ZAVNOBiH NEDOVRENA ISTORIJA BOSNE I HERCEGOVINE Enver Redi

UVOD U svojoj hiljadugodinjoj opstojnosti BiH je imala vie datuma koji su predstavljali vododjelnicu za njenu egzistenciju. Nepodijeljeno je miljenje da je u toj niski zlatnih datuma i Prvo zasjedanje Zemaljskog antifaistikog vijea narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine, odrano 25/26. novembra 1943. u bosanskom gradiu Varcar Vakufu Mrkonji Gradu. U njegovom temeljnom dokumentu REZOLUCIJA ZAVNOBiH-a, od 26. novembra 1943., nalaze se odredbe koje su imale dalekosean znaaj za BiH. Prije svega, objavljena je dravnost BiH, ime e se otvoriti put naim narodima da urede svoju zemlju onako kako to odgovara njihovoj volji i interesima. Nedvosmisleno je jedno: da nema povratka na staro, te da su razdori na ovom tlu uglavnom sa strane. U tom kontekstu u Rezoluciji (taka 2), istie se da narodi Bosne i Hercegovine ne ele vie povratak starog stanja koje je i dovelo do nae nesree (....) Razdor i mrnju medu naim narodima unosili su tuini u nau zemlju... REZOLUCIJA je podstrek da narodi BiH stvaraju u zajednici sa ostalim narodima Jugoslavije novu demokratsku federativnu Jugoslaviju slobodnih i ravnopravnih naroda, u kojoj e biti zajamena puna ravnopravnost svim njenim narodima. Posebno je akcentirano da ovo politiko predstavnitvo bude mjesto gdje e biti osigurana puna ravnopravnost i jednakost svih Srba, Muslimana i Hrvata. Drugi dokument ZAVNOBiH-a Deklaracija o pravima graana Bosne i Hercegovine zajamuje prava graana, koja su na nivou dananjih evropskih standarda. To su, prevashodno, ravnopravnost naroda, sloboda vjeroispovijesti i savjesti, kao i ravnopravnost svih vjeroispovijesti, sloboda zbora, dogovora, udruivanja i tampe, lina i imovinska sigurnost graana, kao i sloboda privatne inicijative u privrednom ivotu. Agresija na nezavisnu, suverenu, meunarodno priznatu dravu, u razdoblju 1991-1995, od strane SRJ, a kasnije i Hrvatske, predstavljala je negaciju ZAV-

364

NOBiH-a i svih njegovih tekovina, koje su se afirmisale u dosadanjoj primjeni njegovih dokumenata. Najkrae reeno, napadnuta je drava BiH, ravnopravnost njenih naroda, sloboda vjere, pravo na slobodno nacionalno izjanjavanje, pravo na samostalnost BiH i dr. To se posebno moe pratiti kroz nekoliko aspekata koji se mogu oznaiti kao korijeni agresije, pri emu se prevashodno misli na velikodravne projekte, krizu socijalizma, tendenciju stvaranja nacionalnih drava na tlu bive Jugoslavije, pojavne oblike nacionalizama i drugih retrogradnih ideologija, neofaizam, itd. 1. VELIKODRAVNI PROJEKTI Velikodravni projekti su aspekt u ijoj sutini se nalaze tenje za teritorijalnim objedinjavanjem grupa, nacija, drava ili dijelova drava u jednu dravu, bez obzira gdje one egzistiraju. Takvi projekti se u biti mogu ostvariti nasilnim putem, negiranjem samostalnosti, suverenosti i teritorijalnog integriteta drava. Naravno, to je popraeno grubim krenjem ljudskih prava i sloboda i uopte meunarodnog prava. U ovom radu e se prezentirati istorijska i aktuelna dimenzija velikodravnih projekata, njihova geneza i mjesto Bosne i Hercegovine u tim projektima. S obzirom na prirodu ovog rada, akcenat e biti na obradi velikodravnih koncepcija Srbije, Hrvatske i Crne Gore. a) Velikosrpski dravni projekat Zaetak velikosrpske dravne koncepcije moe se adekvatno pratiti u sklopu nacionalno-politikog razvitka ove drave, poev od XIX stoljea. U tom kontekstu javljaju se zagovornici potrebe prodora u zemlje izvan paaluka u kojima ive Srbi, pod izgovorom njihovog osloboenja od Turaka. Ustvari, radi se o osvajakim pretenzijama prema drugim narodima. Naime, ve se tada u biti zainje velikosrpska ideja, koja vremenom postaje osnovom cjelokupnog srpskog spoljnopolitikog i nacionalnog programa (boldirao B.M.).1 Iskazana je nakana koja e biti stalno prisutna u velikosrpskoj koncepciji, u smislu ispoljavanja ekspanzionistikih tenji za zatitu Srba u podrujima van Srbije. Ustvari, ne radi se o zatiti da pomenuti narod dosljedno ostvaruje svoja politika prava i slobode, kao i druge demokratske tekovine na tom podruju, i u okviru drugih drava, to bi bilo sasvim normalno. To se nastoji realizovati kroz prisajedinjenje tih teritorija Srbiji, to se ini silom, odnosno povredama meunarodnog prava. U sluaju kada bi i drugi primjenjivali takav recept zatite svojih sunarodnjaka u sferi meunarodnih odnosa, stalno bi se iskazivali konflikti i ratni
1

I. Dautbai, UVODNA RIJE na savjetovanju Genocid u Republici Bosni i Hercegovini 1992., Zbornik radova GENOCID U REPUBLICI BOSNI I HERCEGOVINI 1992., Pravna misao, Sarajevo, maj-avgust, 1992., str. 9.

365

sukobi. Tim vie to su balkanske zemlje naseljene brojnim nacionalnim manjinama, ije primjereno rjeavanje osnovnih ljudskih prava i sloboda zahtijeva demokratski pristup.2 vorna taka velikosrpske koncepcije, kojom se dalje osmiljavala njena sadrina, predstavljao je dokument pod nazivom Naertanije, programski nacrt srpske spoljne politike, iji je autor Ilija Garaanin (1812-1874) jedan od vodeih dravnika tadanje Srbije, ministar vanjskih poslova.3 Osnovni smisao Naertanija je da Srbija postane centar borbe za ruenje Turske i Austrije, to e se iskoristiti za njeno proirenje na susjedne teritorije, sve u cilju stvaranja velike drave pod vodstvom srpske dinastije. U tom pogledu, u Naertaniju je isticano da je Srbija toliko mala da u tom stanju ostati ne sme.4 U tom duhu, autor Naertanija Ilija Garaanin 1867. predlae biskupu trosmajeru, voi Narodne stranke u Hrvatskoj, plan osloboenja hriana od turskog jarma i stvaranje uslova, kako mu je pisao, za sjedinjenje sviju jugoslovenskih plemena u jednu saveznu dravu, kojoj bi se ipak na elu na osnovu svojih zasluga postavila Srbija. U prezentiranom navodu iskazuje se jo jedna bitna osobenost velikosrpskog koncepta stalno pozivanje na zasluge Srbije, koje treba da dadnu legitimnost njenom vodstvu u oslobodilakim akcijama naroda na junoslovenskom tlu. Meutim, u pozadini toga nalazila se namjera za realizaciju ekspanzionistikih tenji, u pravcu ostvarivanja velikodravnih ideja. O ciljevima Naertanija i linosti Ilije Garaanina dosta ilustrativno pie Aleksa ilas u djelu Osporavana zemlja,5 oznaavajui ga kao konzervativnog politiara bizmarkovskih ambicija.6 Po ovom autoru, smisao Garaaninovog djela je da Srbija kao drava treba da stekne punu nezavisnost, a potom treba da se iri. On ne pokazuje mnogo razumijevanja za posebnost i tradiciju ni Srba van Srbije, ni ostalih Junih Slovena.7 Upravo je to bitna osobenost svih velikodravnih ideja: negacija specifinosti, individualnosti i tradicije ostalih naroda, njihova nivelacija, asimilacija ili unitenje. Kroz Naertanije Garaanin se iskazuje kao upadljivo konzervativan dravnik, uvjeren da su hijerarhija i poredak, a ne sloboda tampe i politike partije,
2

Za potvrdu navedene teze moe se navesti Albanija (nacionalne manjine Grci, Makedonci, Crnogorci, Vlasi, Romi), Bugarska (Turci, Romi, Makedonci, Jermeni, Rusi, Grci), Grka (Makedonci i Turci), Rumunija (Maari i Nijemci), Turska (Grci). Takoe, biva Jugoslavija imala je vrlo raznolik sastav nacionalnih manjina, od ega su najbrojniji: Albanci, Bugari, esi, Italijani... U izradi ovog dokumenta pomagale su poljske izbjeglice Adam artoriski i njegov eki saradnik Frantiek Zah. Navedeno prema: D. Jankovi, SRBIJA I STVARANJE JUGOSLAVIJE, Zbornik radova: Politiki ivot Jugoslavije 1914.-1945., sveska III programa Radio Beograda, Beograd, 1973., str. 51. A. ilas, OSPORAVANA ZEMLJA, Knjievne novine, Beograd, 1990. Isto, str. 54. Isto.

