MICHA BAEJEWSKI J.R.R.

Tolkien Powiernik Pieni

9 ... pieni zjawiy si ywe wrd ludzi, przyszy ze swej tajemniczej krainy i w widomej postaci chodziy w biay dzie po ziemi... Dwie Wiee Andrzejowi Kowalskiemu & Tomaszowi Schrammowi gwnym winowajcom tej ksiki

10

1. Powiernik Pieni
W biografii Johna Ronalda Reuela Tolkiena moemy odnale kilka polskich akcentw. Jego przodkowie ze strony ojca jakie dwiecie lat temu przywdrowali do Anglii, najprawdopodobniej z terenw podlegych wczesnym wadcom Polski. Nie jestem Niemcem wspomina pisarz cho mam niemieckie nazwisko [...], moje imiona s pochodzenia hebrajskiego, skandynawskiego, greckiego i francuskiego. Poza nazwiskiem nie odziedziczyem jednak niczego z jzyka lub kultury, z ktrymi byo ono u swych pocztkw zwizane, a po 200 latach krew Saksonii i Polski staa si prawdopodobnie mao wanym fizycznym skadnikiem1. Do sprawy swego pochodzenia powrci kilka miesicy przed mierci w licie pisanym do wydawcy: Nie rozumiem, dlaczego miaby Pan czy moje nazwisko z tolk (tumacz lub mwca). Jest to sowo pochodzenia sowiaskiego, ktre zostao przyjte przez litewski (tulkas), fiski (tulkki) i jzyki skandynawskie, a w kocu przez Niemcy pnocne (jzyk dolnoniemiecki) za porednictwem duskiego (tolk). Angielski nigdy go nie przej2. Pozna jzyk polski (obok wielu, wielu innych), ale wasnych umiejtnoci w posugiwaniu si nim nie ocenia wysoko. I wreszcie oboje z on zostali pochowani blisko polskich grobw w wydzielonej rzymskokatolickiej

kwaterze cmentarza Wolvercote w Oxfordzie. Mona jeszcze doszuka si kilku sowiaskich akcentw w nazwach wystpujcych w jego ksikach. Przesad byoby twierdzenie, i obecno tych akcentw moe mie jakie wiksze znaczenie dla badaczy tekstw Profesora. Przywouj te informacje nie w ramach jeszcze jednej akcji X a sprawa polska, ale po to, eby pokaza, jak krtymi drogami chadzaj losy wielu osb i ksiek i jak z tego przekadaca powstaje co, co zachowuje swoist wielo w jednoci. Dla przodkw Tolkiena ta wielo przybieraa oczywicie formy bardziej zachodnie, podporzdkowane w dodatku konwencjom charakterystycznym dla ycia wiktoriaskiego, niezbyt zamonego mieszczastwa. Wedug rodzinnej tradycji Tolkienowie przywdrowali na Wyspy Brytyjskie z kontynentu, a towarzyszyy temu romantyczne historie miosne, tajemnicze i dramatyczne wydarzenia polityczne, zmuszajce uciekinierw do pozostawienia pokanych majtkw gdzie w Europie. W nowym miejscu zamieszkania trzeba byo dawne rodowe ambicje poczy z koniecznoci pracy. Z czasem rodzina do1 Za: Przeczytalimy dla was J. R. R. Tolkien: The Monsters and the Critics and Other Essays. Edited by Ch. Tolkien. Londyn 1983, s. 170. Omwienie ksiki i przekad fragmentu M. G., Gwaihir 1985, nr 2, s. 5.
2 J.

R. R. Tolkien: Listy Profesora. Prze. A. Sylwanowicz. Gwaihir 1985, nr 2, s. 12.

11 robia si nawet warsztatu wytwarzajcego fortepiany w momencie narodzin J. R. R. Tolkiena take i te sprawy naleay do przeszoci, a teraniejszo bya raczej skromna. Podobnie egzystowali Suffieldowie rodzina ze strony matki. Dziadek przyszego pisarza zarabia jako komiwojaer, a niezbyt bogate ycie ubarwiay opowieci o herbowych przodkach, lordowskich tytuach i innych dowodach minionej wietnoci, wrd ktrych fakt zasiedzenia Suffieldw na Wyspach bywa koronnym argumentem w dyskusjach o mezaliansie ich crki Mabel. Dla Suffieldw Tolkienowie dugo pozostawali tylko zwyczajnymi imigrantami z jakich Niemiec. Rodzice pisarza poznali si w rodzinnym Birmingham i po paru latach nieoficjalnej znajomoci (ze wzgldu na wymienione ju powyej zastrzeenia) uzyskali wreszcie zgod na zarczyny, a pniej i przyzwolenie na lub. Ojciec J. R. R. T., Arthur Tolkien, prbowa pocztkowo pracowa w Banku Lloyda, a potem przenis si do Poudniowej Afryki, gdzie moliwoci finansowej stabilizacji byy mimo wszystko wiksze. Zosta nawet szefem oddziau banku w maym miasteczku Bloemfontein. Oddzia Banku Afrykaskiego

konkurowa musia z prnym Bankiem Narodowym zawodowy sukces Arthura Tolkiena uzaleniony by wic gwnie od jego obrotnoci i pomysowoci. Arthur wierzy w swoj dobr gwiazd w pocztkach 1891 roku sprowadzi swoj narzeczon, a ich lub odby si w Kapsztadzie w poowie kwietnia. John Ronald Reuel Tolkien urodzi si 3 stycznia 1892 roku, a w kilkanacie miesicy pniej 17 lutego 1894 roku przyszed na wiat Hilary Arthur Reuel. Dzieci choway si dobrze niemniej niedogodnoci klimatyczne, ekonomiczne i polityczne skoniy Mabel do wyjazdu z synami do Anglii. Powrcia do rodzicw w Birmingham w poowie 1895 roku i oczekiwaa na przyjazd ma. Rodzina jednak nie poczya si Arthur zmar 15 lutego 1896 roku i zosta pochowany w Bloemfontein. Mabel moga liczy na procenty od ulokowanych w poudniowoafrykaskich kopalniach kapitaw (a nie byo tego wiele) i na skromn pomoc ze strony rodziny swojej i ma, gwnie jednak na wasn wytrwao i zaradno. Postanowia sama zaj si edukacj chopcw i trzeba przyzna, i trafili oni na utalentowanego pedagoga. Synowie okazali si rwnie dobrymi uczniami czteroletni John Ronald Reuel (dla rodziny Ronald) czyta ju do dobrze, a wkrtce poczyni znaczne postpy w pisaniu. Szczeglnie zainteresowaa go kaligrafia, lubi take lekcje aciny i angielskiego. Francuski nie pociga go zbytnio by moe gdzie tu naley szuka rde pniejszej gallofobii Profesora. Nie osign sukcesw w nauce muzyki lubi jednak rysunki, lekcje botaniki, wyprawy do parku i bezporedni kontakt z przyrod. Drzewa stay si jego prawdziw, wielk mioci na cae dugie ycie. Duo czasu powica lekturze tak rodziy si pierwsze fascynacje opracowaniami dawnych mitw i ludowych bani. Nie lubi bani Andersena intrygoway go natomiast legendy arturiaskie i opracowania starych nordyckich sag o smokach i bohaterach, opublikowane przez niezmordowanego Andrew Langa3. W yciu modej wdowy i jej synw bardzo due znaczenie miaa religia. Przeycia i rozmylania doprowadziy Mabel do postanowienia, ktre zawayo na kontaktach jej i synw z rodzinami Tolkienw i Suffieldw. Mabel postanowia przej na katolicyzm i po kilku miesicach przygotowa ona i jej siostra, May Incledon, zostay przyjte do papieskiego kocioa. Dla Suffieldw-metodystw i Tolkienw-baptystw byo to szokiem. Sytuacja odbia si na finansach wdowy rodzina cofna jej sw pomoc. Te przeciwnoci umocniy j tylko; na przekr wszystkim i wszystkiemu zacza wychowywa w wierze katolickiej obu chopcw. Nowa sytuacja finansowa zmusia j jednak do szukania tasze3 Andrew Lang (1844-1912), szkocki pisarz i badacz, zajmowa si m.in. mitem i bani ludow, opublikowa seri ksiek z opracowaniami rnych bani. 12 go mieszkania do tej pory wynajmowali dom na przedmieciu. Po paru takich przeprowadzkach

znaleli si w dzielnicach niewiele lepszych od slumsw. Pocztkowo Ronald mg uczy si w wymarzonej szkole Krla Edwarda (kiedy uczy si tu jego ojciec, w ogle bya to szkoa z tradycjami), potem jednak naleao znale tasze miejsce edukacji. Du pomoc wdowie i chopcom okaza wtedy jeden z duchownych pobliskiego Oratorium4, czterdziestoparoletni ojciec Francis Xavier Morgan, p-Walijczyk, wier-Anglik i wier-Hiszpan. Niekonwencjonalny, bezporedni, haaliwy i wylewny, szybko sta si przyjacielem caej rodziny. Niski poziom nauczania w nowej szkole zmobilizowa Mabel i Ronalda do ubiegania si o stypendium, ktre mogoby umoliwi chopcu powrt do szkoy Krla Edwarda. Ronald uczy si dobrze, interesowaa go literatura i jzyki obce, a postpy w nauce bardzo cieszyy jego matk. Wiosn 1904 roku Mabel trafia do szpitala rozpoznano cukrzyc. Stan wczesnej medycyny nie gwarantowa wyleczenia. Zmara 14 listopada, a przed mierci wyznaczya ojca Francisa na opiekuna chopcw. Spadek, ktry im pozostawia, nie by duy 800 funtw zainwestowanych w Poudniowej Afryce. Ojciec Morgan przy caym swoim bezporednim sposobie bycia okaza si dobrym strategiem udao mu si uagodzi zmobilizowane mierci Mabel obie rodziny (mwio si o obaleniu testementu i odebraniu papicie opieki nad sierotami) i zapewni dzieciom znone warunki nauki i mieszkania. Nikt im ju jednak nie mg zastpi matki opiekun, ciotki, gospodynie kolejnych mieszka bd dawa dorastajcym chopcom tylko to, co zapewnia egzystencj i przygotowuje do przyszego ycia w spoeczestwie. ycie z matk, mimo wielu finansowych niedogodnoci, przynosio rado i ciepo, obfitowao w odkrycia nowych opowieci, ksiek, pozwalao na odmienny od szkolnego kontakt z obcymi jzykami, czyo take fascynacj religijn z osobistym stosunkiem do matki. Okres ten zosta dramatycznie zamknity, ale to najprawdopodobniej on w duym stopniu uformowa osobowo przyszego pisarza. Bracia zamieszkali teraz u jednej z dalszych krewnych. Chodzili do tej samej szkoy Krla Edwarda i duo czasu spdzali w Oratorium. Suyli do mszy, rozmawiali z opiekunem, jadali tu posiki i bawili si z kuchennym kotem. Ronald mia 13 lat, Hilary -11. W szkole Ronald mg rozwija swoje jzykowe uzdolnienia. Uczy si aciny, greki, francuskiego i niemieckiego. Powoli te zainteresowania j z y k a m i przeradzay si w zainteresowania f i l o l o g i . Dziki sporej bibliotece szkoy, dziki dobrym pedagogom, wreszcie dziki przyjaniom z kolegami o podobnych zamiowaniach bardzo szybko dotar do starych tekstw literackich. Zetkn si z oryginaln wersj staroangielskiego poematu Beowulff5, z Opowieci o Sir Gawenie i Zielonym Rycerzu6 i z Poematem o Perle7. Pojawia si zaczy rwnie ksiki z krgu jzykoznawstwa dotar do pod4 Oratorium

Birmingham zwizane jest cile z osob Johna Henryego Newmana (1801-1890), angielskiego teologa i myliciela, ktrego przejcie na katolicyzm odbio si szerokim echem w yciu intelektualnym

Anglii. Skupi wok siebie spoeczno wieck i duchown. Przed mierci otrzyma godno kardynaa. Jego liczne pisma publikowane s nadal, take w Polsce. 5 Beowulf', anonimowy poemat bohaterski, pochodzcy najprawdopodobniej z VII wieku, zapisany znacznie pniej. Jest najstarszym zachowanym w caoci eposem, przedstawiajcym pogaski wiat; pochodzi z krgu staroangielskiej literatury. Zmodernizowan wersj tekstu, w tumaczeniu A. PrzedpeskiejTrzeciakowskiej, wydano w Polsce w 1966 roku. 6 Sir Gawen i Zielony Rycerz, romans rycerski z XIV wieku, nalecy do opowieci o Rycerzach Okrgego Stou. Orygina by wielokrotnie adaptowany przez rnych autorw, m.in. przez Rogera Lancelyna Greena, biografa Lewisa. 7 Poemat o Perle, najprawdopodobniej pochodzcy z tego samego okresu, co Sir Gawen (i by moe nawet tego samego autorstwa). Uwaany za wybitne osignicie re-

13 rcznika jzyka anglosaskiego, pozna take nieco walijski i staronordycki. W tym okresie jego umiejtnoci jzykowe zaczynay znacznie przekracza wymagania stawiane uczniom. Wtedy te, pocztkowo na zasadzie dziecicych zabaw, pojawiaj si prby tworzenia prywatnych jzykw. Bd one jeszcze bardzo proste, z czasem jednak stan si penoprawnymi tworami, bd miay wasne sownictwo, ciekaw wymow, bogat skadni. Najpierw pojawi si animalic jzyk wymylony przez kuzynki Ronalda, a potem przez niego przejty i udoskonalony. Potem bdzie nevbosh na tyle sprawny, i mona byo pisywa limeryki w tym jzyku. Potem pojawi si naffarin, czerpicy duo z hiszpaskiego, a raczej z Tolkienowskiej chci zgbienia tego jzyka. Wielkim przeyciem stao si spotkanie z Podrcznikiem jzyka gockiego Josepha Wrighta. Od tej pory zabawa zacza nabiera cech powanych bada jzykoznawczych Ronald uczy si rekonstruowania form jzykowych wymarych jzykw gockich, a jednoczenie udoskonala prby tworzenia wasnych jzykw. Prbowa take stworzy odpowiednie pismo i graficznie opracowa ksztat kadej goski. Zaprzyjani si z Christopherem Wisemanem. Rniy ich przekonania religijne (ojciec przyjaciela by duchownym-metodyst), czyy zamiowania jzykowe (Wiseman interesowa si hieroglifami), sportowe (rugby!) i to co, co sami nazywali specyficznym poczuciem humoru. W tym samym mniej wicej czasie, po kolejnej przeprowadzce do nowej kwatery, w otoczeniu Ronalda pojawia si osoba, ktra zmieni cae jego pniejsze ycie. Edith Bratt bya starsza od Ronalda o trzy lata i podobnie jak on bya sierot, ktr opiekunowie upchnli w wynajtym przy jakiej rodzinie pokoju. Miaa spore uzdolnienia muzyczne, graa na fortepianie i marzya o karierze pianistki. Dziewczyna miaa niewielki kapitalik i jej opiekunowie nie widzieli powodu, eby muzykowaniem musiaa zarabia na ycie. Ronald i Edith czsto spotykali si ze sob zbliya ich do siebie sytuacja rodzinna, jako e oboje byli sierotami, ich ojcowie umarli bardzo dawno i wychowyway ich same matki

(dopiero pniej Ronald dowiedzia si, e Edith bya dzieckiem nielubnym). Z rozmw zrodzia si pewna zayo, a uatwio j to, e mieszkali w tym samym domu i wynajmowali pokoje u tej samej rodziny. Od zayoci przeszo do fascynacji, od fascynacji do zadurzenia. Wkrtce sprawa dotara do ojca Francisa a ten zada zerwania znajomoci. Uwaa, e rnica wieku i wyznania, a take konieczno kontynuowania nauki przez Ronalda, s wystarczajcymi powodami do przerwania tego modzieczego romansu. Ronald mia ju wtedy szesnacie lat, Edith dziewitnacie, ale w wietle wczesnych praw nie mogli jeszcze sami o sobie decydowa. Ronald zgodzi si z wol opiekuna, spotkania jednak odbyway si nadal. Modzi starali si zachowa to w tajemnicy ale to si nie udao. Zgodnie ze swoimi zainteresowaniami i zgodnie z planami opiekuna Ronald mia ubiega si o przyjcie na studia. Nie posiada jednak wystarczajcego zabezpieczenia finansowego naleao wic prbowa zdoby stypendium (niezamona modzie czsto korzystaa z tej formy pomocy). Pierwszy wyjazd do Oxfordu w 1909 roku zakoczy si niepowodzeniem. Mg oczywicie ubiega si o stypendium w roku nastpnym byaby to jednak ju ostatnia jego szansa. W tej sytuacji naleao wic solidniej przyoy si do nauki w szkole. Kto yczliwy znowu widzia oboje modych w jakiej herbaciarni i ojciec Francis postawi teraz spraw ostro: do uzyskania penoletnoci, tj. do ukoczenia 21. roku ycia Ronaldowi nie wolno spotyka si z dziewczyn i nie wolno kontaktowa si z ni w jakidniowiecznej literatury angielskiej. czy w sobie elementy mistyki z tematyk blisk Trenom Kochanowskiego. By moe std przej Tolkien koncepcj bani jako pocieszenia. 14 kolwiek sposb. Modzi jednak spotykali si nadal. Opiekun Ronalda nazwa to dowodem wyjtkowej gupoty i zej woli. W kocu Edith postanowia wyjecha do Cheltenham. Przez najblisze cztery lata nie mogli utrzymywa ze sob adnego kontaktu. Rozk z ukochan Ronald przey bolenie a moe by to tylko przejaw modzieczej egzaltacji? Powanym bdem ojca Francisa byo rozdzielenie modych, niewinne zadurzenie przeksztacio si bowiem w wielk mio przynajmniej ze strony Ronalda. Edith w nowym otoczeniu czua si dobrze, udzielaa si w kociele parafialnym, nawizywaa znajomoci i coraz mniej wierzya w miosne zapewnienia modego chopaka. Dla niego za zdobycie dziewczyny stao si spraw wan. Chcia na ni zasuy, uwaa j za idea swego ycia, za osob godn wszelkich powice. Pewne ochodzenie stosunkw z opiekunem wynagradza sobie Ronald oywieniem kontaktw z rwienikami. Zauwamy jednak, e ani koledzy i przyjaciele ze szkoy, ani

rodzina blisza czy dalsza dosownie nikt postronny nie zna historii romansu Ronalda i Edith. O caej sprawie wiedzia jedynie ojciec Francis. Szkoa Krla Edwarda bya zwyczajn dzienn szko, z dobr tradycj i przyzwoitym poziomem. Nie byo tu atmosfery szk dla lepszych sfer, z pretensjami i internatami, gdzie niejednokrotnie dziecice fascynacje kolegami nabieray posmaku homoseksualizmu. Szkoa Ronalda bya oczywicie szko wycznie msk i w takim otoczeniu Ronald przebywa w czasie nauki u Krla Edwarda i potem w Oxfordzie. W wieku, w ktrym wielu modych odkrywa uroki towarzystwa pci przeciwnej, on musia w imi wiernoci Edith odoy wszelkie myli o romansach i flirtach z siostrami czy kuzynkami swoich kolegw. Wszystkie radoci i odkrycia najbliszych trzech lat a byy to lata rwnie inspirujce jak te spdzone z matk dzieli nie z Edith, ale ze swoimi rwienikami. Polubi wtedy te intelektualne spory w mskim gronie, a podzia na prywatno serca (dzielon z Edith) i prywatno intelektu (dzielon z kolegami) pozostanie w jego yciu ju na stae. W szkolnym yciu Ronalda (a bya to ostatnia klasa) wydarzy si jeszcze co znaczcego. Z grupy osb zajmujcych si szkoln bibliotek wyoni si T. C., B. S. Klub Herbaciany, Towarzystwo Barrowian (od Barrows Stores herbaciarni przy Corporation Street). Obok Ronalda i nieodcznego Christophera Wisemana w klubie znalaz si syn dyrektora szkoy, Robert Quilter Gilson, i najmodszy z tej czwrki Geoffrey Bach Smith. Wszyscy interesowali si literatur, jzykoznawstwem, sztuk. Rne mieli w ramach tych dziedzin upodobania, a z dzielenia si swoimi zainteresowaniami wyrosa przyja. Wpywali inspirujco na siebie, poszerzali krg swoich lektur, dyskutowali godzinami o wszystkim. Tego typu paczki nie byy (i nie s) czym nadzwyczajnym wrd nastolatkw, ktrzy dobr nauk chc czy z entuzjastycznym przeywaniem intelektualnych odkry. Szkoa dostarczaa rwnie moliwoci uczestniczenia w Klubie Dyskusyjnym, pozwalaa redagowa pisma, dawaa okazj do przeywania sportowych emocji (podczas meczu rugby Ronald dozna kontuzji nosa i jzyka), ale dopiero T. C., B. S., mimo i nie by na miar naszych Filomatw i Filaretw, dawa modym ludziom poczucie peni ycia. W grudniu 1910 roku Ronald jeszcze raz pojecha do Oxfordu i raz jeszcze przystpi do egzaminw. Tym razem powiodo mu si i uzyska stypendium Exeter College. Nie byo ono zbyt wysokie Ronald jednak liczy na pomoc ojca Francisa i swojej starej szkoy. Ostatni okres nauki u Krla Edwarda sprzyja w tej sytuacji swobodnemu udzielaniu si w rnych akcjach dyskusyjnych, literackich, sportowych i teatralnych. Ronald zagra w amatorskim przedstawieniu szkolnego teatru jego aktorskie umiejtnoci byy znaczne i dzi jeszcze z archiwalnych tam dochodzi do nas echo niebanalnych interpretacji.

