PsihologijaNaKomunikacija Skripta AnitaRisteska

Psihologija na komunikacija
d-r Anita Risteska
PRIVATNA VISOKOOBRAZOVNA INSTITUCIJA ME\UNARODEN SLAVJANSKI INSTITUT G.R. DER@AVINSVETI NIKOLE
d-r
Anita Risteska
PSIHOLOGIJA NA KOMUNIKACIJA
Avtorizirani predavawa za interna upotreba
d-r Anita Risteska
Sveti Nikole, 2009
Ni{to ne e nevozmo`no, postojat pati{ta {to vodat do sekoja rabota, a vo rabotata i vo svoeto obrazovanie nie ja pronao|ame vistinata. A ako vnimatelno gi sledime zborovite na drugite tie preku svojata misla }e ni ja kaàt vistinata.
Avtorot
d-r Anita Risteska
I. VOVED VO KOMUNIKACIJATA
Komunikacijata kako poim e dosta {irok. Od edna strana komunikacijata prestavuva eden mehanizam na vzaemni vrski so koi se vospostavuvaat kontakti, kako i site sredstva i metodi so koi se prenesuvaat informaciite, so cel da se izvr{i vlijanie vrz povedenieto na lu|eto. Od druga strana, sistemot na komunikacija isto taka prestavuva i razmena na mislite i informaciite me|u dve ili pove}e li~nosti. Vo razvojot na li~nosta na ~ovekot vo filogenezata i ontogenezata se javila potrebata za op{tewe so sebe sli~nite, za obvladuvawe so sredstvata za op{tewe no i za prou~uvawe na tie odnosi na ~ovekot kon drugiot ~ovek. Od tamu, komunikacijata e vsu{nost op{tewe, odnosno edna od formite na sorabotka na dve ili pove}e lica a ne samo predavawe na informacijata od ~ovek na ~ovek. o otkrivaweto, vo dijagnosticiraweto i tretmanot na niza psiholo{ki problemi neminovno e vklu~ena komunikacijata kako socijalna, individualna i psiholo{ka pojava. Kompleksen fenomen koj zapo~nuva od momentot na ra|aweto i trae celiot ìvot. Lu|eto ~uvstvuaat potreba od sekojdnevna komunikacija so okolinata. Megusebata komunikacija moè da bide preku zborovi, sliki, mimika, dvièwa, mol~ewe i dr. Zborot communikare Vo komunikacija {to zna~i poteknuva od latinskiot zbor razgovarawe, re~nik dogovarawe, izlagawe, poimot
sovetuvawe, rasprava. Sociolo{ki terminolo{ki (Skopje,1995) komunikacija e opredelen kako proces na prenesuvawe na 3
d-r Anita Risteska
sodrìnata na odredena poraka od eden na drug subjekt preku simboli.Simbolite se znaci koi gi reprezentiraat predmetite i pojavite a nie gi koristime za so niv da gi ozna~ime. Komunikacijata e proces na pra}awe i primawe na poraki me|u dve lica ili me|u mala grupa na lu|e so nekoj efekt i nekoja momentalna povratna informacija. Komunikacijata e pred se verbalna razmena na misli i informacii,iako postoi i neverbalna komunikacija preku gestovi i mimiki. So pomo{ na ovoj proces nie gi sva}ame drugite i se trudime i tie nas da ne razberat. Vo kominakacijata e va`no koj kaùva odnosno, koj e informatorot, {to se kaùva, odnosno za {to se informira i izvestuva, na {to se upatuva, kako se kaùva, odnosno na koj na~in i preku koi kanali, komu se soop{tuva i zo{to ne{to se kaùva. Pristapite vo opredeluvaweto na poimot komunikacija vo po{iroka smisla,opfa}aat dva aspekta: 1. Komunikacijata kako proces; 2. Komunikacija kako ve{tina; 1. Vo naj{iroka ramka na komunikacijata se gleda kako proces na op{tewe pome|u lu|eto, pome|u lu|eto i ìvotnite; pome|u lu|eto i predmetite i dr. Drugi pak komunikacijata ja definiraat kako proces preku koj se vr{i transver na informacii. 2. Postojat pove}e definicii e koi se koja odnesuvaat bara na komunikacijata kako ve{tina: Komunikacijata ve{tina vzaemna kordinacija i adaptacija na odnesuvawe na nejzinite u~esnici(Dotli},1989) Komunikacijata e specifi~na interpersonalna ve{tina koja se u~i i usvojuva niz tri osnovni fazi: informirawe, prepoznavawe i ve`bawe(Braj{a P.,Vu~eti}M.1990)
d-r Anita Risteska
Uspehot na golemite govornici ne leì vo toa {to tie kaùvaat, tuku kako toa go kaùvaat(Lama Govida)
No sepak, opredeluvaweto na komunikacijata kako ve{tina, go stesnuva nejzinoto zna~ewe od pri~ina {to samiot poim ve{tina ozna~uva svesna aktivnost. Ve{tinata se steknuva so ~esto povtoruvawe i te~e po strogo utvrden redosled na aktivnosti. Dokolku pristapot na na komunikacija komunikacijata e na kako nivo na e ve{tina, sepak toga{ komunikacijata bi bila strogo utvrdena. Opredelbata proces poprifatliva poradi faktot {to so poimot proces se ozna~uva dvièwe, te~ewe, tek, na~in na koj ne{to se slu~uva. Vo taa smisla komunikacijata kako proces moè da go menuva svojot tek vo samiot proces na komunicirawe, pokraj svesnoto u~estvuva i nesvesnoto, a kako produkt na toj proces, moè da se sozdadat i ve{tini na komunicirawe.(Dav~eva M.,2008) Trgnuvaj}i komunikacijata moè komunikaciski sistemi: 1. Interpersonalen ili interaktiven komunikaciski sistem, koj {to go pravi samo eden poedinec. Ulogata na ispra}a~ tek: ideja, mislewe, ~uvstvuvawe deluvawe. i prima~ ja vr{i samo edna individua. Toga{ komunikaciskiot proces se odviva vo sledniov od da odnesuvaweto ima ~etiri na razli~ni komunikatorot kategorii na
2. Interpersonalen ili interaktiven komunikaciski sistem, koj opfa}a i dve individui.Toga{ pravila postojat vo logi~ki, sintaksi~ki gramati~ki verbalnata
komunikacija. 3. Multipersonalen ili grupen komunikaciski sistem koj go ~inat pove}e poedinci komunikatori, vo koj sekoj so
d-r Anita Risteska
svojata poedine~na pozicija prav eden komunikaciski jazol. 4. Transcedentalen komunikaciski sistem, vo koj se vklu~eni pogolemi grupi na lu|e. Istovremeno toa se i op{estveni sistemi na komunikacija.
Komunikacijata
~esto
se
definira
kako
potreba
da
vospostavime kontakt so drugite lu|e preku vzaemnata razmena na idei i iskustva. Komunikacijata postoi pri reakcija na ne{to {to govorime, no postoi i toga{ koga nekoja li~nost reagira na na{iot sre}en ili taèn izraz na liceto. Komunikacijata ne e samo vzaemno prenesuvawe na poraki tuku taa prestavuva i emocionalna reakcija. Bidej}i se prisutni emocionalnite reakcii, komunikacijata moè da bide prijatna i polna so vnimanie, no moè da bide ispolneta i so netolerancija strav i otvorena agresivnost. Komunikacijata prestavuva eden vid na interakcija kade {to najbitni komponenti se emitiraweto i primaweto na znaci me|u lu|eto preku simboli ili signali, ednosmerno ili vzaemno. Simboli se znaci so koi namerno soop{tuvame odredeni zna~ewa. Lu|eto komuniciraat so simboli koi se pretpoznatlivi za odredena kultura. Terminot simbol se koristi i vo psiholo{kata nauka so drugi zna~ewa kako izraz na nesvesnite, skrienite i potisnati misli, emocii i èlbi. Signali se znaci so koi ne se soop{tuvaat idei i zna~ewa, no i tie predizvikuvaat reakcii na druite individui. Znaci se drazbi koi zamenuvaat ne{to. Komunikacijata preku znaci ne e svojstvena samo za ~ovekot. I ìvotnite komuniciraat so znaci. Grakaweto na edna ptica e znak deka se zakanuva opasnost a na toj znak ostanatite ptici reagiraat so odletuvawe od toa mesto.
d-r Anita Risteska
1.Tipovi na komunikacija
Postojat tri tipovi na komunikacija. Toa se tradicionalen,
profesionalen i individualen ili aktiven tip na komunikacija. 1.Tradicionalniot tip na komunicirawe, ne bara specijalni znaewa nitu posebni razliki vo nivoto na izvestuvaweto. Ova komunicirawe e voobi~aeno vo sredinite i me|u poedincite koi me| usebno ve}e se poznavaat. 2. Profesionalniot, odnosno formalen tip na komunicirawe se razlikuva vo ramkata na profesionalniot iskaz, vo sredstvata za masovna komunikacija, na predavawata. Osnovna slabost mu e taa {to vo najgolem broj na primeri nedostasuva povratna informacija. 3. Individualniot, odnosno aktivniot tip na komunikacija e najsloèn i najproduktiven tip na komunikacija i tuka istovremeno site u~esnici se ramnopravni.
2. Osnovni karakteristiki na komunikacijata

Komunikacijata e vrodena osobina; Komunikacijata e univerzalna pojava; Komunikacijata e kontinuiran proces; Komunikacijata e dinami~na kategorija; Komunikacijata e kulturna pojava; Komunikacijata e posebna kategorija.
Komunikacijata kaj ~ovekot e vrodena karakteristika so site svoi razli~nosti, zna~i taa sposobnost se nasleduva so nivnoto ra| 7
d-r Anita Risteska
awe.Socijalnata komunikacija e svojstvena za op{testvoto i taa ne e stati~na pojava, tuku dinami~en, kontinuiran proces {to svojot vrv vo razvojot go dostignuva so pojavata na na taka nare~eniot Za kompjuterski jazik. Komunikacijata e taa koja ja olesnuva i ovozmoùva kordinacijata ~ove~kite aktivnosti. komunikacijata se veli deka e i kulturna pojava zatoa {to nastanuva vo ramkite na opredelena koltura, a moè da sluì kako sredstvo za afirmacija na taa kultura. Komunikacijata ima individualni karakteristiki. Od tamu razli~nite jazici vo globalen pogled no i razli~nite dijalekti.
2.1. Komunikaciski funkcii
Komunikacijata mu ovozmoùva na ~ovekot da gi rekonstruira doìvuvawata od minatoto, da gi razbere sega{nite tekovni slu~ki i da gi predvidi idnite doìvuvawa.Govornata kako i pi{anata komunikacija se vo me|usebna zavisnost, zatoa {to jazikot nastanal od potrebata za sorabotka i razbirawe me|u lu|eto, zo{to govorot e socijalna interakcija, bidej}i sakame da vlijaeme na drugite, odnosno od drugite barame podr{ka za svoite nameri. Postojat tri osnovni komunikaciski funkcii. Toa se: 1.Perceptivnata vleznite funkcija ovozmoùva signali i priem poraki na vo
informacii,
odnosno
komunikaciskiot proces; 2.Evolutivna funkcija ovozmoùva so pomo{ na
porane{noto iskustvo i so koristeweto na memorijata da se razbere porakata i da se donese nekoja odluka vo procesot na komunikacija;
d-r Anita Risteska
3.Transmisionata funkcija ima za zada~a da izvr{i prenos i da go protolkuva zna~eweto na porkata. Dodeka prvata funkcija obezbeduva priem, protek, prenos i istaknuvawe na sopstvenite poraki, drugata funkcija im ovozmoùva na site poedinci, grupi i nacii pristap vo raznovidnite informacii koj {to ovozmoùvaat podobro me|usebno razbirawe. Pokraj drugite funkcii tuka se i funkciite za obezbeduvawe na zaedni~ki fond na znaewa {to im ovozmoùvaat na lu|eto da deluvaat kako ~lenovi na op{testvoto, razmena na informacii koi im se potrebni da im se olesni dogovaraweto na razli~ni stavovi sprema op{tite pra{awa, kako i unapreduvawe na kulturata i zadovoluvaweto na drugite potrebi na sekoj ~ovek.
2.2. Osnovni elemeni na komunikacijata

Spored Xonson (Johnson 1993) komunikacijata me|u dve lica sodrì sedum elementi: 1. Nameri, idei i ~uvstva na onoj koj dava poraka, na~inot na koj odlu~il da se odnesuva i ispra}awe na samata poraka; 2. Kodirawe na porakata prenos na ideite, ~uvstvata i namerite vo porakata; 3. Ispra}awe na porakata na onoj koj ja prima porakata; 4. Kanal preku koj se prenesuva porakata; 5. Dekodirawe na porakata od strana na primatelot interpretirawe na zna~eweto na porakata; 6. Vnatre{en odgovor na primatelot na interpretacijata na porakata; 7. [um vo site fazi toj ja naru{uva komunikacijata
Za da se analizira komunikacijata , mora da se odredi sevkupnosta na komunikaciskiot proces koj moè da se modelira na 9
d-r Anita Risteska
razli~ni na~ini, no sekoga{ ima dva postojani elementi i toa: izvor ili ispra}a~ na poraki ili korisnik ili prima~ na poraki. Vo komunikacijata postojat slednive va`ni elementi: kod, kodirawe, dekodirawe i komunikaciski kanal ili medium. Kod e sistem na znaci ili simboli koi ovozmoùvaat to~no prenesuvawe na porakata ili informacijata. Toj mora da im bide poznat i na pra}a~ot i na primatelot. Porakata nema da bide svatena ako dvata sogovornika ne zboruvaat na ist jazik. Kodniot {um e mesto kade {to se najduvaat site elementi koi {to smetaat vo procesot na komunikacija. Kodirawe e sloèn proces i nastnuva toga{ koga porakata se stava vo kod, toa e nekoja forma, koja treba do sogovornikot da ja prenese bez ostatok. Dekodirawe e proces na pretvorawe na zvu~ni, svetlosni i jazi~ni znaci vo razbirliva sodrìna. Do razbirawe nema da dojde ako prima~ot ne ja dekodira porakata. Enkodiraweto e reagirawe na primenite poraki i informacii.Ovde stanuva zbor za toa da i prima~ot na poraki stane ispra}a~ na povratni poraki. Porakata e sekoj kod koj po pravilo e izbran i ureden niz edinica koja pominuva pokraj komunikacionen kanal ili medium. Ispra}a~ot vo porakata vnesuva informacija, a prima~ot ja izvlekuva ili dekodira. Komunikaciski kanal ili medium e kanal koj gi povrzuva ispra}a~ite i primatelite na porakite. Za da moè da se vospostavi ovoj kanal, pra}a~ot na poraki mora da poznava odredena forma na komunikaciski edinici, koi toj gi izbira i kodira po odredeni pravila. Zbirot na ovie edinici se vika azbuka ili re~nik na komunikaciski sistem. 2.3. Komunikaciski proces i fazi vo komunikacijata
10
Psihologija na komunikacija Komunikacijata pretstavuva
d-r Anita Risteska permanenten proces na
ispra}awe i primawe na informacii, so edna osnovna cel razmena na idei.Denes sekojdnevno sme izloèni na kontinuirano primawe na informacii so razli~ni sodrìni preku ednostavni i preku najsovremeni komunikaciski sistemi. Komunikacijata e edinstvo na tri elementi: izvor, poraka i prima~. Izvor moè da bide li~nost, medium ili kniga; Porakata moè da ima najrazli~ni formi (usna, pismena ili gestovna); Prima~ moè da bide sekoj na kogo mu e nameneta porakata, no moàt da bidat i drugi prisutni lica na koi ne im e nameneta porakata. Me|utoa postoi i posloèn model na komunicirawe koj se sostoi od dobieni odgovori na nekolku pra{awa: koj ja ispra}a porakata (koj e izvorot); zo{to ja ispra}a (cel na porakata); komu e nameneta porakata (prima~ot); kakov efekt predizvikuva; kanal prestavuva patot i na~inot na
Komunikaciski komunicirawe.
Celta na komuniciraweto se smeta deka e postignata toga{ koga postoi potpolno razbirawe me|u ispra}a~ot i prima~ot. Povratna informacija preku nea ispra}a~ot steknuva soznanie deka prima~ot to~no ja interpretiral porakata. Pri komunikacijata i ispra}a~ot i prima~ot mora da gi poseduvaat slednive elementi: nivni znaewa, ve{tini, stavovi, mislewa, odluki, motivi, sociokultura i dr. Od gore navedenoto moè da se zaklu~i deka komuniciraweto e dvonaso~en proces vo koj postojat najmalku dvajca sogovornici i nivnite aktivnosti.
11
d-r Anita Risteska
Komunikacijata pominuva niz ~etiri fazi: Vnimanie porakata mora da bide dovolno interesna, atraktivna i razli~na za da go privle~e vnimanieto. Kratkotrajna memorija porakite {to se dostapni do prvata skala na na{ata svest, imaat kratok vek na pomnewe. Za da se zadràt podolgo vreme treba da se povtoruvaat. Dolgotrajna memorija porakite koi {to }e doprat do povisoko skalilo na na{ata svest ostanuvaat zapameteni. Centralna obrabotka vo ovoj stadium se vr{i obrabotka na porakite koi ja minale dolgotrajnata memorija zaedno so ostanatite informacii koi ve}e postojat i koi predizvikuvat nekakvi ~uvstva.
3. Pravila za uspe{na komunikacija

Za da bide uspe{na sekoja komunikacija, potrebno e da bidat zadovoleni odredeni pretpostavki za pravilen i uspe{en tek na komunikacijata me|u lu|eto: Jasnost porakata {to se ispra}a mora da bide jasna, za da bide to~no primena i razbrana. Zatoa porakata treba da bide oslobodena od nepotrebni i dvosmisleni zborovi; Kompletnost informacijata treba da bide
kompletno dadena i kompletno primena za da se izbegne selektivnoto i parcijalno slu{awe od strana na lu|eto poradi niza pri~ini.
12
d-r Anita Risteska
Svesnost - pri komunikacijata potrebno e sekoj
od u~esnicite da bide potpolno svesno vklu~en vo temata na komunikacija.Svesnosta isto taka zna~i da se ima vo predvid na kogo mu e nameneta informacijata i vo koj kontekst e oblikuvana za da moàt da ja razberat i onie na koi ne im e nameneta. Konkretnost za konkretna i to~na komunikacija
potrebni se pravilni i konkretni zborovi. Ova e va`no pri komuniciraweto me|u narodi od razli~ni kulturi. koja To~nost za da moè porkata seriozno da se sodrì skrieni od sodrìni na moè da na predizvika porakata.
razbere i da se prifati taa mora da bide to~na. Porakata neserioznost strana primatelot
La`nata poraka moè da postigne momentalna cel, no vsu{nost taa prestavuva zakana za dobrata komunikacija.
4. Vidovi na komunikacija
Dobrata i uspe{na komunikacija e ve{tina koja se steknuva i e rezultat na ve`bawe i razmisluvawe. Preku nea se vr{i razmena na idei, iskustva, mislewa i dr. Postojat tri vida na komunikacija. verbalna komunikacija (zboruvawe i govorewe) neverbalna komunikacija ( koristewe na govorot na teloto) pismena komunikacija ( pi{uvawe) Verbalna komunikacija e forma na komunikacija koja se izrazuva so koristewe na glasovite, govorot i jazikot. Neverbalna komunikacija e govor na teloto. Pribli`no 80% od na{ata komunikacija ja realizirame preku: poraki preku verbalni i neverbalni znaci; 13
Psihologija na komunikacija poraki so o~ite; poraki so facijalnata espresija; poraki so stavot na na{eto telo; poraki so racete; poraki so na{iot fizi~ki izgled; komunikacija ~esto
d-r Anita Risteska
Pismena
upotrebuvana
forma
na
komunikacija vo dene{no vreme. Me|utoa najdobra komunikacija se u{te direktniot kontakt me|u sogovornicite odnosno razgovorot vo ~etiri o~i zatoa {to porakata prenesena na toj na~in dobiva pogolemo zna~ewe. Postojat pove}e formi na komunicirawe. Tie se: Intrapersonalno komunicirawe vnatre{en govor, govor so samiot sebe si. Toa e proces na mislewe na individuata, i po~etok na sekoe ponatamo{no komunicirawe. Stanuva zbor za ispituvawe na sopstvenoto odnesuvawe, stavovite i sposobnostite {to se povrzuva so samovrednuvaweto. Interpersonalno komunicirawe forma na direktno neposredno komunicirawe me|u dve i pove}e li~nosti koi se vo fizi~ka blizina. Vo interpersonalnata komunikacija edna li~nost prezentira odredena informacija na druga li~nost so cel da vlijae na nejzinoto odnesuvawe. Organizaciski interpersonalni komunikacii so specifi~na svoi forma na
komunikacii
nekoi
karakteristiki:
profesionalni normi, sistem od propi{ani pravila, postoewe na propi{ani kanali za prenosuvawe na porakata.Ovie komunikacii moàt da se ostvarat po usnen ili pismen pat. Masovno komunicirawe kompleksna organizacija. 14 - naso~eno kon {irokata publika. Porakite se prenesuvaat javno, a komunikator moè da bide sekoja
d-r Anita Risteska
Masovnata komunikacija e proces koj se razviva paralelno so modernata tehnologija i e naso~ena kon relativno {iroka, heterogena i anonimna publika. Medio komunicirawe karakteristi~no e prisustvoto na tehni~ki instrumenti. Me|utoa se upotrebuva pod ograni~eni uslovi od koi bi trebalo da se izdvoi potrebata za postoewe na poznati u~esnici.
4.1. Neposredna i posredna komunikacija Komunikacijata moè da bide aksijalna ( li~na, neposredna) i retijalna (masovna, posredna). Neposredna ili li~na komunikacija se ostvaruva toga{ koga ispra}a~ot i prima~ot na informacija se vo me|useben neposreden kontakt i po pravilo stanuva zbor za usna komunikacija. Prednost kaj ovoj vid na komunikacija e toa {to e obezbedena kontrola na priemot na informacijata, {to e poznat prima~ot i {to vo tekot na komunikacijata moè da se intervenira. Ona {to e najva`no kaj li~nata komunikacija e toa {to informacijata po pravilo ne se gubi i istovremeno se dobiva povratna imformacija. Osnovna slabost na neposrednata ili li~nata komunikacija e vo toa {to e neekonomi~na i {to bara posebno vreme i mesto.Ispra}a~ot na informacii e vo situacija prima~ot ne samo da go slu{a, tuku i istovremeno da go prati na~inot na negovoto zboruvawe i so toa dobiva dopolnitelni elementi koi moàt da deluvaat na negovoto reagirawe. No sepak neposrednata komunikacija e nezamenliva, posebno koga stanuva zbor za site formi na razbirawa. Tuka se va`ni karakteristikite na li~nata komunikativnost, koi se odnesuvaat na celokupnata li~nost so site nejzini karakteristiki.
15
Psihologija na komunikacija Posredna ili masovna
d-r Anita Risteska komunikacija naj~esto se
obezbeduva preku mediumite i e dosta efikasna poslednive godini. So ovaa komunikacija istovremeno se obezbeduva ispra}a~ot na komunikacijata da im se obrati na {irok krug na prima~i i so toa ne samo da se {tedi vreme, tuku se obezbeduva informacijata brzo i efikasno da pomine. Vo taa smisla posebno treba da se istakne reklamata kako posredna forma na komunikacijata, koja postignuva izvondredni rezultati. So brza, efikasna i to~na informacija i na posreden na~in realizirana, se javuva potreba na sovremen na~in da se dobiva informacija pri istraùvaweto na pazarot so {to se sogleduva nejzinata prednost. Kaj posrednata ili masovnata komunikacija izostaven e li~niot kontakt, koj zna~ajno odreduva kako }e se prenese informacijata. Se ona {to e prednost na li~nata komunikacja e slabost na masovnata komunikacija. Posrednata komunikacija sama po sebe moè da ja namali ili deformira osnovnata informacija. Zatoa e va`no kako taa se izvr{uva i kako ~ovekot se priprema za nejzina realizacija.
4.1.1. ~ Vo komunicirawto va`no mesto ima li~nata komunikativnost i zatoa e potrebno sekoj ~ovek da go formulira i usovr{uva svojot imix. Najva`ni karakteristiki na li~nata komunikativnost se: jazi~na i stru~na kompetentnost; prakti~nost, koncentriranost, motiviranost, objektivnost, fleksibilnost, funkcionalnost,
strategi~nost, individualnost, duhovitost. Jazi~nata i stru~nata kompetentnost zavzema prvo mesto vo ramkite na karakteristikite na li~nata komunikativnost. Osnovno pravilo vo odnos na stru~nosta e poznavaweto i pravilnoto 16
d-r Anita Risteska
iskaùvawe (usno i pismeno). Jazi~nata kompetentnost ne e samo potreba da se pokaè poznavawe na osnovniot iskaz, tuku taa obezbeduva moderno, efikasno, i organizirano nastapuvawe vo kontaktot i rabotata so pravilniot govor. Koncentriranosta podrazbira da se obezbedi {to pooptimalna prezentacija na informacijata, a taa od pra}a~ot na informacijata bara konkretna koncentracija. Objektivnosta podrazbira vistinski da se iskaàt i prenesat odredeni sodrìni i od nea zavisi kako i kolku }e bide priofatena informacijata od strana na sogovornikot. Funkcionalnosta podrazbira sposobnost informacijata da se oformi i da se postigne potreben interes kaj sogovornikot. Prakti~nosta podrazbira sposobnost da se iskaè ona {to ozna~uva prakti~na primena i sposobnost da se soedini ona {to e kreativno prakti~no. Motiviranosta gi istaknuva vo prv plan svesnite odluki i aktivnosti, a fleksibilnosta zna~i sposobnost za prilagoduvawe ne samo so sogovornikot, no i so kompleksnite informacii kako del od znaeweto. Strategi~nosta mnogu vlijae na toa kako i kolku pra}a~ot na informacii e sposoben da razraboti odredena strategija vo iznesuvaweto na informacijata, vodej}i smetka za sogovornikot i negovite sposobnosti. Individualnosta i duhovnosta pokaùvaat deka ispra}a~ot ili sogovornikot e avtonomrn vo komunikacijata i deka posebno va`no mu e da ima duh pri komunikacijata.
17
d-r Anita Risteska
Site ovie karakteristiki na li~nata komunikacija koga me| usebno }e se uskladat i se dovedat vo odreden odnos, obezbeduvaat ~ovekot da ima dovolno pozitivni elementi za organizacija. Uspehot vo komunikacijata pred se zavisi od razbiraweto na izlagawata na govornikot, negovite sposobnosti za vreme na svoeto izlagawe da izbegnuva nejasnotii, no va`no e i negovoto po~ituvawe na sogovornikot.
II. VERBALNA KOMUNIKACIJA

