Normativizm & Normativist Yaklamlar

indekiler
Normativizme Giri Teorilerin Tarihsel Sreci Normun Tanm

Norm Ve normlar Uluslar aras Normlar Uluslar aras Normlarn Oluum Safhalar Normativizmin Konusu Normatif Teorinin Sorular

Normatif Uluslararas Teorinin lgi Alanlar

Normativizm Nedir

Sava Uluslar aras Adalet nsan Haklar

Normatif Teorinin Uluslar aras likiler Teorileri Arasndaki Yeri Kuramn Oluum Aamalar Normativizmin Tarihsel Geliim izelgesi

Normatif Teorinin Geliememesinin Nedenleri Normativizme eletiriler Normatif Teoriye Eletirel Katklar Kaynaka

Normativizmin Tarihsel Srecine Giri Tarih Boyu Baz Dnrlerde Normativizm:Platon, Aristo, Aquinal Thomas ve Augustine, Machiavelli, Hobbes, Rousseau, Uluslararas Sorunlar Balamnda Normativizm Teorisyenleri Faydac Ahlak Teorisyenleri Kozmopolitan & Komniteryen Teorisyenler Rawln Adalet Teorisi Gnmzdeki Teorisyenler

Normativizme Giri

Devletler arasndaki ilikileri etkileyen eitli n koullar, genel eilimleri tanmlamada ve ilikilerin ne dorultuda geliebileceini tahmin etmeye yarayan Uluslar aras likiler teorilerinin her biri genel bir mantki haritann parasdr (Michale Banks, The inter-paradigm Debate, Morgot Light, (der) Internation Relations: Handbook of Current Theory,
London, 1985)

Uluslar aras ilikiler teorisyenleri, inceleme konusu olay ve olgular deer yarglarna yer vermeyecek objektif bir ekilde aklama ve anlama yoluna giderler, yani pozitivist yaklam kullanrlar. Sosyal bilimlerdeki bu objektif olma kaygs ile, Normatif teorinin uluslararas ilikilerdeki yeri birbirini tamamlayan baz nedenlerden tr gz ard edilmitir.
Normatif almalar sosyo-politik olay ve olgular zerine eilirken; zgrlk, adalet, insan haklar, eitlik, sava ve barn etii gibi normatif ve deer ykl kavramlarla aklama yapmaya ynelmektedir.

Normativizme Giri

Normatif kuramn nermeleri; pozitivist bilim anlay ve ampirist teorilerin gzlemlenebilir, snanabilir ve test edilebilir olgular zerine deil; ne olmal-ne yapmalnn deerler, etikler ve moraller dnyas temelinde oluturulmaktadr. Bu erevede normatif uluslar aras teori, birey ve toplum yaamnda iyi, doru ve gzelin kefine ilikin moral varsaymlar ortaya koymaktadr.( hsan Da, Normatif
Yaklamlar: Adalet, Eitlik ve nsan Haklar, Devlet, Sistem ve Kimlik,)

Dolaysyla bireyler, devletler ve uluslar aras sistemle ilgilenen normatif kuram; davran, ykmllk, sorumluluk, hak ve dev standartlar ile ilintili meselelere odaklanmaktadr. Baka bir ifadeyle normatif teori dnya siyasetindeki normlar, kurallar, deerler ve standartlar zerinde younlamaktadr.(Graham Evans, Jeffrey
Newnham (Ed.), Uluslararas likiler Szl, (ev.) Ahsen Utku, Gkkubbe Yaynlar, stanbul, 2007 )

Dier taraftan normatif teoriler; idealist, liberalist veya topyac olarak adlandrlan birok akm bnyesinde barndrarak tpk eletirel kuramlar gibi bir tr emsiye ilevi grmektedir. Zira normatif yaklam ve almalar siyaset felsefesi, uluslararas hukuk ve siyaset bilimi gibi ok geni yelpazede yer alan farkl sosyal bilim dallarndan yararlanabilmektedir. Bu anlamda normatif almalar ayn zamanda inter-disiplinerdir. Bu karakteristik zellii ile eletirel yaklamlara benzeyen normatif kuramlar, disiplinler aras almalar yaparak uluslar aras ilikiler literatrne ok boyutlu ve farkl bak alar kazandrabilmektedir

Normativizme Giri

Uluslar aras kuramlar genellikle ya ampirik ya da normatif olurlar. Ampirik uluslar aras ilikiler tanmlayc, aklayc, kural koyucudur. Normatif kuram ise tam tersine, ncelikle uluslar aras ilikilerin ahlaki ve etik boyutuyla ilgilenmektedir. (Graham Evans, Jeffrey Newnham (Ed.),
Uluslararas likiler Szl, (ev.) Ahsen Utku, Gkkubbe Yaynlar, stanbul, 2007 )

Ne var ki bu ayrm olduka geni bir ayrmdr; zira uygulamada uluslar aras ilikilerde dair aklamalarn ampirik olmad ya da normatif olmadn takdir etmek gtr. Buna ek olarak her iki yaklamda insani ve sosyal bilimlerdeki kuramlatrma faaliyetlerinde ortak alan epistemolojik-ontolojik meselelerle itigal etmektedir. (Chris Brown, International Relations Theory: New Normative Approaches, London: Harvester-Wheatons
1992)

Normativizme Giri

Uluslararas likiler disiplininde, normatif bir sorun olan savalarn nasl nlenebilecei, barn nasl tesis edilip korunabilecei sorularyla ortaya kmtr.(DAI, hsan, Normatif Yaklamlar: Adalet, Eitlik ve nsan Haklar, iinde:
Devlet, Sistem ve Kimlik, (Der.) DAI, hsan D., ERALP, Atila, letiim Yaynlar, stanbul, 2007)

I. Dnya Savann o gne kadar grlm en byk ykmlara ve insan kaybna sebebiyet vermesi, sava ve bar sorunlarn dnrlerin gndemine tamtr. uluslararas ilikilerin ilk teorisi olarak saylabilecek olan idealizm, sava sorununa getirdii zm nerileriyle ortaya kmtr. Sonrasnda ise realizm akm, idealizmin normatif abalarn topik olarak niteleyip eletirirken, hem kendi dnsel erevesini oluturmu hem de uluslararas ilikilerin ilk teorik temelli tartmasn sahneye koymutur.

Normativizme Giri

dealizm-realizm tartmasndan sonra normatif teorilerin uluslararas ilikiler disiplinindeki konumunu etkileyen dier nemli bir tartma gelenekselcilik-davransalclk tartmas olmutur. Davransalclar, insan ve insanlarn oluturduklar kurumlar deerden bamszlatrp, doa bilimlerindeki ampirik yntemlerle toplanan verilerin incelenmesiyle aklayabileceklerini ileri srerek ortaya kmlardr. Dolaysyla davransalclar, ilk bata normatif varsaymlarn uluslararas ilikilerde kullanlmalarna kar kmakla ie balamlardr. Onlara gre bilim, bilim insanlarnn deer yarglarndan bamszlatrlp, snanabilen nermelerle gelitirilmeliydi. Normatif nermelerin snanabilme olanaklar yoktu. 1960l yllardaki davransalc hareket bu varsaymlaryla, normatif teorilerin nemini bir sre daha ortadan kaldrmtr. Gelenekselciler ise daha ok normatif beklentiler iindedirler: zgrlk, biriciklik, neden-sonu znellii..

Norm Ve Normlar

Norm; bir faaliyet iin gereken kural, standart veya kalplardr

Normlar

(Robin M. Williams, Jr., Norms: The concept of norms, David L. Sills(der), International Encylopedia of the Social Sciences, Volume 11, New York: Macmillan, 1968)

bir davrann yarglanmasna yarayan ve tasvip edilmemesine dayanak noktas oluturan davran standartlardr. Normlar, davranlarn toplumsal evreye uyumluluunun llebilmesini salayan kalp ve kurallardr. Bir baka ifadeyle, bu normlar erevesinde, bir davrann normlara uygunluu dolaysyla ahlakilii temellendirilir.
(Finnemore Martha; Sikkink Kathyrn, International Norm Dynamics and Political Change, International Organization, Vol:52, No:4, 1998 )

Normlara uygun olan davran ahlakidir, aykr davranlar ise ahlak ddr. Bu anlamda, hukuk, gelenek, dini kurallar, ahlak gibi kavramlar normlarla ilikili olarak kullanlagelmilerdir. Bu kavramlar birlikte dnldnde, normlarn ortaya kmas, toplumsal yaamn dzene girme gereksinmesine balanabilir. (een,Anl een, Hukukta Norm ve Adalet, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi,
Cilt:32 Say:1-4, 1975)

Uluslar aras Normlar

Uluslar aras liikler de ise; belirli bir kimlik sahibi normu, belirli bir kimlik sahibi bireyin bavurmas gereken uygun davran kalplar olarak tanmlarlar. Uluslaras normlar ise devletlerin davranlarn dzenleyen standartlardr. (Peter J. Katzenstein(der) The Culter of NAtional Security : Norms and Identity in World Politics, New York: Columbia University Press , 1996) Ve uluslarst alanda gereksenen dzenleme ihtiyacndan kaynaklanmaktadr. Uluslararas ilikilere etki eden aktrlerin davranlarnn ahlakiliinin temellendirilmesi, buna bal olarak dzenlenmesi ve gerektiinde dntrlmesi (hsan D. Da, Normatif Yaklamlar: Adalet, Eitlik ve nsan Haklar, (der. Atila Eralp), Devlet, Sistem ve Kimlik: Uluslararas likilerde Temel Yaklamlar, (iinde) 2001 ) uluslararas normlarn ilevleri olarak belirtilebilir

Uluslar aras Normlarn Oluum Safhalar

Uluslar aras Normlarn Oluum Safhalar

Martha Finnemore ve Kathryn Sikkink uluslararas normlarn oluum srelerini ksaca aamada deerlendirirler: 1-Normun ortaya k.
Ortaya kndan sonra bir dnm noktas vardr, bir normun ortaya kndan sonra belirli saydaki devletlerin normu benimsemeleri yoluyla normun geni yaygnlk kazanmaya balad kritik noktadr.

