyla tasavvuf dnyas na ayak basldna dair anlatlarn haddi hesab yok. Tasavvuf b yklerini anlatan kitaplarda rya ile kendisine yn veren ya da ara d eyhi bulan kiilere ilikin pek ok rnek var. Ryann da bir bilgi kayna olduuna inanan mminlerin says hi de az deil. Bu nedenle rya tabiri toplumlarda kltrel bir olgudur. Hatta kl trel bir olgu olmann tesinde slam geleneinde "rya nbvve tin krkaltda biri" olarak kabul edilir. Kur'an- Kerim'de Yusuf Peygamber ayn zamanda bir rya tabircisi olarak nitelenir. Batl ya da Doulu olsunlar, krallar, sultanlar ve imparatorlarn sarayla rnda rya tabircisi olarak nitelendirilen kiiler hep oldu. Ancak s lam toplumlarnda rya tabircilii, ryann ya eytandan ya Al lah'tan geldii dncesi erevesinde dnya nimetlerinden yz evirmi dervilerin ya da sufilerin ii olarak grlr. Bunun nede-

nini, slam ve Hristiyan kltrnde ryann yeri konusunda m kemmel bir giri yazan Prof. Cemal Kafadar yle aklyor: "n k insann d ok deerlidir; olur olmaz kiiye aktarmamak ge rekir. Rya yorumlanmad srece bir ey sylemi saylmaz, do laysyla insan davranna yn vermez, kaderini izmez. 'Rya uucu bir kuun aya zerindedir, tabir olunmadka onun iin is tikrar ve karar yoktur'. Ancak yorumland anda, yorumlayan is ter bilgili ister cahil olsun, ister hayra ister erre yorsun, 'ta'birinn hkm ra'iye sabit olur'. Artk ryann mant yorumland ha liyle ilerlik kazanr ve d grenin kaderi olur. Yani dlerin an lam kiinin dndaki nesnel bir dnyada yatsa bile bu, znenin roln yadsmaz; bilakis, btn idealist dnce sistemlerinde ol duu gibi, ancak bir zne tarafndan alglandnda ve anlamlandrldnda gereklik kazanr. Dolaysyla ayn rya deiik kiiler tarafndan grldnde deiik anlamlar tayabilir." Prof. Kafadar'n slam kltrnde rya hakkndan yazlanlar aktararak yapt analiz, bir kitabn nsznde yer alyor. Kitap, Osmanl dneminde yaam Asiye Hatun isminde bir kadnn r ya yoluyla, kendini ya da eyhini bulmasn anlatan bir gncedir. Ryasnda grd, mridi oldu Asiye Hatun, ryasnda grd kiinin uzak bir kentte yaa yan Halveti eyhi Muslihddin Efendi olduunu reniyor. Ona ryalarn yazarak tabir etmesini rica ediyor. Oysa Muslihddin Efendi'yi gerek hayatta hi grmemitir. Sonuta Asiye Hatun, eyhin mritleri arasna giriyor. Prof. Kafadar, rya tarihiliinin niin nemli olduunu u szlerle anlatyor: "Bir tarihi, hele hele ruhbilimsel zmleme yapmaya niyeti ve eitimi olmayan bir ta rihi ryalarla niye ilgilensin? Bir kere grlenlerin ya da grl m gibi anlatlanlarn ierikleri bir yana, ryalarn nasl deerlen dirildii ve yorumland, bir kltrel gelenei anlamak isteyenle re bir ok konuda nemli ipular verebilir. Modern toplumlar da hil her toplumda ryalarn yorumlanmas/zmlenmesi belirli metafizik ve epistemelojik inanlara gre biimlenir. Ayrca tarih boyunca deiik toplumlarda ryann yan sra, kendi tp gelenek lerinin beden/ruh/zihin ilikileri zerine varsaymlarna gre hareket etmilerdir." * Jzeyir Garih de ryasnda grd Kk Hseyin Efendi'nin

24 / Carih (Strad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 25

mezarn ziyaret etmeyi adet edinerek, mezar banda i dnyasn da kendiyle hesaplaarak huzur buluyordu. Nihayet Kk Hseyin Efendi 'nin yan banda da son nefesini veriyordu. Musevi asll iadam Garih, kaderin garip bir cilvesiyle, mslman mezarlnda, katilinin ya da katillerinin bak darbeleriyle veda ediyordu yaama.

BLM II

'{Rya Mcktupltn-Asiye Hatun, Olak Yaynlar)

zeyir Garih ailesi nereden geldi? zeyir Garih kimdi? Nasl bir aileden geliyordu ve nasl bir ki ilii vard? Cumhuriyet ilan edildiinde 6 yanda olan zeyir Garih, Atatrk, nn, Menderes-Bayar dnemlerini yaam, 1960, 1971 ve 1980 yllarnda gerekleen askeri darbeye tank olmu ve bu arada 28 ubat srecini de ok yakndan izlemiti. 1929'da dnyay sarsan ekonomik krizin iinde doan ve neredey se Cumhuriyetle yal olan zeyir Garih, kk 12.yzyl Fransasf na kadar uzanan Musevi bir aileye mensuptu. Aile Avrupa'dak Yahudi kartlnn kurban olarak spanya, Kuzey Afrika, stan bul, Suriye, Irak ve Lbnan'a kadar pek ok lke topraklarna da ld. Garih'in mensup olduu kol, spanya'daki zulm ve bask lardan kaarak Osmanl mparatorluu snrlar iindeki Badat'a g etmi bulunuyordu. Garih ailesi Museviler arasnda nemli bir mevkii tutan Haim Farhi ailesiyle de yakn akrabalk balarna sa hipti. Haim Farhi, Osmanl Sultan'nn bir ferman ile Akka'ya ida reci tayin edilen ve Mecidiye Nian ile taltif edilen bir Muse vi'ydi. Haim Farhi, Osmanl Devleti'nin Akka Valisi Cezzar Ah met Paa'nn yannda alt. Ayn aileden Samuel Farhi de Osman l devlet ynetiminde ald grevler nedeniyle rtbesi, Rtbe-i Salise'ye ykseltiliyordu. Avram Farhi de II. Abdulhamit Dneminde

26 / Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 27

Matbuat Mdrl yapt. Hayim Farhi ailesi ile yakn balar olan Sulman Gareh, Moshe Gareh, Habiba Gareh, Simha Gareh, Heskel Gareh, Rachel Gareh ve Soloman Gareh 1800 ile 1900 balarnda Badat'ta yaayan Musevi bir ailenin fertleri. Garehler ile Carhlar(zeyir Garih'in ailesinin Badat'taki lakaplar) ayn aileden. Badat'n canllar stanbul'da Garih'ler oldu Azra Garih'in babas Badat'tan stanbul'a g eden bir inci tccardr. Garih ailesi bu bakmdan Selanik yahudilerinden ayrlr. spanya kkeni nedeniyle Sefardim olan zeyir Garih'in bir amca s Osmanl Sultan II.Abdulhamit'in doktorlarndan Harun Garih'tir. Dier bir amcas ise Ezcac Yakup(Jacques) Garih'tir. ze yir Garih'in babas Azra Ezakiel ise Osmanl Tp Mekteplerinden yetimi bir di hekimi. Aile Badat'ta da cerrahlkla itigal eden yeleri nedeniyle Carh'lar olarak biliniyor. Cumhuriyet dnemin de aile Garih soyadn alyor. zeyir Garih'in iki amcas iki halas var. Garih ailesi, 1900'lerin ortalarna doru, Badat'ta Osmanl kart hareketlerin younlamas zerine stanbul'a g etmeyi yeliyor. Pan-Arabist akmlarn gelimesi nedeniyle Araplar, Os manl Devleti'nin himayesinde yaayan Musevilere pek de sempa tik bakmyorlard. Carh, Arapa Cerh kknden, yaralanm anla mna geliyor. Cerh, ayn zamanda hadis ilminde kullanlan bir te rim olarak da biliniyor. Cerh ve Tadil, Hz. Peygamberden rivayet edildii ileri srlen hadislerin doruluk derecesini belirlemek iin kullanlan bir yntem. Cerh, hadisin yaral yani pheli olduunu belirten dini bir terim. Garih ailesinin neden bu isimle anldklar bilinmiyor. Rivayetlere gre Carh ailesinden ok sayda cerrah bu lunmasndan tr bu lakap ile anlyorlar. Osmanl mparatorluu dneminde Badat'ta ve Basra'da Carhlar'dan ok sayda aile bu lunuyordu. Carh'n nasl Garih olduunu kendi azndan, "Yeni harfler kt zaman yani Latin alfabesine geildii zaman babam nfus memurluuna mracaat etmiti. Babama soyadn sorduklar zaman babam Canl demesine ramen oradaki memur yeni harfle re ok iyi almam olmasndan dolay Garih eklinde yazm. Ba bam da bu ismin daha ince ve nazik olduunu dnerek bunu ka bul etti" szleriyle anlatyordu. *

Amcas Abdlhamid'in doktoruydu zeyir Garih'in anlattna gre amcas Harun Garih, kinci Abdlhamid'in doktorudur. Dier amcas Yakub(Jacques)Garih ise, Darlfnun'un eczaclk blmnn mezunlar arasnda yer alyor. stanbul'un nl eczaclarndan olan Jacques Ezekiel Garih 1879'da Badat'ta dodu. 1956 ylnda stanbul'da ld. Jacques Garih, kinci Merutiyetin ilanndan hemen sonra stanbul'da ku rulan Osmanl Eczac ttihat Cemiyeti'nin de aktif kurucular ara snda yer ald. Cemiyetin kuruluuna, 250 kadar eczacnn katld 20 Austos 1908 tarihli bir toplantda karar verildi. Cemiyetin bakanlna Ecz. Hamdi Bey seildi. J. Garih, Cemiyetin Eczac lar ve Eczaneler Kanunu Komisyonu ile Tarife Komisyonu'nda da yer ald. Cemiyet ruhsatn 1909 ylnda alabildi. Trk eczaclar ta rafndan kurulan ilk cemiyet olmasna ramen fazla yaayamad. Cemiyet yelerinin byk bir ksm, tekilatn kendisinden bekle nen hizmetleri yerine getiremedii gerekesiyle istifa ettiler. 1909'da bir baka cemiyet, Devlet-i Osmaniye Eczaclar Cemiye ti (Societe des Pharmaciens de I'Empire Ottoman) kuruldu. Daha ok Trk olmayan eczaclar tarafndan kurulan cemiyetin bana P. Apery getirildi. Ancak 1911 ylnda cemiyetin ynetimi Trk ecza clarn eline geti. Bakanlna da Ecz. Ahmet Vefik Uluay seil di. J. Garih 1921 'de Beyolu Postaclar Sokakta Garih Eczanesi'ni kurdu. Eczane 1934'de ana cadde zerindeki krk dkkanna ta nd. 1939'da bakasna devredilen eczanenin ismi stiklal Ecza nesi olarak deitirildi.* zeyir Garih'in Leonara Benbanaste isimli halas da bir doktor ile evlenecek ve bu evlilikten doan iki erkek ocuu da aile gele neklerine uyarak doktor olacaklardr. Hayatta olan Marco Benba naste ise Roma niversitesi'nde profesrdr. Azra Garih "Karakol" rgtndendi Baba Azra Garih Mekteb-i Sultani'den, bugnk adyla Gala tasaray Lisesi'ni bitirdikten sonra Darlfnun'a giriyor. Daha son ra da eitimini Paris'te, Sorbonne niversitesi'nde tamamlyor. Di Hekimi Azra Garih, Beyolu Tnel'de bir muayenehane a yor. Birinci Dnya Sava'nda Erzurum ve Hicaz Cepheleri'nde ta bip olarak bulunuyor. Azra Garih'in Kuvay Milliye dneminde s-

28 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) /29

tanbul'dan Anadolu'ya adam ve cephane sevkiyat-nn yan sra is tihbarat faaliyetlerinde de bulunan gizli Karakol rgt ile ibirli i iinde olduu iddia ediliyor. zeyir Garih de kendisiyle yaplan baz syleilerde babasnn bu ynne iaret ediyordu.* Karakol rgt, mtareke dneminde Enver Paa'nn iaretiy le nl ttihatlardan Kara Kemal ile Miralay Kara Vasf tarafn dan stanbul'da kurulan bir direni rgtdr. Azra Garih, Karakol rgtnden Cumhuriyet dneminde Bayndrlk Bakanl yapan emekli albay Behi Erkin'in yan sra ttihatlarn ae Nazrl'n yapm olan Kara Kemal ile ilikilidir. Sava bittikten sonra di hekimliine devam eden Azra Garih'in hastalar arasnda smet nn'nn annesi evriye Hanm da var. Azra Garih, nl cildiye ci Prof. Hasan Reat Sndm ile bir sre ayn muayenehaneyi de paylayor. Bir ara zor gnler yaayan Azra Garih'in imdadna ya kn dostu Behi Erkin yetiiyor. Bayndrlk Bakan Erkin'in yard myla Azra Garih, Haydarpaa'da Devlet Demiryollar'nn di tabi bi oluyor. 1933'de Nazilerin iktidara gelmesinden sonra Alman ya'dan Trkiye'ye kaan musevi bilim adamlarndan stanbul Di ilik Blmn kuran Dr. Kantarovi, Garih Merin sk sk konuu oluyor... "Babas gizli mslmand!" zeyir Garih'in babas Azra Garih'in eyh Kk Hseyin Efendi'ye intisapl gizli bir mslman olduu da iddia edildi. ddi ann sahibi Azra Garih'in yakn dostlarndan olduu ifade edilen ve 1984 ylnda 93 yanda vefat eden Hulisi Gzelyazc'nn olu Abdurrahim Gzelyazc'yd. Hulusi Efendi, eyh Kk Hseyin Efendi'nin de bal olduu Nakibendiliin Halidiye kolunun Gmhanevi dalna mensuptu. skender Paa Cemaati olarak devam eden Gmhanevi Dergah'nn eyhlerinden biri de Mehmet Za hit Kotku Efendi idi. Garih'in okul arkadalar olan Turgut zal, Korkut zal ve Necmettin Erbakan ve Recai Kutan'in da T'l yllarnda Mehmet Zahit Kotku'nun sohbetlerine katldklar bilini yor. Hatta bir rivayete gre Erbakan'n Milli Nizam Partisi'ni kur masnda Kotku'nun da rol var. "(etin Yetkin, Devlet Yaamnda Yahudiler. Aja Yaynlar, istanbul)

Geen yl Avusturalya'da gnll srgnlk yaarken vefat ederek Eyp Sultan Mezarl'nda topraa verilen Prof. Esat Coan da 1980'de vefat eden Kotku'nun hem damad hem de skender Paa Cemaatinin eyhiydi. skender Paa cemaati kaynaklan Ga rih'in ryasnda grd eyh Yahya Efendi Dergah'nn son eyh lerinden Abdulbaky ztoprak ile Kk Hseyin Efendi'nin m ritlerinin byk bir ksmnn Mehmet Zahit Kotku'ya intisap etti ini sylyorlar. skender Paa kaynaklarnda olay, yle anlatlyor: "Baz eyh efendiler mridlerine vefatlarndan sonra Mehmed Efendi hazretlerine balanmalarn tavsiye etmilerdir. Mesela Yahya Efendi Dergh eyhi Abdlhay Efendi'nin dervi leri O'na intikal etmitir. Kk Hseyin Efendi'nin vefatyla der vileri O'na gelmilerdir. Bu durumu Es'ad Coan Hoca yle izah ediyor: 'Hocamz hakikaten manev makam ok yksek bir zat- muhterem olduu iin, zamanndaki bir ok hoca efendinin yerine halef kmyor, iaret olmuyor. aret olmaynca, ne demek?... 'da lmayn, orda toplann' manasna gelir. Vefat etmi bir kimseye ballk olmaz! Onu bahane ederek mstakil yaamak olmaz! Ken disi balanacak!" "Mslman olduunu gizliyordu" Fevzi akmak'm da Kk Hseyin Efendi'ye yaknlk duydu u iddialar Azra Garih'in ayn eyhe intisapl olduu iddialaryla biraraya geldiinde Trkiye'nin yakn tarihindeki ilgin ilikiler yuma da birbiri ardnca zlmeye balyordu. Azra Garih'in gizli mslman olduuna dair bilgileri babas Hac Abdullah Hulu si'den edindiini belirten Abdurrahim Gzelyazc, zeyir Ga rih'in lmnden sonra srr aklamak ihtiyac hissettiini syl yordu. Abdurrahim Gzelyazc lise yllarnda ihane yokuundan Karaky'e inerken Kuledibi'ne doru dnen sokan banda b yk bir apartmanda 'Dii Garih' eklinde bir levha bulunduunu belirtiyor, bu levhay her grdnde babasnn, Ezra Garih'in Mslman olduunu sylediini vurguluyordu. Hulusi Efendi, Az ra Garih'in mslman olduunu sakladn, bu nedenle olundan da bu srr aikar etmemesini istiyor. Azra Garih'in mslman ol duunu iddia eden Abdurrahim Gzelyazc, "Babam, ticaretle megul olurken Kuledibi'ndeki Dii (Ezra) Garih'e dilerini yap-

30 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/31

trmaya gider. Dilerinin tedavisi uzun srdnden bu sre zarfn da onunla babam arasnda bir dostluk oluur. Babam bu dostlukla birlikte Garih'in ayn zamanda srda olur. Bu gidi gelilerinden birinde Ezra Garih babama, Mslman olduunu syler. Hatta Mevlevilikteki sema gsterileri gibi pek ok hususun slamiyet'e sonradan ilave edildiini anlatr ve bu gibi eylere iddetle kar ktn syler. Babam onun iin 'ok mutaassp bir Mslman' derdi. Bunun sebebini de sonradan hakikate ulamann verdii ak ve heyecanla izah ederdi. Bu bilgi bende bugne kadar sakl kald. Babama Azra Garih, Mslman olduunu evresinden sakladn da hatrlatarak, ondan ayn hassasiyeti gstermesini rica etmi. Ba bam bana anlattnda ayn ekilde bu srr gerekmedike kimse ile paylamamam tembih etmiti" diyordu Zaman gazetesinde. Gzelyazc, insanlarn din deitirmesinin sanld kadar ko lay olmadn belirterek, Azra Garih'in evresi ile ilikilerinin ze delenmemesi ve etrafndaki insanlarn inancna zarar vermekten kanmak amacyla bunu gizlemi olabileceini ifade ediyordu. Gzelyazc, Nakiliin Halidiye kolunun o dnemdeki eyhi olan Kk Hseyin Efendi'nin, zeyir Garih'e isim verecek ka dar Ezra Garih'in yakn dostu olduunu kaydederek, "Babam, onun Hseyin Efendi vesilesi ile slamiyet'i kabul etmi olabilece ini anlatrd. Bu konu herkes tarafndan sr gibi saklanrd. Hatta Hseyin Efendi'ye ok yakn olan Camc Hulusi Gkmenli ve Ca hit Gzkan vard. Onlara sorardm bu konuyu. Hi duymam gibi yaparlard" diyordu. zeyir Garih'in babas Azra Garih'ten etkilenmi olabileceini ifade eden Gzelyazc, zeyir Garih'in hayattayken sarf ettii, "Madde benim iin o kadar nemli deil. Maddiyat bir adam de ilim. Daha ziyade maneviyatym. manl bir adamm. Benim de imanm var. Din aslnda imann dzene sokulmu bir eklidir. Ba tl itikadm yok. Ama mminim." szlerinin ondaki manevi derin liin ipularn verdiini iddia ediyordu.* Dii koltuunda balayan 'muhabbet' Peki Azra Garih Naki eyhi Kk Hseyin Efendi ile nasl tanmt? Bu konuda da ok eitli kaynaklardan rivayetler bulu-

nuyor. Abdurrahim Gzelyazc'nn aklamalarndan da anlala ca gibi Azra Garih, pek ok dindar mslmann rabet ettii na dir di hekimlerinden biri. Azra Garih ile Kk Hseyin Efendi arasndaki dostluun da dii koltuunda, bir tr 'doktor-hasta ili kisi' eklinde balad iddia ediliyor. Buna gre dilerinden rahat sz olan Hseyin Efendi, kendisine bir Musevi di hekimi bulun masn istiyor. Hseyin Efendi'nin mridleri, stanbul'un mehur diilerinden Azra Garih'ten randevu alyorlar. Ezra Garih, eyh'in dilerini ekebilmek iin narkoz kullanmaya hazrlanyor; ancak Hseyin Efendi, kendisine narkoz verilmesini kabul etmiyor. Ga rih, "Nasl olur efendim" diyor, "Narkoz verilmezse, arya daya namazsnz." Bunun zerine, Kk Hseyin Efendi "Bir ey olmaz" diyor. "Sen, diimi kerpetenle tut, ben 'Allah' deyince ekersin." Azra Garih, ister istemez Hseyin Efendi'nin dediini yapyor. Gerekten de, eyh Efendi'nin 7-8 tane diini, arsz szz eki yor. Di ekme ilemi bittiinde, Ezra Garih byk bir hayret ve merak iinde "nanamyorum, bu kadar iddetli bir ac nasl berta raf edilebilir" diye soruyor. Hseyin Efendi, Ezra Garih'i aryor ve gsn aarak bakmasn sylyor. Garih, yine hayretler iin de, Hseyin Efendi'nin gsndeki 'Allah' lafzn gryor. Bu olaydan ok etkilenen Doktor Garih, Mevlana Kk Hseyin Efendi'ye kar byk bir yaknlk hissediyor. O gnden sonra, sk sk Hseyin Efendi'yi ziyaret ediyor. Azra Garih'in uzun sre o cuu olmamas zerine Hseyin Efendi'den dua etmesini istedii de belirtiliyor. Hseyin Efendi, dua etmekle kalmyor; bir de talep te bulunuyor: "Erkek ocuun olursa, adn zeyir koy." Zaman geliyor ve Azra Garih'in bir erkek ocuu douyor. Musevi gele neinde 'zeyir' isminin ocuklara verilmesi adet olmamasna ramen, Baba Garih, "zeyir Yahudilerin Peygamberidir. Bizim de Peygamberimizdir. Sen aldrma, zeyir koy" diyen Hseyin Efen di'nin szn tutuyor. zeyir Garih'in doumunu babasna haber verdii belirtilen Kk Hseyin Hsn Efendi'nin engin insan sevgisi zerine temellendirilen tasavvufi grlerinin pek ok insan etkiledii de kaydediliyor.

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 33 32 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Kk Hseyin Efendi'ye intisap eden mseviler, Azra Garih'ten ibaret deil. eyhin mritler arasnda pek ok nl isim var. Kk Hseyin Efendi'nin biyografisiyle ilgili blmde bunlara deineceiz. Saint Joseph'de okuyamad Di hekimi Azra Garih makara iplii reten Nedim ve Smbl Balkpazarl'nn kzlar Adile Hanm'la evleniyor. Bu evlilikten Lsyen ve zeyir Garih dnyaya geliyor. zeyir Garih 1929 yl nn scak bir Haziran gnnde douyor. Adile Hanm Alman Mek tebi'nden mezun bir kadn. zeyir Garih, orta snf bir Musevi ai lesine mensup. Garih, Rum hizmetilerden Rumca reniyor. O gnleri Aksiyon'dan Cemal Kalyoncu'ya yle anlatyordu: "Zen gin deildik ama orta halin stnde, ok saygn bir aile idik. O g nn artlarna gre annem Alman Mektebi'nden mezun, babam Pa ris'ten diploma alm. Trkiye'de o zaman ok zenginler de yoktu, kabul etmek lazm. Biz iyi yaayan bir aile idik. Ne bileyim, daima kolal bir beyaz rt zerinde yemek yerdik, daima hizmet eden bir kadn bulunurdu evde. O zaman Sakz Adas'ndan gelirdi hizmet iler. nk Anadolu'da ev ii yapacak dirayette ve kabiliyette, ye tenekte ve bilgide kadn yoktu. Tabii o zaman Rumlar evlerde bir nevi ev yardmcs olarak alrlard. Ben onlardan da Rumca (Ga rih, ngilizce, Franszca ve spanyolca da bilmektedir) rendim. Beyolu'nda berberimiz Rum'du, Rum nfusu ok fazla idi." Beyolu'nda oturan Garih 1936'da balad Beyolu Birinci Karma lkokulu'nu 1941 ylnda bitiriyor. Ksa bir sre Saint Joseph'te okuyor, aile btesi yeterli olmaynca Beyolu Lisesi'ne nakil aldryor. 1946'da mezun olduktan sonra T'ye kayt yapt ryor. Genliinde haham eitimi ald Garih genlik yllarnda bir ara haham olmak istiyor, hahamlk eitimi de alyor. Ancak her nedense bu fikrinden vazgeiyor. * Garih daha o yllardan itibaren din, musevilik, hristiyanlk ve islamiyetle ilgili konularda kafa yoruyor, kendi apnda aratrmalarda bulunuyordu. Oysa Di hekimi baba Garih, olunun da diilik okumasn istiyor. zeyir Garih ise kendi yolunu seiyor. Diilik

yerine dnemin sekin niversitelerinden T'ye giden Garih y le anlatyor: "Babam di tabibiydi, amcam doktordu, br amcam eczacyd. Halamn kocas askeri doktordu. Onun oullar da dok tordu. Ancak 1940'larda mhendis olmak yani Teknik niversite'ye girmek bir ayrcalkt. O gnn artlarna gre ben diilik fa kltesi ile T'ye girme teebbsnde bulundum. T'y kazann ca dii okulundan vazgetim, mhendis oldum."* zeyir Garih niversite yllarnda ailesinin maddi sknt yaa mas zerine yaz aylarnda bo kalmyor, tra sabunu reten bir fabrikada alyor. te yandan mizahsever bir gen olarak Bab- Ali'de bir sre oyalanyor. 1946-1948 yllar arasnda Nehar Tblek ve karikatrist Ramiz'le birlikte alyor. Akbaba, Afacan, o cuk Sesi, Yavru Trk gibi dergilerde izerlik yapyor. Esprili bir ki ilie sahip olan Garih, izer olarak alt gnleri yle anlat yor: "Nehar Tblek ve Ramiz'le birlikte onlarn ikinci eli olarak ta eron olarak bir eyler yapyordum. Akbaba gibi zamann nl mi zah dergilerinde altk. Onlarn ikinci kalemiydim. Yani temize eken adamydm, inileyen kii. Sonra manzum hikayeler yazdm. Uzun yllar oldu. imdi braktm. Ama dzyazlar yazmaya devam ediyorum. imdiler de manzum hikayeler de yazyorum. Gzlem lerimi kafiyeli, heceli ve birbirleriyle uyumlu ekle sokuyorum. Dnlerde, davetlerde peetelerin zerine yazyorum, o da hedi yem oluyor." Okul arkadalar 'tandk' isimler 1951'de T'y ikinci olarak bitiriyor. Ksa bir asistanlk dev resinden sonra akademik hayatn sona erdiriyor. Askerliini yedek subay olarak tamamlyor. Eski Sanayi Bakan Mehmet Turgut, MHP'ye yaknl ile bilinen eski parlamenterlerden Abdlkerim Doru, CHP'li Cahit Dalokay, ANAP'l eski Turizm Bakan Mkerrem Taolu ve Korkut zal gibi nl siyaset adamlaryla ay n snfta okuyor, arkadalk yapyor. Milli Nizam, Milli Selamet ve Refah Partisi Genel Bakanl yapan siyasi yasakl liderlerden Prof. Necmettin Erbakan da T'deki hocalar arasndadr. T onun hayatnn dnm noktasdr. niversitede asistan olan Nec mettin Erbakan'n da telkini ile hocas onu asistan olarak niversi-

34 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 35

tede tutmak ister. Bir sre asistanlk da yapar. Babas vefat ettii iin ald para yetmeyeceinden daha paral iler peinde koma ya balar.. niversiteden ayrlnca mmessilliini GNA Baker isimli bir ngiliz irketinin yapt Carrier Corparition'da tesisat mhendisi almaya balar. Askerden sonra Buldanloullar'nn Beikta'ta Pastrize St Fabrikas'm kurmak iin oraya transfer olur. Tekrar eski i yerine arlr. Todori Karaka 'ta alrken shak Alaton'la tanrak Alarko'yu kurarlar. Alarko'nun alm Alm-satm (AL) aratrma-gelitirme (AR) komple tesisler (KO). Garih kaderin garip bir cilvesiyle 49 yl nce mhendis olarak alt ve dnyann en byk irketleri arasnda yer alan Carrier ile 1999'da ortaklk yapyor. Carrier, United Technologies'e bal, ylda 6 milyar dolar cirosu olan bir irket. Skorsky helikopterlerini ayn grub retiyor. Carrier, Hollanda, spanya ve Fransa'daki st ma sistemleri reten fabrikalarn kapatarak, retimi Trkiye'de yapmaya karar veriyor. Carrier-Alarko ortakl ile Avrupa'ya st ma sistemleri ihra ediliyor. zeyir Garih i hayatna mteebbis olarak atldktan 2 yl sonra Lev(lili) ao ile 25 Mart 1956'da s tanbul'da evleniyor. Babas Antepli, annesi Halepli olan Lev Garih Mersin'de douyor. Aile 1948'de Lbnan'a gidiyor. Lise'yi Lb nan'da okuyan Lev ao 1950'lerin banda ailesiyle stanbul'a g ediyor. zeyir-Lev Garih evliliinden Dalya ve zzet isimli iki ocuklar oluyor. Garih'in Dalya isimli kzndan 3, zzet isimli er kek ocuundan ise 3 torunu var.

BLM III

VARLIK VERGS VE ALARKO shak Alaton anlatyor shak Alaton ile zeyir Garih'in yollar ise 1954 ylnda ak yor. Demokrat Parti ibandadr. Milli ef smet nn dnemin de zor gnler yaayan Museviler Demokrat Parti'yi bir can simidi olarak gryorlar. Varlk Vergisi Olay 'nda madur olan Musevi bir ailenin ocuu olan shak Alaton, Trkiye'ye duyduu krgn lk nedeniyle bir sre sve'te stma sistemleri reten bir fabrika da altktan sonra babasn kramayarak Trkiye'ye geri dnyor. Baba Hayim Alaton 1943 ylnda karlan 80 bin liralk Varlk Ver gisi'ni deyemedii iin Akale'ye gnderilen srgn-angarya kafilesindeki yerini alyor. "Babamn btn varl onbe bin lira. Maazas satlyor, oradn da drt be bin lira kyor. Tam onalt bin liray dyor. 64 bin liray demek mmkn deil. nk yok. Eve geldiklerinde seni tevkif ediyoruz, Akale'ye gideceksin ama nce Sirkeci'ye grtryoruz demilerdi. Her gn evde pien ye mekten sefertasyla ben tramvayla, Sirkeci'nin yannda Demirkap diye bir yere gelirdim. Demirkap'dan geerek bahemsi aalkl bir yere girerdik. Aalarn arasna adrlar kurulmutu. Babamlar polis deil asker nezaretindeydi. adrlarda bir ka yz kii vard. Bir manevi tazyik de vard. Bak Akale'ye gidiyorsun, ne saklady-

36 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 37

san onu da kar ver demek istiyorlard. Haftada bir de yoklamalar yaplyordu. Baktlar ki verecekleri bir ey kalmam, vermeyenle ri doldurdular vagonlara gnderdiler. Akale'de ta krlacak dedi ler. Akale Erzurum'un bir kazas. Dada. gn sryor gidi. Oraya varnca da askere teslim etmiler. 1200 kii olmular. Arala rnda bir tek mslman yok, hepsi gayri mslim. Oradan da kar yorsun sistemin arpkln. Gayrimslimleri bitirmek istedikleri belli. 40 yanda gitti. Anlattna gre hayvan vagonlarnda. D nte de vagon bulamamlar, hayvan vagonlarna tkmlar. Aynen Naziler gibi. ili'ye Afitap sokaktaki eve dnd. Ben o an hatr lyorum. Akamst. Evden ieriye beyaz sal, pejmrde bir adam giriyor. Felaket bir ey. Tanmyorum. 15 yandaym. Henz bir sene gemi aradan ve ok canl bir intibam var. Evin iine gi riyor. Konumaya balad zaman tanyorum. nk sesi hi de imemi. Grn deimi. Bir sene gemi aradan. Onun iin her ey ok canl. km. Siyah sal gitti, beyaz sal dnd. Dnd gn hi kafamdan silinmez...Hazmedemedi, anlayamad affedemedi. hanet kelimesini ben ondan duydum. Devlet bana iha net etti, ben ne yapabilirim dedi.". * Varlk Vergisi evlerini ald Alaton ailesi gibi zeyir Garih'in ailesi de Varlk Vergisi'den olumsuz etkilenir. zeyir Garih 13 yanda tank olduu olay y le anlatyor: "Babamn amcalarmla beraber yapt bir apartman mz vard. Onu satmaya mecbur kaldk." Garih ailesi Varlk Vergisi'nden etkilenen Museviler arasnda yer alyor. Hayim Alaton'dan ansl olan Azra Garih son anda Akale'ye gnderilmekten kurtu luyor. Peki o gnlerde ocuk olan zeyir Garih Varlk Vergisi'ni nasl anmsyor ve yorumluyor? Yeni afak gazetesinden Mustafa Karaalioh'na konuan zeyir Garih, Varlk Vergisi'nin ar bir yanllk olduunu, ailece ok etkilendiklerini belirterek unlar syleyecekti: "Btn varlmz gitti. O zaman on yanday dm. Babam di tabibi idi. Varlkl bir adam deildi. Bir ev yapm t ite. O da gitti o zaman. Annemim mcevherleri vard bir iki ta ne, onlar sattk. Ve ancak deyebildik. Tam babam Akale'ye gi diyordu. Kanun durduruldu. Birileri biraz bor verdi. Kl klna

kurtulduk. Byle eyler dnyann her tarafnda u veya bu ekilde oluyor. Trkiye'de de oldu. Bir ayptr bu aslnda. Yani insan hak larna tecavzdr. Fakat ben una inanyorum, bu Trkiye'deki baka aznlklara ynelmi bir hadiseydi. Fakat ite kurunun yann da ya da yanyor. nk unu grn ki tarih boyunca museviler Osmanllara byk hizmet etmilerdir. Benim neslimin, benim de bunda biraz tuzum var. Biz, Ermeni lobisine kar Amerika'da Tr kiye'nin btn soykrm moykrm mzesini yok etmeye altk" * "Ben muhafazakarm, m'minim" Ayn syleide Garih, Musevi olduu iin Trkiye'de ciddi bir engelle karlamadn da eklemeden geemiyordu: "Trkiye'de domu olmaktan ok mutluyum. Belki bana bir istisna m oldu bilmiyorum. Bugne kadar hi kimse bana bir gayr mslim gibi davranmad. Kimse bana bunda herhangi bir ayrcalk yapmad. Ne MSP devrinde...Bizim kotalarmz gayet muntazaman verildi. Be nim gayrimslim olmam bir ey ifade etmiyor. irketimde direkt veya dolayl on bin kii alyor. Geen gn saydk, ben dahil 7 ta ne gayrimslim var. Bu irket 11 bin Trk aileyi-bunun iinde Alevisi de var Snnisi de-banndryor. Allah'a bin kr bir kii bile ayrmcla uramamtr. Kimse gelip 'Sen Yahudisin, Musevisin, dinin yledir byledir dememitir. Kald ki ben muhafazakarm, mminim. man ok nemli bir ey. Ve ben diyorum ki iman mit sizliin tek ilacdr. Ve benim kanma gre, din imann dzene so kulmu eklidir. Nitekim siz Kur'an okur musunuz? Bana gre Kur'an ok nemli bir kitaptr. Burda ben bir yeri iaretledim. Meraklym bi raz. Bunu bir ka kiiye de syledim. Bir ok kii de farknda bile deildi. Bakara Suresinin 62. Ayeti. 'phesiz iman edenler, yani Yahudilerden Hristiyanlardan ve Sabiilerden , Allah'a ve ahiret gnne samimiyetle inanp salih amel ileyenler iin Rableri katn da mkafatlar vardr. Onlar iin herhangi bir korku yoktur. Onlar znt ekmeyecekler. ' Bu benim verdiim bir ey deil. Bu ayettir. imdi aziz Pey gamber bunu dediine gre, bunu tahrip etmek iin hibir sebep yoktur. in asl kanmca mmin olmaktr. Zaten Allah'a inanma-

38 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 39

yan insanlarn bir yere gelmeleri mmkn deildir. Ateist dedii niz insanlar lm deinde Allah'm diyorlar." zeyir Garih byle bir museviydi. Kendisi Sinagog'a pek git meyen, Allah'a iman ettiini syleyen, alkoll olduu iin kolon ya bile kullanmadn itiraf eden ve bunca servetine ramen sade yaamay seven, atafattan kanan mtevazi bir insand. Hz Muhammed'e "Peygamberimiz" diyor, ktphanesinde Kur'an- Ke rim bulunduruyor, Kuran' Trke, Arapa ve Franszca olarak okuyordu. Bu ynleriyle zeyir Garih eine rastlanmayan bir Mu sevi'ydi. Osmanl hayran bir Musevi Garih Osmanl hayran bir Musevi. Ailesinin Osmanl dne minde ok rahat bir yaam srdklerini vurgulayan Garih, amcas nn Osmanl saraynda grev yapan bir doktor olduunu da sk sk hatrlatyordu. Varlk Vergisi dnda Trkiye'de Musevilerin rahatsz edilme diini belirten Garih, Birol Uzunay'a da unlar sylyordu: "l kemiz bir mozaik. Azeri'den, Bonak'a kadar bir ok millet bir ara da yayoruz. Ortak gayemiz kalknma olmal. Ben Necmettin Erbakan ile ayn dnemde okudum. Recai Kutan ve Sleyman Demirel ile 40 yldan bu yana tanyoruz. Devlet Baheli siyasette ye ni, ancak baz ynlerini beeniyorum. Bu saydm sac liderler den hibir olumsuz hareket grmedim. stanbul Belediyesi'yle de RP'li dnemde daha rahat alyoruz. Demek ki, bu lkede gzel eyler de var" Ayn syleide Garih millet kavramn da lk birlii olarak ta nmlyor, "lk birlii milleti meydana getirir. Dil birlii milleti meydana getirmeye tek bana yetmez. te bakn bu lkede iki- lisan kullananlar var. Amerikan milletinde her dinden, her rktan, her dilden insan var. Ama bir millet olabilmi. Demek oluyor ki birletirici faktr din de deil. Osmanl asimile etmeye urama mtr. Zaten Osmanl mparatorluu'nun ayakta kalmasnn en nemli sebebi herkesi kendi iersinde otonom brakmasdr" diyor du. * *( 1 Eyll 2001 I Say: 352 Aksiyon)

"Kimseden ayrmclk grmedim" zeyir Garih zerinde byk etkisi olan Varlk Vergisi olayn daha sonra Zaman Gazetesi'nden Aydn Haskebap'ya da anlat yor. 31 Ocak 2000 tarihli Zaman gazetesi'nde yer alan syleide Garih, "Musevi asll bir iadam olarak lkemizde zaman zanan baz zorluklarla karlatnz m? sorusuna, "Hayr, Trkiye'de ge ni bir mozaik var. Onun iin Atatrk ok enteresan bir sylem or taya atm ve "Ne mutlu Trk'm diyene" demi, "Ne mutlu Trk olana" dememitir. Trkiye'de Trk vatandalar yaar. Bunlarn iinde Azeri'si vardr, Grc's vardr, Laz' vardr, erke'i var dr, Bonak' vardr, Krt' vardr, Rumelilisi vardr. Dolaysyla ok geni bir yelpaze lkemizde bir arada yaamaktadr. O bakm dan Trkiye'de ayrmclk yaptnz zaman Trkiyeliyi tarif etme mi oluyorsunuz. Fatih Sultan Mehmet'e bakarsanz annesi Despina'nn Rum asll olduunu ve onun iin stanbul'da Aya rini Kilisesi'ni restore ettiini grrsnz" eklinde cevap veriyordu. Trkiye'de musevi vatandalara kar ciddi bir ayrmclk olmad n savunan Garih, "Bu adan bakarsanz Trk vatanda olan herkes Trk'tr, diye dnyorum. Tarih boyunca hep o ekilde hareket edildi. Bana kar da o ekilde davranld. Ben T'de okurken ve sonrasnda hibir ayrm grmedim. Hatta 1978 senele rinde Selamet Partisi iktidarda iken Sanayi Bakanl'nda tahsisler konusunda bize herhangi bir hakszlk yapldna hi rastlama dm" diyordu. Garih'in istisna tuttuu tek bir olay vard, o da Vrlk Vergisi'ydi. "Trkiye'de bir ayp olmutur, o da bana gre 1942 senesindeki Varlk Vergisi olaydr. Yine ayn senelerde gayrims limlerin szm ona askere alnmas ve kamplarda altrlmas sz konusuydu. Onun dnda Trkiye'de bugne kadar herhangi bir ayrmclk olmamtr" diyen Garih 12 Eyll ncesindeki iddet olaylarn da yle yorumluyordu: "Fakat gemi dnemlerde baz gler Trkiye iinde veya d nda sac-solcu, ilerici-gerici, laik-antilaik, Trk-Krt gibi bl cle doru bir akm balatmt. Tabii ki Trkiye bulunduu yer itibaryla nemli bir lke. Enerji koridorunda bir lke. Belki ok gl olmas bazlarnn iine gelmemi olabilir. Onun iin daima ba/. karklklara imkan verilmitir. Fakat artk Trkiye'de bir Av rupa devleti durumuna gelme aamasnda olduu iin bunun da