ôvekot e komunikativno bitie. Komunikacijata postojano gi prati aktivnostite na ~ovekot, vklu~ena e vo negovoto odnesuvawe kako op{testveno su{testvo. Pri vospostavuvaweto na prvi~niot kontakt so drug ~ovek nekoga{ e dovolno da upatime samo eden prijaten pogled kako signal na dobra volja, drugiot ~ovek da go pro~ita signalot i da se otvori za komunikacija. Jazikot e vo nas i nie sme vo nego. Od prirodata na ~ovekot i od situacijata zavisi dali vo prvi~niot kontakt }e go koristime Komunikacijata e onos pome|u govorot ili jazikot na teloto. ~ove~kite edinki, pa zatoa
sekoga{ e vo interakcija. Nema interakcija bez komunikacija.
18
Psihologija na komunikacija .Interakcijata se ostvaruva so pomo{
d-r Anita Risteska na znaci. Verbalnata
komunikacija se ostvaruva so znaci simboli, a neverbalnata komunikacija so znaci -signali. Verbalnata komunikacija e komunikacija so zborovi, bez ogled na na~inot na prenesuvawe na verbalnite poraki, usno ili so pomo{ na drug medium. Spored toa Bratani} M. ukaùva na tri funkcii na verbalnata komunikacija: Prvata funkcija se odnesuva na informirawe za nastanite, sostojbite i predmetite vo objektivnata stvarnost: Vtorata funkcija se odnesuva na informirawe na emocii, stavovi i vrednosti na subjektite; Tretata funkcija e iznesuvawe na idei. . Koga se pak razgleduva verbalnata komunikacija od aspekt na na~inot na soop{tuvawe na porakite, toga{ site formi na verbalna komunikacija moàt da se podelat vo dva vida: monolo{ki dijalo{ki.
Monolog kako vid na soop{tuvawe na porakite, ne zna~i komunikacija naso~ena kon sebe, tuku prestavuva govorewe koe e upateno kon slu{atelite.Poradi toa monolo{kiot govor treba da bide koncizen i jasen, so naglasenost na temata i istaknuvawe na poentata.Pri manifestira vakviot preku na~in na komunikacija, sekoga{ postoi povratna informacija reakcija na slu{atelite, koja moè da se nesoglasuvawe, nerazbirawe razbirawe, zainteresiranost nezainteresiranost, otpor sorabotka i dr. Dijalog se koristi vo sekojdnevnata komunikacija i vo delovnoto komunisirawe. Vo zavisnost od toa, kolku toa {to e
19
d-r Anita Risteska
kaàno soodvestvuva so toa {to se imalo namera da se kaè, moè da se slu~i: nepotpolna potpolna komunikacija
Karakteristi~no za nepotpolnata komunikacija e toa {to postoi povr{na struktura na re~enicite, se ispu{taat nekoi zna~ajni elementi, se zboruva generalizirano, se iskrivuvaat faktite, a se iskaùvaat pretpostavkite. Kaj potpolnata komunikacija re~enicite se so soodvetna struktura i so prodlabo~eno znaewe, se zboruva za konkretizirani fakti, se proveruva iskaànoto, se vnesuvaat site elementi vo re~enicite. Za da bide ispe{na verbalnata komunikacija mora da se konkretizira ona {to saka da se kaè i da se vklu~at site elementi potrebni za komunikacija. Govorniot proces mora da se oblikuva, a komunikatorot treba da gi razvie svoite ve{tini za govorewe. Elementi na ve{tinite za govorewe Racionalno izloùvawe se postignuva so logi~no potkrepeno so interesni primeri i razmisluvawe i razbirlivo prenesuvawe na mislite do sogovornicite, odreduvawe na celta poradi koja se pra}a porakata; izgradeni glasovni kvaliteti na komunikatorot se silna artikulacija i dikcija formirawe i pravilno izgovarawe na dolìna na zborovite, naglasuvawe na alatka za privlekuvawe na vnimanieto na sogovornicite; samoglaskite, akcent; upotreba na pauzi zavisi od na~inot na di{ewe, a kako bi se zadràlo vnimanieto na potrebno e da se nau~i da se pravat pravilni pauzi pri govoreweto, sogovornikot;
20
d-r Anita Risteska
semanti~ko ozna~uvawe na re~enicite so sekoja
pooddelna re~enica, da se pronajde fokusot i da se naglasi, da se izdvoi od ostanatite zborovi vo re~enicata za da moàt slu{atelite da go zapomnat; povatna informacija proverka za pravilna primenost na porakite, postavuvawe na otvoreni i kratki pra{awa. êkori za podobruvawe na verbalnata komunikacija planirawe na porakite ja planirame namerata na komunikacijata i porakata. Se odlu~uvame koja e celta na komunikacijata so koi idei se nosime i jasno ja ispra}ame porakata; vodewe smetka za prima~ot dobro e da se imaat vo koj vid na komunikacija najmnogu mu odgovara koga i kade sogovornikot }e bide vo sostojba da predvid slesnive aspekti vo vrska so prima~ot: na sogovornikot; ne slu{ne, bez bilo kakvo nepotrebno obra}awe na vnimanieto; zemawe vo predvid dali sogovornikot ima bilo kakvi vlijanija vo vrska so porakata koja planirame da mu ja upatime; vodewe smetka za toa kako da komunicirame za da moè prima~ot da ima otvoreno vnimanie na na{ata poraka. Vodewe smetka za toa kako zvu~ime na{iot glas porazli~no vo javnosta od ona {to go slu{ame vo
zvu~i
na{ata glava.Klu~ni raboti koi moàt da se napravat za da se podobri na{ata komunikacija bi bile: ton i ja~ina na glasot; brzinata na govorot; ~istotata na jazikot; 21
Psihologija na komunikacija izbor na zborovi; àrgon;
d-r Anita Risteska
Postavuvawe na otvoreni kratki pra{awa pra{awata
se postavuvaat za da go proverime protokot na na{ata komunikacija do prima~ot i da videme dali e interpretirana na{ata poraka onaka kako {to sme imale namera. Sredstva za verbalna komunikacija se: govorot, jazikot, glasot, sluhot,~itaweto i pi{uvaweto
1. Govorot kako sredstvo vo verbalnata komunikacija

Govorot sekoga{ funkcioniral vo konteksot na individualnata svest i se realizira na subjektivna osnova. Sekoj govor e individualno objektivno povedenie koe se odnesuva na konkretni raboti i koe moè da se sledi bilo vo ramki na glasovniot, pi{uvaniot ili gestovniot govor, osven ako ne se raboti za vnatre{en govor ili govor na teloto. Govorot se definira kako jazik vo akcija, kako realizacija na verbalniot simboli~ki sistem. Jazikot i govorot ne moè da se poistovetuvaat i ve{ta~ki da se odvojuvaat bidej}i dijalekti~ki se me|uzavisni delovi na edna edinica. Govorot e realizacija na simboli~kiot sistem na komunikacija, a jazikot e predmet na govorot.Govorot se formira i se razviva kako potreba za realizacija na jazi~kiot sistem, dodeka jazikot nastanuva i se razviva kako proizvod na govorot. Konkretnata primena na jazi~nite sredstva se ostvaruva niz dve formi: usnen i pi{an zbor ( usnen i pi{an govor). Realizacija na jazi~niot sistem, t.e govorot ne moè da se zamisli nadvor od strukturata i funkcijata na organizmot na verbalna komunikacija, a vo nego spa|aat slednive osnovni delovi:
22
d-r Anita Risteska
organi so koi se proizveduva vozdu{na struja (dijafragma, graden ko{, plu}a, du{nik); organi so koi se proizveduva fonacija (glasnici); organi so koi se artikuliraat glasovite( usni, zabi, alveoli, tvrdo nepce, meko nepce, jazik, resi~ka); organi so koi se poja~uvaat i akusti~ki se oformuvaat govornite glasovi (usna,`drelna i nosna {uplina); mozokot vi{ nerven sistem. Poznato e deka komunikacjata bez posredstvo na govorot e
najprimitiven tip na komunikacija.Nekoi ruski nau~nici ukaùvaat na toa deka vo sovremenata psihologija govorot se nabquduva kako sredstvo za komunikacija odnosno kako sloèna i specifi~no organizirana forma na svesna aktivnost vo koja u~estvuva subjektot koj go formulira verbalniot izraz od edna strana i subjektot koj go prima toj verbalen izraz od druga strana. Me|utoa, pokraj toa {to e sredstvo za komunikacija govorot istovremeno e i mehanizam na intelektualnata aktivnost na poedinecot koja pak ovozmoùva izvr{uvawe na operacii kako {to se: apstrakcija i generalizacija, a toa e osnova za povrzuvawe na govorot so misleweto. Misleweto i govrot se tesno povrzani ne samo me|usebno, tuku i so site drugi procesi. Ottamu se doa|a i do funkcijata na govorot kako sredstvo za organizacija na psihi~kite procesi kaj ~ovekot. Taka zborovite se organiziraat vo grupi, re~enici, so govorot se analizira i se formuliraat zaklu~oci i sudovi. Barkler istaknuva tri funkcii na govorot: komunikativna, ekspresivna i reprezentativna. Za uspe{na komunikacija me|u lu|eto potrebno e izgovoreniot zbor da go ima istoto zna~ewe i za dvata sogovornici vo komunikacijata, zatoa {to na toj na~in se istaknuva intelektualnata funkcija na govorot. 1.2. Odnosot pome|u govorot i misleweto
23
d-r Anita Risteska
Govorot prestavuva univerzalna jazi~na sposobnost koja se realizira preku golem broj na simboli~ki sistemi koi {to deteto gi usvojuva na odredeni vozrasti. Me|utoa za da se usvojat site funkcii na govorot treba da nastane odredeno fizi~ko sozdrevawe na centralniot nerven sistem i da postoi odredena lokacija na govorot vo nekoi od mozo~nite centri. Vo psihologijata dolgo se vodi rasprava za odnosot pome|u misleweto i govorot. Se sprotistavuvaat dve koncepcii. Prvata koncepcija celosno go spojuva govorot i misleweto i smeta deka govor bez mislewe ne e moèn, a drugata koncepcija smeta deka govorot i misleweto se nezavisni posebni procesi. Odnosot me|u misleweto i govorot vo tekot na vkupniot genetski razvoj na ~ovekot ne e nepromenliva veli~ina i vo tekot na razvojot se menuval vo kvalitativna i kvantitativna smisla. Misleweto i govorot imaat razli~ni genetski koreni i nivniot razvoj se odvival nezavisno eden od drug. Vo genezata na misleweto i govorot se smeta deka so sigurnost moè da se utvrdi predgovorna faza vo razvojot na misleweto i predintelektualna faza vo razvojot na govorot. Krikot, mrmoreweto, prvite zborovi se sosema o~igledni za predintelektualniot stepen na razvojot na govorot i tie nemaat ni{to zaedni~ko so razvojot na misleweto. Vrskata me|u misleweto i govorot Vigotski ja nao|a vo zna~eweto na zborovite. Zborot li{en od zna~ewe ne e zbor tuku toj e prazen zvuk. Od psiholo{ki aspekt zna~eweto na zborot ne e ni{to drugo tuku formirawe na poim. Odnosot na mislata kon zborot pred se ne e predemet tuku proces. Mislata ne se izrazuva so zborot, tuku se realizira vo zborot. Sekoja misla se razviva, izvr{uva nekoja funkcija i pretvoraj}i se vo govor istata se menuva. Zatoa se smeta deka zboruvaweto bara premin od vnatre{en kon nadvore{en govor, a pak misleweto e pozabaven bezvu~en govor. Vnatre{niot govor odnosno misleweto moè da funkcionira bez u~estvo na jazi~ni prestavi i govorni dvièwa me|utoa
24
d-r Anita Risteska
nadvore{niot govor mora da se griì za to~na upotreba na zborovite, za nivnoto vistinsko zna~ewe, za adekvatna upotreba i za dobra razbirlivost. Dodeka za misleweto e potrebno da postoi ispraven nerven sistem za govorot pokraj ispraven nerven sistem e potrebno postoewe na govorni organi, organi za di{ewe i setilni organi.
2. Jazik
Komunikacijata so pomo{ na jazikot e ovozmoèna od dve ~ove~ki aktivnosti: zboruvawe; slu{awe;
Jazikot se definira kako sistem na simboli~ka komunikacija, koj e zaedni~ki za odredena grupa na lu|e. Sovremenata nauka za jazikot, jazi~nata dejnost ja deli na jazik i govor. Razlikubaweto na jazikot i govorot prv go vovel Ferdinant De Sosir (1977).Jazikot e apstrakten sistem na znaci kij ima specifi~ni svojstva {to se upotrebuvaat za interpersonalna komunkacija, dodeka govorot e konkretna realizacija na toj sistem. Osnovni delovi na strukturata na jazikot se: govoren glas fonema, morfema, zbor i re~enica. Tie se nao|aat vo vzaemna povrzanost i ~inat organizirna celina kade postoi sistemati~nost. Poradi toa jazi~nata struktura se narekuva jazi~en sistem. Vo jazikot razlikuvame naroden govor i standarden knièven jazik. Naroden govor e jazikot na lu|eto od odreden kraj, koj e tipi~no teritorijalna edinica. Standarden govor e obraboten i normiran jazik koj opsluùva odredeno jazi~no op{testvo. Vo jazikot isto taka razlikuvame vnatre{en i nadvore{en jazik. Nadvore{en jazik e oralen govor koj zvu~i, so nadvoe{na realizacija 25
d-r Anita Risteska
koja sluì kako sredstvo za komunicirawe so okolinata. Vnatre{en govor e govor koj ne e zvu~en, ne se izgovara i nema nadvore{na realizacija, ne sluì kako sredstvo za komunikacija tuku dobiva oblik na vnatre{no razmisluvawe.
3. Glas
Glasot se definira od pove}e aspekrti no vo ovoj slu~aj }e se razgleduva od lingvisti~ki aspekt. Govorniot glas fonema e najmala jazi~na edinica koja sluì za gradba na zvu~nata celina i za razlikuvawe na zna~eweto na tie poedine~ni so~inuvaat glasovniot sistem na jazikot. Sekoj govoren glas fonema ima tri fiziolo{ki Od (artikulacioni), fizi~ki aspekt fizi~ki sekoj (lingvisti~ki). govoren glas fonema ja karakteriziraat ~etiri osnovni osobini: ja~ina, visina, dolìna- traewe i tembr-boja. Ja~inata na glasot ja odreduva snagata na vozdu{nata struja so koja se generira glasot i veli~inata na amplitudata na glasnicite. Visinata na glasot ja odreduva brojot na treperewe na glasnicite vo edna sekunda. Pogolem broj na treperewa formira povisok glas, a pomal broj na treperewa na glasnicite ponizok glas. Dolìnata na glasot ja odreduva vremeto na traewe na izgovorot, a samoto vreme na traewe na izgovorot e vo zavisnost od prirodata na glasot, od polo`bata na glasot vo kontekstot na zborot kako i od suprasegmentalnite uslovi na izgovor (akcent, pauza, intonacija, melodija). Tembr bojata na glasot ja odreduva veli~inata i oblikot na rezonatorite. osnovni vrednosti: i funkcionalni (akusti~ki) celini.Fonemite go
4. Sluh
26
d-r Anita Risteska
Verbalnoto komunicirawe, govorot ne moè da se ostvari bez normalen sluh. Poradi toa sovremenata teorija na verbalnata komunikacija go vklu~uva sluhot vo sistemot na sredstva za verbalna komunikacija. Sposobnosta za verbalno komunicirawe e produkt na sluhot, kogo go so~inuvaat tri me|uusloveni i me|uzavisni procesi: slu{awe koe primarno se ostvawuva na nivo na
receptorite i senzorite, zatoa se veli deka slu{ame so u{ite (neuro-fiziolo{ko nivo); ~ujnost koja se primarno veli deka se ostvaruva so nivo na mozokot, slu{ame mozokot
(psiholingvisti~ko nivo); auditivna povratna sprega (auditiven fidbek)koja istovremeno se ostvaruva na nivo za u{ite i mozokot. Slu{aweto e fundamentalna komponenta na sluhot. Toa obezbeduva priem na informaciite vo oblik na akusti~ni inpulsi od nadvore{niot svet, pretvorawe na akusti~nite inpulsi od mehani~ki kvalitet vo elektri~en potencijal, prnesuvawe preku slu{niot nerv i rasporeduvawe na inpulsite na odredeno nivo na mozokot. ûjnosta e svesno doìvuvawe na akusti~nite stimulacii i obrabotka na sekvenciite i serija elektri~ni impulsi. Taa opfa}a: integracija, memorija, se}avawe, povlekuvawe i kontrola. So auditivnata sprega se obezbeduva celosnost na strukturata i funkcijata na verbalniot komunikativen lanec. Eden od najva`nite aspekti na ova povrzuvawe, kako servomehanizam vo komunikacijata e sebeslu{aweto.
5. Faktori od koi zavisi verbalnata ve{tina za komunicirawe sodrugite lu|e

27
d-r Anita Risteska
Kako faktori koi pridonesuvaat za zgolemuvawe na verbalnata ve{tina pri komunikacijata so lu|eto mora da se zemat i anatomsko fiziolo{kite faktori odnosno anatomsko fiziolo{kata zavisnost na verbalnite ve{tini. Na toa se ukaùva od nekoi nau~nici koi smetaat deka verbalnata ve{tina za komunikacija e odredena od odredeni zoni vo slepoo~niot del na korata na golemiot mozok, koi ovozmoùvaat akusti~na analiza na govorot. Potoa, imame druga zona koja ne e jasno lokalizirana, koja isto taka e vo golemiot mozok i ovozmoùva sfa}awe i razbirawe na semanti~koto zna~ewe na zborot i treta zona koja e lokalizirana vo pottilnite i slepoo~no pottilnite zoni vo levata hemisvera vo korata na golemiot mozok koja sluì kako akusti~ko verbalen i vizuelen analizator i ja izvr{uva funkcijata da ~ovekot koj slu{a ja razbere porakata od re~enicata na sogovornikot koj {to zboruva.Pokraj ovie anatomskofiziolo{ki uslovi, za uspe{no izvr{uvawe i razvivawe na verbalnite ve{tini na komunikacija so lu|eto, isto taka e potrebno i opredeleno sozrevawe na nervniot sistem, odnosno na fiziolo{kite i psiholo{kite mehanizmi za pojava i razvoj na govorot. Imeno tuka spa|a i razvojot na organite za govor, na centrite za govor, setilnite organi za sluh i vid i razvojot na inteligencijata koja }e im ovozmoì na subjektite razbirawe na svojot govor i razbirawe na govorot na sogovornikot so kogo komunicirame.Sepak najzna~ajna uloga za razvivawe na verbalnite ve{tini pri komunikacija so drugite lu|e e u~eweto i ve`baweto na govorot vo potesnata i po{irokata op{testvena sredina. So ve`bawe ne moàt da se nau~at verbalnite ve{tini, dokolku nema nekoi nasledni osnovi.Imeno se smeta deka samo ~ovekot od site ìvotinski vrsti nasleduva odredeni gramati~ki univerzalii. No naslednite predispozicii se samo uslov da se razvijat odredeni sposobnosti, pa i sposobnosta za verbalna komunikacija. Za toa e potrebno odredeno sozrevawe na fiziolo{kite mehanizmi i odredena aktivnost na poedinecot vo sredinata, kako i zgolemenoto
28
d-r Anita Risteska razvie
vlijanie na faktorite na sredinata, se so cel poedinecot da Za formirawe na sposobnosta na verbalnata
odredeni psihi~ki osobini, odnosno da gi razvie verbalnite ve{tini. komunikacija, odlu~uva~ka e ulogata na sredinata i li~noto iskustvo. Za razvivawe na verbalnite ve{tini mnogu e va`no kakov e razgovorot odnosno konverzacijata {to ja vodat roditelite so svoite deca vo semejstvoto. Govorot na roditelite ne treba da bide sentimentalen, nitu pak da bide nekoj vid na infatilno govorewe, tuku toj treba da bide ìv, interesen i da ima nekoj red. Na deteto treba da mu se zboruva lesno, razbirlivo, artikulirano i kolku {to moè gramati~ki poispravno. Deteto pravilniot govor ne go u~i od gramatikata, tuku od govorot na vozrasnite i onie koi neposredno go opkruùvaat.Pri toa treba da im se dadat otvoreni mo`nosti na decata sami da se angaìraat vo komunikacijata, da u~estvuvaat vo podolgite razgovori so vozrasnite. Na deteto treba da mu se ovozmoì da razgovara za golem broj na raznovidni predmeti i za sopstvenite doìvuvawa, da pra{uva da se obra}a kon drugite deca i vozrasnite, da se sprotistavuva, da komentira, da iznesuva svoi stavovi, da proveruva dali e dobro razbrano od drugite i na toj na~in da otkriva {to nedostasuva vo vegovata komunikacija, so cel da ja koregira i idniot pat da bide pouspe{na.
6.Kriteriumi za pravilen i dobar govor