5 6 7

366

potrebni jednoj nepismenoj balkanskoj zemlji.8 Ovim svojim djelom Garaanin e odreujue uticati na politiku srpskih politikih partija u Jugoslaviji izmeu dva rata, njegovo izjednaavanje interesa svih Junih Slovena s interesima srpske drave, kao i njegova ideja srpskog i junoslovenskog ujedinjenja, kao tout court proirenje srpske drave bie bez malo opte prihvaeno u Srbiji.9 Drugim rijeima od Garaaninova vremena, ratoborni i agresivni nacionalizam postao je konstantom cjelokupne srpske politike na jugoslovenskim, pa i irim balkanskim prostorima.10 Druga polovina XIX vijeka karakteristina je po tome to je nacionalna politika vladajuih faktora Srbije bila usmjerena na proirenje drave susjednim krajevima pod rastrojenom i oslabelom turskom vlau, najpre srpskim to jest krajevima u kojima su Srbi inili veinu stanovnitva, a potom i drugim susednim oblastima s etniki izmeanim ili i nesrpskim stanovnitvom.11 Takvo stanovite, koje je sutina velikodravne koncepcije, zastupljeno je u punoj mjeri i u programima tadanjih politikih stranaka i vlada u Srbiji. Radikalna stranka, kao najvea stranka u tom periodu u Srbiji, zalae se za kulturno potpomaganje raskomadanih i neosloboenih delova srpstva, za savez balkanskih drava,....12 Kao to se vidi, velikodravna ideja Srbije izlazi sa prostora junoslovenskih naroda ka Balkanu, to e kasnije biti prisutno u brojnim konceptima. Naravno, pri tome se ponovo i na Balkan projiciraju sve osobenosti velikodravnog koncepta iskazanog kroz vodstvo Srba u realizaciji tog koncepta, njihovim zaslugama, potrebi da svi zajedno ive, ugroenosti na drugim podrujima i sl. U kreiranju spoljne politike Srbije najvei udio imala je Staroradikalna stranka na ijem elu je bio Nikola Pai. Sutina te politike je bila u orijentaciji najpre i najvie prema jugu, postavljajui kao cilj proirenje granica Kraljevine Srbije Starom Srbijom (kako se tada redovno nazivala oblast od june granice do ar planine, tj. dananje oblasti Sandak i Kosovo) i Makedonijom.13 U osmiljavanju velikosrpske koncepcije neophodno je navesti program tajnog udruenja Ujedinjenje ili smrt, poznatije kao Crna ruka,14 koje trai ujedinjenje Srpstva, tanije: prisajedinjenje Srbiji gotovo svih jugoslovenskih zemalja Austro-Ugarske.15
8 9 10 11 12 13 14 15

Isto, str. 55. Isto. I. Dautbai, nav. dj., str. 9. D. Jankovi, nav. dj., 51. Isto. Isto, str. 52. Udruenje su osnovali 1911. godine oficiri-zavjerenici, iz majskog prevrata 1903. D. Jankovi, nav. dj., str. 53.

367

U slijedu praenja geneze velikosrpske koncepcije, Balkanski ratovi imaju znaajno mjesto. Srbija je, zajedno sa Bugarskom, Grkom i Crnom Gorom, kroz osloboenje od Turaka vrila preraspodjelu teritorija na Balkanu. Sa rezultatima Prvog balkanskog rata (1912.) nisu bile zadovoljne balkanske zemlje, jer nisu uspjele prema svojim planovima proiriti teritorije na raun drugih, prije svega na makedonska i albanska podruja. Zbog toga e uslijediti Drugi balkanski rat, koji je donio novu podjelu balkanskih teritorija, prikljuujui ih pojedinim nacionalnim dravama. U biti, Balkanski ratovi su imali imperijalistiku, odnosno osvajaku dimenziju za proirenje pojedinih zemalja i realizaciju njihovih velikodravnih aspiracija. U tom kontekstu moe se posmatrati i uee Srbije u ovim ratovima. Nakon Balkanskih ratova, u velikosrpsku koncepciju uvodi se novi momenat stvaranje zajednike drave naroda koji ive na junoslovenskim podrujima. Vezano za to, namee se nekoliko pitanja ija elaboracija daje dodatne elemente za razjanjenje postavljenog upita u naslovu ovoga rada. Koliko je velikosrpska dravna ideja bila prisutna u stvaranju prve jugoslovenske drave i njenog kasnijeg egzistiranja? Da li je to Velika Srbija, pod imenom Jugoslavija, prisajedinjenje drugih podruja Srbiji, njeno proirenje, praktina realizacija velikosrpske ideje?16 Ili je velikosrpska ideja realizovana, praktino u cijelosti tzv. ujedinjenjem, odnosno stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1. decembra 1918. Ovo ujedinjenje je ostvareno u cijelosti pod velikosrpskom hegemonijom koju su oliavali srpska monarhija, vojska, radikalna i demokratska stranka i druge nacionalistike organizacije17 Ve u svome zaetku, jugoslovenska ideja se u pogledu unutranjeg ureenja iskazuje u dva smjera. Prvi polazi od uvjerenja i interesa nacionalnog unitarizma, njegove osnovne pretpostavke da su svi Juni Sloveni jedna nacija, kojoj je potrebno jedinstveno dravno ustrojstvo,18 a drugi od objektivnog postojanja vie nacionalnih individualnosti na jugoslovenskom tlu i zahtjeva za ouvanje njihove samostalnosti i ravnopravnosti u okviru vlastitih nacionalnih drava, udruenih u jednu zajedniku.19 Iz toga proistie centralistiko-unitaristiki i federalistiki pogled na unutranje ureenje budue, zajednike jugoslovenske drave, to e biti predmet stalnih sporova i trvenja. Konsekventno tome, moe se rei da su srpske politike stranke branile uglavnom nacionalni unitarizam u skladu sa naelom: jedan narod jedna jedinstvena drava.20 Istovremeno, zagovornici navedenih
16 17 18

Postoji obilje literature na temu stvaranja jugoslovenske drave 1918. I. Dautbai, nav. dj., str. 9. B. Petranovi i M. Zeevi, JUGOSLOVENSKI FEDERALIZAM IDEJE I STVARNOST, Tematska zbirka dokumenata, prvi tom, 1914.-1943., Prosveta, Beograd, 1987., str. 24. Isto, str. 24. Isto, str. 11.

19 20

368

stavova protivili su se koncepciji istorijskih pokrajina, jer one, prema njihovom miljenju, ugroavaju Srbe van Srbije, omoguujui majorizaciju Srba u krajevima, gdje su Hrvati inili veinu.21 U tom razdoblju javlja se i termin srpska zemlja, to e dati bitno obiljeje velikosrpskoj koncepciji sve do dananjih dana. Naime, po tome, tamo gdje ive Srbi, posebno ukoliko su u veini, to je srpska zemlja koju treba objediniti sa maticom, da bi svi Srbi ivjeli u jednoj dravi. Pri tome se ne uzimaju u obzir prava drugih naroda i nacionalnih manjina. Ve oko samog imena zajednike drave moglo se primijetiti da se pokuava nametnuti velikodravna ideja. Naime, srpska vlada je odluna bila za unitarno ureenje budue drave, ali istodobno i protiv prijedloga da se zajednika drava nazove Jugoslavija ... izmeu dva oprena imena, Velika Srbija ili Jugoslavija, prisutno u tadanjem politikom ivotu, dolo je do kompromisnog naziva budue drave: Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca22 U izgradnji koncepta zajednike drave, odnosi izmeu Srpske vlade i Jugoslovenskog odbora23 nisu bili na nivou bliskosti. Radilo se o raskolu na vie razina, a prevashodno u predstavljanju junoslovenskih zemalja i obliku ureenja budue zajednike drave. I u tom pogledu, srpska strana je nastojala da nametne hegemonizam, u smislu da zastupa sve junoslovenske zemlje, a da Jugoslovenski odbor lii prerogativa ravnopravnog subjekta, svodei ga na puko propagandno tijelo za ujedinjenje. Naravno, Jugoslovenski odbor je traio daleko ozbiljniju ulogu predsjedavanje svih junoslovenskih zemalja iz sastava Austro-Ugarske. U pogledu drugog pitanja, srpski hegemonizam je bio jo ozbiljnije izraen. Predsjednik Srpske vlade Nikola Pai, zagovarao je buduu zajedniku dravu, kao proirenu Srbiju, odnosno Veliku Srbiju. Druga strana, koju je predstavljao Jugoslovenski odbor, zagovarala je dravu kao demokratsku zajednicu ravnopravnih Srba, Hrvata i Slovenaca. Sa Krfskom deklaracijom (1917) uinjen je korak naprijed (utvren je cilj stvaranja slobodne i samostalne drave jugoslovenskih naroda), ali kao ravnopravni narodi su smatrani Srbi, Hrvati i Slovenci, ija imena su ula i u naziv budue zajednike drave Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Finalni dio stvaranja prve Jugoslavije (Pregovori u enevi od 6. do 9. novembra 1918.) rezultirali su usvajanjem jednog sporazuma, koji je po optem miljenju predviao da se bar u poetku ujedinjenje izvri na konfederalnom principu. Na taj nain, enevskim sporazumom, bar za izvjesno vrijeme, elio se otkloniti

21 22

Isto. M. Imamovi, PRISTUP ISTORI.TI STVARANJA JUGOSLAVENSKE DRAVE 1918. GODINE, Pregled, godina LXVI, br. 1, Sarajevo, januara 1976., str. 27. JUGOSLOVENSKI ODBOR je osnovan novembra 1914. u Firenci, a formalno konstituisan 1. maja 1915. u Parizu. Sjedite mu je bilo u Londonu, a predsjednik dr. Ante Trumbi.