40 / Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/41

nemi yava yava kayboluyor. yle zannediyorum ki uluslararas ortamlarn Trkiye'de karklk karma arzulan yava yava yok olmaktadr. Trkiye'nin yapm olduu uluslararas ittifaklar, Av rupa Birlii'ne girme aamasnda bulunmas, Trk insannn sa duyusu tm bunlar Trkiye'nin istikbalde byk bir Avrupa devle ti olma istidadnda olduunu gsteriyor." Varlk Vergisi CHP'nin eseri Varlk Vergisi Almanlara yaknlyla bilinen Babakan kr Saraolu Hkmeti tarafndan uygulamaya konuluyor. Varlk ver gisi 12 Kasm 1942 ylnda karld. Kanunu teklif eden Hkmet yeleri arasnda Babakan kr Saraolu ile birlikte, Hasan Ali Ycel, Recep Peker, Numan Menemenciolu, Ali Rza Artunkal, Fuat Aral, Ali Fuat Cebesoy, Hulusi Alata, Raif Karadeniz, ev ket Reit Hatipolu, Fahri Engin ve Behet Uz yer alyordu. Vergi cetvelleri Mslmanlar iin M, Gayrimslimler iin G, Dnmeler iin D, Ecnebiler iin E balklyd. Varlk Vergisi byk lde aznlk mensubu Trk vatandalarn madur etti. Dnemin Vasta l Vergiler Genel Mdr ise 12 Mart dneminde Babakanlk ve Maliye Bakanl yapan CHP'li Ferit Melen'di. Varlk Vergisi uy gulamasn savunan Melen, bu sayede Kolarn Sabanclarn ken dilerine yer edindiklerini savunarak, "Bu hadisenin byle de sosyal bir hizmeti olmutur" diye;ekti. Yllar sonra kr Saraolu da Varlk Vergisi'ni savunacak, "Bugn ayn artlar olsa yine yapar dm" diyecekti. Saraolu'un 1943-1945 yllar arasnda zel Ka lem Mdrln yapan kii ise Ko ailesiyle akraba olan emekli Bykeli Fuat Bayramolu'ydu. Vehbi Ko'un ablas Zehra Hanm'n Halim Ktkolu ile olan evliliinden doan Nesteren Ktkolu, Fuat Bayramolu ile evlendi. Bayramolu, Fahri Korutrk dneminde Cumhurbakanl Genel Sekreterlii yapt. Fuat bayramolu Hac Bayram Veli soyundan gelen eyh Ahmed Baba'nn olu eyh Mehmet Tayip Baba'nn olu. eyh Tayyip Baba 1856'da dodu 1920'de vefat etti. Fuat Bayramolu'nun aabeyi eyh emsettin Efendi 1925 ylnda trbelerin kapatlma sna ilikin kanunun kmasna kadar Hac Bayram Veli Dergah nn postniini ve eyhi olarak kald. Damat Ferit Hkmeti dne minde Bckiraa Bl'ne sevkedilen isimler arasnda yer ald.

emsettin Efendi, Ankara Mdafa-i Hukuk Dernei yneticilerin den ve Tekilat Mahsusa'nn gvendii kiilerin banda yer al yor. Birinci Meclise Ankara milletvekili olarak girdi, istiklal ma dalyas ald. Atatrk'n Birinci Meclisin alnda, eyh Sunusi'nin Kurtulu Sava yllarnda kendisine hediye ettii elbise ve elinde Hac Bayram eyhinin tespihiyle ektirdii resimde, hemen sa yannda, ikinci, elleri nnde olan siyah sakall kii emsettin Efendi'dir. 1883'de dodu, 1945'de ld. En yakn arkadalar ara snda Rauf Orbay, Adnan Advar, Halide Edip, Ali Fuat Cebesoy, Rza Nur ve Eskiehir Mebusu Emin Sazak da bulunuyor. Hac Bayram velinin tali kollarndan Ahmet Baba'nn kz Necibe Ha nm, Kozade Mehmet Efendi ile evlendi. Bu evlilikten doan Kozade Mustafa Efendi, Vehbi Ko'un babas oluyor. Vehbi Ko'un ei Sadberk(Aktar), Attarbazadelerden (Tali kollardan) Sadullah Aktar'n kzdr. Sadberk Hanm, teyze olu Vehbi Ko ile evleniyor. Fuat Bayramolu ise 1912'de Ankara'da dodu. Bek tailik zerine aratrmalaryla da bilinen Bayramolu'nun "Hac Bayram Veli, Yaam, Soyu ve Vakf" isimli Trk Tarih Kurumu'ndan yaynlanan 2 ciltlik bir eseri de bulunuyor. Varlk Vergisi Olay'nn yakn tan olan Fuat Bayramolu, 1992 ylnda kendi siyle yaplan bir rportajda kr Saraolu'nun "Varlk vergisinin gnah ve sevab benimdir. Bugn de ayn vergiyi koymak gerek se hi tereddt etmem" dediini zikrediyordu. * demeyenleri Akale'ye gnderin Varlk Vergisi'nin ar olmas nedeniyle binlerce gayri mslim angarya ve srgnden kurtulmak iin gayr-i menkullerini yok pa hasna elden kard. Bu nedenle Varlk Vergisi olay ayn zaman da byk bir el deitirme ilemini de ifade ediyor. Szkonusu i lemler arasndan mezat yoluyla satlan gayr-i merkuller de nemli yekun tekil ediyor. Do. Dr. Ayhan Aktar, 1943 ylndaki Varlk Vergisi nedeniyle en kymetli menkullerin aznlklar iinde Yahudi grubu tarafndan satldn tespit ediyor. **
*(Ayhan Aktar. Varlk Veresi ve Trkletirme Politikalar. letiim Yaynlan. Sl. 146) **(Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, Ayhan Aklar, letiim Yaynlar)

Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 43 42 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Milli ef smet nn ise 20 Ocak 1943 ylnda, "Bu memleket tarafndan gsterilen misafirperverlikten faydalanarak, zengin ol duklar halde, ona kar bu nazik anda vazifelerini yapmaktan ka acak kimseler hakknda bu Kanun btn iddetiyle tatbik edile cektir". Bu szlerin anlam akt: demeyenlerin mallar msade re ile kendileri de Akale'ye srgn edileceklerdi. Gerekten de bir ay iinde vergilerini vermeyen mkellefler zorunlu angaryaya tabi tutulduklar gibi, 4305 sayl Varlk Vergisi Kanunu'nun alma Mecburiyetine Dair Hkmleri htiva Eden 12 ve 13.Maddelerinin Tatbik Sureti Hakknda karlan Kararna mede borlarn deyinceye kadar almaya mecbur olduklar be lirtildi. Ayn kararnamede mkelleflere verilecek cretin Maliye ve Nafia bakanlklar tarafndan mtereken kararlatrlacaklar, bu cretin yarsnn bor sandna yatrlaca da kaydedildi. te yandan mkelleflerden kamplarda alrken hastalananlarn teda vi ve iae cretleri kendilerine ait olmak zere yakn evredeki h kmet ve belediye hastanelerinde tedavi edilecekleri de ifade edi liyordu. Munis Tekinalp affediliyor Varlk Vergisi uygulamasnda stanbul Deftardar olarak m him bir mevki igal eden Faik kte yllar sonra yazd Varlk Ver gisi Facias isimli kitabnda adeta gnah karyordu. kte'nin ki tabnda CHP'nin rn olan Varlk Vergisi uygulamasna parti iinde nfuzlu kiilerin mdahale ettiklerini, pek ok kimsenin ver gilerinin bu mdahaleler nedeniyle azaltld da anlatlyordu. Byle bir mdahale sonunda gazetecilerin vergileri en asgariye in diriliyor, Cumhuriyet gazetesinin sahibi Yunus Nadi'ye karlan milyonluk vergi de suya dyordu. te yandan vergilerini deme dikleri halde haklarnda haciz ve icra yaplmayan, zorunlu alma kamplarna gnderilmeyen nadir isimler arasnda Prof. Jacop Landau'nun 'Kendisini Trk Ulusuluuna adam bir insan' diye ni teledii Kemalizmin ateli savunucularndan Munis Tekinalp (Moiz Kohen)de vard. Kimin ne kadar vergi verecei ise mkellefle rin resmi beyannamelerine gre deil, Parti kaynaklan, partili tiic-

carlar ile Milli Emniyetin verdii bilgilere gre keyfiyeten belir lendiini de kte'nin kitabndan reniyoruz. kte, mslman ol duu halde soyadnn 'villi' ile bitmesi nedeniyle bir tandna gayr-i mslim sanlarak 150 bin lira vergi ykletildiini, kendisinin merkezi arayp ikna ederek szkonusu kiiyi hacizden ve Aka le'ye evkten kurtaryordu. "akmak, Yahudilerin mdafydi" Faik kte, kitabn nsznde, "Bu satrlar yazarken tez gt medim. Politika girdabna da girmedim. Herhangi bir davay ispa ta almadm. Yalnz ve yalnz hakikatlere sadk kalmaya ura tm" diyor ve ekliyordu: "Yaadklar dnyann cereyanlarndan gelimelerinden, siyasi tarihin ibret dolu sahifelerinden bihaber, mrlerini kahve dedikodularyd israf eden ksa grl bir ksm szde politikaclarn, daha ellerine almadan, iindekiler hakknda bir fikir edinmeden kitabm mahkum edecekleri muhakkaktr. Kendilerininkine uymayan dnleri kfr ilhad addeden bu bedbahtlar, demogoji yoluna saparak belki de beni devlet srlarn ifa ile de itham edeceklerdir. Bu gibilerin en yksek politikas kendi menfaatlerinin devamdr. Aksi istikametten esen her rzgar onlar iin bir tehlikedir ve bu memleketin aleyhine esiyor gster mek onlarn eskiden beri okuduklar hayide bir masaldr. Fakat, ha kikat udur ki, bu traji-komedinin daha o zaman bile sr olan tara f kalmamt. Yanyana iki dkkanda alan, ayn kiray veren, ay n istidatta olan mslim ve gayr- mslim iki vatandaa tarh ettii miz vergilerin arasndaki lsz fark, verginin ilan gn foyam z meydana vurmutu. Binaenaleyh vergi tarhnda mahremiyet, sr, bahis mevzuu olamaz. Bunlar btn vatandalarn gz nnde ya plan eylerdir. Benim bu kitapta aydnlattm noktalar, bu ilerin nasl ve kimler tarafndan idare edildiini, saplandmz bataa hangi yollardan gittiimizi gstermekten ibarettir. Bence vakann ibretle seyredilecek taraf da budur." kte nszde Varlk vergisi uygulamasnda ilerin kendisinde toplanmasn gerektirdiini belirterek, "Bu bakmdan tatbikatn, hakl veya haksz, bir ksm gnahlarn peinen kabul ediyorum" diyordu.

44 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 45

Varlk Vergisi'ni unutamayan Musevi iadam 500 Yl Vakf kurucusu, Profilo Holding'in patronu Jak Kamhi ise bir syleide, "Bu hadisenin sebebini o zaman da az ok biliyorduk. Biliyor sunuz o zamanlar devlet iinde de byk bir kavga vard. Diyebi liriz ki Mareal akmak yahudilerin en byk mdafiiydi. Bu ba kmdan Varlk vergisi btn Trk toplumunun hissiyatnn ve istek lerinin de bir ifadesi deildir. Baz kiilerin yle bir tatbikatla Tr kiye'nin baz sorunlarnn stesinden gelebilecekleri dncesiyle yaplan bir hareketti. Yani, bu, o zamanki 20 milyon Trkn bir ar zusu deildi. ou Trk bunu ayplamtr. Gayet iyi hatrlyorum" diyordu.* Alaton ile Garih nasl tant? shak Alaton sosyal demokrat fikirlerle sve'te tanyor, sola hep yakn oluyor bu nedenle. Baba Hayim Alaton naylon orap it haliyle itigal eden orta snf bir musevidir. Naylon orap ii sar maz Alaton'u. Daha byk iler yapmak ister.Trkiye'de taahht ileri almak isteyen Alaton'un bir sorunu var. Bir diploma aryor. Diplomal bir Musevi ortak aray iinde olan Alaton, arkada Elio Ventura'nn tavsiyesi zerine Todori Karaka'ta alan Garih ile tantrlyor. "Bankalar caddesinde bir gn bir arkadamla y ryoruz, Garih de yokutan aaya iniyor. Arkadam. te diplo mal adam dedi. Ben mevzuyu atm kendisine ayakst. Dnden raz. Ben de byle bir i kurmak istiyorum dedi. El sktk, ortak olduk. Karaky'deki Merkez Bankasnn karsndaki Vefai Han. Giri birinci kat, avluya bakan tek oda. ki masalk, ncye yer yok. Alarko orada balad. nc iskemle bir mteri gelirse di ye". ki ortak ie klima reterek balyorlar. E dost derken i by yor. lk ileri yakn arkadalarnn babas Bedri Pensoy'a ait bir in aata merkezi stma sistemi kurmak oluyor. Bir yl sonra 6/7 Ey ll Olaylar oluyor. Dier aznlklarn yan sra Museviler de bu olaylardan etkileniyorlar. srail'e g eden Musevilerin says gide rek artyor. ki ortak ise Trkiye'de kalmaya ve yatrmlarn b*(eti Yetkin. Trkiye'nin Devlet Yaamnda Yahudiler. Afa yaym-

ytmeye karar veriyorlar. Alaton'un kardei de 6/7 Eyll olaylar nn okuyla sve'e yerleiyor. Daha nce de Varlk Vergisi okunu atlatamayan Musevilerden 30 bin kadar 1948'de srail Devleti'nin kurulmas zerine srail'e g etti. "Hayatma bakyorum da iyi ki varlk vergisi olmu diyorum bazan. Bir musibetten mthi bir iyi lik kt. Eer ben Varlk Vergisini yaamam olsaydm bu sknt l balang ve aray olmayacakt. sve bana bir dnya at. Sos yal demokrat bir sve benim bilincimde yer etti" * Alaton-Garih ikilisi Smerbank'a ait fabrikalarn soutma iini de alrlar. Mer kez Bankas Banknot Matbaas klima santralini de 2.5 ayda teslim ederler. Alarko 1950'lerin sonunda yerli retimin tevik edilmesi ne ynelik politikalardan yararlanyorlar. 961 'de ilk fabrika, 1977'de ikincisi de kuruluyor. 1974'te Alarko A. holding olur. Alarko bugn stma sistemlerinden turizme, enerjiden inaata ka dar pek ok alanda i yapan dev bir holding haline geldi. "Kadn milletine gvenilmez" Peki zeyir Garih ne diyordu bu ortaklk iin. 22 Kasm 2000 gn Show TV'deki Alem Program'na konuk olan Garih yle an latyor: "46 yl nce otakla baladk ve devam ettiriyoruz. Birbirimi zi tamamlayan insanlarz. Birbirimize hi benzemeyiz. Dolaysy la birimiz bir konuda yzse dierimiz astardr. Hibir zaman ne o ne de ben ne gemeye almayz. O ndeyse o beni ne eker. Hibir zaman birbirimizle bir yara girmedik. Bir denge zerine kurulmu ortaklmz var. zel yaammzda pek grmeyiz. Ay n binada oturmamza ramen pek grmeyiz. zel hayatmz i hayatmzdan tamamen ayrdk. in gerektirdii lde gryo ruz. Herhalde shak bey'le eimden daha ok gryorum. Bera ber altmz arkadalara da zel yaamla i arkadalklarn ayrmalarn sylyorum. Mesala elerimiz kskanmasalar bile gp ta edebilirler. Birinin bir eyi tekinin gzne batar. Dolaysyla mrmr drdr olur. Bu mrmrlardan drdrlardan kurtulmann tek aresi aile iinde pek grmemektir." *(Cumhuriyet Dergi. H Orak 199H, Hayim'in olu shak)

46 / Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 47

Garih lmnden drt gn nce de vasiyetini deitirdi. Her yl vasiyetini deitirdii belirtilen Garih, 21 Austos'ta svire'deki avukatnn yanna gitti. Garih vasiyeti, ortaklarndan biri lnce hayatta kalan dierinin irketleri 5 yl boyunca herhangi bir mda hale olmadan ynelebilmesini ieriyordu. Garih ve Alaton'un ir ketlerdeki hisseleri yzde 48'er olmak zere eitti. Kalan yzde 2 hisse ise birlikte kurduklar vakfn zerine geirilmiti. Neden by le bir vasiyete gerek duyulduu konusunu zeyir Garih'in yakn evresine, "Benim eim ok fazla iyi niyetlidir. Ben ldkten son ra gen birisi onu kandrabilir. Kadn milletinin ne yapaca belli olmaz. Onun iin bu ilerde en iyisi ortaktr" szleriyle aklad ifade ediliyor. * zeyir Garih ile ei Lili Garih ok farkl kiiliklerdi. Bod rum'da yeni bir villa yaptran ei birka gn nce Bodrum'a git miti. Lili Garih, eine Bodrum'a gelmesi iin ok srar ettii ile rini bahane ettiini syleyecekti gazetecilere. Garih'in, ei Lili Hanm'n tatil anlayna sahip deildi. Garih, yorulduu zaman ba ka bir ile megul olarak dinlenmeyi tercih eden bir kiilie sahip ti. Yaam biimi buydu. Filipinlerin fahri konsolosuydu TSAD, 500 Yl Vakf, KV, DEK, SO Meclisi, T Vakf, Propeller Club, Is Teknii Dernei, World Business Council ye si ve TOKAD'n bakan olan zeyir Garih, Rotaryen ve Lions'luunun yan sra Atlas Locas'na kaytl kdemli bir mason du. Garih'in yrtt bir dier grev de Filipinler'in Fahri Kon solosluu idi. 1989'da Filipinler'in ran Bykelisi tarafndan nerilen fahri konsolosluk teklifini kabul ediyor. O dnemde Fili pinler'in Trkiye Bykelilii bulunmuyordu. Garih, Fahri Kon solos olarak vize, evlilik izni veriyor, Trkiye'deki Filipinlilerin sorunlaryla ilgileniyordu. Garih i ynetimi konusunda da kitapla r olan ve bu konularda programlar yapan, seminer ve konferanslar veren ok aktif bir kiilie sahipti. Konferanslarnda, kitaplarnda niversite mezunu genlerin yksek teknoloji alanlarnda alma larn tavsiye ediyordu. General Motors'un binlerce iisi ve ok

sayda fabrikas olmasna ramen borsadaki deerinin 200-300 milyar dolar, Microsoft'un ise 500 milyar dolar olduunu syl yordu. Yksek teknoloji ve beyin gcnn ok daha fazla para ve prestij getirdiini belirten Garih, genlerin de bu alanlarda kendi lerini yetitirmelerini istiyordu. Sosyal yn kuvvetli olan Garih pek ok sivil toplum kurulu undaki grevlerinin yan sra Yeditepe niversitesi'nde de ders veriyordu. Demokrat Parti'den destek grdler Trkiye'nin sayl holdinglerinden biri olan Alarko hi kuku suz bymesini Demokrat Parti iktidarna borlu. Sadece Alarko deil pek ok Musevi i adam da DP dneminde i hacimlerini b yttler. Musevi vatandalar daha nce de Fethi Okyar tarafndan kurulan Serbest Cumhuriyet Frkas'n desteklediler. Serbest Frka, tahmin edilenin stnde bir ilgi ve destek ile karland. Bu Serbest Frka'nn da sonu oldu. Meclis'te muhalefet olmas tasarlanan Ser best Frka'nn CHP'ye byk fark atarak iktidara gelecei anla lnca fesh edildi. 1954 ylnda kk bir sermaye ile kurulan Alar ko, 1958'de Babakan Adnan Menderes'in talimatyla Ankara'da kurulacak olan para matbaasnn havalandrma tesisat iini, daha sonra da Smerbank Malatya Bez fabrikas ilave dokuma tesisi ii ni de alyorlard. CHP dneminde Varlk Vergisi Olay yaayan Museviler, CHP'ye kar DP'yi desteklemilerdi. Museviler DP dneminde rahata eriyorlard. Ayn dnemde Atatrk tarafndan 1935 ylnda kapatlmasyla zor gnler yaayan Masonlar da DP dneminde fa aliyetlerine hz veriyorlard. DP dneminde pek ok Mason Loca s alyordu. Garih ve Alaton'un da bu dnemde Mason olduklar tahmin ediliyor. DP'nn etkili yneticileri arasnda pek ok mason bulunuyordu. Elde bavul hazr psikolojisiyle yaayan Museviler, 1980'li yllarda tutum deitirerek daha kalc ilere, gayr- men kullere yatrm yapmaya baladlar. Bu iin ncln yapan ia damlarnn arasnda da en bata zeyir Garih yer alyordu. 500. Yl Vakf kurucularndan Profilo Holding'in patronu Jak Kamhi de ktisadi Kalknma Vakf'n kurarak bu giriimlere zemin salyordu. KV Trkiye'de AT taraftar lobinin de etkili kurumla-

48 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 49

rndan biri oldu. Bu dnemde Jak Kamhi, shak Alaton ve zeyir Garih vitrine kan musevi iadamlaryd. Garih, Musevilerin ka muoyuna alan ender simalarndan biri. Esprili yaklamlar, s cakkanll, ak szll ile tannan Garih, basn ile kurduu di yaloglarla effaf bir iadam grnts veriyordu. Alarko krk ylda ok byd 40 ylda Trkiye'nin sayl bir ka holdingi arasnda yer alan Alarko Shell ile ereve anlamas yaparak, Orta Asya ve Trki ye'deki tm projelerdeki gaz ve enerji naklinde mterek hareket etme karar ald. Shell ile Pipe Solution Group'u kuran Alarko, Trkmen doalgaznn Trkiye'ye ve oradan da Avrupa'ya nakli konusunda almalar yaptlar. Garih, Baku-Ceyhan hatt konu sunda ise iyimser deildi. Garih, Zaman'dan Aydn Haskebap'nn "Bak-Ceyhan projesinde de bir almanz var m? " sorusuna, "Bu proje u anda ok uygun grnmemektedir. Zira Bak-Ceyhan hattn dolduracak petrol buray finanse edecek irketlerde yok. kacak petrol miktar asndan baknca belki Kazak petrol de bu raya aktarlrsa o zaman konu zlm olur. Fakat, Almanlarn da itiraki ile zannediyorum ki birtakm zmler bulunma yolunda dr. Biz Bak-Ceyhan hatt iin Yksel naat ve Atilla Doan ile bir konsorsiyum kurduk. Bu konsorsiyum Bak-Ceyhan konsorsi yumudur. Burada yaplacak olan boru hatlarn mtereken yap mak zere bir alma balattk. Bu ii almak iin de elimizden ge leni yapacaz" eklinde cevap veriyordu. Garih, Orta Asya ve Rusya'da ok byk inaat projelerine de imza att. Kbrs Bar Suyu projesinde de baz almalar olan Ga rih, projenin Orta Dou'ya da uzanp uzanmayaca konusunda da unlar sylyordu: "Hayr, Orta Dou'ya gidecek olan suyun bo ru hatt ile tanmas bugn iin makul deil. nk Kbrs'a 75 km. denizden uzanacak boru hattndan yllk 75 milyon metrekp lk bir su gnderilecek. Orta Dou'nun ihtiyac olan su bu rakamn ok zerindedir. Ayrca da mesafesi ok uzaktr. Kbrs'a uzanacak Dragon ay Orta Dou'ya yeterli suyu verecek durumda deildir. Dolaysyla Manavgat'ta yaplm olan tesisten suyu almak lazm. Manavgat ile Lbnan ya da srail arasndaki mesafe ise 500 km. ci varndadr. Bu uzunlukta bir boru demek hem ok pahal hem de

pompa ihtiyacn gerektirir. Dolaysyla ok pahalya mal olur. Bu bakmdan Orta Dou'ya suyun tankerlerle tanmas metrekp 55 cent gibi bir rakama mmkn olabilir, bu da ok pahal saylmaz. nk deniz suyunu tatllatran sistemde 80 cente suyu mal et mektedir." Atlye'den holdinge 20.000. TL. Sermayeli bir Kollektif irket olarak kurulan ALARKO, apartman kaloriferleri tesisi ve s sanayi mteahhitlii ile balad faaliyetini 1956 ylnda, Tophane Caddesi'nde kur duu atlyesi ve daha sonra Rami'deki ilk kk fabrikas ile sr drd. Smerbank Malatya Bez fabrikas ilave dokuma tesisi ve Merkez Bankas Banknot Matbaas'nn klima santrallerinin tamamn yerli malzeme kullanarak gerekletirdi. Bunlar zaman iinde birok klima santrallerinin tesisi izledi. ALARKO, ser mayesini nce 80.000. liraya, 1962'de de 300.000. - liraya kard. Daha sonra 2.500.000. liraya ykseltildi. 1963 yl iinde 3.500.000. lira sermayeli bir Anonim irket haline dnerek "ALARKO Sanayi ve Ticaret A.." adna ald. Ayn yl Trkiye Snai Kalknma Bankas kredisi ile Rami' deki 14.000 m2'lik arsa zerine kurulan fabrikada, stma klima-pompa ve brlr tesisat iin gerekli ara ve gerelerin imalatna balad. Trkiye' de snai tesis yapmn gerekletiren ilk irketlerden biri olan ALARKO, irket sermayesinin yan sra halkn tasarruflarn da biraraya getir erek yatrma yneltmek amacyla, 1973 ylnda 65.000.000. lira sermayeli halka ak bir holding haline geldi. 1954 ylnda 2 kiilik kadrosu ve apartman kaloriferleri tesisatl ile Trk Sanayi alemine ilk admn atan ALARKO, 6000'i akn mhendis, teknis yen, beyaz yakal personel ve iisi ile anahtar teslimi komple tesis taahhdnden turizme, ar makina sanayimden konut yapmna su rnlerinden enerji retimine kadar uzanan ok geni bir alanda faaliyetlerini srdryor. Alarko Holding, bugn ylda 1 milyar dolar ciroya sahip. naattan turizme, enerjiden gdaya kadar eit li alanlarda yatrmlar bulunuyor. Alarko Holding en son olarak Ankara-stanbul arasnda yapm planlanan hzl tren projesinin Ankara'dan Eskiehir'e kadar olan 206 kilometrelik ksmnn taah ht iini de stlendi. Almanya, Rusya, Orta Asya ve Afrika'da in-

50 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 51

saat ileri ile taahht alannda uzmanlaan Alarko Holding bn yesinde faaliyet gsteren irketler unlar: Alsim Alarko San. ve Tic. A, Alarko Gayrimenkul Yatrm Ort., Konut A, Aldem A, Ylta A, Al-Riva Projesi A, Lilo-Hermann-Perk, Mosalarko J.V., Alarko Carrier San. ve Tic. A, Alfena A, Almt A, Alamsa A, Atta A, Al tek A Temzez A, Alfarm A. Alarko Grubu daha nce banka iine de girdi. OYAK ile birlik te Bank of Boston'un ortaklar arasnda yer ald. Alarko hisselerini OYAK'a devrederek bankaclktan ekilmeyi tercih etti. Ayn ban ka bugn Oyakbank olarak faaliyetlerini srdryor. shak Alaton ve zeyir Garih 50 yllk ortaklar olarak grubun dnml ba kanln yaptlar. Garih'in lmyle birlikte grubun ynetimi Alaton'a geti. SK Skandal'nda yara ald Alarko ismi SHP'li Nurettin Szen'in stanbul Bykehir Belediyesi Bakanl dneminde patlayan SK Skandal'nda da zikredildi. SK olaynn boyutlar Bykehir Belediyesi Genel Sekreteri Turul Erkin'in bir zamanlar ynetim kurulu bakanln yapt Alarko'nun Bykekmece gl havzasnda yaptrd Alkent vil lalarna uzanyordu. zeyir Garih ile SK skandalnda ismi geen Aron Habib'le "bacanak" idi. Garih ile SK Skandalinin ba ak tr SK eski Genel Mdr Ergun Gknel ile Taksim Toplan tlar'ndan tanyorlar. Taksim Toplantlar CHP'li isimlerin 1978'de balattklar snrl sayda ismin katld toplantlara ver ilen isim. Taksim Toplantlarna katlan isimler arasnda stanbul niversitesi Rektr Kemal Alemdarolu ile Cumhuriyet yazar Prof. Seluk Erez, Tarhan Erdem, Hrriyet Bayazar Oktay Eki, Prof. Tuncer elik ve Turul Erkin de bulunuyordu. Toplantlara 12 Eyll dneminde ara verildi, 1980'lerin ortalarndan itibaren yeniden balad. Toplantlar her ay dzenli olarak yaplyordu. * Alkent 2000 evleri nedeniyle Alarko ismi SK'li iddialarda yer ald. Taksim Toplantlar'nn mdavimlerinden Alarko'nun numaral adam Turul Erkin, Szen'in belediye bakanl dneminde Genel Sekreterlie getirildi. Tuncer elik de GDA

Genel Mdr, Erez ve Alemdarolu da Szen'in danmanlar ol dular. Gknel'in eski ei Nurdan Erbu, anlarnda Ergun Gknel'in Musevi cemaati ile ok yakn ilikisi olduunu, Gknel'in kendisine 'Musevi cemaati benim arkamda" dediini anlatyordu. Musevi Cemaati'nin Bakan Bensiyon Pinto ve iadam Aron Habib de skandalda ad geen isimlerdendi. Aron Habip, Gknel'in eski patronuydu. Alarko'nun, Szen dneminde doalgaz altyap inaat taahht ilerini stlenmesi dedikodulara neden olmu, baz rvet iddialar da basna yansmt. O gnlerde Meydan gazetesinden Behi Kl, "Jak, Yitzhak, zeyir" balkl zehir zemberek bir yaz kaleme almt. Kl, Al kent Evleri'ne dikkat ekiyor, Alaton ve Garih'in gazetelere ver dikleri byk reklamlar karlnda aleyhlerinde yayn yaptr madklarn iddia ediyor, 'Bizim stadlar; Uzeyir'le Yitzhak Trk matbuatn toplayp aba altndan sopa gsterdiler! Yahudi cemaati ok gldr lkemizde. Ergun iine karan bir ton Yahudiye ne yapld? Hibir ey yaplmad! Yahudi akll! Memleketi ele geir mek iin Apo gibi atele oynamyor!...Bastryor paray, memleketi ynetenleri satn alyor!...Memleketin patronu oluyor! Vatana hayrl olsun! " diyordu. shak Alaton ve zeyir Garih'in Behi Kl'a yantlar ise ol duka sertti. ki ortak Meydan' rklkla suluyor, "Trkiye'de byle manet atanlarn Almanya'da Neo-nazilere karMslmanlar korumaya haklar yoktur. Esas cinayeti bu paavra gazeteler i liyor!" diyorlard.

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 53

BLM IV

Garih'in dilinden Yahudiler Dnyada Yahudiler paraya dkn olarak bilinirler. Bu neden le de yaadklar toplumlarda dikkatleri zerlerine ektiler hep. Musevilerin szkonusu zelliini kendisi de bir Yahudi olan zeyir Garih yle anlatyor: "Museviler gc elde etmenin yolu nere den geiyorsa ona ynelmiler. Avrupa'da Musevilere asalet kabul edilmemi. Bu durumda da Museviler gc elde etmenin yolunu paraya hakim olmakta bulmu. Para, gce ulamann en nemli yo lu. Osmanlda paalarda g vard ama paralar yoktu. Yine bor iinde yzen Avrupa kontlar, glerini kltan alyorlard. Rus ya'da Bolevik ihtilali olunca Museviler, bu lkede gcn parada deil, bilimde olduunu anladlar ve bilime yatrm yaptlar. Ko mnist idarede ya bilim adam olunur ya da Komnist Parti'de st dzey ynetici.. Yahudilikte ailede ne konuuluyorsa o olur. Trki ye'deki Yahudi ailesi paray konuur; ocuunda ticaret kromo zomlarna kadar iler. Rusya'daki komnist sistemde Yahudi ailesi bilim konuur; ocuk bilim-adam olma hlyalarna dalmtr bile.. Ksaca; g ne ile elde ediliyorsa, -Museviler aznlk olmann ge tirdii igdyle-o alanda alrlar." Garih pek ok Musevinin aksine paradan para kazanmak yeri ne yatrm yaparak para kazanmay yeleyen bir iadam. Dnya-

54 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 55

nn pek ok yerinde pek ok Musevi, her an lkeden ayrlabilecek bir psikoloji iinde olduundan ounlukla yatrm yapmay tercih etmiyorlar. Hatta pek ok Musevinin de tefecilikle itigal ettikleri biliniyor. Bir silahl saldr sonucunda ldrlen Nesim Malki de bir tefeciydi. Garih, ise ekonominin tefeciler yznden battn belirterek "Baz iadamlar mecburen faize para yatryor. Fakat tefeciler fa izli sistemi ok seviyor. Tefeci sistemin dzelmesini istemez" di yordu. "Sava olsa Trkiye'yi tutarm" Yine dnyann pek ok yerinde Museviler srail'in gizli vatan dalar olarak biliniyorlar. Bu yaklama gre her Musevi ncelik li olarak uyruu olduu lkeye deil srail'e ballk duyuyor. Oy sa Garih, Aksiyon'dan Birol Uzunay'n aka yollu olarak, "Trki ye ile srail arasnda bir sava olursa hangi taraf tutarsnz" soru suna, "Trkiye ile Suudi Arabistan arasnda bir sava olsa siz han gi taraf tutarsnz?" diyerek karlk veriyor. Uzunay'n "Trkiye tarafn tutarm" cevab zerine Garih de u ilgin aklamay ya pyordu: "Ayn ey, ne fark var. Kur'an- Kerim'den bir ayet oku yaym. Bakara Suresi'nin 62. ayetinde 'phesiz, iman edenler ya ni Yahudiler, Hristiyanlar ve Sabilerden Allah'a ve ahiret gnne hakkyla inanp salih amel ileyenlere Rableri katnda byk m kfat vardr. Onlar iin herhangi bir korku yoktur' denilir. Bu ayet ten sonra Hz. Muhammed, diskriminasyona gitmemitir. Yeter ki sen vefal ol. man ettikten sonra Yahudi, Hristiyan olmann pek nemi yok. Ancak bazlar Mslman olunduktan sonra tam imana gelineceini sylyor, benim bu gre de saygm var". * Osmanl Musevilere kucak at Hem shak Alaton hem de zeyir Garih 500 Yl Vakf yeleri arasnda yer alyorlar. Vakf 1992'de hem Varlk Vergisi'nin 50. Yl Dnmnde hem de 1492 ylnda spanya'da Hrstiyan zulmnden kaan Musevilere Osmanl topraklarnn almasnn 500. Ylnda kuruldu. 1492 ylnda spanya'daki son mslman devleti olan * (Aksiyon, 1 Eyll 2001 I Say: 352)

Granada Emirlii de dyor. spanya'dan nce Mslmanlar, son ra da Museviler kyma uratlarak tasfiye ediliyorlar. Granada Emirlii'nin dmesi Museviler iin de karanlk bir dnemin ba langc oluyor. Yahudilerin spanya'dan karlmalarna ilikin fer man 31 Mart 1492'de Grnata'da imzalanp duyuruldu. Fermanda btn Yahudilerin 31 Temmuz'a dein ya vaftiz olmay kabul et meleri ya da krallktan ayrlmalar emrediliyordu. Ferman imzala yan spanya Kral Fernando ve Kralie Isabel'di. spanyol zulmn den canlarn kurtarmak isteyen yz bin kadar Sefarat Musevisi, Osmanl Sultan II. Beyazt'n gnderdii Kemal Reis'in kalyonlaryla Osmanl devletine sndlar. spanya'dan Portekiz'e kaan Yahudiler de daha nceden yerlemi bulunan dindalar ile birlik te 1496 ylnda daha sert bir snrd edilme ilemine maruz bra kldlar. Portekiz'den de yzbin kadar Yahudi, Osmanl egemenli i altndaki topraklara g ettiler. Yahudiler iin Avrupa'da ikinci byk g dalgas kinci Dn ya Sava yllarnda gerekleti. Pek ok Yahudi de Naziler ve on larn ibirlikisi devletler tarafndan byk bir krma maruz bra kldlar. Tek snaklar Osmanl oldu 1523'te Yahudi tarihi Eliyahu Kapsali, gncesinde unlar ya zyordu: "Osmanl Sultan Beyazt spanya kralnn yahudilere yapt btn ktlkleri duyup onlarn bir snak aradklarn renince, hallerine acd. Bunun zerine lkesinin her tarafna zel grevliler gndererek, kendisine bal kentlerdeki valilerin Yahu dileri almama ya da srme yoluna gitmemeleri, tersine onlara ku cak amalar gerektiini duyurdu ve bu emrini yazl hale getirdi. Ve bylece lkesinin her tarafndaki btn insanlar Yahudileri iyi karlayp gece ve gndz korudu. Yahudilere kt davranlmad ve hibir zarar verilmedi. spanyadan kovulan binlerce ve on bin lerce kii Osmanl topraklarna vard ve lke onlarla doldu. Ardn dan Osmanl topraklarndaki Yahudi cemaatleri saysz byk ha yr ileri yaptlar; korsanlar tarafndan ya da bindikleri gemilerin mrettebat tarafndan tutsaklar edilen dindalarn fidye verip kur tarmak iin su gibi para akttlar". *

56 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 57

Osmanl tarafndan muhacir olarak karlanan Museviler bata Selanik olmak zere Rumeli'ye, stanbul'a, Suriye, Irak ve Msr'a yerletirildiler. spanya'dan kan 400'nc ylnda, 1892'de bir Yahudi airi u msralar karalyordu: "Ve dn lanetler altnda ka lan kimseler/Sefil ve plak olarak stanbul'a girdiler/lk defa ola rak iitilebildi/Siz muhacirsiniz, safa geldiniz.* te 500. Yl Vakf'nn grnen amac, Musevilere kucak aan Trkiye'yi d dn yaya tantmakt. Vakfta yer alan Museviler, Trkiye'ye kran borcunu demek iin faaliyet gsterdiklerini savunuyorlar. Ancak vakfn kuruluuna, Musevileri fazlasyla n-plana kard gerek esiyle itiraz eden Museviler de bulunuyordu. Bu nedenle 500. Yl Vakf kutlamalar Musevi cemaatini ikiye blyordu. Siyonistler anakkale'de Trk kan dkt Ne var ki Osmanl Devleti'nin Musevilere kol kanat germesi Birinci Dnya Sava'nda Siyonistlerin vefaszln da engelleye medi. Osmanl Sultan II. Abdulhamit'ten Filistin'i koparamayan Siyonistler, Birinci Dnya Sava'nda ngilizlerle ibirlii yaptlar. ngiltere tarafndan yaynlanan Balfour Bildirgesi'nde Yahudilere Filistin'de bir yurt verilmesi ifadesi kullanld ilk kez olarak. 1880'li yllardan beri uluslararas bir siyaset yrten Dnya Siyo nist rgt iyi almt. Osmanl Devletine kar gnll Siyonistlerden oluacak birlik kurarak arpmak fikrini ortaya atan Wlamidir Jabodinsky'dir. Odesa'da doan Rus asll Jabodinsky talya'da yaayan Siyonist bir Yahudiydi. 1915'de faaliyetlerine hz veren Jabodisky ve arkadalar Osmanl devletine kar Filis tin'de alacak bir cephede savamak iin gnlllerden oluan Siyonist bir birlik kuruyorlar. Ayn dnemde Filistin'de yaayan Yahudiler de Osmanl devletine kar ngilizler lehine casusluk ve istihbarat faaliyetlerine katlyorlar. ngilizler Jabodinsky'nin Filis tin'de alacak bir cephe yerine anakkale'de savamalarn istiyolar. Siyonist Yahudilerden kurulan Siyon Birlii 26 Nisan 1915'de anakkale cephesindeki Seddlbahir'e kartlyor. n gilizlerin 29. Tmeninde grev alan Siyon Birlii Gelibolu Yarmadas'nn tamamen boaltld 6 Ocak 1916 ylna kadar orada kalyor. Bu sre iinde Siyon Birlii'nden 50 kadar Yahudi
*(Ekonomik Panorama, 5 Nisan 1992)

lyor. ngiliz general Hamilton tarafndan stn hizmetleri nedeniyle Siyon Birlii'ne bir de takdirname belgesi veriliyor. Kuds'n igal edildii 1918 ylnda da 5 bin kiilik Siyon Birlii n gilizlerin emrindedir. Jabodinisky da anlarnda "Eer biz, 2 Kasm 1917'de Balfour Bildirisi ile Filistin'de yurt edinme konusunda sz aldksa, buna ulaan yol Gelibolu'dan gemitir. * Bu arada ilerinde Siyonizmi savunanlar bulunsa da Osmanl Musevilerinin hem Birinci Dnya Sava'nda hem de Kuvay Mil liye dneminde Trkiye'nin sadk tebas olarak kaldklar belirtil melidir. Garih'in babas Azra Ezakiel de bunlardan biriydi. Kendisi Kuva-y Milliye dneminde Anadolu'ya silah ve adam karan nl Karakol rgtyle ibirlii yapan Osmanl Musevileri arasnda yer alyordu.

*(srail'in Kurulusuna Varan Gelimeler inde anakkale Sava larnn nemi, Prof. Mete Tuncoku. Belleten, Nisan 1991, Say 212, Trk Tarih Kurumu)

Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 59

BLM V

Garih iyi bir Mason'du shak Alaton'un Garih'in arabasnda bulunan onbin dolarn bir dul kadna yardm etmek iin kullanlacan aklamasnn ardn dan Garih'in masonluu da gndeme geldi. Oysa Garih'in mason olduu yeni bir bilgi deildi. stelik Garih mason olduunu gizle meyen bir iadamyd. Garih Aksiyon'dan Cemal Kalyoncu'ya "Mason Dernei'nin yesiyim. Evet, onu inkar etmemin hi anla m yok" derken yeni afak'tan Mustafa Karaaliolu'na Masonluk hakknda ilgin aklamalarda bulunuyordu. Karaaliolu'nun, ma sonlarn siyasiler zerinde byk tesirleri olduu eklindeki dn cesine katlmadn ifade eden Garih, "Hi zannetmiyorum veya ben bunlar bilmiyorum. Ben uzun senelerdir pek vaktim olmad ndan uramadm. Hi byle politikayla uraan dernek deildir Masonluk. Felsefi bir dernektir" diyordu. Lions, rotary ve mason toplantlarnda politika ile ilgili hibir grn serdedildiine ta nk olmadn ileri sren zeyir Garih unlar ekliyordu: "Politi kann st kademelerinde de yllardr mason glerin olmadn zannediyorum. Tandm yok. Belki bir iki tane kabilir. Belki en stte en tepede kiilerin byle bir eyleri varsa bilemiyorum ama ben en tepelerde deilim."

Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/61 60/Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Dul kadn ifresi neydi? shak Alaton'un Milliyet 'te yaymlanan aklamasnda yer alan zeyir Garih masondu; hatta len bir biraderinin dul einin ocuk larna yardm iin benden onbin dolar istemiti" sz, Milliyet ta rafndan bir ifre veya mesaj eklinde sunuldu. Gazetenin yorumu na gre Alaton bu szle belli evrelere "tehlikedeyiz, yardm edin" mesaj veriyordu. Alaton"un dul kadn sz Masonluk ritelleri ve kavramlarn da tartmaya ayordu. Alaton yapt bir aklama da Milliyet'in szlerini arpttn belirtiyor, Milliyet de cevap olarak kasede ald aklamann zmn yaynlyordu. Ancak konu pek ok gazete ve televizyon kanallarnda farkl biimlerde tartld. Gerekten de masonlukta "dul kadn" kavram kullanl yordu. Kavram masonluun kendisine dayandrld Hiram Usta Efsanesine kadar uzanyordu. MT'in efsanevi eflerinden Hiram Abas'n isminin esin kay na da ayn efsaneydi. Hiram Abas'n Mason olduu sylenen de desi koymutu bu ismi. Hz. Sleyman mabedini ina eden Hiram Usta dul bir kadnn ocuuydu. Bu nedenle masonlar da kendile rinin dul bir kadndan gelme okluklarna inanrlar ve her bir mason dul kadnn ocuklar olarak kabul edilir. Masonlukta dul kadnn ocuuna yardm etmek kavram, zor durumda olan bir mason bi radere yardm etmeyi simgeliyor lhami Soysal'n yazd "Dnya da ve Trkiye'de Masonlar" isimli aratrmada "Dul kadnn ocu una yardm" konusu yle anlatlyor: "Usta ya da stad mason bir kalabalkta zor durumda kalmsa, yardma gereksinimi varsa ve orada baka bir mason bir birader olduunu umuyorsa, iki elini avu ileri kar karya gelecek biimde havaya doru kaldrr ki, bu bir imdat arsdr. Bunu gren bir baka mason birader, iki eli kanda da olsa ne yapar eder, ustann yardmna koar ya da koma ya alr. Ortalk karanlk da bu yardm ars grlemiyorsa o zaman iin iine ses ve gz girer. stad toplulukta var olduklarn sayd teki biraderlere seslenir: 'Dul kadnn oluna yardm yok mu?' Bir ustann bu ary yapt yerde baka biraderler varsa us tann zorluu ne olursa olsun giderler. Kural budur, byle bir a rya aldrmamazlk edilmez " "zeyir Bey iyi bir masondu" Mosunluk zerine aratrmalaryla tannan Aytun Altndal da dul kadn kavramnn masonluk ritellerindeki yerini irdeleyerek

unlar sylyordu: "Masonlarn her biri dul bir kadndr ve her bir biraderin bir tane kadn ismi vardr. Bir mason locasnda iki tane birader var. Birinin ad Ahmet, birininki Veli. Ahmet'in kars Nec la, Veli'nin kars da Filiz ismini tasn. imdi Ahmet, Veli'nin ka rsnn adn alyor, Veli de Ahmet'in karsnn adn alyor. Byle ce Veli ve Ahmet birer erkek olduklar halde birer adlar da Necla ve Filiz oluyor. Ahmet'in bir adnn Filiz olduunu locada bulunan lar da biliyor. Bylece locada hem kadn hem de erkek olmu olu yor. Bir gerekten hl yaayan Necla ve Filiz var, bir de erkek olan Necla ve Filiz var. Bir gn Filiz'in kocas olan Veli lrse ona erkek olan Filiz yardm ediyor. Yani gerek bir dul kadn var orta da, onun ad Filiz; bir de erkek olan Filiz (Ahmet) var o da dul bir kadn ayrca. Yani Ahmet de dul bir kadn olmu oluyor ve bunu da locada bulunanlar bili yor.. Yardm edilen gerekten dul bir kadn ancak bu kadn kesinlikle bir baka masonun kardr. nk biraderlikte nce kendinden olana yardm edeceksin, yardm edilecek kadn kesinlikle bir baka masonun karsdr" diyordu. * Hr ve Kabul Edilmi Masonlar Locas byk stad Demir Savan, da Sabah gazetesinden Hayrullah Mahmd'a, "zeyir Bey ok iyi bir masondu. yi bir mason olarak yaad ve ld. Ve kendisi gerekten de bir 'dul kadn'a yardm ediyordu" dedi ** Ancak Garih'in yardm etmek istedii dul kadnn ismi hala mehul. Beyaz Enerji'de dul kadn Dul kadn sz sadece Garih'in orta shak Alaton tarafndan gndeme getirilmedi. 10 Eyll 2001 tarihli Radikal gazetesinde Adnan Keskin de dul kadn sznn Beyaz Enerji Davas'nda kul lanldn yazd. Keskin'in haberinde iki iadamndan rvet al makla sulanan eski TEA Genel Mdr Muzaffer Selvi'nin, ge en Haziran ayndaki durumada, "Bu paray bir alanmzn dul kalan eine yardm iin aldm" dedii belirtildi. Ayn durumada Karadeniz Enerji'nin sahibi Doan Karadeniz de "Bu paray genel mdre gnll verdim, bir dul kadna ev alacan sylemiti" ifa*(Dul Kadn ifresi, Rahime Sezgin, 29 Eyll 2001-Aksiyon) **(9 Eyll 2001 Sabah)

62 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 63

desiyle destekliyordu. Sanklardan Mustafa Gecek de rvet vermesuunu reddederek "Selvi'ye on bin dolar verdim. Ancak bu dul bu kadna yardm amacyla istenmiti, paray kendisine havale ettim" diyordu. Gerekten de ilgin bir rastlantyd bu. Yorumlara gre sa nklar da ifreli konuuyordu. Beyaz Enerji Davas sanklar da dul kadnn kimliini akla madlar. Dul Kadn cmlesi Yeni afak'tan Taha Kvan'n da gznden kamad. Kvan, Masonlarn kendi aralarnda "Dul kadnn ocu una yardm" diye para topladklarn, bu amala dolatrlan nes neye de 'dul kadnn kesesi' adn verdiklerini belirterek, "Bir ma son, "Dul kadnn ocuuna yardm edin" dediinde, bu, dier ma sonlar tarafndan, "Biraderimiz tehlikede" mesaj olarak alglanr d" diyordu. Kvan, Alaton'un "Garih dul kadnn ocuuna yar dm edecekti" sznn Milliyet tarafndan manete ekilmesini tu haf karlyordu: "Mensuplar arasnda ok sayda 'birader' bulu nan bir medya grubunda, zeyir Garih cinayetine byle bir boyut kazandrlmasn, dorusu, muazzam ilgin buluyorum ben." Kvan, masonlarda sembolik ifadelerin veya iaretlerin kulla nlmasnn zel ortamlar iin geerli olduunu, ba derde girip savcla den veya mahkemelik olan bir masonun, karsndaki savc veya yargcn her halkrda kendisine yardmla mkellef olan bir 'birader' olup olmadn anlamak iin, 'dul kadn' ve 'o cuuna yardmdan' sz edebileceini veya sadece kendilerinin bil dii masonik iaretleri birbiri ardna verebileceini kaydederek, "Bu, bakalarnn durumu fark etmemesi gereken kalabalk ortam lar iin sz konusudur. Yoksa, iki yakn dost veya yllarca ayn or tamlarda bulunmu kiiler kar karya geldiklerinde, neden ru muzla, sembollerle, birbirlerine iaret vererek konusunlar ki?" di yordu.* Hiram Usta Efsanesi Garih'in ldrlme biimi de masonluk ritelleriyle aklan maya alld. Hiram Usta'nn ldrlme nedenleriyle iliki ku ranlar da oluyordu. Masonluun efsanevi isimlerinden Hiram usta

kii tarafndan ldrlmt. Garih de kimi iddialara gre biri kadn kii tarafndan ldrlmt. Kanal-D'de yaymlanan zel haber programnda, shak Alaton'a gnderilen bir mektup aklanyordu. Mektubu yazan kii, Garih'in biri kadn kii ta rafndan ldrldn, Yener Yermez'in ise sadece bir figran ol duunu iddia ediyordu. Peki dul kadnn masonluk efsanelerindeki yeri neydi? Efsaneye gre Hiram Usta dul bir kadnn oluydu. Hz. Davud tarafndan Kuds'te ina edilen Sleyman mabedinin yap mnda alan ustalardan biri de Adon Hiram Abif 'ti. Mabed Hz. Davudu'un lmnden sonra olu Hz. Sleyman tarafndan ina ettirildi. Mabedin yapmm iin krk bin amele topland. Bunlara mason yani duvarc ismi verildi. Bunlardan bini de ustadr. Hi ram maiyetindeki iileri rak kalfa ve usta diye e ayrd, hep sine mimarlk bilgilerinin bir ksmn retti. raklar kalfalarn kalfalar da ustalarn bildii srlar bilmezlerdi. raklar cretlerini B, kalfalar J stunundan, ustalar ise Orta hcreden alrlard. na atn sona ermesine doru usta olmay bekleyen kalfa gerekli eh liyeti gsteremedikleri iin usta yaplmad. Bu kii ustalk srla rn zorla renmeye karar verdiler. Hiram bir le zeri mabedi gezmek ve inaat kontrol etmek zere geldii zaman pusuda bek leyen kalfadan birincisi Hiram'n yolunu Gney Kaps'nda kesti ve ustalk srlarn sordu. Hiram, "Bu srlar ancak alma ile elde edilebilir" dedi. Bunun zerine kalfa cetvel ile Hiramn sol omuzuna vurdu. Hiram Bat kapsndan kamak istedi. kinci kalfa nn kesti, ustalk srlarn aklamasn istedi. Hiram yine red detti. Kalfa gnye ile Hiram Ustann sa omuzuna vurdu. Dou Kaps'na doru kaan Hram Usta burada da nc kalfa tarafn dan durduruldu. Hiram kalfann isteini de reddedine lmcl dar be geldi. nc kalfa Hiram Ustann kafasn ekile paralad. Katiller gece Hiram'n cesedini daa gtrp gmdler ve zerine akasya dallar diktiler. Hiram'n kayb zerine inaat almalar durduruldu. Hz. Sleyman Hiram'n mimarlk srlarn tehdit altn da aklam olmasndan korkmutu. Hz. Sleyman Hiram Us ta'nn bulunmas iin emir verdi. Hiram'n cesedinin bulunduu anda telafuz edilecek kelimelerin ustaln mukaddes sz olacan da belirtti.

64 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad 6/c Musevi'nin Portresi) / 65

Masonluun gizli srlar Hiram Usta'nn cesedi akasya dallarnn gizledii yerde bulun du. lk telafuz edilen kelimeler ise Mac Benah ve Moaban kelime leri oldu. Sra katilleri bulmaya geldi. Bir maarada gizlenen Hi ram'n katili Abiram, aratrma yapan Joapert isimli duvar iisine hanerle saldrd. Joapert, Abiram' ldrd. ldrrken de "Nekah" diye bard. Katilin sa yakalanmasn isteyen Hz.Sleyman Joapert'e kzd, ancak onun kendisini korumaya altn anlayn ca affetti. Hiram'n dier iki katili de yakalanarak cezalandrld. Mabed inaatn kald yerden devam ettiren Hz. Sleyman yeni bir Byk Mimar stad tayin ediyor. Sonra da kaybolan kelimenin bulunmasn istiyor. Aranan kelime bir mabet harabesindeki mikap bir ta zerinde bulunuyor. Kelime,Yehova'yd. Kainatn Ulu Ya ratcs'nn ismi. branice Allah demekti. Hiram Efsanesi'nde yer alan mekanlar, rimeller, usta, kalfa, rak kategorileri Masonlukta da simgesel olarak kullanlyor. Mason, ii ya da usta ile e anlam da kullanlyor. Alaton'un szn ettii "Dul kadnn ocuuna yardm edecekti" cmlesinde ifade edilen yardm ekli de efsane den esinleniyor. Masonluu anlatan bir kitapta yle anlatlyor: "Zor durumda kalan mason 'Dul kadnn ocuklar, bana imdat edin' Masonlara gre bunun sebebi udur: Muhterem stadmz Hi ram lnce masonlar onun anasna riayet ettiler ve Hiram kendile rini karde telakki ettii iin onlar da Hiram'n anasn kendi analar saydlar." * Alaton iddia edildii gibi bir mesaj m veriyordu yoksa?

BLM VI

Garih Refah-Yol iin lobi yapt zeyir Garih, Refah Partisi ve Doru Yol Partisi arasnda ku

*(Masonluk ve Masonlar, Yamur Yaynlar, 1968, stanbul)

rulan Koalisyon Hkmeti'ni destekledi. Bu ynyle Refah-Yola kar kan asker-sivil evrelerin tepkisini de zerine ekiyordu. Garih, Refah Partisi Lideri Prof. Necmettin Erbakan' niversite yllarndan tanyordu. kisi de T'lyd. Hatta Garih, T'den mezun olduktan sonra ksa bir sre Erbakan ile ayn krsde asis tanlk da yapmt. Hatta Garih, otomobil kullanmay motor ders lerine giren Erbakan'dan renmiti. 1974'de Milli Selamet Parti si ile CHP arasnda kurulan tarihi koalisyon dneminde Sanayi Ba kanl da MSP'lilerdeydi. MSP'li Sanayi Bakanl Alarko Grubu'na engel karmaya cakt. Garih de zaman zaman yapt aklamalarda siyonizm kartlyla bilinen MSP'lilerden herhangi bir engelleme ile karlama dn itiraf edecekti. MSP'li Sanayi Bakanlarndan biri de okul ar kada Korkut zal'd. Alarko Grubu Turgut zal dneminde de rahat ediyordu. Erbakan' yakndan tanyan Garih, Refah-Yol Hkmeti'nden korkulmasna bir gerek olmad dncesini savunuyordu. "RP'nin iinde benim de tandm dostlarm, ok kaliteli

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 67 66/Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

adamlar var. Ve bu kaliteli adamlar koydu. Sivriliklerden vazge ti. Benim kanma gre Avrupa'daki hristiyan demokrat partiler gi bi, RP de kendini ksa bir zamanda Avrupa'da Amerika'da kabul ettirecek bir parti konumuna gelir. Burada bir parantez amak isti yorum, bir mahallede oturduunuz zaman karakolla iyi geinmek zorundasnz. Dnya da iki byk mahalle. Bu mahallenin iki tane karakolu var. Bir tanesi Amerika bir tanesi de Rusya'dr. Bunu iyi grmek lazm. Dolaysyla biz ABD ve Rusya ile iyi geinme mec buriyetindeyiz. Aksi halde bize ok eziyet ederler. u anda hibir lke kendi yayla kavrulamaz. Kavrulursa yanar. Benim grd me gre, temaslarm unu gsteriyor ki, bu hkmet Amerika iin makbul bir hkmet." Refah iin lobi yapt Musevi iadam Refah-Yol Hkmeti iin temaslarda bulundu unu gizlemiyor, hatta askerlerin de azn yokladn, ancak as kerlerin bu hkmete scak bakmadklarn anladn aktaryordu. Yine de Refah-Yol'u desteklemeyi srdryordu. 1996 Temmuz'unda Yeni afak'a konuan Garih, Amerika'da eitli temas larda bulunduunu, Amerika'nn DYP ile dengelenmi bir Erbakan Hkmetini desteklediini aka ifade etti.* Garih, ABD'de Mu sevi Lobisi ile de grmeler de bulunmu, zemin yoklamt. Garih'in anlattklarndan Trkiye'deki hkmet deiiklikleri ile ok yakndan ilgilenen ABD'deki Musevi Lobisi de ikna olmutu. Ni tekim Refah-Yol Hkmeti hakknda aklamalarda bulunan srail li yetkililer de Refah-Yol'dan endie duymadklarn vurguluyorlard. Garih, Mustafa Karaaliolu'nun, "Sizin Amerika'da politik evrelerde hkmet konusunda temaslarnz oldu mu?" sorusuna, "Evet, oldu. Refah-Yol'un makbul bir hkmet olduu tescil edil di" cevab veriyordu. Garih ismi daha nce de "Tansu iller'i ABD'de biz pazarlayacaz" szleriyle gndeme gelmiti. Garih, pazarlama sznn yanl anlaldn belirterek unlar sylyor du: "Hayr yle bir ey demedik. Basn bizim yapm olduumuz bir kelime zerinde durarak, neredeyse Babakan satacaz gibi bir noktaya getirdi. Bu da basnn bir ayb bence. imdi ben bura* (14 Temmuz 1996, Yeni afak, M. Karaaliolu).

da bir eyler sylyorum. Siz buradan cmbzla kelime seip, sonra benim aleyhime mkemmel bir rportaj da karabilirsiniz. Fakat bunu yapmayacanza da inanyorum. O zaman bizim sylediimiz uydu. Amerika'da bir kongre vard. Bu kongreye gidecektik. Ve bu kongrede Trkiye'nin ve-o gn iin iyi bir vitrindi-Babakann propagandasn yapacaktk. Tantm ok nemli."

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 69

BLM VII

GARH HEP SA'A YAKIN OLDU Garih ve Alaton rol m yapyordu? shak Alaton'un sosyal demokrat eilimli biri olmasna karn zeyir Garih san eitli kanatlaryla yakn ilikileriyle nplana kt. Garih ve Alaton'un birbirine zt gibi grnen kiilikleri ve politik eilimleri fark yorumlara neden oluyordu. Buna gre Ala ton ve Garih, sahip olduklar konumu korumak iin siyasetin sa ve sol kanadyla iyi geinmek isteyen iki pragmatik iadamyd. Taha Kvan da bir dnem Alaton ve Garih hakknda byle d nen bir gazeteciydi. Kvan, nyargsnn zamanla deitiini, "Alarko'nun iki orta, ne yalan syleyeyim, bir piyesin iki farkl roln oynuyor grnmt gzme... Hi deilse ilk balarda... shak Alaton, sosyal demokrat bilinir ve o izgide teklifler seslen dirirdi... zeyir Garih ise, Trkiye'de sac ne kadar grup varsa on lara yakn dururdu; nceleri Trkiye gazetesi grubuna yaknl dikkat ekiciydi, hatta TGRT izgi deitirdiinde, "Alarko satn ald" dedikodular bile kmt" szleriyle anlatyordu. Garih'in Fethullah Glen'i sk sk ziyaret ettii ve cemaatin faaliyetlerine katldn da dikkat eken Kvan, "Benim de aralarnda bulundu um gruplara Trkiye snrlan dndaki okul faaliyetlerinin ne ka dar muhteem olduunu anlatrken ok dinlemiimdir kendisini...

70 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 71

O nl 'kaset' olay sonrasnda bile tavr deimedi; cemaati ve hizmetlerini savunmaya devam etti" diyordu. Kvan Alaton ve Garih hakkndaki kanaatlerini yle tamamlyordu: "Bir holding ve iki ortak, ikisi de musevi; ama biri 'sosyal demokrat' ve o izginin faaliyetleri ierisinde yer alyor, kp konumalar yapyor, dieri de 'sa' evrelerle yakn ve mesajlarn en fazla onlara yneltiyor... Balangta, bunu, bir 'rol dalm' ile ilgili grp kukulanmam doal... Ancak, sonradan, zeyir Garih'in, Necmettin Erbakan'la, T'de motorlar krssnde asistanlk yaptklar dnemden dost luklar olduunu rendim; shak Alaton'un da sve'te rencilik yapt yllarda sendikal faaliyetlere katldn... kisiyle de, kapal-ak bir ok seminerde, en samimi fikirlerini dinlerken buldum kendimi ve birlikteliklerinin srrn da zdm: Farklln mutlu ahengini yayorlard...Nitekim, ortann lm zerine konuan shak Alaton, "Biz farkll baarl bir ortakla evirdik" anlam na gelen bir tespitte bulundu." * Yaln Kk'e i teklif etti Garih saa yakn biri olmakla birlikte her kesimle de iyi iliki ler iinde olmaya alan bir kiilik sergiliyordu. Hatta Ma-ksist solun nemli isimlerinden Yaln Kk'e Alarko'da almay teklif ediyor. Yaln Kk, Garih'in ilikiler ana dikkat ekerek, "zeyir Garih saat beni ikna etmeye alt. En sonunda o kadar bask yapt ki zeyir Bey'e, 'Ben sol tannan bir adamm, Alar ko'da almam' dediim zaman. 'Ne demek o? Benim en yakn arkadam Kemal Trkler'dir' dedi. Trkler o zaman DSK Genel Bakan, 'Biz her hafta buluur, her eyi konuuruz' dedi." ** Ke mal Trkler de 1980'de siyasal bir cinayete kurban gidiyordu. s telik 12 Eyll dneminde MHP hakknda hazrlanan iddianamede MHP Lideri Trke'in imdi DYP stanbul Milletvekili olan Celal Adan'a el iaretiyle Kemal Trkler'in ldrlmesini ima ettii ile ri srlyordu. Trke de Adan da Trkler davasndan beraat edi yordu. *(28 Austos 2001, Yeni afak) **(kz Dergisi, Ekim 2001)

Trke Alarko'yu niin ziyaret etti? Garih, TKP'ye yaknlyla bilinen DSK Genel Bakan Ke mal Trkler'in yan sra MHP Lideri Trke'in de yakn dostuydu. lk bakta bir radikal sa parti lideri ile Musevi bir iadamnn ya kn ilikiler iinde olmas yadrganabilir. Ama Trke'i yakndan tanyanlar onun Trk Musevileri ile ciddi bir sorun yaamadna tanklk ediyorlar. Kartal'daki Alarko Alamsa Fabrikas'nda DSK'in gc 1970'lerin sonlarna doru krlyor. Alamsa'ta l kc iilerin says artmaya balyor. Alamsa'ta MHP'nin parelel sendika rgt olan MSK yetki alyor. Bu arada siyasal iddet olaylarnda Alamsa'ta alan lkc iilerden hayatlarn kaybe denler de oluyor. MSK ile Alarko arasndaki cret anlamazl greve kadar gidiyor. Grevi sona erdirmek isteyen Garih areyi Al paslan Trke ile grmekte buluyor. Garih Ankara'ya gidip Mil liyeti Cephe Hkmeti'nde Koalisyon orta olan Trke ile bir araya geliyor. Trke, Garih'e belirlenen bir gnde Alamsa'a ge leceini ve kendisini ziyaret edeceini sylyor. Trke, aradan ok fazla bir sre gemeden Alamsa' ziyaret ediyor. Olayn deva mn Garih yle anlatyor: "Szletiimiz gn ve saatte geldi Tr ke Bey. Fabrikadan ieriye onun girdiini gren iiler ardlar. Alparslan Trke ieride bizlerle sohbete koyuldu; ama bilirsiniz, bu tip sohbetler ksa srede malzeme tketir, bizde de be dakika da yle oldu. Rahmetli, 'imdi hemen karsam konunun ciddiye ti tam anlalmaz; siz iyisi mi bana bugnn gazetelerini getirin' dedi ve iki saatini fabrikada geirdi. Dar ktnda, iiler, MHP liderini alkladlar. Grev de ertesi gn sona erdi." * lkc iiler mesaj almt. Musevi iadam zeyir Garih MHP'nin dostuydu. Trke ile dostluu devam etti aha Kvan, Alarko'nun patronlaryla Alparslan Trke ara sndaki dostluun Ermenistan'la ilgili gelimeler srasnda da ortaya ktn belirterek, "O gnlerde kurulan dostluun etkisi ol mu mudur bilemiyorum, Alarko Holding, 1990 sonrasnda, Orta Asya Trk Cumhuriyetleri'nde ok faal hale geldi; Akabad (Trk menistan) Havaalan inaatn Alarko stlendi; al treninde *(Tala Kvan, 28 Austos 2001, Yeni afak)

72 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 73

zeyir Garih'e olaanst itibar edildiini fark etmitim" diyordu. Garih'in soldan ayrlanlarla yakn dost olduunu belirten Yaln Kk ise, Alarko ile MHP arasndaki ilikileri yle yorumluyordu: "12 Eyll darbesi sonrasnda belgeler akland, iddianameler hazrland ve burada grdk ki, Garih'in patronlarndan birisi oldu u Alarko, MHP'nin finansrleri arasndayd, bu lkede en kanl i savan olduu bir zamanda maktul Garih'in bu i savan tarafla rndan birisini parayla destekledii anlamndadr" * Alpaslan Trke'in Musevilere kar dmanca bir tutum yerine dostane iliki ler iinde olmasn, Trk Musevileri iin emniyet sbab olarak da yorumlanyor. Ba eitli lkelerde radikal sa ile ba derde giren Musevilerin slami unsurlar da bnyesinde barndran MHP cami as ile iyi ilikiler iinde olmaya almas anlalabilir bir tutum. 1930'h krkl ve ellili yllarda Cevat Rfat Atilhan rnei yaayan Museviler, sonraki yllarda radikal sa ile iyi ilikiler ierisine gi rerek ar eilimleri dengelemek yolunu seiyorlard. Trke de Musevilerin bu yaklamna her zaman olumlu yant verdi. 1970'li yllarda siyasal iddet olaylarnn her gn can ald bir dnemde MHP'ye yakn gruplardan dorudan Musevilere ynelik herhangi bir saldr olmamas belki de bu yaklamn sonucuydu. Nitekim Trkiye'de Musevilere kar ilk silahl eylem 1971'de radikal sa dan deil tam tersine radikal soldan, Mahir Cayan grubundan gele cekti. Radikal sol, Filistin sol gruplaryla, kendi deyimleriyle antiemperyalist dayanma iindeydi. srail'in stanbul Bakonsolusu Efraim Elrom, THKP-C tarafndan karldktan sonra kuruna di 1 zilerek ldrlecekti. zeyir Garih de dorusu radikal sa huzursuz edecek davra nlardan uzak durmaya zen gsterdi. Garih tavr ve tutumlaryla 'bu lkeye ait olmak' duygusunu n plana karyordu. Bir rpor tajnda, "Olumun ad zzet, yani Trk ad. Biz kendimizi Trk olarak gryoruz. Bu lkede doduk, askerliimizi burada yaptk, * (Aydnlk Dergisi, 2 Eyll 2001)
1 - Elrom'un Araplarla diyalog yanls olduu iin Trkiye'ye srgne gnderildi i iddialar, radikal sol ii tartmalarda gndeme geldi. Ancak Elrom'un ldrlmeindeki giz perdesi aralanamad.

i kurduk. Eer yazgmzda baka yerde lmek yoksa bu lkede leceiz" demiti. Turanc Musevi kim? zeyir Garih, nce ttihat ve Terakki'yi, daha sonra da Kuvay Milliyecileri destekleyen, Ziya Gkalp'in yakn arkada Moiz Kohen'in izgisinin genel eilimlerini yanstan bir isim. Moiz Kohen, aznlklarn Osmanllatrlmas fikrinin de savunucular ara snda yer ald. Kohen de Garih gibi genliinde hahamlk eitimi alm, ancak o da hahamlk yapmamt. Siyonizme kar kan Kohen de Garih gibi masondu. Filistin'de bir Yahudi devleti kur mak yerine Musevilerin Osmanl topraklarnn eitli yerlerine g ettirilerek Osmanl Devleti'nin glendirilmesini savundu. Cum huriyet dneminde de benzer tutumunu srdren Moiz Kohen, ki taplarnda Kemalist proje erevesinde Trk Musevilerinin Trkletirilmesi gerektiini vurgulad. Hatta 'Trkletirme' isimli bir de kitap yazd. Kohen de Garih gibi Trk dnyas ile yakndan ilgilendi. 1914 ylnda 'Turan' kitabn yazd. Ad geen kitapta, "Turan yayor, fakat inli penesi ve Rus izmesi altnda yayor, Turan esir ve mahkum, Turan hakir ve mazlum. Onu bu halde brakmak, Turanlk iin byk zillettir. Gzn am, milletini tanm her Trkn en birinci, en mbrem, en mukaddes vazifesi, vazife-i milliyesi onun imdadna komak ve onu in ejderi ile Rus kartalnn kanl trnaklarndan kurtarmaktr" ibarelerine yer verecek kadar Turanc bir Museviydi. Bir Musevi'nin Trklk davasn bylesine ateli biimde nasl savunduu eklindeki sorulara ise, "Akide itibar ile Trkm diyen her ferdi Trk tanmaldr.. Bazen keyfiyet bir akis olabilir. Kalb- incizab, mevhum veya hakiki bir menfaat saikasyla ve Hkm- bilnefs auto suggestion tesiriyle insan kendini Trk telakki eder. Ben Trkm diyerek Trk muhitine kavuur, Trk camiasnn emel ve metalibine, btn duygularna, maddi manevi mukadderatna i tirak eder. ocuklarn dahi ayn yola sevk eder ve bil-netice yalnz akide ile balayan Trklk, hars ve terbiyesi ile tekaml etmi olur" diyordu. Kohen, Cumhuriyet dneminde de Kemalizmin ateli savunucusuydu. Ona gre Trkiye'de Yahudilerin Trkleti-

74 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 75

rilmeleri iin, Tevrat'taki on emir gibi uymalar gereken on prensip gerekiyordu: "Museviler, isimlerini, dillerini, dualarn, mekteple rini Trkletirmeliler, cemaat ruhunu kknden skmeliler, mem leket ilerine karmallar, Trklerle dp kalkmallar." Moiz Kohen sralad umdelere en bata kendisi uyarak Munis Tekinalp is mini alyordu. 1928'de Milli Hars Birlii, 1934'de de Trk Kltr Cemiyeti kurucular arasnda yer alan ve Kemalizm isimli kitab da bulunan Tekinalp, CHP'nin savunucusu oldu hep.* Garih'in de Musevi Cemaati ile arasna mesafe koyduunu, Taha Kvan'n 28 Austos tarihli Yeni afak'ta yer alan Kulis balkl kesinde dile getirdii, "Bildiim bir ey var: Her zaman bir yesi olarak davran d Musevi Cemaati ile aras o kadar da iyi deildi zeyir Ga rih'in; cemaatin ndegelenleri aralarna mesafe koyma ihtiyac his sederdi... Bunu cemaat ii siyasetin bir sonucu olarak deerlendir mek mmkn" szlerinden reniyoruz. Museviler Trke'i seviyordu Trk Milliyetilii fikrini bir siyasi hareket olarak rgtleyen Trke ile bir Trk Musevisi olan zeyir Garih arasndaki ilikiyi bu ekilde temellendirmek de pekala mmkn grnyor. Bu ne denle Trke'in Trk Musevileriyle ilikisi genelde dostane olmu tur. 1992 ylnda 500 Yl Vakf'nn etkinliklerinin alnn yapl d bir toplantda MHP Lideri Trke, Vakfn Bakan Jak Kamhi tarafndan byk bir sayg gsterisiyle karlanyordu. Trke a ln onur konuklar arasndayd. Szkonusu toplantya srail Cum hurbakan Herzog'un yan sra Prof. Bernard Lewis de katlmt. Trke, stanbul'un Balat semtindeki tarihi Ahrida Sinagogu'nun restore edildikten sonra gerekleen al treninde de eref davet lisi olarak yer alyordu. 12 Eyll ncesinde lk Ocaklar Genel Bakanl yapan ve Alpaslan Trke ile gr ayrlna derek MHP'den kopan BBP lideri Muhsin Yazcolu da Garih'in ldrlmesi zerine yapt bir aklamada, "Trkiye vatansever bir iadamn kaybetti" dedi. Kukusuz Muhsin Yazcolu'nun verdii mesajn alt bo deildi. *(Devlet Yaamnda Yahudiler, etin Yetkin. Afa Yaynlar)

Btn bunlara ramen zeyir Garih ve shak Alaton'a ate pskren, her iki iadamnn da Trkiye aleyhine altklarn id dia eden baz radikal milliyetilerin var olduunu da sylemek ge rekiyor. Baz radikal milliyetilere ait olduu anlalan internet si telerinde Garih ve Alaton'a ar ithamlarda bulunulduunu pek ok kimse biliyor. Sazak' srailli Bakanla kim tantrd? Trke ve Garih'in kaderini aktran daha baka tesadfler de vard. Nakibendi eyhi Mevlana Kk Hseyin Efendi kanal, Trke ve Garih'in yollarn bir noktada buluturuyordu. Trke, Garih'in byk sayg duyduu ve mezarnn yan banda bakla narak can verdii Kk Hseyin Efendi'nin halifesi mer Fevzi Mardin'in kurduu Arusi Tarikat'na yakn bir isimdi. Sadece Trke deil, MHP'nin nemli isimlerinden olan ve 1980 Maysnda silahl bir saldr sonucu ldrlen Gmrk ve Te kel eski bakan Gn Sazak'n ei Nilgn Sazak'n da Arusilere yaknl vard. Sazak ailesinden Fenerbahe Kulb eski bakan Gven Sazak ise Musevi Cemaati ile yakn ilikileri olan bir iadam olarak biliniyor. Trkiyeli Musevilerin yayn organ olan alom gazetesinin yazar Viktor Kuzu Sazak'n Musevi Cemaati ile olan ilikisini bir yazsnda anlatyordu. Garih'in ldrlmesin den on gn nce yazd yazda Viktor Kuzu, "nce beni mutlu eden gelimelerden balamak istiyorum. Geen hafta srail Sanayi ve Ticaret Bakan Dalia tzik onuruna cemaat bir le yemei dzenledi. Cemaatin ve geni toplumun nemli iadamlar bu yemekte srailli bakanla buluma frsat buldu. Eminim tm cemaat alanlar bu organizasyonun gereklemesi iin byk emek har camtr ama benim gzm en ok Cemaat Bakan Bensiyon Pinto'ya takld. O gn olduka mutlu olduu her halinden belliydi. Yemek ncesi konuklar arasnda dolap farkl sektrlerden iadamlarnn tanmasn salad.Yemee katlan iadamlar arasnda inaat, maden, tarm, tekstil, deri, lastik gibi sektrlerin nemli temsilcileri vard. Bu insanlar bir araya toplamak ciddi bir baar. Daha nceki cemaat bakanlarmzn byle bir vizyonu varmyd bilmiyorum ama Bensiyon Pinto'nun iki lke arasndaki i birliinin gelimesi iin ortaya koyduu kiisel abalar beni olduk-

76 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 77

a etkiledi. phesiz Pinto'nun o gnk en nemli konuu Yksel naat'n sahibi ve eski Fenerbahe bakanlarndan Gven Sazak't. Deneyimli iadamyla yemek ncesi bir sre sohbet etme imkan bulduk. Yksel naat, gemi yllarda Ceylan naatn kazan d ancak irket ii problemlerden dolay ellerinden alnan BenGurion Havaalan ihalesine girmi. u anda da srail'de ilgilendikleri birka ihale var. Zaten Perembe gnnn neredeyse tamamn srail Sanayi ve Ticaret Bakan Dalia tzik'le geirince anlyoruz ki Trk irketlerin srail'de i yapabilecekleri en uygun alan inaat. tzik dier sektrler iin ak bir ey sylemedi ama inaat ve altyap konularn da srail'in ciddi yatrmlar iinde olduunu ve Trk irketlerin de bu balamda srail'de nemli iler baarabileceklerine inandn belirt ti. Bu yzden Gven Sazak'n yemee katlmasnn ve Bensiyon Pin to'nun bizzat konumasnn orta yerinde Dalia tzik ile Gven Sazak' tantrmasnn tesadf olmadn dnyorum. Umarm ba kanmzn bu kiisel abalar en ksa zamanda sonu verir ve Trk-srail yaknlamasnn, farkl sektrlerde yaanan ibirliiyle, hzlan masn salar" diyordu. * alom yazar Viktor Kuzu yazsnda nemli eyler anlatyordu.

BLM VIII

FETHULLAH GLEN VE ENVER REN LKS Enver ren ile yakn dosttu zeyir Garih ok ynl bir iadamyd. zellikle Musevi kim lii ile tannmaktan kanan biriydi. Garih, dindar evrelerle de iyi ilikiler iindeydi. Bunlar arasnda TGRT'nin yan sraTrkiye ga zetesinin patronu olan Enver ren ile Said Nursi'nin izgisinden gelen ve daha sonra mstakil olarak faaliyet srdren Fethullah Glen de vard. Enver ren, Nakibendi eyhlerinden Seyyid Abdulhakim Arvasi'nin manevi talebelerinden Hseyin Hilmi k'n damadyd. H. Hilmi Ik, dardan 'Iklk' olarak nitelendirilen evrenin en nde gelen ismiydi. Emekli Albay Hseyin Hilmi Ik askeri okullarda kimya hocal yapt. Dini konularda pek ok ki tab bulunuyor. Tasavvufu benimsemeyen slam] evrelere kar sert saylabilecek grleriyle tannyor. Bu evrenin belirgin bir zellii de devlete her zaman yakn bir izgi iinde olmalar. Ik ln, Selefi akmlara kar devlet tarafndan desteklendii de id dia ediliyordu. Enver ren evresi sa iktidarlar destekleyen bir yapda oldu; 1970'lerde MSP'den ok MHP camiasna yakn dur dular. 1980'lerde Turgut zal' desteklediler.

*(15 Austos 2001-alom)

78 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 79

Selefilere kar Iklk Iklarn ikinci nemli ismi Enver ren, Denizli'nin Honaz nahiyesinde dodu. Devlet Demiryollar'ndan emekli Nazif ren'in olu olan Enver ren Kuleli Askeri Lisesi'ni bitirdi. Fen Fakltesi'ne girdi. Bir sre ayn okulda asistanlk yaptktan sonra 1970'de istifa etti. Bir grup arkadayla birlikte Hakikat gazetesi ni kard. 1972'de gazetenin ismi Trkiye olarak deitirildi. hlas Yaynlan'dan neredilen dini ierikli kitaplar yurt iinde bedava saylabilecek cretlerle satlrken, yzbinlercesi de yabanc dillere evrilerek dnyann eitli lkelerine datm yapld. Enver ren'in yldz zal dneminde parlyor. 1980'Ierin sonlarnda ren ismi hlas Holding ile birlikte anlmaya balad. Holding, bankaclktan otomotive, tekstilden turizme, mobilyadan sala, bankaclktan sigortacla, basn-yayndan beyaz-eyaya kadar pek ok alana yayld. hlas Holding 1990'larn sonlarnda ekono mik kriz nedeniyle zor gnler yaad, hlas Finans'a el konuldu. Olu Mcahit ren Amerika'ya kat. Szkonusu gelimeler hlas Holding'in, bu arada Enver ren'in prestijini de iyice sarst. 1979'lerin sk cemaati 1990'larda artk iyice zld. Ticari yat rmlarn hacmi bydke, cemaatin de ilkelerinde de gzle gr nr bir deiiklik gerekleti. Cemaat da aldka bnyesine, kendisine olduka yabanc yeni unsurlar ald. Tasavvufla zdeletirilmi Ehl-i Snnet esas larna sk skya bal olan hlas evresi TGRT ile birlikte bam baka bir izgiye doru evrildi. 1970'lerdeki hlas ile 1990'lardaki hlas arasnda artk dalar kadar fark vard. Cemaat holdingleti, ama cemiyetleemedi. Garih ismi bir ara TGRT'nin gizli ortaklar arasnda da yer al d. Garih bu iddialar kesin bir dille yalanlad: "Yok yle bir ey. Enver ren benim ok sevdiim bir arkadamdr. Olu Mcahit de ok sevdiim, ok takdir ettiim gen bir insan. Yalnz baz programlara kyorum. Benim TGRT ile uzaktan yakndan ne il gim var kardeim. Bunlar speklasyonlar ite.'Hayrl olsun, TGRT'yi almsn' diyorlar. Trkiye'de bir dedikodu, bir cad ka zan kaynyor, kaynyor" *

Fethullah Glen'le ok eyler paylat zeyir Garih'in son on yl iinde ok samimi ilikiler ierisine girdii isimler arasnda yer alan isimlerden biri de Fethullah Glen Hoca'yd. Glen, Trkiye'de baz evreleri rahatsz eden dinler arasnda diyalog projesinin de mimarlarndand. Garih de eitli dinlere mensup kesimler arasnda diyalogu savunan bir dnce adamyd. 1970'lerde hlas'larn hedef ald Fethullah Glen ve evresi 1980'lerde cemaatten cemiyetlemeye yneldi. 1960'lardan sonra Komnizmle Mcadele cephesinde yer alan Glen evresi, souk sava dnemi kapandktan sonra daha farkl bir yneli ierisine girdi. 1990'larda artk Glen evresi "toplumsal uzlama ve hog r" fikrini gelitirme abas iinde oldular. Glen evresinin etkili olduu Gazeteciler ve Yazarlar Vakf tarafndan dzenlenen etkin liklerin belirgin nitelii toplumun farkl kesimlerini temsil eden ay dnlar bir araya getirmesiydi. Cemaat cemiyetleiyor, ancak cema atin kapanmayan hesaplar Glen'den sorulmaya devam edildi. Aleyhinde alan davalar nedeniyle Glen, Amerika seyahatini uzun tutmay tercih etti. Ortak paydalar dyalogtu Glen ile Garih'i bir araya getiren ortak payda kukusuz 'diyalog'du. Rfat N. Bali'nin deyimiyle Musevi Cemaati'nin akil adamlarndan olan Garih, Fethullah Glen'le ilk kpr kuran azn lk mensubuydu. Garih'in kurduu kpr ksa srede sonu veri yor, Glen'in desteiyle gerekletirilen etkinliklerde de hem byk dinin temsilcileri hem de farkl siyasal grlere sahip ay dnlar ilk kez bir araya geliyorlard. Musevi Cemaati'nin diyalog abalarna nasl baktn Trkiye Musevi Cemaati Onursal Baka n Bensiyon Pinto'nun, Ramazan Bayram mnasebetiyle 9 Ocak 2000'de Zaman gazetesine verdii mesajda ifade ediliyordu. Pinto, Fethullah Glen'in diyalog projesine atfta bulunarak, "Hocaefendi, yapt diyalog almalar ile bizleri bir kez daha kefetti. Hocaefendi, sadece Mslmanlar ile dier dinler arasnda deil, Mu sevilerin, Hristiyanlarn, Sryanilerin, Katoliklerin btn dinlerin arasnda da bir kaynama sreci balatt. imdilerde dinler arasn da dostluk ve uzlama mesajlar vermek kolaylat. Ama nemli olan ilk adm atacak cesareti gstermekti" eklinde konutu.