2-Normun yaygnlamas. 3-Normun uluslararaslamas, iselletirilmesi, devletler aras genel kabul grmesi
( Martha Finnemore, Kathryn Sikkink International norm Dynamics and political change, International Organizations, Vol .52, No.4, 1998)

Uluslar aras Normlarn Oluum Safhalar

Birinci aama norm aktrlerinin ve bu aktrlerin normatif faaliyetlerini gerekletirebilecei kurumlarn, normun kabul iin ikna mekanizmalarna bavurduklar sretir. Yeni norm, nceki normun uygunluk koullar ierisinde meydana gelir fakat yeni normun aktrleri eski normun uygunsuzluunu iddia etmek durumunda kalabileceklerdir. Bu noktada, norm aktrlerinin gdleri, fedakarlk, empati, idealletirme sorumluluu olmaktadr. Bu gdlerle yola kan norm aktrleri, eitli aralara (zellikle sivil rgtlenmeler) bavurarak yeni normu ortaya kardklarnda norm bir dnm noktasna ular. Bu noktann almas da ancak normun belirli llerde kabulne baldr. ( Martha Finnemore, Kathyrn Sikkink, International Norm Dynamics, )

Uluslar aras Normlarn Oluum Safhalar

Norm liderleri normlar olutururken bir takm eylerden yararlanrlar; doal evrenin korunmas ile ilgili yeni bir normun kabul iin Greenpeaceden yararlanlmas gibi. Bu aamada, devletlerin ve uluslar aras kurulularn davranlarn etkileyerek bu yeni normun kabuln salayacak etkiyi oluturmak iin, normun promosyonunu yapan hkmet-d rgtlerin gerekli bilgi, uzmanlk ve kaynaklara sahip olup olmad byk nem tar. Belirli bir sayda devletin iknas sonucunda bu yeni norm bir dnm noktasna ular ve bu noktadan sonra normun yaygnlk kazanma sreci balar.

Uluslar aras Normlarn Oluum Safhalar

Dnm noktas aldktan sonra, normun etkileimler yoluyla yaylmas aamasna, yani ikinci aamaya geilir. kinci aamann temel aktrleri, devletler, uluslararas kurulular ve iletiim alardr (network). Kimi devletler yeni normu herhangi bir yerel tepki grmeksizin hzlca benimserler. Kimileri ise norma direnebilirler.

Devletler uluslararas toplumun bir yesi olma gds ile bu yeni normlar benimseme yoluna giderler. Bylece bir devlet tarafndan benimsenen uluslar aras normlar, o devletin dier devletler arasnda hangi gruba ait olduunu belirlemede etkin rol oynamaktadrlar.
Normun benimsenmesi diplomatik vglerin ve maddi teviklerin ortaya kmasn beraberinde getirir. Normun kabullenilmemesi ise diplomatik knama ve maddi yaptrmlarn ortaya kmasna sebep olabilir. Finnemore ve Sikkink bu noktada devletlerin, uluslararas toplumun birer yesi olarak tannmak iin normlar kabullenme yoluna gideceklerini belirtmektedirler.

Uluslar aras Normlarn Oluum Safhalar

Normlar byk lde yaygnlatktan sonra aktrler tarafndan iselletirildikleri ve kabul edildikleri nc aama ortaya kar. Uluslar aras alanda geni lde geerlilik ve kurumsallaan normlar, ylesine kuvvetli ve zerinde tartma gtrmez bir hal alrlar ki, onlar sistemin kendisinden ayrt etmek imkanszlar. Bu tr uluslar aras normlar; yasalar, brokrasi ve mesleki rgtlenmelerin meslekii eitim yolu ile yerleik hale gelirler. Bu aamada normlar yasalara, mesleklere ve brokrasiye dahil olur ve toplumsal olarak norma uygun davranma ykmll ve zorunluluu ortaya kar.(Micheline R. Ishay, The History of Human Rights: From Ancient Times to the
Globalization Era, 1st Edition, University of California Press, California 2008 )

rneklemek gerekirse, II. Dnya Savandan sonra gl Bat devletlerinin nclnde temelleri atlan ve Souk Savan bitimiyle de kurumsallamas hzlanan yeni uluslararas dzen, liberalizmden temel alan demokrasi, insan hak ve zgrlkleri gibi normatif unsurlar iermektedir. Bu kavramlarn tarihsel ve felsefi kkenleri olduka gerilere uzanmakla birlikte uluslararas alanda yaygnlamalar 20. yzyln bir olgusudur.

Uluslar aras Normlarn Oluum Safhalar

Finnemore ve Sikkinkin aamalaryla farkl bir ayla ifade edecek olursak, bu normlarn uluslararas alanda ortaya klar II. Dnya Sava sonrasna rastlarken, yaygnlamaya baladklar ikinci aamay Souk Savan bitiminden sonraki dnemle ilikilendirebiliriz. nc aama olan iselletirilme aamasna geilip geilmedii ise kukuludur. Bugn demokrasiyi ve insan hak ve zgrlklerini yayma uranda olan Bat devletleri dahi eitli askeri mdahalelere taraf olmalar ve gerek ite gerekse de dta sergiledikleri insan haklar politikalar nedeniyle eletirilebilmektedirler. Bu durumda zaten bu normlara tepkiyle yaklaan birok lkenin bulunmas bir yana, normlarn kayna durumunda bulunan lkeler asndan bile iselletirilme aamasndan sz edilemeyebilir.

Normativizm Nedir

Normatif uluslararas teori, uluslar st alandaki normlarn n plana karlmas, deerlendirilmesi ve bu erevede aktr davranlarnn ve mevcut sistemin dzenlenmesini ngrr. Bir baka ifade ile olann analizi ile, olmas gerekene ynelimi amalayan yaklamlar btn olarak ifade edilebilir. Bu ampirik teoriyle ztla iaret etmektedir. Ampirik teoriler, olan ile ilgilenirken, normatif teoriler olmas gereken ile ilgilenirler.(Paul R. Viotti, Mark V. Kauppi, International Relations Theory:
Realism, Pluralism, Globalism and Beyond, Allyn&Bacon, 3rd Edition, Boston 1999 )

Olmas gerekene ynelim, normatif dncenin, insan dier canllardan ayran dnme yetisi vastasyla seim yapabilmesi, bir baka ifade ile ahlaki seime ynelebilmesi varsaymndan kaynaklanr. Mevcut olanla olmas gereken arasndaki farkn ayrt edilmesi ile ne yaplmal? sorusu gndeme gelir. Bu soru, insan iradesinin varlna ilikin inanc ve alternatif hareket tarzlarnn mmkn olduu( hsan Da, Normatif Yaklamlar,) inancn yanstmaktadr.

Normativizm Nedir

Chris Brown normatif uluslararas teoriyi uluslararas ilikilerin ahlaki boyutunu ve daha geni olarak uluslararas ilikiler disiplininin rettii anlam ve yorumlar konu edinen alma alan(Chris Brown, International Relations Theory: New Normative Approaches, Harvester-Wheatons, London 1992, s.3ten aktaran Zerrin Aye Balkan, Uluslararas likiler Teorileri Arasnda Normatif Teorinin Yeri ve Kapsam, Avrasya Dosyas: stihbarat zel, Cilt:8, Say:2, 2002, ) olarak tanmlamaktadr. Bu anlamda normatif uluslararas teoriler uluslararas ilikileri siyaset ve ahlak felsefesi balamnda daha geni bir kapsamda ele alarak gncel uluslararas sorunlarn ahlaki boyutlarn n plana karrlar. Sava, adalet, eitlik, zgrlk, insan haklar, evre sorunlar gibi birok konuyu gndemlerine tayp, geleneksel teorilerin cevap vermekten uzak olduu bu sorunlara zm ararlar.(hsan Da, Normatif
Yaklamlar, )

Normativizmin Konusu

Normatif teorinin ana konusunu, bireylerin iinde yaadklar aile, sivil toplum, dinsel kurumlar, devlet ve egemen devletler sistemi gibi sosyal kurumlarla bireylerin deer yarglar arasndaki balantnn nasl kurulmas gerektiinin aratrlmas oluturmaktadr. Ayn zamanda Normatif teori; hrriyet, eitlik, adalet, demokrasi, sava, devlet egemenlii ve benzeri normatif kavramlarn yukarda belirtilen sosyal kurumlarla olan ilikilerini incelemeyi de temel sorunsal olarak kabul etmektedir. Benzer bir ekilde egemen devletler sistemi de devletlerin zerklii ve dnya dzenini temel almaktadr. yleyse her birey her aile her dinsel kurum ve her devlet kendi varolularn hakllatran etik iddialar ileri srerler. Bu iddialarn ne srm srasnda da, eitli nedenlerden ve dayanak noktalarndan yararlanmakta ve tm bu nedenleri de ounluk tarafndan kabul edilen belirli uluslar aras yerleik normlara dayandrmaktadrlar.

