BLM 1 AIR DATA SYSTEM (HAVA VER SSTEM)

ADS (Air Data System; Hava Veri Sistemi), helikopter, uak gibi atmosferin deiik yksekliklerine ulaabilen hava aralarnda konum bulmaya yarayan seyrsefer sistemidir. Konum bulma yntemi DR (Dead-Reckoning) prensibine dayanr. Bu yntemde hava aracnn ilk konumu kesin olarak bilinmektedir. Uu halindeki konumlar anlk hava basnlarnn llmesi ile elde edilir. Hava basnlar llerek, hava aracnn yere gre hz ve rzgr hz hesaplanmaktadr. Basn lm pitot-tube denen, kabuk yzeyine yerletirilmi bir sensrle yaplmaktadr. Pitot-tube dan elde edilen analog veriler ADC (Air Data Computer)'da dijitale dntrlr ve formllerle hava hz, ve yer hz hesaplanp hava aracnn CDU (Control Display Unit)'ine iletilerek pilotun kullanmna sunulur [1]. 1.1. PTOT STATK SSTEM Pitot statik sistemleri ve tpleri, uan kendisine bal olarak alan alet ve cihazlara statik hava basncn salayarak, uan ykseklik, mach says ve dey hz gibi verilerini tespit etmekte kullanlr. Pitot-Statik aletler (Srat saati, altimetre ve varyometre), srat ve irtifay lmek iin hava basncndaki deiiklikleri kullanr. Pitot basnc (dinamik basn olarak da adlandrlr) sadece srat saatine irtibatl iken statik basn her alete de irtibatldr. ekil 1.1 de basit bir pitot statik sistemi grlmektedir.

ekil 1.1 Basit bir pitot statik sistemi Sistem, burun st tarafna yerletirilmi 3 tane Pitot tp ve vertical stabilizer zerindeki 1 tane pitot tp, 10 tane statik port, 2 tane statik selektr valfndan meydana gelmitir. Pitot tpleri ve statik portlar her uaa gre deiir. Yolcu uaklarnda adet olarak daha ok, sava uaklarnda tek olarak bulunur. Yolcu uaklarnda kaptan veya first officer olarak sal sollu olarak bulunur. Bunlar, uaklarn tasarmlarna gre en az hava karklnn olduu bir blgede uu ynnde yani burun ksmna doru bakar. Genelde uaklarn hcum kenarlarnda dikey stabilizenin yannda kanatlarn nnde olabilir. Hava olaylarndan, nemden, yamurdan ya da sudan korunmalar iin de drain hatlar vardr. Tpalar alarak drain ilemi yaplr. Buzlanmaya kar nlem olarak da stc devreleri vardr ve stlrlar. Uaklar indikten sonra kontrolleri yaplrken dikkat edilmelidir. alma sistemleri basit olarak yle gerekleir: Uak hareket halinde iken pitot tpne giren hava akm, burada bir basn oluturur. Tpten alnan basn ile uak gvdesinin yan yzeylerinde bulunan statik basn portlarndan giren hava hesap ederek sistemlerin almas iin gerekli kayna salar. Cihazlara doru ve salam bilgilerin salanabilmesi iin, statik portlarn deliklerinin daima ak ve temiz olmas gerekir. Aksi takdirde hatal basn bilgisi geleceinden uan seyrine etki edecek, pilotlar

yanltacaktr. nk gelen bilgiler nda hareket edileceinden, istenmeyen sonular aa kacaktr. Bu yzden nemle dikkat edilmesi gereken nokta; zellikle bakm srasnda, statik port deliklerinin zerlerinin bant ya da yapkan tr ya da benzeri malzeme ile kapatlmas ok sakncaldr. Bakm k sklen yapkan tr kapatclar geride delikler zerinde yapkan maddeleri brakt iin, havada uuan toz, toprak ya da benzerleri portlarn zerine yapacandan delikleri tkayp zamanla oluan hava basn deerini daha az gstermeye balayacak, bu da kokpitte, rnein, sratin daha az olduunu gsterecek, mach saysn gibi parametreleri etkileyecektir [2], Pitot tplerini ve statik portlar buzlanmaya kar koruyan stclarn kontrolleri overhead (ba st ) panelde yer alr.

ekil 1.2 Istc kontrol paneli Pitot statik sistemi pitot tp, statik basn delikleri ( static ports veya static vent holes ), hava hz gstergesi, altimetre (ykseklik gstergesi) ve Varyometre denen dikey hz gstergesinden oluur. ekil 1.3 te pitot statik sisteminin bileenleri grlmektedir.

ekil 1.3 Pitot statik sisteminin bileenleri 1.1.1. PTOT TP Pitot tp, gaz ve sv gibi akkanlarn akma hzlarn len bir aygttr. Aygta bu ad, 1732'de su akn len aygtlar konusunda aratrma yapan Henry Pitotun ansna verilmitir. lke olarak, ak bir tp bir akkan iine yerletirilirse, akkann hz arttka, tp iinde bir basn ykselmesi oluur. Dolaysyla, tpn teki ucuna taklacak bir basnler, akkann hzn gsterebilir [3]. Tpn akkana ak olan blmde akkan hzn saptayabilmek iin, evredeki statik basn ile toplam basn arasndaki fark llmelidir. Bu fark, statik azlarla alglanr. Yaln sistemlerde az delikleri, d tpn yan kenarlar stne alr. Ama byk sistemlerde, szgelimi uaklarda, hava ak karmak olduundan, statik azlar ok deiik konumlara yerletirilir ve lme srasnda bunlarn basn ortalamas alnr [3]. Toplam basn, dorudan doruya akkann younluuna baldr. Younluk da, gene dorudan, mutlak scaklkla, ilgilidir (mutlak sfr noktas 273 Kelvin'dir). Hz lmnde (hava iinde) scaklk deiikliklerinin neden olduu yanlg miktar, her santigrat derecesi iin % 0,2 dzeyindedir. Uaklardaki hz lme sistemlerinde, yanlg nem tamad iin, genellikle scaklk dzeltmesi kullanlmaz. Akkan hareketinin dzgn olduu bir ortamda (trblansn olmad bir ortamda), L biimli pitot tp yeterli olur. Akkann akma dorultusunda 10' lik bir sapma