80 / Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 81

zeyir Garih, Glen'e yaknlk duyan iadamlarnn Trki Cumhuriyetlerde kurduklar zel Trk okullarnn da destekileri arasndayd. Ne kadar dorudur bilinmez, ama benzer okullarn s rail'de de kurulmas iin kollarn svad rivayet ediliyordu. Hatta Garih, Moskova'da alan bir okulun da finansrlerindendi. Glen'e mektubunda neler syledi? Fethullah Glen de zeyir Garih'in zel ofisinde ziyaret edi yor. ki insan pek ok konuda karlkl fikir teatisinde bulunuyor, birbirleriyle hediyeleiyorlard. Garih, Fethullah Glen'in ziyare tinden ok etkilendi. Glen'e yazd mektupta hislerini yle dile getiriyordu: "Fethullah Glen Hocaefendi Hazretleri, i yerimizde bizleri ziyaret etmek ltfunda bulunmu olmanzdan dolay ahsm ve arkadalarm adna teekkrlerimi arzetmeyi bor bilirim. Uur lu kademli olduuna gnlden inandm terifleriniz srasnda sarfetmii olduunuz veciz cmleler bizleri dndrm ve zihinleri mizde yeni ufuklar amtr. Ltfettiiniz ve Ulu Tanr'nn ismi ile veciz deyimleri ihtiva eden gzel tablo, alma odamn duvarn sslemektedir. Ayrca armaan ettiiniz ok deerli amber tebih ve nadide ipek haly bir htranz olarak aile ocaomzda muhafa za edeceim. Bu nazik ve anlaml jestinizden dolay ayrca kran larm arzederim. Yce Peygamberimizin "Hediyeleiniz, Muhab beti Artrr" deyiminden hareketle zatililerinize sunduum, 1500 yllk Ortadou'nun kutsal topraklarnda yaplan kazlarda kan orijinal bir kandil ile, Merhum Tunca stadmzn bir hat eserini sizlere olan saygmzn ve sevgimizin ifadesi olarak ltfen kabul buyurrfanz istirham eder, emirlerinize intizren en derin saygla rm sunarm. zeyir Garih". Glen: Dostumu kaybettim Garih mektubunda Hz. Muhammed'den 'peygamberimiz' ola rak sz ediyor. Bir Musevi iin son derece sra d ve olaanst bir yaklamd bu. Garih'in bu yaklam, onun gizli bir mslman olduu, en azndan slamiyet'e yaknlk duyduu eklinde yorum land. Baz yorumlara gre Garih, Musevi olmasna karn, Kur'an- Kerim'in Bakara Suresi'nin 62. Ayetinde 'phesiz iman edenler, yani Yahudilerden Hristiyanlardan ve Sabiilerden, Allaha

ve ahiret gnne samimiyetle inanp salih amel ileyenler iin Rableri katnda mkafatlar vardr. Onlar iin herhangi bir korku yok tur. Onlar znt ekmeyecekler" ayetinde belirtilen bir zmreye dahil olduuydu. Garih de kendisiyle yaplan rportajlarda ya da yz yze yapt grmelerde zellikle bu ayetin stnde durdu u dikkat ekiyordu. Hatta Garih'in babasnn da ayn pozisyonda olduu iddia edildi. Fethullah Glen'in salk nedeniyle-kimine gre de baka nedenlerle-Amerika'ya gitmesinden sonra da Garih ile mektuplamaya devam etti. Cinayetten sonra Zaman gazetesin de taziye mesaj yaynlayan Fethullah Glen Hoca, Garih ile mek tuplamalarndan da sz ediyordu: "Beeri mnasebetlerinde scak, zaman zaman mektuplamalarmzda Peygamber efendimizden 'Peygamberimiz' eklinde bahsedecek lde inan izhar eden ve baka inanlara saygl, kymetli dost zeyir Garih. Beynelmilel hrette baarl bir iadammz ve bir dostu kaybetmenin znt s iinde, bata ailesi olmak zere, yakn dostu ve Alarko irketler Topluluu Ebakan Sayn shak Alaton Beyefendiye ve btn topluluk mensuplarna taziyelerimi arz ile, lkemizin artk bir istik rar, bar, huzur, skun ve refah lkesi haline gelmesini Cenab- Al lah'tan niyaz ederim. M. Fethullah Glen. * Amerika'da bile Glen'i savundu Garih'in diyalog ve uzlama konularndaki tutumunu yurtdn da katldu ok nemli toplantlar da dile getirdiini belirten Za man gazetesinden Ali H. Aslan, Garih'in Trk-Amerikan likileri nin gelitirilmesini amalayan Washington'daki Amerikan Trk Konseyi(ATC)'nin yllk toplantlarn hi karmadn belirtiyor du. Aslan, Garih'in salon toplantlar kadar sokaklarn nabzn da ok iyi tuttuunu vurguluyordu. Garih'in Washington'un en belal saylan semtlerinde tek bana dolatna tank olduunu belirten Aslan, "Nabz tutmadaki bu mahareti nedeniyledir ki Dr. zeyir Garih, Trkiye'de kendini aydn zanneden bir oklarnn greme diklerini grm, lke bar ve refah iin yaplmas gerekenleri b yk oranda kavramt. Eitimsiz bir milletin asla ykselemeyece ini bildiinden, eitim sevdallarnn kervanna katlmt. Fethul-

82 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 83

lah Glen'in fikri tevikleriyle Anadolu'nun barndan kp dn yaya yaylan byk eitim seferberliini de vefayla destekleyenler den biri olmutu. Diplomal kara cahillerin en airkin saldrlarn yapt dnemlerde dahi o, aydnlanma sevdasna ihanet etmemi ti. Geen sene Harvard'da yapt bir konumasn dinleyen bir dos tum, hi de o trl konumaya mecbur olmad bir ortamda, bu eitim gnlllerinin hakkn nasl teslim ettiini anlatmt bana" diyordu. Aslan'n son szleri de ilginti: "zeyir Bey'in vefat sadece bizler deil, n saflarnda bulunduu uluslararas Musevi lobisi iin de byk bir kayp. Dnyaya yn veren etkili evrelere Trkiye'yi en geni al ve tutarl perspektiften sunanlardan biri olan Garih'in yeri kolay doldurulamaz." * "zeyir Garih'i iyi bilirdik" Glen'e yakn bir yayn organ olan Haftalk Aksiyon dergisin den Birol Uzunay, "yi bilirdik" balyla yazd yaznn, "Mslmann Yahudisi olur mu?" alt balkl blmnde, Garih'in bizce bize miras brakt en nemli miras; ** Trkiye'nin birlik ve bera berlik ierisinde yaamas gereken mozaik bir yapsnn bulunduu oldu" diyordu. Uzunay yle devam ediyordu: "Boazii Kpr s'nn altndaki 4 katl Alarko Holding binas zeyir Garih iin ok nemliydi. Garih'le yaptmz grmelerde bu binann irket lerinin ykseli dnemlerine ahitlik ettiini sylyordu ve zel bir duygusunu da paylayordu; 'Bu binann balkonunda Fethuilah G len ile kahvalt yaptm. Ve bu benim iin inanlmaz bir onurdur. nanmas zor ama ben benim bu binay, bu balkonu hatta bu masa y sevmemde bu kahvaltda edindiim tarifi zor duygularn da etki si vardr', Duvardaki tablo ve yerdeki kk haly gsterirken he yecanlanan zeyir Garih 'Ben bunlar deer verdiim gnl insan Fethuilah Glen'den aldm. Ve gryorsun ki, odamn en nadide e yalar onlar' diyordu. Toplantlarda karlatmzda ise, 'Hocaefendiyle geen ay telefonlatk, sal iyi' ya da 'Dua et meliyiz, hocaefendinin ekeri ykselmi' diyor ve Amerika'ya gidip Fethuilah Glen'i ziyaret edememesine hayflanyordu" Uzunay'n ilgin yazsn u ekilde tamamlyordu: *(27 Austos 2001, Zaman Gazetesi) **(1 eyll 2001 say:352 Aksiyon)

"Bizler ve tekiler ikilemi ile yetimi bizim nesil iin bu tr il tifatlar 'Acaba siyasi mi?' diye yorumlamak nyargl bakn bir tezahr olsa gerek. Muhafazakr kesimin kasetlerle suland bir dnemde, herkesin aksine Fethuilah Glen'e destek kmas, Byk Ada'daki ruhban okulu konusunda devlet ricalinin daha an layl olmasn istemesi ile gnlndeki engin hogrnn samimiyetini de ispatlyordu Musevi adam zeyir Garih!" Sinagog'da gzler Glen'i arad Zaman Gazetesi'nden Hseyin Glerce de zeyir Garih'in Neve alom Sinagogu'ndaki din trenine katlanlarn tarihe tank lk ettiklerini vurgulayarak, "28 Austos 2001 tarihindeki bu tren de siyaset, i dnyas, medya ve sivil toplum kurulularnn temsil cileri iki nemli tabloyu fark ettiler. Genliimiz 'Yahudi dman l' ile gemiti. Ama imdi bir Musevi mabedinde, dost bildiimiz bir insana vefa gsterme adna hibir zorlama altnda kalmadan bulunuyorduk" diyordu. Glerce yle devam ediyordu: "Demek ki diyalog ve onun temsilcileri ok nemliydi. zeyir Garih ismi dnda acaba baka ka kii bizi bu mabede getirebilirdi? Saylar yz bulan Mslmanlar olarak bir sinagogun iindeki duruumuz la kabullendiimiz acaba neydi? Anlattmz, anlatmak istediimiz neydi? Fark ettiimiz ikinci tablo, bu Musevi mabedinin iinde bir dinleraras diyalog sergileniyordu. Hahamba David Aseo, Fener Rum Ortodoks Patrii Bartholomeos, Vatikan temsilcisi Georges Marovitch, Trkiye Ermenileri Patrii 2. Mesrob Mutafyan, stan bul Mfts Necati Tayyar Ta ayn mabedin ats altndaydlar. Bu iki tablonun canl yaynda enfes yorumlarla btn dnyaya gs terilmesini ne kadar ok istedim bilemezsiniz". Glerce yazsnda Fethuilah Glen'in de bu tablonun olumasnda nemli bir paynn bulunduunu vurgulamadan geemiyordu: "Neve alom Sinagogu'nda, iki diyalog tablosunu seyrederken gzm hep Sayn Glen'i arad. Cesur admlar, ne gzel bulumalara sebep oluyor du." *

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 85

BLM IX

GARH N KM NELER SYLED? Musevi cemaati ok oldu zeyir Garih'in bir mslman mezarlnda, yaknlk duyduu bir eyhin mezarnn baucunda ldrlmesi mslman dindar ev relerde de aknlkla karlanyordu. stne stlk cebinde de ceven tabir edilen dua kitab kmt. Byle bir olay ilk kez ger ekleiyordu. te yandan aranlar sadece laikler ya da dindar mslmanlar da deildi, Musevi Cemaati de oktayd. Habertrk'ten Uur pek i, Musevi arkadalaryla yapt grmelerde Musevi cemaatinin olay karsndaki ilk tepkilerini, "Musevi cemaati cinayetle birlik te, Garih'in cebinden kan Kur'an- Kerim'e de ok olmu. Ta mam herkes biliyor, Garih orta shak Alaton gibi inancna sk s kya bal bir musevi deil. Garih kendini bir dine mensup biri ola rak grmyor. Ancak ateist degil.Tm dinlere ayn yaknlk iinde. Garih'in bu zelliinin cemaate bilinmesine ramen cebinden Kuran- Kerim kmas ve bir Nakibendi eyhinin mezarn ziya rete gitmesi zellikle baz musevi ailelerini son derece rahatsz et ti. Hatta bazlar cenaze trenine bile gitmek istemedi"cmleleriyle sralyordu. *

86 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 87

Garih'in szkonusu iddialar ve yaam boyunca slamiyet hak knda sanki ierden bir m'min'mi gibi aklamalar yapm olma s nedeniyle mslrnan mezarlna gmlmesi gerektiini savu nanlar da, Garih'in Neve alom Sinagogu'nda yaplan cenaze tre ninde branice dualarn yan sra Fatiha okunmasn isteyenler de oldu. Kafas karanlar arasnda sadece Museviler yoktu. Akit ga zetesinden Hasan Karakaya'nn kafas da bir hayli karmt. Karakaya, Akit'teki kesinde, "Bir yanda eyh Hseyin Efendi'nin kabri, bir yanda 'beni eyhimin yanna defnedin' diyebilecek kadar ona bal Mareal Fevzi akmak'n kabri!.. Tam ortasnda ise Uze yir Garih!..yle bir 'tarikat' eyhi ki; bir 'Mslman Mareal' de, bir 'Musevi iadam' da onun mridi!.. Gel de, k iin iinden!.. yle bir 'mareal' ki; Btn 'eyh'lerin, 'dervi'lerin ve de onlarn 'mrid'lerinin inim inim inletildii, adeta 'kklerinin kaznd' bir dnemde, o, 'Ankarav eyh Kk Hseyin Efendi'ye nrid ola biliyor!.. 'eyh ve dervi av'nn amanszca srdrld o d nemde, eyh de hayatta, mridi de ayakta kalabiliyor!.. Gel de k iin iinden!..Acaba hangisi gerek?.. Ya da; 'Yalan' olan hangisi?.. ahsen ben, kamadm iin iinden!.. yle ya; Bir yanda 'tarikat eyhi', te yanda; biri 'Mslman', teki 'Musevi' iki mrid!.. Ge lin de karmasn kafanz... Gelin de sormayn: Acaba eyh Hse yin Efendi ve mridi Fevzi akmak da birer 'mason' muydu?" de mekten kendini alamyordu. * "Her Musevi'de aron aramayalm" 27 Austos 2001 tarihli Yeni afak'taki yazsnda Ahmet Ta getren de zeyir Garih'in kiilii hakknda ilgin yorumlarda bu lunuyordu. Ahmet Tagetiren son dnemlerde farkl din mensublar arasna duygusal mesafeler girdiini, bunda Osmanl'nn son d neminden bu gne uzanan srete Balkanlar ve Ortadou'da yaa nan gerilimlerin derin etkisi olduunu belirterek, "bu yzden her Musevide aron, her Rum'da Makarios grmenin normal kabul edilmitir. Ama ite hazin bir lmle ahirete gen zeyir Garih sanki din gruplar arasndaki eski yumuak dokuyu yeniden gnde mimize tamtr" diyordu. Tagetiren Garih ile Kk Hseyin *(30Austos.2001,Aki)

Efendi hakkndaki rivayetleri ele alarak u szleri sylemekten kendini alamyordu: "Bir Musevi ile bir Mslman tarikat eyhi arasndaki zahirde izah zor kalb iliki... Bunlar Trkiye'de, anla mak pek kolay deildir. Bir kere Musevi-eyh ilikisini laik iklim de nereye oturtacaksnz? Belki Musevi cemaati iin de zor bir ko nudur Garih olay. Belki konuyu slam iinde tasavvufa eletirel bakan evrelerin bile bir yerlere oturtmas zordur. Ama ite ister inanalm ister inanmayalm ortada elle tutulur bir gerek vardr." Fethullah Glen'in taziye mesajnda Garih'in Hz. Muhammed'ten "Peygamberimiz" olarak bahsettiini hatrlatan Tagetiren, "Btn bunlardan Garih'in inancn izhar etmemi bir Mslman olduu nu sylemek istemiyorum. Kukusuz byle deildi demek de mmkn deil. Ama Garih'in farkl bir kiilik sergiledii de bir va kadr. Belirtmek isterim ki bu Trkiye iin en azndan olumlu bir kiilik rneidir. En azndan inan farklln bar bir ilikiye dntrme becerisinin simgesidir. Garih bunu birlikte yaad in sanlarn gnl dnyalarna yaknl denemekle ortaya koymutur" diyordu. Tagetiren yazsn "Keke Musevi dnyasnda hep Garih gibi gnl geni insanlar olsa. Ben Yahudiler'in dnyada aron ti piyle simgelemek zorunda olmadklar iin memnunum" szleriy le bitiriyordu. Mslman bir aydn iin nemli bir mesajt bu. Ilml kiilii n-plandayd Cumhuriyet gazetesinden Yaln Doan * da Tagetiren ile parelel den satrlar kaleme alyordu. Doan, Garih'in ok ynl, sosyal yan ok renkli bir kii olduunu,, hemen her toplantya ka tldn, ama varln vurgulamadn, buna karn olaylar kar snda tavr alan bir kiilie sahip olduunu vurguluyordu. Yaln Doan, Garih hakkndaki tespitlerini, " rnein laik. Ama dinsel inanlar gl. kisini de belli etmiyor: Laisizmi savunurken dine sk skya bal evreleri rktmyor. Ya da Filistin sorununda Sharon'un ahin politikasn eletiriyor. Filistinle diyalog kurulma sn neriyor.Ama bundan srail rahatsz olmuyor. Ticari yaamda bin trl iin iinde yer alyor, ama kendine duyulan gveni sarsa cak bir ilemin iinde bulunmuyor. Ilml kiilii her zaman n planda" szleriyle srdryordu. Milliyet'ten Gneri Civaolu da

88 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 89

zeyir Garih'in katld toplantlarda yemek masasnda kat pe etelerin zerine resimler izdiini, bir ka dakika iinde gecenin gndemine gre iirler yazdn belirtiyordu. Garih'in bulunduu grubun ilgi oda olduunu vurguluyan Civaolu, "Derinlii olan insand.. Filozoftu. 'Naslsnz?' sorusuna, 'Ben daima iyiyim' ce vabn verirdi. Sesi hayat doluydu. irketlerinin ynetimini profes yonellere brakmt. Kendini yazya ve eitime vermiti. Garih tam bir laikti. Ama inanlyd. Herkesin dinine sayglyd. Trki ye'nin sorunlar zerinde dncelerini cesaretle ve aka syler di. Basnla, i hayatyla, siyasetilerle srekli diyalog halindeydi.nk tam bir yurtseverdi ve kendini sorumlu hissederdi. Bu topraklarn insanyd" diyordu Milliyet'teki yazsnda. * "zeyir bey iki imezdi" Garih ve Alaton aileleriyle yirmi sene komuluk yapan Vehbi Ko'un kz Sevgi Gnl, zeyir Garih'in kiilii hakknda ilgin ipular veriyordu. Garih'in ekonomi dnyasnn duayenlerinden olduunu belirten Sevgi Gnl, u satrlar kaleme alyordu "ze yir Bey, benim tam tersime iki imez, cigara imez buna ramen her davete katlrd. Her toplanty da hi karmadan takip ederdi. Gayet mesafeliama ayn zamanda samimi olan zeyir Bey yerinde duramayan biriydi. Btn gn alr, geceleri davet sahiplerini memnun ederdi. Bir keresinde haftalk menyhazrladn ve cu martesi gnleri Beikta pazarndan evinin zerzevat ve meyve alveriiniyaptn syledi. O hafta biz komular, kocalarmza ok sinirlendik zira hibir ie yaramyorlard" ** Zaman gazetesinin Washington muhabiri Ali H. Aslan da Ga rih'in Amerika'da Trkiye'yi ilgilendiren nemli bir faaliyet oldu unda orada hazr bulunduunu belirterek, "Kimi zaman bilge bir konumac, kimi zaman mdakkik bir dinleyici, kimi zaman her i ekten bal alrcasna dolaan bir resepsiyon kelebei olarak kar d karnza. nsnan iine ileyen sarrafvari baklaryla tam bir sosyal zeka timsali idi ve onu hayatta baarnn zirvelerine tayan en nemli zellii de buydu" eklinde yazyordu. Yahudi aratr*(26 Austos 2001 Milliyet) **(Sevgi' nn Diviti, 2 Eyll 2001, Hrriyet)

ma Rfat N Bali ise zeyir Garih'in Musevi cemaati iindeki ye rini, "Garih cemaatin akil insanlarndand. Maddi ve pragmatik ne denlerden tr deil, bata devlet olmak zere her tarafla iyi ili kileri olduu iin 'akil' bir insand. Lobi faaliyetlerinde yer alm t ve Trkiye'nin karlarn savunmak iin elinden geleni yapm t" diyordu. * Denklemi bak darbeleri zd Cumhuriyet gazetesinin bir dier yazar, Orhan Birgit * ise Garih'in lmyle pek ok srrn ortaya dkldn yazarken epeyce arm olduu belliydi. Birgit yle balyordu yazsna: "Kamuoyumuzun ezici ounluu, bugn bir maatlkta topraa vereceimiz 72 yandaki deerli iadamnn adn elbette lmn den sonra duydu ve rendi. Ei, ocuklar ve yarm yzyllk i or ta ise zeyir Garih'e adn bir mslman tarikat eyhinin, dou mundan nce vermi olduunu da Bayan Lili Garih, geen yl Erol Evginin hazrlad bir televizyon programnda her hafta cumarte si gnleri belirli saat dilimleri arasnda, bir giz perdesinin arkasn da kaybolduunu sylerken elbette onun bir Mslman mezarl nda, baba dostu o eyhle ba baa kalmak iin bu Eyp Sultan yolculuunu yaamnn vazgeilmez bir alkanl haline getirdi ini bilmiyordu. zeyir Bey, yannda uzun sre alm Cemal Cumal ve Garihle bu cumartesi ziyaretlerinde iki kez karla m olan Can Kra ile Eyp Mezarl'nn zaman zamandeien bir ka grevlisinden baka herkes iin 'bilinmeyen' bir denklem, geen hafta sonunda profesyonelce vurulan yedi bak darbesinin sonunda zld." Orhan Birgit yazsna, "Eminim imdi hemen her evde, bu se vimli cana yakn iadamnn , niin ve kimler tarafndan ldrld nden daha ok, onu birdenbire bu yeni yz ile en yaknlarndan, kendisini hi tanmayanlara kadar aina klan srlarnn ortaya k konuulmakta" diyerek devam ediyordu.

*( Sefa KaplanIYakn Plan, 11 Eyll 2001, Hrriyet) **(28 Austos 2001 Cumhuriyet)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 91 90 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Koru: Garih dinince dinlensin Yeni afak'tan Taha Kvan bata pek ok insan gibi zeyir Ga rih'in adi bir cinayete kurban gittii dncesiyle kaleme ald ya zda (27 Austos 2001), Garih'in lmyle ortaya kan srrn yakn tarihin bir baka bilinmeyeniyle yzlemeyi salayacam vurgulu yordu. "zeyir Bey Musevi asllyd; bir Musevi'nin kendi dinince 'kutsal' abat olan bir cumartesi gn, mslman kabristannda ne ii olabilir?". Soru Taha Kvan'indi. Kulis kesinde Garih'in Fev zi akmak ve Kk Hseyin Efendi arasndaki ilikilere deinen Kvan, Musevilerin akmak'a duyduu muhabbetin nedenlerini de irdeliyordu. Kvan'n gelitirdii yoruma gre Museviler Al man taraftarlnn ayyuka kt yllarda olas bir kymdan kurtul mak iin Mareal akmak nezdinde giriimlerde bulunuyorlar. Bu nun iin de Mareal'in yaknlk duyduu eyh Kk Hseyin Efendi'yi harekete geiriyorlar. Peki bunu kim yapyor? eyhin ya kn dostu ya da mridi olduu iddia edilen Azra Garih. Taha K van, Garih'in Kk Hseyin Efendi'ye duyduu saygy u ekil de tahmin ettiini yazyordu: 'Kitlesel imha plan' ok gl bir ge nelkurmay bakan olan Mareal Fevzi akmak'in bilgisi dnda yaplm olamaz; onu karar zerinde yeniden dnmeye ve Muse vi vatandalar himayesi altma almaya srkleyen bir nemli tesir sz konusu olmal... Garih'in babasnn bavurduu Kk Hseyin Efendi bunu salam olmasn? Belki de, "Menemen Vak'as" deni len olayn Nakibendiler'le irtibatlandrlmas bile, tarikatn Mare al zerindeki gc anlaldktan sonra ortaya km olabilir" K van yazsn, "zeyir Garih benim de dostumdu; dinince dinlen sin" ibaresiyle bitiriyordu. Cumhuriyet yazar Necati Doru da Garih'i yakndan tanyan larla yapt konumalardan elde ettii baz anekdotlara yer veriyor du: "Bana, temel zelliini yle anlattlar: ok cesur bir insan d; vahi bir hayvan bile baklaryla, szleriyle, tavrlaryla etkisi altna alabilecek doutan getirdii yetenekleri vard, boaz boaza gelebilecek kadar sinirlendii biriyle, en kar olduu insanla ya da fikirle 'uzlamasn' becerebilen biriydi. Uzlama stadyd. Kar sndakini hem durdurur.. Hem de teskin eder.. Hem de etkisi altna alrd. 72 yandayd, bugne kadar her tr psikolojik yapda, ei timli, cahil, saduyulu, lgn ok sayda insan ynetmiti." *

"M'min olmann nemini hatrlatt" Zaman gazetesinden Hseyin Glerce de Garih'in uzlamac kiiliini vurguluyordu. Glerce, Garih'in lmnn derin bir kriz den geen Trkiye'de uzlama ihtiyacn bir kez daha hatrlattn belirterek, "Dost insan Garih, Trkiye'de uzlama kltr adna balbana nder bir ahsiyetti. Mtevelli Heyet Bakan bulundu um Gazeteciler ve Yazarlar Vakf'nn istiare toplantlarna zaman zaman katlan, diyalog ve hogr abalarna gnlden destek ve ren bir insand. Ancak bu destein, bir Nakibendi eyhinin duala rna, rahmetlinin babasyla olan dostluklara kadar indiini Za man'in haberinden rendik. Meer, ok deil bundan 70-80 yl ncesine kadar farkl dinlere mensup insanlarn birlikte yaamala rndan doan ne gzellikler varm. ocuu olmayan bir Musevi di doktoru, bir Nakibendi eyhinden dua isteyebiliyor, doan er kek ocuuna onun arzusu zerine zeyir adn koyabiliyormu" diyordu. 28 ubat srecinde 1995'lerde balayan ve epey mesafe alan diyalog ve bar ortamnn hanerlendiini ifade eden Gler ce, "Blclk ve irtica ile mcadele ad altnda, bilerek ya da bil meyerek, atlan toplumsal bar admlar elmelendi. Kutuplama ve gerilim, diyalog ve hogrnn nn kesti. Ne gariptir ki, ay n dnemde, banka hortumlamalarnn, soygunlarn, ahlak kirlen menin ve st katmanlardaki rmenin her nedense farkna varl mad" diyor ve ekliyordu: "Belki de, cinayeti planlayanlarn hi ar zu etmedii bir ekilde, Mslman mezarlnda can veren Garih, bu gidiiyle bir toplumsal uzlama, diyalog ve hogr vasiyetinde bulunuyor.Trkiye'yi iinden getii krizlerden de kurtaracak, de mokratiklemenin nn de aacak, dnya ile entegre olmamz da salayacak kymetli bir vasiyettir bu. lkemizin hogr ve uzla ma iklimine olan ihtiyacn, sahabenin adn tayan bir mezarlkta, kendisine adn koyan bir slm aliminin mezar banda hunharca baklanan ve cebinden Mslman dindarlarn tad ceven kan bir Musevi bilge kiinin ahiret lemine gidiinden daha gzel anlatabilecek bir olay olabilir iniydi? Garih, insanlarn dine yabanclat bir fetret dneminde, m'min olmann nemini hatrlatt. Bulunduu dnyevi konuma ramen, bir oyun ve elenceden iba ret olan dnya hayatna, hak ettiinden daha fazla kymet bime mek gerektiini hatrlatt. Az bir grev deil bu." *

92 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 93

"Kaynam bir toplumun temelleri atlyor" Erturul zkk de Hrriyet'teki kesinde derinlerden gelen bir toplumsal uzlama ve hogr mayalanmasnna dikkat eke rek, "Biz grmesek de, bazlarmz kabul etmese de artk bir eyler olumaya balyor. Kaynam bir toplumun temelleri atlyor. Si yasi planda blnmlk, bazlar iin hl 'iyi bir rant' malzeme si olarak grlse de Trkiye'nin derin katmanlarnda baka bir ey ler geliiyor" diyordu.* Yeni afak'tan Nazl Ilcak da Garih Cinayeti'nin saklanmaya allan veyahut yanl anlatlan baz gereklerin su yzne k masna vesile tekil ettiini yineliyordu. "Maraal Fevzi akmak, Naki Tarikat'na balyd. "Beni, eyhimin yanna gmnz" di yecek kadar kendisini eyh Kk Hseyin Efendi'ye yakn hisse diyordu. Onun bu tavr, ne Trk Ordusu 'nun gcn azaltm ne de Trkiye'de laiklii tehlikeye sokmutu!" diyen Ilcak, "Sinagog'ta dzenlenen trende, kadnlar ve erkekler ayr oturdu. Ve hi bir sosyetik-laik kadn, ne, erkeklerin safna gemek iin en ufak a ba dahi sarfetmedi. Mslman cenaze trenlerinde rastlanan "a da" direniler nedense hi sergilenmedi. Tayyip Erdoan veyahut Erbakan'n namaz klarken kulland takkeye taklanlar, Musevi lerin kippasn doal karladlar" eklinde yazyordu. (1 Eyll 2001 Cumartesi) lm gerekleri ortaya dkt zeyir Garih'in, yeri kolay doldurulamayacak bir Trk aydn olduunu vurgulayan Toktam Ate, pek ok panel ve syleiye birlikte katldklarn belirterek, "Kendi zgn yaps ve deerleri nin zerinde, bu toplumun tm deerlerine, sonuna kadar sahipti. Birlikte katldmz toplantlarn bir blm genlere ynelik idi. Genlerimizin iyi yetimesi ve ada aydnlar olarak dnyann di er yrelerinin genleriyle yarabilmesi, sanyorum en nde gelen ideallerinden biriydi" diyordu Cumhuriyet'teki kesinde. ** Yeni afak'n liberal yazarlarndan Krat Bumin de Garih'in lmyle pek ok bilinmeyen gereklerin gmma ktn kaydediyordu. *(27 Austos 2001, Hrriyet Gazetesi) **(28 Austos 2001 Cumhuriyet)

Bumin, aknln yazsna yanstyordu.* zeyir Garih'in, arka sndan rahmet okunmasn isteyen bir insan olduunu belirten Bu min, "O halde, Eyp Sultan mezarlnda sevdiklerine rahmet okurken ldrlen Garih'e de Allah rahmet eyleye.." diyordu yaz snda. Garih'in yakn evresinden Nakibendi eyhi Hseyin Efen di ve Mareal akmak'la ilgili bilgilere yer veren Bumin, "Hadi kn iin iinden, kabilirseniz... Bu lkenin insanlar olarak ne ka dar da az ey biliyoruz!.. Mareal ve-eyh yanyana yatyor ve ze yir Garih kabirlerini muntazam olarak ziyaret ediyor? Bilmemek ten, anlamamaktan ikayet ettiimiz husus, tabii ki, Garih'in zel dnyas deil. Bu ziyaretlerde sanki bizi de ilgilendiren, bizim de bilmemiz gereken bir husus var" diyordu. Bumin, Garih'in ld rld cumartesi gn, CNN Trk haber kanalnda, Prof. Emre Kongar ve Vitali Hakko'nun akmak ve Museviler arasndaki ili kiler anlatan szlerini de yorumluyordu. Hakko ve Kongar mealen yle demilerdi; "Garih, Mareali severdi, nk Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk yllarnda hkmet gayri mslimleri ortadan kaldr may dnrken, Mareal Fevzi akmak onlar himayesine alarak korudu". Bumin, CNN Trk'n defalarca ekrana getirdii bu yoru mun ayn gruba bal gazetelerde yer almadna dikkat ekerek, "CNN Trk'n yorumunu dinleyince birka kez kulama alnan u sylentiyi de ben hatrladm: Trkiye'deki gayri mslimler "Mareal' sever, smet nn'y sevmezler. nk "Mareal" kendilerini sz edilen ikinci ahsa kar korumutur" diyordu. Bumin'in son szleri ise yleydi: Biz nasl bir toplumuz byle? Bir toplum daha yakn (ok yakn) tarihinden bile bu derece haber siz olabilir mi? Bir toplum "tarihi"nden bu derece bihaber olarak "talihini" deitirebilir mi?" Birbirine zt fikirlere sahip olan ve farkl yerlerde duran iki kesimin zeyir Garih hakkndaki dndkleri byleydi. Garih, iki u arasnda duran ve ularla atmadan varolmaya alan, bunu yaam felsefesi haline getiren bir kiilik olarak kendisini kabul et tirmeyi baarmt.

*{27 Austos 2001 Yem afak)

94 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 95

"Yahudileri sevmiyorlar" Basnda Garih hakknda sylenen baz cmlelerden rahatsz olan Museviler de vard. Garih'in bir Nakibendi eyhinin mezarn ziyaret etmesi, zerinden ceven-i kebir kmas, babasnn gizli bir mslman olduu iddilar Musevi Cemaati'ini rahatsz etti. te yandan lber Ortayl, Metin Toker ve iadam Sakp Sabanc'mn aklamalar da alom gazetesinden vo Molinas tarafndan ele tirildi. 5 Eyll gnk alom'da Molinas, Prof. Ortayl'nn bir televiz yon kanalnda, zeyir Garih'in Neve alom Sinagogu'nda yaplan cenaze trenini yorumlarken sarfettii, "Trk Yahudi Toplumu ile Trkiye btnlemitir" cmlesine takmt. Ortayh'nn yorumunu kukulu bulduunu ifade eden Molinas, "Bu btnlemenin ger ekletii sav acaba ne kadar doruydu? Trkiye'nin ilgin yrelerinde arada bir yaplan kamuoyu aratrmalarna gre Trk Yahudilerinin, geni toplumda en az sevilen, dier bir deyile genelde sevilmeyen etnik, dinsel toplumlarn banda geldiini duymutuk. Ve, doruluu her zaman soru iareti kalacak bu bul guyu pekitirecek sylemi de bildiimiz gibi geenlerde nl iadammz Sakp Sabanc, Garih iin, 'Yahudi olmasna ramen Trkiye'yi ok seviyordu' diyerek ortaya koymutu. Kendisi hala bunu yalanlamadna gre dz mantktan hareketle, Yahudiler Trkiye'yi az seviyordu veya sevmiyordu. Anti-semitizmin en gl olduu Almanya'da ya Fransa'da byle konuan birine tep kiler nasl olurdu acaba?" eklinde yazyordu kesinde. alom yazar Toker'e neden kzd? alom yazar vo Molinas, Sabanc'dan sonra Metin Toker'in bir yazsn da ikinci ok olarak yorumluyordu. Toker'in, "Ben Garih'i hep bir Musevi Trk kimliiyle grdm, tandm ve iz ledim. Hi phe etmiyorum ki yleydi de. Makbul bulmadklarm kendilerine 'Trkiyeli Yahudi' gzyle bakanlardr" eklindeki szlerini eletiren Molinas, "te size yeni bir ayrmclk tr! 'Musevi Trk' ve 'Trkiyeli Yahudi'. Birincisi 'Makbul', dieri deil. Trk Yahudi Toplumu'nda olmayan bir dnce ayrmn varm gibi gstermek ve stelik yarsnn makbul olmadna

inanmak bu satrlarn yazarna elem veriyor, bir Trk Yahudisi olarak. 'Makbul' bulunmayan bu tip 'Trkiyeli Yahudi' tanm neyi ieriyor acaba?" diyordu. Molinas "Keke Sabanc ve Toker Burgazada Spor Kulb'nde 30 Austos Zafer Bayrarn'nda yzlerce kiinin Onuncu Yl Mar'n nasl cokuyla sylediini grselerdi; yine rnein Avrupa Basketbol ampiyonasnda beraberce sey redilen ve Trkiye'nin son saniyede kotard malardaki zafer ve coku selini grselerdi.. Emin olun onlarn arasnda da anlamn hi dnmeden kimliini 'Trkiyeli Yahudi' olarak tanmlayacaklar vard belki de! Ama onlar makbul insanlard nk Trkiye'yi ok seviyorlard" ibarelerine de yer veriyordu. Molinas'n son cm leleri ise ok daha ilginti: "Ama her 'keke' ile balayan cmlelerde hep bir hzn, bir s kalanmtk, bir geri dnlemezliin dayanlmaz arl vardr. Gerek 'Kekeler'de deildi. Gerek sylenenlerdeydi."

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 97

BLM X

Garih'in eyhi kimdi? Azra Garih'in intisapl olduu, olu zeyir Garih'in de rya snda grerek mezarn yaptrd ve sk sk ziyaret ettii belirtilen Kk Hseyin Efendi'nin ismini pek oumuz ilk kez duydu. Tasavvufi kaynaklarda ismi Kk Hseyin Efendi, Mevlana Kk Hseyin ya da Hseyin Hsn Ankaravi olarak geiyor. Nakiben diliin Halidiyye Kolu'na mensup bir eyh olan Kk Hseyin Efendi 1828 ylnda Ankara'nn, Arslan Bey Mahallesinde dnya ya geldii belirtiliyor. 120 santimlik boyu nedeniyle Kk lakab ile anlyor. Babas , Gkmenoullarndan Katrc Ali Abdullah Efendi, annesi Havva hanm'd. Tarikat kaynaklarna gre 12-13 yana kadar Ankara'da yaayan Hseyin Efendi, babasnn angar yaya tabi tutulmas zerine valiye kyor, angaryann kaldrlmas konusunda sonu alamaynca Eskiehir'in Mihalkk kazasna hicret ediyor. Babasnn vefat zerine Ankara'ya dnen Hseyin Efendi, ailesini g bela ikna ederek stanbul'a g izni alyor. n l Osmanl biyografi yazar Hseyin Vassaf 'in Sefine-i Evliya'snda ise Hseyin Efendi'nin 5-6 yana kadar Ankara'da bulunduu, burada besmeleke olduklarn ve babasyla birlikte Ankara'dan Mihali'e hicret ettikleri belirtiliyor. Hicret, mslman literatrn de, bir eziyet ya da bask karsnda bir baka yere g etmek an-

98 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 99

lamnda kullanldn hatrlatmak gerekiyor. ster tek bana ister se babasyla, Mihalkk'a seyahatin zorunlu nedenlerden olduu anlalyor. Mevlevi ustaya raklk On drt ya da onbe yanda stanbul'a g eden Hseyin Efen di, Sarahane semtinde Mevlevi bir ustann yannda rakla ba lad. Ustas onu okuma yazma renmesi iin Bayezid Camii avlu sundaki bir tesbihinin yanna verdi. Hseyin Efendi sabahlar Sleymaniye Camii'ne giderek ders okumaya balad. Yan sra Fa tih'in aramba semtindeki Murad Molla Dergah'nda ders alyor. Hseyin Efendi 31 yanda iken Topkap'da ikamet eden Naki bendi Tarikat'nn Halidiye Kolu'ndan eyh Hac Feyzuliah Efen di ile tanarak intisap etti. eyh Muhammed Halid Ziyaddn-i Nakibendi'nin halifesi olan Feyzuliah Efendi, Fatih'in Halclar semtindeki bir dergahta ders veriyor. I826'da am'da vefat eden eyh Mevlana Halid Ziyaddn, Nakibendi, afii ve Eari idi. Nakibendilerin ulu kiileri arasnda yer alyor, hatta zamann mcedditlerinden kabul ediliyor. eyh Feyzuliah, Mevlana Muham med Halid'in halifelerinden sadece biridir. Mevlana Hac Feyzul iah Efendi Silistre'nin Hezargrad kasabasna bal Sazl kynde ikamet eden ve Kolzadeler olarak anlan bir aileye mensup. 1805'de doan Feyzuliah Efendi, Asakir-i Mansure-i Muhammediye'nin teekklnden sonra 1826'da asker snfna dahil oldu. Si rozlu mer Paa'nn divitdain yapt. Bir ara frka mihmandar l ve Enderun Kileri Eminlii grevlerinde bulundu. Anadolu Valisi (Eski Sadrazam) Reit Paa'nn Mhrdarln da yapan Feyzuliah Efendi pek ok savaa katld. Msr Hkmeti'nde de grev ald. Msr'dan Antalya'ya gemi ile giderken bir n giliz korsanna esir dt. Frtnadan tr Alanya yaknlarnda ka raya vuran gemiden sa kurtuldu. 1854'de Rus savana katld. Bir sre Rumeli'de kalan Feyzuliah Efendi daha sonra stanbul'a dn d. 1856'da ehremini'de bir mescit ina ederek orada irad faali yetine balad. Sultan Abdulmecit dneminde 1859'da Kuleli Vakas'na ad kasten kartrlarak be sene krek cezasna mahkum edildi ve Midilli Adas'na srld. Feyzuliah Efendi, ordu iinde

Abdulmecit'e kar inklap yapmak isteyen bir rgtn yesi oldu u gerekesiyle tutuklanyor, Kuleli Klas'nda ne idam cezasna arptrlyor. Abdulmecit, "Meydanda fiilen kati yok, dncede kalm. Ben adam ldrmek istemem. Cezalar kalebendlie ev rilsin" diyor. Midilli'de geen srgn gnleri Kk Hseyin Efendi 'nin Feyzuliah Efendi'ye balanmasnn hikayesi ise yledir: Hseyin Efendi, karnnda meydana gelen ve hekimlerin aresiz kald bir ilikten rahatszdr. Bir tavsiye ze rine Feyzuliah Efendi'ye gidiyor. Hseyin Vassaf'a anlattna g re, Feyzuliah Efendi iki kez bu istei kabul etmiyor. ncsnde ise, "Olum bu karnnzdaki i geer, ancak bize intisap etmelisi niz. Yoksa biz frk takmndan deiliz" diyor. Hseyin Efendi'nin rahatszl eyh Feyzullah'a intisap ettikten sonra yok olu yor. Kk Hseyin Efendi, Hac Feyzuliah Efendi'nin Midilli Adas'na srgn edilmesi zerine Dastanl Hac Musa ve Mhtedi Cevdet Efendilerden Molla Cami'ye kadar okuyor. eyhinin hasretine dayanamayan Hseyin Efendi, Midilli'ye gidiyor. Bir s re Midilli'de kalan Hseyin Efendi, 1859'da tahta geen Sultan Abdulaziz'in Feyzuliah Efendi'ye dn izni vermesi zerine bir likte stanbul'a dnyorlar. 1876'da Feyzuliah Efendi'nin vefatn dan sonra, onun halifesi olan Edirneli eyh Mehmet Nuri Efen di'ye intisap eden Hseyin Efendi, 8 yl da onun sohbetlerine kat lyor. Bab- Ali civarnda Beir Aa Dergah'nda ders veren Meh met Nuri Edirnevi'nin vefatndan sonra yerine Hasan Visali Efen di geiyor. Kk Hseyin Efendi 18 yl kadar Visali Efendi'ye bal kalyor. Hasan Visali'nin 1902 ylnda vefat etmesi zerine, onun postuna da 72 yandaki Kk Hseyin Efendi oturuyor.Hseyin Vassaf, Hseyin Efendi'nin posta oturmasn, "Visali efen di'nin glen-saray- cinana azmeti vaki olunca, makam- muallay irada Hz. Hseyin kaid olmulardr. El'an stanbul'da ner-i feyz etmekte ve eme-i zlal-i irfanlarndan erbab- ak u muhab beti siyrab eylemektedir" cmleleriyle anlatyor.*

