Madencilik ve evre Sempozyumu, 5-6 Mays 2005, Ankara

Madencilik Faaliyetlerinde Patlatma Kaynakl evresel Etkilerin llmesi ve Analizi

T. Hdaverdi, C.Kuzu 1. T. . Maden Mhendislii Blm, istanbul

ZET: Patlayc maddeler gerek yeralt iletmeciliinde, gerekse ak ocak iletmeciliinde geni lde kullanlmaktadr. Yerleim yerlerinin ve hassas blgelerin yaknnda yaplan patlatmalar evresel olumsuz etkilere neden olabilmektedir. Patlatma kaynakl olumsuz evresel etkiler gnmzde birok maden ve ta ocann karlat en nemli kstlayc sorun olarak gzkmektedir. Bu almada patlayc kullanm nedeniyle ortaya kan en belirgin evresel olumsuzluklar olan, patlatma kaynakl yer sarsnts, hava oku, ve ta savrulmas zerinde durulmutur. Yer sarsnts ve hava oku iin lm ve deerlendirme yntemleri tantlarak yer sarsnts ve hava okunun kaynaklar incelenmitir. KBf Murgul letmesi'ndeki lmler OSMRE (U.S. Office of Surface Mining) standartlarna gre analiz edilmi, patlatma dizaynnn yer sarsnts ve hava oku zerindeki etkisi deerlendirilmitir. Ta savrulma mesafesinin tahmini iin literatrden yararlanarak Murgul letmesi iin gvenli mesafe tahmini yaplm, standartlarn uygun grd maksimum ta savrulma mesafesi ayrca irdelenmitir. ABSTRACT: Explosives are widely used both underground mining and open-pit mining. Blasting activities carried out near residential areas may cause negative environmental effects. This paper focuses on main adverse effects of blasting activities, blast induced vibrations, airblast, flyrock. The monitoring and evaluation of vibrations and airblast are presented and the causes of these environmental effects are investigated. Data recorded from blasting activities in KBI Murgul Mine are evaluated according to OSMRE ( Office of Surface Mining ) standards and affect of the blasting design on vibrations and airblast is examined. The throw of flyrock is investigated and maximum throw of flyrock is predicted using empirical models.

GR Patlatma ilemi srasnda patlayc enerjisinin br ksm kayata bir atlak ebekesi oluturmak ve oluan bu yapy ileriye doru etelemek amacyla kullanlr. Patlatma enerjisinin gz nnde bulundurulmas gereken dier bir ksm ise i yapmakta kullanlamaz ve sismik, s, k, ses enerjisi olarak harcanarak; yer sarsnts, hava oku, ta savrulmas, gaz emisyonu gibi evresel olumsuzluklara neden olur. Bu etkiler ise iletme, alanlar ve iletme yaknndaki yerleim yerleri iin problemler dourur. Gnmzde evre bilincinin gittike nem kazanmas patlatma kaynakl olumsuz evresel etkilerin minimize edilmesi zorunluluunu beraberinde getirmektedir, evresel etkilerin llmesi ve lm sonlanran deerlendirilmesi amacyla literatrde farkl yaklamlar mevcuttur lmlerin doru olarak gerekletirilmesi ve evresel olumsuzluklarn nedenlerinin doru bir 135

ekilde ortaya konmas sorunun zmnde kilit unsur olmaktadr. Burada en nemli evresel olumsuzluklar olan ta savrulmas, yer sarsnts ve h a v a o k u z e r ; n d e durulacaktr. lm sonularnn deerlendirilmesi ve yorumlanmas aamasnda KB M u r g u l i e t mesi'nde gerekletirilen tetkikler rnek olarak kullanlacaktr,

PATLATMA ETKLER

KAYNAKLI

EVRESEL

2 1 Ta Savrulmas Patlatma ilemi srasnda patlayc madde kaya ktlesi iinde yeterince hapsedilemezse reaksiyon sonucu oluan yksek basnl gazlar atmosfere erken dearj olur. Bu yksek hzl gaz boalmnn etkisiyle baz kaya paralar kaya ktlesinden ayrlr ve ok uzak mesafelere savrulabilir. Savrulan

