Viti 125 i botimit

Tiran, 2 Nntor 2008

Nr. 1

Gazeta DRITA del dy her n muaj.

Pr pajtime kontaktoni me redaksine n adresen elekronike

Gazeta DRITA letraro-kulturore

Botohet si organ i pavarur i shoqats Shoqria e Artisteve t Rinj Modern Sh.A.R.M Kontakti: redaksia@artistet.org kryeredaktori@artistet.org Dhe Drita e Dituris prpara Do t na shpjer 50 lek

redaksia@artistet.org Drejtimi: Alban Kardashi Kryeredaktor Granit Zela Punoni pr veten tuaj

LEXO!

Mos pr bot e pr t huaj

Pjese nga: Kryekisha e Shn Gjergjit kndon liturgjin e 1oo-t t shenjt Noliane N kto koht e fundit njeriu nga Rozi Theohari - Boston At Liolini tregoi n t mund t konstatoj me knaqmajt t altarit ikonn e Jezu si nj far aktiviteti n fushn letrare. Botimet e reja vijn nj Krishtit, i cili mban n dor nj libr t hapur ku shkruhet n pas nj. Disa duan t thon se shqipe: kjo vjen nga kriza. Shtypshkro Un jam drita e bots njat skan m aq pun me Ay q m vjen pas nuk do t regjistrat e ministrive dhe q t bares n errsir mos rrin bosh botojn libra. po do t ket dritn e jets Nuk e di, as nuk m intereson shum, deri sa ky shpjegim sht i vrtet por n qoft se kriza pati rezultat pozitiv, gjene mir. Ska t keqe pa asnj t mir, si thot nj fjal e mome. Midis gjith librave q jan botuar kto dit, suksesin m t madh Vijon n faqen 2 e ka patur seria... Vijon n faqen 11 KORRUpsIOnI n KULTUR Ese nga Xhemal AHMETI N komunizm, pr tu rekrutuar n sistem, n ndonj institucion kulturor, duhej t ishe servil ndaj ideologjis n pushtet. Sot duhet ose t kesh para ose ta kesh axhn a tezen shef/e t ndonj institucioni ose klani. Fakt mbetet i njejt: jo pak institucione t rndsishme shoqrore e kulturore mbeten edhe sot n duart e diletantve. Procesi i rekrutimit t asistentve, akademikve, gazetarve dhe intelektualve t rinj npr institucionet kulturore sht nj tem vrtet pr tu diskutuar. Vijon n faqen 10 Gazeta DRITA Klientelizmi sht gangrena e Shqipris s sotme. Bised e shkrimtares rumune Iolanda Malamen me shkrimtarin shqiptar Flurans Ilia botuar n nj nga t prditshmet m t mdha t rumanis gazetn Ziua (Dita). Vijon n faqen 4 Poezi nga Frederik Rrepshja Vijon n faqen 17 Poezi nga Jack Micheline Vijon n faqen 18
Agim MORInA TRAJTIM ARTIsTIK I nJI BEsTYTnIE T LAsHT

MBI ROLIN E LIBRAVE N FORMIMIN E NJERIUT Tajar ZAVALANI

FILOZOFIA E IDEALIZMIT KULTUROR Editorial nga Granit ZELA N lm t kulturs nuk dalin gjithmon hesapet e hanxhis. Kultura nuk sht mall q t llogarissh fitimin e t bsh hesape, por edhe kur i bn, m s shumti sheh se nuk fiton por humbet. Kt e thon t gjitha shtpit botuese t cilat kan krijuar aleanca e shoqata pr t mbrojtur t drejtat e tyre. Sivjet, shpalln hapur paknaqsin pr mos-heqjen e Tatimit mbi Vlern e Shtuar pr librin. Ato thon se e shohin librin si vler shpirtrore por, nga ana tjetr, u duhet t paguajn tatime. E megjithse jan organizuar n aleanca e shoqata, shtpit botuese nuk arritn q ti shptojn zgjedhs s Tatimit mbi ATDhE I KUJT JE TI? NGA FLURANS ILIA Ndrsa nata rrzohet dhe Qielli fillon Shpirtit ti afrohet,ndr ndrrat e mia t arratisura vjen Berati. Qyteti im i kapur prej dore me zhgjndrrn (si t vinte prej Kashts s Kumtrit, prej nj tjetr bote) zbret tatpjet rrugs s Kalas. I dgjoj shpesh hapat e tij si pentagram.... Vijon n faqen 6

Vlern e Shtuar. Nuk pin uj as aleancat, as shkrimet n media e pr m tepr as letrat q ato nisn me adres e pa adres me shpresn se do ti lexonte ndokush. Por, pavarsisht nga kjo, shtpit botuese vetm shtohen, shtypin libra, shesin libra dhe ankohen pr Tatimin e Vlers s Shtuar, duke thn se jan n pik t hallit! E thon kt edhe shtpi t tilla t cilat kan monopolin n fush t Vijon n faqen 3 Liria, tregim i Xhovani Verga. N shqip nga Arjan Kallo Vijon n faqen 8 Mbi librin me poezi Themelet e ers t Alisa Velajt nga Agron TUFA dhe Arian LEKA Vijon n faqen 13 ELPIZA GAXHAZI Poezi e humbjes dhe rilindjes Mes orvatjeve t pafundme pr mbijetes t qenieve njerzore, n nj bot q duket se po e bjerr prher e m tepr kuptimin e humanizmit... Vijon n faqen 12
reklama@artistet.org

IM BIR tregim nga :Hekuran KOKA

Vijon n faqen 15

Vijon n faqen 14

Pr reklama kontaktoni n adresn e posts elektronike

Drita

Kalendar
I nderuar Zoti President Topi, E nderuara Zonja e Par Teuta, Mir se na erdht n Bostonin shekullor, n kryeqytetin e emigrantve shqiptar. Jam e gzuar tju pres me nj deg t lules barbaros (idrsha), e cila ka nj histori t gjat ktu n diasporn e Bostonit. Kt lule e ka sjell nga Kosova e Prmetit nj nuse e re emigrante shqiptare, Aretia, kur u martua n vitin 1911 me nj emigrant prmetar. Aretia e pruri t mbjell n nj vazo dhe barbarosa iu prshtat shum mir klims s Nju-Inglandit. Grat prmetare e prdorin idrshan pr tu dhn arom t mir likove t tyre te famshme, tradit e cila u ndoq edhe n Amerik. Qysh prej vitit 1911 barbarosa lulzonte nn kujdesin e Aretis e vite m von nn kujdesin e vajzs s saj Sofis. Sofia, mikja ime 87-vjeare, kujtonte gjithnj se, sa her shkonin me familjen n kishn e Shn Gjergjit, i shpinin Fan Nolit nj degz barbaros. Ai i falnderonte dhe e vendoste lulen n altar N vitin 2003, para se t smurej e t vdiste Sofia ma dhuroi mua vazon me lulen e shtrenjt t barbaross, duke ma ln amanet t kujdesem pr t. Kjo lule historike sht simbol i vazhdimsis s grupit etnik t shqiptarve n komunitetin e Bostonit, sht simbol i dashuris dhe zemrdhembshuris s shqiptaroamerikanve pr vendlindjen e paharruar. Me respekt, R.Th. X X X sht n nderin e diaspors shqiptaro-amerikane letra prshndetse e presidentit t Ameriks Xhorxh Bush: Un drgoj prshndetjet pr 100- vjetorin e Kishs Autoqefale Ortodokse ShqiptareZemrdhembshuria juaj, puna e mir dhe prkushtimi pr familjen dhe besimin pasuron shoqrin ton e bhet nj shembull i mir pr t tjert. Duke shprndar mesazhin e dashuris s Zotit, ju ndihmoni t ngrini lart zemrat e ta bni vendin ton m paqsor Presidenti shqiptar Topi n letrn e tij prshndetse shkruan mes t tjerash: Fan Noli, ky apostull shqiptar, predikoi n gjuhn e bukur shqipe jo vetm fjaln e shenjt t Perndis, por shprndau edhe zrin e shpirtit t Shqipris dhe

E Diel 2 Nntor
t shqiptarveFan Noli zgjodhi tempullin e liris boterore, Shtetet e Bashkuara t Ameriks, pr t shpallur lirin e shqiptarizmit N letrn e tij presidenti i Universitetit t harvardit, n Kembrixh, MA, zoti Drev Gilpin Faust, shkruan: T dashur Ms. Toli, i prndershmi Liolin dhe zoti Cornetta: Jam i gzuar t kem knaqsin tju prshndes ju dhe antart e kishs ortodokse shqiptare n Amerik n 100- vjetorin e themelimit t kishs suaj nga kryepeshkopi Theofan S. Noli. Ne, n harvard, ndiejm nj knaqsi t veant pr kt ngjarje historike, q kryepeshkopi Noli ishte nj student, nj antar i respektuar i kolegjit ton t vitit 1912 dhe sot ju kremtoni frutet e bollshme t puns s tij. Nj prvjetor 100vjear sht nj etap e rndsishme historikedhe un ju uroj nj fest t lumtur edhe n 100 vjett e tjer q do t pasojn. Kryekishs s Shn Gjergjit i kan ardhur prshndetje edhe nga senatori John Kerry, nga kryetari i Bashkis s Bostonit Mr. Thomas Menino, nga governatori i Massausetsit Mr. Deval Patrick, nga presidentja e keshillit t Bostonit Maureen Feency e personalitete t tjera. X X X Mbrmja festive e 100- vjetorit u celebrua n Qendrn Tregtare Botrore t Bostonit, m 27 shtator 2008, n orn 6 pas dite. Presidenti i Republiks Bamir Topi dekoroi Kryekishn e Shn Gjergjit me urdhrin Naim Frashri i Art. Me nj dekorat t dyt Presidenti i Republiks nderoi Imzot Fan S. Nolin, pas vdekjes, me urdhrin e lart Gjergj Kastrioti Sknderbeu .
KMBANA E KIShS S FAN NOLIT N SOUTh BOSTON TINGLLOI PR T NJQINDTN hER! MEShA E 100- VJETORIT N KRYEKIShN ORTODOKSE ShQIPTARE T ShN GJERGJIT

PJESE NGA: KRYEKISHA E SHN GJERGJIT KNDON LITURGJIN E 1OO-t T SHENJT NOLIANE Nga ROZI THEOHARI- Boston
N VITIN E JUBILEUT2008 Viti 2008 ka qen viti i Apostolats s Kishs Ortodokse Shqiptare n Amerik, vit i prkujtimit t 100- vjetorit t kryekishs s Shn Gjergjitkryeqendra e historis dhe e kronikave t dioqezs s kishave ortodokse shqiptare t Ameriks s Veriut. Ky ka qen nj vit i ngarkuar me veprimtari, festime, prvjetore e t diela prkujtimore pr shqiptaroamerikant e Bostonit dhe rrethinat e tij. Qendra e ktyre ngjarjeve historike ka qen kryekisha e Shn Gjergjit, e cila filloi qysh n janar 2008 me festimin e Theofanis s shenjt n kujtim t ditlindjes s Fan Nolit dhe n nderim t emrit t tij. Prkujtimet vazhduan m 9 mars 2008 me celebrimin e Meshs Peshkopale t organizuar nga At Arturi, kancelari i kishes ortodokse t Bostonit, e t drejtuar nga hirsia e tij peshkop Nikon Liolini dhe hirsia e tij peshkop Ilia Ketri, n prkujtimin e 100-vjetorit t liturgjis s par hyjnore n gjuhn shqipe, t meshs s par shqipe n kryekishn e Shn Gjergjit n Boston dhe t krijimit t Kishs Autoqefale Shqiptare. N meshn peshkopale merrte pjes edhe Lumtria e tij kryepeshkopi Anastas Janullatos, i cili erdhi pr t nderuar veprn e Fan Nolit. Mesha prfundoi kur At Liolini ngriti lart nj kryq t art, kryqi historik, i cili u prdor nga Fan Noli n meshn e par shqipe t 1908-s Gjat zhvillimit t meshs u prkujtua dhe dyvjetori i shkolls s Gjuhs dhe Trashgimis shqiptare, e cila u hap n Boston m 23 mars 2006. Tradita noliane e organizimit t shkollave shqipe pran kishave shqiptare vazhdon edhe sot me po at kujdes e me po at prkushtim. Pr t nderuar trashgimin e Nolit t madh, fmijt e shkolls dhan nj koncert me kng, vjersha dhe recitime t disa poezive t Fan Nolit dhe t poetve t tjer rilinds. Fmijt mbanin lart e tundnin tre flamur t vegjl, flamurin shqiptar, flamurin e Kosovs dhe at amerikan N shrbesn e 11 majit 2008 n kryekishn e Shn Gjergjit pr t festuar Ditn e nns , At Liolini dha nj informacion interesant n lidhje me historikun e ndrtess s ksaj kishe t Shn Gjergjit n South Boston. Sipas tij, m par ndrtesa e kishs ishte nj kish amerikane , t ciln e frekuentonte si besimtare zonja Xhulia Vard hove- abolicioniste, shkrimtare dhe nismtare e festimit t Mothers Day (Dita e Nns) n Amerik dhe autore e himnit amerikan Battle hymn of the Republic. M 15 qershor 2008, ditn e diel, u ndodha n katedralen e Shn Gjergjit n South Boston. Para shrbess kishtare, sa m pa, At Liolini m propozoi t kndoja n korin e kishs mbasi at dit mungonin disa kngtare. Pranova me mdyshje, nuk e kundrshtoja dot. Grat e korit m pritn me prgzime. Qndroja pran sopranos Dita Katsis, e lindur ne ShBA nga prindr shqiptar e q nuk e fliste mir shqipen Ndrkaq n podium At Liolini tha se sot sht prkujtimi i 50 ditve pas pashks. Ne n shqip i themi Rrushajat,tha At Liolini, - Rru vjen nga sanskrishtja, q n shqipen do t thot: t t ngulitet n mendje Erdhi shpirti i shenjt Kuptimi i dyt i Rrushajave: N kt dit u kthye n atdhe Sknderbeu. Poeti Longfellou e ka prmendur kt n poemn e tij dhe Noli e ka prkthyer n shqipe, - vazhdoi At Liolini, i cili, si gjithnj, shrbesn kishtare e kthen n nj auditor. At Liolini tregoi n t majt t altarit ikonn e Jezu Krishtit, i cili mban n dor nj libr t hapur ku shkruhet n shqipe: Un jam drita e bots Ay q m vjen pas nuk do t bares n errsir po do t ket dritn e jets Sa her i lexoj kta rreshta, m shkon mendja tek troparet e prkthyera nga Fan Noli. Ditn e shtun m 27 shtator 2008 presidenti yn shqiptar erdhi t bnte nje vizit n BiblioteknMuzeum Kenedi. Un shtrngoja n dor nj deg t lules barbaros (idrsha), t ciln e kisha vendosur n nj vazo t vogl, lidhur me nj fjongo t bardh. Mes emocionesh ia dorzova kt degz luleje presidentit si dhe nj letr drejtuar iftit Topi:

Ditn e diel m 28 shtator 2008 kryekisha e Shn Gjergjit zhvilloi Meshn e 100- vjetorit t liturgjis s shenjt n kujtim dhe nderim t themeluesit t kishs s par shqipe Theofan S Noli Shrbesa kishtare q zgjati 2 or e 15 minuta, prfundoi me predikimin e tre peshkopve.
Shkrimin e plot mund ta lexoni n faqen ton http://www.artistet.org/