Kriteriumite za pravilen i dobar govor ednostavno moàt da se nare~at osobini na kultiviraniot govor. Toa se takvi osobini koi go odredudaat govorniot iskaz. Govorot e kvaliteten i vo potpolnost ja realizira svojata informativna funkcija ako se po~ituvat kriteriumite za pravilen govor.Osobini na dobriot govor se:
29
d-r Anita Risteska
Osmislenost vo sekoj dobar govor mora da postoi dobra

misla. Koga se ve`ba vo dobar govor mora vo su{tina da se ve`ba vo mislewe kako osnovno obele`je na dobriot govor.
Celishodnost - govorot mora da ima svoja cel. Govornikot

saka na slu{atelite da im prenese poraka i so nea da postigne cel. Govorot }e bide bez svojata celishodnost ako ne e vo sklad so govornoto nivo na slu{atelite.
Pravilnost
govoreweto
pi{uvaweto
mora
da
gi
po~ituvaat normite na knièvniot jazik. Isto taka i pravilnata artikulacija e povrzana so pravilniot govor. No pregolemata upotreba na pauzi vo govorot, povtoruvawe na glasovite, brz i nejasen odgovor, goltawe na slogovi, nerazbirliva re~enica seto toa pravi eden govor vda go ~uvstvuvame kako nepravilen. Isto taka za pravilniot govor va`no e vo potpolnost da bidat isklu~eni dijalekti~kite iskazi vo govorot. Kaj pravilnostite na govorot va`no e govornikot da go naso~i svojot govor prema konkretnata situacija i sredina vo koja zboruva.
To~nost prestavuva nastojuvawe da se upotrebi prav,

adekvaten zbor, osobeno sinonimi, frazi i stilski oznaki. Toa bara od sogovornikot ne samo poznavawe na {to pogolem broj na zborovi tuku i nivno pravilno leksi~ko zna~ewe kako bi ja upotrebil onaa koja najto~no ja izrazuva mislata na negovata poraka. Kaj to~nosta dosta va`no da se odbere izraz koj najto~no ja prenesuva na{ata misla. Neadekvatnata upotreba na zborot go zagrozuva osnovnoto va}awe na mislata, a posebo ubavinata na stilot.
Jasnost (razbirlivost) povrzna e so to~nosta zatoa {to

so nea e uslovena. Govornikot mora jasno da gi izrazuva svoite misli ako saka ako saka slu{atelot pravilno da go razbere i sfati. Ona {to e jasno vo mislite mora da bide jasno i vo izrazuvaweto t.e. rabirlivo iskaàno. Gre{kite protiv jasnosta na govorot se: anfiboija dvosmislenost ;
30
d-r Anita Risteska
nepravilna kongruencija nepravilno sloùvawe na zborovite;
pogre{na upotreba na stranski zborovi i izrazi. Pri upotrebata na stranski zborovi govornikot mora da go znae nivnoto vistinsko zna~ewe; preterana zbienost na iskazot lapidarnost. Vo èlba da se bide koncizen vo izlagaweto poè da dojde do preterana lapidarnost i gre{ki protiv jasnosta; nekonkretno izlagawe na temata. Slu{atelite ne moàt da ja dolovat sodrìnata na govorot, bidej}i govornikot e dosta povr{en i nekonkreten za dadenata tema.
@ivost na govorot dinamika. Govornikot e vo

situacija da go menuva tonot i tempoto prilagoduvaj}i go kon mislovnoto i emotivno raspoloènie. Mo`nost da se izbene monotonijata na izlagaweto.. @ivost ili dinami~nost ubedlivost i sugestivnost. na govorot
ovozmoùva da se odrì vnimanie na slu{atelite i postigne
Dinamizam na govorot moè da se postigne so bogatstvo

na izrazot, slikovitost na porakata, retori~ki pra{awa, dijalozi i umerena upotreba na gestovi i mimiki. Vo govoreweto treba da se najde vistinska mera na tempoto i ritamot, pauzirawe i nijansirawe na frazi za da se dobie dinami~nost na govorot.
Harmoni~nost na govorot zbir na jasnosti, pravilnosti i

dinami~nost.Tuka e posebno va`na re~enicata nejziniot sostav i intonacija. Harmoni~nost na govorot se obezbeduva koga govornikot ima potpolno razviena misla so site poedinosti vo ramkata na re~enicata. Toa bara posebna harmonija i menuvawe na dolgi i kratki re~enici voop{to vo skladni misli, ~uvstva i odredena intonacija. 31
d-r Anita Risteska
Glasnost na govorot. Govornicite vodat smetka i za

glasnosta na govorot, bidej}i na toj na~in se ovozmoùva da se slu{nat govornite poraki. Ako izgovoreniot zbor ne dopre do slu{atelot, porakata ne e prenesena, odnosno ne e dojdeno do komunikacija. Prima~ot na porakata treba jasno da go slu{ne sekoj glas, zbor vo re~enicata, i seto toa da bide razbirlivo. Postojat lu|e koi dosta tivko zboruvaat, pa sogovornicite vloùvaat pove}e napori za da gi razberat.Osnovna potreba e govornikot ramnomerno da go slu{aat vo site delovi na prostorijata. Preterana glasnost moè da smeta na prenesuvaweto na porakata, bidej}i moè da gi voznemiruva slu{atelite i tie nesvesno se otrgnuvaat od komunikacijata. Potrebno e sekoga{ pravilno da se koristi glasot i da se upotrebuva onolku snaga pri govorot kolku e potrebno da so najmal napor se dojde do najdobar vpe~atok.
Ubedlivost na govorot. Ubedlivosta na govorot se

temeli na vistinata, jasnosta i dokumentirano tvrdewe.Me|utoa ako govornikot vo svojot stav pokaè dlaboka verba sogovornicite. Po pravilo ubedlivosta se potpira na jasnosta i harmoni~nosta, a osobeno na dinami~nosta na govorot.(Aleksoski S) vo snagata na informacijata koja ja izrekuva moè ubedlivo da deluva vrz
7. Pismena komunikacija
Pismenata komunikacija e dosta upotrebuvana forma na komunikacija. komunikacija. êsto se upotrebuva vo situacii koga se saka da se zapi{e komunikacijata {to se vodi so sogovornikot za da ostane kako traen dokaz. Vo sekojdnevnoto komunicirawe pismenata komunikacija se izbegnuva bidej}i bara golem napor otkolku usnata
32
d-r Anita Risteska
Pismenata komunikacija ima svoi prednosti nad verbalnata komunikacija a toa se: pismenata poraka stoi podolgo vreme pred o~ite na onie koi ja primaat i moàt pove}ekratno da ja pro~itaat i podobro da ja razberat; pismenata poraka se smeta deka e poseriozna od usnata poraka, a rokot na dostavuvawe moè da bide skraten vo odnos na verbalnata poraka. Nedostatoci na pismenata komunikacija se: pismenata komunikacija sekoga{ ne ovozmoùva da se proveri dali porakata {to se ispra}a e primena i dobro razbrana; pismenata poraka ne e li~na i ne ovozmoùva odgovor pismenata komunikacija ja ko~i fleksibilnosta; ima otsustvo na klasi~nite elementi na komuniciraweto. kako verbalnata komunikacija;
Upatstva za uspe{na pismena komunikacija treba da se vodi smetka za dolìnata na re~enicite i treba da se odberat takvi zborovi koi }e se fokusiraat na delovite na re~enicite; jasni re~enici koi treba da pokaàt nasoka direkno kon celta na komuniciraweto no vo isto vreme da se obezbedi i jasnost na pi{uvanite poraki; da se planira korespondecijata so odredena cel vo mislite; da se misli na prima~ot; da se izbiraat vnimatelno zborovite, za da se izbegne da se pi{uva sodrìnski, so kratki re~enici i da se
àrgonot ili zborovite {to moàt da bidat pogre{no svateni; koristat pasusi.(Dap~eva M, 2008)
33
d-r Anita Risteska
III.Govor i razvoj na govorot na deteto

Istraùvawata na detskiot govor - op{to i na oddelnite negovi aspekti posebno, vo lingvistikata se ponaglaseno se potpiraat vrz psiholo{kite soznanija, a pak vo psihologijata tie se potpiraat vrz soznanijata na lingvistikata, taka {to me|u niv doa|a do zbliùvawe i prodlabo~uvawe psiholingvistikata. Istraùvawata na detskiot govor so psiholo{ka naso~enost spored svojot karakter se glavno deskriptivni i normativni. Vo niv naj~esto se opi{uva nekoe govorno nivo kaj decata vo oddelni etapi od nivniot razvitok, a celta obi~no se sostoi vo toa da se konstituiraat normi za odnosnite razvojni etapi. Vrz istraùvawata so psiholo{ka naso~enost silno vlijanie imala bihejvioristi~kata teorija. Vo nejzina su{tina e tolkuvaweto deka detskiot govor vo prv red se zasnova vrz emitacijata i pottiknuvaweto. Ottuka razvitokot na govorot. Istraùvawata na detskiot govor pokaùvaat deka svrzanosta me|u oddelnite formi na govornoto odnesuvawe i li~nosta na deteto ne e dovolno potencirana.Formite na govornoto odnesuvawe se tretiraat izolirano od drugite osobini na detskata li~nost.Pozna~ajni prou~uvawa na korelacijata me|u detskiot govor i op{tiot razvitok na deteto, i posebno na dejstvoto {to govorot go vr{i vo procesot na toj razvitok, se sretnuvaat vo delata na @an Pijaè i Lav Vigotski. vo pedago{ka smisla nastanuvaat na istraùvawata na podra~jeto na
interpretacii {to ja prepotenciraat ulogata na nasledstvoto vo
1. Razvoj na sposobnosta za verbalna komunikacija
34
d-r Anita Risteska
Razvojot na govorot e razvoj na oblikuvawe na glasovite, proces na rastewe koj menuva od nejasni, neodredeni, slu~ajno formirani glasovi do jasni, razbirlivi i kontrolirani glasovi. Spored toa govorot ne e kakov bilo glas koj se proizveduva, tuku govorot go prestavuvaat onie grupi na glasovi koi imaat odredeno zna~ewe za deteto. Vo razvojot na govorot, koj te~e paralelno so razvojot na motornite i intelektualnite sposobnosti, moàt da se razlikuvaat dve fazi: prelingvalna faza i lingvalna faza. Prelingvalna faza - vokalniot aparat e muskulen sistem i negovata aktivnost u~estvuva vo globalnata aktivnost na celiot organizam neposredno po ra|aweto.Ovaa faza trae do prviot svesno izgovoren zbor. Se deli na dva dela: Period na vokalizacija zapo~nuva so prviot krik na novoroden~eto koj nema nikakvo emocionalno zna~ewe, no za
govorot ima golema va`nost. Motivot za spontana komunikacija se javuva od zadovolstvoto doìveno niz igrata na volevi dvièwa na govornite organi. Period na gugawe i babling gugaweto zapo~nuva vo prvite meseci od ìvotot na deteto i e ednakvo kaj site deca. Gluvte deca retko gugaat kako rezultat na toa {to ne gi slu{aat zvucite na sopstveniot glas i nemaat soodveten stimul za glasovna igra.. Bablingot zapo~nuva nekade od {estiot do dvanaesetiot mesec. Nastanuva od gugaweto kako spontana transformacija na detskiot zvu~en izraz. Razlikata me|u ovie dve pojavi e vo presvrtot od fiziolo{ko reagirawe kon reakcii koi deteto }e go ponesat vo govorno, t.e. jazi~no komunicirawe so sredinata. Bablingot ima socijalna podloga, taka {to ja izrazuva povrzanosta na deteto so okolinata, predmetite i lu|eto, pred se so majkata. Bablingot se razlikuva od govorot po toa {to nema izgradena fiziolo{ka i jazi~ko lingvisti~ka struktura, tuku samo op{ti zvu~ni osnovi.
35
d-r Anita Risteska
Lingvalna faza zapo~nuva od pojavata na prviot zbor koj deteto go izgovara osnova svesno, na namerno, so od to~no odredeno na zna~ewe.Vrz rezultatite prou~uvaweto
fonolo{kiot razvoj na deteto utvrdena e slednata hronologija na usvojuvawe na govornite glasovi fonemi.
Vozrast godini 1 2 3 4 5
Fonemi a, b, v,m, p, t, d g, i, f, n e, u, w,o, h, k s, {, z, c,~,l,q,r j, `,},|,x,y
2. Neverbalnata komunikacija vo razvojot na govorno-jazi~nite sposobnosti
Za
uspe{na
komunikacija
pokraj
verbalnite
sposobnosti
neophodni se i neverbalnite sposobnosti i toa ne samo vo ranoto detstvo tuku i vo tekot na celiot ìvot. Vo najraniot period od ìvotot prelingvalnata konverzacija me|u majkata i deteto e dobro razviena. Maloto dete odgovara na glasot od majkata ne samo sopstvena vokalizacija tuku i so telesni aktivnosti (barawe na konktata so o~ite, nasmeka i podignuvawe na racete vo o~ekuvawe da bide podignato). Ovaa rana reakcija na glasot na majkata ~esto ostava vpe~atok deka deteto e vo sostojba da razbere dobar del od ona {to mu se zboruva, no utvrdeno e deka decata pove}e odgovaraat na koristenata intonacija otkolku na samite zborovi. Gestovite stanuvaat porazli~ni i na vozrast od desetedinaeset meseci deteto pokaùva predmeti so prst i na barawe
36
d-r Anita Risteska
istite gi dava. Cel na ovie govorni aktivnosti e da privle~e vnimanie ili da dobie pomo{ od vozrasnite, odnosno da izrazi protest, zadovolstvo ili zainteresiranost za slu~uvawata. Vo po~etokot ovie aktivnosti se prateni so zvuci koi li~at na zborovi i se nepromenlivi. Postepeno, so sekojdnevnoto koristewe na edna ista kombinacija na glasovi vrzana za poznati predmeti, deteto nau~uva da prepoznava oddelni zborovi. Razbiraweto na ednostavni nalozi kako plesni so racete ili zborovi kako ne mama se javuvaat okolu osmiot-desettiot mesec. Pred krajot na prvata godina deteto e vo sostojba da povrzuva poznati predmeti i odredeni zborovi, no na taa vozrast ne se koristat isti zborovi za sli~ni, no nedovolno poznati predmeti. Neuspehot vo razvojot na normalnite, neverbalni oblici na komunikacija moè da ukaè na mo`ni jazi~ki pre~ki ili da vlijae na kvalitetot na odnosot me|u majkata i deteto.Slepite deca iako moàt da reagiraat na fizi~kiot kontakt i maj~iniot glas, ne moàt da vospostavat direkten kontakt so o~ite.Gluvite deca ne odgovarat na govornite glasovi, no obi~no pokaùvaat normalni odgovori na izrazot na liceto i na gestovite. Kako rezultat na vakvite odgovori i nivno koristewe vo neverbalnata komunikacija, to~nata dijagnoza na gluvosta se postavuva so zadocnuvawe. Odnesuvaweto na gluvite deca vo mnogu se razlikuva od odnesuvaweto na autisti~nite deca koi ne reagiraat na glasot od majkata, na izrazot od liceto ili fizi~kite gestovi. Gluvite deca ne gi koristat gestovite za da zapo~nat socijalna interakcija. Ovoj nedostatok na sposobnosta za verbalna i neverbalna komunikacija e prisuten mnogu ~esto vo ranata vozrast. Malite gluvi deca obi~no imaat pove}e zamislena igra i ~esto imaat zamisleno drugar~e za igra kako i normalnite deca i nivnata igra moè da bide sosema normalna. Dodeka pak slepite deca kasnat vo razvojot na zamislenite igri kako {to kasnat vo verbalniot jazik. Kapacitetot za zamislena igra e povrzan so kasniot razvoj na simboli~koto mislewe i do kolku decata
37
d-r Anita Risteska
ne razvivaat takvi sposobnosti mo`no e nivnite jazi~ni sposobnosti da ostanat te{ko o{teteni. Procenata na neverbalnata komunikacija i igra kaj deteto e va`na za razvirawe na normalniot razvoj kako i za poremetuvawata vo razvojot na govorno-jazi~nite sposobnosti vo ranoto detstvo. Isto taka se soodvetni i za stimulirawe na razvojot i tretmanot na poremetuvawata vo govorno-jazi~kite sposobnosti. Za razvojot na govorot vaèn e i na~inot na koj roditelot majkata gi iskaùva ~uvstvata kon deteto. Majkata koja verbalno go izrazuva svoeto zadovolsto kon deteto, go fali, a isto taka svojata qubov ja izrazuva neverbalno (go miluva i go baknuva) go pottiknuva razvojot na govorot kaj svoeto dete. Zatoa treba da se insistira na preverbalnite oblici na komunikacija: toni~en dijalog majka dete; socijalna nasmevka; prakti~na situaciona komunikacija; neposredno odloèna imitacija.
3.Biolo{ka osnova na govorot

Biolo{kata osnova na govorot spored Keramit~ievski S. (32) vo naj{iroka smisla ja so~inuvaat: receptoren sistem; senzorniot sistem; transmitorniot sistem; integratorniot sistem; efektorniot sistem; sistemot na povratna sprega.
Respiratorniot sistem se nao|a vo aferentniot del i se sostoi od tri podsistemi:
38
Psihologija na komunikacija auditoren; vizuelen; taktilno kinestetski
d-r Anita Risteska
Senzorniot sistem isto taka se nao|a vo aferentniot del i se sostoi od tri podsistemi: auditoren; vizuelen; taktilno kinestetski
Ulogata na ovoj sistem e mnogu odgovorna, zatoa {to toj e zadolèn za avtomatska kontrola i signalizacija na govornite simboli, dodeka senzornata stimulacija e prisutana kako vo aktivniot taka i vo pasivniot del od govorot, kako i vo verbalnoto mislewe. Transmitorniot sistem se nao|a i vo aferentniot i vo eferentniot podsistem a ima uloga na transmisija na auditivnata, vizuelnata i taktilno-kinestetskata transmisija. Integratorniot sistem go so~inuvaat dva dela: aferenten i eferenten indikator od ponizok red; integrator od povisok red; Ovde najva`no e da se kaè deka integratorot od povisok red ima najzna~ajna uloga koja se sostoi vo govorna percepcija, poimawe na govorot i formulirawe na govorot. Vo odnos na integratorot od ponizok rod, integratorot od povisok red e pomalku avtomatiziran i organiziran, pa pove}e pretstavuva svesno odnesuvawe, t.e. reprezentacija na mislovnoto nivo na govorna integracija. Efektorniot sistem go so~inuvaat ~etiri mehanizmi: 1. respiratoren; 39
Psihologija na komunikacija 2. fonatoren; 3. rezonatoren; 4. artikulatoren;
d-r Anita Risteska
Glavna funkcija na ovie mehanizmi e proizvotstvoto na vozdu{na struja i obezbeduvawe na adekvaten intraoralen pritisok. Potoa proizvotstvo i modifikacija na laringenalniot glas, isto taka da gi formiraat govornite glasovi i da obezbedi soodvetna suprasegmentna struktura na govorot. Sistemot na povratna sprega e sistem koj ovozmoùva dve funkcii: intra i interpersonalna verbalna komunikacija. Strukturata na ovoj sistem ja so~inuvaat tri fitbeka: verboakusti~ki; verbovizuelen; verbotaktilno-kinestetski;
Funkcijata na site tri fitbeka se ostvaruva niz aktivno u~estvo na site delovi od sistemot.
4. Nevroanatomska i nevropsiholo{ka osnova na govorot