15 Po poegnaniu ze szko (Czuem si jak mody wrbel, ktrego wykopano z gniazda na wysokiej gazi zanotuje pniej), podczas letnich wakacji, razem z Hilarym, przyszym farmerem, przycza si do grupy zaprzyjanionych osb i wyrusza na wycieczk do Szwajcarii. Bdzie to jeden z nielicznych kontaktw z dalekim wiatem. Nigdy nie bdzie wiele podrowa. Z tego wojau zachowa reprodukcj kiepskiego obrazu zwyk kartk pocztow z wizerunkiem Ducha Gr. Potem dopisze na kopercie z t kartk: Zapowied Gandalfa... Ronald rozpocz swoje studia w Oxfordzie jesieni 1911 roku. Bya to uczelnia z tradycjami w dobrym i zym znaczeniu. Wikszo studiujcych stanowili uczniowie z bardzo zamonych rodzin i to dla nich powoano kiedy instytucj sucych, dbajcych o wygody swego pana. Studenci posiadali wasne apartamenty (sypialni i salonik), wasnych sucych i obok obowizkw spor ilo wolnego czasu. Barwne ycie studenckie pochono Ronalda i na nauk przynajmniej w pocztkowym okresie nie mia zbyt wiele czasu. Tu rwnie grywa w rugby, duo uwagi powica klubom dyskusyjnym (sam te zaoy wasny klub) wszystko to byo oczywicie bardziej dorose i bardziej uczone, ale oywione prawie tym samym duchem co T. C., B. S. Zamoniejsi studenci mogli sobie pozwoli na pewn bezkarno i studiowanie wedug wasnej fantazji i finansowych moliwoci rodzicw. Stypendyci musieli jednak pamita, i ich pobyt na uczelni nie jest tylko miym spdzaniem czasu i e ze swoich obowizkw naley si kiedy rozliczy. Ronald studiowa filologi klasyczn a w ramach dodatkowych zaj chodzi na konsultacje do wspomnianego ju tu Josepha Wrighta 8. Wright umia doceni jzykoznawcze zainteresowania Tolkiena, a take trafnie oceni jego rzeczywiste umiejtnoci. Ronald powoli uwiadamia sobie obszary wasnej niekompetencji mimo to nie poniecha studenckich rozrywek. Wright zmobilizowa go jednak do skrupulatniejszej pracy nad prywatnymi jzykami. Materia porwnawczy by pod rk biblioteka kolegium bya dobrze zaopatrzona. Tolkien odnalaz kilka podrcznikw jzyka walijskiego i przestudiowa je dokadnie. Walijski sta si jego ulubionym jzykiem. Potem sign po gramatyk fisk i przypuci szturm na orygina Kalewali. Te dowiadczenia poszerzyy nie tylko jego wiedz jzykoznawcz w sposb ju cakiem wiadomy zacz interesowa si mitami i starymi tekstami, ktre byy przekazem tych mitw. Uwaa, i gdzie tam kryje si zgubione dziedzictwo Brytyjczykw, i ju wtedy zawitaa mu myl, aby to dziedzictwo odtworzy i przekaza wspczesnym. Z fascynacji walijskim i fiskim narodzi si kiedy quenya i sindarin9. Na polu naukowym Ronald nie odnotowa jednak wikszych osigni, zauway nawet,

i za mao przykada si do pracy i bdzie musia sporo nadrobi, jeeli chciaby w przyszoci zaj si karier naukow. Plany te jednak miay charakter rwnie mglisty, jak i postanowienie poprawy. Zblia si bowiem okres wejcia w penoletno, kiedy mona byo urzeczywistni nareszcie inne, rwnie wane pragnienie. W kilka minut po pnocy, 3 stycznia 1913 roku, Ronald napisa do Edith Bratt obszerny list i ponowi swoje wyznania miosne, a take maeskie obietnice. Odpowied przysza szybko Edith donosia, e zdya ju zarczy si z bratem swej szkolnej przyjaciki. Ronald wsiad w pocigi wyruszy do Cheltenham. Spotka si z Edith 8 stycznia i tak dugo przekonywa j o swoim uczuciu, i dziewczyna zgodzia si wyj za niego. O tych 8 Joseph Wright (zm. 1930), wybitny jzykoznawca z Oxfordu, poliglota, autor wielu podrcznikw jzykoznawczych. Zaczyna jako samouk i pracownik fizyczny w foluszu. W pitnastym roku ycia sam nauczy si czyta i pisa.
jzyk elfw Wysokiego Rodu, mowa szlachetna, prastary jzyk uksztatowany jeszcze w Valinorze, przeniesiony potem do rdziemia, tu z czasem zarzucony, penicy funkcje mowy odwitnej (Tolkien kreujc go pamita o jzyku fiskim). Sindarin -wywodzcy si z prastarej mowy elfw jzyk codzienny. Zwany te mow Elfw Szarych lub elfw z Baleriandu (fonologicznie bliski walijskiemu).
9 Quenya

16 nieoficjalnych zarczynach Ronald poinformowa jedynie ojca Francisa. Reakcja kapana nie bya entuzjastyczna wydawa si jednak tolerowa ten zwizek i mona byo nadal liczy na jego finansow pomoc. Po powrocie do Oxfordu chopak zabra si do nadrabiania zalegoci. Zoone przez niego prace pisemne zostay ocenione bardzo wysoko. Na ten sukces w duym stopniu zoyy si efekty pedagogicznej dziaalnoci Josepha Wrighta, nie wolno nam jednak nie docenia osobistego zaangaowania i umiejtnoci Ronalda. Uczelnia dostrzega talent studenta, ktry kiedy wyoy si podczas pierwszego ubiegania si o przyznanie stypendium. Ronaldowi zaproponowano przeniesienie si z filologii klasycznej na angielsk. Byo to jak zauway przeoony kolegium bardziej zgodne z zainteresowaniami Tolkiena. Ronald zgodzi si i z pocztkiem letniego okresu nauki w 1913 roku zmieni kierunek studiw. Interesoway go zwaszcza dawne dialekty zachodnich hrabstw rodkowej Anglii: Czsto musia siga po zupenie nowe dla siebie teksty, a kada taka prba przynosia dalsze inspiracje naukowe i literackie. Z poematu Chrystus Cynewulfa10 przemwiy do niego stare pogaskie mity, ukryte pod szat mistyki chrzecijaskiej. To std, z dwch linijek tego poematu, wyprowadzi Ronald trop w kierunku mitologii rdziemia: Bd bogosawion, Earendalu, spord aniow najjaniejszy, na wiat posany midzy ludzi... Podobnych odkry dostarczaa mu lektura tekstw staroislandzkich: obu Edd poetyckiej (starszej) i prozatorskiej (modszej)11. Pieni o bohaterach, o bogach i pocztkach

wiata, o walce dobra ze zem i o ostatecznej bitwie, po ktrej by moe odrodzi si nowy wiat. Te przedchrzecijaskie jeszcze mity, ukazujce wiat peen mdroci i tajemnic, gboko oddziaay na Tolkiena. Po zarczynach z Edith kwestia wyznania dziewczyny wielokrotnie bya omawiana przez narzeczonych. Dla Ronalda bya to sprawa niezmiernej wagi, dla Edith rzecz kopotliwa. Sdzia jednak, i ten problem uda si zaatwi bez rozgosu i w ostatniej chwili przed samym lubem. Ronald by jednak stanowczy dziewczyna ustpia i po przeprowadzce do Warwick (tu nikt jej nie zna) rozpocza pobieranie nauk u jednego z katolickich ksiy. Ronald tymczasem wyruszy do Francji z dwjk podopiecznych. Sama podr nie bya przyjemna, jego zdanie o Francuzach nie byo najlepsze, a i posada opiekuna niezbyt mu si spodobaa. Jesieni 1913 roku powrci na swoj uczelni. W Oxfordzie pojawi si rwnie G. B. Smith, a dwaj inni koledzy z T. C., B. S. R. Q. Gilson i Ch. Wiseman rozpoczli studia w Cambridge. Dopiero teraz i to bardzo ogldnie Ronald powiadomi ich o swoich zarczynach. Przyjli to powcigliwie, Gilson jednak zauway, i co takiego, jak dotychczasowe T. C., B. S., ju tak prdko si nie powtrzy... Edith przyjto do kocioa rzymskokatolickiego z pocztkiem roku 1914. Czua si w nowej wierze zagubiona i osamotniona, poza tym znalaza si w nowym rodowisku. Czste i dugie listy Ronalda irytoway j troch narzeczony odrabia korespondencyjne zalegoci i nie aowa opisw bujnego ycia uniwersyteckiego. Ich spotkania ujawniay, e musz wykaza wiele wyrozumiaoci i powicenia, jeeli maj pozosta ze sob na stae. Po wyjedzie Ronalda wszystko na odlego wracao do normy: on znowu pisa pomienne listy, a ona staraa si jako pogodzi z now wiar i z now rol przyszej ony przyszego naukowca.
10 Christ

mistyczny poemat z VIII w., opowiadajcy o Drzewie Krzya i przynoszcy wizje koca wiata i ostatecznego osdu rodzaju ludzkiego. Autorem tego tekstu (i innych o podobnym charakterze) jest Cynewulf. 11 Edda staronordyckie poematy, znane gwnie z pochodzcego z XIII wieku staroislandzkiego rkopisu. Edd poetyck (odnajdziemy w niej wiele imion znanych z opowieci Tolkiena), w przekadzie A. Zauskiej-Strtimberg, opublikowano u nas w 1986 roku.

17 Ronald natomiast odnalaz w sobie now energi do pracy. Nabra take cech wiatowca (o ile pozwalay na to skromne fundusze), zaoy kolejny klub dyskusyjny, wiosowa, gra w tenisa, duo pisa, bra udzia w konkursach i czsto zdobywa nagrody. Pienidze najczciej przeznacza na ksiki. I tak zetkn si z twrczoci Williama Morrisa12, tumacza midzy innymi Vlsungasaga13 i autora mitopodobnych opowieci. Z jednej z nich, z Rodu Wolfingw, przywdrowaa do Tolkienowskiego rdziemia nazwa Mrocznej Puszczy. Latem 1914 roku Ronald wyruszy do Kornwalii. Po latach stanie si ona takim idealnym pejzaem i posuy za wzr krajobrazom z opowieci

o rdziemiu. Spotka si take z bratem i ciotk, przebywajcymi na farmie swych przyjaci. Tutaj rozpocz pisanie poematu o Podry Earendela Gwiazdy Wieczornej. Wida w nim byo inspiracj tekstem Cynewulfa, a take zapowied pniejszych dojrzaych prb literackich. Wane jest to, i w tym utworze Tolkien zacz tworzy podstawy wasnej mitologii, W tym samym mniej wicej czasie Anglia wypowiedziaa wojn Niemcom. By bowiem rok 1914 i tysice modych ludzi zacigao si do wojska. Ronald wbrew oczekiwaniom swoich krewnych (jego brat Hilary zgosi si ju jako trbacz) postanowi wrci na uczelni i kontynuowa nauk. Nie czu si jednak dobrze, gdy wszyscy jego znajomi wybierali si na wojn. W kocu natrafi na informacj, i mona przygotowa si do suby wojskowej rwnolegle z nauk na uczelni, przy czym powoanie do czynnej suby moe nastpi dopiero po zakoczeniu studiw. Ronald zgodzi si na to i z pocztkiem roku zacz bra udzia w szkoleniach wojskowych. Jednoczenie podj pierwsze prby stworzenia czego w stylu opowieci Morrisa. Jego Opowie o Kullervo korzystaa z wtkw Kalewali i bya pierwsz powan prb opracowania legend w postaci wiersza i prozy nie ukoczy jej jednak. Boonarodzeniowe wakacje 1914 roku cay Klub Herbaciany spdzi u rodziny Wisemana w Wandsworth. Byo to ju ostatnie spotkanie T. C., B. S. Duo mwili o swoich planach na przyszo. Ronald czyta im swoje wiersze i jakkolwiek opinie przyjaci byy krytyczne, postanowi serio obra profesj poety. Pisa wtedy duo i niektre z tych tekstw pojawiy si potem w The Adventures of Tom Bombadil. Utwory te ujawniy ju pewn charakterystyczn cech postawy Tolkiena jako autora uwaa si bardziej za odkrywc opisywanych wiatw, a nie za tego, kto je wymyli. Rwnolegle trway prace nad kreacj nowych jzykw i Tolkien dokona istotnego odkrycia wanie: odkrycia. Prywatne jzyki wietnie nadaway si do zapisywania wierszy i opowieci. Byy na tyle precyzyjne, i mogy oddawa wszelkie subtelnoci myli i uczu naleao tylko zadecydowa, kim s istoty posugujce si t mow. Sprawa wyjania si w roku 1915, gdy Tolkien odkry, e jzyki te naleay do elfw, z ktrymi spotka si Earendel w czasie swych podry. Pojawiy si teraz poematy o tajemniczym Valinorze, o Dwch Drzewach, rodzcych owoce pene sonecznego i ksiycowego blasku... Zapowiaday one ju pniejszy Silmarillion. W czerwcu Ronald ukoczy studia i uzyska moliwo pracy na uczelni. Wojna jednak trwaa nadal i trzeba byo wywiza si z przyjtych zobowiza. Przydzielono go do Batalionu Strzelcw z Lancashire i wysano do obozu szkoleniowego. Wojskowy tryb ycia dziaa na niego przygnbiajco. Dostrzega marnowanie czasu i ludzkiej energii, a sama wojna bya dla niego czym bezsensownym i przeraajcym. 12 William Morris (1834-1896), angielski poeta, prozaik, tumacz, wydawca, plastyk i

spoecznik. Jeden z Bractwa Prerafaelitw.

13 Vlsungasaga

Pie o Vlsungach, wywodzce si z Edd opowieci o Sigurdzie (Zygfrydzie) i Nibelungach, znane u nas lepiej z epiki staroniemieckiej (Pie o Nibelungach), a waciwie z dramatw muzycznych Ryszarda Wagnera (Piercie Nibelunga).

18 Zacz si specjalizowa w sygnalizacji wojskowej. Kody Morsea, szyfrowanie, czno telefoniczna wszystko to byo mu mimo wszystko blisze ni dowodzenie oddziaem w bezporedniej walce. Spodziewano si przerzucenia batalionu Ronalda do Francji. Tolkien postanowi wic uporzdkowa swoje sprawy osobiste. Porozumia si z Edith i przekaza ojcu Francisowi wiadomo o zaplanowanym lubie. Prosi go rwnie o uregulowanie spraw finansowych. Chcia si usamodzielni i chocia kapita po matce by niewielki, a czasy bardzo niepewne, Ronald uwaa, e wraz z dochodami z jego poetyckiej twrczoci (wanie Oxford Poetry przyjo do druku jego wiersz Goblin Feet) bdzie to stanowio pewne zabezpieczenie nowej rodziny. lub odby si 22 marca 1916 roku w Warwick. Dopiero po lubie Edith wyznaa mowi, i bya dzieckiem z pozamaeskiego zwizku. Ronald postanowi przej nad tym do porzdku dziennego. Nowoecy udali si na krtki, wojenny miodowy miesic, pocieszeni nieco tym, e ojciec Francis nie tylko przesa im swoje bogosawiestwo, ale zaproponowa, i osobicie udzieli im lubu w Oratorium. Problem jednak w tym, e Ronald powiadomi go o swych planach dosownie w przeddzie lubu... W czerwcu oddzia Ronalda zosta przerzucony do Francji. Przeniesiono ich na front nad Somm. Walki trway dugo i bez wyranych rezultatw. Wrd onierzy przybywao rannych i chorych. Ronald bra udzia w przesuchaniach niemieckich jecw, spotka si take z koleg z Klubu Herbacianego, z G. B. Smithem. Od niego dowiedzia si, e Gilson poleg pierwszego dnia walk. Wrd onierzy szerzya si gorczka okopowa. Zachorowa rwnie i Tolkien. Z pocztkiem listopada przewieziono go do Anglii, do Birmingham. wita Boego Narodzenia spdzi razem z Edith. Z listu Christophera Wisemana (by w marynarce brytyjskiej) dowiedzia si o mierci G. B. Smitha. T. C., B. S. przesta istnie wojna trwaa nadal, a generaowie i politycy wydawali si nie przejmowa tragicznym losem tysicy modych ludzi. Ronald spdzi w szpitalach spor cz roku 1917 i 1918. Nawroty choroby uniemoliwiay mu powrt na front w tym czasie wikszo onierzy z jego oddziau zgina lub dostaa si do niemieckiej niewoli. Groza wojny, mier przyjaci, wasna choroba, przewiadczenie o posiadaniu wanej misji do spenienia, a take naoony niejako przez

zmarego G. B. Smitha obowizek wypowiedzenia tego wszystkiego, czego inni nie zd ju powiedzie to wszystko zmobilizowao Ronalda. W cigu kilkunastu miesicy krystalizuj si dwa podstawowe jzyki rdziemia quenya i sindarin wyranie zostaje zarysowany obraz elfw, istot potnych, odmiennych od zwiewnych i skrzydlatych drobinek z opowieci dla dzieci. rdziemie domaga si odkrycia, jego mitologia domaga si. wypowiedzenia w tekstach, bohaterowie chc przemwi wasnymi gosami. Tolkienowi pozostaje ju tylko podda si woli tego tajemniczego wiata. Zaczynaj powstawa opowieci, ktre pniej zo si na Silmarillion w Great Haywood Tolkien zapisuje je z nagwkiem The Book of Lost Tales. Pierwsz opowieci jest Upadek Gondolinu, potem powstaj Dzieci Hurina i rne wersje szkicw kolejnych historii. 16 listopada 1917 roku przychodzi na wiat najstarszy syn Tolkienw. Pord by trudny i niebezpieczny. Ronald mg przyjecha dopiero tydzie pniej. Dziecku nadano imiona John Francis Reuel Francis na cze ojca Morgana. Kapan przyby z Birmingham i osobicie ochrzci chopca. Edith wraz z dzieckiem podrowaa za Ronaldem po Anglii. Maonkowie starali si duo przebywa ze sob. Z ich wdrwek po zielonych lasach a przede wszystkim z ich wielkiej mioci narodzi si jedna z najpikniejszych opowieci: historia Berena i Lthien. Bya to ulubiona opowie Ronalda. Wiele lat pniej, ju po mierci ony, wyjani najmodszemu synowi, ile autentycznych szczegw z dziejw mioci jego i ony zo19 stao bezporednio przeniesionych do tej pieni o dziewczynie-elfie, ktra swym tacem wrd drzew (to autentyczne wydarzenie) oczarowaa miertelnego czowieka. Wojna zakoczya si w listopadzie 1918 roku. Ronald zosta zdemobilizowany i mg rozpocz cywilne ycie w Oxfordzie. Dziki pomocy swoich byych wykadowcw otrzyma prac przy redagowaniu New English Dictionary. Nie zarabia zbyt wiele, byo to jednak to, o czym marzy: Oxford, badania jzykoznawcze, rodzina, dom i moliwo swobodnego pisania. Udao mu si wynaj niewielki domek, przyj gosposi i uzyska pewn stabilizacj. Rozpocz rwnie prac jako niezaleny wykadowca, gwnie w eskich kolegiach Oxfordu. Czsto na spotkaniach w swoim dawnym kolegium Exeter czytywa fragmenty Upadku Gondolinu i opowieci te zdaway si przypada do smaku suchaczom. Latem 1920 roku zaproponowano Tolkienowi prac wykadowcy jzyka angielskiego na uniwersytecie w Leeds. Propozycja wydaa si dosy atrakcyjna i jesieni Ronald rozpocz zajcia. Miasto nie byo urodziwe, a i sam uniwersytet sprawia wraenie bdcego na dorobku. Wydzia Anglistyki rozbudowa si i byo tu sporo okazji do wykazania si inwencj i umiejtnociami organizacyjnymi. Profesor George Gordon spodziewa si, i Tolkien znajdzie sposb na uatrakcyjnienie programu przedmiotw jzykoznawczych, i

nie zawid si. Nowa praca podobaa si Ronaldowi, a jego zajcia i sposb bycia zostay zaakceptowane rwnie przez studentw. Tolkien jednak poszukiwa nadal jakiego korzystniejszego przynajmniej pod wzgldem materialnym uoenia spraw swojej rodziny. W padzierniku 1920 roku Edith urodzia kolejnego syna, Michaela Hilaryego Reuela. Rodzina zamieszkaa razem w Leeds i naleao teraz solidniej zadba o jej utrzymanie. Na pocztku 1922 roku na uczelni pojawi si nowy wykadowca Eric Valentine Gordon. By Kanadyjczykiem i nie istniay adne rodzinne powizania pomidzy nim a profesorem Gordonem. Tolkien spotka si z nim ju w Oxfordzie. Wsppraca Ronalda z modym Gordonem ukadaa si bardzo dobrze postanowili przygotowa pierwsz naukow edycj Sir Gavena i Zielonego Rycerza. Gordon okaza si niezmiernie pracowitym i wymagajcym partnerem dziki jego mobilizujcej postawie praca przebiegaa szybko i ksika ukazaa si ju w 1925 roku. Ronald odpowiada za opracowanie tekstu i sownika, a Gordonowi przypado opracowanie objanie. Modzi naukowcy zaprzyjanili si; poczyo ich zamiowanie do starych nordyckich sag, picia piwa i dyskusji w kolejnym klubie. Trzeba przyzna, e bujne ycie towarzyskie sprzyjao popularnoci obu wykadowcw wrd studentw wkrtce wielu nowych suchaczy zaczo przychodzi na ich zajcia. Okres pracy w Leeds dobrze zapisa si w pamici Tolkiena. ycie rodzinne ukadao mu si pomylnie, odnosi sukcesy jako wykadowca i badacz, rwnie i jego literackie prace nabieray wikszego rozmachu. The Book of Lost Tales bya prawie ukoczona, a obok niej powstaway opowieci ukadajce si w nowe cykle. W 1922 roku George Gordon (starszy) przenis si do Oxfordu i pojawia si moliwo objcia jego stanowiska. Pocztkowo nic z tego nie wyszo, w 1924 roku Ronald otrzyma jednak tytu profesora jzyka angielskiego (stanowisko to utworzono specjalnie dla niego) i w wieku trzydziestu dwch lat sta si jednym z modszych profesorw w brytyjskim szkolnictwie wyszym. Materialna sytuacja rodziny znacznie si poprawia, wynajto te lepsze mieszkanie. W listopadzie urodzi si kolejny syn Christopher Reuel. Otrzyma imi na cze przyjaciela, Christophera Wisemana. Szczliwy ojciec obiecywa sobie, i syn ten bdzie kiedy spadkobierc jego literackiego dziedzictwa. I tak te si stao. 20 Na pocztku 1925 roku zwolnio si stanowisko profesora jzyka anglosaskiego w Oxfordzie. Tolkien nie mia zbyt duych szans. Dopomg mu tutaj George Gordon i dziki jego misternym zabiegom Ronald znalaz si znowu w Oxfordzie. ycie tu byo ustabilizowane tradycja wyznaczaa nieomal kad godzin w roku.

Wykady, konsultacje, praca wasna, spotkania naukowe, spotkania towarzyskie wszystko to byo uporzdkowane. Tolkienowie musieli rwnie podda si temu rytmowi. Ronald przyj to jako co naturalnego, Edith natomiast poddaa si temu z melancholijn rezygnacj. Dom i opieka nad dziemi wystarczay jej zupenie, niezbyt entuzjazmowaa si prac ma, a ycie towarzyskie Oxfordu byo dla niej czym zupenie nie do zaakceptowania. Szybko ustalia si opinia, i pani Tolkien nie bywa i nie przyjmuje. Ronald przeciwnie nader czsto bywa i szybko zostay docenione jego towarzyskie zalety. Czu si troch zwolniony z obowizkw dbania o dom. W Oxfordzie przemieszkali w tym samym miejscu przez dwadziecia jeden lat. Synowie chowali si dobrze. W 1929 roku urodzia si crka Priscilla i waciwie byo to jedyne wielkie wydarzenie. Sporo czasu mona byo powici badaniom naukowym. Sprzyjaa temu atmosfera Oxfordu. Dyskusje naukowe pozwalay stawia miae tezy, niekonwencjonalne towarzystwo, jakie skupiao si wok poszczeglnych osb czy klubw, gwarantowao, i kady niezwyky pomys mg by gruntownie i z poytkiem poddany krytyce specjalistw. W 1926 roku Tolkien spotyka Clivea Staplesa Lewisa14. Ich pniejsza przyja przejdzie przez wiele etapw od nieufnoci poprzez fascynacj, partnerstwo i co rodzaju duchowej wsplnoty a do pewnego zniechnia. To wpywowi Ronalda-katolika zawdzicza literatura angielska narodziny drugiego po Chestertonie pisarza chrzecijaskiego. Lewis okaza si pojtnym suchaczem Tolkienowskich uwag i jakkolwiek ucze niezbyt dokadnie speni oczekiwania mistrza (zosta protestantem, nie katolikiem, jak tego oczekiwa Ronald), to jako moralista zyska sobie ogromn popularno. Rwnie i jego prby literackie zyskay dobr opini moe nawet zbyt dobr, jak niekiedy mwi Tolkien. Sukces opowieci o Narni by dla Tolkiena niezbyt oczywisty (ogldnie mwic). Ten rodzaj baniowania wydawa si Ronaldowi mocno podejrzany i pozbawiony cech oryginalnoci. Kliwe uwagi o twrczoci przyjaciela nie przeszkadzay Ronaldowi w korzystaniu z rad Lewisa, dotyczcych spraw warsztatu pisarskiego. Lewis mia na Ronalda duy wpyw Edith to dostrzegaa i bya zazdrosna o t przyja. Przyjaciele spotykali si najczciej na posiedzeniach kolejnego nieformalnego klubu, zaoonego przez Tolkiena. Klub nazywa si The Kolbitar oznaczao to tych, ktrzy podczas rozniecania na wietrze ognia pochylaj si tak nisko nad wglem, i po prostu nadgryzaj jego kawaki. Nazwa bya islandzka i tematyka spotka rwnie wywodzia si z tego krgu kilkanacie osb, w wikszoci na powanych stanowiskach uniwersyteckich, spotykao si, by czyta staronordyckie sagi, komentowa je i od czasu do czasu wzbogaca te spotkania prezentacjami wasnych tekstw literackich, najlepiej zapisanych w jakim rzadkim lub dawno wymarym jzyku. Nie byo to jedyne miejsce takich uczonych zabaw goniejsze stay si spotkania

grupy The Inklings. Klub nie zosta zaoony przez Tolkiena. Byo to co w rodzaju stowarzyszenia literackiego, powoanego do ycia okoo 1931 roku przez studenta Tangye Leana. Dopiero pniej o obliczu tej grupy i o jej sawie zadecydowao uczestnictwo Tolkiena, Lewisa, jego brata Warrena, Charlesa Williamsa, Owena Barfielda czy Hugo Dysona. Rwnie i w yciu Ronalda grupa ta odegraa wan rol, tu bowiem odbyway
Staples Lewis (1899-1963), znawca i badacz kultury redniowiecza, autor wielu ksiek dla dzieci, eseista, popularyzator problematyki filozoficznej, teologicznej i etycznej. W Polsce pojawia si coraz wicej jego ksiek, wydawanych gwnie przez Pax. Bardzo ciekawa i bardzo kontrowersyjna posta.
14 Clive