E Diel 2 Nntor

Editorial
e vn veten n pozitn e tjetrit. Nuk e din q edhe protektort shtetror t librit kan andrallat e tyre. Edhe ata e kan kuptuar se kultura, ishull m vete, nuk ka hi fitim, ndaj dhe kan menduar q t zbatojn doktrinn e turizmit kulturor. Edhe turizm, edhe kultur! sht nj prirje globale sot bashkshoqrimi, e n rastin m t keq njsimi i artit dhe kulturs me argtimin. Po ndodh kudo n glob, pse t mos ndodh edhe tek ne? Sdo mend se tjetrsimi i kulturs prej tregut sht prirja e tashme globale, por mbrojtja e tjetrsimit t kulturs sht vizion i t ardhmes. Kultura n prgjithsi, dhe sidomos Libri, jan t krcnuar prej nj padroni t ri, zgjedha e t cilit sht m e egr se ajo q prshkruajn t zott e shtpive botuese dhe t pazott e autoriteteve menaxhuese n lm t kulturs, dhe ai sht tregu. Tregu e sheh librin si mall, e reklamon si t till, e shet. E megjithse libri nuk z vend sot n jetn e njeriut modern vendin q zinte n shekullin e kaluar apo para shum shekujsh, as interneti, as gazetat, revistat apo kinematografia dhe as nj lloj teknologjie nuk e zvendson dot Librin. Prball ktij realiteti t ri, lypset nj doktrin e re q i udhheq t rinjt dhe shoqrin drejt Librit. Kjo sht doktrina e idealizmit kulturor. Kjo doktrin nnkupton q librit duhet ti qasesh si idealist, e jo si tregtar. Filozofia e idealizmit kulturor krkon q t punohet pr mbrothsin e librit dhe kulturs duke menduar q t fitoj vetm kombi. Pra menaxhuesit e kulturs duhet ta heqin TVSh-n mbi librin, se pasktaj gjith patriotizmi turistik kulturor kthehet n fars dhe pronart e shtpive botuese duhet ta heqin TVSh-n mbi shkrimtarin se prndryshe aleancat e tyre ngjajn me luftra plaka e fitime. Fakti q ky dyluftim mes shtpive botuese dhe ligjvnsve mbaroi me humbjen e t parve, tregon mungesn e nj reflektimi t thell pr t ardhmen e industris s botimit dhe propagandimit t librit duke e reduktuar at n terma t thjeshtzuar mekanik ekonomik. T dy kto binjak me shpin t kthyer kundrejt njri-tjetrit ngjajn me premtuesit rrenacak q prshkruan Soresku kur thot se: Premtuesit q gnjejn gjith ditn,/I marr me mend se grijn e drdllijn./Dgjoj me dhimbje kt sulm trondits,/Nga zhurma e tyre vesht m oshtijn./Na thon do t jet, ja, kshtu... /Dhe llomotisin fort edhe paprer, Kta mendjeroitur e t mjer! T dy kto industri, menaxhuesit dhe botuesit e librit, duhet t din nj gj shum mir, se n filles t gjith ktij rrugtimi ndodhet Krijuesi, ai q krijon e nuk bzan. Shkrimtart, ky komunitet idealistsh t nprkmbur, t paorganizuar, n mshir t nj tregut kaotik t zaptuar nga letrsia bulevardeske e huaj, paguan pr gjithka e nuk paguhet pr asgj, duke qen t braktisur, madje edhe pa sivllezrit e tyre n tribunat e vendimmarrjes q kurr nuk flasin n emr t shkrimtarve tashm t braktisur nga vetvetja. Sikurse thot A. Marashi T jesh sot shkrimtar shqiptar do me thn t jesh i vetm n fushn e lojs, t bhesh

Drita 3
pr e botuesve q punojn pa kontrat, e shprndarsve dhe librarve mosprfills dhe e organizmave q shprdorojn t drejtn e autorit. Do me thn t botosh pa marr asnj pages pr punn tnde, ose mbasi ta kesh paguar vet botuesin. T jesh sot shkrimtar shqiptar do me thn t thot t jesh pjes e nj procesi letrar q sht i bllokuar sepse rravgimi ekonomik i krijuesve vetm e shuan flakn e debatit kulturor, prfshirjen n dinamikn e problematiks aktuale, ndrmarrjen e prgjegjsis sociale pr t propaganduar librin dhe leximin, duke mos krijuar nj klim paqsore dhe vlersuese krijuese, me nj frymzimi idealist kulturor. Shqiprin nuk e kan shptuar ndonjher tregtart por idealistt. Tregtart q kan vn pasurin e tyre n shrbim t s ardhmes kulturore t shqiptarve kan qen idealist ndrsa ata q nuk e kan br kt kan mbetur thjesht prllogarits t fitimit t tyre vetjak. Idealistt jan ata q punojn pr interesa t nj ideali frymzues q n kt rast sht kultura shqipe, letrsia shqipe, libri shqip, arti shqiptar dhe gjithka q ka t bj me t shkuarn e t ardhmen e shqiptarve. Vetm kjo filozofi mund ta shpjer shoqrin shqiptare tek Libri. Llogaria e fitimit e l n mes t udhs. Ndaj dhe duhet ti mshojm ktij frymzimi. Ndaj dhe duhet q dashurin pr librin ta lidhim fort me dashurin pr gjuhn shqipe, humanizmin atdhetar t t parve tan. Ky komb ka nevoj t frymzohet prej doktrins s idealizmit kulturor, prej idealistve q dje krkuan tu mblidhet gjaku q me to t bhen shkronja shqipe, e sot mendojn e veprojn n t mir t kulturs kombtare duke ofruar pa buj sakrificn prej qytetarsh me shpirt publik. Granit ZELA

botimtaris. Jan t stresuar se fitimi nuk sht ai q duhet (u duhet). Disa zra thon se e gjitha kjo ndodhi ngaq shtpit botuese i zuri nma e shkrimtarve t cilt jo vetm q kalojn vite t tra pune krijuese pr t shkruar libra, por edhe duhet ti paguajn ato! E pasi ti paguajn duhet t bhen hamej e ti shprndajn npr librari, t interesohen pr shitjet, t merren me marketingun kulturor, e ndrkoh t vazhdojn t shkruajn, q edhe n t ardhmen ti paguajn botuesit, t cilt si n asnj vend t Evrops u marrin parat shkrimtarve pr veprat q shkruajn! Dhe nma e shkrimtarve shqiptar ndaj shtpive botuese qe e tmerrshme Mos u heqshin kurr Tatimin mbi Vlern e Shtuar! kishin nmur shkrimtart shqiptar. Sepse si ua hoqn, si nuk ua hoqn, tatimi q vetm shtohet pr shkrimtart as nuk sht dgjuar t prmendet ndonjher. Se shkrimtart nuk kan organizata e nuk organizojn aleanca. Nuk dalin n tribuna e nuk rrahin gjoksin si shptimtar mmdhetar. Sidoqoft, ata as q llogariten se ekzistojn n faqe t dheut, andaj gjith zemratn t zott e shtpive botuese e kan me prfaqsuesit shtetror t kulturs. Nuk po na japin hakn, ankohen. Po na tatojn! E si mund t na tatojn kur ne merremi me Librin, themelin e qytetrimit, t tashmen e ardhmrin e kombit? Por, ata nuk

Drita

Intervista

E Diel 2 Nntor
nga m t ashprit n drejtimin e shprehjes s lir. hapi i par q u hodh nga t rinjt krijues pas vitit 1990 ishte krkimi i rrugve t reja t shprehjes. Poezia sht prdorimi m i eprm i gjuhs s shkruar. Jo rastsisht brezi 90 zgjodhi nprmjet gjuhs s poezis t rindrtonte imazhin e fort-krkuar. Poeti Rudian Zekthi dhe grupimi avanguardist E pr7shme n fillimvitet e pluralizmit solli reformatim gjuhsor t pa hasur m par n ligjrimin dhe mendimin poetik n Shqiprin post-traumatike. Nga nj Rosinant grdall fantazmagorik, nga nj Pel Troje, poezia rifitoi galopimin drejt fushnajave t gjelbrta t mendimit t lir, n form dhe prmbajtje, fitoi guximin n vetvete tu drejtohej dhe futej n brendsi pyjeve t egra t formave t pa lvruara poetike. U zhdrvjelltsua. Kjo i hapi rrug t mtejshme risive poetike t ktij fillim-shekulli t ri. Cili sht synimi i letrsis q shkruani? Gjithka q un di pr qenien time, gjith sa njoh rreth asaj q shkruaj, prmblidhet n thnien strgjyshore sokratike Un di se nuk di asgj. Nuk bhet fjal pr modesti t tepruar. Pr aq koh sa do vazhdoj t mos di asgj nga e gjitha sa di, e kam t nevojshme t shkruaj vazhdimisht letrsi. Ky sht nj synim tejet vetjak, sepse m ka ndodhur papritur q t takoj aksidentalisht harmonin e dijes n form veprore brenda meje, gjat procesit t shkrimit. Ju trand m fort realiteti, apo imagjinarja? As njri as tjetra. Gjella me krip por kripa me karar thot shprehja e urt. sht e shndetshme t imagjinosh po aq sa ta jetosh realisht realitetin e jets edhe pse shpesh her zhgnjyes. Zgjerimi i kufijve t realitetit n kurriz t imagjinares dhe anasjelltas, e prish

KLIENTELIZMI SHT GANGRENA E SHQIPRIS S SOTME

shqiptar i duhet t gjej fondet e mjaftueshme pr botim. Ai shkurton racionin e ushqimit t familjes s tij pr t mbrritur tek dalja n drit (si dita e lindjes s nj fmije) e librit me poezi. Shpesh qllon me fat nga lvrimi i ndonj fondi, sponsorizim privat, apo zemrgjersia me interes e ndonj botuesi. Por n t gjitha rastet sht i vetdijshm se nuk ka pr t marr asnj kacidhe nga mundi i tij poetik. Si shpagim jo rrall qllon t jet ai shprndarsi i librit t vet. Sapo e shohin n dyert e librarive me nj vllim poetik n shpin, e trajtojn si mkatar, si (ish) t dnuar politik, si humbameno, si heretik. N kt ngjitje-zbritje sizifiane shkallve t qytetrimit ton nuk mungon syri i atyre q duan t shohin, lexojn dhe kuptojn, se simbolizon guri, vullneti i mendimeve t atij q e mbart. Kta lexues me t vrtet jan t pakt, n m t shumtn e rasteve jan edhe ata vet poet, por jan neuronet m t shndetshme t nj kujtese kolektive q, rrezikohet seriozisht nga atrofizimi. Me cilat letrsi kan m tepr afri shkrimtart e rinj shqiptar? Shkrimtart e rinj shqiptar jan t tejngopur me imagjinat surrealiste, t ciln e shohin t pranishme n gjuh, si instrument pr t deprtuar akoma m thell nn siprfaqen e fenomenit bot. Ata i prafrohen m tepr grupimit surrealist t Andr Breton nn flamurin e thnies T lir nga do kontroll i arsyes dhe preokupimeve moralizuese t estetizmit. far risish solli brezi juaj n ligjrim(in) poetik? Me rnien e Murit t Berlinit u shembn gradualisht jo vetm sistemet totalitare dhe kufijt e ish kampit socialist, njherazi e gjith forma zhdanoviste e socrealizmit u shkrmoq. Sistemi komunist n Shqipri ishte

*Iolanda Malamen, poete, prozatore, gazetare, eseiste, prkthyese, rumune. Autore e shquar e shum vllimeve n poezi dhe proz. Ka botuar gjithashtu pes vllime bisedash me shkrimtar dhe artist rumun e t huaj. Mes viteve 1983-1997 gjat periudhs s diktaturs rumune dhe tejzgjatjes s saj, Malamen n shenj proteste nuk pranoi t publikonte asnj varg. Ajo sht laureate e Medaljes s Akademis Femina (1999) pr poezi. Meriton mimin APLER (2006) pr gazetari kulturore. Si dhe ka fituar tet mime t Bashkimit t Shkrimtarve t Rumanis dhe Shoqats s Shkrimtarve t Bukureshtit pr krijimtarin e saj n poezi, proz, publicistik. Punon si gazetare n nj nga t prditshmet m t mdha t Rumanis gazetn ZIUA (Dita), prej s cils sht shkputur kjo intervist. Bised e shkrimtares rumune Iolanda Malamen me shkrimtarin shqiptar Flurans Ilia botuar n nj nga t prditshmet m t mdha t Rumanis gazetn ZIUA (Dita).

Iolanda Malamen: Flurans Ilia, t lutem t prshkruash hap pas hapi udhn e librit me poezi n shqipri, q nga shkrimtari e deri tek lexuesi Flurans Ilia: Ju jeni duke shigjetuar me pyetjen tuaj t par Thembrn e Akilit. Poezin. Pikn ton m t brisht. Ajo ka do t rrfej i prngjan trajektores s shigjets nga syri i shigjetarit gjer tek thembra. Jan shpesh t pashpjegueshme arsyet subjektive pse shkrimtari shqiptar bie n ngasje objektive me poezin. N paktin mar-

tesor q shtetasi i ditve tona bn me jetn rudimentare materiale, flirti poetik prngjan me nj lidhje jasht martesore s cils nuk mund ti rezistosh. Ndijohet s pari raporti i zhveshur vetmitar i drejtprdrejt me muzn poetike. M tej poezin e merr krah teje dhe e prezanton tek miqt e tu m t ngusht. Kur rrethi zgjerohet, leximet poetike fillojn t marrin trajt kolektive ka i jep t drejtn sociale poezis t shprfaqet ekskluzivisht n faqe kulturore, periodik letrar, apo edhe internet. Ky proces zgjat pr aq koh (ndoshta edhe vite t tra) gjersa vllimi sht kristalizuar n ndrgjegjen e autorit. Mbrritm tek thembra e s vrtets: Libri. Ktu fillojn andrallat. Shkrimtarit

E Diel 2 Nntor
ekuilibrin mendor. Prishja e ekuilibrit, sht pikrisht ky fenomeni q m trand. sa e dukshme sht kritika e ksaj periudhe? Aktualisht kritika (shkencore) letrare e kulluar nuk ekziston n Shqipri. Ka vetm opinione t parfumuara me pak tendenc analize q burojn nga disa faktor: Nga dashuria e sinqert e kritikut q e shkruan kritikn rreth veprs q ka lexuar vetm se i vjen sipas mides dhe shijeve t tij. Nga miqsia e kritikut me autorin q ka shkruar veprn (un shkruaj sot pr ty, ti duhet t shkruash nesr pr mua!!). Si dhe nga ligsia, xhelozia, mediokriteti i kritikut me t vetmin qellim q t nxij figurn e autorit nga rrethana trsisht jasht letrare q, nuk kan lidhje fare me veprn. Ju nuk do e besoni po tu them se, u bn 18-vjet q n tekstet e letrsis n shkollat dhe universitetet tona, letrsia bashkkohore shqiptare ndalet n vitet 90?! far peshe e mbrapsht u shmang prfundimisht nga letrsia deri n vitet 90? U shmang denigrimi total i njeriut. Rezistenca e talentit kundrejt mediokritetit mbyts. Diktatura, sado e ashpr dhe mizore q ka qen, nuk ja doli mban t shuante plotsisht aspiratn njerzore t mbajtur ndezur n skutn m t thell t shpirtit, pr t menduar si individ i lir dhe me vetdije prej t talentuari. E tra kjo fal letrsis dhe nj pjese t shkrimtarve tan n rezistenc. far krkesash t natyrs sociale keni ju shkrimtart e rinj? Shkrimtart e rinj shqiptar nuk presin prej kurrkujt t bj realitet realizimin e krkesave t tyre t nevojshme me natyr sociale pr ti dhn fund territ t indiferencs. Por, t paktn nj fjal e sinqert vlersuese do tu jepte zemr pr t vazhduar rrugtimin e tyre n art, jasht Underground-it ku baresin.