Normativizmin Konusu
Normatif kuram; Bireyleri, Devletleri Uluslar aras devlet sistemi konularn ilgilendirdii iin, davran, ykmllk, sorumluluk, hak ve dev standartlar ile ilgili meselelere ynelmektedir. Normatif almalar zellikle devlet ve snrlarn ahlaki nemlilii Savan etii Barn etii nsan haklarnn doas Mdahale gerekesi Uluslar aras kaynak dalmnn adaletlilii gibi ihtilafl meselelere odaklanmaktadr.

Normatif Teorinin Sorular

Gnmzde uluslar aras politikadaki tm normatif meseleler; dolayl ya da dolaysz olarak devlet, devletleraras ilikiler ve bireylerin birer yurtta olarak devlet ile olan ilikilerine deinir. (Frost, Mervin The Role of Normative Theory in IR Vol. 23 1994) Devlet egemenlii ne dereceye kadar insan haklarndan daha fazla nemlidir ? nsan haklar ve adaleti korumadaki grevimiz nedir ? nsani mdahalelerin snr nerede izilmelidir ve bu mdahaleler devletin egemenliini inemek anlamn tar m ? Mltecilere nasl davranmak gerekir ? Uluslar aras alandaki kt kaynaklarn datm nasl olmaldr ? Hangi savalar merudur ? Tm milletler kendi geleceklerini saptama iradesine sahip olmalmdrlar ? evre sorunlar ne dereceye kadar globaldir ? Dnya apndaki evre sorunlarnn zm ve evrenin korunmas iin etik adan ne tr organizasyonlar uygundur ?

Frost: Bu sorular cevaplayacak kolay yantlar yoktur ve normatif teori ile uramak karmak, zorlu ve pratik adan olduka nemlidir. (Frost, Mervin The Role of Normative Theory in IR Vol. 23 1994)

Normatif Teorinin Uluslar aras likiler Teorileri Arasndaki Yeri

Molly Cochran, tm uluslararas ilikiler teorilerinin normatif teori olduunu ifade eder. Ona gre, doa bilimleri yntemlerini kullanan pozitivist yaklamlar bile, hangi verinin nemli olduunun seiminde, bu verinin yorumlanmasnda ve ilgili aratrmann ne gibi bir neme sahip olduunun belirlenmesinde normatif varsaymlara sahiptirler.( Cochran, Molly; Normative Thoery in International
Relations: A Pragmatic Approach, 1st Edition, Cambridge University Press, Cambridge 1999)

Fakat bu durum, sz konusu varsaymlara sahip her dnrn normatif uluslararas ilikiler teorisine dahil edilebilecei anlamna gelmemektedir. rnein, Morgenthau, devlet adamnn ulusal kar izlerken, vatandalarna ve dier devletlere kar da ahlaki sorumluluklar olduunu belirtirken, normatif bir varsaymda bulunmaktadr. Fakat gerek insan doasnn bencil ve savakan olduunun gerekse de uluslararas politikann g mcadelesinden meydana geldiinin deimez ve kanlmaz gerekler olduklarn belirtirken normatif teorinin alanndan uzaklamaktadr. .( Cochran, Molly; Normative Thoery in International Relations: A Pragmatic
Approach, 1st Edition, Cambridge University Press, Cambridge 1999)

Normatif teori, bizzat bu varsaymlarn sorgulanmasn ve dntrlmesini ngrmektedir. Bir baka ifadeyle, bir teorinin normatiflii, onun sadece verilerin seiminde ve yorumlanmasnda kulland deer yarglarndan ibaret deildir. Normatif bir teori, daha nce de belirtildii gibi yol gsterici, kural koyucu ve olmas gerekeni amalayan daha kapsaml bir vizyona sahiptir

Normatif Teorinin Uluslar aras likiler Teorileri Arasndaki Yeri

Brown, uluslar aras etik ve Normatif teoriyi entelektel bir heves olarak gren akademisyenlere iin hibir geerli sebep bulunmadndan bahseder: nk uluslar aras etik ve normatif teorinin halen zerinde allan bir projedir, tamamlanm bir eser deildir. (Brown, Chris; Ethics & International Effects, Volume 5, Carnegie Council, 1991) Normatif teorinin yeniden canlanmas Amerikan hegemonyasnn gcnn azalmasnn ya da Souk Sava politikalarnn sona ermesinin bir sonucu mudur ? Browna gre, Souk Savan gvenlik zorunluluklarnn ortadan kalk devletlerin normatif meselelerin zerinde younlamasna yol amtr. Normatif alanda bir takm almalar yaplyor, normatif sorunlarn gnmzde daha ok ciddiye alnp zerinde tartlmasna ramen Normatif teorinin tam anlamyla btnlk kazanm bir aratrma alan olarak henz var olmad kans arlkl olarak kabul edilmi durumdadr.

Frost da bu gre katlarak gerek uluslara aras politikada, gerekse akademik alanda normatif konulara artan ilgiye karn Normatif teorinin halen disiplinin merkezinde bir konuma sahip olmadn belirtir. (Frost, Mervyn; The Role of Normative Theory in IR Vol. 23 1994)

Kuramn Oluum Aamalar

Hoffmannn yapt bir snflamaya gre, normatif uluslar aras ilikiler teorisinin olumasnda birbirini izleyen drt safhadan sz edilir.(Mark Hoffman, Normative international theory: Approaches and issues, A. J. R. Groom ve Marfot
Light(der), Contemprorary International Relations: A guide to theory, (London: Printer, 1994)

Normatif kuramn ilk aamas idealist, liberal veya topyac olarak farkl ekillerde nitelendirilebilir. Bu aama, hukuk yollaryla bar yaklam ile sava ve uluslar aras iddeti kknden skp atma ynndeki giriimleri ierir.

Kuramn Oluum Aamalar

kinci aama ise; ilkine tepki olarak daha bilinli bir ampirizm ile dnyaya olmas gerektii gibi deil olduu gibi bakmaya almtr. Bylece ikinci aama, Milletler Cemiyetinin sava nlemedeki baarszl ve E.H. Carrn topyacl eletiren almas Yirmi Yl Krizi ile balar. Souk Sava sresince hem iinde hem bulunulan ortam hem de realizmin kuramsal stnl uluslar aras ilikiler disiplininin normatif ynelimlerden uzaklamasna neden olmutur. Uluslar aras ilikilerde pozitivist sosyal bilimin hakimiyeti ile normatif teori, disiplin iinde marjinallemitir.

Kuramn Oluum Aamalar

nc safha , byk metodolojik tartma olarak da adlandrlan Davranlar ve Klasik Realist yaklamlar arasnda gereklemitir. Bu dnemde kuramclar, deerlerin teoriler zerindeki etkisi ile ilgilenmiler, normatif tartmalarn uluslar aras ilikilerdeki pek ok meseleyi iine alr hale getirmilerdir;g kullanm, nkleer caydrclk gibi
Bu dnem ayn zamanda ngiliz Okulu ve uluslar aras toplum ve dzen zeminleri zerinde normatif aratrmalarn ykseliine tanklk etmitir. Ne var ki, realizm ve onun trevleri, normatif kuram kenara itmekte baarl olmutur.

Kuramn Oluum Aamalar

Souk Savan son can ekimeleri srasnda balayan ve gnmze kadar uzanan uluslar aras kuramn drdnc safhas; normatif meselelerin, disiplinlerdeki merkezi yerlerini yeniden alacak lde yeniden canlanmasna tanklk etmitir. Vietnam Sava, ran Krfez sava gibi meseleler, dnem iinde adil sava ve mdahalenin etii ile ilgili normatif sorunlar gndeme getirmitir. Uluslar aras ilikileri, sosyal ve siyasal kuramlardaki dier paralel tartmalarla birletiren bu yeni dnme biimi, insann zgrletirilmesine ynelik mevzular merkez klp, buna gre de insan haklar, insani mdahale, ekolojik ve evresel kayg, adil kaynak dalm gibi meseleleri merkeze yerletirmeye tabi tutmaktadr.

Normativizmin Geliim izelgesi

Tarih Boyu Baz Dnrlerde Normativizm

Platon ve Aristo Aquinal Thomas Niccolo Machiavelli

Toplumsal Szleme Balamnda Normativizm

Hobbes, J.Locke, Rousseau

Normativizmin Geliim izelgesi

Uluslararas Sorunlar Balamnda Normativizm Teorisyenleri

Vattel, Wolff, Pufendorf

Faydac Ahlak Teorisyenleri

Mill ve Bentham (Kurucu Teorisyenler)

Kozmopolitan & Komniteryen Teorisyenler

Kant, Grotius Hegel

Rawln Adalet Teorisi Gnmzdeki Teorisyenler

R. Falk, M. Mendlovitz,R. Kothari ve A. Mazrui

Normativizmin Tarihsel Srecine Giri

Adalet, demokrasi, iyi ve ktnn ayrm, yurttalk, haklar ve devler ve benzeri normatif meseleler filozoflar, siyasal dnr ve yazarlar yzyllar boyunca fazlasyla megul etmitir. Kantn Ebedi Bar ve Grotiusun Evrensel Hukuk gibi kuram ve almalar normatif teorilerin nclleri olarak deerlendirilebilmektedir. Bu tarihsel kkenleri nedeniyle normatif teori; gerek anlamda postpozitivist bir teori olmaktan te prepozitivist bir teori olarak da dnlebilir. Bir baka deyile, hem modern-ncesi hem modern hem de modern-sonras olmak zere boyutlu bir zellie sahiptir.(JACKSON, Robert, SRENSEN, Georg, Introduction to International Relations, Oxford,
University Press, New York, 1999)

Tarih Boyu Baz Dnrlerde Normativizm

~Platon

En iyi ideay en yce en yce Tanr olarak gren Platonda Tanr, evrendeki en yksek eksiksiz olgusallk olarak dnyann mimardr. nsann ahlaksal grevi olanakl olduu lde iyiye erime grevidir. nsan Tanrsal iyiye ulamak iin alr. Platon da irade zgrln vurgulayarak kt kt eylemlerin Tanrya deil; ama insann sorumluluunu yerine getirmedeki baarszlna yklenmesi gerektii zerinde durmaktadr. Platona gre devlet, yurttalar erdemli olmak iin eitime etik ideali zerine kurulur. yi devleti bilge insanlar tarafndan ynetlien devlet olarak dnen Platona gre devlet hem iyi hem de bilge olan insanlar tarafndan ynetilmelidir.