21 si czytania fragmentw Hobbita, tu dyskutowano nad tym tekstem i std te posza w wiat fama o tej opowieci. Hobbit narodzi si z opowiada na dobranoc w dziecinnym pokoju synw Tolkiena. Pisarz traktowa to jako zabaw i rzecz po jakim czasie zostaa zarzucona. Potem powrci do niej i fragmenty prezentowa na spotkaniach The Inklings. Rkopis nie by jednak przeznaczony do publikacji Tolkien uwaa, i godniejsze druku s opowieci ze zbioru The Book of Lost Tales. Jakimi jednak drogami wiadomo o Hobbicie dotara do Susan Dagnall, redaktorki z wydawnictwa Allen and Unwin. Zdobycie notatek nie okazao si trudne, a sama historia maego hobbita spodobaa si jej. Pozostawao tylko namwi Tolkiena do napisania zakoczenia (rzecz w tej wersji koczya si mierci Smauga) i do przygotowania rkopisu do druku. Jesieni 1936 roku maszynopis by ukoczony i powdrowa do najbardziej surowego krytyka, jakiego mona sobie wyobrazi. Szef wydawnictwa uzna, i ksik dla dzieci powinno zrecenzowa ... dziecko. Przekaza j swemu dziesicioletniemu synowi, a kiedy ten wyrazi si o niej pozytywnie, skierowa ksik do druku. Hobbit ukaza si 21 wrzenia 1937 roku. Ronald obawia si nieco reakcji uczonego Oxfordu. Obawy te okazay si przedwczesne uczelnia po prostu nie zwrcia na t publikacj wikszej uwagi. Odezway si natomiast gosy licznych recenzentw; pierwszy wypowiedzia si oczywicie Lewis. Recenzje byy dobre, zainteresowanie czytelnikw i to nie tylko modych due. Zadysponowano dodruk, ukazaa si rwnie edycja amerykaska. New York Herald Tribune umieci ksik na pierwszym miejscu listy najlepszych ksiek dla dzieci. I tak si zaczo. W recenzjach, w listach czytelnikw do wydawcy i do autora pojawia si zaczo yczenie: Chcemy dowiedzie si czego wicej o hobbitach! Tolkien sprbowa pisa Nowego hobbita rozpocz od opisu urodzinowego przyjcia i powoli posuwa si do przodu. Po jakim czasie zauway (pamitajmy, i zawsze uwaa si za odkrywc, a nie wymylacza), e opowiadana przez niego historia rozgrywa

si w wiecie, ktry ju zosta opisany w Silmarillionie (tak nazw w swoim czasie uzyskaa bowiem The Book of Lost Tales). Czarni Jedcy, Piercie wszystko to zaczynao wykracza poza ramy dziecicej bajki, zakrelonej kiedy opowieci o maym hobbicie. Praca nad Nowym hobbitem zajmowaa Tolkienowi sporo czasu, niemniej jego obowizki uczelniane wymagay wicej uwagi i nie mona ich byo odoy na bok na czas pisania ksiki dla dzieci. To, e dla coraz liczniejszej rzeszy czytelnikw Tolkien by autorem ksiki o hobbicie, nie oznaczao wcale, i przesta by naukowcem i dydaktykiem. Nie zamierza te nigdy rezygnowa z pracy na uczelni. Mniej wicej w tym samym okresie, kiedy przygotowywa do druku opowie o podry Bilba, Tolkien pracowa nad wykadem o Beowulfie i 25 listopada 1936 roku wygosi odczyt, ktrego tezy w zdecydowany sposb zmieniay stosunek nauki do tego starego eposu. Tolkien pokazywa, e nie jest to jaka opowiastka o smokach i potworach, bezadny zlepek dziwacznych historii. W jego interpretacji by to wielki poemat heroiczny, pie o yciu prawdziwie bohaterskim, skonstruowana niezmiernie kunsztownie, pena poetyckiego blasku i wyobrani. Twrca czy twrcy Beowulfa obdarzony by nieprzecitnym talentem poetyckim, a wiat mistycznych potworw by dla niego rwnie realny, jak dla nas realnymi s nasze wyobraenia o siach rzdzcych otaczajc nas rzeczywistoci. Wskazywa te na przemieszanie si niezliczonych wtkw chrzecijaskich ze starymi i pogaskimi elementami, porwnujc poemat do wiey wzniesionej z elementw dawnych budowli. Mwi o 22 koniecznoci szacunku dla twrczoci minionych pokole.15 Nie byy to jedyne prace naukowe razem z E. V. Gordonem przygotowywa edycje Poematu o Perle, Wdrowca i eglarza16. Wielbicieli Hobbita sprawy te interesoway raczej mao wielu z nich byo zaskoczonych, gdy poszukujc katalogach bibliotecznych innych ksiek Tolkiena, natrafiali na prace edytorskie, przekady i opracowania dawnych tekstw. Istniay co prawda informacje o lejszych tekstach, ktre publikowano przewanie w niskonakadowych periodykach, a ich forma (wiersze lub pieni), jzyk (niegdy jaki dawno wymary) oraz tre odbiegay od tego, co ju byo znane z Hobbita. Byo sporo rzeczy w rkopisach przede wszystkim Silmarillion wydawcy jednak obawiali si ryzyka i nie wierzyli, e te powane opowieci mog przycign czytelnikw spragnionych przygd hobbitw. Rodzina i przyjaciele Tolkienw znali piosenki Toma Bombadila, histori Rudego Dila i ilustrowane listy witego Mikoaja na ich publikacj byo jednak jakoby za wczenie. Na druk i zrozumienie czytelnikw musiay te czeka opowieci o Berenie i Lthien, historia

upadku Krla Artura (jedyna wycieczka Tolkiena w wiat legend Okrgego Stou), Mythopoeia poemat dedykowany Lewisowi, a take wiele innych, istniejcych czsto w kilku wersjach, opowieci z krgu rdziemia. Praca nad Nowym hobbitem posuwaa si wolno z wielu powodw. Tolkien nie chcia pozosta autorem kolejnej ksiki dla dzieci, napisanej na zamwienie dzieci i zamykajcej si w krgu dziecicych oczekiwa. Odkrycie, i wiat hobbitw czy si ze wiatem Silmarillionu, utwierdzio go w przewiadczeniu; e naley opublikowa cao, lecych do tej pory w szufladzie, mitologicznych opowieci. Obawia si jednak, i dla wydawcw taka propozycja moe by nazbyt szokujca. I wydawcy, i czytelnicy spodziewali si mimo wszystko, e powstanie co lejszego, wanie kolejna ksika dla dzieci i na zamwienie dzieci. 8 marca 1939 roku Tolkien wygosi wykad powicony Andrew Langowi by to swoisty hod, zoony pamici tego zbieracza i badacza bani. Swoisty, gdy autor wykadu zaj si tu gwnie prezentacj wasnych przemyle. Nie wszyscy zebrani wiedzieli, i wystpuje tu on nie tylko jako badacz cudzych tekstw. Tolkien przemawia tu te jako twrca Wadcy Piercieni (bo tak nazw otrzyma tymczasem Nowy hobbit) i kreator wiata mitw z Silmarillionu. Gwne tezy tego wystpienia17 mona streci nastpujco: Ba jest gatunkiem literackim godnym najwyszego szacunku. Nie mona mwi, i jest to literatura wycznie dla dzieci taka postawa wiadczy bowiem i o degradacji samej bani, i o degradacji sposobw jej badania. Ba jest bliska mitowi, tak jak on wyrasta z najtajniejszych ludzkich pragnie pokonania czasu i przestrzeni i ujawnia marzenia o chci nawizania porozumienia z caym wiatem. To, co nazywamy dziecicym fantazjowaniem, jest s u b k r e a c j zdolnoci tworzenia nowych wiatw, ktrych realnoci ba nie kwestionuje. Ba dostarcza przey nieporwnanie wzniolejszych ni inne gatunki literackie. Pozwaa zobaczy wiat w jego prawdziwym wymiarze nie bawi si w alegorie, nie pseudonimuje otaczajcej nas rzeczywistoci. Mwi o tym, co wieczne, niezmienne, ujawnia podstawowe mechanizmy ycia. Zachca do wyrwania si z krpujcego nas wiata faszu i pozo15 J. R. R. Tolkien: Beowulf the Monsters and the Critics. Oxford University Press, London 1937. 16 Wdrowiec (The Wanderer) i eglarz (The Seafarer) zachowane w kodeksie z koca X wieku fragmenty epiki angielskiej. Powstay najprawdopodobniej znacznie wczeniej.
R. R. Tolkien: On Fairy-Storics. Oxford University Press, London 1947. Pubikowane potem z Leaf by Niggle w: Tree and Leaf. Unwin Books, London 1964.
17 J.

23 rw i przynosi nam obietnic pomylnego zakoczenia wszelkich trosk. Poprzez ten

ewangeliczny aspekt bani (ewangelia to dobra nowina, pocieszenie), poprzez hod zoony w postaci aktu subkreacji dzieu stworzenia, ba staje si gatunkiem chrzecijaskim. Stare, pogaskie elementy zostaj ukazane w nowym, bardziej ludzkim wietle. Takie ujcie byo zaskoczeniem dla badaczy. Dziewitnastowieczne badania ludowych bani prowadzone byy z pozycji yczliwej wyrozumiaoci dla penej przesdw wyobrani gminu tu za zwracano uwag na estetyczn i etyczn problematyk bani, a jej anonimowych twrcw ukazywano jako wiadomych artystw, gbokich mylicieli i stranikw istotnych dla czowieka tajemnic. Tolkien domaga si, aby nie traktowano bani jako prostej alegorii, tymczasem nadchodzce wydarzenia jakby wyranie staray si zmusi przyszych czytelnikw Wadcy Piercieni do takiego wanie odbioru tej ksiki. Rozpocza si druga wojna wiatowa i ycie zdawao si stawa wycigu z opowieci o Piercieniu. W Przedmowie Tolkien pisa: [...] praca nad Wadc Piercieni trwaa z przerwami od roku 1936 do 1949. Miaem w tym czasie inne obowizki, ktrych nie zaniedbywaem, i czsto pochaniay mnie jako badacza i nauczyciela inne liczne zainteresowania. Oczywicie do zwoki przyczyni si rwnie wybuch wojny; pod koniec 1939 roku nie miaem jeszcze napisanej w caoci nawet Pierwszej Ksigi. Pomimo ciemnoci panujcych przez pi nastpnych lat doszedem do wniosku, e nie mog porzuci rozpocztej ksiki, lczaem wic nad ni przewanie po nocach i brnem naprzd, a stanem nad grobem Balina w Morii. Prawie rok upyn, zanim znw ruszyem z miejsca i zawdrowaem do Lothlorien i nad Wielk Rzek pn jesieni 1941 roku. W nastpnym roku naszkicowaem pierwsz wersj zdarze wypeniajcych obecnie Trzeci Ksig oraz pierwszy i trzeci rozdzia Ksigi Pitej. Zapony sygnay wojenne w Anorien, Theoden przyby do Harrowdale. Na tym utknem. Wizja znikna, a czasu na rozmylania wwczas nie miaem. W cigu roku 1944, pozostawiajc nie dokoczone wtki i komplikacje wojny, ktrej prowadzenie czy przynajmniej opisywanie byo moim obowizkiem, zmusiem si do pracy nad histori podry Froda do Mordoru. Napisaem wtedy rozdziay wypeniajce teraz Ksig Czwart i wysaem je, jako fragmenty powieci, do Afryki Poudniowej, gdzie przebywa w subie RAF-u mj syn Christopher. Jednake upyno dalszych pi lat, zanim ksika przybraa ostateczny ksztat, w jakim zostaa wydana [...]. Moja opowie nie jest alegori ani aluzj do aktualnych zdarze i sytuacji. Rozwijajc si wypucia korzenie

(w przeszo) i nieoczekiwane gazie, lecz zasadnicza fabua bya od pocztku nieuchronnie wyznaczona przez wybr Piercienia jako motywu czcego ca trylogi z Hobbitem. Najbardziej istotny rozdzia, Cie przeszoci, napisaem wczeniej ni inne, gdy jeszcze na horyzoncie nie gromadziy si grone chmury zapowiadajce kataklizm 1939 roku; wtek mojej historii rozwinby si w zasadzie tak samo, gdyby wiat zdoa unikn wojennej katastrofy. Ksika zrodzia si z myli od dawna mnie nurtujcych, a czciowo wyraanych w innych utworach; wojna rozpoczta w 1939 roku oraz jej konsekwencje nie wywary adnego wpywu na tre ksiki, a jeli je zmodyfikoway, to jedynie w znikomym stopniu [...] Z caego serca nie cierpi alegorii we wszelkich formach i zawsze jej unikaem, odkd z wiekiem osignem przezorno, ktra mi umoliwia wykrywanie jej obecnoci. Wol histori, prawdziw lub fikcyjn, dajc czytelnikowi moliwo rnych skojarze na miar jego umysowoci wiadcze. Zachowuje on w takim wypadku pen swobod wyboru, podczas gdy w alegorii autor wiadomie rzuca swoj koncepcj.18
18 J.

R. R. Tolkien: Wyprawa. Prze. M. Skibniewska. Warszawa 1981, s. 7 i nast.

24 Dwanacie lat trwaa praca nad Wadc Piercieni. Tolkien zblia si do szedziesitki, jego dzieci pokoczyy studia i usamodzielniy si. Wydawcy oczekiwali na maszynopis nowej ksiki autor jednak odkada sw decyzj i po cichu rozglda si za inn moliwoci druku. Nie mg zapomnie wydawnictwu Unwina niezbyt entuzjastycznej odpowiedzi na jeszcze przedwojenn propozycj wydania Silmarillionu. Rozpoczy si zabawne korowody. Tolkien stawia swoje warunki, Unwin swoje. Pisarz wreszcie znalaz powd, aby zaproponowa tekst innemu wydawnictwu. Tam sprawa zaczynaa si od nowa sugerowano autorowi skrcenie powieci, Tolkien obstawa przy swoim, wydawca przy swoim. Trwao to dosy dugo. W poowie 1952 roku J. R. R. T. powrci do swojego pierwszego wydawcy. Ten nie da si dugo prosi wie o ukoczonej ksice krya wrd wielbicieli twrczoci Tolkiena, a czytane na zebraniach Inklingw fragmenty spotkay si z ywym przyjciem suchaczy. Wydawca obawia si nieco ryzyka finansowego; ksika bya gruba, mona byo j po wielu targach rozdzieli na trzy woluminy i publikowa stopniowo, nadal jednak bya to wanie opowie nie dla dzieci... czy zaakceptuj j doroli, czy dzieci jej nie odrzuc? Kto to kupi? Tolkien by obecny na rynku wydawniczym wznawiano ju parokrotnie Hobbita, opublikowano Rudego Dila i jego psa(1949), ukaza si take Leaf by Niggle(1945 w The Dublin Review). Ryzyko jednak istniao. Wydawca zaproponowa wic takie warunki finansowe, ktre miay go chroni w wypadku ewentualnego krachu. Potem okazao si, i te asekuranckie

propozycje wyszy na dobre... pisarzowi. Pierwsza ksika Wyprawa ukazaa si w poowie 1954 roku, a druga Dwie Wiee niedugo pniej. Niemal w tym samym czasie ukazay si wydania amerykaskie. Autorem pierwszej recenzji by oczywicie Lewis. Pokaza, co w ksice jest rewelacyjne (byaby wic to pewna uprzejmo wobec przyjaciela i kolegi po pirze), a co rewolucyjne (i to ju by gboki ukon wobec Tolkiena-Mistrza). Czytelnicy nie potrzebowali zachty w sze tygodni sprzedano trzy i p tysica nakadu i wydawca musia przystpi do sporzdzenia dodruku. Oczekiwano ukazania si trzeciej czci Powrotu Krla. Tolkien jednak nie mg sobie poradzi ze sporzdzeniem obiecanego ju wczeniej informacyjnego dodatku, indeksw, wykazw i sownikw. Ksika ukazaa si wic jesieni 1955 roku bez tych tekstw, a na ostatniej stronie zamieszczono stosown notk wyjaniajc. Pomidzy rokiem 1954 a 1966 w Wielkiej Brytanii ukazao si kilkanacie edycji Wadcy. Ukazay si wydania w Stanach Zjednoczonych, przetumaczono ksik na holenderski (1956), szwedzki (1959), polski (1961), duski (1968), niemiecki (1969), woski (1970), francuski (1972), japoski (1972), fiski (1973), norweski (1973), portugalski (1974), a potem posypao si jak z worka przekady hebrajskie, wgierskie, hiszpaskie, islandzkie, rosyjskie i wiele, wiele innych. Ksika rozpocza wasne ycie autor ju tylko obserwowa, jak wdrowaa po wiecie i zdobywaa sobie coraz to nowych zwolennikw. Pocztkowo wydawcy byli zaskoczeni, Tolkien natomiast to wzrastajce zainteresowanie przyjmowa jako co normalnego. Listy napyway z caego wiata: ludzie dzikowali, prosili o autografy, domagali si dodatkowych informacji, pytali, kiedy uka si inne opowieci o rdziemiu, niektrzy protestowali przeciwko uyciu ich nazwisk w tekcie (odezwa si prawdziwy Sam Gamgee i jakkolwiek rzecz zakoczya si sympatycznie, Tolkien jeszcze po latach mwi, i stale obawia si nadejcia listu podpisanego... Gollum). Wywiady, recenzje, zaproszenia ze strony uniwersytetw i osb prywatnych, wizyty nieraz kopotliwe wielbicieli, telefony i inne oznaki rosncej popularnoci... Tolkien stara si przyjmowa to ze spokojem i wyrozumiaoci. By sawny, zamony a jednoczenie coraz starszy i nie ze wszystkich przyjemnoci swej sawy mg korzysta. Przyj jednak zaproszenie wydawcw i naukowcw holenderskich i wiosn 1959 roku wzi udzia w uroczystym Przyjciu Hobbitw. Pisarz bawi si wspaniale wygasza mowy 25 po angielsku, po holendersku i w jzyku elfw. Byy to urocze parodie przemwie Bilba z pamitnego przyjcia, znalazy si w nich jednak sowa powaniejsze. Mija dwadziecia

lat mwi jak postanowiem z szacunku dla naszych przodkw-hobbitw spisa dzieje Trzeciej Ery. Spogldam ku wschodowi i ku zachodowi, patrz na pnoc i na poudnie, i cho nie dostrzegam Saurona, to widz jednak, e Saruman pozostawi wielu nastpcw. My, Hobbici, nie mamy ju przeciw niemu magicznego ora. Wznosz jednak, moi szlachetni Bracia-Hobbici, i do Was kieruj ten toast: Niech yj Hobbici! Niech przetrzymaj Sarumanw i doczekaj nowej wiosny budzcej drzewa! Okazao si, e Wadca jest czym wicej ni tylko bestsellerem o midzynarodowym zasigu. Pojawia si zaczy prby naladowania Tolkienowskich opowieci, powodzenie ksiki chcieli wykorzysta filmowcy, po tematy tolkienowskie sigali malarze i kompozytorzy. Przede wszystkim tworzy si mniej lub bardziej poddany organizacyjnym rygorom spontaniczny ruch fanw. O sile tego ruchu mogli przekona si nielegalni wydawcy amerykascy, ktrzy przygotowali tani i pen bdw edycj ksiki. Z piratami trudno byo walczy. Tolkien rozegra rzecz po swojemu doczy do oficjalnych wyda prob o bojkot niesolidnej firmy. Oczywicie, on tylko poinformowa czytelnikw, i firma Ace Books nie zwrcia si do niego o zgod na publikacj i prosi o przekazanie tej wiadomoci znajomym i przyjacioom. Wielbiciele Tolkiena szybko doprowadzili do tego, e pirackie ksiki usunito z ksigar. Rok 1965 by rokiem batalii o prawdziwego Tolkiena, a powstae tymczasem The Tolkien Society of America rwnie skutecznie przyczyo si do akcji. Rozpocz si okres prawdziwego kultu Tolkiena w miasteczkach uniwersyteckich. Przybiera on niekiedy formy zaskakujce w roku 1968 amerykascy studenci domagali si wyboru Gandalfa na prezydenta i ogaszali, i Tolkien jest... Stwrc wiata hobbitw. Obok zabawnych kalendarzy, rekwizytw i fanowskich imprez na caym wiecie (w pnocnym Borneo istniao rwnie Frodo Society), pojawiy si i powaniejsze lady zainteresowa ksikami Tolkiena. Opracowania, analizy, interpretacje mniej lub hardziej naukowe, prace magisterskie i doktorskie, sympozja, konferencje... Nie zawsze odkrycia kolegw naukowcw satysfakcjonoway pisarza. Czsto irytowao go, gdy doszukiwano si w obrazie hobbitw ladw seksualnych zahamowa czy infantylnego pojmowania wiata. Niekiedy tumaczy i wyjania, najczciej jednak pozostawia sprawy ich wasnemu biegowi, a tylko w listach do przyjaci dawa wyraz swemu cierpkiemu humorowi: Nie jest atwo by dzisiaj przedmiotem kultu napisa do jednego z czytelnikw. Coraz trudniej mi pracowa pisa do kogo innego. Nadchodzi staro i ogie przygasa. W 1959 roku przeszed na emerytur i rzadziej pojawia si na uczelni. Porzdkowa jeszcze swoje sprawy naukowe i edytorskie. Wydawcy ju teraz nie bronili si, gdy proponowa im publikacj wierszy czy jakich krtszych opowieci. Szczeglnie ucieszy si Tolkien z moliwoci opublikowania The Adventures

of Tom Bombadil(1962) maej ksieczki w sam raz na gwiazdkowy prezent, jak tego yczya sobie Jane Neave, ciotka i serdeczna przyjacika pisarza (miaa ju wtedy ponad osiemdziesit jeden lat, ale zdya jeszcze nacieszy si swoj ksik). Przygotowa take wydanie wykadu o baniach i histori licia namalowanego przez Nigglea ukazay si w tomiku Tree and Leaf (1964). Ubywao pracy, ubywao bliskich 22 listopada 1963 roku zmar Clive Staples Lewis. W licie do swej crki Tolkien napisa kilka dni pniej: Coraz wyraniej czuj to, co czuj inni w moim wieku jestem jak drzewo, ktre traci li za liciem, a kada taka strata jest jak przyoenie ostrza topora do pnia... W jego dzienniku zaczynaj si pojawia bardzo mroczne myli na temat wasnego ycia, osigni i przyszoci. Z tych rozmyla i z pewnej irytacji, wywoanej propozycj napisania przedmowy do nowej edycji The Golden Key Georgea Macdonalda (kiedy wielce admirowanego w dziecistwie autora), narodzi si Kowal z Podlesia Wikszego (1967). Byo to ostatnie spojrzenie na ba ukazujce si potem nowe 26 ksiki bd ju tylko edycjami starszych, czsto wydobywanych z archiwum, tekstw. Kowal zawiera sporo elementw nowych. Nieco inaczej jak sdzono rozwizywa problem zwizkw alegorii z bani. Bya to jak pisa Tolkien przede wszystkim opowie starego czowieka, przeczuwajcego nadchodzce osamotnienie. W 1966 roku Tolkienowie obchodzili zote gody. Po pidziesiciu latach wsplnego ycia nadal zdarzay si im chwile niedopasowania, wielka mio przetrwaa jednak, a teraz, kiedy maonkowie pozostali sami, moe bya nawet silniejsza. Edith wywalczya sobie pewn niezaleno w kwestiach wiary, Ronald sta si bardziej wyrozumiay. Dzieci, wnuki, przyjaciele, znajomi, ssiedzi uwaali ich za idealne i zgodne maestwo. Korzystali z finansowej stabilizacji i starali si nadal prowadzi takie ycie, do jakiego przywykli. Wiek i pojawiajce si choroby zmusiy ich jednak do poszukiwania takiego miejsca, gdzie kto inny mgby si o nich troszczy, a jednoczenie nie narzuca zbytnio. Wybrali Bournemouth brytyjsk namiastk francuskiej Riwiery. Osiedlili si tu w 1968 roku i jak tylu innych pdzili ycie zamonych emerytw. Po prawdzie, taki styl odpowiada bardziej Edith znalaza tu wiele osb, z ktrymi mona byo sobie pogawdzi na rne mao istotne tematy. Nareszcie nie bya tu pani profesorow, yjc w cieniu swego ma, a staa si na powrt Edith Bratt z tego najwczeniejszego okresu ich znajomoci. Tolkien zaakceptowa nowe otoczenie tylko z tego powodu, i ona czua si tu szczliwa. Czuj si tu dobrze pisa do syna Christophera w rok po przeprowadzce. A jednak, a jednak... nie spotykam tu ludzi mojego pokroju. Coraz mniej mam kontaktw z przyjacimi. A przede wszystkim coraz rzadziej widuj ciebie. Nie znaczyo to, e wiat o nim zapomnia. Tysice listw docierao do wydawnictwa i wiele osb chciao spotka si osobicie z autorem ulubionych ksiek. Utrzymywano