Intervista
si do t imponohet letrsia shqiptare n tregun evropian t librit? Kjo nuk m takon mua ta them. Ndrkoh q n Shqipri sukseset e prkthimit t literaturs botrore nga gjuht prkatse n shqip sht i pamat. Prkthimi i letrsis shqipe nga shqipja n gjuht evropiane sht eventualisht i mangt. ndiheni t ndrydhur pr shkak t gjuhs n t ciln shkruani? Shqipja pr nga numri i frymve q e flasin, lexojn dhe shkruajn, prbn nj numr ndjeshmrisht t kufizuar. T mos e shohim problemin nga kjo pikpamje. Duhet t kuptojm se t gjitha gjuht, qofshin kto t vogla apo t mdha, gjallojn (gjakojn) brenda llojit t vet. Ky sht nj fenomen tejet vetjak pr do vend n veanti. Gjuha nuk lviz dhe ushqen me oksigjen vetm gjakun e mendimit, por pastron edhe gjuhn e nj kombi n vetvete duke luftuar manipulimin shpirtror. Gjuha ndihmon interesat e shtresave t ndryshme, kryesisht ato t brezit t ri, q krkon mjete t reja t shprehuri. Gjuha e zbukuron, ose e shmton n t kundrt, njeriun. Kto dukuri brenda nj gjuhe t vogl si shqipja kapin nj amplitud temperature edhe m t ndjeshme. shtja qndron n nyjn se sa t aft jemi ti shohim, tua shtojm vlern, ti ndjejm dobin, dhe t bashkjetojm lirshm pa kurrfar kompleksiteti me to. far gzimesh t sjell letrsia q shkruan? O ti q fle, thuam sht gjumi? Gjumi i prngjan vdekjes. Ather, pse nuk bn vepra, n mnyr q edhe kur t vdessh tu prngjash t gjallve, ndrsa ti je i gjall dhe u prngjan t vdekurve t trishtuar? Kjo thnie iluministe nga Leonardo da Vini, m bn t kuptoj se jam nj qenie egoiste njerzore si gjith t tjert, m bn t kuptoj se nj nga gzimet q m fal shkrimi sht prpjekja e gjall q t mos u ngjaj t vdekurve t trishtuar. Bn pjes ndr organizatort e nj festivali ndrkombtar t poezis, t quajtur poeteka, i cili zhvilloi kt vit edicionin e katrt. Cili sht prfitimi i nj manifestimi t till? Ideatori, drejtuesi dhe organizatori i projektit Poeteka sht poeti Arian Leka, i cili ka sakrifikuar shum pr ta shndrruar n kto katr vite festivalin ndrkombtar t poezis Poeteka n nj eveniment dinjitoz t barabart, e ndoshta akoma edhe m mir se, simotrat evropiane. Dhe ja ka dal mban faqebardh. Un jam munduar, me sa kam pasur mundsi, me gjith shpirt, nga dashuria pr artin e fjals q, t mos sjell n festival vetm poezin time, por edhe pak energji fizike. T dyja s bashku t shkrira me atmosfern e festivalit m kan prftuar shum gzim n shpirt kto dy-tre vitet e fundit dhe gjej rastin t falnderoj Poetekn. Prfitimi i nj manifestimi t till sht shumprmasor n aspektin e imazhit t sotm moral jo vetm t poezis. Do ndalem n nj nga pikat q m prek m tepr. N raportin e thjesht t drejtprdrejt njerzor t ktij festivali. Nprmjet tij ne kemi fatin t njohim nga afr njeriun, pr m tepr kur ky sht edhe poet. Kjo na afron dhe bashkon me njerz t bukur shpirtrisht, me vizionin e s ardhmes, me kontinentin mm dhe familjen e prbashkt evropiane, si edhe me treva t tjera t bots s kulturuar. Kjo na bn t ndihemi mir me vetveten. A sillet ashtu si duhet shqipria e sotme ndaj shkrimtarve? Atdhe i kujt je ti?, Lundrtar pa atdhe, atdhe pa lundrtar, Si dhe prse shkruajm, etj, jan nj seri artikujsh q un personalisht kam trajtuar n shtypin e sotm shqiptar kto tri vitet e fundit. Varet se n kontekst e fusim termin Shqipri. N qoft se kemi parasysh Shqiprin zyrtare, shteti nuk

Drita 5
investon si duhet pr promovimin e kulturs shqiptare n bot dhe sht indiferent ndaj problemeve t shkrimtarve brenda vendit (shkrimtart jasht vendit??). Duhet ta pohoj se jepet nj mim letrar do fundviti nga Ministria e Kulturs. Po. Por problemi q kemi pasur kto koh, i taksimit t librit nga ana e shtetit, dshmoi edhe njher q jo vetm nuk stimulohet si duhet ky sektor, por madje pengohet indirekt. N qoft se n ballin t termit Shqipri prfshijm at kontingjent njerzish intelektual q merren me arte, letrsi, media t shkruar dhe vizive, katedrat e universiteteve, pararojn e mendimit t formatuar si elit, etj, ktu antikapi sht akoma edhe m i madh, sepse gjithka funksionon n baza dhe rregulla klanore. Klientelizmi sht gangrena e Shqipris s sotme. Nuk na mbetet gj tjetr vese ti sqarojm vetes si taksapagues se duhet t quajm Shqipri? Ndrsa si shkrimtar (nnkuptoj deri diku: njeriun e lir), nuk presim ndonj sjellje t veant nga Shqipria, prkundrazi, duhet t japim m shum. A mund t jetoj nj shkrimtar i ri vetm nga letrsia? Absolutisht jo. Cila sht ndrra jote m e gjall n kto aste? Ju rrfeva pak m sipr me sinqeritet mbi synim tim vetjak n raport me procesin e shkrimit, sepse si ju dshmova, m ka ndodhur papritur q t takoj aksidentalisht harmonin e dijes n form veprore brenda meje. Por, ende nuk e kam ndeshur formn absolute t dijes. Nuk kam takuar ende dijen e t Shumdijshmit q, do ti jepte nj prgjigje t plot pikpyetjeve t mia n raport me Universin, dhe q do t m paqsoj me Botn. A mund t arrihet kjo? Apo sht nj ndrr e gjall q do vazhdoj t m mbaj t gjall pr do ast, si qenie trsisht t shqetsuar njerzore, ndr ndrrat e mia t ankthshme?

Drita

Intervista +

E Diel 2 Nntor
Leka n krkim t personazhit t fundit q do e plotsonte ansamblin e aktorvefmij, pr filmin Tomka dhe shokt e tij i xhiruar plotsisht n Berat, prodhim i Kinostudios Shqipria e Re. Ishte viti 1976. Fmij 5-vjear fillova t trashgoj jetn nprmjet syve t kinemas. Trashgimi t ciln ndr vite e humba. Por q nuk kam humbur akoma zrat dhe thirrjet e asaj kohe q pastrtish ende i dgjoj: - Hej Guri do vish t bjm kala me balt?! - dgjohet nj z fmije prtej sekuencave t filmit. Dhe personazhi i Gurit (un doravet pa breka) ashtu si me t vrtet vocrrakt kridheshin n ujrat e lumit Osum prgjigjet: - Ehu, un do lahem! Dhe q prej nj ledhi t atyshm : Blldummmm... Drejt e n rrjedhn e ujrave t Osumit. I kredhur n pshtjellime t kthiellta. Shpesh her t turbullta e plot balt (gjanic). T rrjedhshme e t rrezikshme ndrsa shpesh kan glltitur jet fmijsh. T helmuara m von nga pesticidet e uzins s baterive n Polian. N disa vende lumi ishte i shtruara e i hapura npr zallishte. Dhe shpesh i vrullshm pas shkmbinjve t pllakave prfund zarizanit. Osumit i takonte kryqi i hedhur n do 6 Janar (dita kur jam i pagzuar) n ditn e Ujit t Bekuar, ndrsa unat e Beratit duke u dridhur prej t ftohtit s bashku me kryqin shpresonin n nj t ardhme m t mir. Plot hije dhe eleganc prposht rrapeve dhe parmakve i gjunjzuar midis kmbve t Urs s Gorrics, teksa pr kushedi se sa e sa jet Osumi vazhdon pelegrinazhin e tij. T gjitha kto metrazhe t nj filmi bardh e zi prodhim tashm

Ndrsa nata rrzohet dhe Qielli fillon Shpirtit ti afrohet,ndr ndrrat e mia t arratisura vjen Berati. Qyteti im i kapur prej dore me zhgjndrrn (si t vinte prej Kashts s Kumtrit, prej nj tjetr bote) zbret tatpjet rrugs s Kalas. I dgjoj shpesh hapat e tij si pentagram sonatash t pashkruara mbi gjoksin tim t shndrruar n kalldrm... Kalldrmi mesjetar i Antipatreas me trokitjet e kuajve t Muzakajve dhe Vrionasve, rend rrugicave t Mangalemit, Kalas, Gorrics dhe Urs mesjetare, q prbjn arkitekturn post-shpirtrore t shpirtit t qytetarit t ikur prtej mureve dhe

ATDHE I KUJT JE TI?

ka qen i palvizshm pr m tepr se 2450-vjet. Jan hapat e mia vocrrake teksa me dy feta buk t lyera me margarin, pantallonat e shkurtra me dy gjunj t grvishtur si kut-e-cingla, me korika t mpiksura gjaku, nga ndjekja e topit t futbollit n lagjen rrugs pr Kala, teksa fillonte zanafilln e vet e prpjeta. N krah t majt, ndrsa ngjitesha, si n portat e nj fillim-kufiri-jetsor metaforik, gojmadhe dhe e madhrishme qndronte Porta e Pashait. Pashait sot, askush nuk ja mban mend emrin. Por Porta me konturet mesjetare e ngritur nga energji skllevrish sht ende aty. Pas tre dekadash m

ILIA

S
kodrave me ullinj t qytetit t vet. Ose m sakt, jo. Nuk jan hapat e tij. Ai gjithmon aty 22 Tetori (nuk m kujtohet far feste ka qen kjo?,shkoja pr n kopshtin Konstantin Leka. Aty buz vjen ndr mendje ai moment fmijrie, ndrsa regjisorja e njohur e filmave pr fmij zj. Xhanfize Keko, trokiti n portat e kopshtit Kostandin

F L U R A N

E Diel 2 Nntor
i Kinostudios Shqipria e Vjetr. Film t cilin aq fort do t dshiroja ta shihja edhe nj her n salln e kinemas s qytetit tim, n at vend ku fantazia edukohej dhe merrte krah nn fluturime ndrrash dhe realitetesh fminore. Por nuk sht e thn. As e shkruar n rrotn e fateve. N vitin e mbrapsht 1997 kineman e qytetit e pushkatuan nn breshri t mendur kallashnikovsh skizofrenik. Muret e saj t zhgaravitura, grmadha t turpshme, xhama t thyera, ende n kt gjendje jan edhe sot. Kjo mjafton q t kuptosh, se si arti shqiptar frymon nn dihatje astmatike. Mjafton ky fakt q t besoj se Berati ka nevoj m tepr pr qytetar, se sa pr emra heronjsh. Por edhe plumbat e kallashnikovve mbaruan nj dit. Dhe ajo ka ngeli ishte(sht)prsri imazhi i Beratit. N lindje prher mali i Tomorit. N perndim prher mali i Shpiragut. Midis t dyve Kalaja. Nga ballkoni i ish shtpis time n qendr t qytetit prej katit t pest prher ky imazh m ka pas shoqruar n historin e legjends e cila thot : Na ishte njher nj djal i fort e shtatlart q quhej Tomor. N dashuri ra me vajzn m lozonjare t quajtur Kala. Me at i dashuruar ishte edhe nj tjetr djal i bukur shtatshtruar i quajtur Shpirag. T dy pr nj dashuri t vetme e t prjetshme rran n dyluftim. Tomori e nxori

Intervista +
shpatn dhe trupin i preu Shpiragut q edhe sot po ta sodissh i ndar n vija-vija sht. Tjetri topuzin shtriu tej npr er dhe trupin e Tomorit gropa-gropa e bri. Edhe sot i till ka mbetur. Kalaja (Ah lozonjarja! E bukura!), duke i par djemt n dyluftim, filloi t qaj pr plagt e tyre, dhe lott e saj formuan lumin Osum! E kam si tashti mu prpara syve n imazh t pashlyee para t mngjesit autobusin e linjs pres. Bn ftoht. Nj i ftoht qensh q ti ngulin dhmbt thell, me kafshime gradsh nn zero. Dhe mundohem t mblidhem fort pas palltos time. Dhe nuk gjej t ngroht. - N far or duhet t kaloj autobusi i ardhshm i linjs? - pyes nj vajz prbri. - Un nuk di - prgjigjet ajo

Drita 7
mndje m rrihte dhe zhvishte prgjat krejt udhtimit tim t mtejshm, i maste dhe kontrollonte impulset e zemrs time, m ekspozonte krejt lakuriq (si ather fmij pa breka, i pavetdijshm, drejt e n rrjedh t lumit t qytetit tim) ishin vargjet e poetit (Beq Cufaj, Gjermani),q e trembnin dhe ndillnin njkohsisht t ftohtin e ktij mngjesi, nn rrjedhn e vrtetsis, prgjat venave poetike q kishin aq shum pr t kumtuar, gjithka, ose thjesht asgj: Atdheu (Dialog i imagjinuar i cili do t fillonte aty edhe ku mbaron) Pr ty Atdhe shum njerz thon se t kan At e Dh. Pr ty shum t dijshm e padijshm lot derdhin. Ti e ke fuqin t gjitha ti kesh. Trolli yt sht i lasht, qielli i pambrrishm, njerzit pos Zotit e teje askujt si takojn. Edhe zogjt, lumenjt, fushat, gurt, detrat, dhembjet, fmijt, ndrrat... Pushtuesit, poett, t dashuruarit, t tradhtuarit, truthart!... T gjitha tuat jan... Edhe jeta edhe vdekja. Vetm di skam t qart Atdhe, I kujt je Ti? Atdhe i kujt je Ti? Atdhe i kujt je Ti? Atdhe i kujt je Ti? Atdhe i kujt je Ti? Atdhe i kujt je Ti? ...

Foto nga: The Birth of a Nation (1915)

shm krejt qytetin prej s larti. Jo nga posht. Por pikrisht prej s larti. Mbi kodrn n zemr t qytetit. T veshur me pisha, mbuluar me shkmbinj ku kryenesish i kacavjerrur midis qiellit dhe toks, jets dhe vdekjes, pr t parn her msova se shije kan buzt e vajzave t ndrojtura t qytetit tim? Se shije kan vargjet e para kur ende nuk di se si duhet ti shkruash ato? Atje. N maj. N rrethina t mureve t kshtjells. Shum afr dhe pothuajse jasht saj... ...Jasht saj. N rrjedhn e lvizshme t rrugve n South Boston, ndrsa n ort me nj anglishte t kafshuar. - Ti je e huaj ktu? - e pyes. - Po jam Gjermane nga Berlini - m thot - Ti di se ku sht Berlini? - Natyrisht - i prgjigjem Un jam nga Berati. Nuk besoj se e ke dgjuar ndonjher. Qytet shum m i vjetr se Berlini. Qytet shum m pak i njohur se Berlini. Berlin - Berat Boston, ngjasojn dhe aspak nuk ngjajn me njri tjetrin. E prbashkt sht ve shkronja e par. Por ajo q vjen m pas refuzon ta mbyll vetveten tek B-ja. Dhe nuk e di, pr dreq, se far lidhje kan t gjitha kto. Vese ajo ka ndr

Drita

TREGIMI I HUAJ
disa zi familjare e larguan prfundimisht nga arti. Periudha deri n fillimet e lufts s par botrore shoqrohet me uljen e rritje t fams s tij. N vitin 1919 nj ese me titull Xhovani Verga bn q t rimarr meritat e tij, q bhen gjithnj dhe m unanime. Arti vergian fillon t jet m i muar pr origjinalitetin dhe gjallrin e tij. N vitin 1920 emrohet senator dhe dy vjet m von vdes pas nj hemorragjie cerebrale. Pr ta dhn shoqrin n mnyrn m t vrtet Verga e vzhgon me skrupuj, duke studiuar mjedisin fizik dhe dialektin, duke njohur mir zanatet dhe traditat. Prdor nj stil t pangjyrshm n mnyr q lexuesi t gjendet vet aty, ball pr ball me fakte lakuriqe dhe t pastra, pa e krkuar n faqet e librave me lenten e shkrimtarit. Duket sikur personazhet dhe ngjarjet prezantohen vet dhe ai q lexon t ket prshtypjen se sht prball me realitetin me t cilin prballen. Nga vepra e tij po sjellim tregimin Liria LIRIA Valvitn nga kmbana nj shami me tri ngjyra, u ran kmbanave pandrprer dhe filluan t thrrisnin n shesh: Rroft liria. Ashtu si deti me furtun. Turma lvizte rrmujshm para klubit t xhentlmenve para Bashkis, n shkallt e kishs: nj lum me bereta t bardha, spatat dhe kosat q shklqenin. Pastaj vrshoi n nj rrugic. Ty, m par, o baron! q urdhrove rojet t godisnin me kamxhik njerzit. Para gjith t tjerve nj shtrig, me flok t thinjur t kreshpruar n kok, e armatosur vetm me thonj. Ty, o prift i djallit! q na thithe gjakun! Ty, o pasanik epulon! q nuk mund t'ia mbathsh, q kaq shum u majme me gjakun e t varfrit! Ty, o polic! q zbatove ligjin vetm pr ata q nuk kishin asnj kacidhe! Ty, o pylltar! q e shite mishin tnd dhe t komshiut pr dy qindarka n dit! Gjaku q vlonte dhe t dehte. Kosat, duart, rreckat, gurt, gjithka i kuq si gjaku! Xhentlmenve! Kapelave! Vdekje! Vdekje! hidhuni mbi kapelat! Don Antoni sillej vrdall duke prer shkurt. Goditja e par e rrzoi me fytyrn e gjakosur mbi trotuar. Prse? Prse po m vrisni? Edhe ti! n djall vafsh! Nj unak alaman mori kapeln e lyer dhe pshtyu brenda. Posht kapelat! Rroft liria! Ti! edhe ti! Urats q predikonte ferrin pr at q vidhte bukn. Ai kthehej nga mesha, me naforn t shuguruar n bark. Mos m vrisni, pasi kam br mkat. Luia ishte mkati; Luia q babai e kishte shitur 14 vjee, n dimrin e uris dhe mbushte rrugn e unakve t uritur. Nse ai mish qeni do t'ia kishte vlejtur pr dika, tani do t ishin t ngopur, ndrsa po e shqyenin n pragjet e shtpive dhe mbi gurt e rrugve me goditje spatash. Edhe ujku kur arrin i uritur n nj kope, nuk mendon ta mbush barkun dhe plas nga inati. I biri i zonjs q kishte ngarendur pr t par se far kishte ngjar; farmacisti ndrsa po mbyllte dyqanin nxitimthi; don Paolo q kthehej nga vreshti n samar t gomarit, me torbat bosh n shpin. Kishte edhe nj beret t vogl n kok q e dashura ia kishte qndisur koh m par, kur smundja ende nuk e kishte goditur vreshtin. Gruaja e tij e pa t binte para ders, ndrsa priste bashk me pes fmijt supn e holl q ndodhej n trastat e burrit. Paolo! Paolo! I pari e goditi n shpatull me nj goditje spate. Nj tjetr iu hodh prsipr me kos dhe ia nxori zorrt ndrsa kapej me krah t prgjakur tek kanata e ders. Por m e keqja ndodhi sapo ra i biri i noterit, nj djal 11 vje, biond ngjyr ari, nuk dihet se si, i prfshir n turm. Babai i tij ishte ngjitur dy apo tre her para se t zvarritej deri tek koshi duke i thirrur: Nedu! Nedu! q ta ndihmonte. Nedu po ia mbathte nga tmerri, me syt dhe gojn e shqyer pa mundur t brtiste. E kthen prmbys, ohet prap edhe ai mbi njrin gju si i ati i vet; rryma i kaloi sipr, dikush i kishte vn galloshen n faqe dhe ia kishte drrmuar; edhe pse djali i krkonte falje me duar-nj pamje q ta kpuste shpirtin!