100/ Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 101

"Ateli baklar vard" Vassaf'ta bildirildiine gre Kk Hseyin Efendi, Bala Mek tebi ve Kocamustafa Paa Mahalle Mektebi Kalfal'nda, reji hiz metinde, Gihane Askeri Anbar ile Esvab Eminlii'nde bulunu yor. evlilik yapt belirtilen Hseyin Efendi'nin nceki eleri nin vefat ettii, bir einden de boand ifade ediliyor. 1907 yln da Mahalle Mektebi Kalfal'ndan ayrlan Hseyin Efendi, Koca mustafa Paa'daki Nuh Efendi Medresesi'nde mritlerine ders ver meye balyor. Cuma gnleri ikindi vaktinde umumi meclis zikirini idare ediyor. Hseyin Efendi, kendisine intisapl olmayan kiile ri de zikir ayinine kabul ediyor. 1923 ylnda byle bir zikire katl dn ifade eden Hseyin Vassaf, Kk Hseyin Efendi'nin gayet mkrim, iltifatkar, gnl alc, gnle bakc, az konuan, Hz. Muhammed'in adabna riayetkar byk bir rehber olduunu sylyor. Vassaf, Hseyin Efendi'nin ateli baklara sahip olduunu da ek lemeden gemiyor. Hseyin Efendi'nin debdebe ve gsteriten ka nan, sade yaamay tercih eden, safsatadan uzak, kendisinde ga rip hallerin vuku bulduu bir kii olarak sz ediyor Vassaf. eyh Kk Hseyin Efendi'nin evi; Kocamustafa Paa Sancaktar Hayreddin Mahallesi Tekke Soka 36 numaradayd. Uzun bir sre hasta yatan Hseyin Efendi 14 Mart 1930 gn, yl Ramazan ay nn ikinci gn, Cuma gecesi saat 00.5'de yaama veda ediyor. H seyin Efendi Eyp Sultan'da; Karlk tepe (Gmsy) diye bili nen yerde, ikinci eyhi Mehmed Nuri Efendi'nin kabrine yakn yerde topraa verildi. Kk Hseyin efendinin kabri- erifinde ba tanda unlar yazldr: "HU. Meded Allah. Mazhar- Feyz-i Huda. Ankara'l eyh Kk Hseyin Hsn Efendi Hazretleri. Doumu: 22 ramazan 1244 cuma gn, lm: 12 evval 1348" Bilim kp'nn babas da Naki'ydi? Yirmi kadar halife yetitiren Kk Hseyin Efendi'nin m ritleri arasnda pek ok nl isim de yer alyor. "Son Sadrazam lar", "Son Hattatla" ve "Son Asr Trk iirleri" isimli biyografik eserlerin yazar Mahmut Kemal nal'in babas Mhrdar Mehmet Emin Paa da Feyzullah Efendi'nin hem de Kk Hseyin Efen di'nin mritlerindendi. Emin Paa'nn Kk Hseyin Efendi iin "Asitan- devletin ilm-i lednni kandr/Say'u verzile deil Hak kn sana ihsandr/Halk- alem sofra-i iradnn hayrandr/Nail-i

hayri'l-verasn ya Hseyn-i Nakbend" eklinde yazd bir iiri de var. Hseyin Vassafn yakn arkada olan ve 'bilim kp' nite lemesiyle anlan Mahmut Kemal nal 1957'de stanbulda ld. nal, yakn dostu stanbul niversitesi Rektr Prof. Kazm sma il Grkan'n dneminde mehur ktphanesini bir trenle niver siteye brakt, yaad tarihi kona ise lim Yayma Cemiyeti'ne balad. iire dkn bir eyhti Kk Hseyin Efendi'nin iire dknl ile bilinen bir eyhti. Engin bir insan sevgisi retisine sahip olan Hseyin Efen di'nin defterinde pek ok nl airden dizeler yer alyor. Abdulkadir Akiek tarafndan hazrlanan ve 1988'de yaynlanan "Mevln Kk Hseyin Efendi" isimli kitapta yer alan bilgilere gre eyhin Defterinde Ltfi, Nesimi, Kuddusi, Vasfi, Emin Bey, Ruhi gibi nl airler var. "Hayat- cavidan, eyh-i kamilden sual ettim/lmeden evvel lmektir deyince intikal ettim" dizelerinin yan sra Nesimi'ye ait aadaki iir de eyhin eilimleri hakknda bilgi veriyor: "nk bildin mminin kalbinde Beytullah var/Niin izzet etmedin ol ev de kim Allah var/ Ylda bir kez hac olursa Kabe'de ey hacegan/Gir gnller Kabe'sine nice bin haccullah var//Pehlivandr ol kii kim nefsini slah eder/Hep erenler meclisinde ana eyvallah var/ Kenzi mahfidir hakikat ey Nesm ebsem ol/Srrn fa etme zira bu yol da, ok gmrah var." Topu'nun eyhi de Kk Hseyin'in talebesi Kk Hseyin Efendi, Garih'in ryasnda grd eyh Yahya Efendi gibi veysi olarak da biliniyor. Halifelerinden olan mer Fev zi Mardin Arusi Tarikat'nn Trkiye kolunu oluturuyor. Kazanl zengin bir tccarn olu olan Nakibendiliin Halidiye Kolu'ndan Gmhne'li Dergh eyhlerinden Abdlaziz Bekkine Efendi'de Kk Hseyin Efendi'nin sohbetlerine katlan nl isim lerden. Bekkine Efendi, Mehmet Zahit Kotku ve Prof. Esat Coan ile temsil edilmi bulunan imdiki skender Paa Cemaati'inin bal ol duu eyh Ahmet Ziyaeddin Gmhanevi Dergah eyhlerinden. s kender Paa Cemaati kaynaklarnda Bekkine Efendi'nin Kkk H seyin Efendi ile olan ilikisi u ekilde anlatlyor: "

102 /Cari h (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 103

ok mlayim, zarif bir zt olan ve zamannda ok sevilen K k Hseyin Efendi bir duvar saatinin altna oturmu, ban emi murakabe yapmaktadr. Aziz Efendi de ban eer, karsna otu rur, bekler, bir mddet sonra saatin Allah' zikrettiini duymaya balar. Saat her vurduunda ism-i Cell sylemektedir. Devamn kendileri yle anlatyorlar: -O zaman ben gzm atm. eyh Efendi de gzn at. Bana dedi ki bizim dervi, saatin zikrine agh oldunuz galiba? onun zerine ben tamam, bu Hoca Efendi'den ders alnr, dedim. Kendisine, Efendim, ben msaadenizle sizden ders alacam dediim zaman nasibin bizde deil oul, ara bulacaksn. Ama dervilie talip ol, dervi ol, sakn mridlie ta lip olma. Mridlik ok zor, diye nasihat etti. imdi anladm ki ok zormu." Sorbonne'de felsefe doktoras yapan ilk Trk olan nl fikir adam Prof. Nureddin Topu da Abdlaziz Bekkine Efendi'nin m rididir. Topu, mridinin vefatyla ilgili bir yazsnda, "Ruhlar mzn nnde yryen o byk varl kaybettim. Aclarm zama nn ve kaderin kollaryla kucaklanmayacak kadar engindi. Onun bende imdi muamma olan son baknda melek masumluu ile il h bir emir birlemi gibiydi. Hicap ile ihtarn bir bakta byle bir letiini mrmde grmemitim. Peygamberne sakalnn stnde nntenhiye kolayca dalan mavi gzler de kapandktan sonra, sa hipsiz kalmtm . Sanki hakikat ve ak aleminden atlm da gl geler ve yoksul mcrimler dnyasna snmtm" diyordu. zbekler Tekkesi nemli bir merkez skdar Sultantepe'de Hac Hesna Hatun Mahallesi Mnir Er. tegn Soka'ndaki nl zbekler Tekkesi'nin son eyhlerinden Necmettin zbekkangay(lm 1971) da Kk Hseyin Efen di'nin mridi ve halifesiydi. Tekke, Nakibendi Tarikatna bal Orta Asyal seyyah derviler barna olmak zere 1752 ylnda in a edildi. Tekkenin eyhleri Buhara'dan stanbul'a g eden Nec mettin Efendi'nin dedeleridir. Tekke, 93 Harbi olarak da bilinen 1877 Osmanl-Rus Harbi srasnda hicret eden mslmanlar iin bir barnak oldu. zbekler Tekkesi'nin son postniini, 1936 yln da vefat eden eyh Ata Efendi'dir. Ata Efendi, eyh Necmettin'in aabeyidir.

Cumhuriyetin ilk yllarnda Trkiye'nin Amerikan Bykelisi olan ve 1944'de grevi banda vefat ettikten sonra cenazesi 1946'da Missouri Zrhhs'yla Trkiye'ye getirilen Mnir Ertegn de ayn aileden. Mnir Ertegn, zbekler Tekkesi'ne gmld. Mnir Ertegn'n babas ise Evkaf Nazrlarndan Mehmet Cemal Bey. Ertegn'n olu Ahmet Ertegn bugn ABD'nin nl plak sa nayicisi. Atlantic Recording Corparition'un sahibi. Arif Mardin de Amerikan mzik dnyasnn dev isimleri arasnda. Arif Mardin ise Necmettin Efendi'nin eyhi Kk Hseyin Efendi'nin halifesi olan Arusi-Selami Tarikati eyhi mer Fevzi Mardin'in akrabas oluyor. Ertegn ve Mardin ABD'de birlikte ortaklk da yaptlar. Ahmet Ertegn'n babaannesi eyh brahim Edhem'in kz Aye Hamide Hanm. Ahmet Ertegn, Hezarfen unvanl brahim Ethem'in torunu. Mnir Ertegn'n ei Hayruvisa Hanm ile olu Nasuhi de Tekkede topraa verildiler. Tckkc'de Kk Hseyin etkili oldu zbekler Tekkesi'nin son dnemine Kk Hseyin Efendi va stasyla Nakiliin Halidiyye Kolu egemen oldu. Ayn zamanda Yeseviliin Nakilik iindeki derin izleri de tekkede temsil edildi. te yandan zbekler Tekkesi eyhlerinden Mehmet Sadk Efendi Buhara'da rendii ebru sanatn stanbul'da devam ettiren isim lerden. Bu bakmdan Tekke ebru sanatnn ihya edildii mekanlar arasndadr. Aileden Hezarfen(bin sanat sahibi) unvanyla anlan eyh brahim Edhem 1869 ylnda Mithat Paa tarafndan kurulan Sanayi Mektebi'nin bana getirildi. brahim Edhem ilk kurun bo runun dkmn de bu okulda gerekletiriyor. Saraya, "tekkede top dkp saray havaya uurur" eklinde yaplan bir jurnal zeri ne bir bahane ile Hicaza gnderiliyor Ethem Efendi. 1867 Ulusla raras Paris Fuar'nda madalya alan Ethem Efendi dneminde Tek ke, nl matemetiki Salih Zeki, Harbiye Mektebi Nazr Galip Pa a, Ressam Hseyin Zekai Paa, Halide Edip'in babas Edip Bey ve filozof Rza Tevfik Blkbaf nin da urak yerleri arasnda yer alyor. Karakol rgtnn ssyd Tekke Kurtulu Sava yllarnda da nemli bir mevki igal edi yor. Tekkenin o dnemdeki eyhlerinden Ata Efendi, stanbul'un

104/ Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 105

ngilizler tarafndan igal edilmesinden sonra oluturulan nl Ka rakol rgt'nn aktif yelerindendi. Tekke o yllarda Anadolu'ya cephane ve adam sevkiyatnn gerekletirildii bir ube vazifesi grd. smet nn, Halide Edip, Mehmet Akif Ersoy da stan bul'dan zbekler Tekkesi kanalyla Anadolu'ya geen nl isimler arasnda yer alyorlar. Tekke, igal gleriyle kan atmalarda yaralananlarn tedavi edildii ve sakland bir mekand. ngiliz gizli servisi Karakol rgtyle olan ilikisini saptadklar eyh Ata Efendi'yi tutukladlar. Bir sre tutuklu kalan Ata Efendi, kurtul duktan sonra da Kuva-y Milliyecilerle ilikisini srdrd. Hatta Mustafa Kemal Atatrk' temsilen Enver Paa ile grmek zere Trkistan'a gnderildi. zeyir Garih'in babas Azra Garih'in de Karakol rgtyle ilikisi vard. Tekkelerin kapatlmasndan sonra zbekler Tekkesi'nin ikametgah olarak kullanlan harem ksmnda musiki ve sanat sohbetleri devam etti. Orta Asya kltrnn yaatld bir mekan olan Tekke Mnir-Nasuhi Ertegn tarafndan res tore edildi. zbekler Tekkesi, Mnir Ertegn Tarih Aratrma Vak f olarak devam ediyor. akmak'n byk byk dedesi ilk nakilerden Kk Hseyin Efendi ile manevi ilikisi olduu iddia edilen Kurtulu Sava komutanlarndan Mareal akmak da anne tara fndan zbek asll nl bir Nakibendi eyhi olan Horasanl Meh met Efendi ailesine mensup. Fatih Sultan Mehmet zamannda s tanbul'a geldii bilinen eyh Mehmet Efendi, Nakiliin Trki ye'deki ilk ncleri arasnda saylyor. Ayn zamanda nakka olan Mehmet Efendi atalca'ya bal, (eski ad Babanakka) Nakkaky'e yerletirildi. Fatih'in sohbet meclislerine katlan isimler ara snda olan Mehmet Efendi, Osmanl saraynda ilk nakka atlyesi ni de kuran bir kii olarak da biliniyor. Kendisine verilen Kutlubey Ky'nde Nakibendi dergah da ina eden Mehmet Efendi, Baba nakka olarak anlyor. Olu Himmetullah elebi ve torunu Mah mut Defteri ile Mustafa elebi de nl Nakibendi eyhlerinden. Kanuni'nin deftardar Dervi elebi de Mustafa elebi'nin kardei oluyor. atalca'da Babanakkazadeler olarak bilinen aileye ait vakfiyeden, anneleri kanalyla uzun sre yararlanan nl isimler arasnda Mareal akmak'n yan sra tarihi Ylmaz ztuna, Ord. Prof. Sheyl nver ile aire ukfe Nihal Baar da var.*

Dnya apnda tp mrit oldu nl tp tarihisi Ord. Prof. Sheyl nver'in de Kk Hse yin Efendi'nin talebeleri arasnda yer ald rivayet ediliyor. nverl898'te stanbul'da dodu. Tbbiyede okudu. Pariste i hasta lklar ihtisas yapt. 1939'da profesr, 1954'de ise ordunarys prof esr oldu. Getiimiz yllarda vefat eden nver, deontolojinin ku rucularndan. Kk Hseyin Efendi'nin mritleri arasnda yer alan bir dier nl isim de Prof. Hasan Reat Sndm. Uluslararas n sahibi olan Prof. Sndm, Osmanl'nn ilk cildiyyecileri arasnda yer al yor. 1884 ylnda stanbul'da doan Hasan Reat Sndm 1971 'de vefat etti. Mekteb-i Tbbye-i Mlkiye'ye bitiren Sndm, ayn yerde frengi ve deri hastalklar fahri asistanl yapt. 1908'de Mu allim Muavini oldu. Berlin'de fizyoloji ve deri hastalklar alann da.uzmanlat. Almanyada bulunduu yllarda o gne kadar bilin meyen monositer lsemi tipini tanmlayarak, 1913'de V. Schlling ile birlikte tp dnyasna tantt. am ve Beyrut Tbbiyelerinde m drlk, 1916'da Darlfnun- Osmani Tp Fakltesi Dahiliye M drl yapt. 1933 ylndaki niversite reformunda kadro d b raklan Prof. Sndm, Afgan Hkmeti tarafndan Kabil'e davet edildi. Kabilde tp fakltesi kurdu, dekanln yapt. 1941 'de Hay darpaa Numune Hastanesi'nde Deri ve Zhrevi Hastalklar Klini i eflii yapt. Emekli olduktan sonra 1954-1956 yllar arasnda Yksek Salk uras yelii de yapan Sndm'in "Frengi, Bel Soukluu "(1924) ve "Darus- Seririye-i Cildiye" (1926) isimli kitaplarnn yan sra uluslaras nitelikte olmak zere ok sayda bi limsel makalesi yaymland. Sndm, Trk Dermatoloji Derne i'nin de kurucularndan biri. Sosyete kadnlar da eyhe gidiyor Prof. Sndm'n Kk Hseyin Efendi'nin mridi olduunu kz Ender Mermerci de doruluyor. stanbul ve dnya sosyetesinin nl isimlerinden olan Ender Sndm, nl Mermerci ailesinden. Aye Ender Mermerci, Vehbi Ko'un kz Sevgi Gnl'n teyzesi nin olu Mehmet Ata Mermerci'nin ei. Ata, Ahmet Sha ile Sadllah Sefa'nn anneleri Adile Aklar, Sevgi Gnl'n annesi Sadberk Hanm'n da mensubu olduu Ankara'nn kkl ailelerinden

7 06 / Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 107

Attarbazadelerden. Aktar ailesi de Hac Bayram- Veli'nin soyun dan gelen bir tali kol. Ata Mermerci Trkiye'nin ilk tekstil sanayi cilerinden. Ender Mermerci'nin kzlar Sedef Yosun, Tansa ve Ber rak Mermerci de stanbul sosyetesinin nl isimlerinden. Akfil A.'nin patronu olan Mehmet Ata Mermerci'nin 1993 ylnda l m, aile iinde bir miras kavgasn da balatt. Ender Mermerci ve kzlar, Ata Mermerci'nin kardeleri olan Akfil A.'nin yneticile ri Sadullah Sefa ve Ahmet Sha Mermerci kardeleri kar payn da tmamak ve Ata Mermerciye ait kasay boaltmakla sulayarak mahkemeye verdiler. Dava, "Yz milyon dolarlk dava" olarak 1998'de basna yansd. Torunu Hayyam araps'yla evlendi Vehbi Ko'un kz Sevgi Gnl, 2 Eyll 2001 tarihli Hrriyet'in pazar ekindeki kesinde, "Meer bizim Ender Mermerci de Kk Hseyin Efendi'nin mridiymi" balkl yazsnda, kendi sinin de Hac Bayram- Veli soyundan geldiini hatrlatarak, K k Hseyin Efendi ailesi hakknda ilgin bilgilere yer veriyordu. Rivayetler zerine Ender Mermerci ile grtn belirten Sevgi Gnl, Ankaral olan Hseyin Efendi'nin torunu Kk Sabiha Hanm'n aile dostlar olduunu da aklyordu. Sevgi Gnl yaz snda "Kk Sabiha Hanm teyzemiz de 1.30 boyunda idi. Ara s ra alafrangala zenip 'Petite Sabiha Hanm' derdik. Elmack ke mikleri kk, koyu renksal, ufack tefecik bir hanmd. Hogr l ve hosohbet bu hanm, Ankaral Ademzadelerden olup ei, K tahyal Ekmel Kahyaolu Bey'di" diyordu. Gnl, Sabiha Ha nm'n, teyzelerine sk sk bezik oynamaya geldiini, kz Nurinisa Kahyaolu'nun ise Ankara'da Hayyam araplar'n imal eden Celalettin Rodoslu ile evli olduunu belirtiyordu. Rodoslu, "Rodosta Trk Mimari Eserleri" ve "Rodos'ta Yaam Olan Trkler" isimli kitaplarn yazar. Dr. Salih Alazraki de mridiymi! Ender Mermerci'nin Sevgi(Ko)Gnl'e anlattklarna gre, babas Prof. Hasan Reat Sndm'n yan sra zeyir Garih'in ba bas Azra Garih ve bir baka Musevi doktor Salih Alazraki'nin de Kk Hseyin Efendi'nin mritleridir. zeyir Garih gibi eyh

Hseyin Efendi'nin mezarn ziyaret ettiini belirten Ender Mer merci, "Kimseyi ilgilendirmez. Bu benim yaam biimim" diyor yakn evresine. Sosyetenin nl isimlerinden Ender Mermerci'nin szleri, Trkiye'de tasavvufun, toplumun krema tabakasn da etki altna aldn gsteriyordu. Mermerci'ye gre zeyir Garih'in asl ad Hezakiyer idi. zeyir, babasnn ismiydi. Oul Garih daha sonra adn deitirerek babasnn adn alyordu. etin Yetkin'in "Devlet Yaamnda Yahudiler" isimli kitabnda da Azra Garih'in ad zeyir Azra Garih olarak yer alyor. Bir rivayete gre de zeyir, Azra Garih'in babasnn ismiydi. Osmanl dneminde er kek ocuklar babalarnn adyla anld iin bu seenek daha do ru grnyor. Prof. Hasan Reat Sndm ile zeyir Garih de tanyorlard. nk Prof. Sndm ile di hekimi Azra Garih ile ihane'de ayn muayenehaneyi paylamlard. Azra Garih ile Prof. Sndm' bir araya getiren neden de bylece ortaya kyor du. te yandan Ko Holding'in nl duayenlerinden Can Kra'n ei nci Kra'n da eyh Kk Hseyin Efendi'nin torunlarndan olduu ortaya kt.Ei Can Kra'la byk dedesinin Eyp Sultan Mezarl'ndaki kabrini ziyaret eden nci Kra, zeyir Garih'i de orada bir ka kez grd. Hatice Suat'n annesi de Naki eyh Yahya Dergah 'nn son postniini olan Abdulhay ztoprak'n ei Naciye Hanm'n da Kk Hseyin Efendi'ye intisapl olduu belirtiliyor. Bu iddia skender Paa Cemaati'nin, "Kk Hseyin Efendi ile Abdulhay ztoprak'n mritleri de, onlarn lmnden sonra ayn tarikatin Gmiihanevi Kolu'na intisap et tiler" ifadesiyle akyor.^Burada ortaya kan bir sonu da Kk Hseyin Efendi'nin stanbul'da zbekler Tekkesi ve Yahya Efendi Dergah bata olmak zere pek ok evreyi etkilemi olmasyd. Yahya Efendi Dergah eyh Abdulhay'in ei Naciye Hanm, Defter-i Hakani Tara Senedat- Umum Mdr Zeki Bey'in kzdr. Yeni afak gazetesi yazar Fatma Barbaros Karabykolu, Naciye Hanm hakknda ilgin bir anekdot aktaryordu: "Naciye Hanm Kk Hseyin Efendi'ye intisab olan br hanmdr.Birgn ei Abdulhay Efendi Mahkemeden arlr. 'apka Frenk iareti ol maktan kt' dedii iin dava edilmitir. Naciye Hanm, ei Abdul-

108 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 109

hay ile birlikte eyhi Kk Hseyin Efendi'yi ziyaret eder. Hazret kendilerini 'Defolun, defolun' diye karlar, geri dnerler. Naciye Hanm bir taraftan eyhi kendisini 'defolun' diye karlad iin bir taraftan eine kar mahcup olduundan zntyle evine dner. Ertesi gn Mahkemeye gittiklerinde Hakim nndeki dosyaya bakar ve davaclar ayn Kk Hseyin Efendi 'nin yapt gibi 'Defolun, defolun' diyerek kovar. Naciye Hanm eyhinin defolun diye karlk vermesinin O'nun kerameti ile ilgili olduunu an layarak rahatlar.."(31 Austos 2001) Barbarosolu ilgin bir bil giye daha yer veriyordu yazsnda. Buna gre 1960'larn sonunda Ankara lahiyat Fakltesi'ne ilk kez bartl olarak gelen Hatice Suat Babacan'n da Naciye Hanm'n kz. Barbarosolu, Hatice Suat' ehirli niversite mezunu tesettrl kuan manevi ik liminin hazrlaycs olmak niteliyordu.

BLM XI

FEVZ AKMAK YAHUDLERN SHNDLER'MYD? Fevzi akmak, mrit deil! Mareal Fevzi akmak'in Naki eyhi Kk Hseyin Efen di'nin mridi olduu iddias, torunu A. Fevzi akmak tarafndan reddedildi. Murat Bardak, akmak'n Hseyin Efendi'nin mri di olduunu, vefat ettiinde Eyp Sultan Mezarl'nda yatan ey hinin yanna gmlmesini vasiyet ettiini iddia etti. Bardak,'ya gre, 12 Eyll dneminde akmak'n naann devlet bykleri mezarlna nakledilmesi eklindeki teklif, vasiyet nedeniyle ailesi tarafndan kabul edilmiyerek geri evriliyor. * 31 Austos'ta Hrriyet'e aklama gnderen akmak'n torunu A. Fevzi akmak, dedesinin Nakibendi tarikati mridi olduunu reddetti. Torun akmak, dedesinin Atatrkn vefatna kadar iliki lerinde en ufak bir sorunu olmayan sayl kiiler arasnda olduu nu vurguluyordu. Mareal akmak'n 22 yl Genelkurmay Bakan l yaptn belirten torun akmak, "ok iyi bir asker, byk bir vatansever olduu kadar dini btn bir Mslmand. lk din eiti mini eski Tophane mftilerinden olan dedesi Hac Bekir Efen-

710/ Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 111

di'den almt" diyordu. Torun akmak, dedesinin Eyp Sultan Mezad'nda gmlmeyi vasiyet ettiini doruluyor, ancak bunun nedeninin iddia edildii gibi Kk Hseyin Efendi ile ilgili olma yp, kz Aye Muazzez ve dedesi Hac Bekir Efendi'nin yatt ai le kabristanna defnedilmek isteinden kaynaklandn savundu. Dedesinin devlet mezarlna nakledilmesini ailesinin uygun bul madn ifade eden torun akmak, "Ancak bu yazld gibi 'Ma realin kemiklerinin nakline yanalmadndan eyhinin yanndan alnmasna izin vermediler' ifadesi gerek d olup, aile krk yl nce lm bu byk insann kemiklerinin aile mezarlndan al np Ankara'da Devlet Mezarl'na naklini uygun grmedii iin buna izin vermemitir" ibarelerine yer veriyordu. Torun akmak, dedesinin 10 Nisan 1950'de vefat etmesi zerine dnya radyolar nn matem yaynna getii halde Trkiye radyolarnn oyun hava s almasnn halk galeyana getirdiini, cenaze treninin bu ne denle kontrol edilemediini ifade ediyor, "Bunun daha sonralar yazld gibi Trk siyasi tarihinde ok nemli bir gelime olarak nitelenmesi, Atatrk'n vefatndan sonra ve zellikle son 20-30 yldr belirli evrelerce yeniden yazlmak istenen Trk tarihinin bir yorumudur" diyordu. Nazileri destekleyen subaylar zeyir Garih'in Mareal akmak'n kabrinin yannda ldrl m olarak bulunmasyla birlikte,Trkiye'nin yakn tarihinde din dar evrelerle Musevilerin ilikisi de gndeme geliyordu. Gazete lere akan bilgiler, iddialar yakn tarihte cereyan etmi pek ok nemli olayn resmi tarihin dna itilmi olduunu gsteriyordu. Szkonusu bilgiler, Museviler ile tasavvuf evreleri arasnda bir dayanma olduunu, mutasavvflarla ilikisi olan ve nemli mev kiler igal eden pek ok kiinin, Musevileri kollayp koruduklarn ortaya karyordu. zellikle 1933 ylnda Nazilerin Almanya'da iktidara gelmelerinin ardndan Birinci Cihan Harbi'nda Almanlar la birlikte alm baz emekli askerler de Alman yanls bir siya set izlenmesini savundular. Atatrk'n lmnden sonra kan kinci Dnya Sava'nda Alman yanls siyaset iktidar evresinde belirginlemeye balad. Almanlarn btn Avrupa'y igal etmele ri, Bulgar hududuna kadar gelmeleri ve Rusya'ya saldrmalar Tr-

kiye Alman yanls bir siyaseti savunanlar glendirdi. Ayn ekil de basnda ve siviller arasnda da bu akm yaylmaya balad. Cum huriyet gazetesi de Almanc yayn yapt. Trakya Olaylar'n kim yaptrd? Almanya'da naziler iktidara geldikten sonra, 1934 ylnda Trakya'da yaayan musevilere ynelik pek ok olay gerekleti. Bu olaylar sonucunda binlerce Musevi Trakya'dan stanbul'a g t. 1934 Trakya Olaylar'ndan CHP Hkmeti ve CHP'nin yerel rgtleri sorumlu bulunuyor. Konu 1990'larda Tarih ve Toplum ile Toplumsal Tarih Dergisi'nde tartld.Haluk Karabatak Tarih ve Toplum'un 146. Saysnda 1934 Olay ve Yahudiler, Ayner Levi ise ayn derginin 151.saysnda "1934 Trakya Yahudi Olaylar:Alna mayan Ders" balkl yazlarda olaylarn Hkmet ve CHP tarafn dan organize edildiini ve Trakya'nn Yahudilerden arndrlmasn amalad belirtiliyordu. Zafer Toprak ise Toplumsal Tarih'in 34.saysmda Trakya Olaylan'nda CHP'nin yerel rgtlerinin pay olduunu kabul etmekle birlikte CHP'nin ve dolaysyla Hkme tin bu olaylardan haberdar olmadn savundu. Toprak, "Trakya Olaylar phesiz Tek Parti ynetiminin menfi hanesine yazlacak bir gelime. Ancak Hkmetin dorudan dahli olduunu sylemek elimizde deil" diyordu. 21 Haziran 1934'de anakkale'de Muse vilere ynelik ilk saldrlarn ardndan, gnderilen tehdit mektupla r, derken Temmuz balarnda Trakya'nn pek ok blgesinde ayn gnlerde olaylar meydana geliyor. stanbul'a kaan Yahudiler, Ba kl ve Hasky civarna yerletiriliyorlar. Aktar bir yazsnda da Trakya Olaylar'nn Hkmetin bilgisi dahilinde gerekletirildii ni iddia ediyor, ngiliz arivindeki gizli belgelerde bunu dorula yan veriler olduunu kaydediyordu.* Konunun TBMM'de gndeme gelmesinin ardndan Hkmet tarafndan yaplan aklamada soruturma alaca ve sorumlula rn cezalandrlaca belirtildi. Baz yayn organlar da kapatld. *(Ayhun Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, sh.7l99. iletiim Yaynlar)

/12 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) /113

akmak, Musevileri nasl kollad? Trkiye Musevileri kinci Dnya Sava yllarnda ok tedirgin oldular. Varlk Vergisi ve Akale srgnler bu tedirginlii daha da artrd. Bu arada Almanlarn Bulgar hududuna kadar dayanmalar, Musevileri de kitlesel olarak imha edilebilecekleri kukusunu dourdu. 42 yana kadar, askerliini yapm ya da yapmam olsun, Mu sevi asll binlerce kiinin Nafia Vekaleti'ne bal olarak askere alnmalar kukulan daha artrd. te bu dnemde akmak'n yap t sylenen ve Musevilerin akmak'a kar muhabbet duymala rna neden olan mdahale gerekleti. ddiaya gre zeyir Garih'in akmak'a olan sevgisinin temelinde de bu mdahaleden Musevilerin duyduu kran borcu vard. Musevi aratrmac Rfat N. Bali, "Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkle tirme Serveni" isimli kitabnda bu iddialar yle yorumluyordu: ""Aznlklar arasnda ok yaygn bir sylenti de neredeyse sarsl maz bir kanaat olarak hepsinin ortak belleklerinde yer etti. Bu, ih tiyat olarak silh altna alnmalarnn nedeninin kitlesel olarak im ha edilmelerinin nlenmesi olduu sylentisiydi. nan haline ge len bu sylentiye gre aznlklar kitlesel olarak imha etme tasars hkmetin bir plan idi. Genelkurmay bakan Mareal Fevzi ak mak, bu tasardan haberi olunca Nafia Vekaletine bal olarak as kere alnan aznlklar Milli Mdafaa Vekleti emrine aldrmak kendi emir kumandas altna soktu ve bylece onlar imha edilmek ten kurtard." Garih'in lm tartmalar canlandrd. 2 Eyll 2001 tarihli Zaman gazetesine konuan Rfat N. Bali, akmak'n mdahalesinin somut bir delile dayanmadn belirte rek u grlere yer veriyordu: "Bu iddia, sadece Yahudilerin deil btn aznlklarn ortak belleklerinde yer etmi bir kanaatten iba ret. Belki de o donemde aznlklarn smet nn'den holanmama sndan kaynaklanabilir. Ancak bir tarihi olarak, Trakya snrna dayanm Almanlarn Trkiye'yi istila edecekleri sylentilerinden tr siyasi otoritenin bir Alman istilas karsnda aznlklarn Al manlar hesabna beinci kol olarak faaliyet gsterecekleri endie-

siyle onlar bir sre enterne etme ihtiyac grdkleri kanaatine var dm syleyebilirim. Bu vesileyle ABD'nin de 2. Dnya Sava yllarnda Japon kkenli Amerikan vatandalarn beinci kol kay glaryla enterne ettiini hatrlatmak isterim. Bu olayn ikinci bir muhtemel izah tarz da aznlklar uzun bir sre stanbul'daki ile rinden alkoyup iktisadi adan glerini azaltmak ve dolaysyla bir Trk Mslman burjuvazisinin gelimesini hzlandrma ama cyla yaplddr. Bu da bir ihtimaldir; ama ben ahsen beinci kol teorisine daha fazla inanyorum." Rfat Bali Musevilerde toplu askere alma olaynn bir travma ya yol atn, Mareal akmak'n dindar bir kii olmasndan t r onun byle bir kym yapamayacana inandklarn ve onu ha fzalarnda bir kurtarc olarak resmettiklerini de belirtiyordu ayn gazetede. Jak Kamhi de daha nce Varlk Vergisi Olay'n anlatr ken Fevzi akmak'n Yahudilerin en byk mdafii olduunu vur gulad. Toktam Ate neden rahatsz oldu? Aslnda Rfat N. Bali de 19 Aralk 1999 tarihli Cumhuriyet Dergi'de "20. Snf ihtiyat Olay" balkl yazsnda ayn iddialara yer verdi. Bali'nin "Cumhuriyet yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme serveni (1923-1945)" kitabnda, Musevi aratrmac Elli Kohen'in baz gzlemlerine de yer veriyordu. Kohen o dnem de etkili olan iki kiiyi, Babakan kr Saraolu ile Genelkur may Bakan Fevzi akmak' karlatryordu: "Saraolu ekalli yetler iin yumuak bir kalbe sahip bir kii olarak tannmyordu; Mareal akmak ise slm dininin en yksek ahlk ilkelerine g re yaamaktayd." Kohen'in szleri akmak'n dindar kiiliini, Musevilere efkat duymasnn bir nedeni olarak gstermeye al t sylenebilir. akmak'n Musevileri kymdan kurtaran bir kah raman olarak karlanmasndan rahatsz olan Prof. Toktam Ate, 28 Austos tarihli yazsnda, Jak Kamhi'nin de daha nce benzer ekilde yapt bir konumaya atfta bulunarak, "Sayn Kamhi'nin, hi istemeyecei yerlere ekilebilecek byle eyler yazabilmesine, hem zldm hem de ardm. Fevzi akmak gayrimslim azn lklar byle bir kymdan kurtardna gre , acaba bu kym kim yapacakt?" diyordu. Ate, "Byle sama ey olmaz. zntmz

114/Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) /115

kendimize yeter, baka zntler kartmayalm" demekten kendi ni alamyordu. Rfat N. Bali, Ate'in yazs zerine zehir zemberek bir cevap gnderiyor. 1 Eyll 2001 tarihli Cumhuriyet'teki ke sinde Bali'ye cevap verdi. Yazsnda Kamhi'yi sulamadn belir ten Ate, Bali'nin slubunun saygsz olduunu ve kendisini bilgi sizlikle suladn kaydediyordu. Bali, Hrriyet'e yapt bir ak lamada da aznlklarn akmak'in kendilerini byk bir kymdan kurtardna inandklarn belirtiyor, "Bu btn aznlklar iin szkonusudur. nn kt, akmak iyi trnden bir kutuplamann rn bence bu. akmak'a kranlarn sunmak gibi bir ey olsa, btn aznlklar iin akmak'n mezar bir trbe olurdu" diyordu.* Yeniliki fikirlere ak bir tarikat Fevzi akmak'n yan sra Rauf Orbay'n da Kk Hseyin Efendi'ye ballk duyduklarn iddia eden sadece Murat Bardak deildi. Dini evrelerle ilgili aratrmalar yapan Avni zgrel de eitli yazlarnda ayn iddialar dile getirdi. Kendisi de bir Bekta i eyhi'nin torunu olan zgrel, 2 Eyll 2001 tarihli Radikal K'de "Okuryazarlarn eyhi" balkl yazsnda akmak'n K k Hseyin Efendi'ye manen bal olduunu iddia ediyordu. z grel, Osmanl mparatorluu dneminde kentlerde zellikle aydn muhitinde Nakibendiliin ve Mevleviliin; krsal blgelerde ve stanbul'un kenar mahallelerinde de Kadiri- Rufailiin yaygn ol duu bilindiini belirtiyor, "Abdlhamid dneminde asker sivil b rokrasi ve okur yazar evresinde bunlara iki dergh daha eklendi: lki padiahn da intisab ettii azeliye, dieri Arusiye. Yldz Sa ray 'nn Barbaros Bulvar zerindeki giriine yakn, imdi Conrad Oteli'nin karsnda kalan cami, medrese ve trbe mevkii azeli ye'ye tahsis edilmiti. Arusiye ise zellikle yeniliki fikirlere ak askerler arasnda yayld" diyordu. Arusiliin Kk. Hseyin Efendi'nin halifesi mer Fevzi Mardin'le yldznn parladn be lirten zgrel, Arusiliin Orta Asya'da Horasan'da doduunu, ancak 16. yzyln ortalarnda Libya'nn Zileytin blgesinde Seyyid Ahmed El Esmer'in ortaya kna kadar fazla varlk gstere memi bir tarikat olduuna dikkat ekerek unlar sylyordu:
,;

"Ekol olarak Nakibendilikle Kadiriliin i ie girmi hali sayla bilir. Yani Nakiliin 'gizli zikir' ilkesinin yannda, 'ak zikir'i ka bullenmi, trenlerinde mzik aletlerinin kullanlmasna izin veren bir dergh. Ancak 'yol'u stanbul'a tayan ilk mntesipler dne minde varla yok arasnda.. Arusiliin parlay Nakibendi dergh eyhlerinden Kk Hseyin Efendi'nin 'halifesi' . Fevzi Mar din'le oldu. Kk Hseyin Efendi 1930'da, 102 yanda vefat edene kadar pek ok 'halife' yetitirdi. Bunlar arasnda en ok dik kat ekeni ise eyhlik tacn eliyle giydirdii ve Arusiyiye de dahil uhdesindeki tarikatlar temsil icazetini verdii . Fevzi Mardin ol du" "Beni eyhimin ayakucuna gmn" Bir deniz subay olan mer Fevzi Mardin'in Kk Hseyin Efendi'nin izniyle onun derghnda Nakibendilerin de benimsedi i Halidiye kolunun usulne uygun olarak ders verdiini ifade eden Avni zgrel ilgin bir iddia daha ortaya atyordu szkonusu yazsnda: "Mardin'in mridleri arasnda donanmann nde gelen isimleri, bu arada Rauf Orbay da vard ve Hamidiye zrhlsnda Orbay, Mardin'in komutanyd. ran'da askeri ateelik de yapan Mar din'in dnnde Orbay vastasyla Atatrk'le de tanp konutu u, Samsun'a hareketinden nce de onu ziyaret ettii biliniyor. Mustafa Kemal, Arusilie ve azeliye'ye, Trablusgarp cephesinde ki grevi dolaysyla ainayd. Ve orada eyh Sunusi'nin kendisine hediye ettii el yazmas kk musaf Sofya ateemiliterlii gre vine gidene kadar srekli zerinde tam, stanbul'dan ayrlrken annesine emanet etmiti. Bu Kuran, Kurtulu Sava boyunca Zbeyde Hanm'n srekli hatim indirdiini syledii Kuran'dr; Zbeyde Hanm vefatndan nce kz Makbule Hanm'a verdi ve ora dan da Halil Nuri Yurdakul'un ailesine intikal etti...Mareal ak mak da bu halkann yesiydi. Dolaysyla , Fevzi Mardin'in ey hi Kk Hseyin Efendi'ye manen balyd. Mareal 1950'de l dnde Mardin hayattayd. Bu yzden vasiyeti zerine Nakibendiye mensuplarnn sklkla defnedildii Eyp Mezarl 'nda topra a verildi. akmak'n, 'Beni eyhimin ayakucuna gmn' dedii ni baka vesilelerle de yazmtm.. Mardin 15 sene daha Kadky Kzltoprak'ta lahiyat ve Kltr Telifleri Dernei ats altnda

(11 Eyll 2001 Hrriyet, Sefa Kaplan)