Nau~nite istraùvawa za nevrolo{kite osnovi na jazi~noto odnesuvawe traat preku sto godini. Tie poteknuvaat od otkritijata na Broca (1861) i Wernickea(1874) od koga i zapo~nuva tragaweto po prifatlivi moeli za objasnuvawe na mozo~nata organizacija na govorot. Francuskiot lekar Brok (Broca) vo 1861 godina na svojot poznat slu~aj dolnata Loborgneu zabeleàl deka o{tetuvaweto na oblastite na frontalna vijuga na mozokot se manifestiraat so
40
Psihologija na komunikacija nesposobnost za govorewe, no so
d-r Anita Risteska so~uvana sposobnost za
razbirawe na zna~eweto na zborovite i taa pojava ja narekol afemija. Mestoto nad i pred levoto uvo go narekol Brokina zona, a samiot Brok tvrdel deka poremetuvawata vo govorot poteknuvaat isklu~ivo od o{tetuvawata na levata polovina na mozokot. Ova otkritije za dominacija na levata polovina na mozokot, pokrenalo golem broj na interesirawa pa govornite poremetuvawa stanale edni od najprou~uvanite problemi na klini~kata neurologija. [mit (Schmidt) vo Germanija i Bastian (Bastian) vo Anglija gi opi{ale poremetuvawata vo razbiraweto na jazikot, no nivnata nevrolo{ka osnova bila nepoznata. Kaj nekoi slu~ai poremetuvawe vo jazi~noto izrazuvawe ne e najdeno kaj lezii vo leviot frontalen rezen, odnosno vo Brokinata zona, tuku vo leviot temporalen rezen. Ovaa pojava ja razjasnil Vernike (Wernicke) vo 1874 godina vo negovoto poznato delo Der Aphasische Symptomencompleh ( Kompleks simptomi kaj afaziite). Negovoto delo prestavuva interesen spoj na klini~kite manifestacii i anatomskite fakti, i posluìlo kako glaven model za prou~uvawe na afaziite vo tekot na slednite pedeset godini. Toj prv ukaàl na edna va`na lingvisti~ka razlika me|u dva posebni oblika na afazija i pokaàl deka taa poteknuva od razlikata vo anatomskata lokalizacija. Sostojbata vo jazikot, vo koja se so~uvani i gramati~kiot oblik i pravilnata artikulacija, so mnogu namalenata sposobnost za pi{uvawe i za razbirawe na govorniot i pi{aniot jazik, ja narekol Vernikeova afazija, a o{tetenoto mesto, vo zadniot goren del na temporalniot rezen, ne{to nad levoto uvo, Vernikeova zona. Lezak (Lezak,1976) verbalnata sposobnost ja razgleduva vo ramkite na strukturalnita i funkcionalnata asimetrija na mozo~nite hemisferi.Gecvild i Levitski (Geschwind i Levitsky), trgnuva}i od stavot na Lezakova, istaknuvaat deka strukturalnite razliki me|u hemisferite se poizrazeni koga se vo pra{awe oblastite koi ja posreduvaat govornata funkcija.
41
d-r Anita Risteska
Blinkov i Glezer (Blinkov i Glezer) isto taka naveduvaat sli~ni podatoci istaknuva}i deka kortikalnite arei na levata hemisvera, dominantni za verbalnite procesi, moàt da bidat mnogu pogolemi od korespodentnite arei vo desnata hemisfera. Funkcionalnata razlika me|u hemisferite se sogleduva i vo toa {to leziite vo levata hemisfera naj~esto doveduvaat do naru{uvawe na govorot i do pojava na zdruèni naru{uvawa na jazi~nite funkcii ili do bliski naru{uvawa izrazeni vo vid na remetewa na simboli~kata formulacija. Rous (Russe) naveduva deka naru{uvawa vo komunikacijata retko se sre}avaat kaj pacienti so lezii vo desnata hemisfera. Koga se vo pra{awe funkciite na desnata hemisfera, nekoi avtori gi naveduvaat sposobnostite na sopstvena orentacija vo prostorot, potoa integracija na vizuelnite socijalni komponenti na perceptot, kako i razbirawe na sloènite primeri koi moàt da se svatat verbalno. Kako zaklu~ok se istaknuva deka levata hemisfera kaj pogolem broj na lu|e e dominantna za govor a desnata hemisfera e predominantna vo posreduvaweto na specijalnite transformacii i sloènata neverbalna senzorna interakcija. Funkcionalnata razlika me|u hemisferite posebno e izrazena vo obrabotkata na informaciite koi se karakteriziraat so socijalnata priroda na odnosite, dominantna funkcija na desnata hemisfera se neverbalnite vizuo-spacijalni transformacii. Karakteristikite na funkcijata na levata hemisfera se odredeni so verbalnata aktivnost. Golem broj na studii ukaùvaat na funkcijata na levata hemisfera vo {ifriraweto na podatocite vo verbalni simboli so koi ponatamu manipulira do kone~noto memorirawe vo vid na verbalni pojmovi. Procesot na verbalno {ifrirawe vklu~uva analiza na perceptot na smislovni elementi, barawe sli~nosti po smisla me|u elementi ( pojmovna apstrakcija), {ifrirawe na verbalnite ednostavnite
elementi i kategorizirawe na {ifriranite elementi zaradi poefikasno memorirawe i sfa}awe ( generalizacija). Organizacija na podatocite
42
d-r Anita Risteska
vo levata hemisfera se vr{i po principot na sli~nost. Ovie fundamentalni operacii ja karakteriziraat aktivnosta na levata hemisfera, od ednostavno i elementarno nivo na {ifrirawe do nivo na govor i mislewe. Vo literaturata se sre}avaat podatoci vo koi se naveduva deka govorot se organizira vo celata kortikalna oblast. Spored I{panovi}Radojkovi} V. premotornite i motornite predeli se doveduvaat vo vrska so stimuliraweto i izvr{uvaweto na govornata rabota kako i vo vrska so nejzinata predeli, zna~ewe, komunikativnost odnosno a vo odredena sredina. Tercijalnite iskaz po parieto-okcipitalno-temporalnoto predeli se odgovorni za
trome|e ovozmoùva prepoznavawe na sodrìnata na verbalniot okcipitalnite organizirawe i prepoznavawe na pi{aniot govor.Fonemata kako najmala edinica na govorot bez zna~ewe i morfemata kako najmala edinica na govorot koja ima oblik i zna~ewe, povrzani se za predelite na frontalniot korteks.(Golubovi} S) Analizata na cerebralnata organizacija na usniot govor moè da se izvr{i preku pratewe na elementarnite funkcii i mehanizmi na koi govorot se zasnova. Bazi~nite mehanizmi za razbirawe na govorot se odnesuvaat na receptivniot govor, ~ija osnova ja ~ini fonematskata analiza. Kako osnova na fonematskata analiza se javuvaat sekundarnite oblasti na temporalnite kortikalni predeli na levata hemisfera. Ovie predeli se povrzani so premotorniot korteks i obezbeduvaat specijalizirana akusti~ka analiza. Pri povreda vo navedenite oblasti se dobiva klini~ka slika na akusti~ko-gnosti~ka afazija, koja se manifestira so nesposobnost za izdvojuvawe na fonemite od govorniot iskaz. Razbiraweto na zna~eweto na verbalniot iskaz e funkcija na levata temporalna oblast, a povredite na ovie predeli davaat klini~ka slika na akusti~ko mnesti~ka afazija. Sfa}aweto na sloènite logi~ko-gramati~ki odnosi sodràni vo verbalniot iskaz, povrzani se za temporalno-parientalnookcipitalnite oblasti na levatadominantnata hemisfera. Ovie predeli se osnova na stimulativnite smislovni {emi, a pri nivna povreda doa|
43
d-r Anita Risteska
a do raspa|awe na sposobnostite za razbirawe na zna~eweto na sloènite logi~ko-gramati~ki konstrukcii.Frontalnite predeli se osnova za razbirawe na verbalniot iskaz koj bara aktivna analiza i dejnost. Disfunkcija i lezii vo ovie predeli doveduvaat do remetewe na plansko dekodirawe na sloènite verbalni konstrukcii. Realizacija na ekspresivniot govor e ovozmoèna so aktivnosta na razli~ni cerebralni oblasti. Elementarnoto nivo na ekspresivniot govor se zasnova na aktivnostite na sekundarnite kortikalni predeli na temporalniot rezen na levata dominantna hemisfera. Pri povreda na ovie predeli se poremetuva funkcijata na fonematskiot sluh i analizata {to doveduva do zamena na fonemite bliski po zvu~nost, do nepravilna reprodukcija i pote{kotii vo povtoruvaweto. Postcentralniot korteks na levata hemisfera e odgovoren za jasna artikulacija i pri povreda na ovoj del od korteksot doa|a do raspa|awe na artikulemite i zamena so bliski po zvu~nost kako i do literalni parafrazii. Premotorniot kortks na levata hemisfera ovozmoùva plasti~nost na motornite verbalni procesi. Intaktnosta na ovie predeli prestavuva osnoven uslov za sposobnosta za premin od edna na druga artikulema, odnosno od eden zbor na drug. So nivna povreda se formira patolo{ka inertnost na verbalno-motornite perseveracii koi ja ~inat osnovata na eferentnata motorna ili brokina afazija. Sposobnost na spontanoto verbalno iskaùvawe, pot~inuvawe na verbalnata aktivnost na zadadenata programa i inhibicija na interferentnite alternativi, prestavuvaat funkcija na frontalnite kortikalni predeli.Pogolemi povredi na frontalniot korteks na dvete hemisferi }e rezultira so poremetuvawe na verbalnata sposobnost i klini~ka slika na dinami~ka afazija. So toa se poremetuva sposobnosta za samostoen pro{iren verbalen iskaz. Tercijalnite kortikalni oblasti se naveduvaat vo literaturata i kako osnova na verbalnata memorija. Vo vrska so nevrolo{kiot pristap na govornata aktivnost, Lurija ja naglasuva relativnata uloga na govorot vo procesot na mislewe i
44
d-r Anita Risteska
istaknuva deka govorot pretstavuva mehanizam na intelektualnata aktivnost zatoa {to go ovozmoùva izvr{uvaweto na apstraktnite operacii {to sozdava osnova za kategorijalno, pojmovno mislewe. Regulativnata uloga na govorot, koja ja istaknuva Lurija, se zasniva na razbirawe na zborovite. Govor koj za osnova nema jasna iskustvena podloga, izrazena vo negovoto razbirawe, ja gubi svojata regulatorna funkcija poremetuva}i go procesot na mislewe (40).
5. Razvoj na govorot
Sovremenata psihologija i nevropsihologija, govorot go
gledaat kako sredstvo za komunikacija. Vo ramkite na ovaa sloèno organizirana forma na svesna dejnost, u~estvuvaat subjekt koj go formulira iskazot i subjekt koj go prima. Se manifestira so dvièwa na teloto i ekstremitetite, mimi~nata muskulatura kako i so glasot i jazikot so koi taa komunikacija se odviva. So ogled na toa deka ovozmoùva verbalna razmena i komunikacija pome|u li~nosta, se postavuva kako osnova za prisvojuvawe na op{testveniot stil na ìveewe, moralnite i socijalnite vrednosti. Sloènata struktura na govorot e ovozmoèna preku mnogubrojnite funkcii vo razli~nite oblasti na CNS. Govorot se manifestira niz osnovniot glas, suprasegmentnata struktura i artikulacijata. So toa se ovozmoùva formulirawe na govorniot iskaz koj podrazbira re~nik, gramatika i sintaksa. Osnovite na govornoto izrazuvawe se odnesuvaat na subjazi~nite i jazi~nite funkcii. Subjazi~nite funkcii poteknuvat od oblastite za sluh i se odnesuvaat na fiziolo{kiot i fonematskiot sluh. Pod jazi~ni funkcii se podrazbiraat: re~nik, gramatika, sintaksa i semantika. Sloènata struktura na govorot se odrazuva i vo postoeweto na receptivnoto i ekspresvnoto nivo na govorot. Receptivniot govor se odnesuva na sposobnosta na li~nosta da go razbere govorniot iskaz.
45
Psihologija na komunikacija Ekspresivniot govor usna verbalna aktivnost.
d-r Anita Risteska prestavuva sposobnost za samostojna
Verbalnata aktivnost se odlikuva so sloèna psiholo{ka struktura. Prvoto nivo na izvr{enata organizacija na govorot se odnesuva na fizi~kite ili akusti~kite uslovi. Akusti~kata analiza go ovozmoùva formiraweto na fonemite koi se va`ni za razbiraweto na smislata na zborovite. Sovladuvaweto na leksi~kite karakteristiki na jazikot
ovozmoùvaat trahsformacija na poimite vo verbalna memorija {to go so~inuva vtoroto nivo od izvr{nata organizacija na verbalniot proces. Iskazite vo vid na re~enici se nadovrzuvaat na predhodnite nivoa kako zavr{na faza na ovie procesi. Moè da se zaklu~i deka ekspresivniot govor poa|a od mislite koi treba da se prekodiraat vo verbalno kaùvawe. Pojdova osnova na receptivniot govor se odnesuva na na odvojuvawe na fonemite od strana na poedinecot od govorot na sredinata.Preduslov za toa e so~uvana sposobnost na fonemskiot sluh, a uslov e sfa}awe na smislata na zborovite.Sfa}aweto na zna~eweto na iskazot podrazbira pove}e aktivnosti. Najprvo e potrebno da se zadràt site elementi na iskazot vo verbalnata memorija. Ponatamo{nata obrabotka se odnesuva na povrzuvawe na ovie elementi vo simultani smislovni {emi vo kolku iskazot sodrì sloèni logi~ko-gramati~ki odnosi. Za sfa}awe na op{tata smisla, a posebno na pottekstot na sloèno pro{ireniot iskaz, potrebna e aktivna analiza na elementite na negovata sodrìna. Za otkrivawe na zna~eweto na zborovite koi se slu{aat, kako i davawe na zna~ewe na zborovite koi se izgovaraat, va`ni se semanti~kite funkcii. Semanti~kite funkcii se odgovorni za osmisluvawe na vizuelnite poraki na pi{aniot tekst kako i za site auditivno-govorni funkcii. Govorot e neposredno povrzan za nervnite strukturi vo kortikalnite oblasti, no ne moè da se razvie bez dvigatelite vo socijalnata sredina.Sredinskite faktori, osven dvigatelna uloga vo
46
d-r Anita Risteska
razvojot na govorot, zavzemaat zna~ajno mesto i vo ponatamo{nite fazi vo razvojot na govorot zatoa {to nevrobiolo{kata osnova, koja deteto ja donesuva na svet so ra|aweto, duri vo interakcija so sredinskite faktori ovozmoùva govorot da se manifestira na nivo na polnovredna komunikacija.Steknuvawe na sposobnosta za verbalna (govorno-jazi~na) komunikacija ili ontogeneza na jazi~niot sistem za komunikacija zapo~nuva so prviot krik na novoroden~eto i trae vo tekot na celiot ìvot. Ontogenezata na jazi~niot sistem se deli na tri fazi: prelingvalna; lingvalna; postlingvalna;
Prelingvalnata faza trae do tretata godina, lingvalnata do sedmata,a postlingvalnata vo tekot na celiot ìvot. Razvojot na sposobnosta za verbalna komunikacija se sostoi od pet etapi: 1. prejazi~no izrazuvawe; 2. fonolo{ki razvoj; 3. morfolo{ki razvoj; 4. sintaksi~ki razvoj; 5. semanti~ki razvoj. Prejazi~noizrazuvawe Prejazi~nata ekspresija na deteto u{te se narekuva
iskaùvawe, izgovarawe,govor i izrazuvawe. Postojat ~etiri formi na prejazi~no izrazuvawe: pla~; glasobi na neudobnost; glasovi na udobnost; 47
Psihologija na komunikacija vokalna igra.
d-r Anita Risteska
Navedenite formi se pojavuvat vo tekot na prvata godina od ìvotot i predhodat na pojavuvaweto na prviot zbor, a traat se dodeka deteto ne bide sposobno da se izrazuva so zborovi. Prejazi~nite formi na izrazuvawe gi vklu~uvaat fonetskite i prozodiskite osobini koi se sli~ni na karakteristikite na verbalno komunikativniot kod vo verbalnata komunikacija na vozrasnite.
Fonolo{ki razvoj Prejazi~noto izrazuvawe prestavuva surov glasoven materijal ~ija klasifikacija e mo`na duri pome|u 6-9 mesec od ìvorot. Vo ovoj period se javuvaat skoro site govorni glasovi, no ne kako fonemi, tuku kako proizvedeni signali za izrazuvawe zaedno so golem broj na razli~ni vidovi na proizvedeni zvu~ni signali poradi {to te{ko moè da se kaè so koi govorni glasovi deteto na ovaa vozrast raspolaga. Pojavata na fonolo{kiot podsistem na jazikot e eden od osnovnite indikatori za odvivawe na procesot za izgradba na jazi~niot sistem, odnosno razvojot na sposobnosta za verbana komunikacija. Fonolo{kiot razvoj se manifestira so zgolemuvawe na brojot i vidovite na govorni simboli koi gi proizveduva samoto dete.Faktori za ubrzuvawe i usporuvawe na fonolo{kiot razvoj se; biolo{ki faktori; sostojba i efikasnost za verbalno stimulirawe na sredinata; psiholo{ki faktori; razvienost na auditivnata percepcija. selektivna respiratorna aktivnost proizveduva
Po~etnata
kontrolirana ekspiratorna vozdu{na struja koja e neophodna za proizveduvawe na drgi slogovni nizi. [tom vozdu{nata struja }e bide 48
d-r Anita Risteska
potisnata od respiratornite mehanizmi, }e bide modificirana na razli~ni na~ini od strana na ostanatite mehanizmi na efektorniot sistem. Na nivo na fonatorniot mehanizam, taa }e se modificira taka {to se ozvu~uva, pri {to se dobiva soodvetna visina i ja~ina. Na nivo na rezonatorniot mehanizam, fizi~ki vozdu{nata struja se modificira na toj na~in se menuva vlijanieto na rezonatorot. Ovaa sposobnost deteto ja steknuva vo periodot do osmata godina od ìvotot, {to zna~i deka identifikuvaweto i formiraweto na fonemite go opfa}a periodot od pojavata na prviot zbor, vo prvata godina od ìvotot do steknuvaweto na sposobnosta za upravuvawe so mehanizmite na efektorniot sistem, posebno vo artikulativniot sistem, vo osmata godina. Morfolo{ki razvoj Steknuvaweto na morfemite prestavuva najvisoko nivo na generativnoto jazi~no funkcionirawe.Steknuvaweto na morfemite e usloveno so sovladuvaweto na pravilata i primenata na leksi~kite pravila. Postojat dve vrsti na morfemi: slobodni i ograni~eni. Slobodnite morfemi se najmali delovi na jazikot koi moàt da stojat samostojno, dodeka ograni~enite morfemi ne moàt da stojat samostojno. Postojat golem broj na komunikacii na slobodni i ograni~eni morfemi. Decata prvo gi sovladuvaat slobodnite morfemi koi se javuvaat me|u prvite zborovi, dodeka ograni~enite morfemi se javuvaat duri vo tretata godina. Sintaksi~ki razvoj Procesot na razvojot na sintaksata kaj deteto se odrazuva niz jazi~na kombinatorika, odnosno so sozdavaweto sredinata. i kreiraweto na re~enicata, a doa|a kaj aktivnoto oralno komunicirawe na deteto so
49
d-r Anita Risteska
Kaj prateweto i procenuvaweto na razvojot na sintaksata treba da se razlikuva poimot jazi~na sposobnost koja podrazbira biolo{ki kapacitet niz razvojot na jazi~noto izrazuvawe. Biolo{kiot kapacitet za steknuvawe na jazi~nata sposobnost se sostoi od jazi~nite univerzalii, vklu~uva}i gi i gramati~kite relacii. Procesot na razvojot na sintaksata zapo~nuva vo vtorata godina od ìvotot, pome|u tretata i ~etvrtata godina se kompletira, a posle toa se do zavr{uvaweto na adolescencijata postepeno se dopolnuva koga i definitivno sozrevaat sposobnostite za jazi~na kombinatorika.
Semanti~ki razvoj Semanti~koto nivo na govorot se razviva paralelno so sozrevaweto na vi{ite integrativni predeli na korata na mozokot, kako {to se tercijalnite oblasti na parieto-temporo-okcipitalno trome|e i predeli na preofrontalnite oblasti. Semati~kiot razvoj pretstavuva povisok oblik na govorno-jazi~na komunikacija koj se ostvaruva prete`no vo tercijalnite predeli i zavisi od odredeno nivo na itelegencija . Vo prose~no razviena govorna sredina so normalna
komunikativna stimulacija, Filipova S. smeta deka semati~kiot razvoj na deteto e mnogu brz. Vo vtorata godina od ìvotot prose~niot receptiven fond iznesuva 1000 zborovi, a ekspresivniot 250 zborovi, dodeka vo {estata godina od ìvotot receptivniot fond iznesuva 13000 zborovi, a ekspresivniot 2500. Od vtorata do {estata godina od ìvotot receptivniot re~eni~en fond na deteto godi{no raste za 3000 zborovi, a ekspresivniot za 500-600 zborovi. Tempoto na semanti~kiot razvoj narednite godini rapidno se zabrzuva. Brzinata na razvojot na ekspresivniot re~nik po osmata godina od ìvotot opa|a bez ogled na individualnite i sredinskite razliki i uslovi.
50
d-r Anita Risteska
5.1.Prelingvalna faza Jazi~niot sovladuvaweto razvoj na ne po~nuva so upotrebata Utvrdeno na e prviot deka
zbor.Sposobnosta za komunikacija kaj deteto se javuva pred verbalnite sposobnosti. novoroden~eto dvanaeset sati po ra|aweto ve}e gi sinhrozira svoite akcii so zvukot na glasot na vozrasnite lica. Deteto u{te od samoto ra|awe proizveduva glasovi koi ne se rezultat na u~ewe. Tie glasovi site deca gi izgovaraat na ist na~in. Vo prvite nedeli od ìvotot u~eweto na govorot se sostoi od poddrùvawe na glasovite od negovata okolina i vo eliminirawe, zaboravawe na onie glasovi koi ne se koristat vo negovoto opkruùvawe. Spontanata vokalizacija se karakterizira so uve`buvawe na dvièwata na odredeni muskulni grupacii {to ovozmoùva artikulacija na prvite glasovi. Najprvo se razvivaat i vo govorot se produciraat vokalite ili samoglaskite, a pokasno konsonantite i soglaskite. Motivot za spontana vokalizacija se ra|a od zadovolstvoto nastanato so igra na vokalnata muskulatura i volnite dvièwa na govornite organi.So kombinacija na ovie glasovi se formiraat i izgovaarat slogovi koi seu{te ne korespondiraat so jazikot na sredinata. Slednata dominantna aktivnost vo ovoj period e imitacijata. Aktivnostite na poddrùvawe ili imitacija se osnova za socijalizirana vokalizacija. Kaj motivacijata vo osnova imame potisnuvawe na onie glasovi izgovoreni vo fazata na spontana vokalizacija koi ne postojat vo jazikot na dadenata sredina, {to vodi kon zadrùvawe samo na onie glasovi koi se sodràni vo maj~iniot jazik. Motiv za ovoj vid na vokalizacija se ra|a od emocionalniot odnos so majkata koj vodi do formirawe na potrebata za imitacija 5.2 Lingvalna faza
51
d-r Anita Risteska
Posle desetiot mesec od ìvotot, so kombinacija, imitacija i eholalija, se usvojuvaat prvite zborovi, so koj e obeleàn po~etokot na lingvalnata faza vo razvojot na govorot. Za da moè govorot normalno da se razviva, deteto mora da bide sposobno da go povze izgovoreniot zbor so dadeniot predmet ili dadenoto lice.Decata kaj koi ovoj proces na povrzuvawe e popre~en kasnat vo razvojot na govorot. Kako prv zor ja smetame onaa kombinacija na slogovi koja dosledno se upotrebuva vo odredeni situacii. Imeno potrebno e da postoi soznaen sud na vozranite deka odredenata kombinacija na slogovi, deteto ja koristi vo funkcija na ozna~uvawe na licata, predmetite ili situaciite. Pojavata na prviot zbor ja smetame za zna~aen faktor vo soznajniot razvoj zatoa {to site steknati iskustva imenuvani so zbor postanuvaat poimi. So toa e obeleàna prvata faza od lingvalniot period. Vo periodot pome|u godina i dve godini, decata razvivaat re~nik od okolu pedeset zborovi koi ozna~uvaat lu|e, hrana delovi na teloto, obleka, predmeti i dr.Po vtorata godina jazikot na deteto stanuva pofleksibilen i toa sega e vo sostojba da pra{uva, da zboruva so predmetite koi ne se prisutni, a ne samo da ozna~uva. Dolgiot period, koj se karakterizira so sovladuvawe i usvojuvawe na gramati~kite pravila prestavuva karakteristika na vtorata faza od lingvalniot period koja trae od tretata do osmata godina od ìvotot na deteto. Gramatikata se javuva paralelno so logi~koto mislewe. Spored Lurija (30), pomneweto na sloènite logi~ko-gramati~ki konstrukcii ovozmoèno e so pomo{ na simultana sinteza na smislovnite {emi. Razvojot na govorot i usvojuvaweto na jazikot se formira niz inetakcija na roditelite i decata, vo prv red majkata i deteto. Brojni studii ukaùvaat na odlikite na govorot na majkata koj go olesnuva razvojot na govorot i usvojuvaweto na jazikot kaj decata. Vo vrska so usvojuvaweto na govorot i jazikot Lenberg (Leneberg, 1985) ja zastapuva tezata za postoewe na kriti~en period za usvojuvawe na jazikot. Ograni~uvawata se povrzani za pojavata
52
Psihologija na komunikacija na lateralizacijata okolu na cerebralnite
d-r Anita Risteska funkcii. na Vo vremeto koga afazija
funkcijata na cerebralnata lateralizacija se zacvrstuva, a toa e periodot pubertetot simptomite {to steknatata postanuvaat ireverzibilni zatoa cerebralnata funkcionalna
lateraliziranost e ireverzibilna. Ovie ograni~uvawa se povrzani so nemo`nosta za adaptabilnost i funkcionalna reorganizacija na mozokot. Ograni~uvawata vo period na pubertetot pri steknuvawe na primarniot jazik postojat i kaj licata so intelektualna popre~enost. Sporiot,skromen napredok vo steknuvaweto na jazikot kaj decata so intelektualna popre~enost, moèn e do adolescentnite godini koga mentalnata sostojba na govorot i jazikot trajno se fiksira.
5.3.Govorot vo ranoto detstvo Prviot krik na novoroden~eto, iako refleksen, prestavuva vaèn znak za okolinata zatoa {to ukaùva deka e vospostavena funkcijata na di{ewe vo novi uslovi na novoroden~eto. Prviot krik, kako posledica na refleksni dvièwa na organite za fonacija, kako i pla~ot vo prvite nekolku meseci od ìvotot, ne se odraz na nekoi svesni nameri na deteto i ne gi smetame za nekoj vid na komunikacija, iako toa pokasno }e stanat. Vo prvite dva meseci od ìvotot celokupnoto odnesuvawe na novoroden~eto e nediferencirana muskulna dejnost.Vo ovoj period fiziolo{kata sostojba na novoroden~eto se izrazuva i so na~inot na negovoto gugawe. Koga e zadovolno t.e koga preovladuvaat ~uvstvata na zadovolstvo, telesnata muskulatura e opu{tena, vo gukaweto preovladuvaat kombinaci na meki, otvoreni vokali i guturalite (k,g h). Do kolku ~ustvoto na nelagodnost kaj deteto e pojako, telesnata muskulatura postanuva, ponapnata, gukaweto na deteto preminuva vo pla~.Okolu pettiot mesec od ìvotot po~nuva da se vospostavuva kontrolata nad izgovorenite glasovi vo sekvenci.
53
d-r Anita Risteska
Vo fazata na brblawe, koja e prelingvisti~ka faza se javuvaat prvite govorni elementi. Se stvaraat kombinacii na glasovi nalik na artikulativni zborovi kako ba-ba, ta-ta, ma-ma. Pokasno ova brblawe postepeno se povlekuva ostapuva}i mesto na praviot govor. Glava karakteristika na prvite zborovi e toa {to deteto so niv ne imenuva samo nekoj predmet, lice i situacija tuku i istovremeno go izrazuva svojot odnos prema toj denotat, t.e. sodrìnata na prvite zborovi sekoga{ prestavuva nepodelena doìveana celina. Prvite zborovi vo govorot na deteto obi~no se javuvaat od desettiot do petnaesettiot mesec od ìvotot. Dokolku progovori vo spomenatiot interval deteto toa ukaùva deka detskite
senzori (sluh) i kognitivnite razvoi se zdravi.Postojat razliki vo pogled na stepenot na sovladuvawe na govorot kaj decata vo ovoj period. Nekoi deca na svojot prv rodenden ve}e koristat kratki re~enici dodeka drugi deca toa nema da go postignat i na svojot vtor rodenden. Sepak, pogolem broj na decata prozboruvaat vo ovoj period. Govornite iskazi se kratki, naj~esto toa e eden zbor, no so psiholo{ko zna~ewe na cela misla, t.e. re~enica, pa zatoa go narekuvame zbor-re~enica.. Razvojot na govorot ne e ednoli~en , linearen proces, ima fazi na pobrzo tempo na razvojot kako i fazi na posporo tempo ili zastoj. Koga kaj deteto intenzivno }e se razviva edna funkcija, stagnira razvojot na drugite funkcii. Taka vo vremeto na pobrz razvoj na motorikata (prvata polovina na vtorata godina) koga odeweto mu stanuva se podobro i pobrzo, nastanuva zastoj vo razvojot na govorot. Me|utoa pribli`no okolu osumnaesettiot mesec, povtorno govorniot razvoj izleguva na prv plan. Re~nikot naglo se zgolemuva, se javuva i prvata gramatika, decata po~nuvaat da primenuvaat nekoi pravila za koi i ne se svesni.
5.4. Govorot vo predu~ili{niot period
54
d-r Anita Risteska
Kako govorniot razvoj napreduva, se pove}e se zabeleùva negovoto bitno obele`je koe postoi od samiot po~etok kreativnosta. Posebno e izrazena vo tekot na tretata i ~etvrtata godina. Za toa ni svedo~at nelogi~nite ( novo izmislenite zborovi) izvedeni od standarniot re~nik so koi deteto gi potpolnuva prazninite vo svoeto jazi~ko znaewe, a ukaùva deka govorot e aktiven i kreativen proces. Golem broj na deca na vozrast od tri i pol godini ja sovladuvaat bazata na maj~iniot govor. Toa zna~i deka vo govorot ve}e gi koristat site vrsti na zborovi ( najmnogu imenki i glagoli), a re~nikot so koj se zdobile im ovozmoùva kompletno da komuniciraat so svojata okolina, da kaùvaat za svoite doìvuvawa i potrebi, da postavuvaat pra{awa i se pove}e da bidat izvesteni za slu~uvawata koi gi opkruùvaat. Govorot vo ovoj period ovem komunikaciska funkcija, ima i zna~awa uloga vo regulacijata na detskoto odnesuvawe. Deteto na ovaa vozrast zboruva i koga nikoj ne go slu{a, na primer koga samo si igra, so govor prati se ona {to raboti, i posebna Pijaè sebe). êtvrtata i pettata godina od ìvotot na deteto se godini na detskite pra{awa, pa vo ovaa faza govornata komunikacija dobiva zna~ajna uloga vo detskiot soznaen razvoj. So strplivo odgovarawe na detskite pra{awa se postignuvaat slednive raboti: deteto go pro[iruva svoeto soznanie za svetot koj go opkruùva, se pottiknuva istraùva~kata motivacija kaj deteto; zatoa {to sekoj odgovor budi niza novi pra{awa. Na toj na~in kaj deteto se stimulira procesot na mislewe i aktivniot odnos kon informacijata koja ja prima; kaj deteto uloga vo planiraweto, postepeno se pove}e aftoregulacija na zboruva za toa {to vo naredniot period }e raboti, pa govorot dobiva odnosno odnesuvaweto. Ovoj govor na deteto koj ne e namenet nikomu go narekol egocentri~en govor. Toj smetal deka vakviot govor e posledica na detskiot egocentrizam (naso~enost na samiot
55
d-r Anita Risteska
se razviva stav deka svetot e racionalno organiziran i deka moè da se osoznae. Re~nikot kaj predu~ili{noto dete se zgolemuva za nekolku stotini zborovi vo sekoja godina, a spored nekoi avtori i do iljada zborovi za godina.Me|utoa zna~eweto na istite zborovi koi gi koristat decata i vozrasnite samo delimi~no se sovpa|a i toa samo kaj onie koi se odnesuvaat na zaedni~ko iskustvo. Za toa svedo~at raznite nedorazbirawa vo komunikacijata na vozrasnite i decata.Za da ne ostane deficitno zna~eweto na zborovite, poimite na koi tie se odnesuvaat mora da bidat celosno izgradeni. Toa se postignuva taka {to govornikot treba da se najde vo najrazli~ni situacii korisni za steknuvawe na iskustva, sekojdnevno druèwe i u~estvuvawe vo zaedni~ki aktivnosti so vrsnicite, razgleduvawe na slikovnici, slu{awe prikazni, zaedni~ki pro{etki i sl. Deteto treba da slu{a dobar govoren model so koristewe na standardniot jazik i dijalekt. Najmalku polovina godina pred trgnuvawe na u~ili{te, na deteto treba da mu se obrne posebno vnimanie na izgovorot na glasovite, zatoa {to toa e posledniotmoment koga moè da se pobara stru~na pomo{.
5.5 Govorot vo u~ili{niot period Govorot vo u~ili{niot period, vo nastavniot proces ima dvojna uloga: vo nastavata po maj~in jazik i e predmet na prou~uvawe, a vo nastavata na ostanatite predmeti govorot e sredstvo za komunikacija na~in na prenesuvawe na informaciite. Vo jazi~niot kod sodràn e pogolem del od kulturno-istoriskoto nasledstvo na eden narod i ~ove{tvoto vo celina i samo so sistematski prenos na zna~eweto se ovozmoùva toj da se usvoi. Kolkava e vo toj pogled ulogate na nastavata pokawuvaat i nekoi kroskulturni istraùvawa na kognitivniot razvoj kade se pokaàlo
56
d-r Anita Risteska
deka decata na nekoe senegalsko pleme koi odele na u~ili{te, intelektualno pove}e se razlikuvale od svoite soselani koi ne odele na u~ili{te, otkolku od drugite deca koi odele na u~ili{te vo svojata zemja i od SAD. Vo sklopna u~eweto na u~ili{te se po~esto se javuva potrebata da se zboruva za ona {to ne e neposredno prisutno. Za da se ostvari toa potrebno e ne samo bogatewe na re~nikot, tuku i negovo struktuirawe, Razvivawe na posebnata osetlivost za sintaksi~kite i semanti~kite osobenosti na jazikot. Pogolem broj istraùva~i smetaat deka so devetta godina od ìvotot zavr{uva i se stabilizira artikulaciskata strana na govorot, avtomatizirana e i upotrebata na morfolo{kite sintaksi~kite pravila vo govorot. Deteto vo ovoj period vo mal del i ponatamu gi poznava formaliziranite gramati~ki pravila na maj~iniot jazik, no toa ne mu pre~i da zboruva dobro vo kolku, vo tekot na u~eweto, imal dobri govorni modeli. Smanti~kiot aspekt na govorot ne e stabiliziran do ovoj period, zatoa {to toj se razviva i izgraduva vo tekot na celiot ìvoten bek na poedinecot. Zna~i vo ovoj period postoi stabilizacija na nekoi aspekti od govorot, no neguvaweto na kulturata na usnoto i pismenoto izrazuvawe treba da po~ne. Me|u brojnite promeni koi nastanuvaat vo periodot na pubertetot se javuvaat i promeni na govorniot plan. Najvpe~atliva e mutacijata na glasot na mom~iwata, no treba da se spomene deka taa postoi i kaj devoj~inata, samo {to ne e tolku imprsivna. Promenite vo odnesuvaweto na adolescentite gi pratat i promeni vo govornoto odnesuvawe. Vo ovoj period pokraj standardniot idiom (literaturniot jazik) i dijalekti~kiot idiom ( dijalekt na sredinata vokoja ìvee adolescentot), se pojavuva i àrgonot. Prisustvoto na àrgonot vo komunikacijata vo pubertetot e prirodna pojava i prestavuva vrska me|u preosetliviot adolescent i negovata grupa.
57
d-r Anita Risteska
6.Koga treba da se posomnevame deka deteto ne slu{a