TMMOB Maden Mhendisleri Odas ta paralar insan yaralanmalarna ve yaplarda ciddi hasarlara neden olabilir (Bilgin, 1999). Patlatma srasnda izin verilen ta savrulma mesafesini belirlemek iin OSMRE'ninde nerdii ABD'de uygulanmakta olan federal ynetmelik dzenlemeleri (30 CFR Sec. 816.67 c) esas alnabilir. Buna gre; havada hareket etmekte olan veya zemin zerinde yuvarlanan ta paracklarnn savrulma mesafesi, patlatma yaplan alana en yakn yerleim noktas ile patlatma yaplan alan arasndaki mesafenin yarsndan fazla olmamaldr. Ayrca grevli personel tarafndan kontrol edilmekte olan gvenli alann dma ta savrulmas istenmemektedir (OSMRE, Federal Regulations, 2004). Patlatma srasnda ta savrulma mesafesinin tahmini iin literatrde eitli ampirik modeller mevcuttur. Burada SVEDEFO (sve Detonik Aratrma Kurumu) tarafndan gelitirilen eitlik kullanlarak Murgul letmesi iin bir n tahmin gerekletirilecektir. Bu eitlik yoluyla maksimum ta savrulma mesafesi ve savrulan kaya paralarnn boyutu ngrlebilir. 2.2 Hava oku

Patlatma srasnda kaya atklarndan d atmosfere hzla ve erken boalan reaksiyon rn gazlar nemli dzeyde grlt olutururlar. nlemlerin yetersiz kalmas durumunda grlt dzeyi yksek seviyelere ulaarak hava oku dalgalarna dnr. ekil 1 Para boyutu ve delik ap parametrelerine karlk gelen maksimum ta savrulma mesafesi

(D
Lin = Maksimum ta savrulma mesafesi (m) d = Delik ap (inch) (Jimeno ve dierleri, 1995) L, = 260 x 6,5 M L, = 906 m (2) = Patlama nedeniyle frlayan ta paralarnn boyutu d = Delik ap (inch) Hava oku dalgalan 0,1 Hz ile 200 Hz arasnda deien geni bir frekans aralna sahiptir. Frekans 20 Hz'in zerinde olan ok dalgalan iitilebilir ve grlt olarak nitelendirilir. Frekans deeri 20 Hz'in altnda olan ses dalgalan ise duyulmaz. ok dalgalan yeterince bykse her iki frekans aralnda da binalarda hasar meydana getirebilir (Olofsson, 1990). ok dalgalarnn yaylmasnda rzgar yn, rzgar hz ve scaklk gibi atmosferik koullar da etkilidir. izelge 1 Hava oku seviyelerinin evresel etkisi dB ps 180 3,0 Binalarda Hasar 170 0,95 Pencere Camlarnn ou Krlr 160 0,30 150 0,095 Baz Pencere Cam Krlmalar 140 0,030 Ani (impulsive) Ses iin Maksimum Seviye 128 0,0070 Emniyetli Seviye 120 0,0030 Rahatsz Edici Srekli Ses Snn 15 Dakika Sreli ok Dalgalar Halinde ikayetler 110 0,00095 10 0,00030 90 0,000095 8 Saatlik Srekli Seste Rahatsz Olma 0,000030 80 136

Murgul'da uygulanan 6,5 inch (165 mm) delik ap iin maksimum kaya frlama mesafesi 906 m olarak hesaplanmtr. Murgul letmesi'nde allmakta olan Damar sahasnn evresindeki bir ok yerleim birimi sahaya hesaplanan mesafeden daha yakndr. Bununla birlikte yaplan incelemelerde, 30 CFR kodlu ynetmelikte ifade edilen smrlar aan bir ta savrulmas olayna rastlanmamtr. Maksimum ta savrulma mesafesi ekil 1 yardmyla da bulunabilir. Madencilik almalarnda delik aplarnn 75 ile 250 mm arasnda deitii gz nne alnrsa ekil 1 dikkate alnarak, maksimum kaya frlama mesafesinin 500-1000 m arasnda olaca grlmektedir.