jednak w sekrecie adres, telefon, a nawet sam informacj, i pisarz przebywa na poudniowym wybrzeu. Chronio to Tolkiena przed najazdami wielbicieli i pozwalao na spokojn prac. Tolkien pragn bowiem uporzdkowa materiay z Silmarillionu. Naleao tylko upora si z powstaymi w cigu ponad pwiecza notatkami i zadecydowa, ktre z licznych wersji poszczeglnych opowieci maj sta si obowizujcymi. Naleao rwnie ujednolici nazewnictwo, dopracowa szczegy, znale miejsce dla postaci, ktre pojawiy si dopiero we Wadcy Piercieni (Galadriela, entowie) i zyskay sobie sympati czytelnikw. Proste pozornie czynnoci zabieray coraz wicej czasu. Tolkien jak to kiedy zauway Lewis nie lubi rozstawa si z tworzonym tekstem i zawsze odkrywa co, co naleao jeszcze dokadniej opisa i wyjani. By cay wewntrz mowy lapidarnie charakteryzowa jego postaw Lewis. Buszowanie w sowach sprawiao mu rado i nie chcia jej siebie pozbawia. Gotowy tekst odbiera mu wszelk przyjemno tekst powstajcy nis ze sob natomiast wiele niespodzianek i sam autor by ciekaw, co moe si jeszcze przydarzy nowego. Pod koniec trzeciego roku wsplnego pobytu w Bournemouth niedomagania Edith nasiliy si. Miaa osiemdziesit jeden lat, gdy z rozpoznaniem ostrego zapalenia woreczka ciowego zostaa zabrana do szpitala. Stan by bardzo powany i po kilku dniach 29 listopada 1971 roku zmara. Nie ma potrzeby pisania o szoku, jaki przey Ronald. Dalszy pobyt w Bournemouth stawa si nie do zniesienia i pisarz postanowi powrci do Oxfordu. Uczelnia ofiarowaa mu niedue mieszkanie w budynku wydziau przy Merton Street i zapewnia opiek. Byo to niezwyke wyrnienie i Tolkien przyj je z prawdziw wdzicznoci. Mg teraz znw uczestniczy w yciu uczelni, odwiedza dzieci i wnuki. Odyy dawne przyjanie mona byo spotyka si nie tylko z Christopherem Wisemanem z dawnego T. C., B. S., ale i z kolegami z innych klubw. Pogbia si zayo z bratem Hilarym. ycie w Oxfordzie stao si jakby zadouczynieniem za spokojn i cierpliw egzystencj ostatnich lat. Tolkiena cieszyy oznaki szacunku wiele uczelni przyznawao mu teraz honorowe 27 doktoraty. Nie czu si jednak na siach, by skorzysta z zaprosze uniwersytetw amerykaskich. Wzi za to udzia w uroczystociach na swoj cze w Edynburgu i przyby take do Paacu Buckingham, gdzie z rk krlowej otrzyma Order Imperium Brytyjskiego. Za najwiksze wyrnienie uwaa przyznanie mu honorowego doktoratu przez macierzysty uniwersytet w Oxfordzie. Otrzyma doktorat za zasugi dla nauk filologicznych, ale

w przemowach na jego cze niejednokrotnie przypominano rwnie jego osignicia literackie. Trway prace nad Silmarillionem, cho mimo pomocy syna nie posunito si tu zbytnio w kierunku ostatecznych rozwiza. Tolkien nie przejmowa si tym. Uwaa si za potomka dugowiecznych rodw i spodziewa si jeszcze wielu lat pracowitego ycia. Zaczy si jednak pojawia kopoty z trawieniem naleao przej na diet i zrezygnowa z ulubionej szklaneczki wina. Czuj si bardzo osamotniony pisa do niemodej ju kuzynki Mary Incledon kiedy koczy si nauka i studenci wyjedaj, pozostaj zupenie sam w duym domu, a opiekujce si mn maestwo mieszka w drugim kocu budynku. Byo w tym troch przesady bliscy i znajomi odwiedzali go bardzo czsto, nie zmieniao to jednak faktu, i osamotnienie dokuczao mu coraz bardziej. Podczas wizyty w Bournemouth poczu si nie najlepiej. Po mczcej nocy przewieziono go do prywatnej kliniki. Tutaj stwierdzono perforacj wrzodu odka, ale towarzyszce tej diagnozie rokowania byy pomylne. Michael i Christopher przebywali w tym czasie za granic i tylko John z Priscill mogli przyjecha do chorego. Nieoczekiwanie stan ojca pogorszy si doszo do infekcji puc. Tolkien zmar wczesnym rankiem w niedziel 2 wrzenia 1973 roku. Mia osiemdziesit jeden lat dokadnie tyle, ile w chwili mierci miaa Edith. Wrd opowieci, ktre do nas doszy z tych lat smutku pisa kiedy w notatkach do Silmarillionu s takie, gdzie pacz miesza si z radoci, a w cieniu mierci nie ganie wiato. Z tych za opowieci najpikniej po dzi dzie brzmi w uszach elfw historia Berena i Lthien...19 *** Tolkien uwaa, i poszukiwanie w biografii artysty jakiegokolwiek klucza do jego twrczoci jest po prostu bezcelowe. Wszelkie opracowania biograficzne mogy by wedug niego jedynie faktograficznymi relacjami o wydarzeniach czyjego zakoczonego ju ycia. W ostatnich latach porzdkowa jednak materiay przeznaczone dla ewentualnych przyszych biografw, opatrywa komentarzami przechowywane listy i inne dokumenty. Napisa te kilka stron na temat swojego dziecistwa. Nie oznaczao to wcale, e jego rygorystyczny sd uleg jakiemu zagodzeniu. Przy opracowaniu wiadomoci o yciu pisarza korzystano gwnie z biografii przygotowanej przez Humphreya Carpentera20. Musimy pamita o przytoczonych powyej zastrzeeniach Tolkiena, aby w peni doceni wysiek (i ryzyko!) towarzyszcy jego biograficznym poszukiwaniom. Ksika Carpentera bya pierwsz i niejako oficjaln biografi Profesora. O takim ksztacie zadecydoway z pewnoci kontakty biografa z rodzin, przyjacimi i wydawcami Tolkiena. Mona wic niekiedy odczuwa pewien niedosyt informacji

zwaszcza tam, gdzie autor ksiki stara si Tolkienowski ywot uadzi i wypolerowa. Praca naukowa, praca literacka, ycie rodzinne w tym krgu poruszaj si czytelnicy ksiki Carpentera. I chocia obie wojny wiatowe wywary na yciu i twrczoci Tolkiena niewtpliwy wpyw, to jednak klimat Carpenterowskiej biografii najlepiej charakteryzuje zamieszczone w niej ostatnie zdjcie Profesora: oparty o pie ulubionej 19 J. R. R. Tolkien: Silmarillion. Prze. M. Skibniewska. Warszawa 1985. s. 194. 20 H. Carpenter: Tolkien. A biography by... Houghton Mifflin Company, Boston 1977. 28 wiekowej sosny stoi starszy pan z lask. I pomyle, e to o nim pisa Czesaw Miosz, i jako jedyny chyba w dwudziestym wieku potrafi stworzy bohaterw na miar postaci mitycznych...21 21 Cz. Miosz: Ogrd nauk, Lublin 1986, s. 36. 29

2. Ksiki Tolkiena
Kto bardzo skrupulatny obliczy, i Tolkien pozostawi po sobie ponad dwiecie najrniejszych publikacji 37 ksiek, 63 artykuw i 121 przekadw i opracowa tekstw napisanych w dawno wymarych jzykach. Niewielk tylko cz stanowi teksty, ktre utrwaliy saw Tolkiena jako twrcy bani przewaaj publikacje o charakterze naukowym. Dzisiaj moemy zauway, e coraz czciej wydaje si odrzucone kiedy przez edytorw opowieci nie dla dzieci, siga si po zachowane w archiwum wersje znanych ju historii, publikuje si take i te materiay, ktre Tolkien sarn kiedy odoy do dalszego opracowania. Jedni ciesz si kadym nowo wydanym tekstem, inni zadaj sobie pytanie, czy to nadal jeszcze prawdziwy Tolkien, skoro ksik redagowa ju kto inny. Zestawiem poniej teksty Tolkiena, ktre prezentuj go jako twrc i badacza bani. Wymieniam je wedug dat pierwodrukw. Tam, gdzie dysponujemy oficjalnym przekadem na jzyk polski, podaj w nawiasie polski odpowiednik tytuu, nazwisko tumacza oraz dat pierwszego polskiego wydania. Pamitajmy, i wiele przekadw ukazywao si i ukazuje nadal w magazynach klubowych. Przy niektrych tekstach, tych zwaszcza, ktre jeszcze czekaj na oficjalne polskie tumaczenia, podaj kilka informacji o tym, czego one dotycz. 1915 Goblin Feet, wiersz opublikowany w Oxford Poetry. Tolkien ju przedtem drukowa krtkie notatki lub wiersze (na przykad w szkolnej gazetce), Goblin Feet uwaa jednak zawsze za pierwszy istotny krok w kierunku literackiej kariery. Niektrzy tumacz ten tytu dosownie Stopy Goblinw. Wierniej jednak oddaje charakter wiersza inna propozycja Stopki chochlikw. Drobne skrzydlate istotki z tego wiersza w niczym nie przypominaj krwioerczych goblinw. Nie przypominaj rwnie pniejszych

mdrych i penych dostojestwa Elfw z opowieci o rdziemiu. Wiersz zosta napisany dla Edith, ktra uwielbiaa takie dziecinne elfy a czego si nie robi dla ukochanej? Polski oficjalny przekad wiersza niezbyt szczliwy zawiera obecna na polskim rynku biografia Humphreya Carpentera. Warto porwna z oryginam i z moim przekadem z Gwahirzcia. Sir Gawain and the Green Knight, wydane przez J. R. R. Tolkiena i E. V. Gordona. Jedne z waniejszych zabytkw redniowiecznej literatury angielskiej, opracowane i przyswojone wspczesnemu jzykowi przez Tolkiena i Gordona. (Pan Gawen i Zielony Rycerz; Pera; Krl Orfeo, prze. Andrzej Wicher, 1997). 1934 The Adventures of Tom Bombadil, wiersz opublikowany w The Oxford Magazine. Warto zapamita, e tu pojawia si pierwszy raz jeden z bohaterw pniejszych opowieci. 30 1937 Beowulf the Monsters and the Critics (w Proceedings of the British Academy z dat 1936). To ciekawe i odkrywcze spojrzenie na redniowieczny epos o Beowulfie autor opatrzy podtytuem Potwory i krytycy. Po latach ci ostatni wzili swoisty odwet na Tolkienie jedno z pierwszych opracowa baniowej twrczoci Profesora nosio tytu Tolkien and the Critics. The Hobbit: or There and Back Again. (Hobbit, czyli Tam i z powrotem, przeoya Maria Skibniewska, 1960). To ju klasyka! Od tej ksiki rozpocz si ruch wok Tolkiena. No, kto jeszcze nie przeczyta? 1945 Leaf by Niggle, opowiadanie w The Dublin Review. (Istniej dwa polskie przekady: Li Drobniaka, prze. Jzef Brodzki, ycie i Myl 1974 nr 4 oraz: Li, dzieo Nigglea, prze. Krzysztof Sokoowski, Fantastyka 1985 nr 2, ten ostatni take w ksice J. R. R. Tolkien Drzewo i Li oraz Mythopoeia, 1994). Dziwna i trudna do przeoenia opowie o malarzu, ktry stara si dokadnie namalowa drzewo i... 1947 On Fairy-Stories w ksice Essays Presented to Charles Williams. Spojrzenie na ba bardzo odmienne od wczeniejszych i pniejszych prb innych badaczy. (O baniach w: J. R. R. Tolkien Drzewo i Li...., prze. Joanna Kokot, 1994). 1949 Farmer Giles of Ham. (Rudy Dil i jego pies, przeoya Maria Skibniewska, 1965). Historia o tym, e czowiek i smok mog si ze sob zaprzyjani. 1954 The Fellowship of the Ring: being the first part of The Lord of the Rings. (Wyprawa, przeoya Maria Skibniewska, 1961). The Two Towers: being the second part of The Lord of the Rings. (Dwie Wiee, przeoya Maria Skibniewska, 1962). 1955 The Return of the King: being the third part of The Lord of the Rings. (Powrt Krla, przeoya Maria Skibniewska, 1963). To ju teraz co wicej ni klasyka. To wzorzec, do ktrego wikszo czytelnikw

przymierza pozostae teksty Tolkiena. Czy zawsze susznie? Czy zawsze niesusznie? (Od 1996 roku na rynku polskim funkcjonuje take nowe tumaczenie Jerzego oziskiego). 1962 The Adventures of Tom Bombadil and other verses from The Red Book. Wiersze i poematy drukowane ju wczeniej, tutaj zebrane w ma ksieczk, niektre z tych wierszy znamy z Wadcy Piercieni. (Przygody Toma Bombadila, prze. Agnieszka Kreczmar w: Tolkien dzieciom, 1994; druga wersja - prze. Aleksander Jagieowicz, 1997). 1964 Tree and Leaf'. Ksieczka zawierajca w sobie dwa wczeniej publikowane ju teksty Tolkiena On Fairy-Stories i Leaf by Niggle. W ten sposb spojrzenie na ba ulego zwielokrotnieniu, a rozwaania teoretyczne znalazy ilustracj w ciekawym tekcie literackim. 31 (oba teksty w polskim przekadzie w wymienianej ju powyej ksice Drzewo i Li oraz Mythopoeia, 1994). 1967 Smith of Wootton Major. (Kowal z Podlesia Wikszego, przeoya Maria Skibniewska, 198U). Ostatnia opowie Tolkiena o tym, e nie wszystko musi by proste i jasne. The Road Goes Ever On: A Song Cycle. Wiersze-piosenki wybrane z tekstw Tolkiena wraz z muzycznym opracowaniem Donalda Swanna. 1973 Rysunki Tolkiena opublikowane w formie kalendarza. 1974 Bilbos Last Song- ostatnia pie Bilba, opublikowana w postaci piknego plakatu z rysunkami Pauline Baynes. 1976 The Father Christmas Letters. Przez ponad dwadziecia lat dzieci Tolkiena otrzymyway na gwiazdk listy od witego Mikoaja. Listy byy opatrzone prawdziwymi znaczkami i przynosiy wiadomoci o przygodach zapracowanego witego i jego pomocnikw: Niedwiedzia Polarnego, Bawana i elfa Ilberetha. Kady list by piknie ilustrowany i w takiej te formie wydano ten zbiorek. (Listy od witego Mikoja, prze. Magda Iwiska, Hanna i Piotr Paszkiewiczowie, 1994). 1977 The Silmarillion. (Silmarillion, przeoya Maria Skibniewska, 1985). Przygotowywana ju od dawna, lecz wydana dopiero po mierci Tolkiena historia rdziemia od jego pocztkw. Dla wielu czytelnikw miao by to rozstanie z twrczoci Profesora nie wierzyli, i uda si uporzdkowa i opublikowa pozostae materiay zgodnie z intencj ich autora. Czas jednak pokaza, e Silmarillion nie by poegnaniem ze rdziemiem i jego legendami. 1979 Pictures by J. R. R. Tolkien. Oryginalne rysunki Tolkiena, publikowane uprzednio rwnie w formie kalendarzy w latach 1973-1979. 1980 Unfinished Tales of Numenor and Middle-earth.

Przygotowana podobnie jak Silmarillion przez Christophera Tolkiena publikacja materiaw z archiwum pisarza. Opowieci Numenoru i rdziemia zawieraj komentarze edytorskie, pozwalajce przeledzi proces ich powstawania oraz zmiany, jakim one podlegay w trakcie pracy nad tekstem. Czteroczciowy zbir opowiada historie trzech Er i przynosi wiadomoci o Druedainach, Czarodziejach i Palantirach. Wrd opowieci: opisanie Numenoru i jego wadcw, historia Galadrieli i Celebrona, przybycia Tuora do Gondolinu i wiele innych. Oczekiwana z pewn nieufnoci ksika (czy to jeszcze ten Tolkien?) zapowiedziaa tylko bogactwo wykreowanego przez Profesora wiata. To paradoksalne, ale wszystkie wydane do tej pory ksiki o rdziemiu naleao jakby przeczyta na nowo. wiat fanw, przyzwyczajonych ju do jakiej ustabilizowanej wizji rdziemia i jego opowieci, przey swoiste trzsienie ziemi. Dopiero teraz okazao si, e nie wystarczy kocha Tolkiena trzeba rwnie zdoby si na odwag i zacz b a d a jego teksty. Ci, ktrzy podjli takie ryzyko, weszli na drog zupenie nowej przygody. Pa32 mitajmy, e edytor tekstu Christopher Tolkien zachowa ca surowo ojcowskich notatek. Nie s wic one wygadzone i sporo w nich przernych chropowatoci, od ktrych wolny by Silmarillion i Wadca. (Niedokoczone opowieci rdziemia i Numenoru, prze. Paulina Braiter, Agnieszka Sylwanowicz, 1994). 1981 The Letters of J. R. R. Tolkien. Wybr listw Profesora wrd adresatw midzy innymi Wystan Hugh Auden (wybitny poeta i dramaturg angielski) i oczywicie Clive Staples Lewis. 1982 Mr Bliss. Napisana jeszcze przed drug wojn wiatow historia Mr Blissa i jego samochodu wyranie jest inspirowana motoryzacyjnymi dowiadczeniami Tolkiena. Pena subtelnej ironii opowiastka czekaa jednak dugo na publikacj. Powd? Tolkien opatrzy j ca mas przepiknych kolorowych ilustracji i przedwojenni edytorzy niezbyt umieli sobie z tym poradzi. (Polski przekad Aleksandry Wieruckiej ukaza si nakadem lskiego Klubu Fantastyki w 1993). 1983 The Book of Lost Tales, I. 1984 The Book of Lost Tales, II. Dwie ksigi Zagubionych opowieci rozpoczynaj wielotomowy cykl Historii rdziemia, kolejnego edytorskiego przedsiwzicia Christophera Tolkiena. Pierwsza z nich to prehistoria Tolkienowskiej mitologii (jeeli mona tak powiedzie). Zawarte s tu najwczeniejsze teksty pisarza, jeszcze z okresu pierwszej wojny wiatowej (to zapowied

pniejszego Silmarillionu), a take poetyckie publikowane lub nie opowieci z pocztkw dziaalnoci literackiej Tolkiena. Ksika druga przynosi teksty pniejsze (z pocztkw kariery uniwersyteckiej) i jednoczenie mniej tu kosmografii, a wicej spraw ziemskich historii elfw i ludzi. Edycj tych tomw Christopher chyba przekona najbardziej grymanych czytelnikw, e potrafi by uczciwym i wiernym edytorem tekstw ojca. (Ksiga zaginionych opowieci, prze. Magda Pietrzak-Merta, 1995). 1985 The Lays of Beleriand. Pieni a moe lepiej: piewy Beleriandu. Poematy ukazujce dzieje wykreowanego przez Tolkiena wiata poprzez pryzmat poetyckiej twrczoci zamieszkujcych ten wiat istot. Trzeci tom Historii rdziemia, obejmuje teksty pisane gwnie w okresie midzywojennym. 1986 The Shaping of Middle-earth: The Quenta, The Ambarkanta and The Annals together with the earliest Silmarillion and the first Map. Czwarty tom opisuje powstanie rdziemia. Zebrane s tu teksty napisane przed opublikowaniem Hobbita. Dojrzewanie kreowanej przez Tolkiena mitologii jest tu wyranie widoczne. 1987 The Lost Road and other writings, Language nad Legend before The Lord of the Rings. Pity tom zamyka zbir tekstw napisanych przed Wadc Piercieni. Tak wic pi pierwszych woluminw zawierao to wszystko, co wizao si z wczesnymi szkicami 33 Silmarillionu, prezentowao pierwociny mitologii rdziemia, opowieci i poematy, a take nie ukoczone prby kreowania innych legend. 1988 The Return of the Shadow, The History of The Lord of the Rings, I. Szsty tom Historii rdziemia, a jednoczenie pierwszy tom Historii Wadcy Piercieni. Szkice i rne wersje Wadcy od urodzinowego przyjcia Bilba do kopal Morii. Frodo jeszcze nazywa si Bingo i nie wszystko wyglda tak, jak w ostatecznej wersji. I to jest bardzo ciekawe! Takie podpatrywanie przez rami, jak powstaj opowieci, ktre ju znamy w wersji ostatecznej. Mythopoeia (w nowej edycji Tree and Leaf, poczona z tekstem o baniach i opowieci o Niggleu). Zrodzony jeszcze w latach trzydziestych z rozmw z Lewisem i jemu dedykowany poemat wreszcie doczeka si publikacji w caoci (okoo ptorej setki linijek!). Bardzo gbokie i jednoczenie bardzo osobiste wyznanie wiary Tolkiena w prawdziwo mitu. Kady moe si przekona, jak trudne to zadanie dla tumacza! (Mythopoeia, prze. Marek Obarski w: J. R. R. Tolkien Drzewo i Li oraz Mythopoeia..., 1994; take Jakub Z. Lichaski, Gnosis nr 7, maj 1995. 1989 The Treason of Isengard, The History of The Lord of the Rings, II. Kolejny tom Historii rdziemia i dalsze wersje Wadcy. Rne wersje nie tylko tekstu take map, ktrymi posugiwa si pisarz podczas relacjonowania wydarze historii

Piercienia. 1990 Bilbos Last Song. Tym razem w postaci niewielkiej ksieczki, znowu piknie zilustrowanej przez Paulin Baynes. The War of the Ring, The History of The Lord of the Rings, III. Kontynuacja lecz jeszcze nie fina historii Wadcy Piercieni. Od bitwy w Helmowym Jarze do bitwy u Czarnej Bramy, a take do uwolnienia Froda w Kirith Ungol. Wiele zmian i waha co do sensownoci tych zmian pojawiaj si i znikaj bohaterowie, zmieniaj si ich charaktery i imiona. Mapy i ilustracje, ciekawe komentarze wydawcy, chocia ju jakby wyczuwalny popiech, eby zdy z ukoczeniem caoci. 1992 Sauron Defeated: The History of The Lord of the Rings, IV. Dziewity ju tom Historii rdziemia, zawiera finaowe partie Wadcy, a take inne materiay. 1993 Morgoths Ring: The Later Silmarillion, Part One: The Legends of Aman. Dziesity tom, zapowiadany jakoby ostatni. Powraca si tutaj do gwnych wtkw opowieci. Sporo ciekawych informacji. Poems by J. R. R. Tolkien , trzy miniaturowe tomy znanych ju wierszy, z ilustracjami autora. Poems from The Lord of Rings (Wadca Piercieni Wiersze, prze. Tadeusz Olszaski, 1998). 34 The War of Jewels: The Later Silmarillion, Part Two: The Legends of Beleriand Tom jedenasty... Wiele uwag m. in na temat jzykw ale w sumie mniej nowoci. The Peoples of Middle-earth. Definitywnie ostatni, dwunasty tom z cyklu Historia rdziemia. Mizy innymi ewolucja Prologu i Dodatkw a take - esej o reinkarnacji Glorfindela oraz jedyny istniejcy fragment... kontynuacji Wadcy Nowy Cie. Uznanie dla pracy Christophera Tolkiena wydawao si rosn wraz z pojawianiem si kolejnych tomw Historii rdziemia. Okaza si fachowym i lojalnym edytorem spucizny ojca. Jednoczenie spenio si marzenie pisarza syn sta si spadkobierc jego idei. Powsta zbir tekstw zachowujcych wszystkie cechy prawdziwych mitologii: s tu rne wersje tych samych historii, s tu odwoania do tekstw "zagubionych", do opowieci, ktrych nikt nie zanotowa i pozostao po nich tylko niejasne wspomnienie. Niektre wersje s ze sob zgodne, niektre sprzeczne. Zachowaa si te jakby autentyczna chropowato i niegotowo tych opowieci, urok historii tworzonych w rnych czasach, w rnych miejscach i przez rnych narratorw. Nie ma tu tego, co zdaniem Tolkiena byo najwikszym grzechem Ryszarda Wagnera ujednolicenia tych opowieci wedug kryteriw przyjtych przez jednego autora. Myl, i najbardziej spodobaoby si Tolkienowi, gdyby czas usun jego wasne nazwisko z okadek opublikowanych dotychczas ksiek, a zawarte w nich opowieci rozeszy si po wiecie jako historie anonimowych autorw, stworzone gdzie, kiedy, przez nie wiadomo kogo...