23

369

velikosrpski koncept ujedinjenja, u nadi da e se kasnije u Ustavotvornoj skuptini nai za njih povoljnije rjeenje.24 Meutim, pobijedio je unitaristiki koncept ujedinjenja, ime je propao svaki pokuaj da se ono ostvari na ravnopravnoj osnovi. Koncept homogene Srbije je najeklatantniji primjer velikosrpske koncepcije, supsimirajui u sebe sve osobenosti kao to su homogenizacija nacije, program svi Srbi u jednoj dravi, nasilna promjena granica, nasilno preseljavanje, stvaranje istih etnikih teritorija i sl. Naime, ideja o velikoj ili homogenoj Srbiji podrazumijevala je stvaranje nacionalne i vjerski iste cjeline, oiene od nesrpskih naroda i nacionalnih manjina.25 U vezi sa tim, posebno su karakteristini dokumenti Stevana Moljevia (1887-1967) o homogenoj Srbiji, trijalistikoj Jugoslaviji, granicama, drutvenom ureenju i spoljnoj politici Velike Srbije u obnovljenoj Jugoslaviji, Pismo Stevana Moljevia Dragii Vasiu o granicama i drutvenom ureenju posleratne Velike Srbije, te Instrukcija Drae Mihailovia (1893-1946.) majoru oru Laiu i kapetanu Pavlu uriiu.26 Moljeviev koncept sadri odredbe o stvaranju homogene Srbije, koja ima da obuhvati celo etniko podruje na kome Srbi ive.27 Uz to ide i preseljavanje i izmjena iteljstva, naroito Hrvata sa srpskog i Srba sa hrvatskog podruja, jedini je put da se izvri razgranienje i stvore bolji odnosi izmeu njih... Razgranienje obavezno prati i najava prisilnog preseljavanja, to Moljevi istie u pismu Dragii Vasiu o granicama i drutvenom ureenju poslijeratne Velike Srbije. U vezi sa tim on navodi: a) zaposesti na karti oznaenu teritoriju; b) oistiti je pre nego li se iko pribere... ... Krivci bi imali da budu na mestu kanjavani, a ostalima bi valjalo otvoriti put Hrvatima u Hrvatsku, a muslimanima u Tursku (ili Albaniju). ... Organizaciju za unutranje ienje, valjalo bi odmah pripremiti, a moglo bi se, jer u Srbiji ima mnogo izbjeglica iz svih srpskih krajeva...28 Realizacija ovakvog koncepta, odnosno sam pojam unutranjeg ienja29 zemlje od nesrpskih naroda nosie u sebi primjenu sile.

24 25

M. Imamovi, nav. dj., str. 31. B. Petranovi, ISTOR1JA JUGOSLAVIJE 1918.-1988., druga knjiga (Narodnooslobodilaki rat i revolucija 1941.-1945.), Nolit, Beograd, 1990., str. 54. Navedeni dokumenti su objavljeni u djelu: B. Petranovi-M. Zeevi, JUGOSLOVENSKI FEDERALIZAM - IDEJE I STVARNOST, knjiga 1, isto..., str. 675-680. Isto, str. 675. Isto, str. 680. Isto.

26

27 28 29

370

Velikosrpska koncepcija e svu svoju osobenost iskazati i u dokumentu Instrukcija Drae Mihailovia majoru oru Laiu i kapetanu Pavlu uriiu od 20. decembra 1941. U tom dokumentu, u formi nareenja, stoji: 2) Stvoriti Veliku Jugoslaviju i u njoj Veliku Srbiju, etniki istu u granicama Srbije-Crne Gore-Bosne i Hercegovine-Srema-Banata i Bake... 4) ienje dravne teritorije od svih narodnih manjina i ne-nacionalnih elemenata... 5) Stvoriti neposredne zajednike granice... ienjem Sandaka od Muslimanskog ivlja i Bosne od Muslimanskog i Hrvatskog ivlja. 8) U krajevima oienim od narodnih manjina i ne-nacionalnih elemenata, izvriti naseljavanje Crnogorcima...30 Kao to se moe primijetiti, koncepcija tog velikodravnog koncepta pretpostavlja primjenu nasilnih metoda prema itavim narodima i nacionalnim manjinama. Velikosrpski koncept je na svojevrstan nain osmiljavan i u drugoj komunistikoj Jugoslaviji, da bi se iskazao u svim svojim dimenzijama u Memorandumu SANU, koji je izbio u javnost 1986. U tom pogledu posebno treba istai Osmu sjednicu CKSK Srbije (1987) i pojavu Slobodana Miloevia, praktinog realizatora velikosrpskog programa.31 Naposredno nakon smrti Josipa Broza Tita (4. maj 1980.), koji je tokom Drugog svjetskog rata, i nakon njega, bio glavna prepreka u realizaciji velikosrpskih tenji, sve vie su izbijale na svjetlost velikodravne tendencije. Kao i u svim prilikama cilj je bio ovladati komandnim kljunim poloajem JNA, te tri osnovne slube (obavjetajna, kontraobavjetajna i politika) etniki ih oistiti i uiniti homogenim sa srpskim kadrovima. Uslijedila je reorganizacija JNA, u pravcu da se komande armije odvoje od republikih rukovodstava. Na etrnaestom kongresu (20-22. januar 1990.) razbijen je SKJ kao jedan od integrativnih inilaca Federacije. Uslijedilo je ukidanje autonomije Kosovu i Vojvodini, pri emu su formalno zadrani njihovi glasovi u Predsjednitvu, kako bi se lake manipulisalo sa ovim organom. Upravo na osnovu toga, bie inscenirana kriza Predsjednitva i paralisanje njegovog rada sa tzv. remi pozicijom, da bi nepotpuno, krnje Predsjednitvo SFRJ nastavilo neustavan rad. Uslijedila je agresija na Sloveniju,32 potom Hrvatsku, a zatim na nezavisnu, suverenu meunarodno priznatu dravu Bosnu i Hercegovinu. U rjeavanju jugoslovenskog pitanja i preobrazbe Druge Jugoslavije srpski hegemonizam nije prihvatio nikakvu demo30 31

Isto, str. 679. ire o ovome: M. Kreso, FAISTIKI KORIJENI I GENOCIDNI KARAKTER AGRESIJE NA BOSNU I HERCEGOVINU, Zbornik radova: GENOCID NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU 1992., isto, str. 210-218. Sukob u Sloveniji je veoma kratko trajao (od 27. juna do 8. jula 1991.), jer Slovenija oigledno nije ulazila u okvire velikodravnog srpskog projekta.

32

371

kratsku opciju. Na razvalinama bive Jugoslavije samo je mogla vaskrsnuti Velika Srbija, a put do nje vodio je kroz agresorski rat, za to je najeklantantniji primjer Bosna i Hercegovina, kao kljuna karika u velikosrpskom dravnom konceptu. b) Velikohrvatski dravni projekat I velikohrvatski dravni koncept najeklatantnije se moe pratiti na primjeru Bosne i Hercegovine. On se osmiljavao zajedno sa drugim velikodravnim, srpskim konceptom, dogovarajui se ili konfrontirajui oko svoje realizacije, to se ponovo najbolje manifestuje na Bosni i Hercegovini. U sutini i ovog velikodravnog projekta izloena je redovito Bosna i Hercegovina, to je, takoer, prirodno s obzirom na nacionalnu struktuiranost njene populacije ... prirodno-geografski i geostrategijski poloaj ove republike itd.33 Kljuni momenti u svemu tome su Sporazum Cvetkovi-Maek o podjeli BiH i kvislinka tvorevina Pavelieva Nezavisna drava Hrvatska (NDH). Sporazum Cvetkovi-Maek, sklopljen 26. avgusta 1939., pokazao je da su nosioci velikodravnih koncepata spremni na razne dogovore i kompromise, sve u pravcu realizacije svojih ideja. I ovoga puta nije se mnogo mijenjalo, radilo se o podjeli interesnih sfera, a u osnovi nije rijeeno ni hrvatsko nacionalno pitanje, a da ne govorimo o nacionalnom pitanju ostalih jugoslovenskih naroda.34 Objektivno se to nije moglo ni oekivati od protagonista velikodravlja, kojima je u osnovi hegemonija nad drugim narodima. Ovaj sporazum nije uspostavio federalizam u Jugoslaviji, samo je stvorio autonomnu hrvatsku jedinicu ... Ovo je bio pokuaj rjeavanja hrvatskog problema, uz prenebregavanje postojanja drugih nacionalnih problema u Jugoslaviji.35 Banovina Hrvatska, koja je tim sporazumom uspostavljena, predstavlja olienje velikodravnog koncepta Hrvatske, posebno u odnosu na Bosnu i Hercegovinu. U tu novu tvorevinu je ukljueno 13 srezova Bosne i Hercegovine, ime je razorena cjelovitost BiH i poniten njen povijesni, civilizacijski i nacionalni identitet, pri emu je posebno ignorisano postojanje bosanskih Muslimana.36 Osnovni aspekt i gorui problem nacionalno pitanje, nije rjeavano, danju bi se rjeavalo, nou ruilo.37
33

I. M. Tomi i I. avlovi: U ZAMCI ANTIHRVATSTVA, Osloboenje (dnevni list), 30. avgust 1993., Sarajevo, 1993. A. Sueska, ISTORIJA DRAVE I PRAVA NARODA JUGOSLAVIJE, Sarajevo, Svjetlost 1991., str. 233. A. ilas, nav. dj., str. 188. Konano bilo je jasno da junoslovenski Muslimani Bosne i Hercegovine i Sandaka nisu tek Jugosloveni muslimanske vere, i da oni tee nekom obliku samouprave. Sporazum CvetkoviMaek ne samo da nita od toga nije reio, ve nije ni pokuao da rei. A. ilas, nav. dj., str. 189. I. Banac, NACIONALNO PITANJE U JUGOSLAVIJI PORIJEKLO, POVIJEST, POLITIKA, Globus, Zagreb, 1982., str. 34.