Madencilik ve evre Sempozyumu, 5-6 Mays 2005, Ankara

Hatal patlatma paterni, yetersiz sklama boyu ve malzemesi hava oku oluumuna neden olmaktadr. Hava oku oluumuna neden olan bir dier unsurda inflakl fitil kullanmdr. Basamak patlatmasnda deliklerin infilakl fitil ile atelenmesi ve inflakl fitilin patar atmlarnda kullanlmas yksek hava oku deerlerinin olumasna neden olabilmektedir. izelge 1 de hava okunun evresel etkisi gsterilmektedir. 2.3 Yer sarsnts Patlatma kaynakl yer sarsmnsn oluumu zerinde etkili olan faktrleri genel olarak kontrol edilebilen faktrler ve kontrol edilemeyen faktrler olarak iki guruba ayrmak mmkndr. Kontrol edilebilen faktrler arasnda gecikme bana patlayc miktar, ateleme yn, arj boyu ve ap, delik eimi, dilim kalnl, delikler aras mesafe saylabilir. Kontrol edilemeyen faktrler ise topografya, rt tabakasnn tipi ve atmosferik koulardr (Atlas Powder Company, 1987). Patlatma kaynakl sarsntlarn byklklerinin sorgulanmas srasnda n plana kan parametreler, parack hz, parack ivmesi, deplasman, dalga frekans olarak sralanabilir. Patlatma kaynakl yer sarsnts konusunun bu ekilde giderek artan nemine bah olarak, eitli lkelerde, birbirine benzeyen dzenlemeler yaplmtr. Bunlardan bir tanesi de OSMRE (US Office of Surface Mining ABD Ak Ocak Madencilik Ofisi) tarafndan hazrlanan dzenlemedir (30 CFR (Code of Federal Regulations) Sec. 816.61, 62, 64, 66, 67, 68 ve Sec. 817-61, 62, 64, 66, 68). OSMRE' nin dzenlemelerindeki sorgulamalar iin drt adet yol ngrlmtr. Bu yollarn hepsinde de ana unsur parack hz olmaktadr (Kuzu ve dierleri, 2003). Bu yollar; LYol ILYol Ifl.Yol : Uzakla Bal Parack Hz : Uzakla Bal lekli Mesafe : Deitirilmi lekli Mesafe : Frekans-Parack Hz kilisi

altnda kalnmas durumunda yaplan patlatma evre iin zararsz kabul edilir (OSMRE, Federal Regulations, 2004). izelge 2 Uzakla Bal Olarak zin Verilebilen Maksimum Parack Hz Deerleri
Uzaklk frn) 0-91,44 91,74-1524 >1524,30 Maksimum Parack Hz Limit Deeri [mm/sn.] 31,75 25,4 19,05

2.3.2 Uzakla Bal lekli Mesafe (II. Yol) Bu yolla (30CFR Section 816.67(d)(3)(i)), herhangi bir sismik izleme yaplmakszn, izelge 3' de verilen uzakla (D) bal, "Uzakla Bah lekli Mesafe Deerleri (SD)" esas alnarak, ayn anda patlatlabilecek olan patlayc madde miktar (W) tesbit edilir. Buradaki "lekli Mesafe"; (3) eitlii ile tanmlanr. izelge 3 Uzakla Bal Olarak zin Verilebilen Maksimum lekli Mesafe Deerleri
Uzaklk Iftl//[m| lekli Mesafe Limit Deeri SD= DAV"5 [ft/ib 0 ' 5 ] SD = 50 0-300 ft / 0-90 m 8 ms aralkla patiattabilecek azami patlayc miktar 11b] // [kg] 4,0// 1,8140