Tarih Boyu Baz Dnrlerde Normativizm

~Aristo

Etik kuram zerine almalar en kapsaml olan almalardr. Aristoya gre pratik ya da ahlaki erdemler istek zerinde doru ynlendirme ve denetim isterler ve bireyin davrann zgr iradesinin buyruklarna doru evirirler; yleyse ahlaki davran zgr irade zerine kuruludur. Dsal snrlamalar gibi isel bilgisizliin de ahlaki eylemlerin nne gemekte olduundan bahseder. Aristoya gre devletin hedefi iyi yaam, erdem zerine kurulu bir mutluluk yaamdr. nsnan gereklerini tamamlayc bir e olarak devlet insann hedefine ulaabilmesini salayan bir ara olarak da dnlmelidir.

Tarih Boyu Baz Dnrlerde Normativizm

~ Aquinal Thomas

Aquinal Thomasa gre; akln istekler zerinde egemenlik tesis ederken ve onu denetleyip insan eylemlerine rehberlik ederken, bu konuda arya kamamak ve ona gerek iyilii gsterecek doru ykmllkler getirmek iin bir ahlak yasasn temel alma zorunluluu vardr. Ve bu yasalarn Tanrdan ktn syler.

Tarih Boyu Baz Dnrlerde Normativizm

~ Niccolo Machiavelli

Machiavelliye gre, devlet ynetiminde ahlaka dayal olmayan bir politik felsefe benimsemesine ramen Machiavellinin ilgin bir erdem ve ahlak anlayna sahip olduu gzlenir. Ynetici toplum karsnda; bakanlk, inan, drstlk, insanlk, ve din gibi be erdemi en yksek dzeyde tayan bir insan olarak grnmelidir. Ya da erdemlilik konusunda inandrc izlenim brakmaldr. Grld gibi, erdem ve ahlak anlay da realizmin etkisindedir. nk, ynetici gerekten erdemli olursa bir ykmla karlaabilir.

Toplumsal Szleme Balamnda Normativizm

~ Hobbes

Hobbesa gre toplumsal szleme, bir tr yurttalar yasas olarak karlkl anlama yoluyla tm kiilerin demokratik zgrlklerini snrlar. Bununla beraber, Hobbes toplumu demokratik bir topluma getiren on yasa formle etmitir. Bunlardan bazlar; hakemlik, haktanrlk, arabuluculuk, eitlik..

Toplumsal Szleme Balamnda Normativizm

~ Jean Jack Rousseau

Demokratik bir toplum toplum ve tm vatandalar iin eit haklar savunan Rousseau, Locke gibi insann doutan zgr olduuna ve zgr kalma hakknn varlna inanr. Rousseau, davran iin herhangi bir ussal ya da anlksal temel deil, ama her bireyin doal duygularna bavurur, nk bunlarn insanla ahlakn ve dinin yollarnda nclk edeceklerine inanyordu.

Toplumsal Szleme Balamnda Normativizm

~J.Locke Lockeun ahlak anlaynda; hibir doutan dnce olmad iin ahlaksal, dinsel ve politik deerler de deneyimin rnleridir. Ama bu deerler; Tanrnn iradesine, insanlarn zerinde anlatklar yasalara ve ahlak politikalarna uygun olmaldr.

Uluslararas Sorunlar Balamnda Normativizm Teorisyenleri

~ Emmerich de Vattel

Lockedan olduka etkilenen Vattel de devletleri, doa durumunda zgr ve bamsz olan insanlarn serbest iradeleriyle oluturduklar yaplar olarak grr. Her bireyin doal hukukun balayc, ahlaki kurallarna gre yaad bir toplum oluturmaya dnk kozmopolitan yaklam temellendirir.

Faydac Ahlak Teorisyenleri

~Jeremy Bentham

Ahlak ve Yasama lkelerine Giri eserinin yazar Benthama gre topluluun kar onu oluturan bireylerin karlarnn toplamn ifade etmekteydi. Evrensel mutluluu ortak iyilik olarak gren Bentham yararll, herhangi bir nesnede ona yarar, stnlk, haz iyilik ya da mutluluk retme eilimini veren zerklik olarak tanmlad. Ahlak ve dev kavramlarnn yerine haz kavramn ikame etti. Yalnzca haz, doru davrann lt olabilirdi, nk haz duyan kii onun iyi olduunu kabul eder. Bireysel hazlarn, dier bireylere zarar vermemesi iin fiziksel, ahlaksal, politik yaptrmlar ngrr. Hkmet zerine isimli kitabnda, yanln ve dorunun ls, en byk sayda insann en byk mutluluudur.

Faydac Ahlak Teorisyenleri

~ J.S. Mill

Benthamn haz kavramn nitel ve nicel olmak zere ayrtrarak inceleyen J.S.Mill , faydac yaklam benimsemitir. Mille gre adalet bir duygudur ve z eitliktir. zgrlk zerine isimli almasnda Mill, rekabet zgrlnn yansra inan, birleme, ve beenme zgrlklerini de kapsamak zere laissez-faire bireyciliini savunur.

Mill, vicdan zgrlnde ve bireyin ne olursa olsun tm konulardaki inanlarn yaymlama hakkna izin verilmesinde srar eder.

Kozmopolitan & Komniteryen Teorisyenler

Normatif uluslararas teori byk lde Immanuel Kantn evrensel ahlak ve ebedi bar projelerine dayanmaktadr. Dolaysyla evrenselci ve teki bir syleme sahiptir.
(hsan Da, Normatif Yaklamlar, )

Bununla birlikte deerlerin evrensellii-yerellii tartmas normatif teori ierisinde kozmopolitan-komniteryan ayrmasnda kendini gsterir. Kantn dncelerini takip eden kozmopolitanlara gre, insana ilikin deerler evrenseldir, dolaysyla bu deerler tm insanlar ve toplumlar tarafndan paylalmaktadr. Friedrich Hegeli takip eden komniteryanlar ise deerlerin toplumdan topluma deitii dolaysyla greceli olduunu iddia ederler.(Molly Cochran, Normative Theory in, ) Bir baka ifadeyle kozmopolitanlarda insan, yalnzca insan oluundan kaynakl olarak bal bana bir deerdir. Dnya zerindeki tm insanlar, insan olmakla birbirlerine eit olduklarna gre deerler evrensel kabul edilmektedir. Komniteryanlarda ise insan, iinde yaad toplum, bu topluma ait gelenekler ve vatandalk bayla bal olduu devlet tarafndan kimliklendirilir ve bir birey haline gelir. Dolaysyla deerler toplumdan topluma, devletten devlete eitlilik arz eder. Kozmopolitan-komniteryan ayrm, insan haklarnda rlativizm-evrenselcilik tartmasna dnmektedir.

Kozmopolitan & Komniteryen Teorisyenler

Bu iki yaklam, eitli normatif konular deiik alardan ele alp yorumlarken devlet egemenlii, insan haklar, adalet dalm, insani mdahaleler ve evre sorunlarnn normatif snrlarn aklamaya almaktadrlar.

Kozmopolitan & Komniteryen Teorisyenler

Komniteryen yaklama gre devlet egemenliinin kayna bireylerin devleti oluturan halkn birer yesi olmalar olgusudur. Egemenlik hakknn kaytsz artsz devletin kendisine ait olduunu ileri srerler. Uluslar aras politikada mdahale etmeme kuraln benimseyerek uluslar aras toplumda dzenin neminin altn izer.

Adalet dalm hususunda dnceleri; sosyal kurumlarn bireylerin varolularnn temeli olduu, bu yzden de dierlerinden beklenen adaletin ancak belirli bir toplum iinde geerli olduu, bu iddia ve beklentilerin evrenselletirilemeyeceidir. (Hoffman, normative internaional Theory)
evre: evrensel zm nerilerinin mmkn olmadn ileri srerler. Her evre sorunun farkl bir zm gerekli kld ve devletlerin ulusal ekonomik karlarn kollamak temelinde kendi lkelerinin doal evresini korumaya ncelik verecekleri tezini ileri srerler.

Kozmopolitan & Komniteryen Teorisyenler

Kozmopolitan yaklam ise, bu gr tamamiyle reddederek everensel bir tasar ileri srer. Buna binayen, evrensel insan haklar, devletin egemenlii nosyonunu fazlasyla amaktadr.
Bir devletin i ilerine mdahalenin belirli baz koullar altnda mazur grlebileceini savunurlar. Bu koullarn banda, lkedeki insan haklarnn, sosyal adaletin korunmasnn geldiini ne srerler. Dnya apnda adaletin salanmas iin sosyal kurumlarn araclnn gerekliliini savunur. Kozmopolitan yaklamn evre sorunlarna bak: Yine evrensel boyuttadr. Evrensel mterek sorumluluk kavramndan yola karlar.