34

35 36

37

372

Velikodravna hrvatska ideja, posebno u odnosu prema Bosni i Hercegovini, se moe posmatrati naroito prilikom formiranja Nezavisne Drave Hrvatske, proglaene 10. aprila 1941., odmah nakon napada faistikih sila na Jugoslaviju. To je injeno u sporazumu sa njemakim okupatorom i pod zatitom njemake vojne sile. Zadovoljavajui velikohrvatske pretenzije, u NDH je ula, izmeu ostalog, i Bosna i Hercegovina. U novije vrijeme istorija se ponavlja u pogledu odnosa velikohrvatske ideje prema Bosni i Hercegovini. Na djelu su ponovo svi argumenti koji su i ranije bili: dogovor protagonista velikosrpske i velikohrvatske platforme, podjela Bosne i Hercegovine, stvaranje istih etnikih prostora, prisajedinjavanje maticama, ujedinjenje nacionalnih korpusa i sl. Pomenute ideje na tlu Bosne i Hercegovine nastoje se realizovati putem paradravne zajednice Herceg Bosna (drava u dravi), koja je trebala da se inkorporira u svoju maticu Hrvatsku. Paradravne zajednice Republika Srpska i Herceg Bosna, su putevi realizacije velikodravnih projekata na podruju Bosne i Hercegovine. Velikodravni koncepti su u Bosni i Hercegovini posebno prepoznatljivi u odnosu prema njenom najbrojnijem narodu Bonjacima. Ovaj entitet, koji je u svim etapama svoje hiljadugodinje istorije imao odreenu razinu samostalnosti, nastoji se ruiti kroz podjele kao da nema Bonjaka, negiranje njihove nacionalne samobitnosti, proglaavajui ih Hrvatima druge vjeroispovijesti, cvijeem hrvatskog naroda i sl. Prema tome, i velikodravni hrvatski koncept iskazivao je prema Bosni i Hercegovini sve osobenosti kao i druge, njemu sline ideje i koncepcije. Cilj mu je bio pripojiti dijelove Bosne i Hercegovine ili cijelu ovu Republiku u sastav Hrvatske drave, koja bi trebalo da bude etniki ista,38 zajednica ljudi po krvi, jeziku, vjeri i tradiciji. Uz to, kao neminovnost iskazuju se i pojave kao to su: velianje prolosti do mitomanije, ukljuivanje crkve u realizaciju ovih ideja, sprega sa reakcionarnom emigracijom u inostranstvu i sl. c) Velikodravni projekat Crne Gore U literaturi je ovaj aspekt veoma malo ili nikako obraen, ostajui neopravdano u sjenci ostalih velikodravnih projekata koji su se pokuavali realizovati na bosanskohercegovakom tlu. Takav pristup nema nikakvog opravdanja, jer se velikodravne tendencije Crne Gore prema Bosni i Hercegovini mogu pratiti od

38

Muslimani bi mogli da zadre svoju vjeru, ali ne i nacionalni identitet, jer su, po toj koncepciji, integralni dio hrvatskog naroda, istie se kao osobenost velikohrvatskog koncepta. (N. Durakovi, KONTROVERZE O NACIONALNOM I NACIONALISTIKOM, Centar za idejni rad SSO BiH, Sarajevo, 1987.).

373

zaetka ove drave do dananjeg dana.39 Bitne karakteristike tog projekta mogu se iskazati u nekoliko osobenosti. Kao po pravilu, ratovi su uvijek voeni zajedno sa Srbijom, to se moe zorno vidjeti i u agresiji na RBiH 1991-1995, koja se s pravom naziva srpsko-crnogorska agresija. U pozadini svih crnogorskih agresija je osvajanje tue teritorije, a zatim poznati procesi: etniko ienje, pljaka, ubijanje civilnog stanovnitva, ruenje raznovrsnih objekata i drugi oblici krenja meunarodnog prava.40 Velikodravni crnogorski projekat ima svoj kontinuitet,41 stalno je osmiljavan i podstican od odreenih snaga.42 Svakako da se poeci ove pojave veu za poznatu istragu poturica, koja je usmjerena na fiziko i duhovno istrebljenje svih pripadnika islamske vjere, posebno kroz vraanje u pravoslavnu, pradjedovsku vjeru. Onaj ko nije to prihvatio bio je fiziki istrijebljen ili bi morao da bjei u druge krajeve, ostavljajui svoje domove i svu imovinu. Nakon istrebljena, odnosno istrage, u vie mjesta (Grahovo, Gacko, Niki, Spu, Plav, Gusinje), izvreni su napadi na Bonjake, stoje rezultiralo njihovim velikim pokoljem u Gusinju (oko 300), te neto ranije njihovim istrebljenjem u mjestu Kucima (oko 500).43 Ovakvi, u potpunosti genocidni postupci, kao i svi velikodravni projekti, obimno su podstrekavani i pomagani od vanjskih inilaca (posebno Rusije, a djelimino i Francuske), sve u pravcu stvaranja interesnih sfera na ovom podruju. Neki od meunarodnih dogaaja ili su naruku teritorijalnim osvajanjima Crne Gore. Tako je Berlinski kongres, odran 1878., dodijelio Crnoj Gori nove krajeve, tako da se time njena teritorija dvostruko uveala. Naime, pored Nikia i Bara radi se, o Podgorici, abljaku, Spuu, Zetskoj ravnici, Kolainu, Plavu i Gusinju, odnosno Ulcinju umjesto Plava i Gusinja, koji su oruanom borbom sprijeili odluke Berlinskog kongresa. U pomenutim mjestima Bonjaci i Albanci su bili u apsolutnoj veini, ak do 82,5%, dok su Crnogorci inili tek 17,5% stanovnitva. Iako je Berlinski ugovor (l. 30.), garantovao imovinu i vjeru svim stanovnicima na pomenutom podruju, od toga nije bilo nita. Naprotiv, bio je to uvod u zloine nad Bonjacima. Prije svega, oduzeta im je sva pokretna i nepokretna
39

Sasvim pouzdano se moe rei da se 90 posto svih ratova koje je Bosna vodila u doba svoje srednjovjekovne nezavisnosti odnosi na Srbiju i Crnu Goru. (E. Imamovi, OD DUKLJANA DO ETNIKA, Osloboenje (dnevni list), 16. maja 1993., Sarajevo, str. 7. Njihova karakteristika je i ta to ih u akcijama ne vodi razum nego instinkt (E. Imamovi, nav. dj., str. 7.). ire o ovome: M. Memi, AGRESIVNE PRETENZIJE CRNE GORE PREMA BOSNI I HERCEGOVINI I NJENA GENOCIDNA PONAANJA PREMA MUSLIMANIMA, Zbornik radova: GENOCID U REPUBLICI BOSNI I HERCEGOVINI 1992., isto, 93. Geneza genocida Crne Gore nad Muslimanima je dosta pregledno izloena u navedenom radu istoriara M. Memia, iji su podaci koriteni. Isto, str. 95.

40

41

42

43

374

imovina i bolje povrine obradive zemlje, to je dodjeljivano crnogorskim vojvodama i borcima. Ovi i neki kasniji dogaaji doprinijeli su da se nekadanja Montanja Negra sa etiri nahije i oko 3.200 domainstava, koja nekada bijae manja od Bihorskog kadiluka ... bez ijednog gradskog naselja, poela najprije proirivati pripajanjem Brda, a zatim otimanjem gradova i ravnica u kojima je preteno ivjelo muslimansko stanovnitvo, vrei pri tome najtee genocide....44 Sve to je inspirisano gramatom Petra Velikog,45 programom Stevana Moljevia i Drae Mihailovia, te Memorandumom SANU i dr. 2. KRIZA JUGOSLAVENSKOG DRUTVA U KONTEKSTU OPTE SVJETSKE KRIZE SOCIJALIZMA Jugoslavensko drutvo oznaeno kao druga Jugoslavija, ija egzistencija se moe pratiti nakon zavretka Drugog svjetskog rata, svoje bitisanje je zasnivalo na socijalizmu, to je znaajno za eleboraciju njegove krize. Naime, svi generatori sveopte krize socijalizma u svjetskim razmjerama, prisutni su na svoj nain i u nutrini jugoslavenskog drutva, te se kao takvi moraju respektovati u svakoj iole ozbiljnijoj analizi. Dva osnovna stuba totalitarnog obiljeja socijalizma jednopartijski sistem i svojinski monopol nalazili su se u temelju ovog drutva, na emu su se bazirali svi drugi elementi drutvene strukture. Istina, jugoslavensko drutvo je nastojalo sa odreenim inovacijama da odrazi svoj specifian put u razvoju socijalizma, to ne mijenja sutinu iznesene konstatacije o socijalistikim drutvima. To se prevashodno odraavalo u inaugurisanju samoupravljanja, oznaenog kao revolucionarni proces drutvenog preobraaja, oblik takvih proizvodnih odnosa u kojem radni ovjek dobija mogunost neposrednog upravljanja i odluujueg uticaja na sredstva, uslove i plodove svog rada, od ekonomske politike u preduzeu do drutvenog plana.46 U sferi svojinskih odnosa, gdje je vladao totalni monopol, uspostavljena je neprikosnovenost drutvene svojine, van koje je svako razmiljanje nepoeljno kao nametanje koncepta stranog socijalizmu. Bez svojinskog titulara, kao niija i svaija, negacija prava svojine, kao nigdje do tada osnova nesvojinskog odnosa, dru-

44 45

Isto, str. 99. Gramata je poslanica Petra Velikog, donesena na opteplemenskom zboru krajem juna i poetkom jula 1711., a proitana pod Lovenom od strane ruskih izaslanika i crnogorsko-primorskog vladike. E. Kardelj, SISTEM SOCIJALISTIKOG SAMOUPRAVLJANJA U JUGOSLAVIJI, uvodne studije u zbirci dokumenta samoupravljanje u Jugoslaviji 1950.-1976., Privredna tampa, Beograd, 1977., str. 9.

