44

8

MATEMATIKI MODEL STRUJANJA U HIDRODINAMIKOJ SPOJNICI

Najee korieni metod matematikog opisivanja strujanja radnog fluida je metod
j ed nodi men zi j skog model a st r u j anj a. Ovaj met od podr azumeva o sr edn j avanj a st r u j ni h
parametara po protonim presecima, uz uzimanje kao referentnih, vrednosti ovih veliina na
sr ednj oj st r ujn oj povrini, odn. strujnoj povrini koja polovi protone preseke.
Jednodimenzijska metoda opisivanja strujanja u hidrodnamikoj spojnici, meutim,
ne omoguava egzaktno izraunavanje geometrijskih parametara spojnice, ve se njeni
r ezul t at i mor aju pop r avl j ati empirijski odreenim koeficijentima i obrascima. ak i sa ovim
ogranienjima, jednodimenzijski model je efikasan samo u sluaju spojnica sa malim
kl i zanj i ma, od nosno vel i ki m st ep en i ma ko r i snost i .
Drugi mogui nain odreivanja geometrijskih parametara hidrodinamike spojnice
zasniva se na teoriji slinosti. Ovaj metod, meutim, podrazumeva postojanje ve izvedene
spojnice na osnovu ijih karakteristika se proraunavaju parametri nove, njoj u
hidrodinamikom smislu sline spoj ni ce.
U ovom odeljku, bie prikazan i hidrodinamiki model prorauna geometrijskih
parametara spojnice, baziran na jednodimenzionalnom modelu strujanja i teoriji slinosti.
Karakteristika ovog modela prorauna je da omoguava projektovanje novih spojni ca na
o snovu el j en i h r adni h kar akt er i st i ka.








45
JEDNODIMENZIJSKI MODEL STRUJANJA U HIDRODINAMIKOJ SPOJNICI


Sl i ka 1 Skica radnog kola hidrodinamike spojnice sa trouglovima brzina

Na slici 1 prikazana je skica meridijanskog preseka hidrodinamike spojnice sa
unutranjim torusom, kao i trouglovi brzina radne tenosti na ulazima i zlazima iz pumpnog i
t u r bin sko g r adnog ko l a sp ojni ce. Kompo nent e br zi ne na ul azu i i zl azu i z p umpnog r adn og
kol a i ndeksi r an e su sa p1 i p2, dok su i st e kompon en t e koj e se odnose na t urb insko r adno
kol o ind eksi r ane sa t 1 i t 2. Zano enj e st r u j e r adno g f lu ida n a i zl azu i z r adnih ko l a j e
zanemar en o zbog vel i ko g br oj a l op at i ca.
Kako su obimske komponent e apsol ut ni h b r zina:
1 1 2

e ut up
r c c = = i
2 2 1

i ut up
r c c = = ,
prema Ojlerovoj jednaini za hidrauline turbine mogu se, za reprezentativnu strujnu
p ovr i nu , n ap i sat i i zr azi za mo mente i jedinine strujne radove:

( ) ( )
2 2
2
2
1
2
1 m i Qr r r Q M
e i e
= =
( )
2 2
1
2
2 1
2 2
1
2
,
1 m i r r r Y
e i e p k
= =
( )
2 2
1
2 2
2 1 2
2
,
1 m i r i r r Y
e i e t k
= =
(1)
pri emu su:
i
e
r
r
m = ,
1
2

= i ,
a Y
k,p
i Y
k, t
predstavljaju jedinine strujne radove kola pumpnog i turbinskog kola.

Na osnovu oznaka sa slike 1, uz uslov da polupreni ci r
e
i r
i
polove protone preseke,
moe se pi sat i :

2
2 2
R r
r
ei
e
+
= i
2
2 2
ie ii
i
r r
r
+
= .
(2)
Ako sa
i t l
, , i oznaimo odnose poluprenika:
46
R
r
r
r
ei
le
ei
l
= = ,
ei
ie
t
r
r
= ,
ie
ii
i
r
r
= i
i t l
ee
ii
r
r
= =
Dobi j a se d a j e:

2
1
2
l
e
R r
+
= ,
( )
2
2 2
t l
i
R r
+
= , i
( )
2
2 2
1
l
t l
e
i
r
r
m

+
+
= = . (3)
Analizom jednaine energetskog bilansa strujnog toka dobija se zavisnost relativne
komponent e mer i d i j anske b r zi ne w i p rot oka Q kr oz spo jni cu od pr eno snog odno sa b r oj eva
o br t aj a i .