Dobar sluh e neophoden uslov za normalen razvoj na govorot, a so toa i navremenoto otkrivawe na o{tetuvaweto na sluhot e najva`no za uspe{no ostranuvawe na {tetnite posledici vo razvojot na govorot. Nesoodvernite reakcii na zvuk vo ranata vozrast moè da bidat minlivi, zatoa e potrebno pove}e pati da se proveruva. Vo kolku neadekvatnoto reagirawe trae podolgo ili se konstatirani pogolem broj na nesoodvetni reakcii potrebno e da se napravat soodvetni pregledi. Znaci koi moàt da ukaàt na o{tetuvawe na sluhot: Period na doen~e prva godina od ìvoto: Od 1 do 3 meseci: ne se trga i ne trepka na iznenadno jak zvuk; ne gi menuva aktivnostite na zvuk; Od 4 do 7 meseci: se pomalku guka i ne po~nuva da brbori; ne posvetuva vnimanie na govorot; ne se vrti prema izvorot na zvukot; ne go interesiraat zvu~ni igra~ki. ne gi imitira zvucite; ne se odziva na imeto; nema ni eden zbor. Malo dete: nezainteresiranost za govor i zvuci govorot ne se razviva; ne gi razbira govornite nalozi ako ne se prateni so gest, mimika ili ne proizleguvaat od samata situacija; golemo vnimanie posvetuva na ustata od sogovornikot. 58
Od 8 do 12 meseci:
d-r Anita Risteska
Predu~ili{no dete: naglasuvawe na oddelni zborovi i re~enici; govorot se deformira; dovolno ne go razbira govorot i ~esto pra{uva; nalogot mora pove}e pati da mu se povtori; radioto i televizorot gi pu{ta glasno; deteto stanuva nevnimatelno, tvrdoglavo, se povlekuva ili e aktivno; Roditelite {to imaat dete so o{tetuvawe na sluhot treba da znaat deka: na deteto treba da mu zboruvaat koga ne gleda, poleka so malku poja~an glas, odblisku ili pokraj uvoto; koga mu zboruvaat liceto treba da im e osvetleno dovolno, za deteto go gleda celo lice a ne samo ustata; da se nastojuva ustata na roditelot koga zboruva bide vo visina na negovite o~i,a ne da gleda otstrana.Zatoa treba da se klekne pokraj nego, da se bide poblisku do nego za da moè deteto podobro da vide i slu{ne; da mu se zboruva so celi re~enici. Da se imenuva sekoj predmet so koj igra deteto. Da mu se povtori toj zbor, re~enica ili fraza pove}e pati; da mu se zboruva na deteto so mnogu qubov i vnimanie i da se nastojuva deteto da go povtori toa {to go slu{a. Zna~i tawata na u~ewe na govorot kaj gluvoto dete e vo samiot govor I gluvoto dete e dete koe raste, se razviva i sozdreva. Toa ima isti potrebi i èlbi kako i sekoe drugo dete, da bide sakano, da igra i niz igra da steknuva soznanija i iskustva. Zatoa treba da mu pomagame vo igrata, vo toa kako ne{tata da gi pravi pobrzo i 59 izmeneta melodija na re~enicata, nepravilno
d-r Anita Risteska
poubavo, da go stimulirame so toa deka rabotej}i u~i, a igraj}i go sovladuva govorot
IV.Neverbalna komunikacija
Izu~uvaweto na neverbalnata komunikacija, e zna~aen del od izu~uvaweto na na komunikacijata taka i na zaedno na so lingvisti~kata koi ili vo verbalnata komunikacija. Tuka stanuva zbor za govor na teloto kako ispra}a~ot prima~ot informacii komunikacijata se sluàt so neverbalni znaci i simboli. So poznavaweto na simbolite na neverbalnata komunikacija sekoj ~ovek moè da gi pro~ita mislite na sekoj sogovornik, zatoa {to sekoja misla formira svoj gest. Postoi podatok deka pri komunikacijata lu|eto samo 20 do 40% informaciite gi prenesuvaat so pomo{ na zborovi a dodeka 60 do 80% upotrebuvaat neverbalni simboli ili nekoi tehni~ki sredstva. Od tuka proizleguva zna~eweto na neverbalnata komunikacija vo psihologijata na komunicirawe na lu|eto. Neverbalnata komunikacija e sredstvo za izrazuvawe na emocii i vnatre{no raspoloènie, vzaemni interpersonalni stavovi, prezentirawe na sopstvenite osobini. (Dav~eva M.2008 ) Iako jazicite koi gi izu~uvame se razlikuvaat me|u sebe sepak postoi op{to poznat jazik jazik na teloto, jazik na mimikata i gestovite so koj moème dobro da komunicirame. Sprema Svensen (Swensen) neverbalnite znaci moàt da se podelat vo dve grupi. Toa se elementi na vokalizacija i kvaliteti na glasovite i izgovorot. Vokalizacijata ja ~ijat: 1. {umovi i zvuci ~ija komunikacija e smea, ofkawe, vikawe, zevawe i dr;
60
d-r Anita Risteska
2. odredeni osobini na glasovite so koi se oblikuvaat zborovi a posebno osobitite na vokalite kako {to se: intenzitet ili glasnost na govorot, visina i traewe na izgovaraweto; 3. razni izvici koi iako ne se zborovi so fiksirano zna~ewe sluàt za soop{tuvawe;(na primer kombinacija na glasovi kako {to se:oh,uh,hm)
Vo kvaliteti na glasovite spa|aat: ritamot, artikulacijata i tempoto na govorot. Toa zna~i deka zborovite go dobivaat svoeto zna~ewe spored tonot i ritamot na glasot. Drugata kategorija na neverbalna komunikacija koja ne e povrzana so izgovor na glasovi ja ~inat dve grupi na znaci koi se narekuvaat kinezi~ki i proksemi~ki znaci. Vo kinezi~ki znaci spa|aat: razni ekspresivni znaci kako {to se izrazi na liceto i dvièwata no tuka spa|a i drèweto na teloto, usmerenosta na pogledot i kontaktot so o~ite; razni oblici na telesen dopir pri komuniciraweto. Tuka spa|aat rakuvawe, tapkawe po ramo ili grb, miluvawe no i drugi vidovi na telesen dopir koj e izraz na neprijatelstvo i agresivnost; mirisot kako sredstvo na komunikacija;
Proksemi~ki oblici na komunikacija Razni formi na odrùvawe na distanca me|u u~esnicite vo komunikacijata. intimna distanca od 15 45sm. Sepraktikuva pri blizok odnos me|u lu|eto. Se manifestira so telesen dopir pregratka.; personalna distanca od 4580 sm. Koga lu|eto koi diskutiraat dobro se poznavaat; 61
Psihologija na komunikacija socijalna distanca od
d-r Anita Risteska 1,20 4m.Nema li~en
karakter i se praktikuva me|u kolegi; javna distanca od 4m i pove}e.Kaj ovva distanca ima mo`nost da se izbegne nekoja li~nost, a interakcijata ima formalen karakter. Nekoi avtori vo proksemi~ki znaci gi vbrojuvaat: na~inot na oblekuvawe, ~e{laweto, ukrasuvaweto odnosno razni znaci so koi se kontrolira sopstveniot izgled. Neverbalnata komunikacija ima mnogustruka funkcija. za Preku neverbalnata komunikacija se dobivaat podatoci samite sebe. Preku emocionalnite reakcii za
temperamentot, preku na~inot na oblekuvawe svesno ili nesvesno za socijalniot status koj go imame ili sakame da go prikaème i za psihi~kata sostojba voop{to; Moè da sedobie povratna informacija za reakcijata na
dadenoto obavestuvawe dijagnoza, prognoza, soveti odnosno informacija preku facijalna ekspresija za toa kako e svateno iznesenoto, dale se sloùva ili ne i dali veruva;
Ovozmoùva ekspresija na emociite preku facijalnite
izrazi, {to vo nekoi slu~ai moè da bide presudno vo dijagnosticiraweto na psihijatriskite zaboluvawa. Neverbalnata i verbalnata komunikacija se vzaemno povrzani no postoi i razlika me|u niv.Neverbalnata komunikacija ~esto ja prati verbalnata komunikacija i naj~esto sluì za da se dade teìna i akcent na ne{to {to verbalno se iznesuva.
62
d-r Anita Risteska
1. Neverbalni kanali na informacii

Informaciite koi gi dobivame pri neverbalbata komunikacija se zna~ajni pri tolkuvaweto na karakternite i emocionalni osobini na sogovornikot. Analiziraj}i gi gestovite na na{ite sogovornici moème da gi odredime nivnite karakterni crti. Na primer, gordeliviot ~ovek pravi odredeni karakteristi~ni gestovi kako {to se: preteranata ispravenost na teloto pregolema va`nost na svojata figura, preteranata ispravenost na vratot i glavata, se obiduva da bide markanten odnosno zabeleàn od drugite lu|e. Od druga strana strame`liviot ~ovek ima druga grupa na karakteristi~ni gestovi. Imeno, strame`livite lu|e ~esto pati nesvesno se vrtat naokolu, postojano kako da se preispituvaat za ne{to, se odnesuvaat kako site da gledaat vo niv, kako da se pla{at od ne{to. Za onie lu|e koi se pomirile so sudbinata ja potisnuvaat svojata volja i se pomirile so ne{tata onakvi kakvi {to se. Karakteristi~no za niv e toa {to teloto im e svitkano napred i ramenicite im se svitkani. Me|utoa sprotivna poza i gestovi imaat lu|eto koi se zadovolni so sebe i so ona {to go postignale vo ìvotot. Lu|eto so silna volja, obi~no go dràt teloto ispraveno, ramenicite gi zategnuvaat nazat, a pak gradite gi istaknuvaat napred pokaùvaj}i so toa deka se ne{to posebno i deka uspeale vo ìvotot. Takvite lu|e odat brzo, pravat energi~ni dvièwa so racete i drugite delovi, re{itelni se, delovni i rabotosposobni lu|e. Od druga strana lu|eto koi imaat naviki da gi dràt racete vo xebovite duri i toga{ koga vremeto e toplo, se smeta deka se dosta kriti`ni i tainstveni lu|e. Onie lu|e koi pak smetaat deka sredinata ne im obra}a vnimanie na nivnata li~nost se smeta deka se dosta samozaqubeni vo sebe, imaat navika ~esto da ja popravaat svojata frizura ili so racete da si ja ~istat ili popravaat oblekata. Za agresivniot ~ovek e karakteristi~no ~estoto stiskawe na tupanicite za da dokaè deka vladee so odredena situacija, si dava
63
d-r Anita Risteska
pregolema komocija na primer pri sedeweto slikovito i vpe~atlivo gi vkrsuva nozete, udobno se namestuva vo stolicata, glavata ja zafrla nanazat a gradite gi istaknuva napred. Vakviot tip na ~ovek postojano ja demne situacijata i na najmala provokacija od okolinata reagira burno, manefestiraj}i ja svojata sila i borbenost odnosno svojata spremnost za akcija. Pokraj analizata na karakternite crti na sogovornikot dosta va`no e i manifestiraweto na emociite {to se dobivaat od gestovite i pozite {to ~ovekot gi pravi pri sekoe doìvuvawe. Sekoja emocija na odreden na~in vlijae na aktivnosta na ~ovekot, na dvièweto na nekoi delovi na teloto, izrazi na liceto i dr. Ottamu, za pouspe{na komunikacija me|u lu|eto e zna~ajno pravilnoto procenuvawe na emociite na sogovornikot. Vrz osnova na toa ocenuvame kako drugite reagiraat na na{ite postapki i go odreduvame na{eto odnesuvawe kon drugite. Ocenuvaweto na emociite vrz osnova na izrazot na liceto facijalnata ekspresija moè da bide poto~no kaj ednostavnite pozitivni i negativni emocii, a mnogu pote{ko ocenuvaweto na posloènite ~uvstva. Osobeno te{ko se procenuvaat emociite {to pripa|aat na ista grupa (sre}a, veselost, iznenaduvawe), a mnogu polesno se ocenuvaat sprotivnite na niv ~uvstva kako {to se gnev i prezir. Najte{ko se razlikuvaat ~udeweto i soàluvaweto. Spored Darvin promenite vo izrazot na liceto se posledica na fiziolo{kite promeni za vreme na doìvuvaweto na emociite. Naj~esto tie promeni vo organizmot pri doìvuvaweto na emociite ~ovekot nadvore{no gi manifestira preku mimikite, dvièweto na delovi na teloto i so promenite na glasot. Najizrazeni i najzabeleìtelni se dvièwata na muskulite okolu o~ite i ustata pri doìvuvaweto na emociite. Pri zadovolstvo i sre}a tie se krevaat nagore, a pri emocii na nezadovolstvo i taga se spu{taat nadolu. Pri doìvuvawe na radost, kaj lu|eto se zabeleùva golemo raspoloènie se pravat spontani, brzi i ritmi~ki dvièwa, teloto se drì cvrsto i ispraveno, govorot e glasen i brz propraten so glasno
64
d-r Anita Risteska
smeewe. No pri doìvuvawe na taga evidentno e depresivno raspoloènie, dvièwata na teloto se mlitavi i spori, neenergi~ni, so svitkan i nepodvièn grb. Za stravot karakteristi~ni se brzi dvièwa, oddale~uvawe i begawe od pri~initelite na stravot. Voznemirenosta se karakterizira so stesnuvawe na tupanicite, potpirawe so nozete, ~e{awe po liceto i bradata i mrsewe na kosata. Pri doìvuvawe na uàs se pravi kriewe na liceto so racete. Pri napad na gnev i lutina, se zapira di{eweto, se zatvora ustata, teloto se priprema za borba, se zabeleùvaat brzi, intenzivni i nekontrolirani dvièwa, tupanicite se stesnati, teloto i glavata se otfrluvaat nazat, {to e odraz na stremeòt da se ottrgne ~ovekot od neprijatelot, pred da se po~ne so napad. Na sli~en na~in se manifestira dosadata, nezadovolstvoto i odvratnosta. Karakteristi~ni glasovni izrazi pokraj gestovite pri doìvuvawe na gnev e vreskaweto i zabrzanoto zboruvawe. Pri doìvuvawe na àlost tempoto na zboruvawe e usporeno, se zgolemuvaat pauzite me|u zborovite, se javuva lipawe i pla~ewe. ôvekot ~esto pravi napori da gi prikrie svoite emocii, no toa vedna{ se zabeleùva po negovoto op{to nespokojstvo i po odredeni stereotipni i nepotrebni dvièwa. Me|utoa to~nosta na ocenuvaweto na emociite vrz izrazot na liceto i dvièwata na teloto najmnogu zavisi kolku ~ovekot go znae jazikot na neverbalnata komunikacija, odnosnob kolku e izve`ban da gi oceni emociite na sogovornikot. Isto taka i tipot na li~nosta vlijae na pravilnite procenki na emocionalniot izraz. Imeno, ekstrovertnite lu|e se smetaat za pouspe{ni od introvertnite tipovi na lu|e vo procenuvaweto na emociite vrz baza na nadvore{niot izraz na liceto. ûvstvata najmnogu se zabeleùvaat dokolku se pointenzivni ili doklolu predizvikuvaat povisoko nivo na tenzija. Visok stepen na tenzija zna~i doìvuvawe na pointenzivni ~uvstva. Intenzitetot na emociite najlesno moè da se opredeli po polo`bata na racete.
65
d-r Anita Risteska
Pove}eto psiholozi utvrdile deka dokolku emocijata e posilna, racete se podignati povisoko. Vo zavisnost od toa na koe nivo se nao|a tupanicata, zavisi i stepenot na zakana. Isto taka i {titeweto na glavata so racete ozna~uva nekakvi emocii. Maftaweto so racete nad glavata e karakteristi~no koga doìvuvame radost. Zna~i sekoe dvièwe na teloto i negovite delovi, odrazuva odredena emocija koja nie ja doìvuvame.
2. Gestovite i pozite kako izrazni sredstva na neverbalnata komunikacija