46

375

tvena svojina je trebalo ustavno da bude osnova vladajueg poloaja radnike klase u proizvodnji i drutvenoj reprodukciji u cjelini...47 Takoe, u normativnoj sferi slobode, prava i dunosti ovjeka i graanina, oznaeni su kao nerazdvojni dio i izraz socijalistikih samoupravnih demokratskih odnosa u kojima se ovjek oslobaa svake eksploatacije i samovolje....48 U drutvenom realitetu objektivno nisu postojali nikakvi uslovi za ozbiljenje takvih intencija, posebno imajui u vidu naznake izraene prevashodno u jednopartijskom sistemu i svojinskom monopolu. Na takvim premisama izrasla je socijalistika demokratija koja je svu svoju osobenost pokazivala prema buroaskoj demokratiji, kao specifian oblik drutvenih i politikih odnosa, ogromno proiruje i mora sve vie proirivati, na svim poljima drutvenog ivota, stvarni demokratizam za radne ljude.49 U jugoslavenskom drutvu nastojala se konstituisati tzv. nepartijska struktura, opet neto specifino u odnosu na ostale sisteme, najzad pronaeni obrazac za rjeavanje brojnih upita istorije. Po takvoj koncepciji, partija treba da je sve manje faktor vlasti, a sve vie postaje faktor formiranja i razvijanja socijalistike svijesti radnih masa, koje neposredno uestvuju u vlasti...50 Meutim, praksa e pokazati da se radilo o pukom preimenovanju partije u savez, te da su sve njene proklamacije ostale na razini norme, bez ikakvih ozbiljenja u praksi. U stvarnom ivotu ispoljeni su svi maniri jednopartijskog sistema komandujua pozicija u sistemu, monopol u svim sferama drutvenog ivota, transmisionizam u odnosu prema drugim subjektima sistema i, na koncu, partija je postala jedan od generatora krize. Nacionalni odnosi u jugoslavenskom drutvu su se zasnivali na svojevrsnoj nivelaciji koja nije dozvoljavala izraavanje nacionalnih posebnosti, naroito u sferi linih prava i sloboda. A, ustvari, ispod te ideoloke koprene, radio je virus nacionalizma, kroz hegemonizam, unitarizam, monopolizam i sve druge oblike nacionalne obespravljenosti; njegova latentnost je stalno bila prisutna. Upravo je svom estinom buknuo, kada su mu i najmanji prostori bili slobodni. Listi inovacija jugoslavenskog drutva mogu se dodati jo neke, koje su ga trebale initi najboljim i najhumanijim u svijetu. U vezi sa tim, posebno treba istai delegatski sistem, samoupravno interesno organizovanje, optenarodnu odbranu i drutvenu samozatitu, obrazovni sistem i sl., samoupravni pluralizam interesa, kolektivni rad i odgovornost, koji nisu mogli izdrati ni minimalne zahtjeve vremena.

47

USTAV SOCIJALISTIKE FEDERATIVNE REPUBLIKE JUGOSLAVIJE, struno objanjenje, Institut za drutvena pitanja, Beograd, 1975., str. 9. Isto..., str. 22. PROGRAM SAVEZA KOMUNISTA JUGOSLAVIJE, NIRO Osloboenje Sarajevo, 1981., str. 119. Isto, str. 170.

48 49

50

376

Meutim, ne moe se rei da jugoslavensko drutvo nije vrilo raznorazne dogradnje, reorganizacije i transformacije, koje istina nikada nisu imale obiljeja radikalnog zaokreta (vreno je 67 reformi). Sve je, naime, ostajalo u okviru istog koncepta, njegovo kozmetiko dotjerivanje, ali nikad iskorak u politiki i svojinski pluralizam. Izmeu ostalog, ustav je tri puta mijenjan,51 donoeni historijski zakoni, odravani kongresi i historijske sjednice komunista, kongresi samoupravljaa,52 itd, koji su svojim odlukama trebali da predstavljaju podsticaj, kamen mea i putokaz za nove zamahe u razvoju samoupravljanja. Meutim, pored svega toga, kriza je nagrizala tkivo jugoslavenskog drutva od prvih dana njegovog egzistiranja, to se moglo dijelom prikrivati i samim tim pripremati za tee lomove u strukturi drutva. Polazei od prirode ovog rada, ukazae se na neke kljune krizne momente druge Jugoslavije, koju kriza prati od njenih prvih zaetaka. Njena ratna kataklizma (nakon Drugog svjetskog rata) nastoji se prevazii uspostavljanjem dravnog socijalizma, sa neogranienom vlau drave i vladajue komunistike partije, kao modelom koji treba da stvori osnovu za kvalitetniju fazu razvoja drutva. Razlozi za inaugurisanje takvog, u biti autoritativnog modela, pravdali su se meunarodnim poloajem Jugoslavije, unutranjim politikim odnosima i ekonomskim prilikama. Poslijeratni elan omoguio je da se postignu neki uspjesi na planu izgradnje zemlje, koji su zaista ogromni kada se porede sa predratnom Jugoslavijom, iji je nivo razvoja proizvodnih snaga bio veoma nizak.53 Meutim, revolucionarna euforija se brzo gasila, revolucionarni etatizam ima ogromnu inicijalnu mo, mo da pokrene ogromne energije miliona ljudi, ali etatizam nije u stanju da dugoveno osigura optimalan razvoj proizvodnih snaga.54 Na takvoj osnovi izgraen je totalni centralistiki sistem, baziran na bespotednoj hijerarhiji, uz mamutsku federalnu dravu, kulturnu i politiku organizaciju, sa vie stotina generalnih direkcija za rukovoenje privredom, brojnim politikim rukovodstvima i sl.

51

Prvi Ustav FNRJ proglaen je 31. januara 1946., drugi 7. aprila 1963., trei 30/31. januara i 21. februara 1974. godine. Izmeu ostalog: OSNOVNI ZAKON O UPRAVLJANJU DRAVNIM PRIVREDNIM PREDUZEIMA I VIIM PRIVREDNIM UDRUENJIMA OD STRANE RADNIH KOLEKTIVA 1950; USTAVNI ZAKON OD 13. JANUARA 1953., KONGRES RADNIKIH SAVJETA JUGOSLAVIJE1957., PROGRAM SKJ 1958., PRIVREDNA REFORMA 1965., USTAVNI AMANDMANI 1971., DRUGI KONGRES SAMOUPRAVLJAA 1971., 21. SJEDNICA PREDSJEDNITVA CK SKJ 1971., i dr. Tako se, izmeu ostalog, istie, daje ve 1947. fiziki obim industrijske proizvodnje dostigao 121%, a 1948.150% u usporedbi sa 1939. godinom, pri tome sredstva rada 1947. godine 241%, a 1948. 252%. D. Bilandi, STVARANJE SAMOUPRAVNOG SOCIJALISTIKOG DRUTVA, NOLIT, Beograd, 1972., str. 26.