116/ Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 117

Arusiye esasna uygun faaliyet gsterdi. Karacaahmet Mezarl nda parmaklkla evrili mstakil bir ada grnmnde olan ve daha sonra dergh mensuplarnn dahil defnedildii zel alanda topraa verildi. Gerek Kk Hseyin Efendi'nin ve gerekse Mar din'in, Yahudi cemaatine mensup ve dini eitim de grm bir ki i olan zeyir Garih'in ilgisini ekmesi de hi sebepsiz deil." Avni zgrel, yahudilie tedirgin yaklaan dier Mslman cemaatlerle kyaslandnda (stelik 2. Dnya Sava ortamnda Hitlerciliin Trkiye'de prim yapt ortamda) tedrisinden getii eyh Kk Hseyin Efendi ile mer Fevzi Mardin'in Musevilik'le ilgili grlerinin hayli dikkat ekici olduunu belirtiyordu. zgrel, Mardin'in 'Kur'an erhi' adl eserinde Musevilerle ilgili u satrlar iktibas ediyordu yazsnda: "Allah'tan baka kimse ken diliinden deil bir milleti, hatta bir ferdi bile tahkir, tezlil etmek hakkn haiz deildir. Allah filan kavme ar tenkitte bulunmutur diye onlara kar ayn lisan kullanmak kimsenin hakk ve haddi deildir. (...) Museviler ta bidayetten itibaren strap ekerler, fakat dertlerinin ilac da straptr. Allah'a sarldka straptan kultulmular, gaflete dtke straba uramlar, yine Allah'a sarlma ya mecbur olmulardr." Mareal akmak kim? Mareal akmak'n dindar kiilii sonraki yllarda kendisine yneltilen sulamalar arasnda yer alyordu. Ailesinin bir taraf kkl bir Nakibendi ailesi olan Babanakkazadelere dayanan akmak'n annesi Hasene Hanm'n babas ise Varnal Mft Ha c Bekir Efendi'ydi. akmak'n babas da akmakoullarndan Tophane Katibi Miralay Ali Srr Bey'di. 1876'da stanbul'da do an akmak, Dedesi Hac Bekir Efendi'den Arapa, Farsa ve F kh rendi. Tasavvufla ilgilenmesini salayan dedesi tarafndan kendisine Fevzi mahlas verildi. Kuleli Askeri Lisesi ve Harbiye Mektebi'ni bitiren akmak, 24 Temmuz 1908'de kinci Merutiye tin ilanndan sonra ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girdi. Ancak par tiden hep uzak durdu. Balkan savalarna katlan akmak, 1913'te Beinci Kolordu Komutanl'na getirildi. anakkale savalarnda Anafartalar Grup Kumadan Vekillii yapt. Dou cephesinde Kafkas Kolordusu Ku-

mandanl'na, arkasndan da Diyarbekir'deki kinci Ordu Kuman danlna, Halep'te 7.nci Ordu Kumandanl'na getirildi. Mond ros Atekes Szlemesi'nden sonra Genelkurmay Bakan olan akmak, bu dnemde gizli Karakol rgt ile egdm halinde a lt. ngilizlerin basks sonucunda 14 Mays 1919'da bu grevin den azledildi. Ancak Mustafa Kemal Paa'nn Anadolu'ya geme sini ngren vazifelendirilmesi de gerekletirilmiti. Daha sonra Harbiye Nazrl'na getirilen akmak, Kuva-y Milliye hareketini desteklemeyi srdrd. 16 Mart 1920'de stanbul'u igal eden n gilizler, akmak' zor kullanarak grevinden azlettiler. Ankara'ya kaan akmak, Kozan Milletvekili olarak Meclis'e girdi. cra Ve killeri Heyeti'ne Milli Savunma Vekillii'ne getirildi. Ayn zaman da cra Vekilleri Heyeti'nin bana seildi, bylece Meclis Hk meti'nin ilk bakan sfatn kazand. 1921'de Genelkurmay Ba kanl'na getirilen akmak, vekillikten istifa etti. 30 Austos Zaferi'nde gsterdii yararlk nedeniyle, Atatrk'n teklifiyleByk Millet Meclisi kendisine mareal unvann verdi. Kuva-y Milliye dneminde Atatrk ile birlikte nemli grevler stlenen akmak, 22 yl Genelkurmay bakanl yapt. Atatrk'n lmnden sonra nn'nn Cumhurbakan seilmesinde nemli bir rol oynad. akmak'n partisi MHP'ye dnt smet nn ile birlikte Trkiye'nin kinci Dnya Sava'na girmesine kar kan akmak, 1944'de ngilizlerin basksyla emekliye sevkedildi. nn ile aras alan akmak, CHP'den mil letvekili seilmesini isteyen nn'nn teklifini geri evirdi. lk n san Haklar Dernei'nin kuruluunda baz solcu isimlerle birlikte yer ald. Demokrat Parti'yi destekledi. 1946'da DP listesinden ba msz olarak stanbul Milletvekili seildi. 1947'de DP'den ayrlan akmak, sa eilimli Millet Partisi'nin kurucular arasnda yer al d, partinin onursal bakan oldu. 14 Nisan 1950'de tevikiye sa lk yurdunda vefat etti. Hkmet yas ilan etmedii gibi radyolarda oyun havalar almaya devam etti. Kurtulu Sava komutan akmak'a gsterilen vefaszlk halk galeyana getirdi. akmak'n Be yazt Camii'de klnan cenaze namazna neredeyse btn stanbul halk ve niversite genlii katld. Hkmeti ve nn'y protes to eden halk, akmak'n cenazesini eller stnde tekbirlerle Eyp Mezarl'na gtrd. akmak burada Kk Hseyin Efendi'nin

718/ Carh (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 119

kabrinin yaknnda topraa verildi. akmak'n cenaze treni Cum huriyet Halk Partisi'ne ve Parti Rejimine ynelik en nemli protes to harekeketi olarak nitelendirildi. Olaylardan 1 ay sonra yaplan seimlerde Demokrat Parti ounluk salayarak iktidara geldi. Kurucusu olduu Millet Partisi ise daha sonralar yaplan birle melerle 1960'larda Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi oldu. 1965'de 27 Mays darbesinin nemli isimlerinden olan Alpaslan Trke CKMP bakan seildi. Partinin ismi ve amblemi dei tirilerek Milliyeti Hareket Partisi oldu. 12 Ocak 1944'de ya had dinden emekliye sevkedilen akmak'n genelkurmay bakanl dneminde Trke gen bir topu astemeniydi. akmak'n ayrl masndan 3.5 ay kadar sonra Trke ve pek ok asker ve sivil ar kada tutuklanarak askeri mahkemede yargland. Askeri Yargtay, Trke ve arkadalar iin beraat karar verdi. Bu olay, MHP camiasnda 3 Mays Trkler Gn olarak anlyor. CHP Hkmeti'nin, kinci Dnya Harbi srasnda izledii Alman yanls siyaseti terkettiini, savatan pay karmak isteyen Trklk ve Turanclk akmn tasfiye etmek istediini szkonusu tutuklamalar ve yarglamalar ile kantlamaya alt kabul ediliyor. "Marealin dedesi Kadiri'ydi" Mareal akmak'n dindar kiiliinin sonraki yllarda mfrit nncler ve Kemalistler tarafndan aleyhinde kullanldn belirtmitik. lber Ortayl, 9 Eyll 2001 tarihli Milliyet Pazar'da, "Birtakm evreler olduka saldrgan bir ifadeyle mrteci yaktr mas yapt. Alakas yok. nk onun dneminde tarikatlerle epey mcadele edildi. Ordu terfilerinde son derece objetif davrand. Dier bir zellii ise dindar olarak bilinmesi. Namaz klan, oru tutan, Kur'an okuyan bir zat olarak bilinir. Geceleri getii yerler de fenerlerle karlanrd. Erken ld, seimden nce. lmnde matem yaplmad diye uzunca bir sre cenazesi gmlmedi. Cenazesi Beyazt'ttan Eyp'e kadar elden ele getirildi.Maheri bir kalabalk vard. Yahudi, Ermeni, Rum diye ayrmazd.Bana ge tii orduda her tipten adam var. Herkesle almtr" derken bir baka aratrmac da akmak'n Nakilikle ilikili olduu id dialarn ele alyordu. akmak zerine bir aratrma yapan Dr. Nilfer Hatemi, "Nakibendi tarikatiyle hibir ilgisi yok. Hibir tarikate ye olmam. Yani Nakibendilii doru deil" diyordu. Dr. Hatemi akmak'n Kk Hseyin Efendi'yi tanyor ola-

bileceini, ama kaytlarda byle bir bilgiye rastlamadn belir terek, "Dedesi ve babasnn gayrimslimleri de ye kabul eden lib eral bir tarikat olan Kadiri tarikatna ye olduunu biliyoruz" dedi. akmak'n kinci dnya savanda Musevileri kollad, zarar gr melerine engel olduu, bunun o zamanlar musevi cemati arasnda takdirle karlandn baz musevi tarihilerin kitaplarndan ren diini ifade eden Hatemi, "Belgelerle ispatlanm byle bir tes pitim yok. Ancak aznlklara kar hogrl olduunu, hibir zaman nyargl davranmadn biliyoruz. Bir grubu dier bir gruptan da stn grmyor" ibarelerine yer veriyordu. Hatemi, akmak'n gayrimslimlerle ilikisine dair bir ka belgeye rast ladn, "Bir tanesi 1912'de Balkanlar ziyaretinde ttihat ve Terakki'nin merkezine gidiyor. Burada Rum Mektebi'ni ziyaret ediyor. Ayrca bir Musevi yemeine katlyor. 1911'de Filistinde Yahudilerle Araplar arasnda huzurzuzluu dile getiriyor. 1950'de bir Yahudi sefirine ankaya'daki evini kiraya veriyor" diyecekti. Taha Kvan da bir yazsnda akmak'n 'Naki' olmasnn gerek bir srpriz olduunu, onun en nemli asker koltukta oturduu dnemde bal olduu tarikatla epey uraldn belirterek, "ey hi Kk Hseyin Efendi'nin vefatndan sadece sekiz ay sonra meydana gelen 'Menemen Vak'as' yznden, ayn tarikatn byklerinden eyh Esat Efendi ve mritleri muhakeme edildi. eyh Esat Efendi mahkeme srasnda vefat etmeseydi, olu ve 37 balsyla birlikte onun hayat da muhtemelen daraacnda sona erecekti. Ne diyelim; Musevilere kol kanat germeyi baarm Fev zi akmak'n Nakilere fazla bir yarar olamam" cmlelerine yer veriyordu. * Hem Museviler hem de eitli renkleriyle sa eilim li vatandalar tarafndan ok sevilen Mareal Fevzi akmak hak kndaki bilgiler, iddialar byleydi. Gizli Mslman zahiren Yahudiler Trkiye'de baz tarikatlerin gayr-i mslimleri de mricl olarak kabul ettikleri biliniyor. Kimbilir, Dr. Azra Garih, Dr. Salih Alazraki ile zeyir Garih'in durumu da byledir. Yan sra Yahudilikten dnmedikleri halde Mslman grnenler olduu gibi(Dnmeler gibi), Mslman olduklar halde Yahudi grnen Musevilerin de *(29 Austos 2001, Yeni afak)

120 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 121

olduu ve bunlarn baz tarikatlerde toplandklar iddia ediliyor. Kimi iddialara gre de Trkiye'de baz dnmeler de Sabataist ol duklar halde hatta Bektai ve Mevlevi tekkelerine szdlar. Prof. Mete Tuncay da baz tarikatlerin gayrimslim yeleri kabul ettik lerini belirterek, "Nakilerde de olabilir; ama Kadirilikte bu var. Rum, Ermeni, Yahudi insanlar olduunu biliyorum; zaten bu sufilik bir hayli darya ak. Yahudi tasavvufunda da bunu gryoruz, bir ok ortak noktalar var" diyordu. * Ancak Abdurrahim Gzelyazc'nn, babas Hulusi Gzelyazc'dan duyduuna gre Azra Garih, Mslmanln gizleyen bir Musevi.

BLM XII

ARUSLK NASIL BR TARKAT Musevileri koruyan tarikat: Arusiler te yandan Fevzi akmak, Rauf Orbay, Kk Hseyin Efen di, mer Fevzi Mardin, Azra-zeyir Garih ile Alpaslan Trke'i bir noktada aktrd iddia edilen Arusilik nasl bir tarikatt? Tr kiye'ye nereden ve nasl gelmiti? Bugnlere kadar devam eden Arusilik kimler tarafndan destekleniyordu? Arusi eyhleri, Muse vilere nasl bakyordu? Bu sorularn cevaplarn aramaya alaca z. Bu sorularn cevaplar ayn zamanda tasavvufun toplumsal ve kltrel dokudaki yerinin irdelenmesi kadar yakn tarihin gizli ili kiler yumann zlmesine kk bir katkda bulunacan sy lemek mmkn. Gen okurlarn resmi tarihte bulamayacaklar pek ok gerein gnna kmas, Trkiye'nin geleceinde yer almak isteyenle rin oluturacaklar devlet siyaseti iin de nemli ipular salaya cak. Bu hereyden nce toplumu, kltrel dokuyu iyi okumaktan geiyor. 28 ubat srecinde iyice rselenen dindarlk, muhafaza karlk, laiklik ve adalk gibi kavramlarn yakn tarihin gerekle riyle birlikte yeniden ve daha salkl ekilde yorumlanmasna ya rar da olabilir. Arusilik, Trkiye'ye ge dnemlerde giren Kuzey Afrika meeli bir tarikat. Arusilik hakknda ilk bilgiler, yine bu ta-

(9 Eyll 2001, Milliyet Pazar)

7 2 2 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 123

rikatn bilinen ilk mntesiplerden mehur ehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi tarafndan verildi. kinci Abdulhamit dneminde Trkiye'ye gelen Arusiliin yldz ise Osmanl Devleti'nin son yllarnda parlyor. lk Arusi Filibeli Ahmet Hilmi Arusiliin Trkiye'de bir tekke ve tarikat biiminde rgtlen mesi mer Fevzi Mardin tarafndan gerekletiriliyor. Bu nedenle mer Fevzi Mardin, Arusiliin bilinen ilk eyhidir. te yandan eyh Kk Hseyin Efendi'nin de Arusilik icazeti verdii de ifa de ediliyor. mer Fevzi Mardin de Mevlana Kk Hseyin Efen di'nin halifeleri arasndadr. Sultan II. Abdulhamit tarafndan Fizan'a srgn edilen Filibeli Ahmet Hilmi, burada Arusilik ile tan t. Asitane-i Arusi Selamiye'yi ziyaret eden Ahmet Hilmi, Arusi Dergah'nn eyhi'ne intisap etti. stanbul'a dndkten sonra Aru si ligi tantan bir de bror hazrlad. Ahmet Hilmi, eyh Mihriddin Arusi takma ismiyle "ki gavs- Enam: Abdulkadir ve Abdusclam" ismindeki risaleyi 1913 ylnda neretti. Ahmet Hilmi kitabnda Kadiri Tarikat'nn kurucusu eyh Abdulkadir Geylani ile Arusilii canlandran eyh Abdusselam El Esmer'i anlatt. Ahmet Hilmi, iki tarikat arasndaki yakn ilikiye de ele alyordu. Bu nedenle Arusilik ile Kadirilik, Trkiye'de mer Fevzi Mardin tarafndan birbirine geiriliyor. mer Fevzi Efendi, Abdulkadir Geylani'nin soyundan geldii belirtilen Mardin'deki Kasmiye Medreselerini kuran Mardinizadelerdendir. Mardinizadeler arasnda pek ok Ka diri eyhi de bulunuyor. Bir Nakibendi eyhi olan Mevlana Kk Hseyin Efendi'nin halifesi mer Fevzi Mardin, Arusi Selamimeriye Tarikati'nin de kurucusu sfatn alyor. Tef alyor diye kuyuya atld mer Fevzi Mardin'in Trkiye kolunu oluturduu Arusuliin kkeni 1400'l yllara uzanyor. Arusiliin kurucusu Ahmed bin Mulammed el-Arus'tur. 1463 ylnda vefat ettii belirtilen Ahmet bin Arus, azeliye Tarikat'nn Kuzey Afrika kollarndan olan Aru siliin ilk eyhidir. azeli tarikatnn Fas kollarndan biri olan Zerrukiye'nin kurucusu Ahmed ez-Zerruk da Ahmet el Arus'un hali feleri arasnda yer alyor. Arusiliin Kuzey Afrika'ya, tarikat silsi-

leinde yer alan Fethullah el-Acemi vastasyla Horasan'dan geldi i iddia ediliyor. eyh Arus'un Horasan meneli tarikat prensipleri ile azeli tarikat esaslarn birletirdii ifade ediliyor. Ancak Aru siliin, asl olarak 1574 ylnda vefat eden eyh Abdusselam el-Esmer dneminde canland ve btn Kuzey Afrika'ya yayld kaydediliyor. Bundan tr El-Esmer, Arusiliin Selamiye kolu nun kurucusu olarak tannyor. Cokulu bir kiilii olan El Esmer, genliinde Arusilere ait bir medresede okurken Bendir denilen bir def ald iin cezalandrld. O dnemde Bendir almak eriate aykr olarak kabul ediliyor. Tarikat kaynaklarnda konuyla ilgili bir keramet de anlatlyor. Buna gre Abdusselam el Esmer Bendir ald iin bir kuyuya hapsediliyor. Ancak kuyudan bendir sesleri gelmeye de devam ediyor. O gnlerde medreseyi ziyaret eden tari katn eyhi durumdan haberdar ediliyor. eyh, "Hele arnz, hu zurumuzda alsn bakalm nasl eydir" diyor. El-Esmer elinde bendiri ile ieri girip almaya balaynca, eyh'i ak- ilahi kapla yp, iradesine hakim olamayarak ayaa kalkyor, cezbe ve mestlik iinde baz hareketlerde bulunuyor, hatta sema ediyor, dnyor. Abdusselam el-Esmer'i kucaklayan eyh, "Oulcuum! Mev la'nn fazlna nihayet yoktur. Dier mridlerime izin vermemekle beraber, seni Allah! Allah! diye inleyen bu acayip defi almadan men etmiyorum" diyor. te yandan eyh Ahmet bin Arus'un ey hi Ebul Abbas Ahmed bin kbe el Hadrami'nin Kadiri Tarikat sil silesi iinde yer almasndan tr, Arusiliin ayn zamanda Kadiri tarikatnn kollarndan biri olduunu savunanlar da bulunuyor. Arusilik halen Kuzey Afrika'da faaliyetlerini srdryor. 19.yz ylda Trklere ball ile tannan Arusiler, Birinci Dnya Sava 'nda da Osmanl Devleti'nin yannda oldular. anakkale savala rna katlan baz Arusi ahsiyetler, Nezihe Araz'in Anadolu Evliya lar isimli kitabnda da tantlyor. eyh Abdusselam'n dergah Libya Zileytin kasabasnda bulunuyor. eyhin trbesi de dergahn iinde. Trablusgarp Sava'nda pek ok Trk subay Arusilik ile ta nt. Bunlar arasnda Hamidiye Kahraman Rauf Orbay ile yakn arkada mer Fevzi Mardin de yer alyordu. Arusi Filibeli'yi kim zehirledi? Filibeli Ahmet Hilmi kinci Merutiye! dneminin nl fikir

124 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 125

adamlar arasnda yer alyor. Konsolos (ehbender) Sleyman Bey ile evkiye Hanm'n evliliinden 1865'de Filibe'de(Bulgaristan) doan Ahmet Hilmi, Galatasaray Lisesi'ni bitirdi. 1890'da Dyunu Ummiye'de ie balad. Posta ve Telgraf Nezareti'nde alt. Jntrklerle iliki karan Ahmet Hilmi Beyrut'ta grev yaparken Msr'a kat. Burada Terakki-i Osmani Cemiyeti'ne girdi. Orada aylak isimli bir mizah dergisi neretti. 1901'de stanbul'a dnd, siyasi sulu olarak yakalanarak Fizan'a srld. Burada tasavvufa meyletti, Arusi Tarikat'na girdi. Merutiyetin ilanndan sonra s tanbul'a dnd. ttihad- slam adl haftalk gazete kard. Darulfnun'da felsefe hocal yapt. Gazetenin kapanmas zerine pek ok gazetede yazarlk yapt. 1910'da haftalk Hikmet ceride-i slamiyesi'ni ve Hikmet Matbaa-i slamiyesi'ni kurdu. slam dnya snda pek ok blgeye gnderilen Hikmet dergisinde Mihriddin Arus mstear ismiyle makaleler yazd. ttihad- slam siyasetini sa vunan Ahmet Hilmi 1911 'de Hikmet'i gnlk olarak karmaya balad. ttihat ve Terakki'yi eletirmeye balad. Be defa kapat lan Hikmet'in yaynna sresiz olarak ara verildi. Bursa'ya srgn edilen Ahmet Hilmi, 1912'de Hikmet'i yeniden kard, dergide Balkan Harbi ve Birinci Dnya Sava'nn kacana dair yazlar yazd. Hikmet adl felsefe dergisi kard. Dergiyi daha sonra gaze teye evirdi. Bat felsefesine vakf olan Ahmet Hilmi, tasavvuf ve vahdet-i vcuf felsefesini savundu. Yazlarnda tasavvuf felsefesi ile Bat felsefesini birbirine yaklatrmaya alt. Felsefi konulan halka indirmeyi grev sayan Ahmet Hilmi, Amak- Hayal(Hayalin Derinlikleri) ismindeki mehur romannda kahramann uzun bir fi kir ve felsefe yolculuuna kardktan sonra onu vahdet ehrine ulatrd. Feminizm zerine makaleler de yazan Ahmet Hilmi'nin slam Tarihi isimli iki ciltlik eserinin Vehhabilerle ilgili blm, Vehhabilii tanmak isteyenler iin nemli bir kaynak olarak zikre diliyor. Frtnal bir hayat yaayan Ahmet Hilmi'nin 1914 ylnda ki erken lm kukuyla karland. Bakr zehirlenmesinden ld belirtilen Ahmet Hilmi'nin Siyonizm ve Masonluk meselesini ilk ele alan isimlerden olmas nedeniyle masonlar tarafndan zehirletildii eklinde bir iddia bulunuyor.*

Trk Arusilerin ilk eyhi: mer Fevzi Mardin Trkiye'de Arusiliin asl olarak mer Fevzi Mardin ile kurul duunu belirtimitik.Hatta tarikatn, kaynaklarda mer Fevzi'ye nispetle Arusi-Selamiye-meriye olarak nitelendirildiine de de inmitik. mer Fevzi Mardin, Mardin'de yerleik, Peygamber soyundan gelen ve bu yzden Seyyid diye anlan irin Dede adyla maruf za tn ailesindendir. Mardinizadeler olarak bilinen ailenin nl isimle ri arasnda diplomatlar, sanayiciler, edebiyatlar, bilimadamlar ve hukukular da yer alyor. Ord. Prof. Ebul'ula Mardin, Prof. erif Mardin, Betl Mardin ve Arif Mardin ailenin bugn bilinen nl isimleri arasnda yer alyorlar. Avni zgrel, Trkiye'nin ilk ABD bykelisi Mnir Ertegn'n de ayn aileden olduunu iddia edi yor. Buna gre Amerika'nn nl mzik sanayicilerinden Ahmet Ertegn de mer Fevzi Mardin'in akrabalar arasnda yer alyor. te yandan Ertegn ailesi zbekler Tekkesi eyhleriyle de akraba oluyorlar. mer Fevzi Mardin, 1903 ylnda stanbul'da vefat eden Mardinizade Yusuf Sdk Efendi'nin torunudur. nl hukuku Ord. Prof. Ebul'ula Mardin, mer Fevzi Bey'in amcas oluyor. Yusuf Sdk Efendi, mftilik, kadlk, vali vekillii, kazaskerlik yapt. Ka diri, Mevlevi ve Naki olarak biliniyor. mam Gazali'nin hyal Ulum'unu 9 cilt halinde ilk kez olmak zere Trke'ye tercme ve erh etti. 12 yl sren bu alma sonucunda grme yeteneini b yk lde yitirdi.Yusuf Sdk Efendi, bu eseri yznden kendisini ekemeyen ve Abdulhamit'e yaknlyla bilinen Ebl'huda tara fndan jurnal edildi. Bitlis'e srlen Sdk Efendi yllar sonra stan bul'a dnebildi. Yusuf Sdk Efendi'nin babas mer evki Efendi de mftilik yapt. Kadiri ve Rufai olan mer evki Efendi dini ilimlerde bilgisine gvenilen bir ahsiyet. Yusuf Sdki Efendi, Fa tih Camii naziresinde defnedildi. erif Mardin'in amcasyd mer Fevzi Mardin, Ebul'ula Mardin'in kardei Mehmet Arif Bey'in olu. 1852'de Mardin'de doan Mehmet Arif Bey, kayma kamlk, savclk, mahkeme reislii, ura-y Devlet azal, Basra, Suriye ve Yemen Valiliklerinde bulundu, Msr'da Kavalal Prens

126 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 127

Mustafa Paa'nn Kethdaln yapt. ngilizce, Franszca, Arapa ve Farsa bilen Mehmet Arif Bey, 1920 ylnda 68 yanda Kahire'de vefat etti mer Fevzi Mardin'in annesi Halil eref Paa'nn kz erife Leyla Hanmdr. mer Fevzi'nin kardei emekli bykeli em settin Mardin 1989'da Kahire'de vefat etti. erif Mardin'in babas. mer Fevzi Mardin'in kzkardei Fatma Aliyye Hanm, Sreyya lmen Paa'nn olu Atf lmen ile evlendi. 1927-1930 yllan ara snda stanbul Milletvekillii yapan Sreyya lmen, Serbest Fr ka'nn kurucular arasnda yer ald. 1949'da Toprak, Emlak ve Ser best Teebbs Partisi'nin de kurucularndan. 1957'de len Sreyya lmen, stanbul'un nl Sreya Plaj, sinemas ve hastanesinin de sahibiydi. Atf lmen'in olu Erdem lmen ise smet Paa'nn yeeniyle evlendi. . Fevzi Mardin yeeni vastasyla smet Paa ailesiyle hsm oluyor. mer Fevzi Mardin'in dier kardei Muhiddin Arif Mardin ise Betl Mardin ile ABD'nin nl plaklarndan Arif Mardin'in babasdr. mer Fevzi nasl Arusi oldu? Arusi kaynaklarnda mer Fevzi Mardin'in Rauf Orbay ile birlikte Flamidiye Kahramanlar arasnda yer ald belirtiliyor. Ay n kaynaklarda mer Fevzi Mardin'in Arusilie girmesi yle an latlyor: "1911-1912 Trablusgarp Sava'nda Libya'da Gazi Hamidiye'nin kumandan iken Hazreti pirin manevi daveti yle ger eklemitir: mer Fevzi Mardin hazretleri byk bir manevi edeple 500 metre kadar uzaktan Hazreti piri ziyaretleri srasnda devaml olarak yalnz Cenab Pirin soyundan gelen trbedarlarndan o gnk zat- erif ald emirle doruca kendilerine gelir ve der ki: 'mer Fevzi Bey siz misiniz?' sorusuna evet cevabn aln ca 'Pirimiz Seyyid Abduselam el Esmer Hazretleri sizi huzur-u e riflerine davet ediyorlar. Buyurunuz' demesi serine mer Fevzi Mardin hazretleri, kzgn lde ve hararetli gnein altnda 500 metrelik mesafeyi dizleri ve dirsekleri zerinde kat ederek Trbe-i erifin eiine ban koyarlar. Vaki davet zerine de huzuru erife dahil olurlar. ki ulu zatn aralarndaki ok mahrem grmenin bundan sonraki safahat insanlarn bilgisi dnda tutulmutur. Ce nab Allann mer fevzi Mardin hazretlerine ltfettii Piri sanilik

unvan da bu gizlilik ierisinde aleniyet kazanmtr. Demek ki y ce manevi makamlar ilahi bir nimet olarak hep bu ve benzeri misulli hallerle elde ediliyor. Cenab Allah srlarn takdis eylesin ve ali himmetleri zerimize olsun" smet nn'ye niin mektup yazd? 6 Mays 1878'de doduu, askeri okullarda eitim grd ve Deniz Binbalna kadar ykseldii Arusi kaynaklarnda belirti len mer Fevzi Mardin, Sultan Mehmed Read zamannda Tahran Sefareti'nde Askeri Atee olarak grev yapt. Tahran'da iki kez su ikast giriimine maruz kald ifade edilen mer Fevzi Efendi 'nin Almanlarn dmanln zerine ektii kaydediliyor. Selanik Rtiyesi'nde Atatrk ve smet nn ile ayn dnemde okuyan Mardin, Harp Okulu'nu Topu Subay olarak bitirdikten sonra Avusturya'da At Okulu'nda eitim grd. Tarikat kaynaklarnda mer Fevzi Mardin'in Hamidiye harbinden sonra Rauf Orbay'in iaretiyle istanbul'da Nakibendi-FIalidi Meayihinden Hseyin Hsn Ankaravi nam ile maruf Kk Hseyin Efendi'ye intisab ettii ve ondan Nakibendi cazeti ald kaydediliyor. Deniz kuv vetlerinden kurmay yarbay olarak emekliye ayrlan Mardin, eyh Hseyin Hsn Efendi'nin 1930 ylnda vefatndan sonra irada balad, Nakibendi, Kadiri, Mevlevi, abani dersi verip talebeler, mridler yetitirdi. Arusi tarikatindan ilk ders verdii kii, daha sonra yerine geecek olan Bedirhanzade Seyyid Mustafa Aziz nar Efendi'ydi. Aksiyon dergisinin 15-21 Eyll 2001 tarihli say snda mer Fevzi Efendi'nin 1930'larda stiklal Mahkemeleri ku rulduunda mer Fevzi Bey'in ismi de gndeme geliyor. Mardin, yakn arkada Babakan smet nn'ye bir mektup yazarak hayatnntehlikede olup olmadn sorar. smet Paa cevaben yazd mektupta, "Siyasete girmezsen hayatn memmendir" ifadesini kullanyor. mer Fevzi bey'de karlk olarak, Siz iktidarda oldu unuz srece siyasetle ilgilenmeyeceimden emin olabilirsiniz" di yor. Gerekten de mer Fevzi Bey, evresindeki insanlara gnlk politikadan uzak olmalar tavsiyesinde bulunuyor. mer Fevzi bey, 1946'da Demokrat Parti'nin kurulmasndan sonra halk arasnda demokrasi bilincinin kklemesi iin kitaplar yazmakla yetiniyor. "Kyl Karde, Trk ve Demokrasi" kitaplarn yazyor.

128 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 129

Musevilere yardm ettiler Yine Aksiyon dergisinde anlatldna gre 1940'larn banda Museviler ile dindarlar arasndaki dayanmada da mer Fevzi Bey nemli bir rol oynuyor. Varlk Vergisi olay'ndan bunalan ve Akale gnderilen Musevilerin ailelerine yardmlarda bulunuyor Arusiler. 1942'de Kadiky'de kurduu lahiyat Kltr Telifleri Dernei, Mslmanlar ve gayr- mslimler arasndaki diyalogda etkili oluyor. mer Fevzi Bey, eyhi Kk Hseyin Efendi'nin Azra Garih ile olan yakn dostluunu hatrlatarak evresine, "He pimiz ayn Allah'n kullaryz. Hidayet ancak ve ancak Allah'n elindedir. nsanlarn iindeki inanc ancak Allah bilir. Biz sadece sevgi ve sayg gstermekle mkellefiz" eklinde telkinlerde bulu nuyor. Ayn dnemde Kitab- Mukaddes Yaynevi'nin sorumlusu Dr.Lee Mc Gallum bir mevlit kandilinde Sleymaniye Camii'ne gidip tebriklerde bulunurken, nl mevlithan Kani Karaca da Mu sevi Sinagogu'na giderek okunan Hallilere elleriyle ritim tutuyor. Pek ok Musevi de mer Fevzi Efendi'yi ziyaret ediyor. Fethullah Glen Hoca ile uzlama kltrne katkda bulunmaya alan zeyir Garih, babasnn yakn dostu olan Kk Hseyin Efendi'nin halifesi Arusi eyhi mer Fevzi Mardin ve evresinde gelimeler den haberdard. mer Fevzi Mardin Trkiye Musevileri iin pek de huzurlu olmayan 1940'l yllarda "Musevilere k Yolu" isim li bir de kitap nerediyor. Arusi eyhleri kimlerdi? Arusi-Selamiye Tarikat'nn meriye kolunu kuran.mer Fev zi Mardin 1953'de vefat etti, Karacaahmet'te aile kabristannda topraa verildi. Mardin vefat ettiinde yerine zat halifelerinde Nafiz(Baba) Uncu (1886-1958) geti. Nafiz Baba'dan sonra, onun ye rine Bedirhani Mustafa Aziz nar(199-1979)geti. Vasf nar ve Cemal Kutay ile ayn aileden gelen Mustafa Aziz nar eski Kadkyl olarak biliniyor. nar'n sohbetleri yaknlar tarafndan derlenerek Varidat- erifeler(Hatra den notlar) ismiyle nere dildi. nar'dan sonra Necmettin Oyman grevi uhdesine ald. Ca mi ve Trbe Koruma Yaptrma ve Yaatma Dernei kurucusu, Sal dr eyh Camii ve Trbesinin inas ile ibadete almasnn yan s ra 6 kadar trbenin restore edilmesine nclk eden emekli lise ta-

rih hocas, 1995'de 1995'de vefat eden Mahmut Murat Tengiz de Tarikat Arusi-yi Selami eyhlerinden. zeyir Garih'in babasnn gizli mslman olduunu babas Hulusi Efendi'den iittiini ak layan Abdurrahim Gzelyazc da mer Fevzi Mardin'e intisap eden isimler arasnda yer alyor. mer Fevzi Mardin'in Musevilere bak mer Fevzi Mardin'in 1950'de nerettii Kur'an- Kerim'in mevzulara gre tasnifinin erhli Trkesinde, "Te'dip iradesi tecel lisi" balkl blmde Musevilerle ilgili ilgili te'dip ayetlerinden 5.nci sure'nin 64. Ve 81 ayeti ile 7.sure-168. vel38. ayetlerini y le aklyordu: "Dikkat: Fakat iyi dikkat edelim ki: bu lanet; Hazret-i Davud veya Hazret- sa tarafndan deil, Allah tarafndan edilmitir. Allah, ettii lanet iin Hazret-i Davud ve Hazret-i say ifade vastas olarak kullanmtr. imdi, Allahtan gayri hi kmse, (Neb olsun, vel olsun, her kim olursa olsun) kendiliinden deil bir milleti, hatta bir ferdi bile tahkir, tezll etmek hakkn haiz de ildir. Bu hak; yalnz Allahndr. insanlarn Rabb; Allah- azmanndr. Yaradan, yaatan O dur; O ister azarlar, ister ver, hak O'nundur, mahluk O'nundur. nsanlara den vazfe; br insan ve ya kavim hakknda Allah'n ettii muahaze veya medihden ibret, hisse, ders almak, muahaze edilen hallerden, hareketlerden kan mak, vlenlerine dorulup zenmektr. Yoksa, Allah falan kimse ye veya falen millete ar tenkitte bulunmutur diye onlara kar ayni lisan kullanmak, ayni tavr taknmak kimsenin hakk, haddi deildir. Bundan byk kstahlk, terbiyesizlik olmaz. yi bilelim ki byleleri; azarlanp muahaze edilenden daha tehlikeli bir gafle te kendini kaptrmtr. Allann gayreti; kulu kula ezdirmee, hrpa latmaa msait deildir. Musev mukaddes kitabnda bir Allah ke lam vardr. Meali sudur. 'Sen, harab ettin, gel imdi de sen harab edileceksin.' buyurulduu gibi byle kstahlara da bir gn Allah; (sen hrpaladn gel imdi de sen hrpalanacaksn) diye hakknda gazab izhar edebilir. Hakikat sudur : Allann kulunu tahkr eden; Allaha hrmetsizlik etmi olur. Allann kulunu inciten; Allah' incitir. Kula eziyet eden, Allaha eziyet eder. nsanlara den vazife, cm le hakknda salah niyazdr; imdi su ayet-i kermeyi okuyalm: (5 __14)_: 'Msak ve ahidlerinde durmamalar sebebiyle onlara lanet

130/Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Gar/Ti (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 131

ettik, ve kalplerini kat kldk. Kelam (Tevrat) tayir ve tahrif ederler. Onda zikr ve ihtar olunan eyden nasiblerin unutup terk ederler. Sen onlarn hyanetlerine daima muttali olursun. Onlardan ancak pek az hiyanet etmezler. [Fakat] onlara af ve saft ile mu amele et, Allah- taala iyilik ve ihsan edenleri sever' te : Cenab Hak ayet- kermede de ayni muahazay tekrar ediyor ve Peygam ber efendimize (sen de onlarn hiyanetlerine daima muttali oluyor sun) buyuruyor. Fakat sen onlara af ve msamaha ile muamele et dye kaz ediyor. Demek ki tenkt ve takbih hakk yalnz Allahndr. Kulun kula fena muamelesine cevaz yoktur." 1940'l yllarda mer Fevzi Mardin'in Museviler hakknda yapt aklamalar byleydi. Bundan Garih'in haberdar olmamas zor. Kore'ye asker gndermeyi savundu mer Fevzi Mardin, "Kitap Ehli Ailesi", "Dinde Gzel Sanat lar Telakkisi", "Dinde askerlik kltr", "Mslman Olmayanlarn Din Durumlar" ile "Kan Gtme Davas" isimli kitaplarn da yaza rdr. Mardin, 1950'de DP iktidarnda Kore'ye asker gnderilmesi kararn da savunan bir din adam olarak dikkat ekti. Hatta bu amala, "Kore Savunmasna katlmamzda Dini ve siyasi Zaruret" isimli kitab yazd. Kur'an- Kerim'in her yirmibe ylda tefsir edilmesi gerektiini savunan mer Fevzi Mardin, "Dini Hasbihal" isimli kitabnda ilgin bir muhafazakarlk tanm da yapyor. "Din saik-i terakkidir" bal altnda Mardin, "Muhafazakarlk, yalnz esasat- diniyyede ve asalet-i milliyeye aid hususat ve an'anatda makbuldr. Hatta Farzdr. Maada hususat iin merduddur, mennudur. nk zaman nasl mtemadiyen ilerliyorsa hereyin de za man ile birlikte terakki etmesi lazmdr. Hayat demek sa'y ve amel demektir. Bu ise terakki iindir. Tarih-i hilkat-i Adem ile bugnk devri arasndaki zaman safahat- terakkiden ibarettir. Yoksa kurunu ula(ilkalar) mebde'indeki insanlarn hayat- maieti ile bugnkilerin arasnda bir fark olmazd. Baknz Seyyidil-kainat efendi miz ne buyuruyor: 'ki gnn msavi klann bir gn zayidir'. Demek ki bugnn dnden, yarnn bugnden daha mterakki, da ha mes'ud gemesi iin almak; bir vazife-i diniyedir. Nerede kald ki hal-i sabktan beter olmak" ibarelerine yer veriyordu. *

Afrikal Arusiler Trkleri seviyor Arusiliin bugn nemli isimlerinden biri de Mehmet Faik Erbil'dir. nl denizci komutan Koca Turgut Reis soyundan geldii ni belirten Mehmet Faik Erbil, Arusilik hakknda unlar anlatyor: "Hz. Pir Seyyid Abdusselam el Esmer lkemizde layk vehiyle tannmamakta ve bilinmemektedir. Halbuki Filibeli Ahmet Hilmi beyin de bildirdii gibi, Cenab pir tavsiyelerinde dervianna "Trkler slam'n hizmetkar ve slam'n muzaffer askerleridir. Onlara muhabbet ediniz" buyurmulardr. Osmanllar Libya'ya davet eden de bizzat Hazreti Pirdir. Szkonusu ibu manevi telkin lerin Trk leventlerinin ve zellikle Kaptan derya Malta Fatihi ve Kuzey Afrika Beylerbeyi ehit Turgut Reis Paann Kuzey Afri ka'y ve Trablusgarb' Osmanl mlkne dahil etmede tesiri ol makla beraber Hazreti Pirin byk himmetini grdkleri de gere in ta kendisidir. Yine kendisi gibi z be z Trk evlad ve yardm cs olan deerli bir kumandan Trablusgarp Valisi Murad Aa Haz retleri de bizzat Hazreti Pirin huzurlarnda bulunmu, halifesi ol mu ve himmetlerini grmlerdir. Her iki mbarek zatn trbe-i erifleri de Libya'dadr. Buradan da anlalyor ki, Hz. Pirin Trk milletine muhabbeti ziyadedir. Mevzu ile alakal ok daha geni bilgi "Gerek Tanr erleri" kitabmzdadr" ibaresine yer veriyordu. Arusilerin Trkleri karde gibi sevip Osmanlya samimiyetle ba landklarn ifade eden Erbil, "Bu muhabbet hala devam etmekte dir. Hazreti pirin manevi iaretleriyle Hac Mesut anakkale sava larna itirak etmi, muhaberelerin en kararnlk devresinde savan kazanldn mjdelemitir. Milli mcadele srasnda Arusi tarika t erifi mensuplar, Senusiler gibi Trklerin yannda olmulardr" diyor. Kbrs Harekat'nda Arusilerin kerameti Erbil'in Arusi eyhi Abdusselam el-Esmer ile ilgili olarak an latt menkbeler sadece bu kadar deildi. El Esmer manevi ahsi yeti ile Kbrs Harekat srasnda da Trk askerlerine yardm edi yor. Erbil bu arada ok ilgin bir aklamada daha bulunuyordu. *(mer Fevzi Mardin, Dini Hasbihal, sh. 58-63, rfan Yaynevi) **(Seyyid Abdusselam, rfan Yaynevi, M. Faik Erbil'in takdimi)

132 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 133

MHP Lideri Alpaslan Trke de Arusi eyhi Abdusselam'a byk sayg duyuyordu. te Erbil'in anlattklar: "Kbrs hareketi srasn da da her trl aksakla ramen Hazreti Pir Gavs Azam Esseyyid Abdusselam el Esmer'in himmetleriyle netice alnmtr. Mev zu ile alakal olarak, Rahmetli Alpaslan Trke'in bize naklettii vehile, bu harekata Diyarbakr'dan kalkan uak filomuzun ku mandan Hava Kurmay Albay Erturul Sabuncu Bey, 'yzde altm mzn dneceini sanmyorum' diyerek pilotlarla telsiz vastasy la helallemi ve Ada zerine geldikleri zaman Kbrs Adas b yklnde bir elin aada yine Kbrs Adas byklnde bir elin de yukarda olduunu ve kendilerinin de bu iki elin himayesi altnda bulunduklarn aleni mahade etmiler ve heyacandan tit reyerek, harekat hibir zayiat vermeden tamamlayarak tekrar sle rine dnmlerdir.. Nur iinde yatsn." Trke, Arusilere niin teekkr etti? Alpaslan Trke'in Arusi eyhi Abdusselam el-Esmer'in ma nevi yardmlarna muhatap olduu da Trke'in azndan aktar yordu Mehmet Faik Erbil aktaryor: "Muhterem Alpaslan Trke acizaneme eyi heyacanla nakletti: Birincisi 11 aralk 1987'de Hz Mevlana ihtifaline giderken karlatmda babaa sohbet ederken yle demiti: 'Hakkmdaki idam ferman nceden veril mi ve bacakl sehpa kurulmutu. ok byk bir evliya olan Hazreti Pir Seyyid Abdusselam el Esmer Sultann yz suyu hr metine bu belann zerimden ref-i def olmas iin Cenab- Al lah'tan niyaz ettim. O mbarek zat bir tekme att sehpaya, baca n birden krd. Kendilerine medyun-u kranm. kincisi: haksz yere yattm hapisten sonra oluk ocuumla Avrupa'ya gittim. Alman hkmeti, yaplan fitne zerine, hava meydanndan geri dnmemi istedi. Yarm saat ierisinde Seyyid Abdusselam Hazretleri'nin himmetini grdm. Alman istihbarat Bakan benden zr diledi ve Frankfurt'a girdim. ncs: Yine ngiltere'ye gitmek zere iken Fransa'ya inmek zarureti hasl oldu. Ayn ekilde Pa ris'e girmeme msaade edilmedi. Yine o mbarek Pirin himmetle ri ile onbe dakika iinde bizzat Paris Emniyet Mdr gelerek zr diledi. Paris'e oradan da ngiltere'ye getim. Ya Allahm! Bu byk evliyay nasl sevip de ona hrmet etmeyeyim'. Ayrca aci-

zaneme hitaben yle dedi: "Beni herkesin terk ettii en kara gn lerimde ve en zor zamanlarmda gerek bir karagn dostu olduu nu unutmam mmkn deildir. Evlatlarmn, katillerin, vatan hain lerinin zalim kurunlarna hedef olmamas hususunda bize gster diin alaka beni ok mtehasss etmitir. Allah senden raz olsun." * Arusilerin nde gelen isimlerinden olan Erbil'in szlerinden Trkiye'deki Arusilerin 12 Eyll ncesinde MHP'ye yakn olduk lar en azndan moral destek saladklar anlalyor. Gn Sazak'n ei Arusilere yardm etti MHP camiasndan 1980 Mays'nda sol bir rgtn kurunlar na hedef olarak hayatn kaybeden Gmrk ve Tekel Bakan Gn Sazak'n ei Nilgn Sazak da Arusilere yaknlk duyan isimler ara snda yer alyor. Nilgn Sazak'n Filibeli Ahmet Hilmi'nin Mihriddin Arusi ismiyle 1913'de yazd "ki Gavs'ul Enam" isimli kita bn neredilmesinde maddi yardmda bulunduu, ad geen kitabn nsznde belirtilerek, kendisine teekkr ediliyordu. "Bu eserin meydana getiriliinde maddi olarak hibir yardm esirgemeyen ve edep lleri ierisinde gizli gizli, herhangi bir karlk beklemek sizin Allah'n rzasn tahsil hususunda nice Allah kuluna eitli sa halarda yardm eden hayrsever insan Sayn Nilgn Sazak'a m tereken teekkr etmeyi bir bor bilir, Cenab Allann kendilerin den raz ve honut olmasn niyaz ederim. Allah Fakiri Esseyyid Mehmet Faik Erbil"** Filibeli Ahmet Hilmi'nin 'ki Gavs- Enam" isimli risalesi ile mer Fevzi Mardin'in rfan Yaynevi'nden neredilen, "Dini Hasbihal" kitabn bugnk dile eviren kii ise Prof. Mim Kemal ke'ydi. Dnya sosyetesinin nl isimlerinden Ender Mermerci'nin yan sra MHP Eskiehir Milletvekili Sleyman Servet Sa zak'n annesi Nilgn Sazak'n da zel yaamlarnda tasavvufa meyletmeleri ilginti. Barts sorununa farkl bir bak Mehmet Faik Erbil, Trkiye'de uygulanan barts yasana da farkl bir zm neriyor. mer Fevzi Mardin'in Ahzap Suresi 59 ayetinin manasn, "Tesettr, yani rtnmek keyfiyeti, kadnla-

134/Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 135

nn emniyet ve tahaffuzu esasnda bir zaruret olarak emir buyurulmutur" eklinde erh ettiini belirten Erbil, "Kur'an- Kerim ile kurulan Yce slam dini bil-cmle yaratlmlar zerine gne gibi domutur. Bu noktada insanlk alemi hususiyet arzeder. Tevhid esasn getiren yce dinimiz, adalet, msavat, hakkaniyet, hogr ve balayclk ile almay ve selamet zere huzur ierisinde kazanan insanlarn birbiriyle yardmlama esasn amir olan bir i timai birlii emretmekle devletin blnmez btnl nokta- na zarndan bizlere orta yol zere olmamz gstermi bulunmaktadr. yle ise birbirimize kar merhametli ve muhabbetli olmak mecbu riyetimiz bizatihi domaktadr. nemine binane bir hadisi erifi dercediyoruz; 'Bir lke kfrl yaar, zulmme yaamaz'. bu hadis-i erife gre beyanmz u olmaldr: Her devletin kendine mah sus idare ekli vardr. cra vekillerinin kendi milletinin ynetimine mahsus devletini korumak iin vazettii kanunlar erevesinde ve ya ynetmelik lleri ierisinde ar olmayan baz sakndrc ka rarlarna uymak, nizam temin etmek, itimai hayatta zaruret hali ni alr. Huzurun temini bakmndan medeni ller dnda aksi davran ho karlanmaz. Mevzu ile alakal olarak bir hadis-i eri fi burada kayda deer buluyoruz: 'Muhakkak Allah, dini fcur eh li bir kimse ile de teyid eder'. En dorusu orta yolu bulmaktr. ok gzel bir rnek olarak mbarek Ehl-i Beyti Resulullah ailesi hak knda yce kitabmz Ahzap Suresi 33. Ayet-i kerimesinde yle t buyurur: 'Evlerinizde karar edin. lk cahiliyettekilerin(putperestlerin devrindeki kadnlarn) sslenip sokaklarda dolatklar gi bi sslenerek sokaklarda dolamayn.Namaznz kln, zekatnz verin. Allah ve Resulne itaat edin. Ey Ehl-i Beyt Allah sizden murdarl musaffa klp kemale erdirmek ister.' Bu emri ilahi do rudan doruya Resulullah Efendimizin mbarek aile efradna aittir. steyen akl sahibi kimseler ne gzel bir rnek olarak benimserler." * Arusiliin nde gelen isimlerinden M. Faik Erbil'in barts yasana kar nerdii zm byleydi. Arusilik, Trkiye'de dev letle atmamaya, gnlk politikaya bulamamaya zen gsteren geleneksel bir eilimi temsil ediyor. Kuzey Afrika Arusileri de Os manl Devleti'ni desteklediler. kinci Merutiyet dneminde Tr*(Seyyid Abdusselam. irfan Yaymclk, Sh. 292-293)

kiye'ye girdii anlalan Arusilik, Osmanl Devleti'ni, stanbul'u slam dnyasnn merkezi olarak grdler. Trkiye'yi merkeze alan bu eilim Cumhuriyet dneminde de aa yukar varln srdrd. zeyir Garih'in ldrlmesiyle birlikte Trkiye'de pek ok insan Arusilik diye bir tasavvufi akmn varlndan haberdar oldu. Oysa Trkiye'de Arusiliin tarihi neredeyse bir yz yl buluyor.