olursa, lmelerde nemli yanlglar ortaya kar. Giri delii uygun biimde dzenlenirse, 60 kadar olan sapmalar bile sorun yaratmaz. Genel amal bir pitot tpnn ap 8 mm, yzeyi de ok dzgndr. Ucuna, akkan en az bozacak biim verilir. zel amalar iin, daha byk ya da daha kk boyutlarda pitot tpleri yaplabilir. Bunlarn iine genellikle, scaklk alglayan eler yerletirilir. Ses st koullar iinse, btnyle zel dzenlemeler gerekir. ok sayda tpten oluan pitot gruplar, akkandaki trblans ya da akkann geli asn lebilecek biimde dzenlenir. Buzlanma sz konusu olursa, elektrik stclar eklenir [3]. Ana tp genellikle, ya paslanmaz elikten ya da demir olmayan bir metalden yaplr. evre eler plastikten ya da lifli malzemelerdendir. Herhangi bir zedelenme olasl varsa, tp, koruyucu klf iine alnr. Ama klfn, ak engellemeyecek biimde olmas gerekir. Ayrca, zamanla biiminin bozulmamas iin, aygtn burun blm zel olarak sertletirilir [3]. Ses hznn altndaki hzlarda, pitot statik sistemin alglad basn fark, akkan hznn karesiyle orantldr. Baka bir deyile, akkann gerek hz iki katna ktnda, basn fark drt kata ulaacaktr. Akkan hz ses hzna yaklatka, ses st koullara eriilinceye kadar ok dalgalar olumaya balar. Ses st koullarda, bazen hz artsa bile, basn dmesi gzlenir. Bu hzlarda, zel biimli tpler kullanmak gerekir [3]. Dk hzl hava aklarnda basnlar ok kktr. Szgelimi, 1 m/saniyelik bir hz iin yalnzca 0,001 bar'lk bir basn, 100 m/saniyelik bir hz iin de 0,1 bar'lk bir basn oluur. Bu nedenle, uak gibi hzl hareket eden aralarda, hz lm pitot tpleriyle yaplr. Bununla birlikte, ykseklie ve scakla bal olarak hava younluunun deimesi, eitli glkler yaratr. Uak gstergesinde okunan hz, gerek hava hzna eit deildir. 1000 metrede gerek hava hz, yaklak olarak gsterge hznn iki kat kadardr [3]. ekil 1.4 te pitot tp grlmektedir.

ekil 1.4 Pitot tp Pitot tpleri 3 tane olup, burun st tarafna dtan monte edilmitir. Kokpitten bakldnda, sol pitot tp kaptan, sa pitot tp first officer, ortadaki ise yardmcdr. Sol pitot tp CAPT. Mach-airspeed indicator, sa pitot tp F/O Mach-Airspeed indicatoru, maksimum airspeed warning sensr, ortada bulunan auxiliary pitot tp de air data computer besler. 1.1.2. STATK SSTEM Statik basn mutlak ortam basncdr. Bu basn uan gvdesinde bulunan statik portlar tarafndan hissedilir. Statik portlar sada 5 tane, solda 5 tane olmak zere toplam 10 tanedir. Gvde ile ayn dzlemde kntsz olarak yerletirilmilerdir. Uan yaw (saa-sola sapmak) hareketinden dolay meydana gelecek basn hatalarn dzeltmek iin sa ve soldaki ilgili statik portlar birbirleriyle balanp, tek bir hat ile sistemi beslemektedir. Bu durumda her iki porttaki basncn ortalama deeri alnm olur. Sa ve sol taraftaki statik portlardan captain, first officer, cabin pressure ve auxiliary olanlar bir grup olarak daire ierisine alnarak dizayn edilmitir. Alternate statik portu ise uan burnuna doru daha yakn ksmda daire iine alnmtr [4].

1.1.2.1. KAPTAN STATK PORTLARI CAPT Mach-airspeed indicator ve vertical speed indicator besler. 1.1.2.2. YARDIMCI KAPTAN STATK PORTLARI F/O Mach-airspeed indicator, vertical speed indicator, altimetre ve overspeed warning sensr besler. 1.1.2.3. AXUILARY (YARDIMCI) STATK PORTLARI Air data bilgisayar cabin pressure statik portlar; cabin altimetre-differetial pressure indicatorca cabin pressure kontrol iin veri salar. 1.1.2.4. ALTERNATE (ALTERNATF) STATK PORTLAR Flight recorder besler.

ekil 1.5 Air Data Sistemi Blok emas

ekil 1.6 Uaklarda Pitot Probu Ve Statik Port Yerleimi

1.1.3. ALTMETRE Uaklarn deniz seviyesine gre yksekliini feet cinsinden gsteren gstergelere altimetre denilir. Statik basn ile alr. Statik basn deliklerinden alnan hava basncna gre ykseklii ler. Altimetrelerin hassas eleman aneroit olup iinde standart day (standart bir gn) basnc (14,7 PSI, 29,93 inch/hg, 1013,2 MB) hapsedilmitir [5].

ekil 1.7 Altimetrenin Yaps Uak deniz seviyesinde ise aneroidin iindeki basn ile statik basn eit olacandan ibreler 0 feeti gsterecektir. Eer uak irtifa aldnda ise statik basncn dmesi sonucunda aneroid genileyecek ve altimetre ibreleri saat istikametinde olmak kaydyla yksekliin artn gsterecektir [5]. Altimetre grn olarak saate benzer. Akrep yelkovan gibi boyca birbirinden farkl ayr gsterge kolu vardr. En uzun olan 100 feet aral, orta uzunluktaki kol ise 1000 feet aral, en ksa kol ise 10000 feet aral gsterir. Kadrann iinde alm bir pencereden de bir dme ile ayarlanabilir baro metrik basn grlr. Kalk yaplan veya inilecek yerin barometrik basnc ayarlanarak doru ykseklik deerlerinin elde edilmesi salanr. Baz hava alanlarnda orasnn denizden ykseklii kontrol kulesinde byke yazlr ya da hava trafik kontrol bu bilgiyi radyo ile verir. Uu srasnda ise pilotun altimetreyi deien d basnca gre ayarlamas gerekir [5]. Altimetrelerin okunmas; ilk nce 10.000 feetleri gsteren ters gen ulu ibre okunur. Sonra 1000 feetleri gsteren ortadaki ksa ve kaln olan ibre okunur. Son olarak 100 feetleri gsteren stte bulunan uzun ibre okunur. Altimetreler zerinde bulunan Barber