E Diel 2 Nntor
Druvari i dha nj goditje t fuqishme spate me t dyja duart, sikur t'i ishte dashur t priste nj lis 50 vjear-dhe dridhej si nj gjethe. Dikush tjetr thirri: Edhe ai do t ishte br noter, si i ati. Nuk ka rndsi! Tash q i kishin duart t ngjyera me at gjak, duhej derdhur edhe gllnjka e fundit. T gjith! t gjith kapelat! Nuk ishte m uria, goditjet me shkop, paudhsit q e bnin inatin t ndizej. Ishte gjaku i pafajshm. Grat edhe m t egra, duke tundur kraht e zbuluar, duke brtitur nga inati me trupin e but nn zhelet e fustaneve. Ti q vije t'i luteshe Zotit me fustan mndafshi! Ti q e kishe pshtir t gjunjzoheshe pran njerzve t varfr! Ti! Ti! Npr shtpi, npr shkall, brenda dhomave t gjumit duke shqyer mndafshin dhe cohn fine. Sa vath mbi fytyrat e gjakosura! Sa unaza floriri n duar q prpiqeshin t prisnin goditjet e spatave! Baronia e kishte bllokuar dern: trar, karroca fshati, fui plot nga pas; dhe bujqit q qllonin nga dritaret pasi e kishin shitur shtrenjt veten. Turma prulte kokn ndaj goditjeve sepse nuk kishin arm q t'u prgjigjeshin. M par ishte dnimi me vdekje, pr at q mbante arm zjarri. Rroft liria! Dhe e hodhn n tok portn. Pastaj n oborr, n shkall duke kaprcyer t plagosurit. Nuk i ngacmuan pojakt. Pojakt m von! M par krkonin ushqimet e barones, ushqimet e gatuara me thllza dhe ver t mir. Ajo vraponte nga dhoma n dhom me foshnjn n gji, flokprishur, dhomat nuk kishin t mbaruar. Dgjohej turma t brtiste npr ecejaket, duke u afruar si lumi q vrshon. Djali i madh, 16 vjear, ende me lkur t bardh dhe ai, mbronte hyrjen me duart q dridheshin, duke brtitur: nn! nn! Me shtytjen e par, ia rrzuan portn prsipr. Nuk thrriste m. Nna e tij, e marra, ishte fshehur n ballkon, duke mbajtur t mbrthyer voglushin, duke ia zn gojn me dor q t mos brtiste. Djali tjetr donte ta mbronte me trupin e tij, i tronditur sikur t kishte pasur 100

Xhovani Verga lindi n Katania n vitin 1840. N moshn 11 vjeare fillon studimet dhe tipi i edukats q mori ishte patriotike-rilindse dhe n aspektin letrar thellsisht romantik. Fillon universitetin pr drejtsi, por ngjarjet historike t asaj kohe (kujtojm zbarkimin e Garibalidit n Siili), nuk e lejojn t q ti prfundoj. Pr kt formin t tij flasin dhe veprat e para Dashuri dhe Atdhe i frymzuar nga revolucioni amerikan. M pas i dedikohet gazetaris duke qen redaktor n disa gazeta. N 1863 boton me pjes romane t tij N lagun, Nj mkatare, historia e nj kokziu. Shkon dhe vendoset n Firence ku njihet me shume letrar t kohs dhe e konsideron at si qendrn e vrtet politike dhe intelektuale t Italis ku jetohet nj atmosfer tjetr. M pas transferohet n Milano, qytet ku shkmbimet letrare jan shum t gjalla dhe boton prmbledhjen me novela Pranvera dhe tregime t tjera. Nga mesi i viteve 70 shkrimet shndrrohen n mjet tregimtar pr krkimin e s vrtets. Romani i tij m i famshm Malavoglia (mbiemri i nj familje n qendr t veprs) sht nj vepr q i kushtohet lufts pr jetn, vepra e tij m e rndsishme dhe e prkthyer n shum gjuh t bots. Libra t tjer q vijojn m pas jan Fantastikeri, Jeta n ara, Novela nga fshati, Npr rrug, Mjeshtri don Xhezualdo etj. Rikthehet n qytetin e tij t lindjes Katania ku bn nj jet t izoluar. Kundrshtia e tij ndaj intrigave q shihte t triumfonin n botn letrare si dhe

E Diel 2 Nntor
duar, duke kapur nga tehu ato spata. I ndan sa hap e mbyll syt. E kapn at nga flokt, tjetrin pr mezi, nj tjetr pr rrobash duke e ngritur mbi parmak. Qymyrshitsi i shkuli nga kraht fmijn e gjirit. Vllai tjetr nuk pa asgj; nuk shihte ve bardh e zi. Po e shkelnin, po ia bluanin kockat me goditje takash metali; ai kishte kafshuar nj dor q e kishte mbrthyer pr fyti dhe nuk po e lshonte m. Spatat nuk mund ta godisnin n at pirg, shklqenin n ajr. Dhe n at karnavale t mendur t muajit qershor, n mes t klithjeve t t dehurve t turms s uritur, vazhdonte t binte papushim kmbana e Kishs, deri n dark, pa drek dhe lutje, si n vendin e turqve. Po fillonin t lkundeshin, t lodhur nga kasaphana, ngadal ngadal, secili duke iu shmangur shokut. Para se t binte nata, t gjitha dyert ishin t mbyllura, t friksuar dhe n do shtpi vigjilonte kandili. Npr rrugicat nuk dgjoheshin ve qen, duke krkuar n qoshe, me krcitje t thata kockash, nn dritn e hns q lante gjithka dhe i tregonte t hapura kat m kat dyert dhe dritaret e shtpive bosh. Po gdhihej; nj e diel pa kmb njeriu n shesh, as tingujsh kmbanash. Sakrestani ishte strukur, priftrinj nuk shiheshin m. T part q filluan t mblidhen n sheshin para kishs, shiheshin n sy me dyshim; secili duke menduar pr at q do ta brente n ndrgjegje komshiun. Pastaj, kur u shtuan, filluan t gumzhijn. T dieln nuk mund t rrinin pa meshim si qenr! Klubi i xhentlmenve ishte i bllokuar dhe nuk dinin ku t shkonin t merrnin urdhrat e padronve pr kt jav. Nga kmbanorja varej prsri shamia trengjyrshe, e flashkt, n vapn kaltroshe t qershorit. Ashtu si hija q zvoglohej ngadal mbi shesh, turma grumbullohej e gjitha n nj qoshe. Midis disa shtpive t vogla t piacs, n fund t nj rrugice q zbriste thik, dukeshin fushat e kuqrremta n rrafshin, pyjet e errt n an t Etnas. Tani duhej t ndanin ato pyje dhe

TREGIMI I HUAJ
fusha. Secili me mendje llogariste me duar at q do t'i takonte si pjes dhe shihte vjedhurazi komshiun. Liri do t thoshte q t kishte pr t gjith! Ai Nino Bisha dhe ai Ramuracoja do t pretendonin t vazhdonin dhunn ndaj kapelave! Po t mos ishte tekniku pr t matur tokn dhe noteri pr ta hedhur n letr, secili do ta kishte br me hir apo me pahir. Dhe nse ti e ha pjesn tnde n mejhane, m pas, duhet t kthehesh ta ndash nga fillimi? hajdut ti, hajdut dhe un! Tani q kemi lirin , kush dshironte t hante sa pr dy vet do t kishte shijuar si ajo e xhentlmenve! Druvari vringllonte n ajr nj dor sikur t kishte ende spatn. T nesrmen u dgjua se do t vinte t vendoste drejtsi gjenerali, ai q i bnte njerzit t dridheshin. Dalloheshin kmishat e kuqe t ushtarve t vet tek ngjiteshin npr prrosk, drejt lokalitetit; do t mjaftonte t rrotulloje nga lart gur pr t'i shtypur t gjith. Por askush nuk lvizi. Grat ulrinin dhe shkulnin flokt. Tashm njerzit e zinj me mjekrat e gjata ishin n mal, me duart mbi kofsh, shinin t mbrrinin ata rinokt e lodhur, t krrusur nga pesha e pushkve t ndryshkura dhe ai gjeneral i vogl mbi kalin e tij t madh zijosh, para t gjithve, i vetm. Gjenerali urdhroi t sillnin kasht n kish dhe i vuri t flinin djemt e tij si nj prind. N mngjes, para se t agonte, nse nuk oheshin nga buria e tromps, ai hynte n kish me kal, duke nmur si nj turk. Ky ishte njeriu. Dhe menjher urdhroi q t'i pushkatonin pes a gjasht, Pipo i shkurtri, Picaneli, t part q u gjendn aty. Druvari, ndrsa po e detyronin t gjunjzoheshe pran murit t varreve, qante si nj djalosh pr disa fjal q ia kishte thn nna e vet dhe nga t klithurat q kishte nxjerr kur ia shkuln nga kraht. Nga larg, n rrugicat m t largta t lokalitetit, pas dyerve, dgjoheshin ato t shtna pushke radhazi si fishekzjarrt e fests. M pas sigurisht mbrritn gjykatsit, xhentlmen me syze, t kapur pas mushkave, t strmunduar nga udhtimi, q ankoheshin pr rraskapitjen ndrsa merrnin n pyetje t akuzuarit n mensn e manastirit, t ulur n krah t......... duke pshertir ah! sa her ndryshonin krah. Nj proces i gjat q nuk kishte t mbaruar. M fajtort i drguan n qytet, n kmb, t lidhur dyshe, mes dy rreshtave t ushtarve me pushkn ngrehur. Grat e tyre i ndiqnin duke rendur npr rrugt e gjata t fshatit, mes brazdave, mes fiqve t detit, mes vreshtave, mes drithrave ngjyr ari, duke dihatur, duke aluar, duke i thirrur me emr sa her q rruga kthente dhe mund t shiheshin n fytyr t burgosurit. N qytet i mbylln n burgun e madh t lart dhe t gjer si nj manastir, i gjithi i shpuar nga dritare m kangjellat; dhe nse grat donin t'i shihnin burrat e tyre, vetm t hnave, n prani t rojeve, pas kangjellave t hekurta. T gjort dukeshin gjithnj e m t verdh n at hije t prjetshme q nuk e shije diellin me sy. do t premte bheshin m t heshtur, mezi prgjigjeshin, qaheshin m pak. Ditt e tjera, nse grat endeshin npr sheshin prreth burgut, rojet i krcnonin me pushk. M pas nuk dinin far t bnin, ku t gjenin pun n qytet, as si t fitonin bukn e gojs. Shtrati n han kushtonte dy lek; buka e bardh mbaronte si nj kafshat dhe nuk ta mbushte stomakun; nse knaqeshin t kalonin nj nat n pragun e kishs, rojet i arrestonin. Pak nga pak rikthyen n shtpi grat, pastaj nnat. Nj vajz e bukur humbi n qytet dhe nuk pati m asnj lajm. T gjith t tjert n qytet kishin rifilluar t bnin at q nuk e kishin br m par. Xhentlment nuk mund t'i punonin tokat e tyre me kraht e tyre dhe t varfrit nuk mund t jetonin pa xhentlment. U paqtuan. Jetimi i dyqanit t erzave ia mori gruan Neli Pirrut dhe iu duk pun e paqme, si hakmarrje ndaj atij q i kishte vrar babn. Gruas q kishte her pas here disa shqetsime dhe druhej se burri mos ia shmtonte fytyrn, kur t dilte nga burgu, ai

Drita 9
i prgjigjej: rri e qet se nuk del m kurr. Tashm askujt nuk i shkonte n mend; vetm ndonj nn, ndonj plakush, nse i shkonin syt nga rrafshina, ku ndodhej qyteti ose t dielave duke par t tjert q flasin qetsisht pr punt e tyre me xhentlment, para klubit ku bisedohej, me beret n dor dhe ku bindeshin q gjrat pa vler hidhen. Procesi zgjati tre vjet, jo m pak! tre vjet burg dhe pa par dritn e diellit. Kshtu q ata t akuzuarit dukeshin t vdekurit e shumt t varreve, sa her q i onin t prangosur n gjykat. Kush mundte nga fshati kishte ngarendur: dshmitar, t afrm, kureshtar si n nj fest, pr t par bashkfshatart, pas shum kohsh, shtrnguar n biruc-bhesh kaposh me t vrtet aty brenda! dhe Neli Pirrus i duhej t duronte para syve fytyrn e dyqanxhiut me t cilin ishin br krushq me tradhti! I ngrinin n kmb nj e nga nj-Juve, si ju quajn? Dhe dgjohej q secili thoshte t vetin, emr dhe mbiemr dhe far kishte br. Avokatt rrekeshin mes fjalve, me mngt e gjera q vareshin dhe nxeheshin, u dilte shkuma tek goja, duke e fshir prnjher me shami t bardh, duke hequr nj t thithur duhani. Gjykatsit prgjumeshin, pas xhamave t syzeve t tyre q ta ngrinin zemrn. Ishin ulur prball 12 xhentlmen, t lodhur, t mrzitur q gogsinin, kruanin mjekrn apo pshpritnin mes tyre. Sigurisht thoshin q ia kishin hedhur paq q nuk ishin xhentlment e vendthit atje lart, kur kishin fituar lirin. Pastaj u larguan t vendosnin mes tyre, t dnuarit prisnin t zbeht dhe me syt e fiksuar n at port t mbyllur. Kur hyn, shefi i tyre, ai q fliste me dorn n bark, ishte gati i zbeht si t akuzuarit dhe tha: pr nderin tim dhe me ndrgjegjen time!... Qymyrshitsi, ndrsa po ia rivendosnin prangat, belbzonte: Ku po m oni? N burg? Prse? Nuk mora as nj pllmb tok! Sikur kishin thn se ishin t lir! Prktheu: Arjan KALLO