100//30,48

150//45,72 200 // 60,96 250 // 76,20 300//91,44 400// 121,92

SD = 55 301-5000 ft/ 91-1500 m

9,0//4,08 i 5 16,0//7,2576 25,0// 11.3375 36,0// 16,3260 53 // 24,0355

rv.Yoi

olarak adlandrlmakta ve patlatma kaynakl sarsntlarnn alternatif sorgulama ekillerini iermektedir. Burada ksaca bu dn yntemin ana hatlar zerinde durulacaktr. 2.3. J Uzakla Bal Parack Hz (1. Yol) Bu yolla (30CFR Section 816.67(d)(2)(i)), her bir atmn sonucunda oluan sarsnt kaydedilir. llen parack hzna ait bileenin ayr ayr ve mesafelere bal olarak izelge T de verilen limit deerleri ap amadna baklr. Limit deerlerin
137

600// 182,88 800 // 243,84 1000//304,80 2000 // 609,60 4000// 1219,20 5500// 1676,40

SD = 65 >5001ft/ >1501m

119//53,9665 212//96,1420 331 //150,1085 1322//599,5270 5290//2399,0 i 5 7160//3247,612

6000// 1828,80 10000 // 3048,00

8521 //3864,273 23700 // 10747.950

2.3.3 Deitirilmi lekli Mesafe (111. Yol) Bu yntemde sahada gerekletirilen patlatmalara dayanlarak, deneyimlere dayanan bir SD deeri gelitirilir (30CFR Section 816.67(d)(3)(ii)). Belirlenecek lekli mesafe (SD) deerleri iin,

TMMOB Maden Mhendisleri Odas

patlayc arj miktar deitirilerek oluacak maksimum parack hz deeri (PPV) nceden tahmin edilebilir. Bylece, II. Yol (Uzakla Bal lekli Mesafe) ile yaplan SD tayinindeki patlayc madde smrlandrmasmdaki arlk nlenmi olacaktr. Bunun iin daha nceden yaplan asgari 30 atmn sismik kaytlarnn deerlendirilmesi gereklidir. Buna ek olarak Blm 2.3.1' de aklanan I. Yolda belirtilen limitlerin de almamas gereklidir (Rosenthal, & Marlock, 1987).

3 KBt MURGUL LETMES'NDE GEREKLETRLEN YERSARSINTISI VE HAVA OKU LMLER KB Murgul Ak letmesi'nde patlatma kaynakl evresel etkileri deerlendirmek amacyla yer sarsnts ve hava oku lmleri gerekletirilmitir. lmler iin Instantel firmasnn rettii MiniMate Plus cihaz kullanlmtr. Instantel MiniMate Plus cihaz hem zemin vibrasyonunu hem de hava okunu lebilmektedir. Cihaz jeofonu vastasyla 254 mm/sn'ye kadar parack hzn lebilir. Hava oku lmn ise dorusal skalada 88 ile 148 decibel arasnda gerekletirebilmektedir. izelge 4 de, KB Murgul iletmesi'nde gerekletirilen drt farkl atma ait lm deerleri gsterilmektedir. Burada gerekletirilen yer sarsms lmleri OSMRE'nin nerdii I. Yol ve IV. Yola gre deerlendirilecektir. izelge 4 incelenirse llen parack hz deerlerinin, Blm 2.3.1 de ortaya konan parack hz limit deerlerini amad grlr. Yer sarsnts analizinde parack hz kadar, frekans deerleri de nem tar. nsanlar dk frekansl dalgalan kolayca hissedebilirler. Frekans yksek olduunda insanlarn bunlar alglamas daha gtr. Ayrca 10 Hz deerinin altndaki frekanslar zeminde byk yer deitirmeler ve yksek dzeyli birim deformasyonlar yaratt iin hasar olaslm artrr (HUdaverdi, 2004). Murgul letmesi'nde gerekletirilen lmlerde tespit edilen frekanslar 10 Hz deerinin stndedir. Yalnzca I. Atm lmnde 10 Hz ve altnda frekans deerleri elde edilmitir. ekil 3 yukarda yer sarsnts asndan deerlendirilen atmlarn Blm 2.3.4'te anlatlan maksimum parack hz-frekans bakmndan sorguland merdiven diyagramlar gstermektedir. Bu sorgulama ynteminden bakldnda da parack hz bileenlerinin snr deerlerin altnda olduu grlr.