10

iareti (Barber pole) alak irtifa sembol olup 10.000 feetin altnda grlen 10.000 feetin stnde grnmeyen uyarc bir ikaz semboldr [5].

ekil 1.8 Altimetre Meydandaki hava younluu her zaman standart atmosfer deerinde olmad iin o andaki meydan basnc girilerek doru ykseklik deeri elde edebilmek iin aletin iine bir kalibrasyon sistemi yerletirilmitir. Bu barometrik pencereler genellikle 28,1-31,00 inch/hg veya 950-1050 milibar arasnda taksimatlandrlmtr. Meydan basncnn ayarlanabilmesi iin altimetrelerin sol alt kelerinde barometrik ayar dmesi vardr. Altimetre ayarlarnda referans olarak deniz seviyesinde s 15 C (59 F) barometrik basnta 29,92 inch/hg standart bir gn kabul edilmitir. yi ayarlanm bir altimetre deniz seviyesinde standart bir gnde 0 feet i gstermesi gerekir. Fakat barometrik basntaki deiiklikler ile havann sdaki deiikler altimetrenin 0 feetten daha fazla ya da az gstermesine neden olur. Mesela deniz seviyesinde bir uan altimetresi 25 C lik scaklk ve 29.92 inch/hg bir barometrik basn altnda 0 feet i gstermesine ramen hava sour ve o yreye bir alak basn gelir ise altimetre 0 feetten daha fazla (100-200 feet gibi) deerler gsterir. Hava snr ve o yreye bir yksek basn gelirse altimetre 0 feetin altnda (-100 - 200 feet gibi) deerler gsterir [5].

11

1.1.3.1. KABN ALTMETRES Basnlandrlm tm uaklarda bulunur ve kabin basncn feet olarak ykseklik cinsinden gsterir. Pilot bu gstergeye bakarak kabin basncnn limitler iinde olup olmadn kontrol eder. 1.1.3.2. RADYO ALTMETRE 2500 feet yksekliin altnda almaya balar. Uaktan yere radyo sinyali gnderir ve gidip gelme sresini hesaplayp uakla yer arasndaki gerek mesafeyi/ ykseklii bulur ve gsterir. 1.1.4. HAVA HIZ GSTERGES Hava aracn kaplayan havay referans alarak, sratini deniz mili (knots) cinsinden gsterir. Hava arac dna yerletirilmi pitot tp zerinde oluan basn miktarnn llmesi prensibine gre alr. Srat saatinde grlen deer (indicated airspeed), hava aracnn gerek srat deerini (true airspeed) gstermez. Saatte grlen deerin, o an iinde bulunulan havann younluuna gre dzeltilmesi gereklidir. Benzer ekilde, gerek yer sratinin (ground speed) hesaplanmasnda da rzgrn hava arac zerindeki etkileri dikkate alnmaldr [6]. Hz gstergelerinin dzgn alabilmesi iin dinamik hava hatt ile statik hava hattnda pislik, toz ve su birikintisi bulunmamaldr. Uaklarda dinamik hava uan n blmnde sa ve sol d tarafnda bulunan hz pitotlarndan temin edilir. Statik hava ise uan sa ve sol d tarafnda bulunan statik hava girilerinden alnr [7].

ekil 1.9 Hava Hz Gstergesi

12

Hz saati aadaki ilemleri yerine getirir;

Kalk iin normal srate ulatn bildirir. Ua stall sratinin zerinde tutmaya yardmc olur. Uak sratinin emniyet limitleri dna kmas durumunu ikaz eder. En uygun uu srati iin gaz ayarna yardmc olur. En iyi trman ve szl alar hesabna esas tekil eder. Dalta srat art, trmanta srat azalmas nedeni ile dz uu yaplp yaplmayaca kontroln salar.

Gelimi uaklarda pitot-statik bilgileri Air Data Computer (ADC) blmne gider. Bu bilgisayar deerlendirme yaparak verileri LCD ekrana yanstr. Ayrca hz gstergesinde, zerinde krmz beyaz izgiler olan Barber Pole ibresi o anki ykseklik, basn ve scakla gre maksimum hz snrn gsterir [7].

ekil 1.10 Hava Hz Gstergesinin Yaps Hava hz gstergesi, 60dan 400 knota kadar skala sahas zerinde hareketli bir ibre tarafndan gsterilir. Maksimum msaade edilebilen airspeed skalas zerinde 350 knottaki bir berber iareti ile gsterilmektedir. Mach limiti mach skalasnda 0.84deki berber iareti ile gsterilmektedir.

13

1.1.5. DKEY HIZ GSTERGES ( VARYOMETRE) Varyometre feet/dakika olarak uan trman ve alal hareketini gsterir. Pitot statik sistemin statik basn tpne bal uu aletinden biridir. Pilot, alet uuu ve eitim uuunda varyometreyi uan yunuslama durumunu kontrolde kullanlr [8]. Aletin st ksmnda ykselme miktarn alt ksmnda alalma miktarn gsterir. Kadrandaki iaretler feet/dakika olarak iaretlenmitir. Aletin sol altndaki vida ibreyi sfrlamada kullanlr. Aletin hassas eleman diyaframdr. Ykseklik deitike atmosferik basn deiir. Alet mekanizmas difizr valf denen llendirilmi bir delik dzeni, bir basn hassas elaman, diyaframn hareketini ibreye aktaran lzumlu mekanik balantlardan meydana gelmitir. Bu mekanizma hava geirmez bir kasa iindedir. Bu kasa pitot statik sistemin statik hattna baldr. Uak ykselirken veya alalrken diyafram dndaki hava basnc diyafram iindekinden farkldr. Difizr valf kasa iindeki basncn ayn deimesini geciktirerek basn farkn salar. Gecikmeden dolay basn fark alalrken diyaframn genilemesine; ykselirken daralmasna sebep olur. Diyaframn bu hareketi ileri geri hareket eden milin dililerinin hareketini salar. Bunlarn dnleri gsterge ibresini hareket ettirir. Uak yerde ve dz uutayken hassas diyafram iindeki ve dndaki basn ayn olduundan ibre 0 da durur [8].