10

Drita

Ese
dalngadal do t`i mundsonin kulturs autoritetin e merituar. Pa ato kushtzimet ordinere q imponojn tariqet. M hert, n kohn kur veprat letrare artistike ende vlersoheshin n baz t sensit ideologjik, ishte leht t gjesh autorin pr k duhet t flassh publikisht duke qen i sigurt se kundr teje nuk do t hartohej ndonj dosje e veant nga policia letrare q prbhej nga (re) cenzort. Prkundr rrezikut t kthess s komiteteve ndaj njrit apo tjetrit autor, megjithat ishte leht, sepse formulat se si duhej shkruar diheshin prmendsh dhe mjaftonte t gjeje listn e autorve t privilegjuar nga ShB-t shtetrore pr t mos i marr telat npr kmb. Ekzistonin variante t ndryshme se si mund t`i takoje njerzit e mdhenj, pra ata t listave, nse doje t bhesh antar i ndonj klani q do t t mundsonte ngjitjen shkallve t afirmimit. Rruga m e mir ishte q t ecje npr kafenet q shrbenin si sallone diskutimesh propoetike e ti takoje personalisht. Natyrisht para hyrjes n kto salone duhej t plotsoje nj kusht t pashmangshm; duhet t kishe xhepat e fryera me para, fjalorin e zgjedhur ideologjik dhe gatishmrin e servilizmit t paskajshm n shpirt! Prndryshe, n vend t prshndetjes, t paralajmronin inkuadrimin n listn e njerzve q e kishin t ndaluar prshpritjen. ka bisedohej npr kto sallone? Dikush do t mendoj se aty jan br diskutime mbi poetikn e Aristotelit, alergjin e Brehtit ndaj Rilkes apo sharjet e Gtes drejtuar Shlegelit. Jo! sht e vrtet se ato biseda kishin dika poetike n vete, p.shembull; konjaku m knaq shpirtin sa trup t bukur q ka kjo zan oh!! jet moj sa e bukur je e t ngjajshme. N ato "takime poetiko-sallonike" kryesisht bisedohej pr kandidatin e ardhshm t kliks s tarikut t tyre. Nse kandidati i ri i plotsonte kushtet ather ai pranohej njzshm nga t gjith dhe n emr t tij shkruheshin ca reportazhe e recensione sipas konditave q plqente pushteti dhe tariku. Kushtet themelore q konkuruesi duhej t plotsoj ishin: 1. t jet diletant i paprmirsueshm me qllim q mos ket pretendime fronesh,2. t ket dshmuar dgjueshmri kolektive, kjo do t thot t shkoj msit tek shoqet (besoj: dhe shokt) pr ndonj qejfli t tarikut dhe 3. t bj nj libr me vjersha, sidoqofshin ato. Kaq sa pr pranimin e kandidatve. Pas pranimit kanditatt botonin librin. Libr, patjetr me poezi. Redaktort dhe (re)cenzort bnin nga nj minivshtrim lavdrues pr poetin dhe referimet e nevojshme pr t nxjerr antarin e ri t elits letrare nga thonjt e anonimitetit. Askush nuk bnte krkime t njmendta kritike pr t shpjeguar vendin ku gjenden vlerat e veprs. Pa problem; kush guxonte t kundrshtoj vshtrimin ( qoft edhe i that, si ishin dheishin dhe jan recensionet e tyre) e ndonj poeti emrmadh (edhe t sotm)? Askush. Libri-pasport i shrbente autorit si viz pr t shitur mend publikisht tek t tjert, te lexuesit, dhe m e keqja: plakej duke mashtruar veten se ka br di. Ndrgjegjsimi vjen gjithmon i vonuar. Dshira e tyre pr t zbuluar dika t re nuk mund t plotsohej, pr nj gj t till mungonte kapaciteti intelektual. Ca prej tyre madje u mendn kur morn vesh se tariku i ka gnjyer kur u ka thn se ata jan mishrim i ndonj mendje t madhe t epokave t kaluara. Ka t till, prej kandidatve, t cilt pandrprer tentojn t ikin nga nj jet e till. Jet t fituar vullnetarisht e me zor. Si tham edhe m lart: deprtimi nuk ishte i leht. I ngopur me servilizm, pa dinjitet duke qen xhoker i prjetshm i kryetarit t tarikut, viktima krkon shptimin, lirin. Pa sukses. Q nga dita e ikjes s tij, tariku do t del me komunikat pr mnyrn e ngjitjes s tij n rradht e shkronjsve profesional dhe ai aq e pati. Biografia e meritave bhet fluskr pa prit e kujtuar. Sallonet prkohsisht, pr shkaqe t ndryshme, u dezorganizuan. Ca prej tyre

E Diel 2 Nntor
ikn jasht. Deklarativisht: pr shkaqe politiko- kombtare. Realisht sot shihet efekti: ku sht paraja, sht edhe sevdaja. Mirpo, menjher pas lufts nuk munguan as kandidatt q iu rikthyen salloneve. Ashtu t dgjueshm, t ndrgjegjshm dhe t disiplinuar ndaj urdhrave t kryetarikve t tyre vazhdojn t mbeten hije. Dikush tha se shtja do t ndryshoj pr arsye t ambientit dhe rrethanave q sundojn jetn postkomuniste, kshtu q kto njerz do t kuptojn pozitn e tyre dhe do t`iu nnshtrohen leksioneve edukuese pr t flakur servilizmin, t qenurit hije rakitike e dikujt. As kshtu nuk e ha. Ky far karakteri tariqesk duket se sht nj smundje e pashrueshme. S paku njerzit q njohim nuk e lshojn dot kt pozit. Mbi t gjitha, sa pr ngushllim, edhe ata jan pjes e jets son kulturore dhe shpresn duhet ta ruajm deri n fund. Sot si n at periudhn e kaluar nuk ka lvizur, ska ndryshuar dika. Prve se ideologjia sht zvendsuar tani me lekun ose axhn e plotpushtetshm. Dhe t flassh kundr fenomeneve t tilla, qoft n Tiran apo Prishtin nuk sht aq leht. Tre motort kryesor q jan vendimtare pr sigurimin e kuadrove t institucioneve kulturore; korrupsioni, klanet dhe lidhjet private e familjare. Jo kualiteti i individve dhe prgatitja q mund t kontribonte n zhvillimin e kulturs jan interesante; por i cilit fis, klan, biri kujt sht ose sa t fryer i ka xhepat pretendenti pr ndonj post. Gjat nj krahasimi t ndonj rekrutimi para njzet viteve me ndonj aktual nuk has n dallime thelbsore: t njjtat skena, t njtt njerz, gjithka e njjt. Fenomen q vrtet ngushton frymmarrjen dhe mekanizmat e shporrjes s t cilit sduken n horizont. Si duket duhet ti ojm duart e t presim si n koht e vjetra, duke pritur q ksaj rradhe t pasoj nj trmet dhe at jo n Rumani se sht afr, por pak m larg, diku n Alask. Larg nesh!

Xhemal AHMETI Xhemal Ahmeti n vitin 1969 n Dobrdoll t Maqedonis. Mbaroi historin e Arteve, Gazetarin dhe Teologjin. Studimet e Shkencave t Mediave/Komunikimit dhe Gjermanistikn i studioi n Universitetin e Freiburgut. Studion histori Kontemporane dhe Antropologji Sociale. Ka qen gazetar, redaktor dhe kryeredaktor i disa gazetave t prditshme shqiptare si dhe redaktor i revistave t ndryshme zvicerane. Xhemal Ahmeti ka botuar vepra me ese,(Arti matan kishave letrare) proz (romani Paranoja dhe kritik letrare . Q nga viti 1991 jeton n Bern t Zvicrs.

Korrupsioni n kultur N komunizm, pr tu rekrutuar n sistem, n ndonj institucion kulturor, duhej t ishe servil ndaj ideologjis n pushtet. Sot duhet ose t kesh para ose ta kesh axhn a tezen shef/e t ndonj institucioni ose klani. Fakt mbetet i njejt: jo pak institucione t rndsishme shoqrore e kulturore mbeten edhe sot n duart e diletantve. Procesi i rekrutimit t asistentve, akademikve, gazetarve dhe intelektualve t rinj npr institucionet kulturore sht nj tem vrtet pr tu diskutuar. Ata q kan qen pjesmarrs apo spektator (t rastit) t momenteve t tilla mund t flasin edhe m shum pr kt gj. Ndoshta edhe e kan pr borxh. Kshtu s paku do t`i shptonin pasionistt e vrtet t ktij drejtimi nga politika egocentrike e salloneve kulturore e intelektuale dhe do t kontribuonin n prmirsimin e mediumeve, katedrave, instituteve apo thjesht thn;

E Diel 2 Nntor
Tajar ZAVALANI MBI ROLIN E LIBRAVE N FORMIMIN E NJERIUT N kto koht e fundit njeriu mund t konstatoj me knaqsi nj far aktiviteti n fushn letrare. Botimet e reja vijn nj pas nj. Disa duan t thon se kjo vjen nga kriza. Shtypshkronjat skan m aq pun me regjistrat e ministrive dhe q t mos rrin bosh botojn libra. Nuk e di, as nuk m intereson shum, deri sa ky shpjegim sht i vrtet por n qoft se kriza pati rezultat pozitiv, gjene mir. Ska t keqe pa asnj t mir, si thot nj fjal e mome. Midis gjith librave q jan botuar kto dit, suksesin m t madh e ka patur seria e aventurave t Allen Pinkertonit. Shitja e ktyre ka qen aq e madhe sa q ka habitur ata q merren me pun shkrimesh, dhe ka shkaktuar bisedime t nxehta. Prpara nj fakti kaq t papritur sicilido prej nesh u shtrngua t bj kt arsyetim: domethn se Shqipria nuk sht se ska njerz q kndojn, por duhen botuar libra q i interesojn publikut ton. Edhe librat q i interesojn publikut ton qnkan aventurat policore me vrasje, grabitje, rrmbime dhe zbulime t mrekullueshme. Dikush u alarmua nga ky fakt dhe i hyri se duke knduar t till libra rinia jon do t demoralizohet, ose m mir do t korruptohet. shtja sht me rndsi dhe meriton t analizohet me kujdes. E para e puns, sht qllimi dhe dobia e kndimit? Ska dyshim se njeriu duke knduar libra zgjeron eksperiencn e tij dhe zhvillon vetit e tij mendore, bile, gjer m nj far pike, prmirson dhe karakterin e vet. Por kndimi nuk e zvendson eksperiencn e jets. Sado t kesh knduar libra ku prshkruhen gabimet q kan br t tjert dhe mjerimet q kan psuar, prap se prap nuk mund t thuash se e njeh jetn. Po t mos jesh djegur vet disa her, po t mos kesh provuar vet disa prova t hidhura nuk mund as t prfitosh

30-40
nga eksperienca e t tjerve, q sht prmbledhur n librat. Nga ana tjetr, dobia e kndimit varet nga forma e prmbajtja, ose m mir nga natyra e librave q kndohen. Prandaj zgjedhja e librave q duhen knduar sht nj pun shum delikate, sidomos pr brezin q sht n formim e sipr. Ktu dalin armiqt e romaneve t aventurave dhe bjn, pak a shum kt arsyetim. Kndonjsit, thon kta mbrojts t moralitetit publik, q nuk e ka disiplinuar veten me moralitet t vrtet, nuk ka si krkon prmirsimin dhe zhvillimin e personalitetit t vet me an t kndimit. Ai nuk sht n gjendje t ndjek iden kryesore q autori ka dashur t zhvilloj n nj libr, ai shikon vetm zhvillimin e ngjarjeve dhe sht i dehur nga pikpamjet e tmerrshme ose gazmore q vijn nj pas nj, ashtu si n filmat kinematografik. Prandaj kndonjsi i pastrvitur nuk mund t shijoj libra kur zhvillohet nj ide por i plqejn vetm librat ku ka lvizje dhe ngjarje q prshkruhen me an pamjesh q mund t prfytyrohen. Kjo e bn q djali i ri t preferoj romanet e aventurave dhe veanarisht romanet policore q jan forma e tyre m e mbaruar. Duke ndjekur skenat turbullonjse ose t tmerrshme t nj romani policor skena q nisin e mbarojn me nj shpejtsi hutonjse, kndonjsi i ri dhe pa kultur t shndosh, n vend q t forcohet dhe lartsohet moralisht, shkatrrohet fare. Nj libr i zgjedhur ku t prshkruhen dhe verpimet e njerzve fisnik e me moral t shndetshm mund ta lartsonte kndonjsin axhami; kurse kontakti me botn e errt t romaneve policor ku prshkruhen me ngjyra heroike veprimet e kriminelve, anormal n ndeshje me dedektivt dhe polict, e bn q ti rrah zemra bashk me ta, i ngjall dshirn q ti imitoj, e trondit aq thell sa nuk i l fuqit q t gjykoj. Kto jan me pak fjal argumentat e kundrshtarve t romaneve policor. Ka ndr to mjaft sende t drejta q duhen marr parasysh, por ata prekin m tepr shtjen e lexuesve se t librave. Sepse po ta shikojm punn thell, efekti i kndimit varet sidomos nga gjendja morale dhe fuqia kritike e lexuesit. Kjo sht aq e vrtet sa mund t themi q ska libr t keq pr nj lexues t mir dhe ska libr t mir pr nj lexues t keq. Nj njeri i pjekur dhe me kultur mund t kndoj me dobi do libr duke prfituar qoft nga bukuria e forms, qoft nga pasuria e mendimeve dhe nga varieteti i eksperiencs q prshkruhet n to. Kurse pr nj djal t ri, i cili posa fillon t njoh misteret e jets, do libr, edhe veprat klasike t Rasinit apo Goethes, mund t bhet i rrezikshm. Ktu faji nuk sht i librit por i atij q e kndon. Le t mos harrojm q korruptimi fillon atje ku jeta nuk qarkullon lirisht dhe l shteg t formohen do helme t veanta q veprojn pa gjetur kundrshtimin nga jeta e shndetshme. Me fjal t tjera t rinjt n moshn kritike t adoleshencs jan nj shesh i epshm pr influenca t rrezikshme dhe ktu sht roli i prindrve dhe i msonjsve q ti luftojn kto influenca duke u futur n shpirt parime t shndetshme. Pr at lexues q krkon vetm e vetm t msoj se si bhet dashuria dhe si vrasin, si ndiqen e si kapen kriminelt, pr at romanet policore jan t rrezikshm. Gjithashtu romanet policore ku autort jan munduar vetm se si t prshkruajn vrasje sa mund m t tmerrshme q t goditin me imagjinatn e lexuesit axhami (pa eksperienc), jan pa kurrfar interesi, dhe mund t bhen t rrezikshm. Prkundrazi nj shkrimtar i vrtet si Edgar Poe edhe kur shtron n novelat e tij problemin e ndonj vrasjeje t mistershme, nuk kufizohet kurr me prshkrimin e ngarjeve q zhvillohen n nj atmosfer t llahtarshme. Prshkrimin e ngjarjeve Edgar Poe e shoqron

Drita 11
gjithmon me disa vrejtje t mueshme mbi zotsin e observimit, t analizs dhe t krijimit me an t imagjinats, dhe kto vrejtje i bjn aventurat e jashtzakonshme t Edgar Poe-s nj burim t pashterrur pr pasurimin dhe zhvillimin e mendjes son. Gjithashtu mund t thuhet edhe pr veprat e Conan Doylit, i cili rrfen aventurat e dedektivit legjendar Sherlok holmes. Pr kta autor klasik t romaneve policor zbulimi i vjedhsit ose i vrassit vjen pas ktyre vrejtjeve t vlefshme pr formimin e gjykimit dhe ky zbulim zhvillohet si nj problem mendor e jo vetm si nj varg ngjarjesh t tmerrshme e pa nj kuptim logjik. Ktu n Shqipri, ku jemi ankuar pr indiferencn n punn e librave duhet t gzohemi kur shohim q ka shqiptar q interesohen pr nj kategori librash. Nuk m duket e arsyeshme q ta dnojm kt interesim sepse nuk shfaqet pr kryeveprat letrare q neve dshironim t kndoheshin. Ata q e kosniderojn punn e shkrimtarit si nj mision social duhet t mos e prbuzin asnj iniciativ q vjen nga masa e kndonjsve. Detyra e tyre sht q ta kanalizojn interesimin q konstatuam n drejtime m t dobishme. M sipr u munduam t provojm se romanet policor nuk mund t dnohen t gjith a priori. Pam se ka romane policor q jan mjaft t vlefshm dhe mund t kndohem me prfitim prej kujtdo. Prandaj nuk sht keq sikur publiku shqiptar q fillon t kndoj ti japim edhe ca rome policor t zgjedhur me kujdes dhe t shkruar n nj gjuh t pastr t kndshme. Paralelisht me kt t vazhdojm botimin e veprave letare t dors s par. Me t lartsuar niveli i tij kulturor, publiku vet, i cili sot fillon t kndoj romane policore, nesr do t krkoj vepra m serioze, m t rnda dhe m t pasura nga lnda, gjuha dhe mendimet. Illyria, Tiran, 1934, nr, 5, 1 Prill.

12

Drita

Artistt e rinj

E Diel 2 Nntor

ELpIZA GAXHAZI
poezi e humbjes dhe rilindjes
Mes orvatjeve t pafundme pr mbijetes t qenieve njerzore, n nj bot q duket se po e bjerr prher e m tepr kuptimin e humanizmit dhe vlerave shpirtrore, duke fluturuar me shpejtsin e drits drejt nj qensie boshe e kryekput materiale, duket se poett nuk kan asgj t ndryshme prej feniksit q rilind prej hirit t vet, pas do vdekje q i merr jetn. Duket se hiri (si konotacion tepr i fshehur i humbjes dhe asgjsimit) dhe arratisja prej nj t prditshmeje q t mpak sistematikisht me meskinitetin dhe tragjicitetin e ngjarjeve t mdha, apo edhe t vogla qofshin, jan dy boshtet kryesore ndrmjet t cilave frymon poezia e Elpiza Gaxhazit. Rnia sht asti kur poetja shtanget e humbet drejtpeshimin, por kjo e fundit nuk zgjat pambarimisht, pasi ajo prher gjen nj vark n brigjet e heshtjes, qoft edhe ather kur jan thyer t gjitha: busulla, velat lopatatPrpos gjithkaje, shpirti i saj i nxir sht prher i etur n luftn pr diellin. Gaxhazi, si shprehet edhe vet ne vargjet e poezis Bn vap, duket se nuk ka koh pr t humbur, prderisa gjen prher forc t rilind si feniksi. Ajo nuk ka gjithashtu as koh pr t marr hak, ashtu si nuk di t marr hak asnj poet. Ajo thjesht rrfen n vargjet e saj dhe l poezin t marr hak pr t gjith boshet e humnerat shpirtrore. Dhe duket se poezia e saj, sa e ftoht n pamje t par, por me nj jet t tr q pulson ashtnorit t ktij cikli poetik, di t marr hak n mnyrn e duhur, gjersa sht n gjendje t na thot dika t pathn. Jam si bari Jam si bari! Rritem te krcelli, jo n maj. Dhe n m shtyp me kmb dhe n fryn er un rritem brenda, shtrir, rrafsh me tokn, brenda toks, n krcellin e jets, n nyjet e saj. Ti rritesh horizontalisht nntok, si bari, shpirti im i nxir, i etur n luftn pr diellin, or pas ore, do dit. Ssht pr tu uditur mbipopullimi yt! Tej dritares U ktheva prap n ditt e mia. Mendova se do t ulrija nga vetmia e dhembja. Por, ja q sulrita! Tej dritaresh prplitej drita...