Roverandom, Harper Collins Publishers Ltd., London. Odrzucana przez wydawcw i wreszcie przypomniana opowie o piesku zamienionym w zabawk. (azikanty, prze. Paulina Braiter, 1998). Ten przegld ksiek Tolkiena byby niekompletny, gdybymy pominli tutaj dwie cenne pozycje fonograficzne. To przecie zgodne z ide Tolkiena jego pieni, jego opowieci powinny by przekazywane w bezporednim kontakcie narrator suchacze... Dokadnie tak, jak to byo bardzo, bardzo dawno temu, w czasach opisanych przez Profesora. W 1967 roku, rwnoczenie z publikacj piewnika The Road Goes Ever On: A Song Cycle, firma Caedmon Records wydaa pyt Poems and Songs Of Middle Earth (TC 1231). Obok piewajcego Williama Elvina (c to za wspaniae, tolkienowskie nazwisko!) pojawi si tu i sam Profesor, czytajcy niektre ze swych wierszy. W 1975 roku ta sama firma opublikowaa podwjny album pytowy (TC 1477-1478), przedstawiajcy archiwalne (z 1952 roku) nagrania Tolkiena czytajcego (a take piewajcego!) fragmenty Hobbita i Wadcy Piercieni. W 1968 roku telewizja BBC przygotowaa dokument filmowy Tolkien in Oxford. Pisarz zachowywa si przed kamer bardzo swobodnie, a sam efekt ekranowy oceni do agodnie. Dzi znamy jeszcze inne filmowe dokumenty, wykorzystujce niekiedy te same materiay archiwalne chociaby J. R. R. Tolkien A Study of John Ronal Reuel Tolkien Dereka Baileya (110 minut!) czy emitowane w polskiej wersji jzykowej w naszej telewizji J. R. R. Tolkien Portret pisarza tego samego reysera (krtsza, 60 minutowa wersja) i John Ronald Reuel Tolkien Gra wyobrani Juliana Birketta ( ok. 50 minut). Moe kto zapyta no dobrze, ksiki, nagrania... tylko gdzie to wszystko znale? Prawie wszystkie materiay wyej wymienione kr po kraju wrd fanw Tolkiena i nie jest tak trudno trafi na odbitk kserograficzn najnowszej edycji Historii rdziemia. Trzeba tylko troch szczcia podczas poszukiwa. Mona take skorzysta z pomocy 35 wyspecjalizowanych wydawnictw i ksigar, ktre chtnie cho nie bezinteresownie dostarcz nam potrzebnej informacji i pomog w zakupie wymarzonej ksiki lub jakiego zwariowanego tolkienowskiego drobiazgu. Czasem lepiej ,,z Europy przywie sobie jedn ksik Tolkiena ni kolejn par dinsw. Zanim to jednak nastpi poszukajmy wsplnie... klucza do rdziemia. 36

3. W poszukiwaniu klucza do rdziemia

Na pocztku byo s o w o... Tak te mona patrze na Tolkienowski fenomen tworzenia literackiej rzeczywistoci. I Na pocztku byo sowo, jzyk, zabawa w wymylanie nowych wyrazw, budowanie z nich nowych jzykw, ktre mogyby suy do ukadania niezwykych opowieci. Zaczo si rzeczywicie od zabaw z przyjacimi, od prywatnych tajemnych jzykw i

sw, od ukadania trudnych do rozszyfrowania przez postronnych wierszykw, wymylanych podczas zabaw z kuzynkami Mary i Marjorie. Opowiadajc pniej o tych prbach, Tolkien podkreli, i taka jzykowa twrczo nie jest niczym niezwykym u maego czowieka. Jest to naturalny sposb poznawania przez dzieci otaczajcego je wiata nienaturalnym mgby tu by dopiero brak takiej jzykowej aktywnoci. Oczywicie, nie u kadego dziecka dziaalno ta przybierze formy bardziej skomplikowane, nie kade te dziecko takie filologiczne zainteresowania przeniesie poza barier wieku modzieczego i uczyni z nich jak Tolkien sens i cel swego dorosego ycia. Tych wasnych jzykw byo w biografii pisarza sporo. Uniwersyteckie zainteresowania Tolkiena najpierw studenckie, a potem ju profesorskie skupiay si wanie na tym terenie. Tolkien jzykoznawca, badacz staroangielskich tekstw... Jzyki stare, jzyki wymare i nowe, wymylone wedug wszelkich naukowych zasad. Tu gdzie pojawi si quenya, pojawi si sindarin, pojawi si prby rekonstrukcji form wczeniejszych, porednich, zmierzajcych do odtworzenia jzykw najstarszych, prajzykw. Pojawi si te zapiski w tych nowych jzykach, teksty trudne do odczytania, odwoujce si do graficznych eksperymentw (Tolkien od dziecka, najprawdopodobniej pod wpywem matki, bardzo interesowa si kaligrafi), zmieniajce swe reguy ju w czasie powstawania, tak e nawet sam autor miewa potem kopoty z rozszyfrowaniem niektrych wczeniejszych notatek. Z czasem materia jzykowa rozrosa si, okrzepa, a jzyk i sowa zaczy si domaga obecnoci tych, ktrzy si nimi posugiwali. I Tolkien o d k r y niektrzy twierdz, e po prostu... wymyli istoty posugujce si tymi jzykami, odkry i w najdrobniejszych niemal szczegach opisa rwnie wiat, ktry zamieszkiway. Opisa take dzieje tego wiata, a uczyni to w sposb tak spjny, tak konsekwentny, i czytelnikowi wydawao si naturalne, e kreator tego wiata musi zna odpowiedzi na wszystkie zgaszane przez czytelnikw pytania. Domagano si wic w listach informacji o szczegach ekonomicznego bytowania opisywanych spoecznoci, pytano o dokadne opisy flory rdziemia, o detale uzbrojenia i tak dalej, i tak dalej. Od sowa, jzyka do posugujcych si nimi istot, do ich wiata (a waciwie do naszego bo rdziemie to nasza Ziemia, tylko w bardzo odlegej przeszoci, a moe... przyszoci?), z ca histori, kosmogoni, geografi i Bg wie czym jeszcze. A std ju tylko krok do ksiek ujawniajcych czytelnikom niektre z tajemnic tak wykreowanego wiata do Hobbita, Wadcy Piercieni, Silmarillionu, Unfinished Tales lub opowieci skadajcych si na Histori rdziemia. Nie musimy zna wszystkich tajemnic stwo37 rzonych przez Tolkiena rzeczywistoci bo czy znamy wszystkie tajniki wiatw, o ktrych mwi nam powstae tam i zachowane do naszych czasw mity staroytnej Grecji,

podania Dalekiego Wschodu, arabskie banie? Tolkien okazuje si najlepszym opowiadaczem historii wykreowanych przez siebie wiatw. adna z powstaych pniej prb innych autorw nie dorwnuje ju wizji Tolkienowskiej. A naladowcw, kontynuatorw czy wrcz plagiatorw znalazo si potem wielu i wydawa by si mogo, i nastpcom powinno by atwiej; wszystko zastaj gotowe, przygotowane, caa droga od sowa do realnego wiata uporzdkowana, przebyta... *** Na pocztku byo sowo... Sowo-pie, towarzyszce samotnemu Jedynemu, a potem czce Go z tymi, ktrzy poczli si z Jego myli, z Jego pieni, z Jego sowa. Ze sowapieni powsta bowiem cay wiat i trwa, istnieje tylko poprzez sowa-pieni zdaje si uczy nas Tolkien. Dobro i zo s tematami tej Wielkiej Pieni, Wielkiej Muzyki. Nic nie moe istnie poza ni i nic nie moe istnie bez niej. To, co jest mitem, to, co jest histori, to co jest przeywan przez nas codziennoci to wszystko jest jedynie pieni. Pieni Jedynego, w ktrej jednak i my take mamy swj udzia. Wielki badacz tekstw starej Anglii dotar do takiej prawdy i tak przedstawi j w Silmarillionie. *** Na pocztku byo sowo-pie. Pie trwa i my trwamy w niej. Powiernicy Piercienia d ku swemu przeznaczeniu, przechodzc z pieni do pieni. Uwany czytelnik polskiego tumaczenia dostrzee, i poszczeglne pieni o ich przygodach rni si nieco materi sowa. Inaczej mwi si o przygotowaniach do wielkiej wyprawy, inaczej, innym jzykiem, wykreowany jest wiat Toma Bombadila, innym wiat dumnej i tragicznej Eowiny. Za progiem, za kadym zakrtem drogi (A droga wiedzie w przd i w przd piewaj hobbici) pojawia si nowa pie, nowa historia, nowa przygoda. Ci, ktrzy dotr do angielskiego przekadu (ksika Tolkiena jest tylko angielskim przekadem ktrej tam kopii Czerwonej Ksigi hobbitw) i zadadz sobie troch trudu, porwnujc stylistyk poszczeglnych czci ze stylistyk staroangielskich eposw, odkryj, i zwizki te s tam wyraniejsze. Poszczeglne przygody opowiadane s jakby w innych konwencjach jzykowych, podobnych do tych, jakie towarzyszyy powstawaniu starych pieni, badanych, opisywanych i tumaczonych przez Tolkiena-jzykoznawc, Tolkiena-edytora. Bohaterowie Piercienia wdruj wic poprzez pieni i sami te s pieni. Napotykajcy ich ludzie dziwi si, e stare pieni yj nadal i s wrd nich. Bilbo i Frodo pisz Ksig, zapisuj pie. Wszyscy bohaterowie maj wiadomo tego, i historia toczy si po to, aby pie si wypenia. Ich postpowaniem kieruje przewiadczenie, e pie osdzi wszystko: i dobre, i ze, e kady uczynek pozostanie w pieni

na zawsze. Nie bd bezpieczny. Poeta pamita... i Pie ujdzie cao... skd my to znamy? *** To uwikanie Tolkienowskiego wiata w sowo okazuje si szczeglnie widoczne tam, gdzie sowo ma by zastpione lub dopenione obrazem. Ju pierwszy recenzent, dziesicioletni Rayner Unwin (syn wydawcy) zauway, e Hobbit nie wymaga adnych ilustracji, a wystarczajcym dodatkiem graficznym mog by same mapy. Ilustrowano ksiki Tolkiena wielokrotnie, on sam te przygotowa seri rysunkw, ozdabiano obrazkami 38 kalendarze, periodyki i co si okazao nawet najlepsza ilustracja jest wielce uomna wobec Tolkienowskiego sowa. A jak dosadna i to w sposb rozczarowujcy jest pierwsza filmowa wersja Wadcy Piercieni! I jake chtnie sigamy po sam tekst, eby za kadym razem inny i za kadym razem przecie ten sam Tolkienowski wiat otworzy si przed nami na nowo. To uzalenienie wiata od sowa, od w a c i w e g o sowa, ujawniaj wszelkiego rodzaju gry komputerowe, odwoujce si do opowieci ze rdziemia. Nie wystarczy dobrze zna ksik, nie wystarczy zna rwnie dobrze jzyk oryginau. Trzeba zna na dodatek te sowa, ktre oswoj komputerowy wiat i uagodz komputerow opatrzno. Mae literki pod wyjtkowo nieatrakcyjnymi rysuneczkami ponaglaj: popiesz si popiesz si o co pytasz? nie znam tego sowa! chcesz pomocy? popiesz si czas ucieka czas ucieka czas ucieka... Przegrae, nie znae sowa-klucza. Tolkienowskie historie s bani. Bani bez jakichkolwiek dodatkowych okrele. S bani blisk mitom, i bani wymylon, zrekonstruowanym a zagubionym ogniwem midzy mitami a baniami ludowymi. Tolkien czy pojcie bani z pojciem chrzecijastwa. Mit jest pogaski, ba jest naznaczona wiar. Mit jest tragiczny, ale obojtnym spojrzeniem ogarnia ludzkie dramaty. Ba pochyla si nad kad istot ze sowami pociechy, jest dobr nowin i jak ewangelia przynosi obietnic ostatecznego zwycistwa Dobra. W micie dopiero zarysowuje si granica pomidzy tym, co wite, i tym, co skalane. W bani obie te sfery ju dawno s wyranie rozgraniczone, na obrzeach kadej z nich pojawiaj si magiczni porednicy, pomocnicy, zdegradowana i sprofesjonalizowana (tak, tak!) emanacja tego, co wite, i tego, co rwnie boskie i wite, ale jakby ze znakiem przeciwnym. Dobrzy przedstawiciele Jedynego to jego wysannicy, namiestnicy. Tak wanie przedstawia si Gandalf; jego pobyt w rdziemiu ma wyrany charakter subowej misji, delegacji. Po przeciwnej stronie caa rzesza profesjonalistw od za: wysannicy Nieprzyjaciela, zwabieni i zbaamuceni przez niego najemnicy. Oba bieguny

witoci u pocztkw wszystkiego stanowice jedno tocz walk poprzez swoich porednikw. Midzy nimi elfy, ludzie, hobbici, istoty wolne, ktre mog sta si sprzymierzecami kadej ze stron. Mog wybra, a w efekcie wygra lub przegra. Chocia i wygrana, i przegrana nie s tu jednoznaczne. Wygrana i nagroda Froda s gorzkie i bolesne, przegrana, klska Golluma zawiera w sobie te i ziarno odkupienia, a z pewnoci niesie wiele niedopowiedze i niejasnoci. Najwikszy dar Jedynego dla ludzi mier, skaony zosta przez Nieprzyjaciela strachem i nie j przynosi nikomu ukojenia. Ba Tolkienowska jest jednak tylko odbiciem mitu, ktry take zosta przez Tolkiena wykreowany, a przynajmniej w jaki, chociaby czstkowy sposb opisany w Silmarillionie (nie wspominajc ju o kolejnych edycjach materiaw archiwalnych). Powinnimy raczej powiedzie, i tekst ten jest mitopodobny, e nie mamy tu do czynienia z prawdziwym mitem, a jedynie ze zjawiskiem charakteryzujcym si podobiestwem do mitu, z jego imitacj, naladownictwem. Nasza nieufno jest uzasadniona opowieci te powstaway niemal na naszych oczach, znamy tego, kto by ich autorem, zachoway si zdjcia pisarza, a nagrania przechowuj jego gos. Dawny mit natomiast dotar do nas w swej anonimowej, bezosobowej powadze, by jakby zapisem gosu z nieba. Ale kto wie, moe te pierwsze przekazy odwiecznej historii rwnie miay swojego konkretnego autora, moe i na niego wspczeni spogldali rwnie nieufnie? Moe tak jak i my, byli zupenie niewiadomi, i dane jest im dobrodziejstwo bycia obecnym przy narodzinach nowego s o w a? Z pewnoci najczciej czytamy Tolkiena bez obarczania swej wiadomoci jakimi dodatkowymi, pozatekstowymi wiadomociami. Po prostu zanurzamy si w Tolkienowskich opowieciach i nie interesuje nas ani roztrzsanie ich stosunku do tak zwanej obiektywnej rzeczywistoci, ani problem zalenoci czy niezalenoci tych opowieci od in39 nych, napisanych, stworzonych gdzie indziej i przez kogo innego. Nie interesuje nas sprawa nazywania takim czy innym terminem zjawisk, ktre poznajemy, nie interesuje nas analiza stanw, jakie przeywamy, ani mechanizmw, ktre nami zaczynaj wada. Po prostu czytamy i wydaje si nam, e rozumienie tekstu odbywa si niejako automatycznie, a analizowanie go, doszukiwanie si nowych sensw, wzbogacanie znacze poprzez dodatkowe, pozatekstowe poszukiwania jest zbdne, niepotrzebne, niezgodne z zaoeniami autora. Mona czyta i tak, i tak zaley to przecie wycznie od potrzeb i postawy tego, kto bierze ksik do rki. A jednak... a jednak takie dodatkowe poszukiwania bdne czy suszne - s potrzebne i nie niszcz ani naszej mioci do tekstu, ani

naszego szacunku dla jego twrcy. *** Czym jest mit? Nie udao si do tej pory ustali jednego i ostatecznego stanowiska. I dobrze w chwili, kiedy nie ma takiej jedynie susznej definicji, otwiera si przed nami wiele drg. rdo tryska spod kadych drzwi, a kada cieka stanowi jego dopyw poucza Bilbo maego Froda. Moe i nam uda si w wieloci cieek dopatrzy si jednego szlaku i dotrze bezpiecznie chociaby do pierwszego skrzyowania. Mona uywa okrelenia mit, mwic o jakiej specjalnej r z e c z y w i s t o c i. Moe to by ta rzeczywisto, ktra zaistniaa u pocztkw wszystkiego, ta, w ktrej wszystko byo p i e r w s z e, jedyne. Rzeczywisto mityczna to ta, po ktrej nastpuje ju tylko historia, a ta z kolei, na naszych oczach, powoli rozwija si z otaczajcej nas teraniejszoci. Nasz dostp do tak rozumianego mitu jest prawie niemoliwy niemoliwe jest bowiem odwrcenie biegu czasu, niemoliwe jest dotarcie do rde minionego. By moe jednak i w dostpnej nam rzeczywistoci istniej takie zjawiska, takie elementy, ktre kto, kiedy, w jakiej niesychanie odlegej przyszoci uzna za mit, za rzeczywisto, ktra pojawia si u samego pocztku. U i c h pocztku... Mona te mwi o micie jako o rzeczywistoci w i e c z n e j, istniejcej nieustannie, niezmiennej; trwaej, takiej samej u pocztkw wszystkiego, jak i teraz. Ta rzeczywisto to mit stale odnawiajcy si, zamknity w kolistym czasie, w czasie powtrze i powrotw. Wszystko ju byo mwimy wszystko si powtarza, narodziny, mier to tylko efekt obrotu wiecznego koa czasu. Z tak rozumianym mitem mamy kontakt nieustannie. Nie zawsze jednak jestemy wiadomi, i powtarzamy waciwie gesty wite, decydujce o trwaniu wiata. Obcowanie z rzeczywistoci mityczn uwiadamiamy sobie czciej wtedy, kiedy zetkniemy si z uwiconymi prawem i tajemnic rytuaami. Nasze uczestnictwo w nich odnawia mit, podtrzymuje jego trwao. Mona te mwi o micie bdcym rzeczywistoci z a k r y t przed naszymi oczami w sposb szczeglny. I ona te istnieje wiecznie, trwa i odradza si, tylko my nie zdajemy sobie sprawy z jej obecnoci. Ta rzeczywisto ywi si bowiem nasz podwiadomoci, a jednoczenie to nasza podwiadomo moe egzystowa tylko dziki niej. Ten zakryty, wieczny wiat tajemnic niekiedy ujawnia si; w snach, w majaczeniach, w stanach silnych emocji, pod wpywem muzyki, magii czy narkotykw otwiera si przed nami co, czego nie potrafimy ani dokadnie opisa, ani zrozumie. Czy to jedyne sposoby nazywania mitu? Nie powinnimy te mwi o micie jako o pewnej n a r r a c j i, pewnym opowiadaniu o jednej z wymienionych ju rzeczywistoci. I tak mit-narracja o rzeczywistoci istniejcej u pocztkw wszystkiego przybierze form

mitu-kosmogonii (opowieci o powstaniu wszechwiata), mitu-teogonii (opowieci o pojawieniu si bogw) itp. Mit-narracja o rzeczywistoci wiecznej da si odszuka w zapisach i objanieniach obrzdw, w tekstach witych ksig, w formuach zakl. Mitnarracja o rzeczywistoci podwiadomej, zakrytej, przybierze form naszego snu, wizji, 40 ujawni si w namalowanym podczas ekstatycznego stanu obrazie, w stworzonym w natchnieniu utworze muzycznym, w automatycznym zapisie tekstu. Czy to ju wszystkie moliwoci? Nie kada z tych narracji moe teraz z kolei sta si podstaw do stworzenia nowej rzeczywistoci, ktra moe by wizj, r e k o n s t r u k c j tego, co byo przedmiotem narracji. I tak nowa rzeczywisto-mit uobecni si w powstajcych tekstach literackich, w obrazach filmowych, w muzyce, plastyce, w rnych, bardzo rnych formach. A czy jest - zapyta kto jaki konkretny przykad na, powiedzmy, mit-rzeczywisto, bdcy rekonstrukcj narracji o takiej utajonej, podwiadomej rzeczywistoci? Tak prosz bardzo chociaby niezmiernie interesujca ksika Carla Gustava Junga Nowoczesny mit o rzeczach widywanych na niebie. A co z tego dla krgu czytelnikw Tolkiena? Ot, chociaby wiadomo bogactwa kluczy, ktre mog by zastosowane przy lekturze Wadcy, Silmarillionu czy te... biograficznej ksiki Carpentera o pisarzu. Mit organizuje sposb widzenia wiata i decyduje te o tym, czy taki wanie obraz uznamy za prawdziwy, czy uwierzymy take w taki sposb patrzenia na wiat. Mit pozwala nam na psychologiczn akceptacj wiata nawet wtedy, gdy akceptacja logiczna jest dla nas nie do przyjcia. Mog by dwa rda mitw, obojtnie jak rozumianych: czy to jako swoiste rzeczywistoci, czy jako narracje o nich, czy te dajce si z tych ostatnich wyprowadzi rekonstrukcje. rdo pierwsze funkcjonuje w postrzeganej przez nas rzeczywistoci. To realny wiat dostarcza nam lub dostarcza naszym poprzednikom elementw do tworzenia mitw, a zwaszcza do kreowania postaci mitycznych bohaterw. Mityczni herosi s wic swoist, przeredagowan niejako, wizj realnie yjcych kiedy postaci. Przetworzeni, ubstwieni, czsto kryjcy pod jednym imieniem cechy wielu rnych osb, zostali przeniesieni do naszej pamici jako ci, ktrzy s dla nas wani, gdy reprezentuj to, co stanowi i o naszej tosamoci., i o naszej odrbnoci. Drugim rdem mitu jest wspomniana ju sfera podwiadomoci. To w niej kryj si pewne formy stae, organizujce j, bdce jednoczenie efektem, wynikiem dziaa popdw, zbiorowych i jednostkowych dowiadcze itp. Jung nazywa je a r c h e t y p a m i, ale niezbyt dokadnie wyjania i ich pochodzenie, i mechanizmy ich dziaania. Chyba

istot archetypu jest wanie to, i nie moe by nazwany, a pozna go mona jedynie porednio: poprzez symbol, obraz archetypowy. Bohaterowie mitu z kolei s jakby personifikacj tych archetypowych obrazw std i czste ich podobiestwo do siebie i podobiestwo losw, funkcji, jakie im w opowieci zostay przypisane. Wsplna wszystkim sfera podwiadomoci pozwala nam wyjani w mitach odlegych ludw obecno tych samych postaci: Matki-Ziemi, Ojca, Herosa, Nieprzyjaciela, Wiecznej Kobiecoci i tak dalej. Z tak wykreowanymi postaciami moemy si spotka i u Tolkiena. atwiej jednak o paradoksie! postronnemu czytelnikowi odnale w tych tekstach lady uniwersalistycznego, psychoanalitycznego widzenia mitu. Po prostu materia porwnawczy, klucz ma si tutaj jakby w zasigu rki. To drugie rdo (a waciwie pierwsze, bo w takiej kolejnoci je wymieniem), rdo historyczne czy umownie historyczne wymaga dobrej znajomoci wielu dodatkowych spraw. Tu musielibymy si odwoa do mitw, ktre byy Tolkienowi znane, ktrym chcia dorwna, z ktrymi prowadzi niejako dialog (czasami przekorny). Wiemy, e jego ambicj byo obdarowanie Brytyjczykw i c h mitologi, zdoln do wspzawodniczenia z mitologiami rdziemnomorskimi czy wschodnimi. Potrzebna nam tu bdzie take wiedza o yciu pisarza. On sam zarzeka si, i klucz biograficzny jest do analizy tekstw literackich najmniej odpowiedni, ale... 41 Tolkienowskie opowieci odwouj si w rny sposb do wielu takich pomocniczych materiaw, ktre odpowiednio i twrczo zasymilowane daj w efekcie w trudny do podrobienia wiat rdziemia. Jedn z grup tych pomocniczych materiaw stanowi autentyczne mity lub te prawie autentyczne, gdy zrekonstruowane pieczoowicie przez Tolkiena podczas jego prac nad edycjami rnych starych tekstw. Geograficzna i historyczna rozpito jest tu zaskakujca od Brytanii po Daleki Wschd. Wnikliwi tolkienolodzy odnajduj wrd tych inspiracji mity celtyckie, walijskie, perskie, widoczne s wpywy hebrajskie, skandynawskie, germaskie. Wylicza si tych rde sporo. Nie jest to grupa jednorodna. Bd tu nazwijmy je tak mity autentyki, a take ich opracowania w postaci sag, pieni i opowieci z okresw ju nam bliszych. Kania si nam tu Biblia, Kalewala i Legendy Okrgego Stou, Banie z Tysica i Jednej Nocy, islandzkie Eddy, Pieni o Nibelungach i Volsungach, anonimowa epika staroangielska Beowulf, Poemat o Perle, antyczno-celtycki Sir Orfeo, a take ju z ujawnionym autorstwem Chrystus Cynewulfa i Raj utracony Miltona. Parantele s tak rozliczne, i mona zwtpi w oryginalno Tolkiena. Notoryczny plagiator? Ot nie dopiero takie bogactwo pokrewiestw ujawnia nam oryginalno pisarza, jego umiejtno wspkreowania mitu, tworzenia wiata, ktry z duym powodzeniem moe konkurowa z tymi, ktre stworzyli autorzy tamtych opowieci. Niektrzy