ekil 1.11 Varyometre

14

Trman esnasnda ise diyafram iindeki hava boalacandan diyafram basnc azalr. Diyaframn basncnn azalmas ibrenin ykseli ksmn hareket ettirir. Szlte alet iindeki basn decek diyafram ieceinden ibrede 0'n altnda bir deer grrrz. Varyometreler termoslu tip, odun kmrl tip, difizr valfi tip ve enstantane tip varyometreler olarak eitlendirilmitir [8]. 1.1.5.1. KABN VARYOMETRES Basnlandrlm yolcu uaklarnda bulunur ve kabin basncyla alr. alma sistemi ayndr. Kabin basncndaki deime hzn gsterir. Uluslar aras sivil havaclk kurallarna gre uaklardaki kabin basnc kalkta veya inite belli bir orann zerinde artp / azalmamaldr. Bu yolcularn rahatsz olmamas iin koyulmu bir kuraldr [8].

ekil 1.12 Varyometrenin yaps.

BLM 2 AIR DATA COMPUTER (HAVA VER BLGSAYARI)

Air data bilgisi(Altitude, airspeed, vb.) ilk yolculuklardan beri pilotlar iin ok nemli bir bilgidir. lk uular uu aletleri olmadan daha zor gerekletirilirdi. Pilot sadece grd mesafeyi, onu yerden yksekliini ve hznn stall hzna gre durum bilgilerini salayan sesleri hissederek kendi duyularna gvenebilirdi. Bir mddet nispeten ykseklik bilgisi iin gzleri mkemmeldi. Yzndeki rzgrn kuvvetine gvenebilirdi. Uak yaps zerindeki havann kard sesten hz tahmin edebilirdi. Btn bunlara ramen umak gr mesafesinin kstland arazilerde ve uygun olmayan hava koullarnda ok zordu [9]. Havaclk teknolojisi gelitike havaclk uzmanlar olumsuz koullar olutuu zaman uan kontrol iin gerekli sistemlere ihtiya duyulduunun aka farkna vardlar. Bu farkna var air data aletlerinin geliimini balatm oldu. Sperry irketinin sahibi ve kurucusu olan Elmer Sperry uak aletlerinin geliimine nclk yapmtr. O uak aletlerini yararl ekilde geliimini yapt ve ncelikle dn yat gstergesi, yapay yat aletleri ve gyro compass iin gyroyu kullanarak geliimlere balad [9]. lk airspeed gstergesi basit bir anemometredir (rzgr lei). Sonra, yay gc balants pervane arkasndaki monte edildi ve deiken rzgr glerini kalibreli gsterge kolunu harekete geirmesine gvenilmi oldu. Bu gsterge rzgrla direkt temasta olacak ekilde monte edildi ve pilot deeri okumak iin kokpitten dar bakmas gerekiyordu. Daha sonra, pnomatik kokpit airspeed gstergesi gelitirildi Bu alet pitot havas ile statik hava diyaframlarnn basn farklarna baldr. Diyaframda ki hareket basn farklarndan dolay kokpite yerletirilmi olan airspeed gstergesinin skalasn harekette kullanlr [9].

16

lk altimetre binlerce feet okuyacak ekilde kalibre edilmi basit bir aneroid barometredir. Bu aletler kokpitteki gstergenin skalasnn hareketini diyaframlardaki farkl basnlara bal olarak salarlar. Bu durumda diyafram iindeki deimez hava ile iten mhrlenmi bir odack gibidir. Bu yzden bu isel kre basnc tam vakuma ok yakn olabilir. Diyaframn iindeki havay temsil eden hava statik basntr. Bylece altimetrenin lt tam basnca barometrik(statik) basn denir [9]. Pnomatik air data gstergelerindeki geliim vertical speed gstergesi ve mach gstergelerindeki geliim ile devam etmitir. Bylece yllarca pnomatik gstergelerine birok dzenleme uygulanmtr. Bu dzenlemeler scaklk hatalar, titreimin etkilerini yok etmek ve pozisyon hatalar iin doruluk ve kompanzasyon geliimlerini iermektedir. Bu pnomatik gstergeler gnmzde halen kk uaklar iin birincil ekipman ve en son askeri ve ticari uak tipleri iin ise ikincil ekipman olarak kullanlmaktadr [9]. 19401950 yllar arasndaki 10 yl boyunca birok uzun menzilli ve yksek irtifal tama ve bombalama uaklar gelitirilmitir. Bu uaklarn gelileri ile otomatik pilot ve uaklarn artma sistemi (Stability Augmentation System-SAS) iin ihtiyalar ortaya kt. Bu gelimeler pilotun uzun saatli uularda yorgunluktan kurtulmasna yardmc oldu. Bu yeni aviyonik sistemler otomatik pilot kazan izelgesi, uu modlarnda altitude ve airspeed tutmak, servo kontrol iin geri besleme deeri ve daha birok durum iin air data bilgilerine ihtiya duydu. Her yeni gereksinim genellikle uak zerindeki tesisat, arlk ve kullanlan alan bakmndan yeni air data dntrclerinin geliimiyle sonulanr [9]. 2.1. AIR DATA COMPUTER ( HAVA VER BLGSYARI) NEDR? Air data computer (ADC) sistemi, hava basnc ve scaklkla ilgili veriler yardmyla; altitude, altitude rate, airspeed ve outside air temperature (d hava scakl) gibi bilgilerin hesaplanmasn salar. Air data computer, pitot ve statik basn sistemleri ve total air temperaturedan gelen girileri, primary flight display (PFD), navigasyon (seyrsefer) ve altitude (ykseklik) bilgisi iin air data parametrelerini ierir. ADC, pitot-statik birleik problarndan, pitot ve statik hava basncn alr [10].