Impresion

far shkruajta? Mes mijra rregullatorsh hapsirash z vend e ndalem Le t jet aty formuloj nj komunikim t thjesht ve t vrtets s bojs as pres, as hesht. dhe e vrteta e asgjs, i ruhem qnies q fshihet e nj t paturpshme t vockl! dhe ashtu vdes. Le t mbetet Nj pushtet te frikshm ndrmora n sy hajnim. i llastuar ky ast, kur nisa t ngurtsohem n hapa kur dora mrzitet s qeni e aneksuar, tek prekja nj gjethe t tejnxehura ndjehen poret n liri t saj thash se u shtanga peng dhe gjuha nis t flas. me nj deklarat t heshtur R-s firmosa paqen. E m duhet nse pylli Sa dua t ec n rrugn q shkel me mdyshje Bn vap mendet n drithijen e vet. T vetmen ku tradhtoj vetveten. Un vrapoja n gjurm gjethesh Sdi pse vetm ktu humbas shkujdesjen Ky diell prvlues dhe isha e qet. duke mos ia dgjuar zrin gjakut; dhe aspak tradicional! ia ndiqja egr kumbimet Posht gurikave t shapkave e m egr pshprimat koka e varur e nj milingone mbretresh duke i brtitur mallit. dhe ushtarve t saj t pazshm, Dhe sm erdhi keq q u largova q rrijn, m ngeli peng vshtrimi q sm foli. t ndrgjegjshm deri n zvetnim. Porsi trheqja e leht e ders Askush ska koh pr t humbur! m ngjalli zilin e marr ndaj t prplasurit Dhe as pr t marr hak! Thyerje dhe ankimit t jerr t kanatit. Krijesa Ndaj ika! t mjera, Dhe thyhen Duke mar t bindur pas vetes harresn t humbura, t gjitha dhe mijra fjal si t shkuarat premtime, t pashprblyera, busulla, velat, lopata, rrug e pa rrug renda duke humbur drejtpeshimin ecejake t pashpjegueshme. ngelet derisa n vete m solln brtitje. Nn nj diell prvlues ! vetm, Dhe sbra tjetr Dhe tradicional aspak! mes heshtjes, ve aludova pr veten varka kur aluduan pr mua.

E Diel 2 Nntor

Underground

Agron TUFA Apoteoza e lvizshmris Ndoshta gjith trajektorja q l nj frymor mes ksaj bote, me dshirat, pikllimet, shpresat dhe ravgimet shpirtrore na paraqitet n trajtn e ornamenteve, lajleve, arabeskave apo shenjave piktografike, t cilat e ruajn mistikn e deshifrimit larg kuptimsis s mendimit t arsyeshm. Dhe lavdi Zotit q larmia e ksaj bote njeh nj dimension tjetr prve diellit, at t drits s hns. Kt trasfigurim t bots apoteoz t lvizshmris - n shfaqjen e saj t shumllojt, sht n gjendje ta bj poeti, si instrumenti m i ndjeshm i gjuhs dhe si vazhdim i prjetsimit mimetik, t par paprsritshm nga nj subjekt i paprsritshm. Apoteoza e njohur e Platonit mbi shumllojshmrit e shfaqjeve dhe dukurive se n gjith botn nuk mund t gjesh dy gjethe njsoj, do t kisht vler identike edhe pr syt q i kundrojn kto shfaqje dhe, m s pari, pr soditjen e kulluar poetike. Prandaj dhe origjinaliteti i nj poeti q synon kthimin e jehons s gjrave - n gjuh, qndron, n thelb, n pastrimin e shikimit t tij, q rrezja e pikshikimit t tij t mos jet e papastr, e huaj. Sa m e pastruar dhe individuale t jet soditja, aq m i shndetshm dhe konceptual do t jet ligjrimi. Duke lexuar poezit e ktij vllimi t par poetik t Anisa Velajt, kam prshtypjen e fort se ka ndodhur nj piktakim fatlum i ktyre dy komponentve vendimtar, pr t krijuar nj formacion t qndrueshm n ligjrimin origjinal t poezis. Prirja pr t patur nj piksoditje autentike n marrdhnien me botn e sendeve dhe dukurive, ka sjell si rezultat nj struktur konceptuale dhe meditative n njsin e poezis s saj, duke ruajtur nj ekuilibr spartan n procedimet me tropet dhe stolit e tjera retorike t prozodis. Prbrsit e ksaj poetike q na paraqitet e organizuar n tre nndarje kompozicionale lirikat meditative, lirikat intime dhe lirikat e pejsazhit jan dy llojesh: detaji pamor dhe distanca medi-

Mbi librin me poezi Themelet e ers t Alisa Velajt

tative. Atmosfera e krijuar nga prplasja e detajit me meditimin krijon figurshmrin dhe shkalln e ngjeshur semantike t tablos, e cila, duhet thn se krijon nj perspektiv t brendshme, t maskuar si me retienc: ...E un si hna zbardhur prej mendimeve qndroj pezull n hapsirat e drit-hijes sate pa mundur t pushtoj asnjrn kull Vet ligjrimi i kursyer prcakton edhe tipologjin e metafors dhe metaforiks askete, pr tia ln t lir recepientit prjetimin. Gjithka q ofron poetja sht nj ashtnor i kushtzuar vargjesh, ndrmjet t cilve pulson nj shtjell e harlisur mendimesh hipotetike. Sepse gjurmt e soditjes s instrumentarit t saj ofrojn vizatime efemere, ornamente e arabeska t ikshme si shkrimet mbi xhamin e avullt nga hukama. Vet titulli i vllimit Themelet e ers na orienton se kuptimet dhe figurshmria jan gjithnj n evolucion t pasosur shprrndrrimesh dhe se tufat e emocioneve mund t shprngulen si popujt endacak, aty ku plas sensacioni i marrdhnieve me dukurit dhe shfaqjen e ekzistencave. N kt libr t par, lexuesi i vmendshm i poezis e ka t leht t dalloj s paku nj gj: prkushtimin pr t krijuar konstrukte konceptuale t ligjrimit poetik, nj pjekuri e pazakont kjo pr librat e par. Poezit mjaftohen me ngrthimin miniaturesk t objektit, me pak vargje, sa pr t skicuar paksa profilin e maskuar brenda dhe ndrmjet rreshtash. Ky shfrytzim i efekteve t intonacionit nuk sht dominues n traditn e poezis shqipe, me prjashtim t Martin Camajt, i vetmi, me q ra fjala, i pranishm, m tepr si er respekti n poezin e Anisa Velajt. Ndoshta fryma mbrojtse e Camajt, prirja pr kah ai gen i liriks s freskt shqiptare, tregon se anija e Velajt sht lshuar me er t mbar nga kalthron uji i ri i detit... Ta shkruash poezin edhe n verbri Dhe kshtu pra, duke pranuar se Poeti sht krijesa q, nga t gjitha funksionet q i mvishen gjuhs, zgjedh prdorimin e saj vese pr qllime estetike, gjej rastin t shkruaj shkurt pr Alisa Velaj dhe librin e vet t par me poezi, Themelet e Ers (Ideart, 2007). Po ndalem menjher tek gjuha poetike, tek ky element apo m drejt, tek ky instrument me t cilin thurim pr vete dhe t tjer petkun e prfytyrimeve dhe t bots son prsiatse, pasi kjo sht substanca lehtsisht e dallueshme me t cilat kjo autore mpiks marrdhnien me veten dhe botn reale apo botn e krijuar prej asaj q mund ti shpik edhe shiun edhe tingujt si vetdije e shkruar mbi qelq. Them mpiks, pasi kto poezi, m tepr sesa lnd, materie tingullore apo forma grafike, jan lirika t pastra, thurima imcake dhe gjendje poetike q mtojn t rivendosin nj lidhje me m t rrezikshmen dhe m t rrezikuarn: asaj ka trashguam nga klasiko-romantizmi yn poetik dhe gjendjes tjetr, kryekput t ndryshuar t natyrs s ligjrimit n poezin e re shqipe, apo klasikes s gjall si edhe ka filluar t thuhet s fundi. Zakonisht kto sprova e sfida nuk vijn q n librin e par, sidomos n rastet kur poeti gzon e rreket t nxjerr n drit sikur dhe ndonjrin prej atyre vezullimeve q sheh mnjan dhe vetm. Por Alisa Velaj ka pranuar ta bj kt duke ndar fillimisht gjuhn poetike si shenj e madhe ndarjeje dhe afrimi njkohshm. Ndryshe nga mjaft autor q n librat e tyre t par t magjepsin me aftsin e vetvetishme t fjalve pr ndenjur pran, pr t sajuar rima e asonanca, Alisa Velaj zgjedh pr ndihmse e shoqruese t par

Drita 13

Arian LEKA vijn, linjn e skics, ngjyrat e peizazhit dhe jo ritmin e muzikn q t plqejn vetiu e ta bjn m t leht rrugtimin. Vargjet e saj thuajse jan ta pakatalogueshm n metrik e mjete prozodike, por edhe ksisoj ajo arrin t veohet, t prftoj e t ruaj pr veten nj form mes ksaj bote gjithmon e m tolerant ndaj prdroimit t fjals poet e q gjithmon e m shum quan poezi do performanc tingujsh t pranvendosur e me prirje t thekshme pr pavarsi kuptimore. E kam dgjuar shpesh mendimin se poezia sht gjuh. Thnies kokfort do ti shtoja vetm dika: poezia sht edhe gjuh. Prtej ksaj poezia mbetet po ajo ndrr q mund ta shohsh syelt e nuk prjashtohet rasti ta shkruash edhe n verbri. Alisa Velaj i vesh paksa me mug e vagulli prfytyrimet e veta, sajon sfonde e dekor ndrre, gjendje opake gjithmon qepur e prer prej fjale ku jo do gj shquhet mir. Jan shmblltyra q na ofrohen si simetri t rrejshme me gjethe q mbeten gjedhe, me pem q duan t jen ve pem, ndrkoh q diku larg farfurijn rrnj e themele ere, mbase t re letrare t atyre q vijn. Titulli i librit sht nj prjashtim i thekur, krijuar po prej t njjts autore q ka zgjedhur dhe prcaktuar se si dhe pr k i shkruan poezit e saj, s njjts autore ka zgjedhur mjetet vokale e shkrimore, q prdor mir aftsit e anzave t shqipes duke qen gjithpoaq asketike n mjete, nj autoreje q ka prcaktuar shkolln dhe mjeshtrit e denj pr nderim q n librin e vet t par, sidomos tani kur askush nuk merr mundimin ta dgjoj edhe nj her prej fillimit rrfenjn se si nj vajz, nj dit nisi t shkruaj dhe ia doli t shkruaj nj libr t mir me poezi dhe aq.

14

Drita

Vshtrim kritik
i dorzohet vdekjes, pr me mujt me qndru kshtjella. Kto jan ballafaqime q pr kundrshtar kryesor e kan Vdekjen. Edhe n kt besojm (bestytni) t hapjes s vorrit pr ti shptu antart tjer t familjes bahet nji ballafaqim i ktill me vdekjen. Ashtu si nusja ma e re q flijohet te Rozafati, edhe n kt besojm baba asht i gatshm me u fliju dhe i jep sheja t qarta vdekjes, komunikon me te, tue ia ba me dije se po erdhi, ku i krkohet me shku apo ku prgjrohet me shku. Ky tekst merret me nji fakt trondits, ma thelbsor n jetn njerzore, merret me vdekjen si dukuni apo edhe ma tragjike se kaq, merret me vdekjen e nji fmije. Prandaj vjen natyrshm prqndrimi ma i madh n meditime dhe introspekcione psikologjike, krijohet nji loj e vazhdushme nervash dhe autori ia ka mbrrijt, n mas t madhe, me hy artistikisht n lkurn e protagonistit kryesor, Bardhit, e me e hulumtu shpirtin e ktij njeriu t vujtun i cili tue mos gjet zgjidhje tjetr t mundshme pr shkak t tragjedis q e ka godit hap nji vorr pr veten pr mi shptu fmit e tjer. Asht nji faz te njerzit, tek t afrmit e t cilit ndodh vdekja, q ata n fillim nuk dshirojn ta pranojn kt fakt. Kjo asht luft e vrtet psikologjike ku nxjerr krye do virtyt e ves njerzor, edhe egoizmi, edhe frika, edhe pasiguria, edhe solidariteti, edhe hakmarrja, edhe kotsia, edhe meditimet filozofike etj. Thjesht njeriu bahet tragji-komik sepse ndeshet me nji t vrtet t fundit, absolute e t pamohushme. Te disa kjo kalon ma shpejt, te disa ma ngadal, e te disa nuk kalon kurr. Arsyet pse ndodh kjo jan ende t panjohuna deri n fund por nji shkrimtar mun me prshkru se cilat jan manifestimet e njerzve t ndryshm q i ban ata me qen t till far jan. Nji zdritje t ktill t skutave t mshefta t psikologjis njerzore prpiqet me ba edhe Palushi. Besimi se vdekja mun me u udhzu asht doemos mbeturin e besimeve t lashta animiste. N kt vij kjo besojm bahet edhe nji margaritar n vargun e besojmave tona shum t lashta popullore, t ciln autori e ka gjet n hulumtimet e veta tue mbledh fjal e shprehje t rralla, prralla e anekdota nga goja e popullit. Por ai, njikohsisht, ban edhe plotsime t ksaj besojme me prshkrime e situata q i shkojn mjaft mir veprimit n roman. Asht pr tu vu n dukje se proza e Palushit, sidomos romanet Prroi i Andrrs dhe Njeriu q kujdesej pr varrin e vet, ka nji frym surrealizmi n sprovn pr t deprtu dhe pr ta hulumtu ant ma pak t njohuna t shpirtin njerzor. Lexusi e ndin peshn e dhembjes e t shpress, t dhembjes reale dhe te shpress s kot e cila kur nuk largohet dot dhe shpesh shndrrohet n trishtim. T rrfymit diskontinuitiv n kt roman arrihet nprmjet ndrkalljes s disa rrfejzave popullore mbrenda rrfimit kryesor. Kto rrfejza shkrihen dhe funkcionalizohen natyrshm tue i dhan nji vler t lakmushme tansis rrfimore. Eksperimente syzheike dhe risi gjuhsore Romani Njeriu q kujdesej pr varrin e vet, prve eksperimenteve syzheike, ka edhe risi gjuhsore dhe kjo, padyshim, ia shton vlern ktij teksti. Kto risi t guximshme gjuhsore vijn si nevoj e mbrendshme e rrfysit, por, gjithsesi, jan edhe ndikim nga proza popullore me t ciln Palushi merret do dit. N romanin e tij t par Prroi i Andrrs (2004), Palushi hyni tue prdor fjal t gegnishtes q nuk gjenden n fjalort zyrtar si: - johnonte, ashtusoj, ngrija, egrtin, apo edhe fjal t reja q jan kriju prej tij: paprtypas, vegimshm, qiellnaja, bornaja, bujtinz, dielltas, e qiellt, e shkrumbt, mbltas, fytnaj, gazmendar, gropshtin, hapaqorras, humbtaj, etj. - trajta t cilat ai i dgjon ndr bashkqytetar e jo qysh jan n fjalort zyrtar: dy ndihmatar dhe jo ndihmtar, shkret dhe jo shkret, mallzuar, pr prmalluar; voglohej, pr zvoglohej, lajmonin, pr larmronin, lehtohej, pr lehtsohej; etj. Masandej n veprn e tij t par munden me u ndesh edhe shprehje t rralla e poetike si: n prfytyrimin m t hapsirshm, pr net t panumrimta t njehte kokrriza t panumrta, (k)ur yllzit humbn n humbtajn e qiellit, hna qe drit e zotit, si qe drit e zotit edhe drita e nats s ftoht t vorrit; t lodronte ankthshm n mendjen e tij; u zhytn n kupn e qiellt dhe humbn nn llamburitjen e yjeve; etj. q jan dshmi t qarta t nevojs s shprehjes dhe jo teka t astit apo ndrtime sa pr tu duk. Nji trajtim i ktill i gjuhs nuk asht i rastit edhe lidhet me faktin q P. Palushi ka ba nji pun t jashtzakonshme tue mbledh material rrfimor nga goja e popullit dhe i ka funkcionalizu kto me mjaft mjeshtri. Prpjekjet pr sprovimin e mundsive t reja shprehse Palushi i vazhdoi edhe n veprn tjetr, Tri motra n nji qytet (2006) dhe ktu po shnoj vetm disa njisi q i kam veu prej ktij romani: Ajo qyqe qyqevetm; i pakmparshm; krahneza e bryms; krejtekrejt; nj mbledhnaj fmijsh; nj z i