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 137

BLM XIII

GARH CNAYET'NN PANORAMASI Tinar'la bir gn nce grt zeyir Garih, 25 Austos Cumartesi gn erken saatlerde uyand. Ykl bir program bekliyordu kendisini. le saatlerinde Bulgaristan Babakan Yardmcs ve Ekonomi Bakan Nikolay Vassilev'in de aralarnda olduu bir heyeti kabul edecekti. 4 gn nce svire'ye giderek vasiyetini yenilemiti. Kazakistan ziyareti ni de programlan nedeniyle iptal etmiti. Ei Lili Garih'in Bod rum'da yaptrd yazlk evi bile henz grememiti. Lili Garih'in "Sen de gel" teklifini savsaklad. Garih, leden sonrasn Kk Hseyin Efendi'yi ziyarete ayrmt. leden nce araya bir de gazeteci Leyla Umar' sktrmt. Garih bir gn nce de Erta Tinar ile grmt. Tinar Susurluk Davas'nda ismi geen bir ia damyd. 1990'l yllarn balarnda srail'den Trk Emniyeti iin alnan silahlar iin arac olmutu. srail'e yaplan demeler de Tinar'n svire'deki banka hesaplarndan yaplmt. 24 Austos Cuma gn bir saat kadar sren grmede Tinar'n yannda sra il'den gelen 3 Musevi vard. Tinar'n aklamasna gre iada myd. Trkiye'ye yatrm imkanlarn aratrmak zere gelmiler di. Tinar, nceden planlanan bir i grmesi olduunu sylyor du Zaman'dan Faruk Mercan'a.

138/Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 139

Tinar, "Uluslararas danmanlk yapyorum. Uluslararas tav siyeler iin bana geliyorlar. Trkiye'ye ne yatrm yapalm, ne la zm, kredi lazm m? Onun iin yurtdndaki arkadalarmz bana geliyorlar. srail'de ok yakn bir politikac arkadamn tavsiye siyle bu kii bana geldiler. Ben de bu ziyareti organize ettim. Baka birok kiiyle de grtrdm. Bu tip danmanlklar sra illiler bana yaptryorlar" diyordu. Tinar'n 5 Eyll 2001 gn Za man Gazetesi'nde Fauk Mercan'a anlattklarna gre grme olumlu sonulanyor, srailli yatrmclar ayn gn Alarko'nun Gebze'deki tesislerini de ziyaret ediyorlard. Tinar 3 srail'li iada mnn isimlerini ise aklamyordu. Mezarla yalnz gidiyordu zeyir Garih, Bulgar Heyeti'ni Ortaky'deki ofisinde saat 11.00'de kabul etti. Olduka scak bir havada geti grme. Ba bakan Yardmcs Nikolay Vassilev ile bir saat kadar gren Ga rih, saat 12.45 sralarnda ofisinden ayrld. zerini deitirmeden spor kyafetiyle siyah renkli mercedesine binen Garih, tahminen saat 13.30 civarnda Eyp Sultan Mezarl'na geldi. Yannda o fr yoktu. Garih koruma da bulundurmuyordu. Mezarla yalnz gidiyordu. Ayrca zel ofr izindeydi. Yaknlarnn korumasz kmamas iin yaptklar uyarlar, "ldrmek isteyen mutlaka l drr. Yanmdaki korumalara birey olursa ben ne yaparm" diye rek karlk veriyordu ou kez. Arabasn otoparka braktktan sonra yayan olarak Eyp Mezarh'na doru yrd. Mezarlkta bir kk kza ve Fuat N'ye bozuk para verdikten sonra Kk H seyin Efendi'nin kabrine doru yneldi. Garih, lmn onu avla mak iin sinsice beklediinin farknda deildi. lme yryordu. Bir ka dakika sonra baba dostu Mareal Fevzi akmak'n kabri nin bandayd. akmak da ilgin bir rastlant(!) sonucu Hseyin Efendi'nin yaknnda yatyordu. Biraz sonra yaanacak olanlar, Trkiye'nin gndemine bomba gibi decekti. zeyir Garih'in bu on onbe dakika iinde gerekte neyle karlatn henz kimse bilmiyor. Ama pek ok senaryo var. Alo, Mezarlkta bir ceset var! 155-Polis mdat telefonu saat 13.48'de ald. smini aklama yan bir kii Eyp Mezarl'nda bir ceset olduu ihbarnda blun-

du. hbar deerlendiren polis, ikinci aramada cesede ulayor. Ce sedin Garih'e ait olduu bir iki dakika iinde kesinlik kazanyor. Garih'in Eyp Mezarl'na en ge 13.30 civarnda geldii tahmin ediliyor. 155'i arayan ahsn, Garih'in cesedini ise en ge saat 13.35 civarnda grd tahmin ediliyor. Garih'in cesedinin bulun duu yer ile 155-Polis mdat'n arand Eyp Karakolu'nun ya nndaki ankesrl telefon arasnda epey mesafe var. Cesedin bu lunduu yerden ankesrl telefona ulamak en az be dakika al yor. Buna gre zeyir Garih 13.25 ve 13.35 saatleri arasnda cinayete kurban gidiyor. Saat 15.00 sralarnda zeyir Garih'in Eyp Mezarl'nda l drlm olarak bulunduu kesinlik kazand. Resmi bir aklama yaplmad. Ancak zeyir Garih'in ldrld haberi hemen duyuldu. Holding yneticileri, arkadalar, ei Lili Garih sylen tiler zerine zeyir Garih'in telefonuna mesaj braktlar. Ei Lili'nin "Seni ldrecekler miymi ne, hatta senin iin ld diyor lar. Beni ara." eklindeki mesajnn yan sra Alarko yneticilerin den Oktay Bey de saat 1.5.17'de patronunun telefonuna, "Alo zeyir Bey... Ben Oktay. Bir haber duydum, doru mu diye aryorum sizi, ama ulaamyorum" mesaj brakyordu. Oysa ayn saatlerde polis gleri, Eyp Sultan Mezarlndaki cesedin ev resindeki aratrmalarn srdryorlard.

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 141

BLM XIV

Katil "Tinerci Fuat" Adli Tp'ta yaplan inceleme sonucunda zeyir Garih'in vcu dunda 10 bak yaras tespit edildii akland. Yaralardan 7'sinin ldrc blgelerde olduu, gsnde ve karn blgesinde 4 yara bulunduu kaydedildi. Cinayet mahallinde ayrca bir kadna ait kan izi tespit edildi. Garih'in 10 yerinden baklanarak ldrlmesi, ci nayetin birden fazla kii tarafndan ilendii iddialarn da gnde me getirdi. Bac bak yaralarnn birbirinden farkl olduu gerek esiyle yaplan yorumlar byleydi. Adalet Bakan Hikmet Sami Trk de, cinayetin birden fazla kii tarafndan ilendiini belirte rek, "Ancak, bu rgtl ve siyasi cinayet olduu anlamna gelmez" eklinde konuuyordu. ileri Bakan Rt Kazm Ycelen, 25 Austos gn yapt aklamada iadam zeyir Garih'i ldren zanlnn kimliinin kendilerince bilindiini belirterek, "pheler bir ahs zerinde younlamaktadr. Bu ahs aranyor" dedi. Ycelen'in arandn syledii zanl, 13 yandaki Fuat N'ydi. Birka saat iinde yaka land.. ileri Bakan Ycelen de katil zanlsnn yakalandn aklad. Her ey 5-6 saatte aydnla kavumu grnyordu. Oy sa yle olmad, 24 saat ierisinde anlalacakt. Ycelen'in olay tam olarak aydnlatlmadan yapt aklamalar bir Bakan iin skandaldi.

142 /Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 143

Basnda yer alan bilgilere gre, Garih, cinayetten bir sre nce mezarlk blgesinde rastlad Fuat N'ye para vermiti. Paray ye terli bulmayan Fuat N, Garih'ten cep telefonunu vermesini de iste mi, reddedilince de Garih'i baklayarak ldrmt. Ayn gn Fuat N, Eyp'te elinde bir bakla grnmt. Ertesi gn polis kaynaklarna dayanlarak verilen haberlerde cinayet adi nitelikliy di, katil de "Deli Fuat" ya da "Tinerci Fuat" olarak bilinen 13 ya ndaki Fuat N'niydi Bu arada Garih'in birden fazla bakla ldrld eklindeki aklamalar da Fuat N senaryosu eliinde unutulup gitti. Deli Fuat arkadan saldrm' zeyir Garih'in elli yllk orta shak Alaton, Alarko Holding'in Ortaky'deki Holding Merkez binas knda gazetecile re yapt aklamada Olay adi bir cinayet olarak niteliyordu. "Deli Fuat denilen tinerci ahs, cep telefonunun alp kamak iste mi. Ortam hi bir karlk vermemi. Telefon yerine para teklif etmi. Paray verdikten sonra arkasn dnp giderken iki saldr gandan biri olan Deli Fuat, arkasndan bakla saldrm" diyen Alaton, "Cumartesi gn Garih ile grmedim. Ben tenis oyna dm, o da Bulgaristan Babakan Yardmcs ile bulutu" eklinde konuuyordu. Polisin verdii bilgilere gvenen Alaton, ""Trkiye'de en faz la zerinde durduu olay eitimdi. Bu olay kara cehaletin olaydr. Bu kadar kymetli bir insann, bu kadar ucuz bir ekilde gidii he pimiz iin bir utan vesilesidir. Bu cinayet, sevgili ortamn eiti me nem vermekte ne kadar hakl olduunu gstermitir" diyordu. "zeyir Bey keyifliydi" zeyir Garih'in en son grt isimler arasnda yer alan ve zmir'e gitmek zere Atatrk Havaalan'nda bulunan Bulgaris tan'n Ekonomi Bakan Nikolay Vassilev de gazetecilerin karsn dayd. Vassilev de oktayd. leden nce 11.00 ile 12.00 saatleri arasinda Garih ile Bulgaristan'daki yatrm imkanlarn grtkle rini belirterek, "Garih ile ilk kez grtm. lm haberini duyun ca ok oldum. Bu, bizim iin beklenmedik bir olayd. Grmemiz ok dostane gemiti. zeyir Bey'in morali ok iyiydi. Keyfi ye-

rindeydi. Dnya liderleriyle ektirdii fotoraflar gsterdi. Kendi firmasnn mkemmel bir tantmn yapt. Beraber fotoraflar ek tirdik" diyordu. Fuat N, "Ben susuzum" kna olan sadece Alaton deildi. Olay izleyen ilk iki gn basn da "Deli Fuat" ve "Tinerci Fuat" senaryosunu manetlerine tad. rnein Zaman gazetesinin 26 Austos tarihli bal, "Katil balici" idi. Haber, "zeyir Garih, ziyarete gittii Eyp Sultan Me zarl'nda "Deli Fuat" olarak tannan bali bamls bir psikopatn bakl saldrs sonucunda hayata veda ettii" eklinde veriliyor du. Polis aklamalarna kukuyla yaklaan pek ok yazar olmas na karn, gazetelerin manetleri aa yukar aynyd. Garih cina yetini neredeyse glgede brakacak ekilde tinerci ocuklar gere i tartlmaya baland. stanbul Organize Sular ube Mdrl tarafndan gzaltna alnan 13 yandaki Fuat N ise, Garih ile me zarlkta karlatn, Garih'in kendisine ve bir kz ocuuna 200'er bin lira verdiini belirterek, "Susuzum. Kokorei bileyletmek iin bir bak vermiti. Elimde grdkleri o bakt" diyor du. Kokorecinin ba da, Fuat N'nin evlerindeki btn baklar da incemeleye gnderildi. Baklar zerinde Garih'e ait kn lekesi tespit edilmedi. Olay yerinde ve Garih'in zerinde yaplan incele melerde Fuat N'ye ait parmak izi de yoktu. Fuat N, senaryosu 24 saatte zlyordu. Cinayet masas harekete geiyor Tinerci ve sabkal olduu sylenen 13 yandaki Fuat N'nin ti nerci ve sabkal olduu iddias fiyaskoydu. Fuat N, yoksul bir ai lenin zeki bir ocuuydu. Geim zorluu nedeniyle okuldan ayrl m, ayakkab boyacl yapyordu. Tinerci Fuat senaryonun mr 24 saat bile srmyordu. Fuat N', polis tarafndan sorgusu yapl dktan sonra adliyeye getirildi. Savc elde somut bir kant bulunma d gerekesiyle Fuat N'yi serbest brakt. Sank olarak adliyeye getirilen Fuat N'nin ya kk olduundan ifadesine bavurulma s iin Adli Tp'tan alnmas gereken rapor da eksikti. Polis, Garih cinayetinin okuyla hata stne hata yapyordu. adam zeyir Garih'in "katil zanls" olarak gzlem altna alndktan sonra ser-

144/Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 145

best braklan 13 yandaki Fuat N'nin avukat, polisler hakknda savcla su duyurusunda bulunuyordu. Bu arada yeni bir senar yo daha gndeme girdi: Sar ve dilsiz bir tann verdii ifadenin cinayet zlme aamasna getirdii iddia edildi. Asayi ube M drl'ne gelerek cinayetle ilgili bilgi veren zrl bir gen, Garih'i kiinin ldrdn syleyerek, bunlardan birini de tehis ediyordu. Bu ifadeden yola kan polis, Eyp'te biri kadn 6 kii gzaltna alarak Gayrettepe'ye gtrd. Gzaltna alnanlarn tiner kullandklar biliniyordu. Gzaltna alnanlarn cinayetle ilgileri belirlenemediinden serbest brakldlar. te yandan Garih cinayetinin aratrlmasndaki polisiye hata lar olduu da tartmaya ald. Adli Tp Enstits Mdr Prof. Dr. Sevil Atasoy'a gre olay yerindeki nemli deliller acemice yok edildi, katilin ayak izi bile korunamad. Bir dier eletiri de olay yerinin yeterince aratrlmad, blgedeki kann hemen ykanmasyla olas delillerin yok edildii eklindeydi. Soruturmay Cina yet Masas yerine Organize Sular ubesi'nin yrtmesi de eleti rildi. Fuat N senaryosu zldkten sonra soruturmay Cinayet Masas ele ald. Bakan Ycelen herkesi artt ileri Bakan'nn alelacele "Zanly yakaladk", eklinde aklamalar yapmas, polisin de gazetecilere olayn byk lde zld eklinde bilgiler vermesi tepkiyle karland. Cumhuri yetten Yaln Doan, "Hem youn ticari ilikileri, hem bunlarla birlikte gelen siyasal balantlar, hem sosyal kimlii ortada iken polisin cinayetten bir ka saat sonra yapt aklamalar tam bir skandal. Bir katil zanls bulup, cinayeti onun zerine ykmak.ardndan da cinayeti zm pozlar taknmak son derece yanltc. Gven sarsc. Polisin zanl diyerek yakalad kiiler, savclka serbest braklyor. nk, elde hibir kant yok. Kald ki, cinayeti zmek iin, hemen ilk olasla bel balamak, polisiye filmlerde acemi dedektiflerin bile yapmad bir i. yle tuhaf ki, sanki ak lamalar ve bandanberi anlatlanlar, soruturulan bir cinayette, iin zngzlerden karmaya ynelik gibi. zeyir Garih, her cumar tesi tek bana bir yere gidiyorsa, bunu bilenlerin olmas gerekiyor. Yani, planl bir cinayet olasl var. Burada kimse dedektiflik tas-

lamyor. Ne var ki, polisin yanlmas ve yanltmas, daha banda dier olaslklar dlamas, profesyonelce ilenmi bir cinayetin stne al rtyor. Polis, imdi bu hatasn amaya alyor" diyordu kesinde.* Yeni afak'tan Fehmi Koru da Doan'n hislerine katlyordu. zeyir Garih cinayetinin polis ve medyayla ilgili kanaatleri zedelediini ifade eden Koru yazsnda, "Polisin insanlar 'katil' iln etmedeki aculluu, delilleri toplamada sergiledii kabiliyetsizlik ve zanly takipte verdii hantal grnt gven sarsc boyutlar da. Gvenlik ve istihbarat grevlilerinin her dediini sorgusuz kabul eden, gzaltna alnanlar derhal 'sulu' diye yanstan, olaya ad karanlar canl yayna karmak iin meydan sava vermeye kalkan bir medya manzaras da hi i ac deil " ibaresine yer veriyordu. Cinayetle ilgili kanaatlerin nemli bir blmnn polis tarafndan medyaya verilen bilgiler zerine oturduunu vurgulayan Koru yazsna u ekilde devam ediyordu: "lk gn 'kk F.N.' senaryosu polis tarafndan kurgulanmt; hemen ardndan sz edilmeye balayan mezarl mekn tutmu kk kadnlarla anafina 'firari er' ile ilgili bilgileri de medyann gndemine yine polis soktu. Gvenlik glerinin bal olduklar iileri bakann yanlt tklarn da biliyoruz. Bugnk bilgi kirliliinin ou emniyet kay nakl. Bilgi kirlilii, bata ie yarar grnse de, sonralar kirleten aleyhine dner. stanbul emniyeti, bilgi szdrarak ynlendirdii polis-adliye muhabirlerini, bir ka gn sonra kendisi itip kakmaya balad. nceleri cinayet mahalline ve cinayet soruturmasn yrtenlerin burnunun dibine kadar sokulmasna izin verilen kam eralara yasak getirildi, canl yayn aralar kamuya ak binalarn yaknna alnmamaya baland" **

*(28 Austos 2001 Cumhuriyet) **(8 Eyll 2001. Yeni afak)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 147

BLM XV

Tel Aviv'den gelen gelene Garih cinayeti srail'de de byk bir yank uyandrd. Ulusla raras bir kiilii olan Garih'in ldrlmesinden sonra srail'den stanbul'a gelen yolcularn says da hzl bir art gsterdi. sra il'den gelen yolcular arasnda gizli servis grevlileri de vard. sra illiler, Trk istihbarat ve emniyet makamlarnn bilgisi dahilinde Trkiye'ye geliyorlard. Basnda yer alan bilgilere gre srailli yetkilinin ilk dura Emniyet stihbarat Daire Bakan Sabri Uzun'du. srailli yetkililerin cinayetteki ipular konusunda Emniyet'ten bilgi ald ve Garih'in ilikileri konusunda da Emniyet'e bilgi verdii iddia edildi. Bu grubun cinayet soruturmasnda da Trk birimleriyle egdml olarak alaca belirtildi. zeyir Garih'in balantlar konusunda bilgi sahibi olan srail gvenlik bi rimlerinden baka grevlilerin de Trkiye'ye sradan bir vatandam gibi giri yapt ve soruturmaya katkda bulunduu iddia edi liyordu. stanbul'a Cumartesi ve Pazar gnleri iinde gelen srailli yolcu says yzde 50'ye yakn artt. srail Devlet Havayollar ElAl ile Cumartesi gn 72 srailli yolcu stanbul'a inerken, Pazar akam bu say 138'e kt. srailli yolcularn ou seyahat acentalar araclyla Trkiye'ye turistik amal ziyarette bulunduunu beyan eden yolculard. Cumartesi gn Trk Hava Yollar ile sra-

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 149 148/ Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

il Dileri Bakanl Mstear Arz Arazi de stanbul'a geldi. Arazi'nin geli nedeni resmi bir ziyaret olarak akland. te yandan srailli yolcularnn ou Tel Aviv-stanbul seferlerinde THY'yi de tercih ettikleri ortaya kt. * MOSSAD devreye girdi mi? Aydmlk'a gre MOSSAD'n Bulgaristan sorumlusu bile stan bul'dayd. Aydnlk'tan Uur Yldrm, MOSSAD'n soruturma nn merkezinde yer aldn stanbul Emniyeti'nin 'Teknik Takip' blmne kadar girdiklerini iddia ediyordu.** srail Dileri Ba kanl Mstear ve beraberindeki MOSSAD grevlilerinin stan bul Emniyet Mdr Vekili Hasan zdemir ve katil zanls olarak gz altna alnan 13 yandaki Fuat N. le grtkleri ileri srl d. MOSSAD'la ilgili iddialar stanbul Emniyet Mdr Vekili z demir tarafndan yaplan bir aklamayla reddedildi. MOSSAD'n devreye girmesini doal karladn belirten terr hareketleri uz man Do. Emin Grses ise bir yorumda bulunuyordu. "srail'le Trkiye arasnda bu tr olaylarda ibirlii yaplabileceine dair karlkl anlama var. Fakat MOSSAD elemanlar kendi istedikle ri gibi Trkiye'ye gelmez. Bunu anlamaya uygun olarak, Trki ye'nin daveti zerine yaparlar" diyen Grses, "Yani Trk polisi i birlii iin davet eder onlar da gelir. te yandan dnyadaki btn Yahudi iadamlar srail devletine yllk vergi der. Bu, yasal olma yan bir vergidir. srail devletinin kurulu temelinde de bu vardr. MOSSAD bu insanlar bu yzden korur" eklinde konuuyordu. *** te yandan Hrriyet ve Orta-Dou gazetelerinde Rus kaynakl ilgi n bir iddia yer alyordu. ddiaya Ulusal Kanal'n 29 Austos aramba tarihli ana haber blteninde yer verildi. Rusya'da yayn lanan Trud Gazetesi'nde Garih'in MOSSAD tarafndan ldrl d iddia ediliyordu. 27 Austos tarihli Trud'da Oleg Triguin imzasyla yaynlanan haberde MOSSAD tarafndan doldurulan bir kasetten szediliyordu. Kasette, "Garih'in bana bir gn bir ey gelirse bizimle olan ilikisinde uzaklama olduundan gelir" denil*(27.08.2001 Yeni afak, Ferhat nl) **(2 Eyll 2001, Aydnlk)

dii belirtiliyor. Haber, btn ayrntlaryla birlikte,"Garih'i MOSSAD ldrd" balyla 2 Eyll 2001 tarihli Aydnlk'tayd. Gazetede kasedin kayna da belirtiliyordu. svestiya ve Trud'a gre kaset MOSSAD tarafndan doldurul mutu ve MOSSAD'n elindeydi.

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 151

BLM XVI

Kayp telefon sinyal verdi Rus gazeteleri MOSSAD iddiasn ortaya atarlerken Trki ye'de polis katil zanlsna doru adm adm ilerliyordu. zeyir Garih'in kulland T-18 tipi Ericsson marka cep telefonu kaypt. Po lisin saptad tek somut bilgi buydu. Bu nedenle polisin elinde ta kip edebilecekleri baka bir ipucu imdilik grnmyordu. Polis ilk i olarak Garih'in son bir haftalk grmelerinin dkmlerini elde etti. Bu dkmler aklanmad. Garih'in kayp telefonu cevap vermiyordu. Eer katiller cep telefonunu, Garih'in telefonundaki isim ve telefon listesini ya da o gn grt kiilerin telefonlar n saptamak iin almlarsa, yapacak bir ey yoktu. Muhtemelen katiller, istediklerine ulatktan sonra sim kartn imha edeceklerdi. Eer katiller, Garih'in sim kartn kardktan sonra kendi sim kar tn kullanacak olursa, ite o zaman yakay ele vereceklerdi. So nuncu seenek en dk olanyd. Bu en dk ihtimal, polisi katil zanlsna ulatrd. Polis her trl ihtimali deerlendirerek zeyir Garih'in cep telefonunun bal olduu GSM ebekesiyle temas kurdu. Cep telefonunun yer bildirme sinyali incelendi. Cinayetten 2.5 saat kadar sonra saat 16.00 sralarnda Garih'in cep telefonu "Eminn" sinyali verdi. Operasyon Eminn blgesine kaydrl d, ancak sinyal saat 17.00 sralarnda kesildi. Polis daha sonra te lefonun Eminn sinyali verdiini de reddedecekti.

152/Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 153

Sinyal Hasdal Klas'ndan geldi Pazartesi gn polisin telefon takibinde ok nemli bir bulgu ya ulald. Ancak bu bulgu polisleri ok etti. Bir ka dakika sus kun kalan grevliler, durumu Emniyet Mdr vekili Hasan zdemir'e bildirdiler. Hasan zdemir de oktayd. Hemen ileri Ba kan Ycelen'i arad. Ycelen de durumu Mesut Ylmaz'a aktard. Ksa srede Hkmet durumdan haberdar oldu. Ycelen, zde mir'e elde edilen bilginin kesinlikle basna szdrlmamasn istedi. Konu ok hassast. Garih'in telefonu Hasdal Klas'ndan sinyal vermiti. Aslnda Polis telefondan iki astsubayn konutuunu be lirlemiti. Askeri birimlerle gerekli temaslar saland. Garih'in cep telefonunu kullanan astsubay Nihat zgr Bozkurt akam saatle rinden itibaren Merkez Komutanl'nda sorguya alnyor. Polis ra hatlamt. Garih'in cep telefonu somut bir delildi. Gazetelerde yer alan haberlerde szkonusu astsubayn Garih'in telefonunu Pazarte si gnne kadar kulland belirtildi. Bozkurt'un kontrnn bitmesi nedeniyle sadece dardan ara nabildii, polisin de Bozkurt'un, Tolga isimli arkada tarafndan aranmas zere sinyalleri takip edebildii ileri srld. Pazartesi gn Bozkurt'un sim kart borcu nedeniyle saat 15.30 sralarnda kesiliyor. Ka tane Yermez vard? Ayn gn Merkez Komutanl'na giden polis, astsubay bildi riyor. Astsubay Bozkurt'un sorgusunda asl zanlnn Hasdal Kla s'nda er olarak askerliini yapan Yener Yermez olduu ortaya kyor. Bozkurt, telefonun Yermez'e ait olduunu sylyor. Buna gre Yermez, Cumartesi gn kt ar izninden 17.15'te Kla ya dnyor. Nizamiye'de grevli olan astsubay Bozkurt, Yermez'in telefonunu alyor, kendi sim kartn takarak Pazartesi gn saat 15.30'a kadar kullanyor. Ayn gn Yermez, izne kacan syleyerek telefonu geri alyor. Astsubayn ifadesinden sonra Mer kez Komutanl Hasdal Klas'nda grev yapan Alay Komuta n'na durumu bildiriyor. Bundan sonras hakknda ise farkl iddi alar gndeme getirildi. Sabah'n haberine gre askeri yetkililerle birlikte Hasdal Klas'na giden polis, nbeti subaydan o ana ka-

dar Nevehirli Yener olarak tandklar Yermez'in kendilerine geti rilmesini istiyor. Koua giden ve Kayseri doumlu Yener Yer mez'e "Senden baka Yener var m?" diye soran nbeti subay, "Var" cevabyla karlanca her ikisinin de giyinerek nizamiyeye gelmesini syledi. Polis ve askeri yetkililerin nizamiyede bekledi i srada da Yermez firar ediyor. * Kladan esrarengiz firar Zaman gazetesinden Faruk Mercan ve Ertan Gn'n sonraki gnlerde yaptklar bir aratrmaya gre olay yle geliiyor: Pa zartesi gecesi saat 00.30 civarnda Alay Komutan, istihbarat suba yndan Yener Yermez'i almasn ve Merkez Komutanl'ndan ge lecek olan ekibe teslim edilecei talimatn veriyor. stihbarat yz bas, blk komutanna, blk komutan da nbeti subaya bu ta lebi iletiyor. Koua gelen astsubay, bir avua Yener Yermez'in giyinmesini, nbeti subayn kendisini beklediini, Yermez giyi nirken kendisine nezaret etmesini sylyor. Giyinmesini istenen Yermez, zerindeki eofmanlar karmadan resmi kyafetlerini gi yiyor. Bu srada banda bekleyen avu, bu grevi baka bir avu arkadana brakyor. Astsubayn grevlendirdii avuun ayrld n fark eden Yermez, merdivenlere doru yneliyor. Banda bek leyen bu avua tuvalete gidip geleceini belirtiyor. Tuvalete giden Yermez, pencereden atlamak isteyince karda bir nbeti er tara fndan fark ediliyor. Nbetiye, kantine gidip ay imek istediini belirtiyor. Nbeti erin yasak cevabna ramen Yermez atladktan sonra kantine geiyor. Oradan da hzla klann iindeki ormana dalyor. Yermez'in firar ettii anlaynca klada alarm veriliyor. Or mann iindeki aramada resmi kyafetleri bulunuyor. Mercan ve Gn'n anlatm byleydi. Bu arada Yermez'in Garih'in telefonunu kantinde grev yapan Mehmet Kzlkaya ismindeki bir ere 20 milyona satt reniliyor. te yandan Yermez'in "Kast olmamak suretiyle adam ldr mek" suundan cezaevinde yatt, artla salverilmeyi ngren yasadan yararlanarak tahliye edildii, sonra da askere alnd or taya kt. Ku, son anda elden kamt. 11 gn boyunca da yakalanamayacakt. Yermez ise polisteki ifadesinde o gece kladan kmad-

154/Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 155

n, birlik iindeki aalarn altnda sabahladn, sabah erkenden de klann tel rgsnden yola karak, Hasdal'dan uzaklatn ileri srecekti. Bir gn nce de ardaym 11 gn boyunca binlerce polisin peinde olduu Yermez, kp r altnda yattn syleyecek, polisler de bu ifadeyi do rulayacaklard. Polis, Yermez'in "saklandm" dedii yerlerde yap t incelemelerde gazete katlar, ekmek krntlar, sigara iz maritleri elde etmiti, bunlarda da Yermez'in sa kl tespit edilmi ti. Yapacak bir ey yoktu. Faruk Mercan ve Ertan Gn, Garih cinayetinden bir gn nce, Cuma gn ar iznine ktn tespit ediyorlar. Buna gre Yer mez'in, Komutanndan, "Annem para gndermi. Bankamatik kar tm kaybettim, bankadan ekeceim" diyerek izin istedii kay dediliyor. Yermez'in askerlik yapt srada psikolojik rahatszlk gerek esiyle askeri hastaneye bavurduu da ortaya kyor. Yermez'e doktorlarn diren artran etkisi olan melerin adl bir ila verdikleri belirleniyor. Yermez, Cumartesi ar iznine kmadan nce bu haplardan kahvaltdan nce iki, sonra da tane ald ifade ediliy or. Yermez'in Pazartesi gecesi firar etmesinden sonra dolabnda yaplan aramada bulunan pantalonu da incelemeye alnyor. Polis Kriminal Laboratuvan'nda yaplan inceleme sonunda pantalonun i cebinde Garih'e ait kan lekesi saptanyor. Kan izlerinin zeyir Garih'e ait olduunu tespit ediliyor. Yermez artk tek nemli zan lyd.