Kozmopolitan & Komniteryen Teorisyenler

~ Kantn Bar Anlay

Immanuel Kantn grleri sava sorununa ve normatif teoriye nemli bir katk oluturmutur. Kanta gre, tarih, kendisi ahlaki olmasa bile, ahlaki bir sona doru ilerlemektedir.(Faruk Yalva, Sava ve Bar, (der. Atila Eralp), Devlet ve tesi:
Uluslararas likilerde Temel Kavramlar, (iinde) 2006, )

Bu ahlaki son ebedi bartr (perpetual peace). Kanta gre savalar yeryznden bir anda ortadan kaldrlamaz. Bu, devletlerin sorunlarn barl yollardan zmeyi adet edinecei ve devletler st kurumlarn ve evrensel bir hukukun oluumunu gerektirir. Kantn ebedi bar projesinin de paras olan savaa ilikin yaklam ana noktadan oluur:

1. leriye ynelik gizli bir sava rezervasyonu tayan bar anlamas geerli saylamaz. 2. Hibir sava koulu bar zamannda karlkl gveni kurmay imkansz klacak eylemleri hakllatramaz. 3. Devletler dier devletlerin ynetim yapsna ve srecine zorlayc mdahalede bulunamazlar.( Kants Political Writings, (der. H. Reiss),
Cambridge University Press, Cambridge 1977, s.93-96dan aktaran hsan Da, Normatif Yaklamlar, s )

Bunlarn da tesinde Kant, insann bir ara deil, ama olduu dncesiyle de normatif dnceye nemli bir katk salar. Kanta gre insanlarn ayr amalar da olsa, ahlaki varlklar olarak hepsinin sayg duymak zorunda olduu ortak usu amalar vardr. nsann usu amalarndan en nemlisi insanlarn sosyal ve siyasal yaamlarn evrensel adalet ve bar gerekletirebilecekleri ekilde dzenlemek ykmlldr. (Yalva, Faruk. Sava ve Bar, (der. Atila Eralp), Devlet
ve tesi: Uluslararas likilerde Temel Kavramlar, (iinde) 2006)

Bu Kantn evrensel ahlak dncesine iaret eder ve normatif teorideki kozmopolitan dncenin de temelini oluturur.

Kozmopolitan & Komniteryen Teorisyenler

~ Kantn Bar Anlay

Kantn normatif teoriye bir baka katks, serbest ticaretin yaygnlamasnn uluslararas bara da katk salayaca grdr. Bu gr, Cobden, Bright, Mill, Smith gibi 19. yzyl dnrlerince de paylalmtr. Liberaller, serbest ticaret piyasasnn gizli el aracl ile nihai olarak bar ve siyasal uyumu da salayacana inanmlardr. Nasl ki kiiler kendi bencil karlarna ramen grnmez bir el btn toplumun yararna olan bir tam rekabet sistemi oluturuyorsa, ayn grnmez el sonsuz bar da salayacaktr. (Robert O. Keohane, Joseph S. Nye, Power and
Interdependence: World Politics in Transition, Little Brown, Boston 1977)

Kant buradan hareketle demokratik devletlerin birbirleriyle savamayacaklar tezini de ne srmtr. Bu tezin temel varsaym, demokratik devletlerin totaliter devletlerden daha bar olacadr. Kantn yukarda ifade edilen tm dnceleri normatif teoriye nemli bir katk alan oluturmu olmakla birlikte, birok dnr tarafndan da eletirilmitir. Bu eletirileri ksaca zetlemek gerekirse, Kantn evrensel ahlak varsaym, ahlakn toplumdan topluma deiiklik gsterdii ve birok farkl ahlak sisteminin bulunduu gr en temel eletirilerden birini oluturur. Kantn kapitalizmin ya da serbest ticaretin bar getirecei tezi de, zellikle Marxn ban ektii sosyalist dnrler tarafndan nemli eletirilere uramtr. Yine demokrasilerin daha barl olduklar tezi de, demokrasilerin demokratik olmayan devletlere kar daha mdahaleci bir tavr taknmas rnekleriyle eletirilmektedir. Gnmzde yaanan, ABDnin ban ektii Afganistan ve Irak igalleri de buna iyi bir rnek oluturabilir.

Kozmopolitan & Komniteryen Teorisyenler

~Hugo Grotius

Thomas Hobbes'dan daha iyimser, halefi Immanuel Kant'dan daha ktmser bir dnya grne sahiptir. ona gre dnya lkelerinin birlikler kuraca ve ibirlii iinde olaca bir sistem mmkndr. nsanlar arasnda varolan din, rk, mezhep vb. btn farkllklara ramen baz evrensel kanunlara ulaabileceimizi ileri srmtr. Uluslararas hukukun babas olarak kabul edilen Hollandal Hugo Grotius, hakl savan ateli savuncular arasnda yer almtr. Kendisinden nceki dnrlerden uluslararas hukukun temelini dine deil, akla dayandrmas ile ayrlan Grotius, insanln Tanrnn kendisine bahettii zgr irade yardmyla evrensel ilkeler oluturabileceini ve buna gre hareket edebileceini iddia etmitir. Grotiusun Sava ve Bar Hukuku adl eserinde yer verdii u ifadeler arpcdr: Bask aikar olduu zaman, toplumun haklar gz ard edilemez: rnein eer Busiris, Falaris veya Trakyal Diyomed, tebaalarn hibir adil insann kabul edemeyecei bir zulme tabi tutarlarsa... Nitekim Konstantin Liciniusa kar, Roma imparatorlar da Perslere kar Hristiyanlara dinlerinden dolay zulmettikleri iin byle silaha sarlm veya tehditte bulunmulardr. Kuvvet kullanmna, bir iktidarn adil olmayan davranlarn cezalandrmak veya dier halklarn haklarn korumak amacyla bavurulabileceini kabul eden Grotius, ancak bu kuvvet kullanmnn mutlaka snrl olarak ve halkna kar su ileyen iktidarn bunu dzeltmesine frsat verecek ekilde gerekletirilmesi gerektiini ifade etmitir. Bu noktada gnmz insancl mdahale anlayndan ayrlan Grotius, iktidar deiimi yerine barn yeniden tesisi amacn ne kartarak ulusal egemenlie zel bir nem atfetmitir

Kozmopolitan & Komniteryen Teorisyenler

~ngiliz Okulu

ngiliz Oklunun kinci neslini temsil eden normatif kanadn temel sorunsal dzen-adalet ikilemine bir zm bulmak erevesinde ekillenmitir. Bu grubu iki alt gruba ayrmak mmkndr;

Dayanmaclar ve oulcular.

Dayanmaclar arasnda Vincent, Dunne ve Wheeler saylabilirken, oulcular Jackson ve Mayall olarak ne kmaktadr. Dayanmac-oulcu tartmasnn z uluslararas toplumun doas ve potansiyeli zerinedir. Bu tartma temel soru evresinde dnmektedir; Birincisi, uluslararas toplumun u an ne derece dayanmac olduu sorusudur. kincisi, uluslararas toplumun dayanmaclk potansiyelinin ne olduu sorusudur. ncs ise, dayanmac m yoksa oulcu bir uluslararas toplumun mu normatif olarak tercih edilmesi gerektii sorusudur. Dayanmaclar ve oulcular bu sorulara farkl cevaplar vermekte ve devletlerin haklar (egemenlik ve mdahaleden muaf olma) ile bireylerin haklarnn (insan haklar) att noktada yaplmas gerekenler hakknda farkl gr bildirmektedirler.

Kozmopolitan & Komniteryen Teorisyenler

~ngiliz Okulu

zellikle ortak kurallar, deerler ve kurumlarn u an iin ne kadar yerlemi olduu ve bu kurallar-deerler- kurumlar btnnn daha ne kadar uluslararas topluma nfuz edebilecei zerinde younlamaktadr.(Barry Buzan, From International to World Society?: English School Th eory and the Social Structure ofGlobalization, Cambridge, Cambridge University pres, 2004) Bu tartmann O yaznndaki pratik yansmas uluslararas hukukun, doal hukuk mu yoksa pozitif hukuk mu olduu ya da olmas gerektiinden hareketle insan haklar ve insani mdahale kavramlar erevesinde verilen eserler olmutur .(Andrew
Linklater ve Hidemi Suganami, Th e English School of International RelationsA Contemporary Reassessment, Cambridge, Cambridge University Press, 2006; Linklater, English School.)

oulcular genelde devlet merkezli ve dolaysyla devletlerin yapt pozitif hukuka dayal bir uluslararas hukuk varsaymndan hareket ederler. Devlet temelli kavramlatrma yaptklar iin de egemenlik, uluslararas alanda, hukuki ve politik ncelik tar .(Andrew Linklater ve Hidemi Suganami, Th e English
School of International Relations A Contemporary Reassessment, Cambridge, Cambridge University Press, 2006; Linklater, English School.)

Dier bir deyile oulcular iin devlet egemenlii ve onun mdahaleden korunmas nceliklidir. Dolaysyla insani mdahaleyi uluslararas toplumun temellerine, yani egemenlik ve mdahale etmeme prensiplerine aykr grrler. Barry Buzann da ne srd gibi bu argmann alt-metni dzenin ve farkllklarn korunmasnn adaletin yerine getirilmesinden nemli olduu savdr .(Andrew
Linklater ve Hidemi Suganami, Th e English School of International Relations A Contemporary Reassessment, Cambridge, Cambridge University Press, 2006; Linklater, EnglishSchool.) oulcular iin uluslararas toplumun bugnk ve gelecekteki

kapsam olduka snrldr.