17

Altitude ve altitude orann hesaplamak iin statik ve pitot basnc arasndaki fark kullanr. Bu deerleri daha sonra mach number (mach says) hesaplamak iin kullanr [10]. Sistemin elektriki klar, dier uak sistemlerine ve gerekli hava verilerini gstermek zere uu cihazlarna gnderilir. nitenin nnde, iki pnomatik balant, current status (durum ak) balatmak veya gemi tarih verileri iin bir toggle switch ve test sonularn gstermek iin bir led display penceresi vardr [10].

ekil 2.1 Air Data Computer Blok emas

ADC nin arkasndaki bir yuvada bulunan dual connector (iftli balant),uan balantlaryla dahili elektrik balants salar. ADC, gerekli air data bilgilerini retmek iin pitot ve statik basn ve toplam hava scakln ileyen dijital bir mikro ilemci kullanr. ADC sralanm verileri gstermeyi salar. Bu veriler: Altitude(irtifa), altitude rate (irtifa oran) ,baro corrected altitude (dorulanm ykseklik basnc), computed air speed (hesaplanm hava hz), mach, true airspeed, total air temperature ve statik hava basnlardr. Bunlar indikatrler ve sistemler iin salar [10].

18

Air data sinyalleri, ARINC 429 buslar vastasyla ve analog biimde dier sistemlere gnderilir. Air data computer nitesinin nnde iki pnomatik balant, durum ak balatmak veya gemi tarih verileri iin gerekli toggle switch, test sonularn gstermek iin bir led display penceresi vardr. Ayrca ADC nin arkasndaki bir yuvada bulunan iftli balant, uan balantlar ile dahili elektrik balantsn salar. ADC, gerekli data bilgilerini retmek iin pitot ve statik basn ve toplam hava scakln ileyen bir mikro ilemci kullanr [10]. 2.2. AIR DATA COMPUTER IN YAPISI ADC, Pitot tpnden dinamik basn ve statik porttan statik basn deerlerini alp ierisindeki elektronik devrelerle deerlendirip CAPT elektrik altimetresine oto pilota (yksek ve vertical speed), Flight directora (Altitude hold iin ykseklik) bilgi verir [11].

ekil 2.2. Air Data Computer in Yaps

19

ADC yer/ak durumu farkl girileri iermektedir: Fonksiyonel ADC testi iin test anahtar 2 LAOA zm girilerinden kullanlaca belirleyen tek bir AOA program Statik kaynak hata dorulamasn (SSEC) zel uak konfigrasyonlar iin seilen spesifik algoritma dorulamasn etkinletirir. Dorulanm barometrik girii kullanlan kaptan ve yardmc pilot dorulanm barometrik girileri hesaplanm ykseklii ayr ayr bildirilir. Haberleme iin ARINC kod tantc sistemi kullanlr. Farkl yer/hava ini takm anahtarlardan meydana gelir ve havada ki ve yerdeki uaklarda gsterir. ADC nin kurulumunun yannda kimlik tantc iki kaynak ayr tantlr. ADC nin stc sensrlerinin on veya of durumlarnn bilgi girii. ALPHA sensr testi bakm boyunca ayr bir girie sahiptir.

2.3. AIR DATA COMPUTER IN ALIMASI ADC gerekli air data bilgilerini retmek iin pitot ve statik basn ve toplam hava scakln ileyen dijital bir mikroilemci kullanr. Bu mikroilemciye gelen basn ve scaklk bilgileri ilenerek gerek hava hz, mach says, ykseklik gibi parametreler hesaplanr ve gerekli gstergelere gnderilerek uu ekibine bilgi salar. Bir ADC sisteminde arza olduunda tm sistemler ve IRS manel bir anahtarla dier ADC den beslenir. Normal durumlarn altnda ADC1 kaptan tarafndaki

altimetre(ALT), vertical speed indicator(VSI), ve Electronic Flight Instrument System iinde birlemi Primary Flight Display (PFD) gibi ekipmanlara k bilgisi salar. Normal koullar altnda ADC2 yardmc pilot tarafndaki altimetre(ALT), vertical speed indicator(VSI), ve Electronic Flight Instrument System iinde birlemi Primary Flight Display (PFD) gibi ekipmanlara k bilgisi salar.

20

ekil 2.3. Air Data Computer.

21

2.4. AIR DATA COMPUTER (ADC) SSTEM KOMPONENT YERLEM 2.4.1. CIRCUIT BREAKER ( DEVREKESC=SGORTA) Devre kesiciler ADC 1 iin P18 panel zerine, ADC 2 N P6 panel zerine yerletirilmitir [12] 2.4.2. AIR DATA COMPUTER (ADC) Air data computerler, elektronik cihaz raf E1-1 zerine yerletirilmitir [12] 2.4.3. AUTOTRANSFORMERLAR Burun ini takmnn sa yan taraf zerindeki J4 paneli zerine yerletirilmiti [12] 2.4.4. INDICATORLER (GSTERGELER) Bir elektriki altimetre, mach cinsinden hz gstergesi ve (elektronic attitude director) (EADI) elektronik durum gstergesi her bir pilot paneli (P1 ve P3) zerine yerletirilmitir. Total Air Temperature (TAT) (toplam hava scakl), Center instrument panel (merkezi cihaz paneli) P2 zerindeki Secondary Engine/ Hydraulc Display (SED) (ikinci motor / hidrolik ekran zerinde) zerinde gsterilir [12] 2.4.5. TAT PROB (TOTAL AIR TEMPERATURE) TAT (Toplam hava scakl) probu, 260 istasyonunda, uan sol yan zerine monte edilmitir [12] 2.4.6. MACH/AIRSPEEDWARNNG CLACKERS (MACH HAVA HIZ UYARI KORNALARI) Mach/airspeed ikaz kornalar, aural warning device(ses ikaz cihaz) nitesinin iine yerletirilmitir. Ses ikaz cihazlarnn nitesi, kontrol panelinin (pedestal) sa n tarafna monte edilmitir [12]. 2.4.7. MACH/AIRSPEEDWARNNG TEST SWTCHES (MACH/ HAVA HIZI UYARI TEST BUTONLARI) Bu butonlar, her bir sistem iin bir adet, aft overhead (arka ba st) P5 paneli zerinde yerletirilmitir [12].