Od tolkuvaweto na gestovite i pozite moè da se razbere dali ~ovekot e spremen da se pot~ini ili ima namera drug da pot~ini, dali e druèqubiv ili zatvoren, saka da go prodolì dijalogot so drug ili ima èlba {to pobrgu da go zavr{i razgovorot. Naso~enosta na teloto na ~ovekot kon sogovornikot toa e znak za zainteresiranost i raspoloènie. Od druga strana pak trgaweto na teloto nanazad e znak za nezadovolstvo ili ramnodu{nost. Od stepenot na pribliùvawe ili oddale~uvawe na teloto moè da se razbere kako }e se promeni kontaktot kon nekoj ~ovek. Pribliùvaweto kon sogovornikot ozna~uva èlba da se prodlabo~i razgovorot, da se vidi dobro liceto na sogovornikot izrazite i promenite na negovoto lice. Od druga strana pak preteranoto dobliùvawe kon sogovornikot e znak za intimnost. Ako pak go pomestime teloto na sogovornikot malku ponastrana, toa e znak deka nie sme ispla{eni ili voznemireni od negovoto prisustvo. Ako se nabquduva manirot na sedewe moè da se uvidi deka dominantnite lu|e obi~no sedat vo razlabaveni pozi so visoko dignata glava. Tie se trudat da zavzemat pogolemo mesto na
66
d-r Anita Risteska
masata, baraat da sedat na po~etokot na masata ili na prv red dokolku se raboti za sedewe vo teatar, koncert i dr. Onie lu|e koi se ~uvstvuvaat pot~ineti i deluvaat neuvereni vo sebesi glavata ne im e ispravena, a nozete im se sobrani. Onoj koj e voznemiren i netrpeliv obi~no sednuva na krajot od masata i go naklonuva celoto telo na edna strana. Za lu|eto koi {to sedat na celoto stol~e i se navaleni na naslonot moè da se kaè deka se koisamouvereni, re{itelni i spremni za akcija. Eden od najiskoristenite gestovi na ~ovekot e vkrstuvaweto na racete, {to ozna~uva samoza{tita, zatvorenost neposakuvawe nikakov kontakt. Onoj ~ovek koj pri komunikacijata gi skrstil racete na gradi i gi svitkal tupanicite zna~i deka izlegol od razgovorot i potrebno e da mu se obrne povtorno vnimanie za da se vklu~i vo razgovorot. Ra{irenite race i raskop~anite gorni delovi od ali{tata pak simboliziraat otvorenost i vzaemna soglasnost. Gestot potpirawe na glavata so raka ili na raka ima razli~no zna~ewe. Koga bradata se potpira so tupanica toa e interes so mal del na nedoverba. Ako pak so rakata ili so pokazalecot se dopira slepoo~nicata toa e znak za zamislenost ili sreme` da se razbere su{tinata na rabotata. Dokolku pokazalecot se potpira na obrazot a drugite prsti se rasporedeni pod ustata toga{ e znak deka ~ovekot so koj se razgovara e nedoverliv i kriti~en. Koga pak obrazot leì na dlankata toa e znak deka na sogovornikot mu e dosadno i toj saka razgovorot da zavr{i pobrgu. Gest koj e dosta zastapen kaj lu|eto a ima zna~ewe na nedoverba i somnevawe e obra|aweto kon lu|eto vo profil, pokrivaweto na nosot i gleedaweto nastrana. Gestot prikrivawe na ustata so racete moè da zna~i samodoìvuvawe na ~ovekot, negova neuverenost, voznemirenost, ~uvstvo na vina duri i streme` da se skrie nezadovolstvo i laga. Na primer koga edno dete laè ustata ja prekriva so prstite.Vozrasnite
67
d-r Anita Risteska
koga sakaat da skrijat ne{to ili }e gi prekrstat racete ili }e gi stavat vo xeb. Dvièwata na nozete isto taka moàt da izrazat odredeneni gestovi {to davaat na odredeni kolenoto raspoloènija moè da kaj ~ovekot. ili Pomrdnuvaweto zna~i nervoza
voznemirenost. Koga nozete se preklopuvaat edna na druga toa e karakteristi~en gest za druèwe i razgovor so prijateli. No koga ovaa poza ja imame pri ofizijalni kontakti toa e znak na necenewe na sogovornikot. Ako ènata ja svitkala ednata noga pod sebesi pri sedeweto toa zna~i deka dozvoluva da i se doverat i deka i e prijatno i udobno vo prisustvo na sogovornikot.Isto taka se ~uvstvuva dokolku go soble~e i go ni{a ~evelot na krai{tata od prstite. Odnesuvaweto }e se promeni dokolku ènata otkrie ne{to i ~evelot vedna{ }e bide oble~en. Isto taka interesni se gestovite na lu|eto koga zboruvaat na telefon. Pi{uvaweto na hartija dodeka se razgovara preku telefon zna~i gubewe na interes. Otvoraweto i zatvoraweto na pari~nikot na masata e simbol na rasvetluvawe na odreden problem.
3.O~ite kako informacionen kanal na neverbalnata komunikacija

O~ite se najto~nite komunikaciski kanali kaj ~ovekot. Imeno, ~ovekot pri komunikacijata svoeto vnimanie treba da go koncentrira na o~ite na svojot sogovornik. Se smeta deka pogledot ima glavna uloga pri me|usebnata komunikacijan me|u lu|eto. Neizvesniot pogled ni pridava ~uvstvo na podredenost. Neprecizniot pogled ne prinuduva da se za{tituvame, a bespokojniot pogled ne tera da bideme na {trek. Pri davaweto ocenka na pogledot, pred se treba da se zabeleì negovata nasoka i negovoto traewe. Pri razgovorot obi~no lu|eto gledaat eden kon drug, kon predmetot za rabota koj
68
d-r Anita Risteska
proizvolno e izbran i vo dale~inata. Utvrdeno e deka ~ovekot pove}e gleda kon onoj ~ovek koj mu se dopa|a. Navednatite o~i, upatuvaweto na pogledot odozdola nagore zboruva za strame`livost, skromnost i pot~inetost, a pogledot svrten odozgora nadolu, obi~no svedo~i za golemite i aktivni lu|e i za onie koi sakaat da dominiraat. Od nasokata na pogledot moè lesno da se razberat odnosite me|u sogovornicite. Ako tie se gledaat vo o~i toga{ toa se drugarski odnosi. Ako onoj sogovornik koj slu{a gleda kon uvoto ili vratot na sogovornikot toga{ tie odnosi se oficijalni. Isto taka e dokaàno deka koga eden ~ovek go laè svojot sogovornik toj mora da ja skrie vozbudata i ne moè da go pre~eka tu|iot pogled. Mnogu va`no za pravilno ~itawe na informacijata ispratena so pogled e sostojbata na zenicite. Koga ~ovek }e se voznemiri ili vozbudi zenicite moàt da mu se ra{itat i ~etiri pati pove}e od normalnite soberat. Isto taka va`no e i rasporeduvaweto na pogledot vo odredeni vremenski intervali za vreme na razgovorot so sogovornikot. Na primer pogled upaten kon sogovornikot na krajot na razgovorot zna~i odobruvawe da prodolì razgovorot. U{te eden gest na neverbalnata mimika e za~estenosta vo otvoraweto i zatvoraweto na o~ite odnosno namignuvaweto. Imeno trepkaweto so o~ite se zgolemuva pove}e za vreme na voznemirenost i napregnatost, a se namaluva vo vreme na koncentracija na vnimanieto ili vo vreme na razmisluvawe za odredena tema. Koga pak se vodi deloven razgovor treba da pretpostavite deka na ~eloto na sogovornikot postoi eden triagolnik na koj {to treba Vie da go zadrète pogledot dodeka razgovarate. Na toj na~in se sozdava atmosvera vo koja sogovornikot ~uvstvuva deka Vie imate seriozen odnos. Ako Va{iot pogled padne na nivo na o~ite na razmeri i obratno negativnite raspoloènija pridonesuvaat zenicite da se stesnat odnosno o~ite vo celost da se
69
d-r Anita Risteska
sogovornikot toga{ moète da bidete siguren deka ja drìte situacijata vo svoi race, duri i }e bidete vo sostojba da go kontrolitrate sogovornikot. No ako pogledot padne pod nivo na o~ite na sogovornikot pogledot }e prestane da bide deloven, i velime deka toj e socijalen pogled. Dokolku pogledot sleguva od o~ite nadolu kon drugite delovi od teloto toga{ ve}e se zboruva za intimen pogled. Istraùvawata na nekoi avtori pokaàle deka lu|eto pri me| usebnata komunikacija vo 60% do 70% od vremeto komuniciraat so pomo{ na o~ite. Ottamu proizleguva deka za da se podobri ume{nosta vo odnos na neverbalnoto komunicirawe so pomo{ na o~ite potrebno e sekoj ~ovek da ve`ba prakti~ni ve`bi po polovina ~as sekoj den vo traewe od trieset dena.
4.Nadvore{niot izgled kako informacionen kanal na neverbalnata komunikacija
Vizueliot efekt {to go ostava nadvore{niot izgled na ~ovekot kaj drugite e od ogromno zna~ewe pri neverbalnata komunkacija. Na primer, koga eden ~ovek e oble~en vo kostum i nosi vratovrska sigurno e deka }e bide neumesno nemu da mu se obratat so zborovite ej ti. Negovata obleka, negoviot kosum i vratovrska se signal da se zapazi odredena distanca bez da se izleze od ramkite na edna studena u~tivost pri komunikacijata. Me|utoa, istiot ~ovek oble~en vo farmerki i xemper izgleda pokomotno i pootvoreno za komunikacija, a ako namesto xemper oble~e svetla ili crna bluza so golemi natpisi so stranski zborovi i nacrtani nekoi apstraktni figuri, toga{ toa e tendencija za agresivnost, provocirawe i nerazbranost.
70
d-r Anita Risteska
Se smeta deka u{te pogolema agresivnost pokaùva crnata koèna obleka , uniformite na reokerite idr. Zabeleàno e deka lu|eto koi nosat obleka vo temna boja se lu|e so svoi stavovi i komunikacijata so niv te{ko se odviva. Mnogu polesno i pootvoreno se obra}aat lu| eto kon onie koi nosat voobi~aeni obleki so svetli tonovi. Svetlite nijansi na obleka kako da vlijaat na nas da se odnesuvame kon lu| eto koi {to gi nosat podruèqubivo. Kaj vozdrànite, zatvorenite i naso~eni kon sebe lu|e oblekata e povozdràna. Istrùvawata pokaùvaat deka obi~nite lu|e ako se oble~at vo oficijalna obleka se ~uvstvuvat prikovani i pritesneti.Samo odredeni lu|e koi imaat svoi biznisi i se dviàt vo povisoki krugovi takvite obleki ne im predizvikuvaat pritesnatost, tuku im davaat aristokratska prefinetost. Oblekata e mnogu va`no sredstvo za izrazuvawe na svoeto jas i kaj obata pola. @enata prednost im dava na gornite ali{ta, na bluzata no i na ~evlite, {to navistina go istaknuvaat nejziniot presti`, nejzinata ubavina pred drugite èni. Isto taka va`na e i griàta za liceto. Liceto e del od imixot {to ~ovekot go sozdava za sebe i e vaèn del pri komunikacijata. Se smeta deka grubata, mazna i po ten temna koà sozdava neprijatno ~uvstvo vo okolinata. Okolinata takviot ~ovek go smeta za grub, izbuvliv i dosta itar ~ovek odnosno izmamnik. Za ènite {to stavaat premnogu kozmetika i {minka na svoeto lice se smeta deka se lesnoumni, provokativni, razvratni i lesno dostapni za maìte. Od druga strana uspe{no nanesenata lesna {minka na liceto, ja pravi ènata vo mislite na posilniot pol poprivle~na a nekoi ja smetaat za pointeligentna. Se smeta deka oblekata vlijae ne samo na toj {to ja nosi tuku i na sogovornikot. Oblekata pravi ~ovek da se ~uvstvuva poprijatno. Dobro obleènite lu|e po~esto se nasmevnuvaat, izgledaat posigurni vo sebesi i pobezgri`ni. Tie ne pravat nagli i isprekinati dvièwa, poretko gledaat nastrana, retko imaat napregnat glas {to
71
d-r Anita Risteska
dava nesigurnost i napnatost.So niv poretko se odnesuvaat grubo, drugite lu|e se povnimatelni i pou~tivi. Garderobata treba da bide odraz na li~nosta na sekoj ~ovek zatoa {to vizuelniot efekt e mnogu vaèn pri komunikacijata.Poznato e deka temnite boi predizvikuvaat pogolem avtoritet delovna mo} pri rabotata, svetlite boi dinami~nost, a pak svetlite boi vo kombinacija so {areni detaqi neformalnost i sloboda na li~nosta. Se smeta deka nadvore{no rivle~nite lu|e po lik i po obleka raspolagaat so najdobri li~ni osobini i toa: tie se po~ustvitelni, podobri, pointeresni za razgovor, posilni, pouramnoteèni, popo{teni i pootvoreni za komunikacija. Istraùvawata pokaàle deka sekakov vid na uniforma go tera ~ovekot da se ~uvstvuva sebesi za golema li~nost i go sozdava istiot efekt na obezli~uvawe od strana na partnerot. Taka vo ìvotot lu|eto vodej}i se obra}aat ne kon li~nosta tuku kon profesijata. Lu|eto se od oblekata zaradi odredena profesija sozdavaat
o~ekuvawe od strana na liceto {to ja nosi taa obleka za negovi li~ni kvaliteti ili emocii {to se vo sklad so oblekata.Silniot izgled na ali{tata se vospriema od site lu|e isto.Na primer nie koga odime na lekar o~ekuvame aktivnosti na lekarot vo vrska so na{eto zdravje i }e bideme za~udeni ako toj re{i da ni otpee nekoja pesna bidej}i nie nego o~ekuvame toa od nego.
5. Glasot kako informacionen kanal na neverbalnata komunikacija

Se~ie iskustvo moè da potvrdi deka zborovite sekoga{ ne se iskoristuvaat vo nivnoto direktno zna~ewe. Vo odredeni slu~ai pofalbata moè da prozvu~i kako kritika i zborot da da se pretvori vo ne. Zatoa slu{aj}i go sogovornikot obi~no ne se vnimava samo na tekstot i na zborot tuku i na glasovnoto poimawe.
72
d-r Anita Risteska
Postojat glasovni simboli pri doìvuvawe na emocii. Toa se smeata, pla~ot, lipaweto, cimoleweto i razli~ni zvuci koi go ispolnuvaat prostorot vo zavisnost od emocijata no i od odredenata situacija. Najkarakteristi~na osobina na glasot e negovata boja. Sporet bojata na glasot moàt da se napravat zaklu~oci za karakterot na sogovornikot. Lu|e koi imaat boja na glas alt i bas po pravilo se pouramnoteèni li~nosti. Tonot na glasot naj~esto zboruva za emociite i za odnosot kon sogovornikot. Skoga{ moème da po~ustvuvame koga tonot na glasot na sogovornikot e sprotiven na negovite zborovi. Tempoto na iskaàniot zbor isto taka se promenuva vo zavisnost od emociite na lu|eto. Pri silna trevoga ili vozbudenost lu| eto zboruvaat pobrzo. Koga ~ovekot e depresiven, taèn, koga mu e zdodevno zboruva pobavno i potivko. Prekinatoto zboruvawe ili preskoknuvaweto od edna na druga tema go izdavaat sogovornikot deka e voznemiren, ispla{en, netrpeliv i zbrkan. Zboruvaweto so nedovolen broj na izrazi, ednoobraznoto izrazuvawe e krakteristi~no za studeni tipovi na lu|e.
6.Zna~eweto na neverbalnite aspekti na stilot na odnesuvawe pri socijalna komunikacija