t g p g t k p k
Y Y Y Y
, , , ,
A + A = (4)
gde su
p g
Y
,
A i
t g
Y
,
A gubitci mehanike energije po jedinici mase radne tenosti u pumpnom
i t urb inskom r adnom kolu , r espekt i vn o.
Gubi ci st r uj n e ener gi j e u r adn i m kol i ma sast oj e se o d gubi t aka usl ed udarno g dot o ka
st r u j e l opat i cama r adnog ko l a i od gubi t aka ko j i nast aj u usl ed t r enj a i vr t l oenj a st r u j e u
meulopatinim kanalima u radnom kolu:

2 2
2
2
1 ,
,
w
w
Y
p
p u
ud p g
+
A
= A ,
(5)

2 2
2 2
1 ,
,
w w
Y
t
t u
ud t g
+
A
= A (6)
gde su
2
1 , p u
w A i
2
1 ,t u
w A ud ar n e kompon en t e r el at i vn ih br zi na,
ud
pr edst avl j a ko ef i ci j ent
u dar nih gub it aka, za koji se najee usvaja vrednost jednaka jedinici, dok su
p
i
t

koef i ci j en t i gubi t aka usl ed t r en j a i vr t l oen j a u pumpn om o dno sno t ur binskom r adnom kolu .

Ako sa oznaimo zbirni koeficijent gubitaka usled trenja i vrtloenja struje u radnim
kol i ma (
t p
+ = ), a za ko ef i ci j ent
ud
usvoj i mo vr ed nost
ud
=1, i zr az za ukupnu vr edn ost
gubitaka strujne energije u hidraulikoj spojnici dobija oblik:

( )
2 2
1 ,
2
1 , , ,
2
1
w w w Y Y Y
t u p u t g p g g
+ A + A = A + A = A (7)
Na o sn ovu t r ougl o va br zi na sa sl i ke 1, ud ar n e ko mp onent e r el at i vn i h br zin a se mogu
i zr azi t i kao:

( ) ( ) i r r w
i i p u
= = A 1
1 2 1
2
1 ,

(8)

( ) ( ) i r r w
e e t u
= = A 1
1 2 1
2
1 ,

(9)
ime izraz za ukupne strujne gubitke u spojnici dobija oblik:

( )( ) | |
2 2 2 2
1
2
1 1
2
1
w m i r Y
e g
+ + = A (10)
Na osnovu izraza (1), razlika izmeu jedinin ih st r u jn ih rado va pumpn og i t ur bi nskog kol a j e:

( )( )
2 2
1
2
, ,
1 1 m i i r Y Y
e t k p k
=
(11)
Zamenom izraza (10) i (11) u jednaini energetskog bilansa (4), sledi:
( )( )
2 2
1
2
1 1 m i i r
e
= ( )( ) | |
2 2 2 2
1
2
1 1
2
1
w m i r
e
+ +
47
o dakl e j e:

( )( )
2 2
1
2
1 1
2
1 1
m i R w
e

+
=

(12)
d ok j e p r ot ok kr oz sp oj ni cu:

( ) ( )
( )
( )( )
2 2
1
3
2 2
2 2 2 2
1 1
2
1 1
1 m i R w R r R Q
e l
l ei

+
= = =

(13)
Na o so no vu pr et hodni h i zr aza, i i zr aza za moment (31), dobi j aju se i zr azi za moment
koj i spojn i ca pr enosi , kao i za b ezdi menzio nu momen t nu kar akt er i st i ku:

( )
( ) ( )( )
2 2 2 2
1
5
2
3
2 2
1 1 1
2
1 1
m i m i R M
l l

|
|
.
|

\
| +
=

( )
( ) ( )( )
2 2 2
2
3
2 2
2
1
5
1 1 1
2
1 1
m i m i
R
M
l l
M

|
|
.
|

\
| +
= =

(14)
Pr ema f or mi do sad a i zvedeni h i zr aza za b r zinu, p r ot o k, moment i mo ment nu
karakteristiku spojnice, moe se zakljuiti da su u saglasnosti sa realnim pojavama, na
p r i mer , sman j i vanj em p r en osno g odno sa b r oj eva ob r t aj a, p rot ok kr oz spo jni cu opada i p r i
d ost i zanj u p r en osno g odno sa i =0, protok prestaje. Ipak, da bi ovi izrazi imali praktinu,
u po t r ebnu vr ednost , pot r ebn o j e pozn avat i zavi sn ost koef i ci j en t a t r enj a od pr eno snog
o dnosa bro j eva obr t aj a ( ) i = . Sistematizovanih podataka o ovoj zavisnosti, meutim,
nema, tako da se spojnice najee projektuju prema teoriji slinosti. Izmene u konstrukciji
koj e b i t r b al o d a dovedu do pobol j an j a, i l i , uop t e i zmene kar akt er i st i ka spoj ni ce pr o j ekt ant
vri na osnovu sostvenog iskustva ili intuicije, pri emu sve ove promene moraju biti
proverene i potvrene modelskim ispitivanjima. Mogue je, ipak, na osnovu snimljene
momen t ne kar akt er i si t ke j ed ne sp oj ni ce, i korienjem izraza (14), utvrditi zavisnost
( ) i = , kako j e na sl i ci 2 p r i kazano:

Sl i ka 2. Zavi snost koef i ci j ent a t r enj a od pr enosnog odnosa
br oj eva obr t aj a

48
Sa sl ike moemo zakljuiti da se koeficijent trenja drastino menja ba u radnim reimima
b li ski m no mi naln om.

U sluaju hidrodinamike spojnice bez
unut r anjeg torusa, ija je ema prikazana na
slici 3, granica izmeu ulaznog i izlaznog
preseka definisana je poluprenikom r
m
. Po
jednodimenzijskoj emi strujanja, protoni
pr eseci n a ul azu i i zl azu pumpn og (il i
t ur binskog) kol a su j edn aki , pa vai:
2
1
2
2 2 2
0
+
=
+
= R
R r
r
m

gd e j e:
r
ee
=R , r
ii
=r
0 i
R
r
r
r
ee
ii 0
= =
Izr azi (10) (14) vae i za hidrodinamike
spojnice bez unutranjeg torusa, pri emu
vae odn osi:
r
ee
=R, r
ii
=r
0
i r
ei
=r
i e
=r
m

iz ega sledi:
1 =
t
,
2
1
2

+
=
l
i
2
1
2

+
= =
l
i

to znai da je odnos poluprenika
2
2
2
3
3 1

+
+
= m
Pr oj ekt ovan j e sp oj n i ce p r ema j ed nodi men zi jskom model u st r u j anj a, por ed
p oznavan j a zavi snost i koef i ci j ent a t r enj a od pr eno snog odnosa b r oj eva ob r t aj a ( ) i = ,
zahteva i jasno utvren kriterijum odreivanja brojeva lopatica pumpnog i turbinskog radnog
kola. Iako opte prihvaen i teorijski razraen postupak za ovo ne postoji, za odreivanje
b r oj a l opat i ca pu mpnog kola najee se koriste izrazi:
279 , 0
1
65 , 8 D Z = i
52 , 0
1
39 , 1 D Z =
R D 2 =
d ok se br o j l opat i ca t urb inskog kol a usvaj a kao za 2 1 manji ili vei broj od onog
izraunatog gornjim izrazima.
( ) 2 1
1 2
= Z Z
Proraun spojnice vri se za usvojenu vrednost pren osno g odn osa b r oj eva obr t aj a u
n ominalnom r adno m r ei mu ( ) 98 , 0 97 , 0
*
= = i i kao i za u svo j en u vr edno st odnosa
najveeg i najmanjeg poluprenika radnog kola R r
0
= . Vrednost odnosa poluprenika
zavisi od konstruktivnih karakteristika spojnice i kod spojnica sa simetrinim kolima i bez
unutranjeg torusa kree se u granicama ( ) 45 , 0 35 , 0 = dok ko d spo jn i ca sa unut r an ji m
torusom ili spojnica sa pragom najee ima vrednost blisku 0,5 pri emu se kao
0
r u zi ma
poluprenik pumpnog radnog kola ili poluprenik praga.


Sl i ka 3 ema mer i di j anskog pr eseka
spoj ni ce bezunut ranj eg t or usa
49
PRORAUN NA OSNOVU HIDRODINAMIKE SLINOSTI I FORMIRANJE
PROFI LA RADNI H KOLA

Proraun geometrijskih parametara spojnice na osnovu hidrodinamike slinosti
predstavlja najjednostavniji, a ujedno i najsigurniji metod prorauna. Ovaj metod
podrazumeva postojanje ve izvedene spojnice zadovoljavajuih radnih karakteristika, koja
slui kao model za dobijanje nove spojice. Uslovi sliosti zahtevaju geometrijsku slinost
radnih prostora modela i glavnog izvoenja, a u sluaju manjih veliina, ukljuuju i slinost
p ovr i nske hr apavo st i r adni h el emenat a.