2.3.4 Frekcms-Parack Hm ikilisi (IV. Yol) Bu yolla (30CFR Section 816.67(d)(4)(i)), Maksimum Parack Hz' na ek olarak, her bir 'Parack Hz' nm sahip olduu frekans deeri bilgisi de sorgulanmaktadr. Binalardaki rezonans frekanslar da gz nne alnarak dk frekanslar iin dk parack hzlarna izin verilmekte ve 2 in./sn'lik (50,8 mm/sn) parack hz st snr olarak alnmaktadr ekil 2, sorgulamada kullanlan merdiven diyagram gstermektedir (OSMRE, Federal Regulations, 2004).

ekil 2 Parack hz - frekans diyagram

izelge 4 Farkl atmlara ait lm deerleri Atm no t. 2. 3. 4. Toplam arj (kg) / Gecikme basma arj (kg) 6436/256,4 10640/512,8 8820 / 512,8 8256/512,8 lm mesafesi (m) 350 135 255 210 Parack hz (mm/sn)/Frekans (Hz) Enine 2,03/10 19,4/34 1,52/17 11,2/15 Dey 1,65/10 17,9/37 1,90/43 12,7/16 Boyuna 2,67/8 22,5/43 1,90/37 11,3/14 Maksimum 2,67 22,5 1,90 12,7 Bileke 3,22 28,3 2,35 14,8 Hava oku (db)/ Frekans (Hz) 120/41 140/30 125/6 128/5

138

Madencilik ve evre Sempozyumu, 5-6 Mays 2005, Ankara

ekil 3 rnek verilen drt atma ait Parack hz - Frekans diyagramlar kolaylkla tespit edilebilmektedir. lmler deerlendirilirken mmkn olduunca literatrdeki farkl yaklamlar ve normlar gz nne alnmaldr. Olumsuz evresel etkilerin nlenmesi iin zerinde durulmas gereken temel husus uygun patlatma dizayndr. Kaya zellikleri ve jeolojik yapy da dikkate alarak, bilimsel verilere dayal patlatma dizayn belirlenmeli, zellikle basamak patlatmasnda uygun gecikme aralkl ateleme gerekletirilmelidir.

4 SONU Madencilik faaliyetlerinde retim ve rt kaz amal patlayc kullanm gemite olduu gibi gnmzde de kanlmazdr. Patlatma kaynakl evresel etkilerin tespiti ve deerlendirilmesi evre bilincinin artyla bugn her zamankinden daha nemli olmaktadr. Uygun lm teknii ve doru deerlendirme ile patlatma kaynakl evresel etkilerin nedenleri
139

TMMOB Maden Mhendisleri Odas

KAYNAKLAR
Atlas Powder Company, 1987. Explosives And Rock Blasting. USA. s.350, 362. Bilgin H. A., 1999. Patlatma Kaynakl evre Sorunlar, Barutsan dergisi, s. 38-40 HUdaverdi T, 2004. KB Murgul letmesi'ndeki ok sral patlatmalar iin optimum alma atlarnu aratrlmas. Yksek Lisans Tezi. T Fen Bilimleri Enstits s. 69 limeno C.L., Jineno E.L. & Carcedo F.J.A., 1995. Drilling And Blasting of Rocks. A.A.Balkema, Rotterdam, s. 366367 Kuzu C, HUdaverdi T.& ztrk .. 2003. Patlatma Kaynakl Titreimlerde OSMRE zUmleri-2 stanbul-BUykmece Gl Bats Ta Ocaklar Uygulama rnei. 3. Ulusal Krmata Sempozyumu, stanbul 3-4 Aralk, s. 257-265 Olofsson S.O., 1990. Applied Explosives Technology For Construction And Mining. Applex, Sweden, s. 237-238 OSMRE, Federal Regulations, 2004. Code of Federal Regulations 30 CFR Part 700, http://www.osmre.gov/regindex.htm; ve / veya http://www.access.gpo.gOv/nara/cfr/cfr-retrieve.htmi#pagel Rosenthal M. F., Marlock, G.L., 1987. Blasting Guidance Manual. OSMRE.

140