êsto pati koga sakame da komunicirame so na{iot
sogovornik kogo ne go poznavame si postavuvame pra{awe kakov odnos da izgradime. Potrebno e da izgradime pravilen stil na odnesuvawe raspoloèn. ne preterano u~tiv i ne preterano prijatelski
73
d-r Anita Risteska
Za da nau~ime pravilno da gi razbirame site signali koi doa| aat od teloto pravilno gi izbirame zborovite, izgledot na liceto i nasmevkata. Pri komunikacijata osvem {to treba da se vodi smetka kon kogo, i kako se obra}ame nie treba da se naso~ime na opredelen odgovor od strana na partnerot i da se podgotvime za neverbalnata komunikacija. Pri neverbalnoto komunicirawe koe sekoga{ go koristime koga verbalno komunicirame se sluìme so dopolnuvawe na zborovite so nasmevka, ili klimawe na glavata. Ponekoga{ komunkacijata moè da bide vo vid na vozdi{ki podràna od zborovite na na{iot sogovornik. Pri neverbalnata komunikacija znaci ni ispra}a celoto telo. Na primer: se digaat i spu{taat aglite na usnite, se pocrvenuva i pobleduva pri doìvuvawe na odredeni emocii, se isprava ili svitkuva grbot, postoi koordinacija me|u racete i drugite delovi na teloto. Me| utoa po pravilo pri komuniciraweto nie mu se obra}ame na liceto na sogovornikot. Dokolku se skoncentrirame na nabquduvawe na konturite i crtite na liceto moème da go utvrdime temperamentot na sogovornikot, negovata du{evna sostojba, negovata profesija. Isto taka i dopirot e sretstvo na neverbalna komunikacija.Lu| eto dopiraat toga{: koga davaat odredena informacija; koga nardeuvaat; koga molat za nekoja usluga; koga gi slu{aat tu|ite problemi ; koga se obiduvaat da bidat ubedlivi.
Potvrdeno e deka pregratkite za razdeluvawe kaj lu|eto traat podolgo otkloku pregratkite pri povtorna sredba. Site vidovi na dopiri so koi se ispra}a odredena poraka moàt da se podelat na: Funkcionalno pacientot); 74 deloven ( dopirot na doktorot kon
d-r Anita Risteska
Socijalno pristoen (rakuvawe i tapkawe); Seksualno vozbuduva~ki ( miluvawe na qubovnicite);
VI.Pravila, problemi i fazi vo komunikacijata 1.Pravila na odnesuvawe pri komunikacijata
75
d-r Anita Risteska
Koga se vospostavuvaat kontakti me|u lu|eto treba da se poznavaat odredeni pravila na odnesuvawe pri komunikacijata. Ke se navedat slednive pravila: Da se bide dobar sogovornik; Da se obidete svojot neprijatel da go pretvorite vo sojuznik; Treba da imate pravilno drèwe za da mu se dopadnete na sogovornikot; Prifa}ajte gi lu|eto takvi kakvi {to se.;Bidete sekoga{ optimisti i imajte verba vo sebesi;Zapoznajte se sebesi, bidete objektivni, u~tivi i kulturni vo odnesuvaweto; Sekoj ~ovek koj se drì do ovie pravila pove}e od sigurno }e ima uspeh vo komunicirawto so drugite lu|e. Za da bidete dobar sogovornik zna~i deka treba da se obidete pomalku da zboruvate a pove}e da slu{ate. Potrebno e sekoga{ so interes i uvaùvawe da se slu{a izlagaweto na sogovornikot. Za vreme na izlagaweto, bez potreba ne go prekinuvajte sogovornikot. Ako ne se sloùvate grubost i kategori~nost. Onoj koj {to umee da slu{a, moè da stekne golema privrzanost i simpatija od sogovornikot. Isto taka mnogu va`no e da se obrne vnimanie na neverbalnata komunikacija pri izlagaweto na sogovornikot. Smislata na iskaànoto ne se formira tolku od ona {to e slu{nato pri izlagaweto, kolku od gestikulaciite i mimikite na sogovornikot. kontaktiraweto. Pri davaweto na pra{awa, tie treba da bidat kratki, bidej}i tokmu takvite pra{awa iznuduvaat kratki i iskreni odgovori od strana na sogovornikot. Isto taka mnogu e bitno da slu{ate ili ~itate me|u redovi, za da gi slu{nete vistinskite poraki koi gi ispra}a sogovornikot. Treba da se obidete da vnimavate na izlagaweto i da ne oddavate deka vi e dosadno. Isto taka mnogu va`no e da ne davate odgovor predvreme dodeka sogovornikot seu{te izlaga po nekoe pra{awe. Pri komunikacijata treba da se obidete da zboruvate za ne{ta koi go Sekoga{ pri razgovorot treba da se odrùva vo del od negovoto izlagawe toa kaète mu go po izlagaweto bez upotreba na
76
d-r Anita Risteska
interesiraat va{iot sogovornik. Moète da go prezentirate va{iot li~en stav po odredeno pra{awe no ne nametnuvajte go po sekoja cena. Sekoga{ se sovetuva da se izbegnuvaat delikatni temi koi moàt da go pogodat egoto na va{iot sogovornik. Pri razgovorot sekoga{ treba da imate odredeno tempo, ritam i intonacija. Ako gi po~ituvate ovie pravila toga{ e sigurno deka vie ste dobar slu{atel i uspehot vo komunikacijata kaj partnerite odnapred e garantiran. No ~esto pri komunikacijata se slu~uva da ima nesoglasuvawa i konflikti. No ako ste qubezni pri komuniciraweto, toga{ e sigurno deka i da ima nekoi konflikti me|u vas i sogovornikot, tie }e bidat nadminati. Nikoga{ ne go zapo~nuvajte razgovorot grubo, so povi{en ili neprijatelski ton. Sekoga{ treba da se deluva takti~ki, treba da se znae da se ~eka i treba da se znae nekoi raboti da se premol~at. Lu|eto stapuvaat vo kontakt so drugite za da ne bidat osameni. Koga gi izbiraat svoite sogovornici gi izbiraat onie lu|e koi nadvore{no se privle~ni i dobro se odnesuvaat. Me|utoa pokraj nadvore{niot izgled, za komunikacijata e potrebno da ostavite i vpe~atok kaj sogovornikot. Pri sekoj va{ razgovor so po~it treba da se odnesuvate kon va{iot sogovornik. Nikoga{ ne zaboravajte go negovoto ime. Ottamu se prepora~uva pri zapoznavaweto dobro da se slu{ne negovoto ime, i ako e potrebno da se povtori vo sebe nekolku pati. Mnogu e va`no pri komunikacijata so sogovornikot da ne se upotrebuvaat nekakvi srde~ni zbor~iwa (zlato du{i~ke, ma~e).Tie se upotrebuvaat samo pri intimen razgovor. Za da im se dopadnete na lu|eto isto taka potrebno e iskreno da se interesirate za niv, zatoa {to lu|eto intimno ~uvstvuvaat dali vistinski se interesirate za niv ili ne.Pri sekoja naredna sredba so sogovornikot treba da po~nete razgovor za negovite problemi a ne za va{ite. Treba da mu obrnete vnimanie i da so~uvstvuvate dokolku se raboti za nekoj problem za koj sogovornikot seu{te ne
77
d-r Anita Risteska
na{ol re{enie. Me|utoa za da mu se dopadnete na sogovornikot potrebno e da vnimavate na va{eto lice, mimikata, gestovite i na~inot na dvièweto.Sekoga{ pozdravuvajte se so nasmevka i bidete u~tivi pri obra}aweto. Iako edno od pravilata na odnesuvawe pri komunikacijata, e da gi prifatime sogovornicite onakvi kakvi {to se, ~esto pri razgovorot sekoj od partnerite se trudi da gi smene na vikite na drugiot i da nametne sopstveni pogledi i sva}awa. Toa e osnovnata gre{ka na komunikacijata.Sekoj ~ovek za sebe si ima izgradeno visoko mislewe, i zatoa pri komuniciraweto ne samo {to treba da gi prifatime onakov kakov {to tuku potrebno e i da go falime. Pofalbata treba da bide iskaàna pred drugi lu|e zatoa {to taka se steknuva doverba i se sozdava prijatelska vrska koja moè da dovede do ponatamo{na uspe{na komunikacija. Poznato e deka pofalbata, a ne kritikata ima pogolem efekt vo vospituvaweto, pa i vo komunikacijata me|u lu|eto. Isto taka ~ovekot pri komunikacijata treba da bide dobronameren. Duri i koga iskaùva nekakva kritika na sogovornikot pri komunikacijata, taa kritika treba da bide dobronamerna. Kritikata ne treba da bide upatena kon nekogo so cel da se navredi, tuku da pomogne da popravi nekakvi nedostatoci bilo vo negoviot karakter ili vo izvr{uvaweto na nekakva rabota. Va`no e na koj na~in e kaàna taa kritika.Dobronamernata kritika ne gi zasegnuva ~uvstvoto i samoqubieto na ~ovekot. Taa dobronamernost }e donese uspeh vo komunikacijata. No ne samo dobronamernost tuku i u~tivosta vo site poliwa na komunikacija e kvalitet koj nikoga{ ne smee da se zaboravi. Pokraj drugite pravila na odnesuvawe vo komunikacijata, treba da se znae i praviloto za verba vo sebesi.Dokolu ~ovekot sam sebesi ne se po~ituva ne moè da o~ekuva da bide po~ituvan od drugite. ûvstvoto na inferiornost im pre~i na lu|eto da komuniciraat so drugite lu|e.
78
d-r Anita Risteska
ôvekot treba da go poznava sopstvenoto jas, da ne se potcenuva sebesi, da bide samouveren i kaj drugite lu|e da oddava ~uvstvo na posebna vrednost i zna~ewe.Sekoga{ treba da se griì negoviot nadvore{en izgled da bide prijaten, da bide zabeleìtelen zatoa {to toa e va`no za komunikacijata so drugite lu|e.Sekoj den treba da se postavi odredena cel {to treba da se realizira, da se obide da gi odbeleì zada~ite po va`nost {to treba da gi zavr{i.Dokolku pri komunikacijata nekoj se obide da predizvika nekakov spor ili konflikt,treba da se nadmine sebesi i daprodolì ponatamu. Gnevot nikomu i nikoga{ ne pomognal nikomu pri komunikacijata. Kontroliraweto na negativnite emocii, e te{ka rabota no ne e nevozmo`na. Treba ~ovekot da se obide da napravi ne{to koe{to nikoj od negovite poznati i prijateli nese obidel da go napravi.Na toj na~in se izdiga nad mnozinstvoto.ôvekot sekoga{ treba da se ~uvstvuva porazli~no od okolinata i da ima ponaglasen akcent kon sebesi bidej}i ako ne se ceni samiot i drugite nema da go cenat.Najva`no e ~ovekot da znae {to saka da postigne i da ima verba vo sopstveniot uspeh. Samo trpeliv, pameten i uporen ~ovek ima {ansi da gi pobedi site te{kotii vo ìvotot, da soberi okolu sebe dosta istomislenici i prijateli koi {to zaedno so nego }e mu pomognat da ja realizira postavenata cel.Za da uspee vo ìvotot ~ovekot treba da se trudi da go realizira ona kon koe {to se stremi i da umee da se raduva na postignatoto.
2.Problemi vo komunikacijata
Problemite vo komunikacijata so drugite lu|e, ~ovekot se obiduva da gi razre{i so primena na odredeni mehanizmi na odbrana na li~nosta, ~ija funkcija e da ni pokaàt deka sekoga{ ne sme li~no odgovorni za na{iot neuspeh pri komunikacijata. Vo sekoj ~ovek e vospostaven svet pri eden mehanizam za vosprimawe na nadvore{niot komunikacijata.Pri prvobitniot kontakt
79
d-r Anita Risteska
~ovekot reagira sopomo{ na emociite, potoa ocenuva dali toa {to go napravil e dobro ili lo{o.Razumot e toj {to go koregira prviot vpe~atok i dejstvuva soodvetno so sistemot na vrednosti sozdaden pod vlijanie na vospitanieto i tradicijata na edno op{testvo. Pri komuniciraweto ne treba da se izbrzuva trgnuvaj}i od momentalnite ~uvstva bidej}i nikoga{ ne treba da se zaboravi deka navredite i omrazata lu|eto gi pametat cel ìvot. Ottamu sekoj ìvoten, deloven, semeen ili quboven kontekt dokolku ne se zabeleàt vistinskite ~uvstva, dokolku ne se objasnat pri~inite za odreden nemir, moè da dovede do konflikt pri komunikacijata so drugite lu|e. Za da moète da povlijaete na ~uvstvata na sogovornikot va`no e da gi znaete negovite ~uvstvitelni to~ki. Va{ata grià za nivnite ~uvstva i sigurnost }e gi zgolemi va{ite mo`nosti da zdobiete doverba kaj sogovornikot. Zatoa se smeta deka lu|eto poradi ova ~esto pati se sre}ni bidej}i se vospostavil emocionalen kontakt me|u niv i nivniot sogovornik. Stepenot na zadovoluvawe na ìvotnite potrebi go opredeluva odnesuvaweto na ~ovekot. Spored Maslov vi{ite potrebi na ~ovekot za qubov, dokolku se tvore{tvo, duhovnost moàt da bidat realizirani
zadovoleni poniskite potrebi na ~ovekot odnosno biolo{kite motivi. Nezadovolstvoto na odredeni potrebi moè da predizvika najrazli~ni psihi~ki poremetuvawa,a toa se odrazuva na odnesuvaweto i na komunikacijata na ~ovekot. Osnova~ na mehanizmite na odbrana e osnova~ot na psihoanalizata Sigmund Frojd. Toj smeta deka nivnata funkcija e da ni pokaàt nam i na drugite lu|e, deka ne sme nesposobni i slabi i zatoa ne sme li~no odgovorni za neuspehot pri komunikacijata. Zatoa se smeta deka odbrambenite mehanizmi na li~nosta se nerealisti~ki reakcii na frustracija i ne se koristat so svesna namera. Koga ~ovek znae deka pri~inate {to gi naveduva ne se to~ni, koga znae deka la`no gi prikaùva svoite èlbi, emocii i skolonosti, ne stanuva zbor za odbramben organizam tuku za svesna izmama. Me| utoa pri komunikacijata nas ne interesira da ja de{ifrirame
80
d-r Anita Risteska
vistinskata emocija, vistinskite èlbi i sklonosti na sogovornikot. Nakratko }e navedeeme nekoi od odbrambenite mehanizmi koi ~ovekot gi koristi. Identifikacija se manifestiara so toa {to ~ovekot gi prifa}a uspesite i vrednostite na drugite lu|e kako svoi sopstveni.Toa se slu~uva zatoa {to toj ~ovek ne uspeal so sopstvenite sposobnosti da postigne ne{to vo ìvotot, pa zatoa se identifikuva so lu|e koi se aftoritetni i koi postignale ne{to vo ìvotot. Pri toa komunikacijata so takvi lu|e moè lesno da se vospostavi i se smeta eden od polesnite mehanizmi na odbrana na li~nosta koj {to ne smeta vo komunikacijata. Kompenzacija se sostoi vo zamena za celite koi te{ko se ostvaruvaat za celi koi lesno se ostvaruvaat. Lesno se prepoznava i moè da se iskoristi vo komunikacijata. Ovoj mehanizam na odbrana na li~nosta se smeta deka moè da bide brzo otkrien od strana na sogovornikot pri komunikacija so liceto koe go ima ovoj mehanizam i ne smeta za vospostavuvawe na dobra komunikacija. Racionalizacija e nesvesen obid na li~nosta svoeto
odnesuvawe da go prikaè vo najdobro svetlo so cel da go opravda svoeto odnsuvawe so toa {to namesto taka da se odnesuva, isnesuva la`ni pri~ini za svoeto odnesuvawe. Na primer nekoj {to planiral da zavr{i fkultet a ne uspeal vo toa, pri sekoja komunikacija so drugite lu|e zboruva deka sekoja budala moè da zavr{i fakultet. Na toj na~in pri komunikacijata so drugite se otkriva sebesi deka e ~ovek so takov mehanizam na odbrana na li~nosta i za da vospostavime pravilna komunikacija so nego nie ne prestavuva. Proekcija sopstvenite slabosti se proektiraat na drugi lu|e i se pravi obid da se namali voznemirenosta poradi gubewe na mora da go prifatime onakov kakov {to e, tuku onakov kakov {to saka da se
81
d-r Anita Risteska
odredeni steknati pozicii.Delovniot ~ovek koj ne uspeal vo biznisot, svoite neuspesi gi prepi{uva na svoite sorabotnici, na svojot rakovoditel i na dr. Funkcijata na koristewe na ovoj mehanizam na odbrana na li~nosta e za da se namali voznemirenosta poradi gubeweto na odredena pozicija vo op{testvoto. Vo komunikacija so takvi lu|e treba da se vnimava zatoa {to ako ne se vospostavi pravilna komunikacija vinata }e se prefrli na Vas, a ne na toj {to ima takov mehanizam na odbrana na li~nosta. Reakcionata formacija e mehanizam na odbrana pri koja realnoto odnesuvawe e sprotivno od sakanoto, odnosno se pojavuva ~uvstvo koe e sprotivno na potisnatoto ~uvstvo. Na primer ~ovek e lubezen i zboruva se najdobro za toa lice koe vsu{nost mu e neprijatno i go mrazi prekrivaj}i gi vistinskite ~uvstva i mislewe za toa lice. Ako pri komunikacijata voo~ite lice koe go ima ovoj odbramben mehanizam na li~nosta ne vospostavuvajte kontakti so toa lice zatoa {to e neiskreno i moè da na{teti. Negativizmot kako mehanizam na odbrana na li~nosta e eden vid na izolacija, taka {to sogovornikot postojano oponira odnosno se sprotistavuva vo site situacii. Sekoga{ takvite lu|e se spremni da dadat protiv argument i pred da gi soslu{aat drugite sogovornici. Pri negativizmot, ako li~nosta ne bide prifatena od sredinata i ako lu|eto ja obezvrednuvaat }e se razvie kako na~in na odbrana na li~nosta za da go za~uva svoeto samopo~ituvawe. Ako kaj sogovornikot se voo~i deka postoi takov mehanizam na odbrana na li~nosta so negativizam, toa e siguren znak deka so nego ne moè da se vospostavi komunikacija. Regresija mehanizam na odbrana na li~nosta {to zna~i vra}awe na ponizok na~in na reagirawe vo nivniot razvoj. Toa e eden vid primitiven na~in na odnesuvawe kako {to e na primer pla~eweto kaj ènite i pcueweto kaj maìte i na mali povodi od
82
d-r Anita Risteska
strana na sredinata. Ne moè da se vospostavi komunikacija so ovie lu|e zatoa {to tie se impulsivni i burno reagiraat i obi`na navreda moè da predizvika navreda i napa|awe. Represija mehanizam na odbrana na li~nosta {to zna~i potisnuvawe na neprijatnite sodrìni vo svesta od oblasta na nesvesnoto. Koga se raboti za sogovornik koj ima vakov mehanizam na odbrana na li~nosta, toga{ treba da se ispitaat motivite koi dovele do takov na~in na odnesuvawe koi se vo sprotivno so op{to prifatenite normi. Takvite lu|e se neodgovorni i ne moè so sigurnost da se potprime na niv. Nezadovoluvaweto na odredeni potrebi moè da predizvika najrazli`ni psihi~ki poremetuvawa, a toa se odrazuva i na odnesuvaweto pri komunikacijata.
3.Preventivnost pri komunikacijata

Ume{nosta ~uvstvata na da se slu{a, da se projavi interes vo kon
sogovornikot, sposobnosta da ne se potpadne pod vlijanie na sogovornikot, nepreteruvaweto pofalbite, vospostavuvawe na emocionalen transver so sogovornikot se od golemo zna~ewe i davaat dobri rezultati vo komunikacijata. Za da gi svrtite kon sebe ~uvstvata na sogovornikot treba da znaete so {to }e predizvikate pozitivni emocii kaj nego pri prviot kontakt. Pri komunikacijata najva`no e da umee da se slu{ne sogovornikot. Treba sekoga{ da se obideme da gi najdeme pravite argumenti pri izlagaweto na sogovornikot i da se ubedime deka toj ima pravo pri ona {to go diskutira. No za àl pove}eto lu|e pri komunikacijata ne gi slu{aat vo celost razgovorite na svoite sogovornici, odnosno gi slu{aat samo onie zborovi {to sakaat da gi slu{nat.
83
d-r Anita Risteska
Slu{aweto bara mnogu usilbi na voljata i golema napregnatost na umstvenite procesi. Potrebno e dobro da se kontroliraat sopstvenite emocii za da ne popre~at vo razbiraweto na zborovite na sogovornikot. Zatoa treba da se bide vnimatelen i da se slu{a sogovornikot, zatoa {to ako toj po~uvstvuva deka ne e slu{an se zatvora vo sebe pa duri i stanuva agresiven i kriti~en vo svoeto odnesuvawe. Me|utoa slu{aweto ne treba da bide pasivno. Se razlikuvaat dva vida na slu{awe: vnimatelno mol~ewe i stimulirawe na ponatamo{niot kontakt. Vnimatelnoto mol~ewe e efikasen vid na slu{awe na sogovornikot, no bara raumno dozirawe na slu{atelot. Vo sprotivno se dobiva razdrazitost i dosada. Va`no e da mu se kaè na sogovornikot deka razbirame {to sakal da ni kaè. Toa go postignuvame dokolku gi parafrazirame negovite idei, pri toa ne stesnuvaj}i se da izvedeme zaklu~oci bidej}i na sogovornikot }e mu bide prijatno da vidi deka se trudime da gi razbereme negovite problemi. Me|utoa treba da se prevzemat nekolku merki na preventivnost so cel da se vospostavi pravilna komunikacija. Prvo treba da se sledat sopstvenite emocii. Vtoro ne postavuvajte premnogu pra{awa, bidej}i sogovornikot }e pomisli deka vi dosaduva. Ne davajte soveti ako toa ne e pobarano od vas. êtvrto, ne pravete se deka slu{ate, zatoa {to toa sogovornikot moè da go zbeleì. Zapomnete go problemot koj sogovornikot vi go kaàl.Nikoga{ ne preteruvajte vo pofalbite. Davajte iskreni pofalbi no nemoj da laskate. Treba da se znae deka pofalbite i odobruvaweto ra|aat entuzijazam. Odobruvaweto mu pomaga na ~ovekot da ja zadovoli potrebata za priznanie i mu dava sila za samorealizacija na svoite sposobnosti. Odobruvaweto i pofalbata go razbuduvaat prijatniot emocionalen transver i ja zajaknuvaat doverbata me|u sogovornicite. Dobriot zbor kaàn vo pravo vreme moè da posluì kako stimul za samorazvivawe na li~nosta.
84
d-r Anita Risteska
Mnogu va`no pravilo pri komunikacijata e otvorenosta pri prvi~nata komunikacija. Vistinski psiholo{ki kontakt, emocionalen transver, }e se vospostavi toga{ koga }e se otkrie {to krijat sogovornicite zad svojata socijalna maska. Site ovie soznanija treba da se iskoristat pri komunikacijata zatoa {to otvorenosta i iskrenosta moàt da se prenesat na sogovornikot i taka komuniciraweto da stane uspe{no. Na toj na~in mu se dava signal na sogovornikot deka ne ste opasni za nego i deka sakate da vospostavite uspe{na komunikacija.
4.Fazi vo komunikacijata so drugite lu|e

Sekoe komunicirawe e svesno, organizirano i naso~eno vo koe eden ~ovek dobro vladee so situacijata, da go svrti vnimanieto na razgovorot vo sakaniot pravec, odnosno da go napravi komuniciraweto poprijatno i poplodotvorno. Inicijativa dava i so situacijata vladee onoj sogovornik koj ima strategija pravilno da gi presmeta site faktori koi pozitivno ili negativno vlijaat na komunikacijata i dosledno da gi reanizira svoite celi i zamisli. Sekoj ~ovek koj stapuva vo dijalog so drug ~ovek po pravilo treba da znae {to vsu{nost saka toj ~ovek, pa otamu da ja stimulira negovata aktivnost, da go ubedi, da gi dobie sakanite informacii i da go pottikne na sorabotka. Me|utoa te{kotija prestavuva na~inot kako da se postigne sakanoto vo komunikacijata, a pri toa da se izbegnat nepotrebnite konflikti. Prvi~niot kontakt me|u sogovornicite e vsu{nost zagleduvawe eden vo drug so cel me|usebno da se ocenat i da se razberat. Sekoj ~ovek koga }e se ubedi deka drugite kon nego se odnesuvaat so respekt, toga{ toj }e se otvori kon drugite. Komunikacijata me|u sogovornicite se odviva niz nekolku fazi. Prvata faza e po~etnata odnosno kontaktnata faza, a nejzina zada~a e da ja nadmine napregnatosta, da go zainteresira
85
Psihologija na komunikacija sogovornikot za razgovor i da
d-r Anita Risteska sozdade pretpostavki za
ponatamo{na komunikacija. Od ovaa faza zavisi dali }e bide samo formalna razmena na informacii ili }e se pretvori vo me|usebno razbirawe na sogovornicite. Vo ovaa faza se pojavuvaat simpatii i antipatii, ponatamu odnesuvaweto na sogovornicite se rakovodi od ~uvstvata. Dokolku spontano se pojavi nekoj neprijatelski ton ili antipatija kon sogovornikot toa moè da bide kontraproduktivno i u{te od prviot kontakt da predizvika odbivnost za sorabotka kaj sogovornikot. Za da go ubedite sogovornikot za svoite dobri nameri, za da mu pomognete da ja nadmine svojata nesigurnost najmnogu }e vi pomogne jazikot na neverbalnata komunikacija. Ako pravlno se de{ifriraat negovite neverbalni signali toga{ moè da se sudi dali se raboti za druèqubiv ~ovek ili za ~ovek koj priprema ne{to lo{o. ôvek koj znae da vospostavi prv kontakt znae deka nesvesno sogovornikot }e gi kopira negovite gestovi i dobronamerniot izraz na liceto. Za da se postigne toa, sekoj ve{t komunikator treba da vleze vo emoconalnata zona na svojot sogovornik. Zna~i pri vospostavuvaweto na prvi~niot kontakt pogolemo zna~ewe imaat gestovite i mimikite, odredeni izrazi na liceto, stilot na odeweto, dvièweto na glavata i racete, izrazot na o~ite i dolgotrajnosta na pogledot. Ottamu, treba da se zaklu~i deka pri kontaktot eden od sogovornicite mora da prevzeme inicijativa i sogovornikot da se ~uvstvuva siguren i spremen za sorabotka. Otkako uspe{no se vospostavi prvi~niot kontakt so
sogovornikot, vo vtorata faza potrebno e da se napravat obidi za prodlabo~uvawe na komunikacijata. Toa zna~i deka sogovornikot treba seriozno da gi prifati Va{ite zborovi, da Vi se doveri i da Vi veruva za da go prodolì dijalogot. Se praktikuva vo po~etokot na razgovorot da ne se istaknuvaat originalni idei, sudovi i zaklu~oci koi jasno bi gi otslikale poziciite me|u sogovornicite.Va`no e sogovornikot da razbere deka ste ednakvi i deka moète da
86
d-r Anita Risteska
komunicirate bez socijalni maski. Me|utoa ako vedna{ mu gi soop{tite na sogovornikot svoite prednosti i slabosti postoi mo`nost da ne se vospostavi komunikacija. Isto aka treba da se izbegnuvaat i odredeni izvinuvawa, da se biraat zborovite, da ne se predizvika dosada {to }e go namali interesot za komunikacija. Otkako }e se vospostavi pravilen kontakt vo komunikacijata, sogovornicite moàt da si gi kaàt svoite skrieni svojstva koi bi moèle da pre~at vo razvojot na komunikacijata. No ne e va`no samo da se kaàt tie negativni svojstva, tuku i da se obidat da se kontroliraat tie slabosti i da se neutraliziraat so cel za nepre~ena komunikacija. Dokolku sogovornicite gi znaat negativnite strani }e moàt navreme da reagiraat za da ne se dovedat do odredeni konfliktni situacii {to bi go prekinale natamo{niot kontakt. Vo fazata na korekcija komunikacijata moè da prodolè ako sogovornicite me|usebno se otvorat, si gi razmenat priznanijata za svoite slabosti, ne dozvoluvaat nastanuvawe na odredeni sporovi i ne si protivre~at. Naredna faza e faza na ubeduvawe koja e najdolga i najpodgotvena faza. Za sekoj sogovornik najva`no vo ovaa faza e vospostavuvaweto vzaemen kontakt i me|usebno razbirawe. Vo ovaa faza kade {to e potrebno da se prisposobat interesite na sogovornicite potrebno e da se nadmine sopstveniot egocentrizam. Sekako za da se ubedi sogovornikot potreni se odredeni retori~ki sposobnosti.
5. Kako da se bide dobar govornik