Kozmopolitan & Komniteryen Teorisyenler

~ngiliz Okulu

Dayanmaclarn byk bir ounluu kozmopolitan kayglar tamakta ve bunun sonucu olarak devletlerin deil bireylerin haklarnn uluslararas alanda korunmas zerine younlamaktadrlar. Bireyi uluslararas hukukun bir znesi olarak gren dayanmaclar, pozitif hukuktan daha ziyade Grotius gibi doal hukuka dayanmaktadrlar. Dayanmaclarn yazlarnda insan haklar devletlerin egemenlik haklarnn nne gemekte ve dayanmaclar evrensel insan haklarna dayanan, ortak deerlerin yaygn olarak paylald ve dolaysyla daha mdahaleci bir uluslararas toplumun nasl ortaya kabilecei zerine eilmektedirler

Dayanmaclar iin mhim olan daha adil bir dnyaya uluslararas dzeni fazlaca bozmadan ulaabilmek ve bu srete bireylerin haklarn devletlerin haklarndan, zellikle mdahaleden muaf olma ve egemenlik haklarndan, stte tutmaktadr.

Kozmopolitan & Komniteryen Teorisyenler

~ngiliz Okulu

oulcularn dayanmaclara kar k, sadece uluslararas toplumda eitliliin korunmasnn normatif olarak nemli olmas deil, ayn zamanda insani mdahale ad altnda devletlerin egemenliklerine karlmasnn byk gler arasndaki dzeni bozabilecei endiesini tamalar sebebiyledir. Jackson bu konuda Rusyann 1999da NATOnun Kosovaya mdahalesine verdii tepkiyi rnek gsterir. Jacksonn buradaki temel argman insan haklarnn en ok savalar srasnda ihlal edildii ve dolaysyla insan haklarn korumak isteyenlerin ncelikle devletleraras savalar engellemeye almalar gerektiidir. nsani mdahale, uluslararas toplumun zerine kurulduu temelleri (mdahale etmeme ve egemenlik hakk) tehdit ettii ve sava olasln arttrd iin kanlmas gereken bir durumdur.

Rawln Adalet Teorisi

Uluslar aras Adalet blmnde konuya ayrntsyla deinilmitir.

Gnmzdeki Teorisyenler

Richard Falk, Post-Vestfalyen Dnem olarak niteledii 1990 sonras uluslar aras ortamn ve sistemini farkl alarda irdeleyerek, 1648de kurulan ve Souk Savan sona ermesine kadar varln koruyan Vestfalya sisteminin egemen aktrleri ulus-devlet yaplarna ciddi eletiriler getirmektedir.( Richard Falk, Dnya Dzeni Nereye: Amerikan Emperyal
Jeopolitikas, (ev.) Neenur Domani, Nusret Arhan, Metis Yaynlar, stanbul, 2005,)

Analiz birimi olarak birey ve sistemi ele alan Falk, 21. yzyl uluslar aras sisteminin temel olgusu olan kresellemeyi etik norm ve deerler erevesinde yeniden yaplandrmaya almaktadr.( Richard Falk,
Kreselleme ve Din, (ev.) Hasan Tuncay Baolu, Kre Yaynlar, stanbul, 2003.)

Bu balamda ynetim kavramna ite (karlkllk) bir nitelik kazandrarak ynetiim zerinde durmaktadr.

Normatif Uluslararas Teorinin lgi Alanlar

Daha evvel de belirttiimiz gibi Normatif teorinin ilgi alan; insandan topluma, devletten uluslararas sisteme, tm iliki biimlerinin ahlaki yapsn gndeme tamaktadr. Fakat uluslararas normatif teorinin ncelikle gndeme getirdii temel baz sorunlar bulunmaktadr. hsan Dann ifadesiyle baz sorunlar acil normatif aklamalar beklemektedir. Bunlarn banda;

Sava, Silahlanma, Nkleer silahlar, Uluslararas eitsizlikler, Uluslararas adalet, nsan haklar, Uluslararas evre sorunlar v.s. gibi temel sorunlar gelmektedir.

Sava

Sava insanln gemiten gnmze kar karya olduu en nemli sorundur. Bu konuda gemiten gnmze hemen hemen her dnrn syledii bir eyler bulunmaktadr. Normatif uluslararas ilikiler teorisinde de olduka gelimi bir alan, savan ahlakilii (jus ad bellum) ve verilen bir savataki ahlaki snrlamalar (jus in bello) zerine dncelerdir. Bilim insanlar bu konu hakknda ok defa kafa yormular, St. Agustine gibi dnrlerden balamak zere eitli dnrlerin yazlarnn gelitirilmesi yoluyla Bat dnce gelenei ierisinde bir hakl sava doktrini ina etmilerdir.

Sava

Savataki ykm ve lm en aza indirilmeli ve sava meru askeri yntemlerle kazanlmaldr. Ykm, lmler ve sivil kayplar dnlmeli, orantsz g kullanlmamal ve meru amaca ynelik olarak olabildiince ahlaki bir sava verilmelidir.(Paul R. Viotti, Mark V. Kauppi, International Relations Theory ) 19. yzyln sonlar ve 20. yzyln balarnda Lahey Szlemeleriyle balayan, 1928 Briand-Kellog Paktyla ve daha sonra da Cenevre Szlemeleriyle devam eden szleme ve anlamalar byk lde bu hakl sava doktrinlerinden temel almlardr.(ARI, Tayyar, Uluslararas likiler Teorileri, Alfa
Yaynlar, istanbul, 2004)

Normatif teori asndan deerlendirildiinde, hakl sava doktrini bir taraftan savalar daha az acmasz bir ekle sokmaya ve snrlandrmaya alrken, dier taraftan ise sava meru hale getirerek, savan hukuksal erevesini belirler.

Uluslararas Adalet

Uluslararas adalet, hukuksal olarak egemen eit statde tannan devletlerin ekonomik ve siyasal olarak da eitlii arzu etmeleriyle uluslararas ilikilerde bir tartma konusu haline gelmitir. zellikle Souk Sava sonrasnda serbest piyasann nndeki engellerin kalkmas ve buna bal olarak kapitalizmin yaratt uluslararas adaletsizliklerin daha fazla tartlr hale gelmesi uluslararas adalet taleplerini de arttrmtr. Ayrca yine Souk Sava sonrasnda ortaya atlan Yeni Dnya Dzeni sylemi ve bu sylemin iinde barndrd demokrasi ve insan haklar gibi normatif unsurlar da uluslararas adalet beklentilerini arttran dier unsurlar olmulardr. Uluslararas normatif teori ierisinde kabul edilen eitli dnrler uluslararas adaletin salanmas gibi normatif bir amaca ulalmas yolunda dikkate deer almalar ortaya koymulardr. Burada bu dnrler ierisinden en ok ses getiren John Rawls, Charles Beitz ve Thomas Poggeun dncelerine yer verilecektir

Uluslararas Adalet

John Rawls, Bir Adalet Teorisi (A Theory of Justice) adl eserinde herkesin zerinde anlaabilecei adalet ilkelerini kapsayan bir adalet teorisi gelitirme abasna girimitir. Rawlsa gre adaletin temel ilkelerinin belirlenebilmesi iin toplumun temel yaps ve bu yapy meydana getiren sosyal ve siyasal kurumlar adaletin balca konusu olmaldr. nk, toplum Rawlsa gre, karlkl fayda iin ibirlii giriimi olup adaletin rol toplumsal ibirliinin getirdii fayda ve sorumluluklarn dalm ile ilgilidir. Bu adan bakldnda Rawlsn teorisi dalm adaleti teorisi (theory of distributive justice) olarak da adlandrlabilir.(Molly Cochran, Normative
Theory in,)

Uluslararas Adalet

Rawlsa gre bireyler ilk durumdan hareket ederek, nihayetinde hakkaniyete uygun olan adalet ilkeleri zerinde anlamaya varacaklardr. Rawls ortaya kan adalet anlaynn iki ilkesini yle belirler:

1. Her kii, herkes iin zgrln benzer bir sistemiyle uyumlu olan zgrlklerin en geni toplam sistemine ulamada eit bir hakka sahiptir. (Maksimum Eit zgrlkler Prensibi = Maximum Equal Liberties Principle) 2. Sosyal ve ekonomik eitsizlikler aadaki iki ilkeye gre dzenlenmelidir:

-dil tasarruflar prensibine uygun biimde en az avantajlnn en yksek fayday salamas -dil frsat eitlii koullar altnda ilerin ve pozisyonlarn herkese ak olmas

Uluslararas Adalet

Rawls belirledii ilkelerin evrensel olduklarn ve her toplumda uygulanabileceklerini ifade eder. Fakat Rawls bunlarn uluslararas adalete uygulanabileceklerini dnmez. nk Rawlsn adalet anlay, daha nce de belirtildii gibi toplum yapsndan yola kar ve bu toplum da karlkl fayda zerine ekillenmitir. Rawls kresel bir toplumun varln reddeder. Ona gre devletlerin kendi kendine yeterlilii (selfsufficient) ierisinde ortak bir projeleri yoktur. Rawlsa gre uluslararas adalet anlay ancak hak ve zgrlklerin datmyla ilgili olabilir. (Molly
Cochran, Normative Theory in, )

Rawls toplum iin kurgulad ilk durum varsaymn uluslararas alanda da kurgular. Fakat Rawlsa gre toplumsal ilk durum varsaymnda bireylerin karlkl faydas sz konusudur. Uluslararas alanda ise, mevcut uluslararas normlarn (uluslarn egemen eitlii, kendi kaderini tayin, karmama hakk v.s.) getirecei fayda alamaz.(Molly Cochran, Normative Theory in, ) Dolaysyla Rawlsn dalm adaleti teorisi uluslararas dalm adaleti teorisine dnemez.