E Diel 2 Nntor
shkrettirt; pa kryearje; pluhnaja; pr t disatnher; si ndrdyshtas; thirrnaja; t pikaderdheshin; t vrantsirshme etj. Por, n Njeriu q kujdesej pr varrin e vet, gjurmt e hulumtimeve pr shprehje sa ma t natyrshme e t plotkuptimshme vazhdojn me u pa qart dhe kan shku mjaft larg. Tash Palushi nuk knaqet tue ua mvesh personazheve t folunn veriore por edhe rrfimi i tij merr ngjyra ma t forta t gegnishtes tue e prdor n vazhdimsi pjesoren dhe paskajoren e gegnishtes mbrenda nji kornize t gjuhs letrare toske. Kjo asht nji prpjekje e qart pr me kriju e me pasunu edhe ma shum nji shqipe t mundshme t prbashkt. Ai fut ndrtime t tana si: e ngatrron numrimin dhe yllzat i przihen si t ishin zhyt n nj lmsh pr t mos u lirue kurr m, (e) lam me ec bashk, qe zhduk n uj pr mos me dal m kurr prej andej, etj. Me kt Palushi rifut prdorimin e paskajores n gjuhn e tij rrfimore mbrenda rrethanash q ai i sheh t mundshme. M shum sesa mohus rregullash t vendosuna me 1972, Palushi n librin e fundit del si reformator i ktyne vendimeve, si propozus mundsish t reja. Kjo asht nji frym e re, e guximshme dhe e domosdoshme, q duhet me ndodh sot e tutje ndr shkrimtar t shqipes dhe Palushi asht prej krijusve t rrall t gjenerats s tij q paralajmron hullin e re n hulumtimin e ktyne burimeve t reja shprehse t shqipes. Vet fakti q rrfimtar t shqipes, t kandshm pr tu ndgju e pr tu lexu, n arealin e gegnishtes, kan shku tue u rrallu e tue u zhduk qysh prej vjetit 1945 tregon kataklizmn e vrtet npr t ciln ka kalu njeni krah i shqipes, e, me kt vet shqipja. Po t kishte qen e mundun me ba letrsi t madhe n nji gjuh apo dialekt t panjohun deri n fijet m t holla e m t ndishme gjuhsore nga nji shkrimtar, ather Dante Alighieri kurr nuk do ta kishte lan menjan latinishten - mbretneshn e gjuhve - e me shkru nitalisht. Sepse, sa i prket rregullave akademike, edhe Aligher-i do ta ket njoft ma mir gramatikn e latinishtes, por asht vetdijesu se merr frym n italishten fjorentinase. Nji art i madh letrar, natyrisht, nuk bahet pa e ndi thell kt frymarrje t gjuhs. Prandej, le t shpresojm se prpjekjet e P. Palushit dhe t krijusve q do t vijn, n afrimin ma t madh t shqipes, qoft edhe tue eksperimentu atyktu, kan me dhan fryte t prituna pr nji shqipe ma t gjan e gjithprfshimse.

Agim MORInA TRAJTIM ARTIsTIK I nJI BEsTYTnIE T LAsHT Qysh me romanin e par, Prroi i Andrrs (2004), shkrimtari Petrit Palushi u paraqit me nji profil mjaft t veant, qoft n pikpamje t teknikave t rrfimit, qoft n ann e trajtimit t gjuhs. Asht e kuptushme q beteja e nji shkrimtari me gjuhn asht e prhershme. hulumtimi i vazhdushm, i pandalshm asht pjes e pashmangshme e procesit krijues sepse me gjith punn e prditshme e t prhershme me gjuhn asht e pamundun me u than ajo q nji shkrimtar e ndin me t vrtet dhe don me e than. Kt e pranon edhe Dostojevski i cili thot se megjithse kishte shkru pr tridhet e kusur vjet ai ende skishte mujt me than ate q kishte dash sepse ajo q kishte dash me than i kishte mbet gjithmon nn rrasht. N kt vij duhet t kuptohen edhe valavitjet e Palushit me gjuhn n t trija veprat e tij me radh. Rivaliteti n mes jets dhe vdekjes Landa e romanit Njeriu q kujdesej pr varrin e vet asht nji land jo e rndomt, jo shum e zakonshme pr letrat tona por kjo nuk mun me u than edhe pr legjendat tona popullore. I kundrum ma thjesht, n shikim t par, ky asht nji roman i marrdhanies prindore, i babs me fmin. Shfaqet si ankth i nji babe mbas vdekjes s t birit, nji andrrall q e bart do prind n planet. Me vet titullin, qysh n rreshtat e par e deri n fund, ndihet trishtimi her shqetsus e her trondits sepse fakti se Bardhi hap nji vorr pr veten q vdekja ta marr at e jo edhe ndonji prej fmive tjer, asht akt sa madhshtor aq edhe trishtimplot. Duket si nji veprim i shtytun prej nji besimi kohnash t strlashta, si i dalun prej tempujsh pellazg, nji mit i ikun prej bibliotekash t Babilonis apo pergamenash egjiptiane, pr me i ba ball turrit t vdekjes. N plan t gjan, prandej, romani ban fjal pr shemrakin (rivalitetin) ma t lasht, t prhershme q vlon n gjinin e njerzimit, shemrakin n mes jets dhe vdekjes. Kjo asht shpreh edhe n veprn q merret si ma e lashta vepr letrare e njerzimit, n Gilgameshin, i cili krkon barin e prjetsis. Ballafaqimin e uditshm me vdekjen e ndeshim edhe n legjendn e Konstandinit e Doruntins dhe, poashtu, n legjendn e Rozafatit. Gilgameshi e krkon prjetsin, e gjen dhe e humb, Konstandini ringjallet pr Besn e dhanun tue sfidu edhe vet vdekjen, ndrsa nusja ma e re n legjendn e Rozafatit flijohet,

Londr, tetor 2007

E Diel 2 Nntor
E kam percjell djalin deri te stacioni i trenit dhe ndrsa ato niseshin e kam ndez nj cigare. Sa inat m vjen. As nuk e kam nisur cigaren e as nuk e l dot. I kam syt me lot. Ka dy dit q i kam syt me lot. Nuk i dihet kur do ta shoh djalin tim prsri. Ai jeton me familjen e saj diku larg meje dhe mua m thrret zio. Une jam xhaxhi Koka e mjaft. Megjithat n kto katr vjet jet t unit tim, ato dy her q jemi takuar, uditrisht pr t gjith, do t luaj e t rrij me mua. Nuk ik dot nga un. Qan e lebetitet sepse nuk do t ik nga un. Megjithat, sot ia bleva nje traktor dhe e vura ne tren. At traktorin loj q i ngjan atij traktorit q duhet ti blej tim eti pr t lruar tokat. M puthi n faqe dhe iku. Mama e tij m puthi n buz dhe iku. Kshtu sht kjo jet. Diku tjetr e pret i shoqi dhe sapo t zbres do e puth n buz dhe do ti tregoj sa mir ja kan kaluar. Do ti tregoj se deti ishte i mrekullueshm dhe se sa shum i ka munguar Samuelit. E ai burr do t ndiehet krenar pr djalin e tij. Dhe ai e di se Samueli sht djali im. Por sht i afeksionuar jashtzakonisht shum pas tij. E di edhe se ata kan qen te un, dhe ndoshta meriton respekt q ka lejuar q t takohet nganjher me babin e tij. Edhe hern e par q e kam takuar, pas nj milion paraprgatitjesh, pas nja 1000 km rrug, ajo kishte marr Samuelin n karroc dhe kishte dal n nj shesh, e rrethuar nga kushedi sa pal sy. Jam n sheshin para kuesturs. Sepse un jam shqiptar e kushedi se far mendje kan shqiptart. Me siguri edhe shoqi i saj ka qen diku aty, i fshehur pas ndonj kabine telefoni. Ka qen dimr. Ngado kishte akull n at shesh q sht diku n mes t alpeve, dhe m pati ardh keq

Tregimi shqiptar
pr djalin tim, ndaj i przura pa e njohur tim bir. Vetm nj t par rrshqitazi. Dhe ika. Diku nga mesi i rrugs s kthimit, m marrin n telefon dhe m thon se mund ta shihja tim bir. Por nuk u ktheva. Sepse e dija se ata nuk m besojn e prandaj as un nuk kam pse u besoj. hern tjetr ika pa u treguar, direkt e te puna e Simons. Por, megjithse hngra nj ore shi pranveror alpesh n shpin, nuk arrita ta shoh tim bir. Bm dashuri me Simonn, ashtu shpejt e shpejt. Si dikur kur kishim nisur unin, dhe pastaj, pas nj mij arsyesh t paarsye q ajo nxori, ika. Pas ndonj viti tratativash, prfundimisht ajo pranoi q t shkoja ti takoja, m tepr e bindur nga dshira e saj, se sa nga respekti pr t drejtat e mia si baba. Dhe ather bra at q kisha vendosur t mos e bja kurr. Bra dashuri me Simonn n shtpin e burrit te saj, ndrsa im bir flinte. Bnte pjes n pakt. Pastaj u zgjua dhe ndenja nja shtat, tet ore me ta. Dhe uditrisht pr Simonn, Samueli m ndenji vetem n qaf. Nuk shkputej. Dhe ishte hera e par q m shihte. hern e par flinte. Tashm jam trasferuar m pran tyre, distanca sht pak mbi dyqind kilometra, dhe ata italian alpesh sikur po binden se ne shqiptaret nuk ham njerz. Sikur po binden se nse Samueli ka gjakun tim ndr vena ka t drejt t m vizitoj. Ndoshta n vendimin e tyre ka t bj edhe Simona dhe dshira e saj. Prfundimisht kan vendosur, tashm q im bir ka katr vjet, q t vijn e t rrin nj fundjav me mua. Nja dy dit n det pr Samuelin nuk jane keq. Dhe dihet se festn e prishin pak ato nj milion paraprgatitjet e tipit po shokt q rrin n shtpi me ty a thua do t duan t

Im bir

Drita 15
t mbytur krokodilin. Dikush n det krkonte ndihm. Nj grua ndoshta ekuadorene, por sidoqoft jugamerikane. E moshuar. Kishte shkuar pak si tepr tej, dhe deti i Ligurias nuk t fal. Po e trhiqte thell e m thell e ajo luftonte e thrriste ndihm. Vrapoi nj zotri e vrapova edhe un. Ndoshta t dy shqiptar. Vrapuam dhe e nxorm n breg. N nj ast, ndrsa vrapoja pr n thellsi, pash tmerrin n syt e burrit t ksaj femrs. I pata par kur erdhn sepse ai ishte i pamundur. Ajo e zhveshi dhe e mori pr dore. E uli n breg t detit, aty ku uji thjesht e prkdhelte. Notonte aty para syve t burrit t saj. Ishin t lumtur. Por lumturia pr dike kushton shtrenjt. E pastaj, sapo m kaloi emocioni i momentit, ather kur ajo ekuadorenja shkoi ta prqafonte burrin e saj, dhe mua mu desh ta ndihmoja q ta ngrinte n kmb, e pastaj, t prqafuar t largoheshin pr te adra e tyre, m kaploi trishtimi. Ka dy dit q lott m rrin n sy. Simona m pa, m mori pr dore e m shkundi q t lozja me Samuelin, sepse la vita e questa, por mua m rrin lott n sy. M dhemb shpirti pr at jugamerikan qe se njoh fare dhe q i pamundur, lvizte t shihte njeriun m t dashur t jets s tij tek mbytej. E me zrin q s'i dilte nga fyti krkonte ndihm. Im bir rritet i lumtur, sepse beson se ka njerez q e duan. Ka nj familje, ka nje rreth njerzish q e mbulojn me puthje. Rritet i lumtur dhe edukohet me baza t forta kristiane, duke mos e ditur se e ka babain musliman dhe se sht nj fmij jasht martese. E 'rndsi ka. E rndsishme sht q sht i lumtur dhe i shndetshm... hekuran KOKA

m..., po ku do flem, po, po, po.... por prfundimisht erdhn. Tek e fundit un jam shqiptar. Jam i huaj, ndaj sht e drejt t mos kesh besim te un. Pastaj edhe nse mund t kihet besim te un q mund t jem ai i miri n tre milion shqiptar, a mund t kihet besim te shokt e mi?. Sepse n mos un, dikush tjetr duhet t jet ai shqiptari i keq. Dhe shqipari i keq sht shum n numr, sepse sht i huaj, sado q i kemi ndrruar emrat, gjuhn, zakonet e gjithka qe se kemi pas kurr fikse, prap jemi t huaj, prap jemi shqiptar. Mamma mia come mi guardano quando salgo sul pullman thot Simona. Mamma mia come vorresti che ti guardino dua ti them, pasi ajo nuk se sht femra m e bukur n bot. Pr m tepr tashm i ka kaluar disa vjet jet, dhe nuk sht m n ngjitje. Por shqiptart jan gjithnj t frikshm. Ku i dihet se 'bejn shqiptart n fantazit e grave t paknaqura t Italis, mendoj me vete. Erdhn. sht ver. Ktu pushimet jan n kulmin e tyre, dhe kemi shkuar n plazh. Tre dit rresht. Sepse e shtyu nj dit n mes t shqiptarve, dhe sapo iku m akuzoi pse nuk e ftova t shtynte edhe m tej datn e nisjes. Sepse uditrisht shqiptart nuk t hanin. Sepse kishte koh pa bre seks si kto dit, dhe sepse Samueli qante sepse nuk donte t ndahej nga xhaxhi Koka. Sot i prcolla dhe tashm jam i lir t trishtohem dhe ti lshoj lott q m rrin n sy ka dy dit. Sepse nj dit ndrsa un bja krokodilin dhe im bir m prgjakte buzn me shishet e Kols apo me gurt e plazhit dhe pastaj m zinte frymn duke m hipur n shpin pr

16

Drita

Letra
t marr pjes atje, u zgjodha kryetar i mbledhjes. Asht afr mendjes se nji nder i till nuk mund ti akordohej nji personi q mund tishte przie n do mnyr, qoft n pushtimin e vendit ton, dhe me luftimin e Lvizjes lirimtare t popullit ton. E pranoj se kam ken i dekoruem me Medalje Nderi e se masht dhurue nji vetur Fiat, por kto gjeste e gjejn shpjegimin e tyn n pozitn teme si fetar dhe n prmbushjen e misionit tem si i till, e ato nuk kan t bajn aspak me shrbime n lamin politik. Vlen t shnohet se t tilla dekorata e dhurime u jan ba fetarve t nalt t besimeve tjera t vendit ton dhe vetm e vetm pr shkak t cilsis s tyne. Por, pavarsisht nga kto, due t riveloj se asht krejt jasht arsyes t quhem si elementi ma i ngusht i Luogotenencs dhe i Jakomonit, kur jan t njoftun publikisht ata q i gzonin me kt afrsi me organet e nalta t okupatorit. 2- Akuzohem se mbas lirimit paskam ken n kontakt me Misionet anglo-amerikane dhe posarisht, paskam pas kontakte me gjeneral hudsonin, prej t cilit paskam marr direktiva me zhvillue veprimtarin teme kundra Pushtetit (!) Ktu asht pr tu theksue se me Misionet e hueja kam pas nji rast t vetm t vehem n kontakt: ky ka qen i ofruem nga nji vizit q kan ba kryetart e Misioneve angleze dhe franceze, pas ardhjes s tyne ktu te un, n cilsi t ipeshkvit t Durrsit, ashtu edhe te kryetart e besimeve tjera t vendit ton. Mbas ktyne vizitave dhe me autorizim t qeveris, ua kam kthye Misioneve vizitat, n selin e tyne. Prve ktyne, kam ba edhe nji vizit n Misionin Amerikan, me rastin e vdekjes s Presidentit Ruzvelt. Akuzatorit tem, kto vizita protokollare i kan shrbye si material pr me thur nji konspiracion politik ndrmjet meje dhe Misioneve n fjal, e arrihet deri t thuhet se kam pas kontakte t shpeshta me Gjeneralin hudson e pr ma tepr, se kam marr direktiva prej tij! 3- N vijim t akuzs, m ngarkohet se kam pas kontakte me kriminelt e lufts, Preng Pervizi, Alfons Tracki dhe Gjergj Vata, se i kam ndihmue ata me t holla e ushqime dhe se jam mundue tu lehtsoj daljen jasht shtetit, me an t Misioneve anglo-amerikane. N kt seri faktesh, nji gja ash e vrtet: se nji shrbyes i kishs, i quejtun Gjok, m ka informue pr ndodhjen e Preng Pervizit, i arratisun n Mal t Bardh. Krejt shtja tjetr mandej, q m ngarkohet sikur un t kem ba prpjekje ti lehtsoj ikjen me an t Dom Shtjefn Kurtit dhe me ndrmjetsin e anglo-amerikanve, nuk asht aspaki vrtet. Po ashtu, nuk i prgjigjem realitetit me akuzat q m ngarkohen pr ndihmn q u paskam dhan t arratisunve, n t holla e ushqime, sepse, para s gjithave, un nuk isha n gjendje me u dhan nji ndihm t till. 4- N aktakuz shfytzohet nji takim i thjesht me Jul Bonatin, i kthyem prej Italiet n 1945 dhe i jepet nji reliev e randsi q nuk pajtohet as me ligjet e logjiks: pretendohet sikur Jul Bonati paska qen agjent i Vatikanit, pr me formue n vendin ton grupe neofashistash, n lidhje me Partin Demokristiane t Italis(!) N lidhje me kt an t akuzs, mjaftohet t kihet parasysh nji njeri me inteligjenc t kufizueme e kupton se, ktu tek ne, nuk ekziston terren pr nji formacion t till n lidhje me nji parti t Italis dhe, menjiher, do t konstatohet se asht krejt pa baz n do akuz n kt drejtim. Ma s fundi, akuzohem sikur paskam krijue nji grup katolik t lidhun me organizatn e deputetve tradhtar, se kam prdor Kishn dhe Fen si mjete pr me zhvillue aktivitet t drejtuem kundra Pushtetit dhe se i kam dhan ndihma t ndryshme organizats n fjal! T fillojm me pjesn e fundit akordim ndihmash. T gjith m njofin n Durrs q kam ken tepr ngusht nga gjendja ekonomike dhe nuk kam ken kurrsesi n