22

ekil 2.4 Air Data Computer (ADC) Sistem Komponent Yerleimi. 2.5. AIR DATA (HAVA VER) BLGLERN BELRLEYEN ETKENLER 2.5.1. PS: AMBIENT STATIC PRESSURE (ORTAM STATK BASINCI) Uan evresindeki durgun hava basncdr [13]. 2.5.2. PT: TOTAL PRESSURE (TOPLAM BASIN) Toplam basntr. Bir pitot statik tpnden dinamik basn gelirken hareketsiz basnta gelir [13]. 2.5.3. QC: DYNAMIC PRESSURE (DNAMK BASIN) Uaktan geen hava ak hzna gre basnc ler [13].

23

Pt=Toplam basn; Ps=Statik basn; Qc= Impact basn Pt = Ps + .q.V2 Pt = Ps + Qc Qc = Pt Ps 2.5.4. ALTITUDE (RTFA) Altitude, standart basn durumlar mevcut olduu zaman deniz seviyesinin stndeki uzaklktr [13]. 2.5.5. ALTITUDE RATE (YKSEKLK ORANI) Uan dikey hzdr [13]. 2.5.6. IAS ( INDICATED AIR SPEED) (GRNEN HIZ) Airspeed, pitot ve statik basnlarn oranlarna orantldr. Tanzim edilemez [13]. 2.5.7. MACH NUMBER (MACH SAYISI) Gerek hava hznn, sesin yer hzna orandr. Mach number ayn zamanda Qc/Ps orandr [13]. 2.5.8. CAS COMPUTED AIRSPEED (HESAPLANMI HAVA HIZI) Statik kaynak hatalarna kar tanzim edilmitir [13]. 2.5.9. TAT TOTAL AIR TEMPERATURE (TOPLAM HAVA SICAKLII) Statik hava scakl, akan havann srtnmesi ve snmas dolaysyla, temperature probun ssnn artmasna neden olur [13]. 2.5.10. SAT STATIC AIR TEMPERATURE (STATK HAVA SICAKLII) Uan evresindeki durgun hava scakldr [13]. 2.5.11. TAS TRUE AIR SPEED (GEREK HAVA HIZI) Havann sktrlabildii ve younluundaki deiimlere kar, hesaplanm hava hzdr [13]. (2.2) (2.3) (2.1)

BLM 3 DIGITAL AIR DATA COMPUTER (DJTAL HAVA VER BLGSAYARI)

DADC dijital bilgisayarn paket halinde modle edilmi MCU lu bir yar iletken teknolojisidir. DADC uak sistemleri tarafndan kullanlmas iin air data parametrelerini hesaplayan yazlmsal ve donanmsal elementler iermektedir. DADC n donanmsal ksm 2 tane hava basn sensr modl, 4 tane taklp sklebilen devre kart eviricisi, g kayna ve ase balant kasas iermektedir. Kasann n paneli pitot ve statik hava basn giri konektrlerini DADC ve sensr hata displayn, DADC hata uyar aygt ve fonksiyon test anahtarn ierir. Elektriksel balant 3 paradan oluur. J1A test ekipmanlar ara yz balantsn salar. J1B sinyal giri ve k ara yzn salar. J1C g balantlarn salar [14]. DADC LRU lar ARINC 706 ve ARINC 429 standartlarn kullanr. Arl 13 pound civarndadr. Boyutlar 7.6 inches*4.9 inches*14.5 inches. alma gc 115 volt 400 Hz tek fazdr.

ekil 3.1 DADC Balant Portlar

25

4 evirici devre kartlarnn (CCA) her birinin arl 1 pound civarnda ve boyutlar ise 6.8*9.3*0.5 inches civarlarndadr. Her biri J1 ve J2 denilen iki balant tarafndan dier donanmlarla ara yz oluturulur. Her bir CCA almalarn makul endie salad hatal yklemeler kar korumaldr [14] Basn evirircilerinin arl 1 pound civarnda ve boyutlar 3.1*4.2*2.5 inches civarlarndadr. Dier DADC elementlerinin elektriksel balantlar korunmu kablolardan geer. Uan pitot sistemindeki pnomatik balantlar basn diyaframlarn sala [14]. G kayna modlnn arl ise 2.5 pound civarnda ve boyutlar 6.8*2.0*6.8 inches civarndadr. Dier DADC elementleriyle elektriksel balantlar ise iki adet aselemi kablo takm ierisinden gemektedir [14].

ekil 3.2. Digital Air Data Computer.

26

3.1. UAK TANIMLAMASI VE DADC PROGRAM DEERLER DADC hafzas srekli olarak statik kaynak dorulama, maksimum hz izelgesi ve dorulanm hcum as iin katsaylar gibi deerleri 32 ayr uak iin saklar. Bu deerler DADCa yklenen zel uak tipleri iin air data bilgilerini hesaplayan program tarafndan kullanlr. Uan elektriksel balantsndaki 6 adet pin uan kimlik bilgilerinin programlanmasnda kullanlr. Bu pinler kullanlarak yerde uan dizaynna uygun olan deerde bir kimlik program yklenir [14]. 3.2. DADC IN ALIMASI Pitot ve statik hava basnc (Ps/Pt) uan pitot sisteminden direkt olarak DADCa uygulanr. Toplam hava scakl (TAT) sensrndeki direncin lmne edeer olarak girer. Hcum As (AOA) sensrnden zmlenmi bir ekilde girer. Dorulanm barometrik basn uan altimetresinden dijital ya da zmlenmi bir ekilde giri yapabilir. Giriin tipi altimetrenin tipine baldr. Dijital giri ARINC 429 formatndadr. TAT, AOA ve dorulanm barometrik giriler bir kaynaktan daha fazla olabilir. Multi-DADC kurulumu apraz besleme girilerine sahiptir. Farkl voltaj girileri harici prob ve sensr durumlar ve mode bilgilerini salar [14]. DADC basn hissetme fonksiyonu olan pitot ve statik hava basncn frekansa eviren iki zde basn sensr kullanr. Frekans dijitale eviren evirici frekans periyotlarn merkezi ilemci nitesinin (CPU) kullanabilecei ekilde tipik dijital klara evirir. Bu data air data parametrelerinin program hesabnda kullanlr. F/D kart ayr seviye sinyali evirici devre girileri iermektedir. Kartta ki dijital klar ilevsel program tarafndan oklayc kontrol den geirilerek CPUya ilenir [14]. Analog-dijital kart (A/D) pe pee yaklam altprogramlar ve dijitalden analoa evirici devreler (DAC) kullanarak analog giri sinyalini dijital k olarak evirir. Analog girilerin dijital olarak gsterilmesi air data parametrelerinin hesaplanmasnda kullanlr. Giriler 32 kanal dijital oklayc tarafndan oklanr [14] CPU kart DADCn ilemlerini kontrol eder. CPU DADC girilerini ve uan aviyonik sistemlerindeki ARINC 429 data istasyonlarndan geen k formatlarn kullanarak air data hesaplamalarn gerekletirir. CPU 16 bit lik mikroilemci, eklenmi hafza devresi ve dijital devre destei ierir [14]