BLM XVII

Beikta ke bucak aranyor Polisin yapt aratrma sonucunda Yermez'in ar iznine kt gnlerde Eyp evresinde fuhu yapt iddia edilen bir kadnla birlikte olduunu reniyor. Sz konusu kadnn cinayet gn de Yermez ile birlikte olduu iddia ediliyor. Garih'in ldrld yere ok yakn olan Piyer Loti ay Bahesi 'nin giriindeki otoparkta a lan Ayhan Yldz, Yermez'i 19 yandaki hayat kadn Pnar Konukan'la bir ka kez birlikte grdn sylyor. Polis Pnar' yakala yarak gzaltna alyor. Bu arada stanbul Polisi fellik fellik Yer mez'in peindeydi. Kayseri'deki ailesinin telefonlar dinlemeye aln d. stanbul'da saklanabilecei yerlere operasyon yapld. Yermez'in telefonunun bir ara mraniye sinyali verdii iddia edildi. Yener Yer mez'in Bankas Beikta ubesi ATM'sinden para ekmeye al rken grld iddialar da buna eklendi. Beikta polis tarafndan didik didik edildi. Beikta, Kayseri'nin ilelerinden ve kylerinden ok sayda iiyi barndran bir muhit olmak biliniyor. Yermez'in ATM'de brakt bankamatik kartnda parmak izi yoktu. Garih'i Yener ldrd Yener Yermez ile cinayet gn birlikte okluu iddia edilen P nar Konukan'n polisteki sorgusunda hereyi itiraf ettii, "zeyir

156/Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 157

Garih'i Yener ldrd " dedii ortaya kt. Konukan, sorgusun da, Yermez ile gn nce tantklarn, olay gn iliki kurmak iin Eyp mezarlna gittiklerini sylyordu. Konukan'in itiraf larna gre mezarlkta seviirken Garih, kendilerini grerek uyar d, kzp barmaya balad, kan tartmada Yener, Garih'i bak lad. Hrriyet'in haberine gre ise Pnar Konukan, cinayet gnn yle anlattyordu. "Hap alp, kendimizi jiletledikten sonra seviir ken mezarln kapsnda biri grnd. Bize barp armaya balad. Susmasn syledik. Susmad. Sinirlenip, antamdaki ba kaptm. Adamn zerine gidip, bir kez sapladm. Sonra ba Yener ald. O da saplamaya balad.". Konukan'n bu srada kat la katla glmeye balayarak "aka yaptm. Hepinizi kandrdm" dedi. Bu kez sorgu yeniden balad. Konukan'n hap bamls ol duu iin uursuz davranlar iiresine girdii, bu nedenle doktor kontrolnden geirildii belirtildi. Yaplan incelemelerde cinayet sonrasnda mezarlkta bulunan bir kadna ait kan lekesi ve parmak izinin de Konukan'n kan ve parmak iziyle uyumad da ortaya kt. Konukan'n ilk ifadelerinde cinayetle bir ba olduu iddiala rn reddettii, Cuma gn mezarlk civarnda Yermez ile sevitii ni, ama cinayeti grmediini sylyor. Daha sonra ise, "Biz cuma gn sevitik. Cumartesi de esrar itik, olay srasnda o kii zeri mize geldi, Yener de ldrd" diyor. Konukan, Cuma gn Yener Yermez ile birlikte olduunu sylemesi de ilgin bir gelime. n k Cuma gn Yermez, "bankadan para ekeceim" bahanesiyle ar iznine kyor. Daha nce de cinayet ilemi! Yener Yermez, Garih Cinayeti'nin tek zanls olarak saptand. Resmi aklamalara gre cinayet bireysel ve adli nitelikte idi. An cak kukular da vard. Yermez, daha nce de bir cinayetten yarg lanarak mahkum edilmiti. Cezaevinin ne olduunu ok iyi biliyor du. Bu nedenle cinayeti sradan bir sebeple deil, kuvvetli bir ne denle ilemi olmas akla daha yatkn geliyordu. Yener Yermez acaba bu cinayete ynlendirilmi olabilir miydi? Pnar Konukan nceden kurgulanm bir mizansenin paras myd? Cinayete adi bir cinayet grnm vermek amacyla m seilmiti? lk akla ge-

len Yermez'in cezaevi ilikileriydi. Kimlerle kou arkadal yapmt? Hasdal Klas'nda er olarak grev yaparken, darda kimlerle gryordu? rdelenmedi. Bu ve benzeri sorular soranlarn banda Milliyet'ten Tuncay zkan geliyordu. zkan, bandan beri cinayetin adi nitelikte ol madna ilikin kukularn dile getiriyor, bir takm nemli sorular soruyordu. Haberalma kaynaklarnn eitlilii ile tannan Tuncay zkan, Yener Yermez yakalandktan sonra da szkonusu tavrn devam ettirdi. Eymr kafalar kartrd zkan'n kukularn hakl karan baz gelimeler de olmad deil. nce zrl bir gencin, cinayeti grd, Garih'in biri ka dn kii tarafndan ldrldn, hatta bunlardan birini de te his ettii eklinde bilgiler gazetelerde yer ald. Ancak doruluu belirlenemedi. MT Kontr-Terr Daire eski Bakan Mehmet Eymr de kendi sine ait atin.org isimli internet sayfasnda ilgin bir iddiaya yer ve riyordu. Cinayet sabah, Eskiehir veya Bursa'da okuyan BDAC'li bir gen bir takm resmi grevliler tarafndan uakla stanbul'a gtrld. Akam saatlerinde de ayn ekilde geri getirilen gen, yanndaki grevliye, "Bu ilerden midem bulanmaya balad. Bir daha bu ilere girmeyeceim" eklinde szler sarfetti. Eymr ihti yatl davranyor, szkonusu kiinin Garih Cinayeti ile bir ilgisinin olmayabileceini, belki baka bir operasyon iin kullanlm olabi leceini belirtiyordu. MT eski Daire Bakanlarndan Prof. Mahir Kaynak ise 'Ey mr'n iddiasna kesinlikle inanmyorum. Trkiye'nin yaptna bile inanmyorum. Bu, Yahudilerin kendi aralarnda yapm oldu u i atmann bir sonucu olarak gerekletirilmi bir cinayettir. Bunun dnda varlan her trl kanaat speklasyondur' yorumu yapyordu. Spriz tanklar ortaya kyor Garih Cinayeti ile ilgili iddialara her gn bir yenisi ekleniyor, olaya tank olduunu syleyenlerin yan sra, Trkiye'nin pek ok yerinde hatta Kbrs'ta bile Yener Yermez'i grdn syleyenler

158 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 159

kyordu. rnein Sal gn Pendik/Kurtky'de jandarmaya ba vuran Koksal Y., cinayet gn i aramak iin Avrupa yakasna ge tiini, Eyp'te mezarlk evresinde dolatn ifade ederek, "Me zarln giriinde iki kiinin koarak uzaklatn grdm. Yaban c plakal, plakas sar renkli Opel Vectra marka otomobille kat lar" dedi. Korktuu iin ortaya kmadn belirten Koksal, polisi deil jandarmaya tercih etmiti. Koksal Y'nin syledikleri gazete lere de farkl yansd. Sabah gazetesinde yer alan haberde, Koksal Y, "Mezarlkta dolarken iyi giyimli iki kiiyi grdm. Ellerinde antalar ve poetler bulunan bu kiiler sanki kavga etmi, biriyle boumu gibi grnyorlard. Ben de merakla onlar takip ettim. Biraz ilerde krmz renk Ford marka bir otomobile bindiler. Plaka sn alamadm ama ran plakal gibiydi." Koksal Y'nin verdii e kal dorultusunda jandarma tarafndan bu iki kiinin robot resmi izildi. Koksal Y, daha sonra polise teslim edildi. Gayrettepe'deki Asayi ube Mdrl'ne gtrlen tank sorguya alnd. Polis, Koksal Y'nin anlatmlarna itibar etmemiti. Ycelen'den skandal szler Garih'in Eyp Sultan Mezarh'na yalnz olarak gitmesi pek ok yorumu da beraberinde getiriyordu. Garih'in Kk Hseyin Efendi'in mezarn ziyaret ettiine inanmayan ve Garih'in o gn ok nemli bir buluma iin orada bulunduu yorumunu yapan es ki istihbaratlarn yan sra cinsel yorumlar yapanlar da oldu. Hat ta ileri Bakan Rt Kazm Ycelen de skandal saylabilecek szler sarfetti. I Eyll'de Star'a konuan Ycelen, Garih cinayeti ne ilikin olarak, "imdi bazlar, 'O kii bilmem ne miydi?' diye soruyor. Otopsi raporunda hepsi kar. Cinsel tercihinden tr cinayete kurban gitmise, o zaman aklarz. Yoksa, cinsel yaan ts beni ilgilendirmez" diyordu. Ycelen'e tepki Garih'in elli yl lk orta shale Alaton'dan geldi. Alaton, bu iddialarn mantk ve ahlak d olduunu sylyordu. Ycelen'in szleri sadece kafalar kartrd. ileri Bakan Ycelen'in Garih ile ilgili szlerini eletiren ve kayda deer olmadn belirten Taha Kvan, ilk gnden itibaren Garih'in bana gelenin sradan bir cinayet olduuna inandn belirterek, "Baka trl aklamalar aklma yatmyor nk. An-

cak, cinayetin, kt amal birileri tarafndan, ok baka bir sonu almak zere kullanld kanaatim bydke, 'tesadfi cinayet' teorime olan inancm da zayflyor. Gerilimi biraz daha devam ettirirlerse, bunu yapanlarn cinayetten de sorumlu olmalar gerek tiini dnmeye balayacam" demekten kendini alamyordu. Komplo teorilerine deinen Kvan, szlerini,"Bildiim u: Hepimizi kukucu, vesveseli, komplolara inanan birer 'hasta' haline getirmeye alanlar var. Dn, hemen her gazetede, daha balnda 'komplo' szcn kullanan bir veya birden fazla makale vard. "Komplo yok" demek iin yazlm olsalar bile, yazanlarn zihninde, "Acaba komplo mu?" sorusunun yatt o yazlardan o kadar belli ki... Ne yaparsak yapalm, akl salmz korumamz art 'diyerek bitiriyordu. *

*(2.Eyll 2001. Yeni afak)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 161

BLM XVIII

Pnar bilinen kadn Suna'yd Cinayet gn Yener Yermez ile birlikte olduu gerekesiyle g zaltna alnan Pnar Konukan ve 3 kadn arkada iin alnan ek drt gnlk gzalt sresi de bitmiti. Ek sre iin gsterilen gerek e, Pnar Konukan'n hap alamad iin srekli krize girmesiydi. Bu nedenle salkl bir ifade alnamyordu. Konukan elikili ifa deler veriyordu. Bazen Yermez'i tandn sylyor, bazen tanm yorum diyor. Cinayet gn Yermez ile birlikte olduunu, mezarlk ta seviirken Garih'in stlerine geldiini, kan tartmada Yermez'in bakla saldrp Garih'i ldrdn iddia ediyordu. Pnar, olay srasnda Yener'in Garih'e saldrdn kendisinin korkup ka tn belirtiyordu. Polisin en fazla rabet ettii senaryo da bu ol du. Buna gre Garih, Kk Hseyin Efendi'nin mezarnn yann da sevien iki kiiye mdahale etti ve kan tartmada Yermez ta rafndan ldrld. Bu senaryo aklaryafkn grnyordu. Pnar Konukan ile gzaltndaki teki kadnlardan alnan kan rnekleri nin, Adli Tp Kurumu' nca yaplan incelemesinde olay yerindeki kan rnei ile uyumad belirlendi. Ortada ifade vard, ancak bu nu destekleyen herhangi bir delil yoktu. Pnar Konukan ve 4 ka dn arkada 3 Eyll'de Eyp Cumhuriyet Basavcl"na sevk edildi. Adliye'ye getirilen 4 kadn serbest brakld. Eyp Adliye-

/ 62 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 163

si'nden ilk kan, Suna Tadelen oldu. Gazeteciler Tadelen'i Pnar Konukan olarak biliyordu. Basnda yaynlanan ve Pnar Konu kan'a ait olduu belirtilen fotoraftaki kadn aslnda Tadelen'di. Polis nezaretinde dar kan Suna Tadelen, basn mensuplarnn youn ilgisiyle karlanca, "Ben Suna'ym Suna. Benim olayla il gim yok. Ne olur beni brakn" diyerek alamaya balad. Kamera manlar arasnda Suna'y canl yayna karmak iin adeta birbirle rini ezdiler. Pnar Konukan'in ise Adliye'ye getirilen kadnlar ara snda olmad, aksine hakknda 3 gnlk yeni bir ek gzetim s resi alnd da ortaya kyordu. Btn bu gelimeler Yener Yer mez'in ok ksa sre iinde yakalanaca eklinde yorumland. Yermez'in yakalanmas halinde apraz sorguya tutmak amacyla, Pnar Konukan'n gzetim sresi uzatlmt. Gerekten de bir gn sonra Yener Yermez yakaland. Yermez Kayseri'de yakaland 4 Eyll gn ileri Bakan Rt Kazm Ycelen, iadam zeyir Garih"in ldrlmesi olayna ilikin aranan firari er Yener Yermez"in Kayseri" de yakalandn aklad.Ycelen, Sivas'ta yapt aklamada, "Bir haftadr aranan zanl Yener Yermez" in Kayserimde yakalandn gvenlik glerimiz haber verdiler. Ge rekli kontrolleri yapacaz, gerekli ifadeleri aldktan sonra geni bir aklama yapacaz ancak, bugn deil" diyordu. Yermez, Kay seri giriinde Boazkpr Ky yaknlarndaki polis kontrol nok tasnda yakaland. Bir otobs iinde yakalanan Yermez"in zerin den kendi adna dzenlenmi kimlik kt bildirildi. Yermez ade ta teslim olmutu. Yener Yermez" in Kayseri Emniyet Mdrl" nde verdii ilk ifadesinde, Garih"i para iin ldrdn itiraf ediyor, ancak bu s rada yannda herhangi bir hayat kadnnn bulunmadn sylyor du. "Gzaltna alnan kadnlarla nceden ilikiye girmitim. Ama olay gn yanmda bir kadn yoktu" dedii de basna yansyordu. Yermez, Garih'i ldrd ba, olay yerine yakn bir mezara at tn da itiraf ediyordu. Olay yeri ve evresinin dedektrlerle aran masna ramen bulunamayan bak, Yermez'in yer gstermesi ze-

rine ortaya kyordu. Ban bulunduu mezar da Kk Hseyin Efendi'nin mritlerinden olduu mezar tandaki iirden anlalan bir kiiye aitti. Cinayet yerine ok yaknd mezar. Bak mezarda topraa g mlm olarak bulunuyordu. Bak, hemen kriminal laboratuvarna gnderildi. lk incelemede bak zerinde kan ve parmak izine rastlanma d. Bakta Garih'a ait kan izi ikinci kez yaplan incelemede bulun du. "Dua ederken bakladm" adam zeyir Garih cinayetiyle ilgili olarak yakalanan zanl Yener Yermez, stanbul Emniyet Mdrl"nde verdii ifadede zeyir Garih"i tanmadn ve kim olduunu bilmediini belirte rek, ""Olay gn zerimde 2 milyonum vard. Telefon kart iin 150 bin lira eksikti. Evi arayacaktm. Aadan cafetaryaya doru yrmeye baladm. Garih'in ocuklara para verdiini grdm. Ta kip ettim. Para istedim. Bana "Utanmyor musun, koskoca adam sn. Git al" deyince sinirlenerek Eyp Meydan" na indim. lem lerimi yaptm bankann yanndaki baky tanyordum. Bak fiyatn sordum. 1 milyon lira olduunu renince bir tane satn al dm ve mezarla dndm. Mezarlkta Kk Hseyin Efendi"nin mezarnn yannda tekrar karlatm adama ba gstererek tekrar para istedim. Aramzda biraz mesafe vard. "Beni bununla m korkutacan sanyorsun?" dedi. Arkasn dnd, herhalde dua ediyordu. Arkadan bir tane salladm. Parmaklklara tutundu. Tele fonu dt. Aldm. Czdann kard. inden para aldm. 50, 100, 200 milyon, daha fazlayd. Sonra bir ka adm attktan sonra imdat diye bard. Dndm. Geliigzel salladm. Yere dt. Bir ka metre gittikten sonra ba bir mezara sapladm" diyordu. Yermez cinayetten sonra Karakye gidip Garih'in cep telefonunun kapa n deitiriyor, sim kartn da karp atyor. Akam st birliine teslim oluyor. Klaya girerken grevli astsubay telefona el koyu yor. Polisi Yermez'e gtren yol byle alyor. Pazartesi gn "iz ne kacam" diyerek telefonu geri alp, bir arkasna 20 milyon li raya satyor. Ayn gece yakalanacan anlaynca firar diyor. Yer mez, cinayetten sonra yaklak 6 gn Zincirlikuyu daki bir kpr

164/Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 165

altnda saklanyor. Eskiehire, oradan Ankara'ya geiyor, yakalan d gn Kayseri otobsne binerek memleketine doru yola k yor. Kayseriye yakn bir yerde polis tarafndan yakalanyor. Daha nce Garih'in vcudundaki bak yaralarnn ounun ift tarafl bak darbeleriyle olutuu iddia edilmiti. Yermez ismi ortaya knca cinayetin kasatura ile ilenmi olabilecei de tartld. Oysa Yermez'in ifadesinde cinayet aleti plastik sapl bir meyve ba olarak yer ald. Pnar, mezarlkta sevimem dedi stanbul DGM'ye karlan ve 13 yandan beri hayat kadn olarak yaamn srdrdn belirten Pnar Konukan, polisteki ifadesini reddederek, Garih'i ve zanl Yermez'i daha nce hi gr mediini syledi. DGM'de iki saatlik ifadesinin ardndan serbest braklan Konukan, poliste daha nce verdii "Yener Yermez ile mezarlkta seviiyorduk, iadam kar knca Yener ldrd" ek lindeki ifadelerinin bask altnda alndn iddia ederek, "Otopark Ayhan' Eyp'ten tanrm. Televizyonda ifade vermi. Onun ze rine bizi akam kz arkadalarmla kafeden aldlar. Bana bir resim gsterdiler. Sen de cinayet srasnda oradaydn, grdn dediler. Ben orada deilim deyince stme geldiler. ki tokat attlar, zorla ifade imzalattlar. Benim olayla hi ilgim yok.Garih'i televizyonda grdm. Tanmam. O adamn nerede ldn bilen polisler, beni gtrp demir parmaklkl yerde oturttular. Ben mezarlkta sevi mem, byle bir ey kimsenin bana gelmesin" eklinde konutuu basna yansd. zeyir Garih cinayeti soruturmasn tamamlayan polis, 7 gn dr sorgulanan katil zanls Yener Yermez'i stanbul Devlet Gven lik Mahkemesi'ne karmaya hazrlanrken, Garih'in orta shak Alaton'un bilgisine de bavuruldu. Alaton'un Milliyet'e verdii r portajda; Garih'in dul bir kadnn oluna yardm iin ondan 10 bin dolar para aldn sylemesi zerine, Garih'in hangi dul kadnn oluna ne kadar ve ne iin yardm ettiini ve bu olayn cinayetle balantsn soruturmaya baland. Bilgisine bavurulan Alaton'un dul kadnn ismini polise verdii, ancak, dul kadna yar dm olaynn cinayetin seyrini deitirecek bir nokta olmad belirtiliyordu.

Cinayette rgt yok adam zeyir Garih'in katil zanls olarak gzlem altna alnan Yener Yermez, polisteki ilemleri tamamlanarak stanbul DGM Cumhuriyet Basavcl'na sevk edildi. Yermez'in DGM'ye sevkedilmesi Garih Cinayeti'nin organize bir ekilde gerekle tirildii eklindeki kukularn glendiriyordu. Ancak, DGM'de yaplan sorgusunda Yermez'in rgt balants saptanamyordu. Yermez'i sorgulayan stanbul DGM Cumhuriyet Savcs Bekir Raif Aldemir, dosya iin "grevsizlik karar" verdi. Savc Aldemir, Yermez'i, '"Gasp amacyla adam ldrmek" suundan tutuklan mas iin Eyp Adliyesi'ne gnderdi. Yermez Eyp 2. Sulh Ceza tarafndan tutuklanan Yermez, er olduu iin askeri hapishaneye gnderildi. Yermez'in tutukland gn Amerika'da dnyay sarsan olaylar gerekleiyor, New York ve Washington'da Dnya Ticaret Merkezi ve Pentagon'a yaplan uakl saldrlarda 6 bin kadar in san lyordu. Garih Cinayeti de 11 Eyll Olaylar'nn ardndan unutuluyor du. 25 Eyll tarihli gazetelerde Yener Yermez hakknda, Pnar Konukan'n ifadesine dayanlarak hazrlanan iddianameye gre gasp suundan 20 yl ar hapis, adam ldrmekten ise idam cezas istendii belirtiliyordu. Oysa Konukan, mahkemede Yener Yer mez'i tanmadn ve onunla cinayet gn birlikte olmadn id dia etmiti.

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)/ 767

BLM XIX

Yener'in donundan 450 dolar kt Bu arada baka bir gelime daha oldu. Bursal bir i adam da ha nce urad silahl bir saldrnn failinin Yener Yermez oldu unu, basnda kan fotoraflarndan tehis ettiini ileri srd. Yer mez iddiay reddediyordu. Bursal iadamnn iddias da polis tara fndan ciddiye alnmyordu. Ancak Yermez'in szkonusu silahl saldr srasnda birliinden izinli olduu iddia edilince olayn ek li deiiyor, Yermez'in mafya tetikiliinden yarglanaca gnde me geliyordu. Yermez ile ilgili bir dier gelime de Milliyet'ten Tuncay zkan tarafndan gndeme getirildi. Bandan beri Garih Cinayeti'nin bireysel ve adli nitelikli olmad kukusunu dile ge tiren zkan, Yermez'in askeri hapishanedeki hcresine konulmas srasnda zerinden 450 dolar ktn yazyordu 18 Ekim tarihli yazsnda. zkan, "Bu katil Yener Yermez. zeyir Garih'in katili. Para iin iledii cinayet ve sonrasndaki fukaralk nutuklar. Yermez polis tarafndan yakalanp, sorgulanp, askere teslim edilince bir denbire zengin olduu ortaya kyor. Asker hcresine koymadan nce Yermez'i aryor. Aramada Yermez'in donunu da kartmas syleniyor. Ama o buna kar direniyor. Diren artnca arada tart ma kyor. Tabii Yermez donunu vermek zorunda kalyor. Ve Yer-

/68 /'Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 169

mez'in donunun lastiklerine sarlm bir ekilde 450 dolar buluyor lar. Bu 450 dolar 2 milyon lira iin Garih'i ldren Yermez asn dan bir servet olsa gerek..yi de bu para Garih cinayetinin zanls nn donuna gkten inmedi ya. Birileri bu paray Yermez'e verdi. Neden dersiniz? Yermez'in donundaki parann esrar ne? Daha dorusu Yermez'in esrar ne? Ortaya kan deliller gsteriyor ki Yermez mafya tarafndan da kullanlm olabilir. Ama nedense bu cinayette bu balantya hi baklmyor" diyordu. Dolar dona nasl girdi? zkan, Yermez'in bu paray daysnn verdiini sylediini, oysa yapt aratrmada Yermez'in Kayseri'de days ile hi griitlmediini belirtiyordu. Yermez'in stanbul'a getirildiinde eski donunun yenisiyle deitirildiini de kaydeden zkan, "yi de bu para nasl ve nereden gelmi Yermez'in donuna. imdi bu sorunun yantn bulmak nemli. Ama ondan da nemlisi savclarn artk Yermez ve Garih cinayetine, mafya ilikileri asndan da bakmak gerektiini grmeleri. Bu olmazsa aratrmada kan her ey bir spriz olarak dosyada kalacak ve cinayetin zerindeki sis perdesi kalkmayacak. Yermez'den kan 450 dolarn onun donuna nasl girdiini zemezsek, cinayeti zdk deme durumumuz var m dr" demekten kendisini alamyordu. Yermez'in paray daysnn verdiini sylemesi zerine Kayseri'deki daysnn ifadesine ba vurulduunu, daynn bu iddiay, "deil 450 dolar 450 bin lira ve recek durumum yok" diyerek reddettiini de yine zkan'n ke sinde reniyorduk. Tuncay zkan'n haber mdr olduu Kanal D Televizyonu'nda bir baka iddia daha gndeme getirildi. zeyir Garih Cina yeti ile ilgili bir haber programnda Yermez'in polisteki videolu sorgusu gsterildi. Ayrca Garih Cinayeti'nin tek grg tan oldu unu syleyen biri tarafndan yazld iddia edilen bir mektup aklanyordu. shak Alaton'a gnderildii ifade edilen mektubu Kanal-D ele geirmiti. 9 Ekim 2001 gn Kanal-D zel Haber Program'nda akla nan mektuptaki iddialara gre Garih'in ldren Yener Yermez de ildi. Buna gre cinayet gn Yermez'in yannda biri kadn iki ki i daha vard. Yermez haplanm durumdayd. Cinayeti dierleri i-

liyor. Kadn, Garih'in parasn ve telefonunu alp Yermez'in eline tututuruyor. Grg tan, uzak mesafeden tabancasyla faillere ate ettiini, kadnn yaralandn sandn, faillerin daha sonra yabanc plakal bir arabaya binip hzla uzaklatklarn iddia edi yordu. Garih'i MOSSAD m ldrd? Ulusal Kanal ve Aydnlk gazetesinin gndeme getirdii iddi alara gre Garih, srail devleti iindeki "ahinler" ve "Gvercin ler" arasndaki atma nedeniyle ldrld. Garih, srail Babaka n Ariel aron'n sertlik yanls blge politikalarna kar etkili bir muhalefet balatt iin hedef seildi. Ulusal Kanal ve Aydnlk, Milli Gvenlik Kurulu'na yakn kaynaklardan kendilerine ulat n iddia ettikleri bilgiler ise yleydi: "zeyir Garih, Trkiye'nin mason generali. Sadece Trkiye'deki deil, blgedeki 1 numaral adam. aron'dan ve dierlerinden stte. Garih, blgedeki en kritik teorisyen. zeyir Garih, devletler dzeyindedir. MGK'ya yakn kaynaklar, zeyir Garih'in Nesim Malki'yle yaplan operasyonlar konusunda MOSSAD'a kar ktn da ekliyorlar. Bu kaynakla ra gre, Garih'in bu operasyonlara kar kma nedeni de Trkiyesrail ilikilerinin uzun vadede zarar greceini dnmesi. Ulusal Kanal'a bilgi veren uzmanlar, bu trden operasyonlara kar kt iin de zeyir Garih'in izgisinden MOSSAD'n iinde ikayet i olanlar bulunduunu belirtiyorlar." 2 Eyll 2000 tarihli Aydnhk'ta "Garih'i MOSSAD ldrd" balkl yazda Garih'in ernomirdim dneminden beri Gazprom'la ve Rusya'yla ok yakn ilikileri olduu, srail'in bu iliki den ok rahatszlk duyduu iddia ediliyordu. Aydnlk tarafndan gndeme getirilen baka bir iddia da srail'in dnyamn eitli yer lerindeki zengin yahudi i adamlarndan vergi toplad, aron ik tidara geldikten sonra sava hazrl bahanesiyle vergi miktarnn ykseltildiini, Garih'in ise buna kar kt eklindeydi. kiilik MOSSAD timi Aydnlk, Sakarya niversitesi retim yesi Yrd. Do. Emin Grses'in aklamalarna da yer veriyordu. Grses, MOSSAD'n yahudi iadamlarna koruma yaptn ifade ederek, "Btn yahu-

7 70 / Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 171

di iadamlar srail'e vergi verirler. Bu ok bilinen bir iliki. Koru ma, yanna iki adam vermek olarak anlalmamal. MOSSAD, ilgi li lkedeki bata istihbarat rgt ve medyadaki kaynaklaryla ko ruma emberine alr. MOSSAD tarafndan korunduunun bilinme si bile yeterince caydrcdr" diyordu. Aydnlk, Rus istihbarat Dimitar Rugudin tarafndan gndeme getirilen "Garih'i MOSSAD ldrd' eklinde yorum yapmasna dayanak olduu sylenen MOSSAD'a ait bir kasette, "zeyir Bey'in bana bir i gelirse bu bizden uzaklat iin gelir" ibarelerine de yer veriyordu. Aydn lk, ididalara yer vermekle kalmyor, bir de zel aratrma yapyor du. Aydnlk'n aratrmas yleydi: "Cinayet MOSSAD'n yne timinde kiilik bir tim tarafndan gerekletirildi. Timin dnda gzcler de Eyp'te ve mezarlk evresinde yerlerini aldlar. Garih'in 25 Austos Cumartesi gn cep telefonundan bir MOSSAD yetkilisiyle sabah saatlerinde grme yapt ne srlyor. Garihin telefonunu bu grmeden sonra kapad belirtiliyor. len Bulgaristan Babakan Yardmcs Nikolay Vassilevle saat 11-12 arasnda Alarko merkezinde grt. Daha sonra eve gitti, zerini deitirdi ve Eyp Mezarlna doru yola kt. Arabasn Eyp Otopark'na brakt. Mezarla girdikten sonra Kk Hseyin Efendi'nin mezarnn yannda ldrld. Garih ilk bak darbesini karn boluuna, gsne ve sa kulak memesinin altndan ahdamarna ald. Garih planl ve profesyonelce ldrld. Faillerin bir sa teli bile bulunamad" Oysa Garih'in Nikolay Vassilev ile grt esnadaki kyafe ti ile ldrld sradaki kyafetleri aynyd. Ama yorumlar kar kt. Rugudin neler dedi? Ulusal Kanal'n 5 Eyll gn verdii haberde ilgin bir iddiaya daha yer verildi. Haberde, Yermez'in yakaland gn, Bulgaris tan'n Trkiye snrna ok yakn olan Svilengrad'da Rus Gizli Ser visi 'nden birinin ldrld belirtildi. Kurban, Rus gazetelerinde Garih'in MOSSAD tarafndan ldrldn iddia eden kiiydi. Ulusal Kanal bu gelimeyi, Garih cinayetiyle ilgili polisin btn iddialarn ve senaryoyu kkten deitirebilecek nitelikte olduu belirtiliyordu.

ldrlen Rigudin'in son yazs: Garih'i MOSSAD ldrtt Rigudin, Rus Trud gazetesinin 28 Austos Sal gnk saysn da MOSSAD'n CIA'ya rapor gibi bir kaset hazrladn, kasette "Garih'in bana bir ey gelirse, bizden uzaklat iin gelir" sz leri kaytlyd. Rigudin, bu szlerden hareketle, Garih cinayetinde Mossad parman aka yazmt.. Rigudin, 28 Austos'ta bunla r yazd. 8 gn sonra, 4 Eyll'de de, Trkiye snrnnn hemen bitiiindeki Svilengrad kentinde ldrlm olarak bulundu. Rigu din'in lm, Rusyann nl gazetelerinden zvestiya'nn internet sitesinde, fla haber olarak duyuruldu. Haberin bal "Rus komi ser, srail kurban m?" MOSSAD' sulayan ajan ldrld Aydnlk'n verdii bilgilere gre Dimitar Rigudin Rus vatan da. MOSSAD uzman olarak nitelenen Rigudin de Musevi asll bir istihbarat. Rus Gizli Servisi FSR iin alyor. Venezuela'da, Gney Afrika'da, Yunanistan'da, ve son olarak Bulgaristan'da g revli olarak bulunuyor. Rigudin, bir sre Trkiye'de de grev ya pyor.. Rigudin son dnemde Bulgaristan'n Karadeniz kysndaki Varna kentinde yayordu. Rigudin'in, ok yakn mesafeden ate lenen bir silahla ldrld belirtiliyor. Rigudin, Svilengrad'da ldrlyor, cesedi daha sonra Varna'ya gtrlp kald evin nne atlyor. Bu ldrme biimi iin, "meydan okuma" yorumu yaplyor. Ve arpc bir iddia daha. Garih cinayetinde Rus Trud ga zetesine yazd yazda, Mossad parmana dikkat eken ve 4 Eyll'de Bulgaristan'da ldrlm olarak bulunan Rus Musevisinin asl kimlii de belli deil. ddialara gre, Dimitar Rigudin, takma bir isim. Rigudin, baka isimler de kullanyor. Ulusal Kanal'in tesbit ettii isimleri yle: Alexi Katale, Mihail Liguev ve Oleg Triguin. Zaten, Trud gazetesinde Garih cinayetini MOSSAD'n ile diine dair haberi Oleg Triguin imzasyla yazd, daha sonra Dimi tar Rigudin imzasyla da yorum yapt. Ayn iddia daha ayrntl ola rak Aydnlk gazetesinde yer ald. 9 Eyll 2001 tarihli Aydnlk'ta "Garih'i MOSSAD ldrd diyen Rus istihbarat ldrld" ba lkl yazda, Dimitar Rgidin'in gerek adnn Vasili Siguryev ol duu belirtildi. 1942 doumlu olduu belirtilen Sigurycv'in KGB

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 173 172/Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

kamplarnda yetitii kaydedildi. Aydnlk, MOSSAD uzman Siguryev'in Trkiye'de Ahmet Furkan ismiyle bilindiini, Rusa, branice, Bulgarca, ngilizce ve spanyolca'nn yan sra Trke, Farsa, Arapa ve Arnavuta biliyor. Aydnlk'ta yer alan bir dier arpc iddia da Siguryev, kod ismiyle Ahmet Furkan, Cumartesi zeyir Garih ile Bulgaristan Babakan Yardmcs ve Ekonomi Ba kan Nikolay Vassilev grmesi iin araclk eden kiiydi. Aydnlk'ta yer alan bir dier iddia da Dimitar Rugidin (Ahmet Furkan, Vasili Siguryev, Oleg Triguin) 25 Austos'ta Bulgaristan Ekonomi Bakan'nn Bakanl'nda Trkiye'ye gelen heyetteydi. Aydnlk'a gre Rugudin, farkl bir isimle heyete dahil edildi. Aydnlk'n kafalar kartran iddialar bunlarla snrl deildi Cinayette Bulgar pastas ilikisi zeyir Garih-Bulgar Heyeti grmesine de yer veren Aydn lk, Bulgaristan'da byk bir ekonomik kavgaya atfta bulunuyor du. Haberin bal "Bulgaristan pastas Alarko'ya kaydrld" idi. Aydlk'n yorumuna gre Mesut Ylmaz, 11 Temmuz 1998'de Bulgaristan' ziyaret etti. Bulgar Babakan van Kostov ile gr t. Bu ziyaretin ardndan Ceylan Holding Heyeti de Sofya'ya gitti. Bulgaristan Elektrik Kurumu ile ihalesiz baraj inaat konusun da anlama yapld. Ceylan Holding'i gnderen Ylmaz'd. Ancak Bulgaristan'da hkmet deiikliinin ardndan Ceylan Holding, Bulgaristan pastasn kaybetti, Ceylan Holding'ten kalan bolukta Alarko harekete geerek pastay ele geirmek iin aba harcamaya balad. Bulgaristan projelerinde Ylmaz destekli Ceylan Holdinge byk bir rakip kt. Ceylan Holding'in ansn kaybetmesini iste meyen Ylmaz, 23 Austos'ta Sofya'da yaplan Levski Sofya-Galatasaray mana gitti. Sofya'da iki gn kald. Bulgaristan Baba kan Yardmcs ve Ekonomi Bakan Nikolay Vassilev'i Trkiye'ye davet etti. Mahmut Ceylanla birlikte Ankara'da Vasilevle resmi bir grme ayarlad. Daha sonra Vasilev pastann dier talibi olan Alarko'da zeyir Garih ile grt. Garih bu grmenin hemen sonrasnda ldrld. "Garih'i MOSSAD ldrd" yorumunu ya pan Rigudin de 4 Eyll'de Bulgaristan'da ldrld. Yorumlar byleydi.

600 milyon dolarlk pasta Aydnlk'n gndeme getirdii Bulgaristan pastas neydi? Cey lan Holding bu pastay nasl kaybetmiti? Geen yl Kasm aynda Bulgaristan Babakan van Kostov, Babakan Blent Ecevit'e gnderdii mektupta Ceylan naat'n lkelerinde stlendii ve mali portresi 600 milyon dolar projeleri baka Trk firmasnn st lenmesini istedi. El konulan Bank Kapital'in sahibi olan Ceylan Holding'in mali yaps konusunda bilgi almak isteyen Bulgar Hkmeti, geen Kasm aynda Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu ile Bankaclk st Kurulu'na bir hafta iinde kendilerine bilgi veril mesi iin bavuruda bulundu. ki lke arasnda Ekonomik ve Tek nik birlii Karma Komitesi 14'nc Dnem Protokol'nn imza treninde Trk Heyeti'ne bakanlk eden Babakan Yardmcs Mesut Ylmaz gazetecilere szkonusu mektubun Ecevit'e iletil diini ve deerlendirildiini syledi. Protokoln imzalanmasndan sonra Bulgar Bakan Evgeniy Tchatchev, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Cumhur Ersmer ve Mesut Ylmaz ile grt. Gr menin konusu Ceylan Holding'ti. Bulgarlar, Ceylan naat'n deitirilmesi konusunda srarlydlar. Bulgarlar, 1998'de im zalanan, 10 ylda 1.5 milyar dolarlk elektrik alm karl n grlen 600 milyon dolarlk hidroelektrik santral ile iki baraj ve otoyol yapmnn Ceylan Holding'e yaptrlmas projelerini uzun sredir askya almlard. Ceylan Holding srail'de de kaybetti Bulgaristan'n, Ceylan naat'n deitirilmesini istedii ve Ceylan Holding'e ait Bank Kapital'in Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu'na devredilmesinden sonra bu isteini tekrar gndeme getir dii belirtiliyor. Ancak konunun Hkmetin ANAP kanad tarafn dan srncemede braktrld iddia ediliyordu. Ceylan Holding'in srail'de ald Ben Gurion Havaalan ihalesi de iptal edilmiti. Ceylan Holding'in yerine havaalan ihalesine ise Gven Sazak'n patronu olduu Yksel naat talip olmutu. Aydnlk'n yorumuna gre Ylmaz, Bulgar heyeti ile Ceylan Holding arasnda bir grme ayarlad. Bulgar heyeti, Alarko Holding Ebakan zeyir Garih ile lmnden iki saat kadar nce grl. Gr-

174 / Carih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 175

mede Bulgaristan'da ticari yatrmlar ele alnd. Nikolay Vassilev, zeyir Garih'in ldrlmesinden sonra Atatrk Havaalan'nda bir aklama yapt. Vassilev, Garih ile yaplan grmenin ok iyi ge tiini ifade etti. Yener Yermez'in yakaland gn, "Garih'i MOSSAD ldr d" yorumunu yapan Dimitar Rugudin Bulgaristan'da ldrld. Kaderin garip cilvesiyle Garih'in katil zanls Yener Yermez'in yakaland gn polis, Ceylan Holding'e operasyon dzenledi. stanbul DGM Basavclnn 27Ekim 2000 gn el konu larak TMSF'ye devredilen Bank Kapital'in iini 'back to back' yntemiyle boalttklar gerekesiyle yrtt soruturmada, ban kann Ynetim Kurulu eski Bakan Mahmut Ceylan'n da aralarnda bulunduu 15 kiiyi gzaltna alnd. Mahmut Ceylan ve bankann iki yneticisi stanbul 4. No'lu DGM'de tutuklanarak Kartal Cezaevi'ne gnderildi.

BLM XX

Kaynak'tan ok yorumlar Garih Cinayeti'nde MOSSAD parma arayan sadece Aydn lk deildi. MT eski daire bakanlarndan Mahir Kaynak da byle dnyordu. Gerek katilin Yener Yermez olduuna ihti mal vermediini belirten Kaynak'a gre, esas katil oktan yurt dna kmt. Garih'in ldrlmesinin basit bir cinayet oldu unu dnmediini belirten Kaynak, "Museviler iindeki sra il yanls grup ile bar yanls grup arasndaki atmada Garih nemli bir figrd. Bar yanls grubun iinden sadece i dn yasnda deil, siyasi arl da olan Garih'i bu yzden hedef setiler. Bu sayede srail'in politikalarna destek vermeyen Ga rih'in lmyle, hem srail antipatisi nemli lde krld hem* de srail yanls grup nemli bir tasfiye gerekletirdi" eklinde konuuyordu gazetelere. Yeni afak'ta polisiye roman yazar Osman Aysu ile birlikte Mustafa Karaaliolu'nun sorularn ce vaplayan Mahir Kaynak, "Ben bandan beri olayn bir siyasi ci nayet olduunu ve bunun da bir adi cinayet ss ile rtlecei ni dndm. rtmek iin nasl senaryo yazlacak diye de bek liyordum. rtbas senaryosunun ok iyi hazrlanmad da gr nyor" eklinde konuuyordu.

176/Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi) / 177

Yerrnez'in firarisi bir senaryo mu?! Yener Yermez'in sadece rtme operasyonunda kullanldn, cinayette rolnn olmadn dndn ifade eden Mahir Kay nak, "Bunu belirli bir menfaat karlnda stlenmi olabilir. Kal d ki u anda kontrol altnda ve zgr konuabilecei bir ortama ka vuma ihtimali senelerce gzkmyor" diyordu. Kaynak, Yer mez'in birliinden firar etmediini, alkonulduunu iddia ediyor, "Yermez'i alkoyanlar, olay renmek isteyen 'yerli' bir gruptur. Konuturup gerei anladlar ve kar tarafa bir mesaj verircesine 'paketi gnderiyoruz, aln' diyerek Kayseri'ye gnderdiler" ibare lerine yer veriyordu. "Yener Yermez tespit edilir edilmez normal olann polisin onu klada teslim almasdr. Ama olmad ve 10 gn bir yerlere gitti. Bunu 10 gn alkoyan aslnda bu olay renmek isteyen ieriden bir gruptur. Orada, Yermez'i kullananlar tuzaa dtler. Birey dikkatimi ekti. Bir komutan, 'Olay henz belli deil. 13 yanda bir ocuu da sylediniz bo kt. Yermez'i de sorgulayn bakalm ne kacak' dedi" diyen Kaynak, "Akam saat 7,5'ta almaya gidiyorlar cevap geceyans geliyor, 'kat' diyorlar.. Bir insana birey bildiinizi sylediiniz zaman zlr. Bir grup, muhtemelen Trkiye ile ilgili bir grup Yener Yermez'i sorgulad ve olay rendi. Ama yapacak bir ey yok. Yapanlar yapmtr ve za ten cinayeti ileyenler gitmitir. Hatta, cinayetin kim tarafndan i letildiini bile tamamen renememi olabilirler. nk, Yermez de kim tarafndan kullanldn bilmiyor olabilir" eklinde konu uyordu. Karaaliolu'nun, " Yener'i bu srede ellerinde tutanlar ci nayeti iletenler olamaz m?" sorusuna ise Kaynak, yle cevap ve riyordu: "Hayr bu ok tehlikeli olurdu. Hemen teslim olmas gere kirdi. Yakalanaca da baz yerlere sylenmi. Bu, onu sorgulayan larn kar tarafa mesaj: Brakyoruz, paketi aln!" zeyir Garih'in mezarlkta iki kiinin sevimesine mdahale etmeyeceini belirten Kaynak, "Bu onun iin ok aykr birey de il. Ayrca, 12 gn sonra bulunduu sylenen bak oraya cinayet ten sonra konmu gibi grnyor" diyordu. Garih, srail'in nnde engeldi! Cinayetin bir siyasi rgt tarafndan ilendiini yineleyen Kay nak, Trk-srail ilikilerine atfta bulunarak unlar sylyordu:

"srail'in Ortadou'daki varl herkes tarafndan Amerika'nn desteine bal grlyor. Trkiye ile ilikiler srail asndan varhk-yokluk nedenidir. Bu iliki iki biimde olabilir. Birincisi srail ile Trkiye devletlerinin yaknlk iinde olmas. kincisi ise, dev letlerden bamsz olarak Yahudilerle Trklerin yaknl ve dost luu. Garih, Trk-Yahudi halklarnn dostluunu ve yaknlamas n istiyordu. Anladm kadaryla srail'in geleceinden de pek umutlu deildi. Somut bir delilim var. Diyor ki, sraillilere: 'Ma navgat suyunu ne yapacaksnz! Siz GAP'a gelin'. Garih'in mode line gre Yahudiler Trk devletinin ierisinde tpk Osmanl'da ol duu gibi yaamaldr ve bu Yahudilerin gelecei iin daha emni yetlidir. Amerikal Yahudiler de 'Biz o llere gidip ne yapacaz! Amerika gibi ok byk bir gcn manivelas elimizde, bunu niye brakalm' diyorlar. te bu, srail devleti ile ciddi bir ayrmaya te kabl ediyor. Bu fikrin galip gelmesi srail devleti iin iyi bir ey deil" diyordu. 28 ubat srecnde baz generallerin slam bastrmak ve Yahudi ibirliini gelitirmek istediklerine dikkat eken Kaynak," Gl bir srail, gl bir Trkiye. Ama, slami akmla r bastrmak. Buna kar model de diyor ki: 'Bunu bastramazsmz. Yapmanz gereken, slamla Yahudilii bartrmaktr'. Garih'in de yapt buydu. slamla Yahudilii bartrmak, yaknlatrmak. Ta bii bu siyasi bir yaknlktr. teki dostluklar, ilikileri buna yne likti.". zeyir Garih'in Trkiye Yahudilii asndan nemli, dn ya Yahudilii asndan da anlaml bir adam olduuna dikkat eken Mahir Kaynak, "Bu pozisyonu itibariyle gl bir srail devletinin nndeki engel gibi duruyordu. Onun iin bertaraf edilmesi ok anlamldr. Ondan sonra da gl srail tezini destekleyen politika retirseniz, bu ciddi bir deiikliktir" eklinde konuuyordu. * lm daha ok konuulacak 25 Austos Cumartesi gn mslman bir din bynn me zar banda ldrlen zeyir Garih srad bir musevi iadamy d. 72 yllk hayatna ok eyler sdrd. Mason'du, Lolaryand. Dnya Yahudi Lobisi'nin nemli isimlerinden biriydi. Kendi ifade*(10 Eyll 2001. Yeni afak)

178/Garih (Srad Bir Musevi'nin Portresi)

siyle muhafazakar ve Allah'a inanan bir m'mindi. Dindar bir Mu sevi olmadn, sinagoga gitmediini ifade eden Garih, Yahudiler iin kutsal bir gn saylan abat'ta(Kutsal Cumartesi) i grme si yapyor, arabaya biniyor, stelik bir Naki eyhi'ni ziyaret edi yordu. Oysa srail'de dindar Yahudilerin oturduu semtlerde cumarte si gnleri hareket halindeki aralar tal saldrlara uruyordu. Ki taplarnn ounu dindar mslmanlara ait yaynevinde bastran zeyir Garih, bu evreyle yakn ilikisi olan bir Musevi'ydi. Babasnn yakn dostu, hatta eyhi olduu iddia edilen Kk Hseyin Efendi'yi ryasnda gren Garih, 25 Austos'ta lmne neden olacak bir ziyarete doru adm adm gittiinin elbette farkn da deildi. Mezarn yaptrd Kk Hseyin Efendi'nin mezarnn banda kendi dilince dua edip i hesaplamasn yaar ken ldrleceini dnm olsa bile, korumasz olarak ziyaret lerini srdrd. lmyle kendi srr kadar pek ok srr da gnsna kard. zeyir Garih'in ilgin lmn Fatih ekirge'nin son derece anlaml ve son derece hazin cmleleriyle bitirmek en dorusu ola cak: "Bir Musevi olarak zeyir Garih, bir Mslman mezarlnda son nefesini verirken acaba ne dnmtr? Son duasn edebil mi midir? Kan boaldka direncini yitirdii, evresindeki btn nesnelerin buuland bir anda hemen yannda ykselen o mezar tana bakabilmi midir? Baktysa ne grmtr? Grdyse, giderek uzaklat bu dnyann byle bir lm bahesinde son bulduuna tank olabilmi midir? Onu ldrenin gzlerinin iine bakabilmi midir? Ucuz, zavall serseri bir ban, vcudunu delik deik ettikten sonra panik iinde oradan uzaklamasn izleyebil mi midir? zeyir Garih, kendi kaderiyle yz yze gelip, bir Musevi olarak yaad dnyay neden bir Mslman mezarln dan terk ettiini sorabilmi midir? Ve kim bilir hangi dualarn, tv belerin, huzur dolu saatlerin ya da ac yakarmalarn eiinden Eyp Sultan bahesine gemitir. Basit bir rastlant mdr bu lm? Yok sa btn yollarn bittii bir son eik mi?"