twierdz, e Tolkienowski wiat moe rwnie konkurowa z tym, ktry nas otacza i e by moe Talkien przewyszy Stwrc w skrupulatnym, akademickim, solidnym przygotowaniu si do samego aktu kreacji... Nie wnikajmy w te heretyckie rozwaania. Dodajmy tylko, i pojcie subkreacji jest podstaw Tolkienowskiej koncepcji bani. Subkreator partner wobec innych twrcw, nawet wobec samego Pana Boga... Drug grup inspiracji stanowi mog teksty literackie innych autorw i to takie teksty, ktre s jakby wasn i skoczon interpretacj istniejcych ju mitw czy bani lub te tylko pewn prb przystosowania ich do moliwoci odbioru modego czytelnika. Tolkien niekiedy krytycznie ocenia takie prby nie lubi bani Andersena, nie akceptowa mitologizacji w narnijskich ksikach Lewisa. Do gonych germaskich mitologii Wagnera mia stosunek chodny jeszcze w swoich studenckich wystpieniach zarzuca mu, i ujednoznaczni i spyci przetworzone przez siebie mity, odebra im pewn chropawo, ktra wiadczya o ich archaicznej genezie. Nie akceptowa te faktu, e wyeksponowano tu nazbyt mio i nadano jej cechy zarwno twrcze jak i destrukcyjne ponadludzkie. Ceni sobie opracowania bani dokonane przez Andrew Langa (dzisiaj ocenia si je raczej krytycznie) i prerafaelicki ksiki Williama Morrisa. Krytycy jednak najczciej wypytywali go o zwizki z utworami Wagnera, zwaszcza o podobiestwo Tolkienowskiego Piercienia do Piercienia Nibelunga z Wagnerowskiej tetralogii. Synna replika: Oba piercienie byy okrge i na tym koczy si cae podobiestwo nie zamyka jednak problemu. Trzecia grupa to mity czy raczej mity wykreowane przez samego Tolkiena wedug tych regu, ktre (jego zdaniem, oczywicie) zadecydoway o powstaniu mitu czy jego modszej siostry bani. O ostatecznym efekcie najlepiej wiadczy fakt, i nastpio prawie idealne stopienie wtkw wywodzcych si z oryginalnych mitw z wtkami wymylonymi przez pisarza. I jednoczenie czsto wydaje si nam, e znalelimy co, co musi by wasnym tworem Tolkiena. I oto okazuje si, i pisarz przenis tylko do swego wiata istniejcy ju gdzie motyw lub nada swoim bohaterom zaczerpnite ze starych tekstw imiona. Grupa czwarta to mity domowe Tolkienw, moliwe do rozszyfrowania dopiero dziki znajomoci szczegw z ycia pisarza i jego najbliszych. 42 Te cztery grupy nie wyczerpuj caej listy. Myl, e uwaniejsi czytelnicy takich rde inspiracji odnajd wicej. Sprbujmy teraz przymierzy poczynione do tej pory uwagi do Tolkienowskich opowieci o rdziemiu. *** Z pewnoci wszyscy pamitamy, jak wielk wag przywizuj bohaterowie Wadcy Piercieni zwaszcza ci wtajemniczeni do istnienia Szarej Przystani i do statkw,

ktre wypywaj z niej i unosz wybranych do dalekiego Valinoru. Krzysztof Sokoowski22 susznie dopatruje si tu zwizkw z mitem Charona i rzeki Lety. Myl, e dobry tolkienolog-jzykoznawca mgby si pokusi o przebadanie zwizkw pomidzy imionami obu przewonikw: Charona i Cirdana. Jest jednak moim zdaniem blisze intencjom Tolkiena i inne wytumaczenie obecnoci Szarej Przystani w rdziemiu. W wierzeniach dawnych Celtw raj a wic prdzej Tolkienowski Valinor ni grecki Hades mieci si na wyspie (lub wyspach) na zachodnim oceanie. Kraina Zmarych, Kraina Szczliwoci rnie j nazywano oczekiwaa na tych, ktrzy udawali si na zachd w rytualnych odziach. By moe przypomnieniem takiej odzi s zachowane zote modele, datowane na wczesne redniowiecze i odnalezione midzy innymi w Irlandii. Celtowie byli przekonani, i ycie czowieka nie koczy si z jego mierci trwa nadal, przechodzi przez rne wcielenia, a ostateczne swoje przeduenie znajduje na dalekich wyspach. Inny przykad takich zwizkw: do kalendarza Celtw i do jego solarnej symboliki nawizuj kalendarze ludw rdziemia, a przebieg wyprawy Druyny Piercienia wytyczany jest rwnie istotnymi datami (wita) takiego celtyckiego kalendarza. Pamitamy rwnie posta Toma Bombadila. Jest to dosy dziwny jegomo, przeniesiony jakby do wiata Wadcy z zupenie innej opowieci i to przeniesiony ponadto w sposb wygldajcy na przypadkowy. Chwilami jestemy pewni, i mgby on pomc naszym podrnikom w ich walce z Nieprzyjacielem i to skuteczniej ni najsilniejsi ich sprzymierzecy. Jednak ta pomoc zniszczyaby ca opowie, a historia nie uzyskaaby takiego wymiaru i gbi nie mwic ju o tym, e trwaaby krcej. Sam Tom jest przy tym postaci raczej komiczn, dobrotliwym wesokiem. Kiedy jednak nasi podrnicy pytaj innych o Toma, to dowiaduj si, i jest on tym, kto chodzi po tej ziemi przed wszystkimi a przecie Silmarillion o nim nie wspomina. Czyby kto tu przeoczy tak wan i potn posta (Tom potrafi przecie zniweczy zy urok Piercienia)? Aby to wyjani, musimy odwoa si do domowej mitologii Tolkienw. Tom Bombadil jest lalk, zabawk syna pisarza, Michaela. Los lalki bywa dosy dramatyczny (cznie z topieniem w WC), jednak ona sama szybko staa si bohaterem domowych opowieci, a pniej bohaterem wasnych wierszy i ksiek. Tom pojawia si wic rzeczywicie p r z e d innymi bohaterami Wadcy Piercieni. W tej ksice jego obecno jest jakby ukonem w stron domowego, znanego wiata, jest on kim, kogo obecno ma gwarantowa przynajmniej pocztkowo bezpieczestwo podrnikw i... czytelnikw. Mona interpretowa obraz oka Toma w krgu Piercienia jako obraz mandali. Jednoczenie to przeraajce i komiczne zarazem oko jest okiem... samego pisarza. Obecno Toma podkrela dystans do opisywanych przygd, Tom rozadowuje pierwsz powan chwil grozy

(upiory Kurhanw), a jednoczenie egnamy si z nim tam, gdzie opowie nabiera powagi i wykracza poza ten wanie komiczny i przeraajcy, rysowany grub kresk wiat dziecicej bajki. Tom moe doprowadzi tylko do tego momentu ale pami o nim pozostaje dugo i pomaga i bohaterom, i czytelnikom. Tom i Zota Jagoda to jednoczenie 22 K. Sokoowski: Fenomen Tolkiena. Fantastyka 1985 nr 2(29), s. 4-6. 43 jeden z ukrytych w tekstach obrazw autora i jego ony. Drugi taki obraz to Beren i Lthien takie zreszt s ich domowe, tajemne, a nawet wieczne imiona, umieszczone na nagrobkach maonkw na cmentarzu w Oxfordzie. W dziejach rdziemia wielokrotnie pojawia si gigantyczny potop. Rwnie i tu rde tego obrazu naley szuka na styku mitw zbiorowych (Atlantyda) i indywidualnych. Tolkien wspomina, i po mierci matki w jego snach pojawia si zacz obraz apokaliptycznej powodzi, zatapiajcej wszystkich i wszystko. Nazywa to prywatnym kompleksem Atlantydy. Przenis potem t wizj do swoich ksiek. Z doczonych do tekstw map wynika, i zatopiony ld odradza si w innym miejscu Ziemi i zachowuje swoje dawne uksztatowanie: charakterystyczne ukady acuchw grskich, ujcia wielkich rzek, otwierajce si na samotn wysp w zatoce itd. Jakie moliwoci bada dla freudystw i nie tylko! Grona pajczyca Szeloba i jej pobratymcy z Mrocznej Puszczy zawdziczaj take sporo pierwszym dziecicym lkom Tolkiena. We wspomnianym ju tekcie Krzysztof Sokoowski trafnie rozszyfrowa zwizki orw z ywioem powietrza. Taka interpretacja posiada dug tradycj kulturow. Orze lub ptak penicy w danej kulturze podobn funkcj (np. kondor w mitach Ameryki Poudniowej) ma jakoby unosi si w swych podniebnych lotach najwyej ze swych skrzydlatych braci. Znajduje si wic najbliej Boga i moe bez obawy spoglda w jego twarz (patrze w soce, jak mwi niektre mity). Ptak ten z natury niejako staje si wic porednikiem pomidzy Stwrc i wiatem. Tak rol wyznacza w Silmarillionie pisarz Thorondorowi, a we Wadcy Piercieni Gwaihirowi. W pierwszej opowieci orze jest partnerem tych, ktrzy widomie ingeruj w losy ziemi, wspiera ich i ostrzega, sam nawet walczy z Nieprzyjacielem. Podobnie we Wadcy Piercieni interwencja Gwaihira i jego braci staje si form bezporedniej interwencji Jedynego. Gwaihir to Oko, Ucho i Rami Opatrznoci, a jego rola jest w opowieciach waniejsza ni moglibymy przypuszcza. Gwaihir peni czsto funkcj tego, kto oywia ze stanu mierci (lub prawie mierci) bohaterw: Gandalfa, Froda, Sama. Peni tu chyba tak rol, jak teksty liturgiczne przypisuj Duchowi witemu. Jest oywicielem, wskrzesicielem jest tchnieniem Jedynego, a nie tylko zwykym ptakiem czy ptakiem-narzdziem Stwrcy. W graficznej interpretacji Adonai Eliphasa Leviego23 orze pojawia si w Kluczu Wielkiego Arkanu jako jeden z

elementw peni obok lwa, byka i czowieka (postaci o ludzkiej twarzy). Levi wykorzysta tu mistyczne wizje biblijnego proroka Ezechiela i w. Jana Ewangelisty ale nie tylko. Wpisane w szecioramienn gwiazd zoon z dwch trjktw ciemnego i jasnego wyobraenia te przywouj nam obecno czterech ywiow: Ognia (lew), Ziemi (byk), Wody (twarz ludzka) i Powietrza (orze). Moemy jednak uy tu rwnie klucza astrologicznego: Ogie poczy si z zodiakalnym Lwem, Ziemia z zodiakalnym Bykiem. Pewnemu przeinterpretowaniu ulegnie obraz postaci o twarzy ludzkiej bdzie to zodiakalny Wodnik. Wedug astrologw zwizany on jest z ywioem Powietrza. Orze natomiast a tak interpretacj ukazuje Levi w Kluczu Wielkich Tajemnic bdzie wyobraeniem zodiakalnego Skorpiona i zwizany bdzie z ywioem Wody (woda i powietrze, wody dolne i grne, rozdzielone przez Przedwiecznego w drugim dniu stworzenia). To wanie Skorpionowi przypisuje Leszek Weres24 istnienie w ptasich mutacjach w postaci Skorpiona-Feniksa, Skorpiona-Ora i tak dalej. Wydaje si, i prawdziwa natura Gwaihira jest natur Feniksa, ptaka-wskrzesiciela, odradzajcego siebie i innych w wyni23 A. Kostoowski: Eliphas Levi Mag jako artysta (w:) Interpretacja dziea sztuki. Warszawa-Pozna 1976, s. 111-148. 24 L. Weres: O dzach nieposkromionych, czyli rozwj w zodiakalnej fazie Skorpiona. Nurt 1983 nr 11(219), s. 46-48. 44 ku alchemicznych przemian (podobn funkcj obrazw ptakw odkry w Wielkiej Improwizacji z Dziadw jeden z niepokornych badaczy tekstw romantycznych). Oczywicie, stosowanie tego astrologicznego klucza wymaga pewnej wiedzy i wie si zawsze z niejakim ryzykiem. Czy Tolkien aprobowaby takie zabiegi? Cakiem moliwe, i badajc dawne teksty mistyczne napotyka on na konieczno rozszyfrowywania obrazw wywodzcych swj rodowd z alchemii, magii czy astrologii... A teksty te, jak to piknie pokaza Clive Staples Lewis w Odrzuconym obrazie, a roj si od takich okazji. Przekrmy wic jeszcze raz i my ten astrologiczny wytrych... *** Pamitamy, e Trzy Piercienie elfw waday poszczeglnymi ywioami: Ogniem (Narya), Wod (Nenya) i Powietrzem (Vilya). Nie byo jednak wyspecjalizowanego, a rwnorzdnego im, piercienia od Ziemi. W ukadzie astrologicznym ziemi (Ziemi) symbolizuje byk (zodiakalny Byk): Sprbujmy wic poszpera troch wok ziemi i hobbitw. Ju sam Tolkien czy nazw hobbitw z nazw ziemi obok okrelenia nizioek (co oznacza ma wzrost wspplemiecw Bilba i Froda) stosowane s nazwy kuduk (skrcona wersja formy kud-dukan) i hobbit (od formy holbytla). Obie maj oznacza mieszkaca nor, dziur w ziemi. Idmy dalej tym tropem moe uda si dzieciom ziemi przypisa cechy czone tradycyjnie z zodiakalnym Bykiem. Byk mgby by rzeczywicie znakiem wadajcym rodzajem hobbickim. Nie znaczy to jednak, i wszyscy hobbici rodzili si wanie pod znakiem

Byka. Okazuje si, e lubice wypi, dobrze zje i cenice sobie zaciszne mieszkania w ciepych norkach plemi do dobrze opasuje do podanej przez Weresa charakterystyki25. Na pocieszenie Bykom charakterystyka ta jest agodniejsza od przytoczonej przez Ann Boczkowsk (za wydanym w Londynie XVII-wiecznym traktatem)26 moe to wycieniowanie drastycznych cech w charakterystyce spowodowane jest tym, e Weres sam jest zodiakalnym Bykiem? Byki wic bywaj w swej pozytywnej naturze cierpliwe, spokojne, konsekwentne, agodne, harmonijnie wspyjce z otaczajcym wiatem natury (dobrzy ogrodnicy!), zmysowe, praktyczne i stanowcze. Wrd cech negatywnych z kolei znajdzie si upr, zaborczo, materializm, skpstwo, konserwatyzm i zoliwo27. Przymierzmy sobie do tego wizerunku pozytywnych hobbitw (Frodo, Merry i Sam) i negatywnych (chociaby Gollum - te hobbit!) Jakie znaki rzdz indywidualnymi losami najwaniejszych dla opowieci hobbitw? Tolkien do wyranie okrela nam czas narodzin Bilba i Froda. Obchodz oni urodziny tego samego dnia 22 wrzenia. Jest to data ich urodzinowego przyjcia oni sami mogli si urodzi kilka dni wczeniej. Urodzili si w rnych latach, to prawda, ale najprawdopodobniej w tym samym dniu roku. Tolkien pisze, i to przypadek. Przypadek? Eje! Tylko zodiakalna replika Bilba a tak jest Frodo moe powtrzy konstrukcj i pomys 25 L. Weres: O wasnoci i posiadaniu, czyli rozwj w zodiakalnej fazie Byka. Nurt 1983 nr 5(213), s. 46--48; (tego:) O wyszoci regu I ' czyli rozwj w zodiakalnej fazie Panny. Nurt 1983 nr 9(217), s. 46-48; i (tego:) O sztuce partnerstwa czyli rozwj w zodiakalnej fazie Wagi. Nurt 1983 nr 10(218), s. 46-48. Cao w formie ksikowej L. Weres: Homo Zodiacus. Pozna 1991. 26 A. Boczkowska: Hieronim Bosch. Astrologiczna symbolika jego dzie. Wrocaw 1977, s. 49. 27 R. T. Prinke, L. Weres: Mandala ycia. Astrologia mity i i rzeczywisto. T. 1. Pozna 1983, s. 131. 45 zarysowany tylko w Hobbicie, a jednoczenie poprawi histori Piercienia, skrzywion nieco przez zachanno Bilba, i dokoczy zaczt przez niego Pie-Ksig. I Bilbo, i Frodo to zodiakalne Panny, urodzone tu pod koniec panowania tego znaku, dosownie na moment przed wejciem Soca w znak Wagi. Panna take jest znakiem ziemskim, cho zmiennym Byk by znakiem ziemskim i staym. By moe wadajcemu znakiem Panny Merkuremu naley przypisa, i ci dwaj hobbici wyrusz w wiat, budzc zdziwienie i krytyczne uwagi swoich wspziomkw. Bliska Waga przyda im troch dwoistej powietrznej natury, a solidna Panna zagwarantuje wykonanie trudnego zadania. Jednoczenie jednak ujmie im emocji i pozbawi moliwoci zaoenia wasnych rodzin.

Przenoszc ch przygd i interes spoeczny (co tu waniejsze?) nad domowe zacisze, mie bd wielu przyjaci, to prawda. Bd to jednak t y l k o przyjaciele... *** Tworzc precyzyjne opisy wdrwek Bilba i Froda po rdziemiu, Tolkien celowo zwraca nasz uwag na daty zwizane z przebiegiem tych podry-wypraw. We Wadcy Piercieni mechanizm ten jest szczeglnie wyrazisty. Caa przygoda zaczyna si 22 wrzenia w dniu urodzinowego przyjcia Bilba i Froda. Poprzedzaj to wydarzenie rne tajemnicze znaki: wizyty Gandalfa, dziwne wdrwki elfw, ludzi i zwierzt. Czarni Jedcy zjawiaj si w Hobbitonie 23 wrzenia dopiero teraz bowiem przekraczaj granic Shireu. Mona powiedzie, i wanie w tym dniu nastpuje wyrane i zapowiadane ju wczeniej zakcenie pewnej rwnowagi. wiat powrci do niej dopiero 25 marca w roku nastpnym Piercie spada w Szczeliny Zagady, nastpuje upadek Barad-Duru i koniec Saurona. Te daty s znaczce ale przemawiaj tylko do tych, ktrzy swj kalendarz i wierzenia cz z pozornym ruchem Soca na nieboskonie. Dzi ju rzadko pamitamy o tym naturalnym kalendarzu, a informacji o nadchodzcej zimie czy wiosennych podorywkach oczekujemy raczej od telewizji. Symbolika solarna (zwizana ze Socem) jest ju dla nas nieczytelna. A szkoda. Pod koniec wrzenia wanie w okolicy 22 nastpuje jesienne zrwnanie dnia z noc i od tej pory noc bdzie przewaa, bdzie zajmowa coraz wiksz cz kadej doby. Dopiero po 21 marca po kolejnym, tym razem jednak wiosennym zrwnaniu dzie odzyska przewag i soce bdzie gocio teraz na niebie duej i coraz wyej bdzie lnia jego tarcza. Bohaterowie wyruszaj wic w okresie, kiedy Cie zdobywa przewag nad wiatem, i wdruj po to, aby mu t przewag odebra. Zwycistwo jest moliwe dopiero wtedy, kiedy duga noc zimowa ustpi. W dniu wiosennego zrwnania wystarczy ju tylko waciwie may gest, aby przeway szal na korzy wiata. Tym maym gestem jest wrzucenie Piercienia w wieczny ogie Gry Przeznaczenia. Stojce na polach Morannonu armie i ich walka staj si niczym wobec tego spadajcego w pomienie krka. Tolkien na zakoczenie tej opowieci wybiera dzie 25 marca. Przez stulecia czono t dat z pocztkiem wiosny i pocztkiem Nowego Roku. Jeszcze w 1751 roku w kancelariach krlewskich i episkopalnych Anglii w ten sposb oznaczano dokumenty. W wielu rejonach Polski zwyczaj ten utrzymywaa dugo ludowa tradycja. Mia on z pewnoci swoje rdo jeszcze w czasach pogaskich, potem stopniowo schrystianizowa si. Dzie ten jest dniem Zwiastowania. Rwnie Tolkien o tym pamita w tym dniu wiato zdobywa

przewag nad mocami Ciemnoci, a z obietnic odrodzenia przyrody czy si zapowied narodzin Zbawiciela, zapowied Odkupienia. Wtki pogaskie i chrzecijaskie splataj si tu ze sob zgodnie z reguami Tolkienowskiej bani. Tolkienowski Cie to nie tylko obraz Nieprzyjaciela-Szatana to take personifikacja pewnych si przyrody, si potrzebnych i koniecznych, cho niekiedy rwnie i zych, gdy zaczynaj dominowa. 46 We Wadcy bohaterowie wdruj w ciemnociach, by przywrci wiatu zabrane przez Cie soce. Podobnie jest w Hobbicie. Tu jednak Bilbo i krasnoludy wyruszaj po zoto, gdy soce jeszcze wysoko lni na niebie. Dotr jednak do Samotnej Gry i zejd w jej wntrze w dniu, w ktrym koczy si padziernik (Dzie Durina). Jest to dla nas okres przed Dniem Zadusznym, dla krasnoludw za to pocztek Nowego Roku, dla innych istot pocztek zimy. Soce-zoto skryo si pod ziemi i trzeba je dopiero stamtd wydoby. I tak dalej, i tak dalej. Klucz astralny lub solarny (zwizany z kalendarzem sonecznym), klucz astrologiczny (zwizany z Zodiakiem) nie s jedynymi pomocami. W kartach tarota odnajdziemy rwnie obrazy postaci lub sytuacji znanych narn z ksiek Tolkiena. Przemiany Gandalfa, rozterki Galadrieli, tajemnicze wiee, mosty zawieszone nad przepaciami to wszystko pojawia si w Wielkich Arkanach. Czy wiadczy to o uniwersalnoci Tolkienowskich tekstw czy o uniwersalnoci tego systemu wrebnego? Czy to, e w Liciu Niggla odnajdziemy lady koncepcji ycia po yciu i do wiernie odwzorowane objawy i metody leczenia nerwic, wyprowadzone przez Morit z zenu, nie przywoa kolejnych pyta o uniwersalno tekstw i metod? *** Wiele obrazw moemy interpretowa w sposb Jungowski. Tolkienowski Cie, Nieprzyjaciel, Wrg to gorsza, wyzwolona spod kontroli naszego rozumu lub zepchnita w podwiadomo i trudna do zaakceptowania cz naszej osobowoci. To j chtnie obarczamy win za nasze wasne grzeszki lub niedoskonao. Pojednanie z Cieniem, nazwanie go i zrozumienie tak, jak to opisaa Ursula Le Guin w Czarnoksiniku z Archipelagu oznacza, i przestalimy ju by jednowymiarowi i dziecinni, a stalimy si wiadomi swej skomplikowanej psychiki, stalimy si ludmi dorosymi. U Tolkiena Cie przybiera rne postacie Nieprzyjaciel jest jakby najbardziej majestatycznym i najgroniejszym obrazem, towarzyszcym Jedynemu. Cieniem komiczno-tragicznym, w dodatku psychicznie rozdwojonym, jest Gollum-Smeagol. Towarzyszy on Frodowi w jego podry waciwie bezkarnie. Gandalf mwi, e jest on niezbdny podobnie mwi o cieniu psychoanalitycy i tylko dziki jego obecnoci na Grze Przeznaczenia Piercie moe by

zwrcony pomieniom. Czy Tolkien ukazuje jednak wyranie to terapeutyczne pojednanie z cieniem? Moe tylko w okrutnej walce wiato i mrok maj jedyn szans poczenia si? Wzbudzajcy niezrozumiae emocje klucz "jungowski" wymieniem na samym kocu. Przypisywanie mnie czy przywoywanym przeze mnie badaczom szerzenia "dowolnego gupstwa w wolnym kraju" wydaje si by przynajmniej lekkim nieporozumieniem. Nie twierdz jednakowo, i zasugujcym w pierwszej kolejnoci na zinterpretowanie przy pomocy tych "gupich" metod. Prawd jest, i sam Tolkien metody psychoanalitycznej serdecznie nie znosi, czemu da wyraz w komentarzach dotyczcych recenzji Edwina Muira z Observera z 1954 i 55 roku. Przy okazji - jest jednak rnica pomidzy Jungiem a Freudem. I Tolkienowi chodzio chyba raczej o odwoywanie si wspomnianego recenzenta do tego ostatniego. O baniach - take Tolkiena - pisao wielu "niepokornych" badaczy (w tym take psychoanalitykw i psychoterapeutw). Wystarczy przeczyta sobie chociaby ksik Cudowne i poyteczne. O znaczeniach i wartociach bani (ostatnie polskie wydanie - 1996) Bruno Bettelheima. 47 *** Na Zachodzie tekstom Tolkiena towarzyszy szeroki ruch fanowski. To z tego krgu wywodz si autorzy i czytelnicy wielu publikacji prbujcych poczy wiedz o kulturze i literaturze z fascynacj wiatem rdziemia. Bez wikszych problemw mog sign po teksty, ktrym Tolkien spaca dug swoimi ksikami. My mamy jeszcze sporo trudnoci: brak nowych wyda, niewielkie nakady, brak tumacze, opracowania spycajce mit do poziomu dziecicej bajeczki i tak dalej, i tak dalej. W tej sytuacji opowieci Tolkienowskie staj si czsto jedynym cznikiem z wielkim dziedzictwem czowieka. wiec pblaskiem rwnie dziki niedoskonaoci przekadw rozbudzaj apetyt na ksiki nieobecne na naszych pkach. 48