52

53

54

377

Samoupravljanje je zamiljeno kao nova faza u razvoju Jugoslavije i poticaj za prevazilaenje negativnih relikata, izazvanih centralistikim sistemom. Meutim, iza te fasade nastavljaju da egzistiraju slabosti iz prethodnog perioda, posebno u ekonomskoj sferi. Kljuna taka odnos prema objektivnim ekonomskim zakonitostima, njihovom djelovanju i prisili i dalje se zasnivaju na voluntarizmu monog birokratskog aparata. Samostalnost preduzea je bila na niskom nivou, a akumulacija je bila i dalje u rukama drave. Miljenja drugaija od oficijelnih, odnosno partijskih, uguivana su u bespotednom obraunu sa njihovim protagonistima. Najeklatantniji primjer za to je obraun s liberalistikom tendencijom u SKJ 1954., iji je predvodnik bio Milovan ilas, jedan od sekretara Komunistike partije. I pored relativno visoke stope rasta u privredi su se iskazivali brojni negativni elementi, prevashodno sa deficitom u bilansi plaanja, disproporcijom izmeu bazine i preraivake industrije, sa nizom pogrenih investicionih odluka, pojavi autarhinosti i sl. Slijedile su reforme, od kojih je najznaajnija ona iz 1965., koje nisu dirale niti dovodile u pitanje osnovne generatore krize partijski i svojinski monopol, te nisu ni uspijevale. Dapae, kriza se sve vie produbljivala i u politikoj i u privrednoj sferi. S obzirom da je u Jugoslaviji, kao i drugim socijalistikim zemljama do perfekcije bio izraen kult voe, stalno se postavljalo pitanje, ta nakon smrti Tita, kakvo e biti posttitovsko razdoblje. Intenzivna i nezaustavljiva kriza jugoslavenskog drutva, koja e generirati elemente za agresiju na R BiH, upravo se treba promiljati nakon definitivnog odlaska Josipa Broza Tita. Taj period, uslovno uzeto, poinje sedamdesetih godina, da bi osamdesetih pa nadalje eskalirao svom estinom.55 Nakon smrti lidera jugoslavenskog drutva (Josip Broz Tito, Edvard Kardelj, Vladimir Bakari i drugi), karakteristino je izbijanje najdublje ekonomske krize, koja se manifestno izrazila poetkom osamdesetih, ... iako se poela intezivno razvijati od sredine sedamdesetih godina56, te nemiri na Kosovu. Kada je rije o ekonomskoj krizi, za potvrdu njene dubine navodi se da je trgovinski deficit 1979. dostigao 7.225 miliona dolara, platni deficit 3.661 milion dolara, dugovi iz 1980. 20 milijardi dolara, a inflacija 1981. skoila je na oko 45%. Na tritu su se pojavili poremeaji u nestanku uvozne robe, nisu postojali uslovi za uvoz nafte, opreme i sirovina, to dovodi do reduciranja nabavke deficitarnih proizvoda. Radilo se o ekonomskoj krizi, iako su na poetku krize, politika rukovodstva odbila procjene, koje su govorile da je rije o krizi. Krizu nisu predvidjela ni politika rukovodstva, ni znanost, ni privredne strukture, ni bilo tko trei .57

55

Dio injenica za potvrdu izloenih teza nalazi se u djelu: D. Bilandi, JUGOSLAVIJA POSLIJE TITA (1980.-1985.), Zagreb, Globus, 1986. Isto, str. 9. Isto, str. 49.

56 57

378

Kao odgovor na krizu uslijedilo je donoenje Dugoronog programa ekonomske stabilizacije,58 u kojem su iznesene zamisli o izgradnji privrednog sistema na trinim odnosima. Meutim, pozicije raznoraznih birokratskih i tehnokratskih grupa su tako bile snane da je Dugoroni program ekonomske stabilizacije ostao nerealizovan, kao i neke druge reformske mjere. Takode, na politikom terenu odvijali su se potezi koji e na svojstven nain kompletirati jugoslavensku krizu. Nepunu godinu nakon Titove smrti, u rano proljee 1981., iznenadno i eruptivno, izbili su nemiri u glavnom gradu Kosova, koji su kvalificirani u dokumentima SK kao kontrarevolucija, po obimu masovne demonstracije, nemiri, od strane nekih pobuna, iredentistiki nemiri pod parolom Kosovo-Republika i sl. Ne ulazei detaljnije u dogaaje na Kosovu, prema onome to se nakon njih zbivalo, oni su, ustvari, bili odgovor na velikosrpski hegemonizam koji se sprovodio u ovoj pokrajini, te koji se nalazio u fazi stvaranja uslova za totalnu obespravljenost Albanaca i ukidanje autonomije Kosova. Kao na traci slijedili su dogaaji u Srbiji vezani za status ove Republike u Federaciji i poloaj autonomnih pokrajina, ime je otvoreno pitanje redefinisanja jugoslavenskog federalizma. Naime, u Srbiji se poelo iriti uvjerenje da samo srpski narod nema svoje drave u jugoslovenskoj federaciji.59 Upravo ta konstatacija je kamen temeljac za kasnije dogaaje, jer se radilo o osmiljavanju velikosrpskog koncepta, po kojem bi ta drava trebala da obuhvati sve Srbe (Svi Srbi u jednoj dravi), da se prekrajaju granice republika (nepriznavanje avnojevskih granica), silom osvajaju tue teritorije. Najvei kamen spoticanja predstavljalo je preureenje federacije, koja nije vie mogla da funkcionie na osnovama centralizma i unitarizma, te hegemonije najvee federalne jedinice Srbije. Formirale su se dvije oprene platforme, jedna koja je zagovarala veu samostalnost republika, uz demokratsko povezivanje na sutinskim, zajednikim pitanjima, nazvana savez suverenih republika, druga, po kojoj je trebalo da ostane status quo u federaciji, sa centralistikim funkcijama, bez samostalnosti republika. Zagovornici ovog drugog pristupa, Srbija i Crna Gora, su nastojali da odre stare odnose, monopolske pozicije, hegemonizam u svim sferama drutvenog ivota i obespravljenost pojedinih nacija. Niz demokratskih procesa koji su se desili u periodu krize jugoslavenskog drutva, a napose viestranaki izbori, pokazali su da su neophodne radikalne promjene u konceptu jugoslavenskog federalizma, prevashodno u domenu samostalnosti republika. Potrebno je bilo da federacija zadri one funkcije koje su neophodne da republike iskau u punoj mjeri svoju samostalnost i odgovornost za sopstveni razvoj. U prilog tome ile su i promjene koje su se deavale u pojedinim sferama drutva, kao to su
58

DUGORONI PROGRAM EKONOMSKE STABILIZACIJE I, II i III, NIRO Osloboenje, Sarajevo, 1983. D. Bilandi, nav. dj., str. 79.

59

379

viestranaki izbori, svojinski pluralizam, trini odnosi i sl. Takoe, u sloenim federativnim dravama (SSSR i SSR), razrjeenje krize se trailo na konceptu stvaranja zajednice nezavisnih drava ili mirne disolucije. Uzaludna su bila posredovanja meunarodne zajednice, prije svega Evropske zajednice da se jugoslavenska kriza rijei na miran, demokratski i civilizacijski nain. Sve kasnije konzekvence, pa i agresija na nezavisnu, suverenu i meunarodno priznatu Republiku Bosnu i Hercegovinu, proizlaze dijelom iz sukoba demokratske opcije razrjeenja jugoslavenske krize i opcije koja se bazira na odbrani postojeeg stanja, a time zadravanja svojevrsnog centralizma, unitarizma i hegemonizma u vrhu federacije. To je dijelom uslovilo, uz ostalo, i proglaenje samostalnosti pojedinih republika (Slovenije, Hrvatske, a kasnije i Bosne i Hercegovine).60 Kasniji razvoj dogaaja pokazao je da su pod firmom ouvanja postojee Jugoslavije, ustvari, djelovale velikodravne koncepcije. Kada se uvidjelo da su tokovi radikalnih preobraaja neminovni, da je to optesvjetski trend koji se moe zaustaviti samo silom, uslijedila je agresija na Hrvatsku, Sloveniju, a zatim na Bosnu i Hercegovinu. Prema tome, uzroke za to treba svakako traiti i u krizi jugoslavenskog drutva, nemogunosti njegove demokratske preobrazbe, nastojanju konzervativnih tendencija da ouvaju postojei poredak i svoje pozicije. Ostvarenje takvog cilja mogli su samo realizovati kroz agresiju na nezavisne, suverene i meunarodno priznate drave, koje su se konstituisale na tlu bive Jugoslavije. 3. STVARANJE NACIONALNIH DRAVA NA TLU BIVE JUGOSLAVIJE U konfliktima koji su se iskazivali na podruju bive Jugoslavije evidentno je bilo da su prisutni elementi stvaranja nacionalnih drava na ovome podruju. Procesi koji su bili usmjereni ka tom cilju mogu se dovesti u vezu sa agresijom na nezavisnu, suverenu i meunarodno priznatu RBiH, te kao jedan od razloga za ono to se dogaalo na ovom tlu. Najkrae reeno nacionalna drava je specifian istorijski oblik politike organizacije, koja nastaje na osnovu razliitih naina povezivanja i ujedinjavanja nacije i drave. Primarni inilac u nastanku nacionalnih drava je proces formiranja i raanja nacije, a kao zajednica ljudi po srodnosti jezika, kulture i etnikih osobina61 U periodu konstituisanja nacija neophodan je bio dravni okvir koji e omoguiti naciji dalji drutveni razvitak, to nisu mogle stvoriti feudalne apsolutistike drave. Naime, naciju, kao novu formu ivota, trebalo je zatititi i omoguiti joj njeno ekonomsko, spoljno i kulturno osmiljavanje, to je mogla uspjeno da uini samo dravna zajednica. Oigledno je da se posredstvom nacionalne dra-

60

Slovenija i Hrvatska su svoju nezavisnost proglasile 25. juna 1991., a Bosna i Hercegovina 6. marta 1992. POLITIKA ENCIKLOPEDIJA, Savremena administracija, Beograd, 1975, str. 603.