27

Arzalar uuta BIT (Build In Test) tarafndan ya da n panelde ki fonksiyonel test tarafndan alglanr. BIT OPPG evrimleri sresince blmleri yrten test paralardr. Fonksiyonel test n panelde ki anahtar veya uzaktan anahtarla aktif yaplr [14]

ekil 3.3. DADC n alma mant

28

Btn testler DADC donanmn altrr ve giri sensr hatalarn alglar. n panele sensr arzalar fonksiyonel test tarafndan algland zaman gsterilmek zere LED gstergesi eklenmitir. Hata kresi program DADC dan hata sinyali aldnda veya CPU zamanlaycs k sinyali hatas yaptnda balang zamanlamas iin 4 saniyelik zamanlayc devreler tarafndan ayarlanr. Uyar aygt her yeni uuta uak 100 knot hza ulat zaman ve devam eden hatalar halen ayarlysa kendini resetler. Uyar aygt hatalar devam etmediinde ve fonksiyonel testi baaryla tamamladnda reseti on yapar [14].

ekil 3.4. DADC Voltaj Girileri DADClarn 115V, 400Hz tek faz giri gc g kayna modl tarafndan dzeltilir, filtrelenir ve drlr. G kayna DADC devrelerine +5, +15, -15 ve +28 voltlarda DC g salar [14].

BLM 4 CENTRAL AIR DATA COMPUTER (MERKEZ HAVA VER BLGSAYARI)

ki adet CADC (Central Air-Data Computer) otomatik ve elle yaplan uulara bilgi salamak amacyla kullanlr. CADC ler pitot-statik sistemden pnomatik girileri ve irtifay, hava hzn ve scaklk bilgisini lmek iin toplam hava scakl problarndan (TAT_Total Air Temperature) elektriksel bilgiyi alrlar. Bu bilgiler daha sonra CADC bileenlerini ya da kaydedicilerini, otomatik uu kontrol sistemleri, durgunluk dzeltme sistemi (Stability Augmentation system), mach hz ayar ve dzeltme sistemleri vb. destekler [14]. ki CADC nin birlemesi elektriksel olarak cihazlarn birbirini desteklemesine izin verir. Bunun iinde birincil uu elemanlar, uu veri kaydedicileri (Flight data recorders), gerek hava hz indikatr (TAS) ve statik hava scakl indikatrleri bulunur [14]. Elektriksel beslemeli cihazlarn bu ekilde kullanlmas hava hz indikatr ya da altimetre gibi cihazlarn arka girilerine kadar boru tesisat deyip boru kalabalnn artmas nlenir. Ayrca bu ekilde, kullanlan cihazlarn (Mach ve yksek hz uyar klar gibi) birlikte almas mmkn klnd gibi normal ve alternatif CADC sistemlerinin de almalarn dzenler. Yani bu sorunlu pitot-statik sistemi ayrc anahtarlarn gereini ortadan kaldrr [14]. Kapal evrim servo sistem dizaynlar otomatik pilot sistemini geliimi boyunca aviyonik mhendisleri ve havaclkla ilgilenenler tarafndan ok yksek avantaj

30

salamtr. Kombinasyonlu servolar tarafndan altitude fonksiyonlar, airspeed fonksiyonlar, mach fonksiyonlar vb. iin ve aviyonik sistemlerin kulland eitli elektrik besleme sinyalleri tarafndan ise meydana gelen ekipmanlar Central Air Data Computer (CADC) olarak bilinir. ekilde tipik bir CADC iin sistem diyagram grnmektedir [14].

ekil 4.1. Temel CADC Sistemi Bu elektromekanik CADC kesinlikle nceki datlm sistemin zerine ok geni bir gelime olmutur. Arlk yaklak % 50 azalmtr, tesisat komplekslii byk oranda azalmtr, air data fonksiyon klarnn doruluu gelimitir ve her bir pitot/statik basn hatlarna eklenerek oluan toplam hacim byk oranda azalmtr. Sonra bu azalmalar pitot/statik hatlardaki byk hacim tarafndan oluan byk pnomatik zamanlar klmtr ve sonuta otomatik pilotun performans artmtr [14]. Elektromekanik olan CADC daki bu gelimeler askeri ve ticari sektrlerin ikisinde birden 1960lar boyunca devam etmitir. CADC daki her yeni gelime daha kompleks olmutur. nk air data fonksiyonlarna gittike talep artmtr. Bu eklemeler; true

31

airspeed, statik ve total air temperature, hesaplanm airspeed, hava younluu ve bu ekilde liste uzamaktadr. CADC genelde her eklenen air data fonksiyonu iin yeni bir servoya gerek duymaktadr ve her fonksiyon iin birok farkl k formlar oluturmaktadr. Sadece altitude iin tipik bir CADC aadaki elektrik k ieriklerini ister; Singleturn 3- hat sinkro Multiturn 3- hat sinkro Lineer 2- hat sinkro oklu tutulmu sinkro klar oklu ve deiken lineer dc potansiyometre oklu ve lineer olmayan deiken dc potansiyometre Digitized altitude raporu oklu altitude anahtar