Pri korienju ovog modela prorauna, najpre se na osnovu bezdimenzione
kar akt er i st i ke mo ment a
M
sn i ml j ene p r i no mi nalnom r adnom r ei mu spojn i ce model a,
odreuj e r adi jus spol jno g kr u ga ci r kul aci j e R, p r ema obr ascu :
5
1 M
M
R

=
U koj em su
1
, M i nominalni mo ment , ugaona b r zi na ul azno g vr at i l a i gu st ina
radne tenosti spojnice glavnog izvoenja.

Odnos ovako izraunatog radijusa i odgovarajue dimenzije na modelu odreuje
razmeru svih geometrijskih parametara modela i glavnog izvoenja.
Kao radna tenost se, kod veine hidrodinamikih spojnica koristi hidrauliko ulje,
ki n emat ske vi skozno st i ( ) s m
2 5
10 3 1 = (n a t emper at ur i C t = 50 ) i gu st i ne
( )
3
870 850 m kg = . Prenosni odnosi brojeva obrtaja kreu se, uglavnom, u granicama
98 , 0 96 , 0 max
*
= = = i i . Pr i ovi m uslo vi ma, bezdi menziona kar akt er i st i ka momen t a kod
vei ne i zvedeni h konst r ukci j a i ma vr edn ost i u r aspo nu:
050 , 0 030 , 0
*
= =
M M

Hidrodinamike spojnice sa radijalnim lopaticam, koje su najee u upotrebi,
projektuju se tako da su u njima relativne brzine radne tenost i j edn ake mer i di j an ski m
komponentama apsolutnih brzina. Takoe, da bi se izbegli strujni gubici usled usporavanja i
ubrzavanja struje du meulopatinih kanala, ovi se izrauju tako da su im svi protoni
preseci iste veliine. Ovo se, kod spojnica sa unutr an j i m t oruso m, post i e i spunj avanj em
u sl ova:
( ) ( ) ( ) ( ) C r r r r r r r r r R r R
ii i i ie ii ie ei e e ei
= = = = = =
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
2 2 2 2
C a r =
Od no sno, kod spoj ni ca bez unut r anj eg t oru sa: (15)
( ) ( ) ( ) ( )
0
2
0
2 2 2 2
0
2 2 2 2 2 2 2
2 2 2 2 C r r r r r r r r r R r R
i i m m m e e m
= = = = = =

0
C a r =
U gornjim jednainama, C j e ko nst ant a, a prenici krugova koji tangiraju
meri di j an ske kon t ur e, kako j e pr i kazan o na sl i ci 4, a r su r ast oj an j a cent ar a kr u go va sa
poluprenicima a od ose spoj ni ce.
For mi r anj e mer i di j anski h kont u r a L
e
i L
t
p r i kazan ai h na sl i ci 4. vr i se i t er at i vni m
p ost up kom. U p r voj apr o ksi maci j i, na o snovu i skust va i i n t ui ci j e cr t a se un ut r an j a kont u r a L
t
,
50
a zat i m se saglasno sa njom crtaju krugovi poluprenika a koji je dodiruju, a istovremeno i
zado vo l j avaju usl ove (15).



Sl i ka 4. For mi r anj e mer i di j anski h kont ur a r adni h kol a

U dr u go j apr o ksi maci ji , var i r aj a se ob li kont u r e d obi j ene u pr voj , d a bi se, uz
zadovoljavanje uslova (f) postigao to jednostavniji, a istovromeno to hidrauliki povoljniji
o bl i k, j ednost avan za izr adu. Spol jna kont ur a mer i d i j anskog p r of il a L
e
dobi j a se kao ob vo jni ca
krugova prenika a.
U sluaju spojni ca bez unut r an j eg t or usa, p ost upak f o r mi r an j a mer i di j anski h ko nt ur a
je potpuno analogan, pri emu se, prema slici 4, krugovi poluprenika a crt aj u t ako d a svi
prolaze kroz taku O, koja se svodi na unutranji torus beskonano malog prenika.