Uluslararas Adalet

Charles Beitz ise Rawlsn toplumsal adalet iin belirledii ilkelerin uluslararas alana uygulanabileceini dnr. Beitze gre Rawls, ilkelerini uluslararas alana uygularken birtakm hatalar yapm ve bu hatalar sebebiyle teori tamamlanamamtr. Bu hatalardan biri toplumlarn kendi kendine yeterlii varsaym dieri ise, uluslararas bir toplumun var olmad grdr. Beitze gre toplumlar birbirlerine karlkl bamllk ile baldrlar.(Charles R. Beitz, Justice
and International Relations, Philosophy and Public Affairs, Vol:4, No:4, 1975, )

Bu ekliyle dnya, bir btn olarak sosyal ibirlii emas betimlemesine uygun hale gelmitir. Uluslararas alan giderek daha fazla ulusal toplumsal modele benzediinden, ulusal dzeydekine benzer adalet ilkelerinin gelitirilmesi mmkndr. (hsan Da, Normatif Yaklamlar, )

Uluslararas Adalet

Thomas Pogge, dnya politikasnn temel probleminin devlet adamlarnn ve vatandalarn ahlaki tercihlerindeki eksiklik olduunu ne srer. Ona gre temel problem bir dnya devletinin var olmamas deildir. nk bir dnya devleti olmasa da, dzenleyici role sahip hkmetler aras anlamalar ve uluslararas kurulular bulunmaktadr.

Uluslararas Adalet

Yukarda dnceleri aktarlan dnr, Rawlsn Bir Adalet Teorisi almasyla gndeme gelen bir uluslararas adalet anlaynn olumasnda birbirlerini tamamlayan varsaymlar ileri srmlerdir. Fakat bu noktada bu dnrlere nemli eletirilerin de getirildii belirtilmelidir. Balca eletiriler, Rawlsn eit, zgr ve rasyonel birey anlay ve ilk durum ve bilgisizlik perdesi gibi varsaymsal durumlaryla ilgilidir.

Uluslararas Adalet

Charles Beitz, Adalet ve Uluslararas likiler (Justice and International Relations) isimli makalesine yle balar: Zengin lkelerin vatandalarnn kendi zenginliklerini adalet gerei fakir halklarla paylama gibi ykmllkleri var mdr? (Charles Beitz, Justice and, ) Beitze gre ksaca bu durum insanlarn evrensel ahlaki balarnn bir gereidir. Thomas Pogge da, ayn ahlaki ilkelerden hareket eder ve Kresel Yoksulluk ve nsan Haklar isimli yaptnn giri ksmnda istatistiki verilere dayanarak basit bir neri getirir: Yksek gelir ekonomilerinden 903 milyon insan toplam dnya gelirinin %79,7sini elinde bulundururken, kresel yoksullar grubunu oluturan iki milyar sekiz yz milyon insan bunun ancak %1,2sine eriebilmektedir. Toplam kresel gelirin yalnzca %1inin,birinci gruptan ikinci gruba kaydrlmas, dnya genelinde yaanan ar lekli yoksulluun ortadan kaldrlmas iin yeterli olacaktr.(Thomas Pogge, Kresel Yoksulluk ve nsan Haklar:Kozmopolit
Sorumluluklar ve Reformlar, (ev.Gne Kmrcler), 1. Basm, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2006, )

Uluslararas Adalet

Yukarda zetlenen fikirlerden hareketle birtakm somut sorulara ynelmek gerekirse, uluslararas adalet konusundaki bu farkl anlaylar nasl uzlatrlacaktr? Uluslararas gelirin, kaynaklarn adaletli yeniden dalm pratik olarak mmkn mdr? Eer mmknse bu nasl yaplabilecektir? Bir uluslararas kurulu vastasyla m yoksa uluslar-st bir kurumun ya da devletin varlyla m? Datm kime yaplacaktr bireylere mi, yoksa devletlere mi? Eer dalm mmkn deilse, uluslararas alanda mevcut olan derin eitsizliklere nasl adil bir zm getirilebilir? IMF ve Dnya Bankas gibi kurulularn verdikleri krediler ve devletlerin birbirlerine yaptklar d yardmlar dengenin salamasna katk salamakta mdr? Yoksa bunlar siyasi ve ekonomik birtakm uzun vadeli karlarn aralar olarak eitsizliklerin derinliini arttran unsurlar mdr? Adalet, zgrlk, eitlik gibi deerler evrensel mi yoksa yerel midir? Eer yerelse, bu deerlerin atmas nasl nlenecektir? Evrenselse bunlar nasl uluslararas alana uygulanabilecektir?

nsan Haklar

nsan haklar kavramnn tarihsel ve felsefi kkleri olduka gemie gtrlebilmekle beraber uluslararas ilikiler asndan nem kazanmas II. Dnya Savandan sonraki dneme rastlar. II. Dnya Sava, mttefikler tarafndan demokrasi ve insan haklar kavramlarn temelden reddeden sac totaliter rejimlere kar giriilmi bir hrriyet sava(Mnci Kapani, Kamu Hrriyetleri, 7. Basm, Yetkin Yaynlar, Ankara 1993, ) olarak tanmlanm ve dolaysyla mttefik devletlerin bu unsurlara verdikleri nem vurgulanmtr.
II. Dnya Savan takiben ortaya kan gelimeler, uluslararas normatif bir dzenin olumaya balad fikrini dourmaktadr. Souk Savan bitiminden itibaren de bu srecin hz kazand vurgulanmaktadr. Bugn insan haklar kavramnn devletlerin bir i meselesi olmaktan kt ve uluslararas alanda tartlan ve deerlendirilen bir konuma kavutuu sylenebilir. Fakat bu uluslararas anlayn olumas geleneksel devlet sisteminin egemenlik anlaynn tartlmasna ve dolaysyla iki anlay arasnda bir gerginliin meydana gelmesine neden olmutur.
(hsan D. Da, nsan Haklar, Kresel Siyaset ve Trkiye, 1. Basm, Boyut Yaynlar, stanbul 2000)

nsan Haklar

Geleneksel egemenlik anlay bugn uluslararas insan haklar anlaynn tehdidiyle kar karyadr. Uluslararas insan haklarnn dayand kozmopolit gr, bireyi uluslararas politikann temeli olarak almakta ve kresel bir toplum anlayn dile getirmektedir. Kozmopolitan yaklamda, ada ekonomik, sosyal ve politik yaplarn birbirlerine baml nitelikleri, insani varolu ve adaletin ancak kresel bir toplum perspektifiyle gerekleebilecei dncesinin temeli yaplmaktadr. Beitze gre gnmzde, insan haklar iin uluslararas mdahalelerin eitli biimleri kabul edilebilir hale gelmitir. Ekonomik ve diplomatik yaptrmlardan askeri mdahaleye kadar eitli d politik aralarla insan haklar ihlallerine konu olan bir devletin i ilerine karlmas olasdr.(Fukuyama, Francis. nsan tesi Geleceimiz: Biyoteknoloji Devriminin Sonular, (ev. idem Aksoy Fromm),
ODT Yaynlar, Ankara 2003.)

Herhangi bir mdahalenin meruiyeti, insan haklarnn artk devletlerin birer i sorunu olmad, uluslararas bir sorun olarak tm toplumlar zerinde etkiye sahip olduu dncesinden kaynaklanmaktadr. Bu dnce hem uluslararas sistemin normatif bir ierie doru evrimlemesinden hem de benzer hassasiyetleri olan uluslararas bir kamuoyunun olumaya balamasyla desteklenir.

nsan Haklar

Beitz de yine benzer bir ekilde, devletin kurumlar uygun adalet prensiplerine gre adil deilse ve mdahale lkede adil prensiplerin olumasna hizmet edecekse meru olabileceini belirtmektedir. Buna karn, ihlallere konu olan devlet, meselenin bir i mesele olduunu ve karmama ilkesi gerei yaplabilecek herhangi bir mdahalenin meru olmayacan savunabilir.

nsan Haklar

nsan haklarnn uluslararaslamas srecinin yaratt bir baka tartma da, yukardaki grlerle balantl olarak, insan haklarnn ulusal karlarn gerekletirilmesinde bir d politika arac olarak kullanlmasdr. nsan haklar uluslararas bir boyut kazanarak, devletlerin i ilerine mdahale olana yaratan bir ileve sahip olmutur. Dolaysyla, bir devlet bir baka devlete mdahalesinde demokrasi, insan hak ve zgrlkleri gibi kavramlar mdahalesine uluslararas bir meruiyet kazandrmak iin kullanabilmektedir. Bu bak asna gre, insan haklar ve insani mdahale emperyalist yaylmann ahlaki bir mazeretini oluturmaktadr.(Shestack, Jerome J. nsan Haklarnn Felsefi Temelleri, Liberal Dnce: Haklar, zgrlk,
Piyasa, Say:43, 2006, )

Bu mazeret perdesinin ardnda yatan farkl ekonomik ve siyasi karlar bulunmaktadr. Dier taraftan, insan haklarnn devletlerin d politikalarnda bir ara olmas durumu, genel insan haklar pratiklerini iyiletirdii lde savunulabilecei gr de dile getirilebilir.

nsan Haklar

Bir devlet, herhangi baka bir amacn gerekletirmek iin ilgili lkedeki insan haklar ihlallerini mazeret olarak belirliyorsa, bu ayn zamanda o lkedeki insan haklar ihlallerinin nne geiyorsa, birey merkezli bak asndan savunulabilir olmaktadr. Fakat devletin insan haklar mazeretiyle ne srd d politik amacnn hangi arala ortaya konulduu da nem tar. rnein askeri aralar, ilgili lkede ok daha byk insan haklar ihlallerine sebebiyet verebilir. Ekonomik aralar da ilgili lkenin ekonomik koullarnn ktlemesine yol aarak, yine lke insanlar iin daha kt sonular dourabilir.