Bu oklu reme klar her fonksiyonel servo iin tekrarlanr(Airspeed, Mach, vb.). Bu yzden, CADC ok kompleks bir analog bilgisayar olmutur. Mhendisler air data computerin g tketimini, arln ve boyutlarn drmenin yollarn bulmaya tekrardan balamlar. Analog CADC 50 ile 500 saatler arasnda gerekleen Mean Time Between Failure (MTBF) ile tam bir kbus olmutur. Birleik operasyonel duyarl ykseltme devrelerin gelii mhendislerin yar iletken analog air data computerlarn dizaynna izin vermitir. Aviyonik mhendisler servo mekanik CADC ile dililerin, millerin motor takometrelerin, sinkrolarn ve potansiyometrelerin kmasndan olduka mutlu oldular. Hzla yar iletken analog air data computerleri klterek hybrid ADC ye doru evirdiler [14]. HADC 1970ler boyunca en nemli air data computer ilerlemesiydi. HADC da analog ve dijital giri ve klar bulunan bir microcomputer kullanlr. Sperrylerin baarl imalat balanglar ilk olarak F-15ler iin retildi. Bunu biraz daha gelimi modeliyle bir sonraki uak olan F-16lara takld. Bu HADC lar yaklak olarak % 50 daha kk

32

ve elektromekaniklere gre daha hafiftiler. imdilik F-15 ve F-16larn 4000 ile 6000 saat MTBF deneyimleri vardr [14]. F-15 ve F-16 uaklarndaki HADC larn baarsnn devamndan dolay yenilenmi teknolojinin F-18 uaklarnda da kullanlmaya karar verilmitir. Dijital Air Data Computer(DADC) taleplerden dolay 1980lerde gelitirildi. DADC hava tamaclk endstrisi tarafndan ARINC 706 ve ARINC 429 formatlarnda belirlenmi lt olarak dizayn edildi. DADClar microcomputerleri kullanr ve air data hesaplamalarn gerekletiren yar iletken hafzaya sahiptir. DADC analog ileme, dijital klar saland zaman dijital giri verme yeteneklerine sahiptir. Tipik bir ARINC 706 DADC arl 13 pound ve 15000 MTFB saatine sahiptir. nk bu ARINC 429 yapsnda iermektedir. DADCn 1980lerden sonra gelien bilgisayar teknolojisi ile birlikte iyice geliip boyut ve arlnn daha da dmesi ve performansnn daha da ykselmesi umuluyor [14].

BLM 5 SONULAR
lk hava arac denemelerinin yapld zamandan ok gelimi hava aralarnn bulunduu gnmze kadar anlk konum, ykseklik ve hz gibi parametrelerin bilinmesi her zaman nemli olmutur. Gnmz hava aralarnda bu parametreler radyo sinyalleriyle veya uydular araclyla salansa da atmosferdeki hava tabakasnn zelliklerinden yararlanarak bu gibi parametrelerin okunmas hala devam etmektedir. zellikle yeryznden yukar doru kldka havann basncnda ve scaklnda meydana gelen deimeler air data sisteminin bilgi kaynadr. Atmosferdeki pitot ve statik hava basnlarndan yararlanlarak hz, ykseklik ve d hava scakl gibi deerler anlk ve doru okunabilmektedir. Altimetre, hava hz gstergesi, dikey hz gstergesi gibi kokpit gstergeleri pnomatik sistem iinde almaktadr. Ancak bu sistem iinde bu gstergelerden tam ve doru bilgiler okumak iin baz tablolar araclyla hesaplar yapmak gerekir ve bu da uzun bir zaman alacaktr. Air data sistemi bu hesaplamalar ve zaman kaybn ortadan kaldran ve uu ekibine anlk doru bilgiler iletilmesini salayan nemli bir sistemdir. Air data sistemi gibi sistemler otopilot gibi gelimi sistemlerin ortaya kmasnn yan sra hava aracna gereksiz yk getiren bir ok sisteminde ortadan kalkmasn salamtr. Bu sayede hem hafiflik salanm hem de kark kablo sistemlerinden vazgeilmitir. Air data sisteminde her sistemin bir yedei vardr. Bu da hata paynn olduka dk olmasn salamaktadr. Hava veri bilgisayarlar ise yazlm tabanl altndan hata toleranslar ok dk olmaktadr. Dijital ve merkezi hava bilgisayarlar ok gelimi hava veri bilgisayarlar olup d basn ve scaklk gibi deerleri ok yksek hzda dijital bilgiye evirerek doru ve hzl bilgi alnmasn salamaktadr. Bylece gvenli ve konforlu bir hava yolculuu mmkn olmaktadr.

34

KAYNAKLAR
1. http://tr.wikipedia.org/wiki/Hava_Veri_Sistemi 2. http://www.ucakciyiz.biz/index.php?topic=5504.0 3.http://www.nuveforum.net/1104-genel-araclar/63332-pitot-tupu-duzenlemeozellikleri-aerodinamik-ozellikler 4. Air data sistem ve air data computer, Bitirme devi, Ednan KIZILTA, s 2 5. Megep uu gstergeleri ve aviyonik sistemler s 3-8 6.http://www.siwep.net/haber/990-egitim-amp-dokuman-ucus-gostergeleri-flight instruments.html 7. Megep uu gstergeleri ve aviyonik sistemler s 9-10 8. http://megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/modul_pdf/525MT0060.pdf 9. Kayseri Fasbat Ktphanesi. 10. Megep, Alet sistemleri s 23-24 11. Air data sistem ve air data computer, Bitirme devi, Ednan KIZILTA s 23-24 12. Uak Teknik Temel Aviyonik. 13. Megep, Alet sistemleri s 27-29 14. Merkezi Hava Veri Bilgisayar Ve Dijital Hava Veri Bilgisayar, Fasbat Ktphanesi, Kayseri.

35

ZGEM
Ad-Soyad: Mehmet GNAY Doum Tarihi / Yeri: 01.12.1985 /Mersin Eitim lkretim: brahim Karaolanolu ilkretim Okulu, Mersin, 1999 Ortaretim: Mersin Endstri Meslek Lisesi, Mersin, 2003 Lisans: Erciyes niversitesi, Sivil Havaclk YO, Uak Elektrik Elektronik Kayseri Srekli Adres: Mevlana Mah. Cemil baba Cad. No: 30 Alp Apartman Daire: 51 Talas/Kayseri. Telefon: 0555 591 80 77 E-posta: mehmetgunay85@gmail.com