HIDRODINAMIKI PRORAUN SPOJNICE

Hidrodinamiki proraun geometrijskih parametara radnih prostora hidrodinamike
spojnice baziran je na jednodimenzijskom modelu strujanja i na teoriji slinosti. Njegov
osnovni zadatak je da obezbedi mogunost projektovanja hidrodinamike spojnice koja
zadovoljava uslove projektnog zadatka. Drugim reima, spojnice koja poseduje unapred
d ef i ni sane r adne kar akt er i st i ke.
PROJEKTNI ZADATAK HIDRODINAMIKOG PRORAUNA

Pr oj ekt ni m zad at kom d efinisani su polazni podaci koji e posluiti za proraun geometrijskih
parametara radnih prostora spojnice. Ovi parametri obavezno ukluuju:
N Snaga koj u po go nska mai na p redaj e
ul azno m vr at i lu spo jni ce
n
p
Br oj obr t aj a pogonskog vr at i l a
el j en i st ep en kor i sn ost i u n omin alnom
r ad nom r ei mu

51
Gustina radne tenosti

s
Gustina radne tenosti spojnice modela
(u sluaju da je razliita od one na
glavnom izvoenju)
p - r adni p r i t i sak spojn i ce
Navedeni parametri omoguavaju odreivanje jedne take na radnoj karakteristike spojnice
radne take u nominalnom radnom sistemu. Druga take radne krive odreena je radnim
r ei mom pr aznog h od a.

PRORAUN GEOMETRIJSKIH PARAMETARA SPOJNICE

POLAZNI PODACI

Snaga p ogon sko g el ekt ro mo t or a (kW)
P 19 :=

Br oj obr t aj a p ogonskog vr at i l a (o/ min )
n
p
735 :=

Stepen iskorienja pogonskog elektromotora
q
el
0.3 :=

Gustina radne tenosti (kg/m
3
)
870 :=

St epen kor i snost i sp oj ni ce
q 0.95 :=

Kl i zanj e (%)
s 5 :=

Pr en osni odno s br oj eva ob r t aj a:
i q :=

Gustina radne tenosti etalon spojnice (kg/m
3
):

s
:=

Rad ni pr it i sak spo j ni ce (b ar )
p 5 :=

PRORAUN GEOMTRIJSKIH PARAMETARA
Koeficijent brzohodnosti odgovara etalon spojnici iji je napor pumpnog kola H
p
=1m i snaga
P=1kW. Njegova vrednost kree se u granicama n
sp
=(50 70) o/ mi n

Usvoj en i koef i ci j ent br zohodnost i (o/ min):
52
( )
60
70 50
=
=
sp
sp
n
n

Napo r pumpno g kol a (m):
( )
5
4
2
1
(
(

|
|
.
|

\
|
=
sp
s
p p
n
P
n H

Protok radne tenosti kroz radna kola (m
3
/ s):
p
H g
P
Q


=

3
10

Ugaona b r zi na pumpno g vr at i l a:

30
p
p
n
=


Proraun meridijanske brzine:
Koef i ci j en t ul azne br zi n e, koj i se usvaj a sa gr af i ka pr o f . Kukul j evsko g u zavi snost i od
broja obrtaja pogonskog vratila, dok ga je analitiki mogue odrediti u funkciji prenosnog
o dnosa br oj eva ob r t aj a i ukupno g ko ef i ci j ent a st r uj n og t r en j a :
( ) , i =

o .06 :=


M er i di j an ska br zin a (m/ s):
p m
H g c = 2
Povrine poprenih preseka ulaza i izlaza iz radnih kola (m
2
):
i u
m
i
A A
c
Q
A
=
=

Proraun prenika pumpnog i turbinskog radnog kola, oznake u skladu sa slikom 24:
53
( )
e i
p
p
e
e
i
r m r
m i
H g
r
r
r
m
R
R
=

=
+
+
= =
= =
2 2
2
2
0
1
3
3 1
4 . 0

Vi sina i zl aznog pr eseka (m):
m e
c r
Q
b

=
2
2

Vi sina ul aznog p r eseka (m):
m i
c r
Q
b

=
2
1

2
2
2
2
0
0
2
1 0
D
R
D
R
b r D
b r D
e
i
=
=
+ =
=

2
2
0
2
R R
r
m
+
=

Prorau n br oj a l op at i ca:
( )
279 , 0
1
1000 65 , 8 = D Z
2
1 2
= Z Z