61

380

ve stvara i prinudno namee pravni poredak i uvode druge optevaee norme ekonomskog i drutvenog optenja, tako da nacionalna drava u to vrijeme igra progresivnu ulogu u krenju puteva za drutveni progres.62 Meutim, u svom daljem toku, nacionalna drava je pokazala dosta retrogradnosti, iskazane u nasilnom stvaranju drava, brutalnim agresijama, genocidu i drugim oblicima krenja meunarodnog prava. Nacionalna emancipacija se poela identifikovati sa politikom, to su pratili zahtjevi za obrazovanjem po svaku cijenu sopstvenih, samostalnih nacionalnih drava, za i u ime nacije. U XIX stoljeu to se shvatalo kao sredstvo izraavanja vodee uloge pojedinih nacija, njihove dravotvornosti, to je vodilo socijalnoj ugnjetenosti unutar nacionalnih drava. Uz to, naroito u drugoj polovini XIX stoljea, pod firmom nacionalnih drava odvijala se imperijalistika ekspanzija razvijenih nacionalnih drava prema slabijim, jo uvijek neizgraenim nacionalnim dravama. Nacionalna drava, takoe, iskazuje u svom razvoju svojevrsnu autarhinost, zatvorenost i negativne unutranje procese, koji se mogu teko pratiti sa stanovita ire meunarodne zajednice. Radi se o diskriminatorskom odnosu prema drugim nacijama, njihovoj asimilaciji i optoj obespravljenosti na putu iskazivanja nacionalnog identiteta. Istovremeno, uslovno reeno, vodea nacija u tako koncipiranoj nacionalnoj dravi, nastoji da teritorijalno pripoji podruja sa dijelovima te nacije, to se najee ini oruanom agresijom. Na taj nain nacionalna drava postaje opti simbol i nosilac nacionalnistike ekspanzije i asimilacije na teritorijalnoj osnovi.63 Ako je dananji svijet uglavnom sazdan od nacionalnih drava, kakve bi onda one zaista trebale biti da bi odgovarale sadanjem vremenu. Tano je da svaku nacionalnu dravu konstituie jedan osnovni i najbrojniji narod. On je prije drugih, ili vie od drugih, manje brojnih naroda konstitutivni i dravotvorni narod i osnovni institucionalni inilac i uesnik dravnih poslova. To ne znai, meutim, da bi time ... pripadnici drugih manje brojnih naroda kao nacionalnih manjina, bili lieni mogunosti uea u dravnoj institucionalnoj strukturi i dravnim djelatnostima. Treba vjerovati da bi se radilo samo o kvantitetu toga uea.64 Meutim, praksa pokazuje suprotna kretanja u domenu konstituisanja nacionalnih drava, to e se na podruju bive Jugoslavije iskazati u raznovrsnim oblicima. Ovdje se, naime, ne formira nacionalna, nego svojevrsna nacionalistika drava. U doslovnom smislu, to je drava-nacija, u kojoj sve poinje i zavrava sa nacionalnom pripadnou, nacija je u osnovu svega, njoj se apsolutno podreuju svi ostali principi, van nje se ne moe djelovati, misliti, ni postojati.

62 63 64

Isto, str. 603. Isto str. 604. A. Lati, UNIJA I ETNOS U BOSNI I HERCEGOVINI, Osloboenje (BH nezavisni dnevnik), Sarajevo, 15. januar 1994., str. 9.

381

Na podruju bive Jugoslavije stvara se nacionalna drava, etniki ista, sa punom dominacijom jedne nacije u svim sferama drutvenog ivota, sa nevienom homogenizacijom. Takva pozicija se gradi na apsolutnoj mitomaniji prolosti, bez njene validne valorizacije i komparacije sa budunou u izmijenjenoj konstelaciji drutvenih odnosa. Van jedne, vodee nacije, nalaze se njeni neprijatelji, koji je stalno ugroavaju, nameu svoj koncept vrijednosti do asimilacije i sl. Takav generalni pristup sadravae sve ostale negativnosti, koje e se manifestovati u formiranju isto etnikih nacionalnih drava. To su nasilna promjena granica, tzv. humano preseljavanje, tj. genocid, pljakanje imovine, njeno protivzakonito i samovoljno unitavanje i prisvajanje, raseljavanje ili prisilno odnaroavanje i sl. 4. POJAVNI OBLICI NACIONALIZMA I DRUGIH RETROGRADNIH IDEOLOGIJA Sveoptu krizu socijalizma pratile su pojave nacionalizma i drugih retrogradnih ideologija, koje su u tom kontekstu vidjele svoju ansu za ozbiljenje u drutvenom realitetu. Svojim totalitarizmom i monolitizmom u svim drutvenim sferama, socijalizam nije mogao ni pripremiti uslove za demokratsku alternativu, koja bi pokuala da osmisli kvalitetnije nivoe ekonomskih i politikih odnosa. Na razvalinama socijalizma e zato na povrinu isplivati ideologije iz prolosti, za koje se smatralo da se vie nikada nee pojaviti, te da u drutvenoj strukturi nema uslova za njihovo ozbiljenje. Meutim, one su se pojavile u jo agresivnijem vidu, transformisane i obogaene sa elementima nove drutvene zbilje, nastojei da je modeliraju po svojim uzansama. Jugoslavensko drutvo nije moglo mimoi ovu pojavu, koja se pokazala u svim svojim dimenzijama. Na nekadanjim tekovinama pojavie se sa svom svojom razornou, prije svega, nacionalizam, a zatim i druge retrogradne ideologije, kao to su: etnitvo, ustatvo, a kao kruna toga faizam, odnosno neofaizam. Prema njihovom djelovanju, koje ima sve karakteristike planskih i dobro pripremanih radnji, moe se vidjeti da su pomenute tendencije ivjele svoj ivot ispod raznoraznih ideolokih koprena, da bi doekale svoju ansu u tadanjim tektonskim pomjeranjima na drutvenoj sceni. Moe se istai da nacionalizam i ostale retrogradne tendencije trae svoje ivotne sokove u sveoptoj drutvenoj krizi, ekonomskoj i socijalnoj ugroenosti pojedinih dijelova drutva (radnika, mladih i sl.), to se die na nivo ugroenosti nacije. Zajednika osobenost im je i u nastojanjima totalne homogenizacije nacije, koja se moe oznaiti sa negativnim predznakom, posebno po onome na emu se temelji. A temelji se najveim dijelom na prolosti, njenom nekritikom vrednovanju, izdignutom na nivo mitomanije. Poto je podruje bive Jugoslavije poznato po raznim bojevima, bitkama, junacima, postojali su uslovi da se to kroz mitomaniju stavi u funkciju podgrijavanja i stvaranja atmosfere za agresiju.

382

Sve to e kao vrhunac poluiti pojavu faizma na tlu bive Jugoslavije, koji se pojavljuje u novom liku s pravom oznaen kao neofaizam, to e se posebno elaborirati u ovom radu. 5. POJAVNI OBLICI NEOFAIZMA Za elaboraciju postavljenog upita u naslovu, neophodno je dati bitne elemente faizma, njegove ciljeve, strukturu i domete u praksi. Na osnovu toga je mogue promiljati pojavu novoga faizma i sve osobenosti njegovog prefiksa neo. Kao to je poznato, faizam se pojavio nakon Prvog svjetskog rata u Italiji, a potom u Njemakoj. Zemlje koje su doivjele poraz u Prvom svjetskom ratu eljele su novu podjelu svijeta radi stvaranja trita. To je bilo uslovljeno i time to je poslije rata dolo do ubrzanog razvoja industrijske proizvodnje primjenom sve savrenijih maina za proizvodnju, koje su bazirale svoju mo na pogonskoj snazi elektrine energije i nafte. U tome su prednjaile SAD i Japan, a kasnije i Njemaka, koja se oporavljala od ratnih razaranja. U tom razdoblju odvijat e se jedna od najveih ekonomskih kriza (19291933), koja e imati utjecaja na pojavu faizma, prije svega u stvaranju socijalnog miljea na koji e se oslanjati ovaj pokret. Jer, stvarni politiki nosilac faizma su srednji slojevi, osiromaeni sitni obrtnici, trgovci kao i deklasirani pripadnici vieg drutva ili proleterijata, tzv. lumpenproleterijata.65 Velika ekonomska kriza je stvorila pomenute slojeve. Tadanji vladajui krugovi u Italiji javno e pomagati pokret faista, koji je vodio Benito Musolini. U njemu su vidjeli branu za sve izrazitije revolucionarno vrenje radnitva i seljatva, koje je moglo dovesti u pitanje pozicije vladajuih garnitura. Faistiki pokret je ve u svojim zaecima pokazivao da e se u njemu koncentrisati sve reakcionarne snage, ije e opredjeljenje biti diktatorska strogo centralizovana drava, u kojoj nee biti mjesta za line, graanske slobode. U rukovoenju je primijenjen firer-princip, koji znai neprikosnovenu hijerarhiju nareivanja od vrhovnog firera do firera koji stoje na elu raznih teritorijalnih ili funkcionalnih dijelova.66 Uz to, firer-princip se iskazuje kao kruti i iskljuivi monokratski sistem, koji samostalno donosi odluke, misli za pokret i supstituira svu njegovu snagu i energiju. Sve navedene znaajke ovoga principa doi e do punog izraaja u Italiji i Njemakoj kroz linosti Benita Musolinija i Adolfa Hitlera. Metodi dolaska na vlast faista su svojstveni i primjereni njihovom biu i stilu ponaanja. U Italiji su vlast preuzeli oktobra 1922. time to su na faistikom kongresu u Napulju odluili da izvre pohod na Rim, da to izvedu oruani faistiki odredi, te da se kralj prisili da Musoliniju povjeri mandat za sastav nove
65 66