4. Ksiki o Tolkienie
Poszukiwanie klucza do rdziemia na wasn rk moe by interesujce. Czasami jednak wicej przyjemnoci daje moliwo kontaktowania si podczas tych poszukiwa z innymi czytelnikami Tolkiena. Jak ich odnale? Poprzez najrniejsze kluby i stowarzyszenia sam Tolkien jest przykadem tego, e i w klubach mog si dzia interesujce rzeczy! Kluby te maj charakter spontanicznej zabawy i pozbawione s tej administracyjnoformalistycznej otoczki, ktra dusi kady pomys ju w zarodku i przykada nadmierne znaczenie do funkcji, skadek, sprawozda i tego typu rzeczy, ktre tylko podobno Tygrysy lubi najbardziej. Dobry klub ma w sobie co z natury hobbickiej (solidno i zaradno), wzbogaconej o pewne elementy elfickie (fantazja i spontaniczno). ycie klubowe

tolkienistw rozpoczo si bardzo wczenie nikt chyba jednak tak dokadnie nie pamita, kto by pierwszy. Prawdopodobnie w kadym zaktku ziemi s takie mniej lub bardziej ukonstytuowane stowarzyszenia przyjaci Tolkiena i jego bohaterw. Najszacowniejszym chocia nie najstarszym jest THE TOLKIEN SOCIETY zaoone w 1969 roku. Jego honorowym prezydentem by sam Tolkien. Towarzystwo stara si o zachowanie penej niezalenoci wobec wydawcw i tych wszystkich, ktrzy chcieliby odebra jego dziaaniom charakter bezinteresownej i radosnej wsppracy ludzi w rnym wieku, pochodzcych z rnych krajw i wykonujcych rne zawody. Czonkowie towarzystwa jeli tylko dysponuj takimi moliwociami spotykaj si na tradycyjnych biesiadach, a jesieni odwiedzaj Oxford i wdruj ladami Tolkiena. Wikszo jednak kontaktuje si ze sob i towarzystwem listownie. Bardzo cenione s publikacje klubowe: biuletyn Amon Hen, dwumiesicznik prezentujcy biece sprawy ruchu fanowskiego, krtkie artykuy i przegldy pojawiajcych si wydawnictw. Procznik Mallorn ma ju ambicje i moliwoci wiksze. Tu znajdziemy obszerne i wnikliwe recenzje ksiek, rozmaite artykuy (czsto o charakterze monograficznym), a take teksty literackie. Bardzo interesujcym wydawnictwem jest Quettar biuletyn sekcji jzykoznawczej wspomnianego towarzystwa. Pisz teksty i wydaj je sami sympatycy i czonkowie towarzystwa. Oni te udzielaj informacji wszystkim zainteresowanym i co jest jakby rzecz naturaln porednicz pomidzy fanami i klubami na caym wiecie. Korespondencj zaatwia sekretariat towarzystwa: The Tolkien Society CHRIS OAKEY Flat 5, 357 High Street CHELT'ENHAM, GLOS GL 50, 3 HT ENGLAND Najznaczniejszym na drugiej pkuli jest THE AMER1CAN TOLKIEN SOCIETY (w tej formie dziaajce od 1974 roku, ale nawizujce do znacznie dusej tradycji campusowej). Wydaj midzy innymi Minas Tirith Evening-Star, kwartalnik wielce zasuo49 ny dla popularyzacji twrczoci Profesora. Oprcz tego wnosz do ruchu fanowskiego pewien charakterystyczny dla Ameryki rys proponuj mionikom Tolkiena ca mas klubowych gadetw: czapek, koszulek, toreb, znaczkw. Nie jest to jedyne w Stanach miejsce grupujce fanw J. R. R. T. za ich porednictwem mona dotrze do innych klubw i stowarzysze: The American Tolkien Society Box 373 Highland, MI 48031373 USA

W naszym kraju nie zawsze pomysy skrzyknicia si tolkienistw koczyy si sukcesem wystarczy przypomnie inicjatyw powoania Fan-Klubu im. J. R. R. Tolkiena, ktrej patronowa miesicznik Radar i Polskie Stowarzyszenie Fantastyki. Mamy jednak i my co interesujcego. SEKCJA TOLKIENOWSKA LSKIEGO KLUBU FANTASTYKI w Katowicach, zachcona gorcym przyjciem wypowiedzi swoich przedstawicieli w telewizyjnym programie Poza Ziemi, opublikowaa w 1984 roku pierwszy numer Gwaihira, biuletynu sekcji. W latach 1984-1986 ukazay si co prawda tylko cztery numery tego pisma (rwnolegle w klubowych Fikcjach prowadzony by stay dzia Tolkienistyka) sztafet przej potem coraz bardziej regularny miesicznik Gwaihirz (do tej pory ponad setka niekiedy majcych ponad pidziesit stron numerw). Obok niego ukazuje si anglojzyczna mutacja Little Gwaihir i Wiadomoci Bucklandu, stay i dosy regularny biuletyn spraw biecych. Obok przedrukw ze wiata duo tekstw wasnych (w tym take literackich) i wiele rysunkw. Dziaalno i wydawnictwa Sekcji zostay zauwaone ju przez fanw z innych krajw. Andrzej Kowalski animator i szef caej sprawy skupi wok siebie grup mionikw Tolkiena z caej Polski. W sprawie Tolkiena mona wic napisa nie tylko do Anglii: Sekcja Tolkienowska lski Klub Fantastyki ul. Pocztowa 16/18 40-956 Katowice skr. poczt. 502 http://necik.mag.com.pl/~parmadili/ e-mail: parmadili@necik.mag.com.pl Uzupenienia wymagaj powysze informacje Gwaihirz z rznych powodw ukazywao si w ostatnich latach ju mniej regularnie... Na szczcie jednak dobre tradycje kontynuuje Simbelmyn, wychodzce od 1997 roku a powstae z poczenia Dzwoneczka Elfickiego Ryka Derdziskiego oraz Galathiliona Tomka Gubay. Ten sam zespl wznowi w roku 2000 kultowego Gwaihira. I Simbelmyn, i nowy Gwaihir prezentuj bardzo wysoki poziom merytoryczny i edytorski. Nawet na tle bardzo licznych i dobrych biuletynw z innych krajw. O Tolkienie i jego ksikach pisze si coraz wicej. Pojawiaj si publikacje w najrniejszych, niekiedy bardzo egzotycznych jzykach. Z pomoc Sekcji Tolkienowskiej wybraem tutaj kilkadziesit pozycji ksikowych, gwnie w jzyku angielskim. Podrujcy po Francji, Holandii, Japonii, Szwecji lub Norwegii znajd ju na miejscu co w lokalnym jzyku. Nie wymieniam artykuw z czasopism (zwaszcza z czasopism klubowych) 50 jest ich bardzo, bardzo duo. A teraz yczmy sobie, eby co z tej listy zainspirowao

naszych wydawcw i tumaczy. I jeszcze jedna uwaga ksiki wymieniam w porzdku alfabetycznym wedug nazwisk ich autorw. Ten ukad wyda mi si najsensowniejszy; podzia wedug bardziej specjalistycznych kryteriw pozostawmy obszerniejszym bibliografiom zagadnienia. Brian Alderson: THE HOBBIT 5OTH ANNIVERSARY: 1937-1987. Unwin Hyman Ltd. London 1987. Niewielka (tylko dwanacie stron) ksieczka o powstawaniu Hobbita, ciekawe ilustracje, dua ilo konkretnych faktw. Jim Allan: AN INTRODUCTION TO ELVISH. Hunting Raven 1983. Interesujce wprowadzenie w jzykoznawcz problematyk rdziemia. Peni szczcia mona osign, zestawiajc t ksik z pracami Paula Nolana-Hydea i Ruth Noel. Kto ma komputer moe uzupeni to materiaami A Dictionary of Quenya and Proto-Eldarin and a Ante-Quenya, przygotowanymi przez Computer Science Dep. University of Edinburgh (oprac. J. C. Bradfield). Brian Attebery: THE FANTASY TRADITION IN AMERICAN LITERATURE. FROM IRVING TO LE GUIN, Indiana University Press, Bloomington 1980. Tej ksice nadabym nieco inny tytu Amerykaska fantasy przed Tolkienem i po Tolkienie. Praca pokazuje, jak ksiki Profesora w istotny sposb zmieniy obraz amerykaskiej literatury fantastycznej. Pauline Baynes: A MAP OF MIDDLE-EARTH. Allen and Unwin. London 1970. Bardzo pikna i wyrafinowana praca ilustratorki wielu mniejszych ksiek Tolkiena (m.in. Rudy Dil, Kowal z Podlesia Wikszego, The Adventures of Tom Bombadil) i Lewisa (cykl narnijski). Autorka ceniona przez Tolkiena, zaprzyjaniona z nim i jego rodzin. Richard E. Blackwelder: A TOLKIEN THESAURUS, Garland Puhlishing Inc., New York 1990. Ponad 15 tysicy sw z Wadcy Piercieni, uoonych tak, e swobodnie mona je odnale. Dla tych, ktrzy chcieliby lepiej pozna jzykow materi trylogii. Przy kadym wyrazie przykady zda, w ktrych wystpuje. Richard E. Blackwelder: TOLKIEN PHRASEOLOGY. A COMPANION TO A TOLKIEN THESAURUS. Tolkien Archives Fund., Marquette University, Milwaukee 1990. Ta ksika z kolei pomaga tym, ktrzy niezhyt pewnie posuguj si Thesaurusem. Pozwala odkry wiele przyjemnoci zwizanych z posugiwaniem si sownikami. Nie tylko dla specjalistw! Humphrey Carpenter: THE INKLINGS. Allen and Unwin, London 1981. Obszerne omwienie dziaalnoci i znaczenia Inklingw. Postacie i twrczo Tolkiena, Lewisa, Williamsa i innych z krgu Przeczuwajcych. Dla tych zwaszcza, ktrzy chc wicej wiedzie o wiecie, w ktrym obraca si Tolkien. 51

(Inklingowie C. S. Lewis, J. R. R. Tolkien, Charles Williams i ich przyjaciele, prze. Zbigniew A. Krlicki, 1999). Humphrey Carpenter: TOLKIEN A BIOGRAPHY. Houghton Mifllin Company, Boston 1977. Najobszerniejsza, bardzo dokadna, mona powiedzie take, i jedyna oficjalna biografia Tolkiena, napisana przez kogo spoza krgu rodziny. Dla szczeglnie zachannych tolkienistw ma jedn wad jest prawdopodobnie mimo wszystko za krtka (ok. 300 stron). (J. R. R. Tolkien Wizjoner i marzyciel, prze. Agnieszka Sylwanowicz, 1997). Lin Carter: TOLKIEN A LOOK BEHIND THE LORD OF THE RINGS. Ballantine Books, New York 1969. Jedno z pierwszych opracowa powiconych Wadcy Piercieni. Oprcz informacji o yciu i ksikach Tolkiena wiadomoci na temat elementw fantastyki w dawnej literaturze (epika antyczna, redniowieczne romanse rycerskie). Take o zwizkach tych tekstw z opowieciami o rdziemiu, o twrczoci Williama Morrisa, Lorda Dunsany i Erica R. Eddisona. David Day: A TOLKIEN BESTIARY. Ballantine Books, New York 1979. Atrakcyjnie ilustrowany (kolorowe i czarno-biae prace jedenastu grafikw) i obszerny (288 stron) rodzaj obrazkowego przewodnika po rdziemiu. Ludy, flora, fauna. Dobrze jest porwna swoje wyobraenia o wiecie Tolkiena z propozycjami profesjonalistw. Jedna z pikniejszych ksiek do ogldania. (Bestiariusz Tolkienowski, prze. Renata Giedroj, Joanna Kokot, Jakub Zdzisw Lichaski, 1996). David Day: TOLKIENS RING. 1994. Spojrzenie na motyw Piercienia w mitologiach, legendach i innych opowieciach caego wiata od Zachodu do Wschodu, od Pnocy do Poudnia, od czasw najdawniejszych do Wagnera i Tolkiena. (Piercie Tolkiena, prze. Maciej Antosiewicz, 1997). Ryszard Derdziski: GOBETH EN LHAM EDHELLEN SOWNIK ELFW SZARYCH OPRACOWANY NA PODSTAWIE PISM PROFESORA JOHNA RONALDA REUELA TOLKIENA..... 2000. Tym razem piknie przygotowany i wydany przez polskiego autora sownik, zawierajacy okoo 1940 hase. Pi lat pracy zakoczonych ciekawym i poytecznym wydawnictwem. Colin Duriez: THE TOLKIEN AND MIDDLE-EARTH HANDBOOK, Monarch, Eastbourne, 1992. Colin Duriez: THE C. S. LEVIS HANDBOOK, Monarch, Eastbourne, 1990. Dwa bardzo praktyczne przewodniki po zyciu i twrczoci obu zaprzyjanionych pisarzy. Karen Wynn Fonstad: THE ATLAS OF MIDDLE-EARTH. Houghton Mifllin Company, Boston 1981. Ponad dwiecie stron duego formatu! Wielkiej urody dwukolorowe mapy (jak prawdziwe bez naiwnej stylizacji i udawanego dystansu!) wraz ze szczegowymi komentarzami. Wygld rdziemia w poszczeglnych Erach, a take mapy i plany waniejszych 52

wydarze (migracje ludw, podre bohaterw, waniejsze bitwy), okolic, miast i poszczeglnych istotnych budowli. Mapy tematyczne (klimat, rolinno, zaludnienie, jzyki etc.), kalendaria i indeksy. Ksika chyba dla wszystkich! (Atlas rdziemia, prze. Tadeusz A. Olszaski, 1997). Robert Foster: THE COMPLETE GUIDE TO MIDDLE-EARTH. FROM THE HOBBIT TO THE SILMARILLION. Unwin, London 1978. Przewodnik po rdziemiu razem z atlasem Fonstad obowizkowa ksika w bibliotece kadego powanego tolkienisty. W alfabetycznym porzdku wszystko o postaciach, miejscach, przedmiotach, wydarzeniach. Sporo materiaw dotyczcych jzykw i poszczeglnych wyrazw. Ksika, ktra ronie z kadym nowym wydaniem (a jej pocztki sigaj lat szedziesitych) i stara si nady za publikacjami nowych tekstw Tolkiena. Obszerne wprowadzenie, dodatki, tablice chronologiczne i genealogiczne. Sama cz encyklopedyczna ma w tym wydaniu ponad czterysta stron. Ju najwyszy czas na opublikowanie obszernej polskiej wersji jzykowej (fragmenty publikowa Andrzej Kowalski w Fikcjach i Gwaihirze). Daniel Grotta: THE BIOGRAPHY OF J. R. R. TOLKIEN: ARCHITECT OF MIDDLE EARTH. Running Press 1976. Dla jednych obrazoburcza, dla innych odbrzowiajca i odkrywcza, dla jednych rzetelna, dla innych wrcz przeciwnie. Wiele osb twierdzi, e szanujcy si tolkienista nie bierze tego do rki... (Tolkien Twrca rdziemia - biografia, prze. Marcin Wawrzyczak, 1998). David Harvey: THE SONGS OF MIDDLE-EARTH J. R. R. TOLKIEN'S THEMES, SYMBOLS AND MYTHS. Allen and Unwin, London 1985. Tematy, symbole i mity Tolkiena t ksik moglibymy opatrzy podtytuem Mitologia dla Anglii. Napisana raczej dla specjalistw troch szkoda, bo miaaby spore szanse sta si jedn z ciekawszych prac o Tolkienie. C, trzeba sta si specjalist. Trud si opaci. Randel Helms: TOLKIEN'S WORLD. Houghton Mifllin Company, Boston 1974. Jeszcze jedno, ju troch mniej specjalistyczne, przystpniejsze spojrzenie na ksiki Tolkiena. Randel Helms: TOLKIEN AND THE SILMARILS. Houghton Mifllin Company, Boston 1981. Praca powicona gwnie Silmarillionowi, take w kontekcie innych tekstw Profesora. Clyde S. Kilby: TOLKIEN AND THE SILMARILLION. Aslan Books Lion Publishing, Bristol 1977. Autor ksiki o Lewisie, opiekun Wade Collection, zbioru dokumentw zwizanych z Lewisem i Tolkienem. Tutaj opisuje swoje spotkanie z Profesorem i prace nad wsplnymi

prbami uporzdkowania rkopisw Silmarillionu. Take wasne spojrzenie interpretacyjne na wiat rdziemia, uwagi o Tolkienie jako pisarzu gboko chrzecijaskim, o jego zwizkach z Lewisem i Williamsem. 53 Paul Kocher: MASTER OF MIDDLE-EARTH. THE ACHIEVEMENT OF J. R. R. TOLKIEN IN FICTION. Penguin Books 1972. Ksika amerykaskiego profesora literatury jest z jednej strony przykadem dobrej roboty krytyczno-literackiej, a z drugiej wyrazem osobistych fascynacji twrczoci Tolkiena. Punkt wyjcia stanowi wnikliwa lektura samych powieci. Na tym tle autor snuje rozwaania. o sposobach kreowania wiata rdziemia, ukazuje prawa rzdzce nim, charakteryzuje postacie gwnych bohaterw. Mwic za o problemie Za, zwraca uwag na religijny (chrzecijaski) wymiar tych opowieci. (Mistrz rdziemia prze. Radosw Kot, 1998). Paul Kocher: A READERS GUIDE TO THE SILMARILLION. Houghton MifIIin Company, Boston 1980. Przewodnik ale jake wyszukany po skomplikowanym wiecie mitw Silmarillionu. Moe nieco lejszy od poprzedniej ksiki Kochera, jednak rwnie skrupulatny. Tom Loback: HALLS OF THE ELVEN-KONIG FORTRESSES OF MIDDLE-EARTH. Iron Crown Enterprises Inc., Charlottesville, VA, 1988. Tak, to gra ale nie taka sobie zwyczajna. Sporo adnie podanych wiadomoci. (Loback jest cenionym ilustratorem i interpretatorem Tolkiena). Wyjtkowy przykad dobrej roboty, ktra bawic uczy. Helen M. Luke: CHOICE IN THE LORD OF THE RINGS. Apple Farm, Three Rivers, MI bez roku wydania. Jedna z serii niewielkich ksieczek (ta ma 19 stron), ukazujcych powieci Tolkiena w troch prowokujcy sposb. Ta jest o problemie wyboru kady z bohaterw Trylogii poddawany jest swoistej prbie charakteru, a od jego decyzji zaley co wicej ni tylko dalszy przebieg opowieci. Moliwo wyboru to dar, nie wszyscy jednak to doceniaj! Helen M. Luke: THE RING. Apple Farm, Three Rivers, MI bez roku wydania. O zwizkach z mitologi Ryszarda Wagnera (tu ukon w stron jego tetralogii Piercie Nibelunga) i psychologi gbi Carla Gustava Junga (tu ukon take w stron ksiki Timothy R. O'Neilla The Individuated Hobbit). 40 stron jeszcze innego spojrzenia na ksiki Tolkiena, ciekawe uwagi o roli kobiet! MIDDLE-EARTH QUIZ BOOK. Compiled by Suzanne Bucholz, Houghton Mifllin Company, Boston 1979. Zbir zagadek dla tych, ktrzy uwielbiaj rnego rodzaju sprawdziany wiadomoci. O tym, e rzecz dotyczy Tolkiena, nie trzeba chyba wspomina. Podobn rol spenia opublikowna i u nas ksika Andrew Murraya Zagadki tolkienowskie (prze. Magdalena i Micha Boczkowscy, 1997) Timothy R. ONeill: THE INDIVIDUATED HOBBIT. JUNG, TOLKIEN AND THE ARCHETYPES OF MIDDLE-EARTH. Houghton Mifllin Company, Boston 1979. Bardzo smakowity ksek! Nie tylko dla wielbicieli i znawcw Jungowskiej psychologii

gbi, archetypicznego patrzenia na wiat czy... alchemikw. Zastosowane przez autora klucze otwieraj wiat bardzo powanych problemw: rozwj osobowoci czowieka, przemiany ego, ksztatowanie si obrazu cienia. 54 Ruth S. Noel: THE LANGUAGES OF TOLKIEN'S MIDDLEEARTH. Houghton Mifllin Company, Boston 1974. Ponad dwiecie stron bardzo kompetentnego przewodnika po jzykach ludw rdziemia. Ksika na dobry pocztek dla tych, ktrzy jeszcze niezbyt wierz w swoje jzykoznawcze umiejtnoci, a bardzo chc si dowiedzie czego wicej na ten temat. Ruth. S. Noel: THE MYTHOLOGY OF MIDDLEEARTH. Houghton Mifflin Company, Boston 1977. Jeszcze jeden z interpretacyjnych kluczy. Tu ukon rwnie w stron problemw jzykowych (autorka zna si na tym!) jest sowniczek etymologiczny. Paul Nolan-Hyde: A WORKING REVERSE INDEX. Simi Valley, CA bez roku wydania. Uwaga wielbiciele wszystkich sowniczkw, sownikw i gramatyk! Co dla was. Od Hobbita do Powrotu Cienia ponad 24 tysice sw uoonych w porzdku alfabetycznym wraz ze stosownymi informacjami jzykoznawczymi. Paul Nolan-Hyde: A WORKING REVERSE GLOSSARY. Wydawca j.w. Nieco skromniejszy sowniczek tylko 17 tysicy sw. Paul Nolan-Hyde: A WORKING TOLKIEN GLOSSARY. Wydawca j.w. Siedem tomw, 25 tysicy sw ten sownik prawdopodobnie bdzie czciej uywany przez tych, ktrzy nie wyobraaj sobie, e zainteresowanie Tolkienem mona wymierzy znajomoci imion przybywajcych do Bilba krasnoludw. Prawdziwy raj dla jzykowych moli. Informacja dla osb o wikszym apetycie: autor pracuje ju nad nastpnymi tomami. Paul Nolan-Hyde: LINGUIST'IC TECHNIQUES USED IN CHARACTER DEVELOPMENT IN THE WORKS OF J. R. R. TOLKIEN. Purdue University Microfilms 1982. Trzy tomy, tysic dwiecie stron (w wersji mikrofilmowej) dla tych, ktrym cigle mao. Ciekawe, co te powiedziaby autor tych opracowa o jakoci polskich przekadw Tokiena... Anne C. Pretty: ONE RING TO BIND THEM ALL TOLKIEN'S MYTHOLOGY. The University of Alabama Press 1979. Tu analizie opowieci Tolkiena suy ma strukturalistyczne ujcie mitu i bani (Claude Levi-Strauss, Wadimir Propp i inni). Raczej dla gorcych wielbicieli samej metody badawczej, a z pewnoci dla bardzo zaawansowanych wielbicieli Tolkiena, ktrzy nie przera si zastosowan w tej ksice symbolik. Stephen Prickett: VICTORIAN FANTASY. Indiana University Press, Bloomington 1979.