Ve{tinite na komunikacija moàt da uspeh vo komunikacijata. Ona {to e se poznavaat, no za efikasna
najva`no e da se znaat da se upotrebat za da se postigne dobar najva`no komunikacija e verodostojnosta. Postojat tri elementi koi vsu{nost
87
d-r Anita Risteska
se faktori koi ja odreduvaat verodoetojnosta na komunikacijata. Toa se: Verbalniot element - samata poraka; Vokalniot element glasot; Vizuelniot element ona {to se odrazuva na liceto na sogovornikot. Vo slu~aj koga ovie tri elementi se sovpa|aat imame dosledna poraka, no koga ne se sovpa|aat sogovornicite najmalku mu veruvaat na verbalniot element, a najmnogu na vizuelniot element. (Dav~eva M, 2008) Ona {to isto taka e va`no za uspe{na komunikacija se slednite karakteristiki na govornikot. Komunikacija so o~ite se ostvaruva so vnimanie za da moàt da se sogledaat reakciite na sogovornikot. No pritoa nie treba da vodime grià za toa kolku svesno go naso~uvame pogledot koga zboruvame so nekogo i koga slu{ame nekogo, kolku dolgo moème da ja odrème komunikacijata so o~ite pri razgovor. Gestikulacijata i govorot na teloto drèweto na na{eto telo dodeka zboruvame so na{iot sogovornik ispra}a odredeni poraki. Sekoj dobar komunikator umee da go kontrolira drèweto na svoeto telo i so toa vleva doverba pri komunikacijata. Gestikulacijata i taa igra uloga vo efikasnosta na komunikacijata. Koga komunicirame sekoga{ e potrebno da bideme pootvoreni i poprirodni vo gestikuliraweto i vo izgledot.Gestovite moàt da se usovr{uvaat i na toj na~in se postignuva efikasnot vo komunikacijata, na toj na~in {to klu~nite zborovi se naglasuvaat so specifi~en vid na gestikulirawe i facijalna ekspresija.
88
d-r Anita Risteska
Nadvore{niot izgled za vpe~atokot koj nie }e go kaj drugite li~nosti, mnogu vaèn e na{iot stil
ostavime
na oblekuvawe, nakitot koj go nosime, frizurata, prateweto na moda, kako i bradata i mustaj}ite kaj ma{kiot pol. Sekoga{ treba da se trudime da bideme adekvatno oble~eni na dadenata situacija.Adekvatnost moè da zna~i i ~uvstvo na prijatnost i udobnost. Ako nie ne se ~uvstvuvame udobno vo svojata obleka toa }e vlijae na na~inot na komunikacijata. Slu{awe, glas i tonalitet glasot e osnovno
sredstvo za prenesuvawe na poraka.Toj prestavuva mo} i zatoa treba da vnimavame kako zvu~ime vo odredeni situacii.Na{iot glas moè da prestavuva stimul za prevzemawe na odredena akcija, no moè da bide pre~ka i demotivator za prevzemawe na odredeni akcii.
Vklu~uvawe na slu{atelite vo komunikacijata za
da moàt slu{atelite da dobijat pojasna informacija treba aktivno da se vklu~at vo komunikacijata i toga{ taa }e bide pouspe{na. Ona {to treba da go napravite e da se dviète postojano pri prezentacijata, i ne distancirajte se od va{ite slu{ateli. Upotrebuvajte razli~ni vizuelni sredstva, bidete kreativni i vnesete vedrina i humor pri komunikacijata ili prezentacijata. Humorot edna od va`nite ve{tini za efikasna
komunikacija. Sozdavaj}i vedar ambient i upotrebuvaj}i odredena doza na humor, moème da si pomogneme i da staneme prijatna i interesna li~nost. No , najva`no e da se ima merka da ne se pretera i da ne se izgubi
89
d-r Anita Risteska
komunikacijata vo humorot bidej}i taka se proma{uva glavnata cel poradi koja humorot e upotreben.
svoite
Prirodnost vo odnesuvaweto za da ja upotrebita negativnosti oru`je da gi i pretvorite e da vo se pozitvno raboti na Dobriot
va{ata vistinska mo} vo komunikacijata, za da moète komunikacisko sopstvenoto go podobrat potrebno
odnesuvawe i osveàt
samodoverba. na
komunikator treba postojano da iznao|a novi ve{tini koi }e na~inot komunicirawe. Ednostavno postojat komunikatori koi so svojot na~in na govorewe, so svopjata prirodnost i so govor koj zra~i so qubov gi voodu{evuvaat drugite. Potrebno e da bidete svesni za va{ite vrednosti i sposobnosti i sekoga{ kaùvajte da za raboti koi se soodvetni na va{ite kompentencii, a ne za raboti koi ne se od va{ domen. Isto taka va`no e i da se nau~ime da barame pomo{ od drugi lica sekoga{ koga ni e potrebna.Najva`no od se e da se prifatime sanite onakvi kakvi {to sme bez da se samokritikuvame i prekoruvame, i da gi prifatime drugite so site negativni i pozitivni strani i da ja prifatime realnosta.
90
d-r Anita Risteska
VI.POTE[KOTII PRI KOMUNIKACIJATA NA LICATA SO PRE^KI VO RAZVOJOT

1. Autizam Autizmot e pazvojno poremetuvawe so ozbilna forma na psihi~ka i emocionalna dezorganizacija na li~nosta koja {to nosi jazi~ka patologija t.e. jazi~ka retardacija i op{to poremetuvawe vo komunikacijata. Postojat dva tipa na autizam. Toa se: Primaren - se manifestira so slednive simptomi: Kruto drèwe na teloto; Bez nasmevkai mimika;
91
Psihologija na komunikacija Vo raka dràt nekoj predmet;
d-r Anita Risteska
Izbegnuva centralno gledawe; Eholali~en i siroma{en govor a moè i da ne se razvie govorot.
Sekundaren nastanuva okolu vtorata godina od ìvotot na deteto i se manifestira so slednive simptomi: Deteto se menuva i se povlekuva od aktivnite odnosi; Gi izbegnuva drugite ( gleda niz niv); Govorot postepeno se gubi i se pretvora vo {epot. Govorot kaj autisti~nite lica moè da se javi pokasno
no toj e eholali~en govor so kruta intonacija, povi{ena glasnost, bez modulacija pri govor. Koga ima dijalog, nasredina na govorot glasot e se potivok i odedna{ se prekinuva. Motivot za govorewe ne e dovolno jak, kako {to ne e i motivot so koj se usmeruva pogledot ili potreba ne{to da pokaè so raka ili da dovr{i nekoja manipulativna aktivnost. Stereotipi; Sostojba na strav od razni predmeti; Zaostanuva doìvuvaweto na telesnata celovitost; Fascinacija za razli~ni predmeti koi doveduvaat do ~udni igri. Karakteristiki vo odnos na govorot Rastrojstvo na jazi~nata misla e glavnoto o{tetuvawe na raniot detski autizam. Te{ko autisti~ni deca po pravilo nikoga{ ne go razbiraat govorot i ne se sposobni da koristat bilo kakvi simboli. Kaj ovie deca ne e problem samo razbiraweto na site oblici na izrazuvawe (govor, gest, pismo) tuku kaj niv izostanuva igrata, funkcionalnaa upotreba na predmetite, imitacija na igra.
92
d-r Anita Risteska
Onie pak autisti~ni deca {to zboruvaat se potpiraat na mehani~ko u~ewe na zborovi i frazi, a ne na kreativnosta i upotrebata na jazi~nite pravila. Se javuva i eholalija, nekoi pak se sposobni da usvojat bogat re~nik so kolekcija na frazi i re~enici. No sepak razgovorot so niv nalikuva magnetofonska lenta. Govorot e monoton, nekreativen, bez emocionalna angaìranost. Kaj razvien govor vsu{nost imame otsustvo na pragmati~niot del od govorot govorot ne go koristi kako sredstvo za komunikacija. Te{ko gi razbiraat namerite i mislite na drugite lu|e, se sva}aat bukvalno. Koristat samo prosti re~enici, oddelni zborovi, za sebe govorat vo treto lice ednina. Govornoto funkcionirawe kaj autisti~nite lica moè da se podeli vo dve fazi. 1. Preverbalna faza: vokalizacijata i bablingot kasnat; izmenet e kvalitetot i kvantitetot na vokalizacija i brbqawe.
2. Verbalna faza: razni poremetuvawa na kvalitetot i upotreba na govorot; retko odgovara na pra{awa; gi izvrtuva li~nite zamenki; ne postojat svrznici; stereotipni frazi; nelogizam, neobi~ni metafori; bezìvotno monotono izrazuvawe;
93
Psihologija na komunikacija agramatizam.
d-r Anita Risteska
2.Govorot na mentalno retardiranite lica

Se smeta deka govorot kaj mentalno retardiranite lica e o{teten, zakasnet vo razvojot i nedeovolno razvien. Predgovorniot period kaj normalno dete trae godina a kaj mentalno retardiranite deca ovoj period trae mnogu podolgo, zatoa {to postojat prepreki koi onevozmoùvaat takvo dete da prifati odreden zbor i ponatamu da go upotrebuva. Fiziolo{kata osnova za razvoj na govorot ja so~inuvaat: razvojot na op{tata motorika na teloto i govornite organi; razvoj na akusti~nata percepcija; razvoj na vizuelnata percepcija; razvoj na sposobnosta za koncentracija na vnimanieto; razvoj na inteligencijata; razvoj na reagiraweto so tlesni dvièwa; razvoj na reagirawe so osnovniot glas i govorni probi.
Celiot govoren proces me|u govornikot i sogovornikot se odviva so sposobnosta: Postojat za percepirawe na govorot i govornite situacii; jazi~ko-mislovnoto formirawe na iskazot govorno izrazuvawe. dosta podatoci koi govorat deka mentalno
retardiranite deca go sovladuvaat govorot zna~itelno podocna od vrsnicite koi ne se retardirani.Postojat isto taka podatoci koi gi 94
d-r Anita Risteska
naveduva V.Miladinovi} (1994), deka mentalno retardiranoto dete prvite zborovi po~nuva da gi izgovara duri vo tretata, ~etvrtata pa i pettata godina od ìvotot. Zabaveniot razvoj ne e prisuten samo vo aktivniot govor. Ovie deca pote{ko go razbiraat govorot koj im e upaten: pra{awa, zada~i, barawa,objasnuvawa i instrukcii od vozrasnite. Govorot kaj mentalno retardiranite lica e ozna~en so nedostatok na polnovredna komunikacija zatoa {to iskustvenoto nivo e nerazvieno, pa i jasnosta na poimot ne i predhodi na jasnosta na zborovite.Edna od pri~inite za zabavenosta i te{kotiite vo razvojot na govorot se odnesuva na retardacijata na psihomotorikata.Analizata na semanti~kite funkcii na govorot isto taka, ukaùvaat na osobenosta na ovaa populacija. Razbiraweto na zna~eweto na odredeni kategorii zborovi nedostatno e razvieno kaj mentalno retardiranite lica. Tie gi sovladuvaat poimite koi se izrazeni so homonimite, delumno gi razbiraat antonimite i sinonimite, dodeka razbiraweto na mentonimite skoro nikoga{ ne go postignuvaat. Govorot e daden, oformen i usloven od socijalnoto pole.Toj pretpostavuva opredeleni somatski strukturi koi go organiziraat i izvr{uvaat, kako i cel koja ja motivira li~nosta za vr{ewe na govorni aktivnosti. Govorot vo sebe go sodrì jazikot kako smislovno-sintaksi~ka struktura i sredstvo so koe toj se izvr{uva, {to zna~i negov instrumentalen del.Govorniot subjekt so svojata govorna aktivnost sekoga{ ja izrazuva namerata da opredeleni zna~ewa na sogovornikot. Kaj mentalno retardirano dete od sedum godini praksata na govornoto op{tewe zavzema pomalo razdobqe od tri- ~etiri godini, pri {to tempoto na razvojot na negoviot govor e dosta usporen. Vo {kolskiot period sovladuvaweto i koristeweto na pi{aniot govor e dosta komplicirano. prenese
95
d-r Anita Risteska
Sovladuvaweto na govorot i jazikot na mentalno retardirano lice ne zavisi samo od negovata sostojba nego i od drugi faktori kako {to se:stru~nost, metodi~nost i celovitost na tretmanot. Postoi mislewe koe ne upatuva na toa deka inteligencijata koja e merena so testot na inteligencija, zavisi od adekvatnata upotreba na zborovi.Ograni~uvawe na misleweto na mentalno retardiranite kako odraz na nizok IQ rezultat na negoviot siroma{en govoren razvoj. Isto taka se pokaàlo deka verbalniot IQ e sklon na zgolemuvawe, ako decata rastat vo stimulativna sredina. Na krajot bi istaknale deka pri tretmanot na ovie lica najmalku mu se posvetuva na razvojot na komunikaciskite sposobnosti na ovie lica, a tie imaat traen karakter za niv prilagoduvawe vo sredinata. vo naporot za
3.Oralniot i gestovniot govor kaj licata so o{teten sluh

Komunikacijata neposredniot kontkt kaj normalno slu{nata populacija vo
preteno se
odviva
po oralen
pat kako
najracionalen i najrasprostranet oblik na ~ove~kata komunikacija. Naj~esto verbalniot govor e propraten so gestovniot govor. Me|utoa kaj slu{no o{tetenata populacija poradi nevozmo`nosta za u~ewe na oralniot govor po pat na slu{awe, verbalnata komunikacija e ote`nata no ne e isklu~ena. Ovaa populacija kako alternativa na oralniot govor go koristat gestovniot govor.Gluvite licata koi nemaat razvieno artikulativen govor vo svojata komunikacija nikoga{ ne ja isklu~uvaat upotrebata na govorniot aparat. Gestovniot govor licata go upotrebuvaat vo zavisnost od mo`nostite i potrebite, a toa e rezultat na vlijanieto na sredinata vo koja ìveat. Gestovniot govor e sekoga{ pred oralniot govor kako vo pogled na usvojuvaweto taka i vo uptrebata, no sekoga{ prpraten 96
d-r Anita Risteska
so oralen govor kako izraz na prirodnata èlba za govor. Oralniot govor nikoga{ ne e isklu~en i se upotrebuva vo zavisnost od stepenot na razvojot na artikulacija, od stepenot na o{tetuvawe na sluhot i od situacijata i temata na razgovor. I onie lica kaj koi oralniot govor e sveden na nearikulisano glasawe go koristat govorniot aparat zaedno so gestot. Pri me|usebnata komunikacija gluvite lica naj~esto komuniciraat so taka nare~ena totalna komunikacija koja ja so~inuvaat oralniot i gestovniot govor. Me|utoa koga ovie lica komuniiciraat so lica od svoeto semejstvo koi ne se slu{no o{teteni imaat odredeni problemi i pote{koii. Toa zatoa {to dovolno ne se poznava gestovniot govor a i poradi nivniot specifi~en oralen govor. No vo sklop na semejstvoto ovie lica komuniciraat gestovno i verbalno. No komunikacijata vo nadvore{niot svet za ovie lica e mnogu ote`nata. Pri~ina za toa e {to normalno slu{nata populacija ne go poznava nivniot gestoven jazik, a ne e vo sostojba ni verbalno da komunicira so niv. Zatoa ovie lica se primorani da se sluàt naj~esto so pismenata komunikacija vo sekojdnevnoto ìveewe.
LITERATURA
97
Psihologija na komunikacija Aleksoski S. Cvetanovi} V. Ajdinski G. Kitkaw. Z. Ajdinski Q Bojanin S. za
d-r Anita Risteska Kultura na op{tewe vo pedago{kata i delovnata komunikacija, [tip,2002 Osnovi na defektologija, Skopje,2007
Neuropsihologija razvojnog doba i o{ti reedukativni metod, Zavod uxbenike i nastavna sredstva,
Beograd,1985 Boìnoska V. Brajovi} Q. Savi} Q. Vlai} @. Vasi} S. 1994 Vigotski L. Govor i mislewe, Prosvetno delo, Skopje, 1988 Golubovi} S. Dav~eva M. 2008 Mati} M. Beograd, 1980 Razvoj na govorot kaj decata, Klini~ka logopedija, Beograd, 1997 Psihologija na komunikacija, Veles, Psiholingvistika, Institut za Pedago{ki istraùvawa, Beograd, Komunikaciski ve{tini, Bitola, 2004 Nagluvo dete, Defektolo{ki fakultet Beograd, 1988
98
d-r Anita Risteska
Nikolovska J.
Detskiot govor sledewe i ispituvawe, Skopje, 1996
]eramit~ievski S.
Op{ta logopedija, Nau~no delo, Beograd, 1990
99
d-r Anita Risteska
SODR@INA
I .......1
Voved
vo
komunikacijata ..................................................... 1.Tipovi na komunikacija

...4 2. Osnovni karakteristiki na komunikacijata .5 2.1. Komunikaciski funkcii ...................................................................6 2.2. Osnovni elementi na komunikacijata ............................................7 2.3. Komunikaciski proces i fazi vo komunikacijata ..8 3. Pravila za uspe{na komunikacija 10 4. Vidovi na komunikacija ..11 4.1. Neposredna i posredna komunikacija ...12 4.1.1. Karakteristiki na li~nata komunikacija 14
II Verbalna komunikacija 16
1.Govorot kako sredstvo vo verbalnata komunikacija ...19
100
Psihologija na komunikacija 1.2. Odnosot me|u govorot i misleweto ..21
d-r Anita Risteska
2. Jazik 22 3. Glas ..23 4. .24 5. Faktori od koi zavisi verbalnata ve{tina za komunicirawe so drugite lu|e 25 6. Kriterium 7. za pravilen Pismena i dobar govor .26 komunikacija .29 Sluh
III.
Govor
i
na
razvoj
na
na
govorot
verbalna
na
deteto
.31
1. Razvoj sposobnosta komunikacija ...31 2. Neverbalnata komunikacija vo razvojot na govornojazi~nite 3. Biolo{ka osnova na sposobnosti govorot ...33 35 4. Nevroanatomska i nevropsiholo{ka osnova na govorot .37 5. Razvoj na govorot ..41 5.1. Prelingvalna faza 47 5.2. Lingvalna ...48 faza
101
Psihologija na komunikacija 5.3. Govorot vo
d-r Anita Risteska ranoto detstvo
...49 5.4. Govorot vo predu~ili{niot perid 51 5.5. Govorot vo u~ili{niot period ..52 6. Koga treba da se posomnevame deka deteto ne slu{a 54
IV.
1. Neverbalni
Neverbalna
kanali na
komunikacija
informacii
.56
..58 2. Gestovite i pozite kako izrazni sredstva na neverbalnata komunikaciija .62 3. O~ite 64 4. Nadvore{niot neverbalnata 5. Glasot kako informacionen kanal na izgled kako informacionen kanal na komunikacija neverbalnata kako informacionen kanal na neverbalnata komunikacija
66 komunikacija ...6 8 6. Zna~eweto odnesuvawe na neverbalnite pri aspekti na stilot na socijalnata komunikacija
69
V.
Pravila, 1.
problemi
Pravila na
fazi
vo
komunikacijata
pri komunikacijata
.71
odnesuvawe 71
102
Psihologija na komunikacija 2. 3. Problemi Preventivnost 4. 5. Kako da Fazi se
d-r Anita Risteska vo pri vo bide komunikacijata komunikacijata komunikacijata dobar sogovornik
74 78 .80 82 VI. Pote{kotii pri komunikacijata na licata so pre~ki
vo
1. Autizam
razvojot
86
.86 2. Govorot na mentalno retardiranite lica 88 3. Verbalniot i gestovniot govor kaj licata so o{teten sluh 90
Literatura ..92
103
d-r Anita Risteska
104

PsihologijaNaKomunikacija Skripta AnitaRisteska

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

PsihologijaNaKomunikacija Skripta AnitaRisteska

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Psihologija na komunikacija

d-r Anita Risteska

PRIVATNA VISOKOOBRAZOVNA INSTITUCIJA ME\UNARODEN SLAVJANSKI INSTITUT G.R. DER@AVINSVETI NIKOLE

d-r Anita Risteska

Sveti Nikole, 2009

d-r Anita Risteska

d-r Anita Risteska

d-r Anita Risteska

d-r Anita Risteska

d-r Anita Risteska

2. Osnovni karakteristiki na komunikacijata

d-r Anita Risteska

2.1. Komunikaciski funkcii

komunikaciskiot proces; 2.Evolutivna funkcija ovozmo`uva so pomo{ na

d-r Anita Risteska

2.2. Osnovni elemeni na komunikacijata

d-r Anita Risteska

Psihologija na komunikacija Komunikacijata pretstavuva

d-r Anita Risteska permanenten proces na

d-r Anita Risteska

3. Pravila za uspe{na komunikacija

d-r Anita Risteska

Svesnost - pri komunikacijata potrebno e sekoj

d-r Anita Risteska

d-r Anita Risteska

Psihologija na komunikacija Posredna ili masovna

d-r Anita Risteska komunikacija naj~esto se

d-r Anita Risteska

d-r Anita Risteska

II. VERBALNA KOMUNIKACIJA

sekoga{ e vo interakcija. Nema interakcija bez komunikacija.

Psihologija na komunikacija .Interakcijata se ostvaruva so pomo{

d-r Anita Risteska na znaci. Verbalnata

d-r Anita Risteska

d-r Anita Risteska

semanti~ko ozna~uvawe na re~enicite so sekoja

Psihologija na komunikacija izbor na zborovi; `argon;

d-r Anita Risteska

Postavuvawe na otvoreni kratki pra{awa pra{awata

1. Govorot kako sredstvo vo verbalnata komunikacija

d-r Anita Risteska

d-r Anita Risteska

d-r Anita Risteska

d-r Anita Risteska

d-r Anita Risteska

5. Faktori od koi zavisi verbalnata ve{tina za komunicirawe sodrugite lu|e

d-r Anita Risteska

d-r Anita Risteska razvie

vlijanie na faktorite na sredinata, se so cel poedinecot da Za formirawe na sposobnosta na verbalnata

6.Kriteriumi za pravilen i dobar govor

d-r Anita Risteska

Osmislenost vo sekoj dobar govor mora da postoi dobra

Celishodnost - govorot mora da ima svoja cel. Govornikot

To~nost prestavuva nastojuvawe da se upotrebi prav,

Jasnost (razbirlivost) povrzna e so to~nosta zatoa {to

d-r Anita Risteska

nepravilna kongruencija nepravilno slo`uvawe na zborovite;

@ivost na govorot dinamika. Govornikot e vo

ovozmo`uva da se odr`i vnimanie na slu{atelite i postigne

Dinamizam na govorot mo`e da se postigne so bogatstvo

Harmoni~nost na govorot zbir na jasnosti, pravilnosti i

d-r Anita Risteska

Glasnost na govorot. Govornicite vodat smetka i za