E Diel 2 Nntor

Gjykats s Lart Ushtarake, Tiran, I nnshkruemi Vincens Prennushi, prej Shkodret, ish-kryepeshkop katolik n Durrs, kam nderin me ju parashtrue sa vijojn n lidhje me gjyqin e zhvilluem kundra meje, para Gjykats Ushtarake t Garnizonit t Tirans, me qendr gjykimi n Durrs, m 20 Dhjetor 1947, n prfundim t t cilit u dnova me 20 vjet privim lirie, me pun t detyrueme. Para s gjithash, due me ju njoftue se u arrestova m 20 Maj 1947 dhe se gjykimi jem u zhvillua me dyer t mbylluna, pa u administrue asnji prov gjat procedimit gjyqsor n ngarkimin tem. Aktakuza u kufizue n disa deklarata q kishin ba disa t penduem n lidhje me mue, por asnjeni prej tyre nuk doli para gjyqit pr me konfirmue thanjet q kishte ba, qoft gjat hetimeve paraprake, qoft n gjyq e sipr. Kuptohet, asnji sistem provimi i till, kur t pandehurit nuk i jepet mundsia t komntrolloj n prezenc t tij atribuimet e t tjerve, nuk ofron asnji garanci objektiviteti dhe saktsie. Mbas ktyne proceseve, po kaloj n shoshitjen e fakteve q m ngarkohen me an t aktakuzs, fakto kto q shrbyen pr deferimin tem n gjyq dhe mandej, pr dnimin tem. 1- Aktakuza merret me aktivitetin tem t zhvilluem para dhe mbas dnimit e matribuon bashkpunimin me okupatorin pr okupimin e vendit ton dhe, prandej m ngarkohet se kam pague pr shtypjen e rezistencs patriotike t popullit ton gjat okupacionit. Me relacion n kt aktivitetin tem thuhet se paskam pas lidhje me ish-konsullin italian Salvatore Melone, se kam bashkpunue me Arqipeshkvin katolik Nigris dhe se jam dekorue me Medalje Nderi e jam shprblye me nji vetur Fiat(!) Nji prgnjeshtrim i dors s par i ktyne akuzave qindron n faktin q duhet ti prgjigjesh realitetit. Un nuk do t qindroja i lir deri n maj 1947, por do t isha procedue imediatisht pas lirimit, mbasi nuk mund t dyshohet se lidhjet me aferat e ulta q matribuohen, do t kishin ken pr bashkpunim me okupatorin. ka asht pr tu theksue ktu, asht fakti se un, jo vetm q nuk u provokova, por prkundrazi, kur u thirr mbledhja e par e shkrimtarve tan, n 1946, u ftova un

Letr e Vinens Prennushit drejtuar Gjykats s Tirans m 23 Janar 1949 pas dhnies s dnimit.
gjendje t jap, jo 30.000 fr.shq., si thuhet n aktakuz, por asnji shum minimale prej 1000 fr.shq. 5- Sa pr pjesn e par t ksaj akuze q merret me krijimin e nji grupi kleriksh katolik, t lidhun me organizatn tradhtaresabotatore, sepse, sikur tishte e vrtet q t kem prdor kishn dhe misionin tem fetar pr ta vu n shrbim t organizats n fjal, padyshim do t ishin mbledh prova t bollshme nga besnikt q asistonin n kish, pr me deponue mbi propagandn politike q zhvillohej nn mbrojtjen e fes n faltore. Por fakti se nuk u nxuer asnji dshmitar q t deponoj rreth ksaj akuze, tregon sheshazi q kjo nuk asht e vrtet. Prandej, ju lutem q dosjen teme tia shtroni nji riekzaminimi t kujdesshm dhe, mbasi t shifni se nji pjes e mir e akuzave q m ngarkohen jan paraqit me terma gjenerik e nji pjes tjetr gjejn prgenjshtrim n rrethanat e ndryshme t zhvillueme ma nalt, t keni mirsin me rishikue dnimin e caktuem kundra meje, tue modifikue at konform me gjendjen reale t punve dhe tue kufizue kohn e ndshkimit tem, n pjesn q kam vuejt deri m sot. Pr pasoj, ju lutem q turdhnohet lirimi jem! Me nderime Vincens Prennushi Tiran, m 23 Janar 1949

E Diel 2 Nntor
Ave, nna ime! Rri n shi. Kjo sht e vetmja gj q dua. sht ky? Pyesnin pikat e shiut mbi ballin tim Kshtu kam dgjuar zrin e shiut Nj dit vere rrz lisit plak Te porta ln hapur pr zogjt. Ah, kur isha i ri dhe i bukur kujtoja se tr shirat e bots binin pr mua po tani q kan kaluar kaq shum vite e di se ska asnj kuptim q bie shi Iku dhe nna ime nn nj shi prej mermeri nga arkeologjia e perndive q rrzoheshin Ave, nna ime! Vetm tek ti kam besuar Zot tjetr nuk kam patur kurr. Amen! prgjithmon

Poezi shqipe
Deklarat shtypi

Drita 17

Frederik Rreshpja

Skllevr mosmirnjohs, ju deri dje Te kmbt e diktatorit jeni shtrir, Dhe m keni quajtur mua skandaloz Pr fjaln time t lir. Enveri lshonte urdhr-vdekje Por prangat mi keni vn ju Tani shkruani pr mua parulla npr gazeta Dhe i varni si prangat npr mure Skllevr mosmirnjohs dhe t marr Kope hipokritsh servil, Un muret dhe prangat i pshtyj, un kam lindur skandaloz dhe i lir Kronik pr zgjedhjet Nj gjethe u b zog dhe vajtoi mbi ullishte. Nga fshati kundruall doln pleqt, rendn pas shpitrave q silleshin n ajr drejt Kashts s Kumtrit. T vrart i rreshtuan n sheshin DEMOKRACIA Mbshtjell me araft e dhndris. Por shtypi tha se zgjedhjet qen t ndershme, t lira dhe korrekte. Ashtu dhe TV-t. Pastaj lan gjakun Te ullishtja me drurt e prdredhur nga dhembja. Eh! Ullinjt e Shqipris dhe paqa juaj e mallkuar!

Vjesht 1990 Qan dreri n korije dhe lott bhen shi Trishtohet era mbi shkmb Nuk ka m gjethe t gjelbra. Po bien ndrrat e pyjeve nj nga nj Ikin zogjt nga shkretimi i drurve: Lamtumir, o pyje t Ballkanit! Ve nn nj ferr kaltron ende Vjollca e fundit e kngs s bilbilit Ardht nj vjesht pa shtegtim zogjsh! Ardht nj Zot, vnt dor mbi stint!

O ajr i mbrmjes mbshtillm, erdhi ora t vdes prsri. Kur t mbyllen syt e mi, nuk do t ket m det Dhe varkat e lotve kan pr t ngecur n ster. Shkoj dhe shirat po i l t kyura Por do t kthehem prsri n do stin q t dua. Un kam qen trishtimi i bots. O ajr i mbrmjes mbshtillm, erdhi ora t vdes prsri.

Dashuri e Humbur Dola nga guernika e kesaj nate I vrar egrsisht, Kali i zi i pikllimit N shtegun e vjetr m priste. Kali i zi i pikllimit m rrzoi Dhe rash si n balada; Gdhendur n gravurat e vjetra, Prmbys mbi shqytin e nats. I vrar nga nj pranver e kot, Braktisur nga bota e tr, Vetm kali i zi i pikllimit vjen rrotull Dhe qan pr t zotin e vjetr Dimr Bie dbor. Rnkojn Qerret e lodhura si nj kor tragjedish antike N udhn e fshatit Dhe mua mu kujtua pabesia jote. Sigurish dborn e ka shpikur nj hyjni e pabes Mpastaj Zoti i tradhtuar vshtronte Fushn ee mbuluar me qefin. Si pr nj t vdekur madhshtor. Ah, si t shkoi ndrmend pabesia! Si t shkoi ndrmend dbora! M ke dashur shum. Por erdhi nj dit q shpike dborn. Tani udht jan zn. Dhe un rri e vrej fushn ku vdes madhrisht dashuria.

si ike kaq befas? Kshtu tr ikje ke qn dhe n rini... T krkova npr hollet e hoteleve, Vetm diku n nj bar t vjetr, Si nj krah i thyer pulbardhe, Kishte mbetur pak dimr nga ti. Profett e rrem

Dhe kemi qen tmerrsisht t persekutuar Dhe jemi biblik me biografi t mir Mjer ju po i besuat do t kryqzuari! Dhe vetm ne mund tu ojm n parajs. N.q.s. sna besoni, ne mund t marrim edhe masa. Injorantt e dreqit! Amen!

18

Drita

Poezi e huaj

E Diel 2 Nntor

Jack Micheline
(Nuk desha kurr t bhem poet. Doja vetm t isha njeri. Kushdo q rreh t bhet poet, sht i marr. Poet ose je, ose nuk je. Shumica e poetve nuk jan poet. T jesh artist i vrtet sht pasuri unake dhe me vler pr kt planet.)
Poezi pr mendjearturit T jetosh si kam jetuar un sht absurde N hotele xhepshpuarish dhe dhoma t mobiluara Duke u ngjitur rrugve t pashkelura dhe duke zbritur bulevardeve Duke folur me vete Dhe duke lshuar sharje drejt poshtrsive t qiellit Se arti sht vrtet tregti e krimbur Se ligjin e bn mediokriteti dhe entuziazmi i mods Poezit e mia jan piktura t stivuara n dysheme Pr tu br nj me veten Shenjtor Bukuria jeton ngaher Princ Duke ngulur kmb Bukuria jeton ngaher Mes stuhive dhe vshtirsive Bodler Mes muzgut dhe agimit Edhe krimbi sht i bukur Pr ta uar vdekjen n t sms Krcnimi i fustanit t lypsit Duke m marr pr lapangjoz Syri i kuq i pijetarit Pr liliput Nj nate me shi Pr milingon Kur ndjek pas vajzn flokkuqe Pr buburrec Bodler Pr mendjeartur Mesprmes qiellit Pr kurvar Pantallonat e tua zhele-zhele Pr kriminel Qeshin nn shi Ta ngrem nj dolli, or mik, Bukuria jeton ngaher Nj dolli pr ata q ecin natn t vetmuar Bodler Pr sakatt dhe t verbrit Pr t humburit dhe t mallkuarit Pr zogun q fluturon vetmitar n qiell Pi pr mrekullit Pi pr mua Pi pr pidhin dhe pr ndrrat Pi pr mendurin dhe pr t gjith yjet Dgjoj zogjt tek kndojn Kartmonedha e dollarit Kan pr t ta thyer zemrn Kan pr t ta thyer shpirtin Dhe do t thon se kartmonedha e dollarit sht dashuri Kartmonedha e dollarit ka vrar Djemt n Dannemora Rockland Garden State Ka vrar mijra djem N t gjitha luftrat e kohs Ajo kartmonedh dollari nuk sht Buffalo Bill-i1, nuk sht Lincoln-i Madison-i Jefferson-i As fytyra e Gjeneral George Washington-it Ajo kartmonedh dollari nuk sht dashuri Nuk sht aspak dashuri, zotri, Me kartmonedhn e dollarit mund t blesh tort me qershi shal Toka ime amerikane nuk sht m trime Toka ime amerikane nuk sht m trime As heshtja e t vdekurve q blejn lule Ia kam hapur zemrn dashuris pa ngurrim apo keqardhje E kam hapur zemrn dhe kam qar sepse njerzit dashurojn rrugn e pamundimshme t librave dhe fjalimeve E shtrij dorn n gjirin e errt dhe t zi t toks E shtrij trupin e rrahur nga varfria dhe qielli i poetve Bota krkon nj shpirt t elur pr t marr frym Bota krkon Burri krkon Gruaja krkon Fmija krkon Nata e ftoht krkon Plagn e hapur q shenjon zemrn Rrahjen e afshit tek lott e netve vetmitare Asgj Asgj Nga ato ka ndrtuar njeriu mbi tok nuk do t mbetet Asgj Asgj Ve zemrs lakuriqe dhe shpirtit t krijimit Mes luleve t dhimbjes Dhe fytyrave t fmijve q luajn n diell Jo, nuk flas pr pushtet apo ura eliku E kam fjaln pr plagn e hapur, pr zemrn e heshtur Deti dallgzohet Kmbt enden Zemra godet Shpirti flet Hape plagn dhe dgjo fjalt q dalin Nga buzt e dashnorve t trembur

dhe vazelin Mund t blesh epshin dhe pidhin e ndrruar Edhe sarsaparilla2 Gjith t thot mendja Kartmonedha dyfaqshe sht e rrept dhe mizore Po se pate at cop letr Mirupafshim shpirt Mirupafshim mik Kaq e pate dhe ti Gjith shpirtshenjtt ulrijn kah qielli Po se pate kartmonedhn e dollarit At cop letre t shtypur Je qen Je mbret Je nj mrekulli e pamuar Je hajdut Kasap Banakier Kpucar Pjatalars Kamerier Motrshits Ha-ha-ha-ha

Po se pate at kartmonedh dollari Kan pr t ta thyer zemrn Kan pr t ta thyer vullnetin Po se pate at cop letre Mirupafshim shpirt Mirupafshim mik Po se pate kartmonedhn e dollarit Se ke dhe kaq

Pregatiti pr DRITA Sokol uNGA

E Diel 2 Nntor

T reja

Drita 19

Qyteti nuk prgjigj-libri m i ri Keto dit, n kuadrin e Javs s gjuhs italiane n bot, pedagogu i gjuhs italiane n Universitetin F.S.Noli n Kor dhe prkthyesi Arjan Kallo, botoi librin me tregime t shkrimtarve italian t viteve 80. Libri prmbledh 11 tregime t shkrimtarve ende t panjohur n at koh. Mund t prmendim njrin prej emrave q n kto vite ka fituar fam edhe ndrkombtare me librat e saj. Libri q i dha popullaritet n bot sht Va dove ti porta il cuore (Shko ku ta thot zemra) dhe q sht prkthyer n rreth 37 gjuh t bots. Libri sht botuar nga shtpia botuese D.I.J.A e qytetit t Pogradecit.

Themelet e ers liri i Alisa velaj i trajtuar n rubrikn Underground n faqen 13.
Vet titulli i vllimit Themelet e ers na orienton se kuptimet dhe figurshmria jan gjithnj n evolucion t pasosur shprrndrrimesh dhe se tufat e emocioneve mund t shprngulen si popujt endacak, aty ku plas sensacioni i marrdhnieve me dukurit dhe shfaqjen e ekzistencave.

20

Drita

Arte Figurative

E Diel 2 Nntor

FotograFi nga tropoJa

07/08/2007 FotograFoi olSi qazMiMi

Gazeta DRITA del dy her n muaj.

Pr pajtime kontaktoni me redaksine n adresen elekronike

redaksia@artistet.org

Drejtimi: Alban Kardashi Kryeredaktor Granit Zela

Botohet si organ i pavarur i shoqats Shoqria e Artisteve t Rinj Modern Sh.A.R.M

Kontakti: redaksia@artistet.org kryeredaktori@artistet.org

Gazeta DRITA letraro-kulturore