Normatif Teorinin Geliememesinin Nedenleri

Sosyal bilimlerde, teorilerin oluturulmasnda deer yarglarnn ve etiksel tercihlerin kullanlmas kart pek ok gr mevcuttur. Normatif teorinin, dier teoriler kadar rabet grmeyiinin nedenleri arasnda: teorinin tartmal isel zelliklerinden de kaynaklanr.

Pozitivist yaklamn sosyal bilimlerdeki genel geerlilii, Uluslar aras ilikiler alannda Realist teorinin hakimiyeti, Kltrel rlativizm Souk Savan getirdii koullarn tm,

Normatif teorinin Souk Sava sonrasna dek geliememesinin balca nedenleri saylabilir.

Normatif Teorinin Geliememesinin Nedenleri

1- Pozitivist yaklamn sosyal bilimlerdeki genel geerlilii

Uluslar aras ilikiler alannda, dier sosyal bilimlerde olduu gibi, pozitivist yaklamn temel alnmas uluslar aras politikadaki eitli sorun ve olaylarn etik yanlarnn kabuln imkansz klmtr. Ancak Neufelin de belirttii gibi toplumun incelenmesinde yorumsal yaklamlarn kullanlmasndaki art, pozitivizmin hegemonyasn sarsm ve insan bilincini indirgemeyen gcnn tmyle tannmas iin bir alan amtr. Uluslar aras likilerde pozitivist yaklam temel alan aratrmaclar, ncelikle bir aratrma konusu ve ilgilendikleri konuyu incelerken kullanmak zere bir teori semek durumundadrlar. Bu aamada , aratrmaclar konunu seiminde kiisel deer yarglarnn etkisi altnda kalabilir.er (Neufeld, Teh Restructibng of International Relations Theory) Bunu yan sra, seilen aratrma konusunun irdelenmesinde sosyal bilimcinin kullanaca teorinin zaten kendi iinde varsayd bir takm normatif tercihler mevcuttur. Bylece seilen teori, teorinin temel varsaymlar dahilinde aklanmaya allacak olan gereklikleri nceden belirleyecektir. Frostun da belirttii gibi uluslar aras ilikiler akademisyenleri, normatif tavrlar almak zorundadrlar (Mervyn Frost, The Role of Normative Theory in IR
Vol. 23 1994)

Normatif Teorinin Geliememesinin Nedenleri

2- Uluslar aras ilikiler alannda Realist teorinin hakimiyeti,

Devletin esas amac kendi ulusal karlarn korumak, maksimize etmek, bunu yaparken de rasyonel karar verme srecini kullanmasdr. Realistler iin d politikann tek geerli gerekesi ulusal karlarn gzetilmesidir. Realizm, Souk Sava politikalarnn aklclatrlmas iin nemli bir ara nitelii tam ve bu balamda Normatif teorinin gzard edilmesine sebep olmutur.

Normatif Teorinin Geliememesinin Nedenleri

3- Kltrel rlativizm

Rlativizm erevesinde inanlar, deer yarglar ve adetler evrensel olmayp, belirli bir kltre ya da sosyal-tarihsel koullara baldrlar. Deer yarglar, din kkenli ahlaki inan sistemleri ve dahi laik ahlaki inan sistemleri evrensel btnln nne geerek geerli bir saptama iin ltler btnnn nne geeler. Bu da kltrel rlativizmi normativizmin gelimesinde engel olarak ortaya kar.

Normatif Teorinin Geliememesinin Nedenleri

4-Souk Savan getirdii koullar

Son olarak Souk Sava sisteminin kendisi, Normatif teorinin uzun yllar boyunca yadsnmasnda byk rol oynamtr. Frostun deyiiyle, bir lm-kalm mcadelesi iinde dil bir dnya dzeninden bahsetmek ok da isabetli deildi. Souk Savan sona ermesi, uluslar aras politikann gndemini nemli bir ekilde deitirmitir. Souk Sava sonras bamszlklarn kazanan yeni devletler, yeni normatif sorunlar da beraberlerinde getirmitir. Bundan dolaydr ki demokrasi, insan haklar, evre sorunlar, sivil sava, aznlklar, toplu gler, mlteciler, insani mdahale gibi normatif cevaplar gerektiren sorunlarn uluslar aras politikadaki nemleri olduka artm; bu da normatif teorinin hatr saylr bir lde hzl bir gelime gstermesini mmkn klmtr.

Normativizme Eletiriler

Ancak normatif teoriler ve kuramclar, olmas gereken zerine fazlaca odaklanarak olan analiz edemedikleri ve bylelikle de uluslararas ilikiler gndemini kardklar gerekesiyle realist teorisyenler tarafndan eletirilmektedir. Realistlere gre,normatif dnrler bu ekilde davranarak uluslararas ilikilerin doasna ve kimliine aykr hareket etmektedir.

Normatif Teoriye Eletirel Katklar

zellikle 1980li ve 1990l yllardan beri normatif teoriye, sava sorununa ilikin en nemli katklar eletirel dnrler yapmaktadrlar. Eletirel dnrler, anari-dzen, vatanda-insan, i dzen-d dzen gibi sorunlar gndeme tamalaryla kendinden ncekilerden farkllamaktadrlar. zetle eletirel teorilerin sava sorununa getirdikleri en nemli katklar, dnya barnn salanmas gibi normatif bir amaca ulalabilmesi iin uluslararas sistemin, devletlerin, sosyo-ekonomik koullarn bizzat kendilerini sorun olarak belirleyip eletirel bir tavr almalar ve bunu dntrme yolunda normatif abalara girimeleridir. Bu dnceleri gnmzde hala sryor olan somut bir olaya ynelik sorulara dntrecek olursak; 2001 ylnda ABDnin Afganistan igaliyle balayan ve 2002de Irakn igaliyle devam eden savalar dizisi normatif olarak nasl aklanabilir? Dnemin ABD Bakan G. W. Bushun nleyici sava ya da terre kar sava gibi kavramlarla ifade edilen doktrini, igallerin uluslararas hukuka aykrln ortadan kaldrabilir mi? Irakn nkleer silahlara sahip olabilecei, ya da totaliter veya demokratik olmayan rejiminin yaratt tehdit v.s. gibi nedenler ABDnin savan bir hakl sava olarak merulatrabilir mi? Eer merulatrrsa, ABD bata olmak zere byk glerin nkleer silahlara sahip olma serbestlii nasl hakl gsterilebilir ? ABDnin giritii savalarda yaratt sivil lmler ve kltrel ve fiziksel tahribat sadece ulusal karn gerekletirilmesinin bir sonucu olarak nasl olaan karlanabilir? Bu gnmz uluslararas hukukuyla, savan ahlaki srdrlmesi (jus in bello) prensipleriyle nasl badaabilir? Kimi devletlerin kimi terrist gruplar terr listelerine dahil ederken kimilerini zgrlk savas olarak niteleyip, bu gruplarn self-determinasyon hakkn desteklemesi nasl aklanabilir? Normatif teori erevesinde deerlendirilebilecek bu sorularn says artrlabilir.

Kaynaka

Devlen, Balkan ve zdamar, zgr, Uluslararas likilerde ngiliz Okulu Kuram: Kkenleri, Kavramlar ve Tartmalar, Uluslar aras likiler, Cilt 7, Say 25 (Bahar 2010), EMEKLER Bilgehan, Uluslar aras likiler Disiplininde Epistemolojik Paradigma Tartmalar: Postpozitivist Kuramlar DEMRBA, ar Emin, Normatif Uluslararas likiler Teorileri Asndan nsan Haklar, Yksek Lisans Tezi, 2010 BAKAN, Zerrin Aye, Uluslar aras likilerde Normatif Teorinin Yeri ve Kapsam, Avrasya Dosyas stihbarat zel Says,Yaz 2002,Cilt 8, Say: 2 DAI, hsan, Normatif Yaklamlar: Adalet, Eitlik ve nsan Haklar, iinde: Devlet, Sistem ve Kimlik, (Der.) DAI, hsan D., ERALP, Atila, letiim Yaynlar, stanbul, 2007 ARI, Tayyar, Uluslararas likiler Teorileri, Alfa Yaynlar, stanbul, 2004 SNMEZOGLU, Faruk, Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, Filiz Kitabevi, stanbul, 1995 EVANS, Graham, NEWNHAM, Jeffrey (Ed.), Uluslararas likiler Szl, ev: UTKU, Ahsen, Gkkubbe Yaynlar, stanbul, 2007 JACKSON, Robert, SRENSEN, Georg, Introduction to International Relations, Oxford, University Press, New York, 1999

Cevizci, Ahmet, Felsefe Tarihi, Say Yaynlar, stanbul, 2011