R. Supek, SOCIOLOGIJA, Zagreb, Naprijed, 1974., str. 205. POLITIKA ENCIKLOPEDIJA, isto, str. 282

383

vlade. Koristei se nasiljem i ubistvima, faisti su ruili jednu po jednu prepreku, da bi do 1925. u Italiji bila uspostavljena faistika diktatura. Nacionalsocijalizam ili nacizam, kao varijanta njemakog faizma, izrastao je u slinom miljeu kao i italijanski faizam, olien prevashodno u dubokoj ekonomskoj i drutvenoj krizi. U linosti Adolfa Hitlera manifestovane su sve karakteristike firer-principa, koji je u svojoj knjizi Moja borba izloio programske ciljeve njemakih nacista. U tom djelu, nazvanom biblijom ljudodera, Hitler je nagovijestio istrebljenje itavih naroda, proirivanjem njemakih ivotnih prostora kroz osvajanje tuih teritorija, te na osnovu toga inaugurisanje novog svjetskog poretka. Polazei od toga, nacisti su formulisali svoje osnovne ciljeve u osvajanju vlasti u Njemakoj, revanizam za poraz u Prvom svjetskom ratu, te dominaciju Njemake cijelim svijetom. Kao argumentacija za navedeno, po nacistima, Nijemci su via rasa, kojoj je predvieno da vlada svijetom. Zbog toga, nekim narodima nije mjesto na planeti, pa je potrebno Jevreje iskorijeniti, a ista sudbina namijenjena je bila i Slovenima. Takav Hitler, njegova partija i pristalice, regrutovani iz najdestruktivnijih drutvenih slojeva, doli su na vlast 1933. po ve oprobanom scenariju. Prethodila je poznata tehnologija terora, nasilja i prijetnji, pa i puevi. Nastupio je period mranjatva, koji e svijet gurnuti u najveu katastrofu Drugi svjetski rat. U tom estogodinjem ratu, u kojem je najvie stradalo civila, poginulo je preko pedeset miliona ljudi, ena i djece, a iz rata je izalo oko 35 miliona invalida, milioni djece su ostala ratna siroad, i brojne samohrane majke. Faizam zahtijeva ujedinjenje svoje nacije (ujedinjenje svih Nijemaca u veliku Njemaku), ravnopravnost pred drugim narodima (ponitenje meunarodnih dogovora), rasni pristup naciji (samo rasno iste osobe mogu biti pripadnici njemakog naroda), osvajanje novih ivotnih prostora (zahtjev da se udovolji potrebama njemakog naroda za novim ivotnim prostorima, kako bi se prehranio), uspostavu posebne vojske (nacionalne nacistike armije, o vlastitom troku). Tako neto moe se realizovati samo oruanom agresijom na nezavisne, samostalne i meunarodno priznate drave, to je zapoelo Drugim svjetskim ratom. Socijalnu osnovu za svoju egzistenciju faizam je i na prostorima bive Jugoslavije naao u destruktivnim slojevima drutva. Naime, socijalizam je sa svojim autoritarizmom i izolovanou od savremenih kretanja, stvorio velike grupe (posebno mladih) besperspektivnih, nenaviklih na trine uslove privreivanja, sa promaenim zanimanjem u ivotnom startu. Takva masa je bila veoma pogodna za raznovrsne manipulacije kroz brojne forme angamana, od ega su se najpogodniji pokazali mitinzi i drugi masovni skupovi. Tako bezlina masa podsticana je nacionalizmom, mrnji prema drugoj naciji i ka ispravljanju raznoraznih istorijskih nepravdi. Od toga nije trebalo mnogo da se ona povede u rat, jer je i u njemu vidjela ansu za kakvu-takvu egzistenciju, makar se ona ostvarivala i kroz pljaku tue imovine. Naravno, kada se

384

sve to zavri, borake zasluge bi mogle donijeti povoljan status u drutvu i uspjeno rjeenje nekih egzistentnih pitanja. Logika koja je daleko od rada i baziranja ivota na radu, njegovim izazovima i rizicima. Upravo na tim osnovama, bilo je dosta dobrovoljaca, koji su iz drugih republika, odnosno drava, pod firmom odbrane svoje nacije i vjere, ustvari nastojali da to vie opljakaju i prisvoje tue imovine. Faizam je i u ovoj prilici dosljedan sebi, figurativno reeno, niti je mijenjao ud niti dlaku. Po njemu jedan narod moe biti suveren i sretan samo ukoliko je teritorijalno vezan sa svojom matinom nacijom, van toga, on je ugroen, obespravljen. Zaboravlja se notorna injenica da u svijetu egzistiraju brojne nacionalne manjine iji je poloaj u nekim sluajevima i bolji od onoga koji bi im omoguio poloaj u stilu svi pripadnici nacije u jednoj dravi. Ustvari, kljuno je koliko se ostvaruju ljudska prava i slobode; sa njima poloaj nacije je zadovoljavajui bez obzira na njenu razdvojenost. Meutim, i stari i novi faizam to ne respektuje, oni zaslijepljeno ele svu naciju imati na okupu, na istoj teritoriji i u istom ataru. Takav cilj moe se ostvariti samo teritorijalnim osvajanjima, aneksijama, anlusima, odnosno oruanom agresijom. Novi faizam je doveo do perfekcije kategoriju isti etniki prostor, to je toliko prenaglaeno i glorifikovano da na takvom prostoru nema mjesta za drugu naciju. Blagostanje se trai u ivotu nacije same sa sobom, na svom prostoru. Konzekventno tome, na takvom prostoru, etnikom ekskluzivitetu, moe egzistirati samo jedan jezik, jedno pismo, jedna kultura, to je normalno za takvo geto, koje je osmiljeno i zaokrueno na nacionalnom principu. Novi faizam sve zasniva na nacionalnom, projicirajui ga tamo gdje mu nikada nije bilo niti e biti mjesto. U takvoj konstelaciji, pojedinac nije nita, on nema ta da misli van kolektiva, bolje reeno mase, potrebno je da se utopi i uklopi u sveoptu bezlinost. Neofaizam (grki neos novi i italijanski fascio skup, savez) karakterie novi nain osvajanja teritorije. Naime, teritorija je zauzeta onda kada se svi pripadnici drugih nacija protjeraju ili poubijaju, opljakaju, porue i popale njihovi domovi, kulturni i vjerski objekti, kao da nikada nisu bili prisutni na tom prostoru. Meunarodna pravila, koja se odnose na okupaciju ne predstavljaju nita; sila, barbarstvo i divljatvo je polazite i ishod. Mijenjaju se imena gradova, ulica, prepravljaju zemljine knjige, unitava brojna dokumentacija, da bi historija krenula od nule, kao da do tada nije nita ni postojalo. Uz to uvodi se svoja moneta, kolski sistem, javne isprave, vre raznorazne teritorijalne reorganizacije. Sve to ine samoproglaene drave, koje nisu priznate ni od jedne institucije i meunarodne zajednice. Ukoliko takve drave budu egzistirale, u vidu paradrava, meunarodna zajednica e izgubiti svaki kredibilitet, a svako e moi po svom linom nahoenju proglastiti svoju dravu, bez obzira to je ne prizna meunarodna zajednica.

385

Nastupie period anarhije u kojoj e biti toliko drava da e komuniciranost biti nemogua, jer e ta isparcelisanost usporiti i onemoguiti svjetske privredne i uopte drutvene tokove. Bie dovoljno osloboditi nekoliko naselja, protjerati, poubijati i opljakati drugu naciju, dati nova imena, i drava je uspostavljena. Za neofaizam na odreenom podruju postoji samo jedna nacija, nita van toga. Propaganda, a posebno sredstva informisanja, nigdje nisu u tolikoj mjeri u funkciji ostvarivanja ciljeva kao kod neofaizma. U tom pogledu postoje rezultati i kod Hitlera i Musolinija, ali su na jugoslavenskim prostorima prosto prevazieni. Agresiji je prethodilo zauzimanje osnovnih informativnih punktova (posebno TV i radio releja), apsolutna kontrola medija, kadrovsko jaanje, odnosno otputanje nepodobnih, nefinansiranje dravnih medija, uguivanje informativnog pluralizma. U igru se uvodi do tada nepoznat termin humano preseljavanje, svojevrsna trampa ljudi i teritorija, gdje ovjek postaje roba u doslovnom smislu rijei kojom trguju nacionalistike vrhuke. Naravno, teko je izvriti takvo, nazvano humano preseljavanje, jer je ovjek emocionalno bie, koje se vee za svoj zaviaj, i sve ono to mu on prua od njegovog roenja. Ako ne moe tako, onda na scenu stupa oruana sila, koja humano preseljavanje zamjenjuje raznim oblicima zloina, pa i genocidom. Meu pojavnim oblicima neofaizma nalaze se i manifestacije kao to su kult voe, teorija krvi i tla, glorifikovanje rata i ratnog herojstva, neprimjerena veza sa crkvom, logori, sukob ruralnog i urbanog, priprema najmonstruoznijih postupaka prema rtvama, ruenje gradova (urbicid), neviena mrnja prema pripadnicima druge nacije, stvaranje etniki iste vojske, organizovanje masovnih populistikih mitinga pa i genocid. Autor Akademik Enver Redi, je emeritirani profesor moderne historije i direktor Instituta za historiju u Sarajevu, redovni lan ANUBiH i pisac velikog broja radova iz novije historije Bosne i Hercegovine Rezime rada: U svom obimnom prilogu autor izlae i analizira sve vrste razloga i elemenata koji su uvjetovali orijentaciju tvoraca ZAVNOBiH-a i pisaca njegovih dokumenata ka obnovi dravnosti i stvaranju drave Bosne i Hercegovine i njenom udruivanju u novonastajuu Federativnu Jugoslaviju. On analizira razne velikodravne projekte koji su onemoguavali i usporavali takav razvoj ranije i znaenje raskida sa njima u vrijeme, prije i tokom zbivanja u kojima je pripremljeno i odrano zasjedanje ZAVNOBiH-a.

386