Ksika bez Tolkiena, mwica jednak o wiktoriaskich tradycjach literackich i plastycznych, ktre uksztatoway mentalno Profesora i jego czytelnikw z Anglii. Richard L. Purtill: J. R. R. TOLKIN MYTH, MORALITY AND RELIGION. Harper and Row Publishers, San Francisco 1984. Mit, moralno i religia tytu wyranie okrela kierunki rozwaa autora. Mowa o rnych aspektach mitu (na przykadzie Leaf by Niggle), o moralnoci rdziemia (na 55 przykadzie Wadcy Piercieni) i jej chrzecijaskim wymiarze (paralele Chrystus Frodo, Sam jako gwny moralny bohater opowieci bardzo ciekawe!). Take o dwch odmiennych spojrzeniach na problem niemiertelnoci (Tolkien i Le Guin). Donald Raiche: EGO AND SHADOW IN J. R. R. TOLKIEN'S THE LORD OF THE RINGS. Apple Farm, Three Rivers, MI bez roku wydania. Frodo i Gollum (take inni!) zobaczeni przez pryzmat psychoanalizy Carla Gustava Junga: Uwaga, kady ma swj cie ostrzega ta nieco heretycka ksieczka. Roger Sale: MODERN HEROISM ESSAYS ON D. H. LAWRENCE, WILLIAM EMPSON AND J. R. R. TOLKIEN. University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1973. Bohaterowie Tolkiena na tle postaci wykreowanych przez innych pisarzy. Thomas A. Shippey: THE ROAD TO MIDDLE-EARTH. Allen and Unwin, London 1982. Nastpca Tolkiena na uniwersytecie w Leeds ukazuje jego powieci w szerokim kontekcie literackim (m.in. literatura staroangielska) i jzykowym (zgodnie z tez, i wiat rdziemia zrodzi si z jzykowych eksperymentw Tolkiena). Najprawdopodobniej najrozsdniejsza praca na temat ksiek Tolkiena wnikliwa, fachowa, dobrze udokumentowana, a przy tym z wieloma dodatkowymi smaczkami (np. wiersze Tolkiena). Napisana jednoczenie do czytania, lecz bez schlebiania maolatom. Kolejna ksika opatrzona uwag: Koniecznie przetumaczy! SIX DECADES OF CRITICISM A COMPLETE BIBLIOGRAPHY OF EVERY THING BY OR ABOUT TOLKIEN. By Judith A. Johnson. 1986. Podobno wszystko, co napisa Tolkien lub napisano na jego temat w cigu szedziesiciu lat, zostao zebrane przez Judith Johnson w tej bibliografii. Russel Shorto: J. R. R. TOLKIEN MAN OF FANTASY. Kipling Press, New York 1988. Niedua (48 stron), przeznaczona dla modych czytelnikw ksieczka, ktra zdenerwowaa mocno krytykw i wielbicieli Profesora. Bardzo duo bdw faktograficznych i interpretacyjnych dowolnoci. Barbara Strachey: JOURNEYS OF FRODO. Unwin Paperbacks, London 1981. Sto stron, pidziesit map obrazujcych szlaki wdrwek bohaterw Wadcy Piercieni. Autorka wykrya kilka topograficznych potkni Tolkiena, w sumie jednak wielka pochwaa precyzyjnej wizji powieciowego wiata.

A TOLKIEN BIBLIOGRAPHY 1911-1980: WORKS BY AND ABOUT J. R. R. TOLKIEN. Tredj e Upplagen, Uppsala, Sweden 1986. Dwujzyczna (szwedzko-angielska) bibliografia prac Tolkiena i jemu powiconych publikacji. 150 stron, do droga i osigalna chyba tylko za porednictwem redaktora (Ake Bertenstam). Bardzo jednak pomocna tym, ktrzy szybko chc dotrze do informacji o jakim tekcie lub problemie. A TOLKIEN COMPASS. Edited by Jared Lobdell. The Open Court Publishing Company, 1974. 56 W tym zbiorze tekstw rnych autorw, wypowiadajcych si na temat Tolkiena oryginalny sowniczek imion, przygotowany przez samego Profesora. TOLKIEN NEW CRITICAL PERSPECTIVES. Edited by Neil D. Isaacs and Rose A. Zimbardo. The University Press of Kentucky 1981. Kontynuacja wydanego przez tych samych redaktorw w 1968 roku tomu TOLKIEN AND THE CRITICS. Tam pitnacie tu trzynacie tekstw rnych autorw (m.in. Verlyn Flieger, Rose Zimbardo, Paula Kochera). Analiza postaci, zwizki opowieci Tolkiena z dawnymi tekstami, mitami, baniami, archetypami, przypowieciami ludowymi, literatur dla dzieci itd. THE TOLKIEN SCRAPBOOK. Edited by Alida Becker. Grosset and Dunlap, New York 1978. A TOLKIEN TREASURY. Edited by Alida Becker: Courage Books, Philadelphia 1989. Dwie wersje tej samej ksiki. Pniejsza wyglda edytorsko lepiej (a i tasza przy okazji!). Przewodnik ale tym razem po wiecie fanw Tolkiena. Od pnych lat pidziesitych! Przedruki z magazynw klubowych Minas Tirith EveningStar, Entmoot, I Palantir i inych. Wrd tekstw wiele ju dzi klasycznych (m.in. W. H. Auden: At the End of the Quest, Victory; E. Wilson: Oo, Those Awful Orcs; C. Wilson; Tree by Tolkien; P. Helms: The Evolution of Tolkien Fandom; B. Searless: Confession of a Tolkien Friend). Jest take obszerna bibliografia tematu (B. Christiansen) i wykaz prawie wszystkich klubw i ich publikacji. J. E. A. Tyler: THE TOLKIEN COMPANION. Macmillan, London 1976. Kolejny, obszerny i wyjtkowo atrakcyjny przewodnik po rdziemiu. Informacje leksykalne i faktograficzne, pozwalajce na dobre usystematyzowanie wiedzy filologicznej i historycznej. Konkurencyjny lecz i piknie uzupeniajcy si z prac Fostera i atlasami. (Tolkien. Przewodnik encyklopedyczny, prze. Anna Banaszak i inni, 1992) Pod koniec 1991 roku i w roku nastpnym staraniem wydawnictwa Houghton Mifflin z Bostonu ukazay si midzy innymi: John i Priscilla Tolkien: PICTORIAL BIOGRAPHY OF J. R. R. TOLKIEN. Opowieci i zdjcia rodzinne. Taum Santoski: THE MAKING OF THE LORD OF THE RINGS.

TOLKIEN AS ARTIST AND DESIGNER nowa wersja Pictures by Tolkien. Zakoczmy te uwagi wskazaniem kilku tekstw o Tolkienie dostpnych w jzyku polskim. Bdzie to wybr bardzo stronniczy kady ma swoje ulubione teksty, z ktrymi czuje si najlepiej albo z ktrymi najlepiej potrafi si... kci. Piotr Kuncewicz: TOLKIEN, CZYLI WIAT ( w tego:) Samotni wobec historii. Warszawa 1967, s. 133-144. Jeden z najwczeniejszych tekstw, powiconych obecnoci Tolkiena w naszym krgu jzykowym. Spojrzenie na epope jeszcze przez pryzmat bani dla dzieci, ale z uchwyceniem jej specyficznych cech. O zwizkach z mitologiami Pnocy, Atlantyd, Nibelungami i histori Anglii. Autor nazywa trylogi Komedi Hobbick (przez analogi do 57 Komedii ludzkiej i Boskiej komedii), ukazujc najwczeniejsz wizj wiata, wiata magii. Elementy chrzecijaskie tekstw Tolkiena zostaj jakby poza uwag wnikliwego krytyka. Andrzej Zgorzelski: KONWENCJE GATUNKOWE I RODZAJOWE W TRYLOGII J. R. R. TOLKIENA (w tego:) Kreacje wiata sensw (szkice o wspczesnej powieci angielskiej). d 1975, s. 52-78. Precyzyjna analiza baniowe, legendowe i mityczne elementy wyznaczaj swoisto Tolkienowskiej kreacji czasu i przestrzeni. Badacz zwraca uwag na opozycj dwch nurtw przedstawiania wiata: epickiego i lirycznego. Paralele pomidzy poetyzowaniem Eliota i Tolkiena, ciekawe (bodaj pierwsze wrd naszych badaczy) analizy jzykowej formacji oryginau i tumaczenia. Tekst Tolkiena okazuje si mocno osadzony w tradycji literackiej i nawizuje jednoczenie do wspczesnych w zasadzie rodkw poetyckiej ekspresji. Krzysztof Sokoowski: FENOMEN TOLKIENA. Fantastyka 1985 nr 2(29), s. 4-6. Niestrudzony badacz i tumacz tekstw Tolkiena (m.in. Li, dzieo Nigglea, fragmenty Niedokoczonych opowieci) porzdkuje podstawowe wiadomoci o yciu i ksikach Profesora. Spojrzenie na wiat rdziemia poprzez symbolik czterech ywiow zachta do wasnych poszukiwa interpretacyjnych. Adam Zikowski: J. R. R. TOLKIEN ALBO BA ZREHABILITOWANA. Znak 1983, nr 9(346), s. 1479-1490. Po oddawaniu tego, co cesarskie pierwsza prba zwrcenia uwagi na to, co boskie. Nareszcie przypomnienie, i wiat rdziemia zawiera w sobie istotne pierwiastki chrzecijaskiej wizji rzeczywistoci (przekady polskie jako to gubiy), a literacka realizacja tych zaoe wspbrzmi z wyoonymi w wykadzie O bani przekonaniami Profesora. Micha Baejewski: J. R. R. TOLKIEN POWIERNIK PIENI. Phantom Press, Gdask 1993, s. 126. Nieco uaktualniony tekst wanie ogladasz na monitorze... J. R. R. TOLKIEN RECEPCJA POLSKA. STUDIA I ESEJE. Redaktor naukowy Jakub

Z. Lichaski. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1996, s. 238. Niewtpliwie wany dla redaktora i czytelnikw do osobisty wybr tekstw o Tolkienie. Beata Iwicka: KULTURA RDZIEMIA W KOCU TRZECIEJ I NA POCZTKU CZWARTEJ ERY (J. R. R. TOLKIEN: WADCA PIERCIENI, HOBBIT, SILMARILLION). Gdaski Klub Fantastyki, Gdask 1996, Publikacja oparta na pracy magisterskiej, zawiera jednak z pewnoci najbardziej kompetentnie w tej chwili opracowany problem recepcji Tolkiena w Polsce. Obszerna bibliografia polskich tekstw o Tolkienie. Tadeusz Andrzej Olszaski: ZARYS TEOLOGII RDZIEMIA I INNE SZKICE TOLKIENOWSKIE. Gdaski Klub Fantastyki, Gdask 2000. 58 Oprcz publikowanego ju eseju o teologii rdziemia i omwienia wielotomowej edycji Historii rdziemia take zapis dyskusji z Ryszardem Derdziskim oraz szkic na temat rzekomego projektu Tolkiena o spisaniu mitologii dla Anglii. Na rok 2001 to samo wydawnictwo przygotowao prac Artura Kawiskiego Droga Pieni. Opisanie muzycznego wiata wybranych powieci J. R. R. Tolkiena. A teraz zanim wyruszycie na poszukiwanie wasnej cieki do rdziemia co na deser! 59

5. O pokarmach rdziemia
Spotkanie ze wiatem rdziemia pozwala nam zapozna si z opisami rnorodnych kulinarnych dowiadcze powieciowych bohaterw. Przyjta bowiem konwencja podry nakazuje im nie tylko spoywa przerne, niekiedy nawet bardzo tajemnicze potrawy. Bohaterowie Tolkiena nie tylko j a d a j bywaj oni rwnie czsto j a d a n i i jakkolwiek ta druga sytuacja nigdy nie naleaa do szczeglnie atrakcyjnych (zwaszcza dla zjadanego), to jednak w jaki sposb urozmaicaa ona bohaterom podr, a czytelnikom lektur ksiki. *** Powieci Tolkiena przynosz do bogaty obraz praktyk kulinarnych rdziemia. Nie s jednak ksikami kucharskimi, a i same opisy potraw poddane s tu dosy szczeglnym prawom. Dla podajcych szlakiem przygd ta kulinarna oprawa moe mie na pierwszy rzut oka znaczenie raczej drugorzdne. Opis uczty czy skromniejszego niejednokrotnie posiku wydaje si czsto elementem dekoracyjnym, ubarwiajcym egzotyczn nut relacj z dalekich wojay. Liczne przygody s bowiem dla czytelnikw gwn atrakcj, a to, co i jak bywa spoywane w trakcie eskapady, dla odbiorcy ma ju wag mniejsz. Wydaje mu si rwnie, i wiat prezentowanych biesiad dorwnuje barwnoci samym

pozakulinarnym przygodom, e wyruszajcy w bj (lub powracajcy z niego) wojownicy musz zasiada za stoami uginajcymi si od kosztownych naczy, penych w dodatku egzotycznych potraw itd. Czytelnik sdzi, i taki obraz zawarty jest w tekcie i chtnie podejmie ryzyko poszukiwania w powieciach opisw takich wanie wystawnych uczt. Uwaniejsza jednak lektura ukae mu sytuacj zaskakujco odmienn od tej, jak on sobie sam w dobrej zreszt wierze wykreowa we wasnej wyobrani. Znika przepych biesiad, znika egzotyka potraw. Zbity z tropu prbuje moe poszukiwa jakiego wyjanienia. Okazuje si to jednak zbyt trudne i jednoczenie jakby zarwno dla czytajcego i dla wiata powieci zupenie zbdne. *** Zanim zastanowimy si nad wyjanieniem tych zagadek, przyjrzyjmy si tym kulinarnym atrakcjom, ktrych obecno w barwnej opowieci daje si zauway przy niezbyt nawet uwanej lekturze. Trzeba przyzna, e kulinarne upodobania wikszoci bohaterw Tolkiena nie odbiegaj zbytnio od naszych upodoba. Na takim ksztatowaniu wiata prezentowanych potraw mogy z pewnoci zaway osobiste preferencje autora i te obce dowiadczenia, z ktrymi w rny sposb zetkn si on w swoim dugim yciu. 60 Stare eposy w opisach wszelkich uczt w centralnym punkcie zainteresowania stawiaj puchar wina. By moe narratorom brak tu inwencji, moe i kuchnia bya mao atrakcyjna, a moe po prostu status wczesnych literackich sprawozdawcw ze spotka na szczycie nie pozwala im na dokadniejsze rozeznanie si w zawartoci paskich talerzy i pmiskw. Std rzadko w pieni pojawia si co wicej ni konwencjonalny kawa misiwa (w sosie lub z rusztu), cho, co ciekawsze, przewanie nie pomija si w opisie rycerskich uczt obgryzajcych pod stoem koci... psw. Opisujc biesiady i podawane tam potrawy, Tolkien stara si nie odbiega od istniejcych konwencji. Jest ich wiadom i niekiedy z wielkim zadowoleniem bawi si nimi, bawic przy okazji i nas wyliczaniem serwowanych potraw i towarzyszcych im przypraw. Czyni to jednak znacznie rzadziej, ni skonni bylibymy przypuszcza, i wicej uwagi powica posikom mniejszego nieco kalibru. Ju zauwaylimy, e ksiki Tolkiena nie s ksikami kucharskimi. Tylko raz napotykamy dokadniejszy opis przygotowywania potrawy to synny, umieszczony nawet w tytule rozdziau i uhonorowany kapitaln interpretacj, zarejestrowan na pycie, krlik w potrawce z zioami28. Trzeba jednak przyzna, i wicej uwagi powica si tu opisom zi. Do krlika zreszt zabraknie ziemniakw, nad czym ubolewa Sam, niemal ca drog obwieszony rondlami i innymi przyborami kuchennymi (mg zapomnie liny, natomiast patelni nigdy). Musimy lojalnie zauway, i ten sprzt kuchenny jest czsto bezrobotny. Sam jednak, wymieniajc jego

ciar w finale wdrwki ku Grze Przeznaczenia na ciar swego pana, stara si zabezpieczy cenne rondle przed splugawieniem (chociaby przez Golluma) i wrzuca je do gbokiej rozpadliny.29 Tolkienowscy hobbici (autor trylogii czu si z nimi bardzo zwizany czsto mawia my, hobbici30) s istotami doceniajcymi dobre jedzenie i szanujcymi towarzyszce posikom rytuay. S gocinni, posiadaj w domach mnstwo dobrze zaopatrzonych spiarni (nie syszelimy o hobbicie majcym jedn spiarni; jeeli ju trafi si gdzie taki, nie by on prawdopodobnie ze swego losu zadowolony). Chocia odznaczaj si skonnoci do tycia (ogldnie sformuowane, prawda?), staraj si jada tak dobrze i tak czsto, jak tylko mog sobie na to pozwoli. Obiady jadaj wic i dwa razy dziennie, a szanujcy si hobbit zawsze towarzyszy przy posiku spnionemu gociowi (nawet gdy przed chwila sam wanie wsta od stou31). W swoich kulinarnych upodobaniach (i moliwociach) hobbici nie rni si zbytnio od nieco wikszych krasnoludw czy duo przecie od nich wikszych Duych Ludzi. Tych ostatnich przewyszaj nawet... w zamiowaniu do potraw z pieczarek 32. Pokojowo nastawieni, bardziej ceni sobie rolnictwo (tylko Fallohidzi entuzjazmowali si owiectwem33), uprawa ziemi dostarcza bowiem hobbitom tego wszystkiego, co jest dum i ozdob ich kuchni. Fermy, pola zb, winnice, sady i lasy dostarczaj plonw na ich stoy, a w przyrzdzaniu potraw wydaj si nie mie sobie rwnych (uwaaj si przynajmniej za takich). Mona zauway, i urozmaicone ju w naturalny sposb poywienie, nie jest wolne i od pewnych ekstrawagancji znaj bowiem przyprawy (zioa, sl), a w rozma28 J. R. R. Tolkien: Dwie Wiee. Tum. M. Skibniewska. Wyd. 2, Warszawa 1981, s. 337-339. 29 J. R. R. Tolkien: Powrt Krla. Tum. M. Skibniewska. Wyd. 2, Warszawa 1981, s. 274-275. 30 H. Carpenter: Tolkien. A biography. Houghton Mifliin Company, Boston 1977, s. 176. 31 J. R. R. Tolkien: Dwie Wiee... s. 211 i nast. 32 Tene: Wyprawa. Tum. M. Skibniewska. Wyd. 2, Warszawa 1981, s. 138. 33 Ibid., s. 18. 61 itych uywkach (alkohole, kawa, herbata, a take fajkowe ziele) wydaj si nie dostrzega najmniejszego niebezpieczestwa. Przypomnijmy, e ulubionym zajciem szeryfw (wielu te z tego wanie powodu podejmowao t sub34) byo wczenie si po kraju i suchanie plotek o dobrych gatunkach piwa. Duym bdem byoby jednak przekonanie, i dopiero pozbawienie hobbitw tego ulubionego napoju (za czasw Sharkeya 35) mogo mie decydujcy wpyw na osabienie siy ich woli i ograniczenie tak waciwego im zdrowego rozsdku. O urozmaiceniu i moliwociach hobbickiej kuchni wiadczy moe chociaby skromne

przyjcie, w jakie w kocu przeksztacio si najcie domu Bilba przez Gandalfa i krasnoludw36. Jakkolwiek Bilbo podawa tylko to, co byo pod rk w spiarni, i to, czego domagali si niespodziewani gocie; to ju samo wyliczenie potraw w takiej kolejnoci, w jakiej wdroway na st, wiadczy by moe dobrze o zaopatrzeniu spiarni, le natomiast o rozsdku i umiejtnociach racjonalnego odywiania si biesiadujcych. Czego tu nie ma: ciasto, herbata, placek z kminkiem, rne gatunki piwa, kawa, malane bueczki, czerwone wina, konfitury malinowe, szarlotka, paszteciki z misem, ser, gulasz wieprzowy, saata, jajka gotowane, pieczone kurczta (serwowane na zimno), pomidory i biszkopty. Krasnoludy, co prawda, nie trudni si upraw ziemi i wszelkie wiktuay zdobywaj drog wymiany, ale podzielaj upodobanie hobbitw do posikw regularnych, czstych i obfitych wida to rwnie podczas spotkania u Bilba. Bronicy dobrej opinii takiego obarstwa (jake inaczej to nazwa?) twierdz, i zy charakter Golluma ma swe rdo w skpym i mao urozmaiconym sposobie odywiania si. Jest to osd wyjtkowo szkodliwy. Prawd jest, i charakter Golluma uksztatowaly rwnie warunki zewntrzne, w tym w duym stopniu nawet rodzaj jego poywienia. Nie jest jednak susznym wskazywanie na s k p e iloci Gollumowego jada. Przykad Golluma pokazuje nam bowiem, i ju w hobbickim odywianiu tkwiy zarodki za, ktre w sprzyjajcych warunkach mogy doprowadzi do wypaczenia charakteru agodnego przecie z natury hobbita. Mona nawet dokadnie okreli, i to spoywanie misa przynosio hobbitom najwicej szkody. Wiedzieli o tym starsi mieszkacy Shire i susznie poszukiwali antidotum w uprawie ziemniakw, kapusty37 i innych poytecznych warzyw i owocw38. Misoerstwo Golluma, wystpujce w formie intensywniejszej ni u innych hobbitw, prowadzio bezporednio do kanibalizmu. Suka Szeloby nie gardzi orkami, a niewiele brakowao, by skosztowa hobbita. Wpywom potraw misnych (pocztkowo tylko ryby i robaki...) naley przypisywa upodobanie Golluma do zabijania na wasny rachunek i do dostarczania innym potencjalnych ofiar. Hobbici, krasnoludy i ludzie odywiaj si podobnie w ich poywieniu nie brakuje misa. Zblione upodobania przejawiay rwnie elfy z Mrocznej Puszczy lubiy miso i dobre wino. I tu mamy wyjanienie, czemu uwaano je za groniejszych od innych, a jednoczenie za... niezbyt mdrych przedstawicieli elfiego rodu. 34 Tene: Powrt Krla..., s. 358. 35 Ibid., s. 353. 36 Tene: Hobbit, czyli tam i z powrotem. Tum. M. Skibniewska. Wyd. 2, Warszawa 1985, s. 10 i nast. 37 Tene: Wyprawa..., s. 43. 38 Wiele cennych uwag na ten temat mona odszuka w ksice Witaminnyje i lekarstwiennyje rastienija P. Czikowa i J. aptiewa, wydanej w 1976 r. przez wyd. Koos (polskie wydanie 1982 r.). Zwaszcza uwagi na temat warzyw kapustnych i ziemniakw wydaj i si inspirowane bogatymi dowiadczeniami Hamfasta Gamgee.

62 *** Mona miao zaoy, e wegetariaska (lub na pocztek umiarkowanie wegetariaska) dieta zapewniaby rdziemiu wicej adu i pokoju ni wszelkie reformy czy podejmowane nawet w susznej sprawie dziaania wojenne. Nikt nie zaprzeczy, i obecno misa w odywianiu zdecydowanie wpyna na zachowanie wargw czy goblinw, jadajcych konie, kucyki, osy, a take o wiele gorsze rzeczy39. Trolle nie stroniy od piwa, a w przypadku braku pieczonej baraniny (nawet bez mity!) chtnie raczyy si hobbitami i krasnoludami. Wszelkie ze bestie o ile jaday cokolwiek odywiay si misem i to najpodlejszego gatunku, nie stroniy przy tym od padliny i wszelkiego paskudztwa. Miso jaday rwnie ory, to prawda te szlachetne ptaki wybieray jednak owce, krliki i zajce i nigdy nie ruszay misa orkw. Tolkien niejednokrotnie pokazuje, i skaony pokarm, pochodzcy zwaszcza z okolic nawiedzanych przez Cie lub stale znajdujcych si w pobliu podziemnych fabryk Nieprzyjaciela, mia bardzo duy wpyw na deprawacj charakterw mieszkacw rdziemia. Woda i zwierzyna Mrocznej Puszczy nie nadaway si do spoycia, podobnie jak i ywno znajdujca si na terenie Mordoru. Oczywicie, niektre istoty zostay umiejtnie przystosowane do takiego jada i uzaleniy si do tego stopnia, e staway si bezwolne i poddane mocy Nieprzyjaciela. Dy on zreszt od samego pocztku do skaenia wszelkich zjawisk, a raz podjte metody rozwija i doskonali. Wyjtkowo perfidnym zabiegiem byo ustawienie na szlakach Mordoru zbiornikw ze skaon wod. Poruszajce si tymi drogami oddziay orkw nie miay praktycznie moliwoci wyzwolenia si spod wadzy Cienia. Odlego midzy poszczeglnymi zbiornikami, a take stopie zatrucia w nich wody byy tak dobrane, e uzalenione jednostki byy poddawane staej intoksykacji. Woda ta najprawdopodobniej dziaaa na orkw otpiajco; poza Mordorem piy one natomiast trudny do okrelenia napj (by moe mia on w jaki sposb naladowa napj elfw) i staway si wtedy wyjtkowo agresywne. *** Problem walki ze skaon ywnoci nie by obcy mieszkacom rdziemia (wydaje si, i wykazywali oni tutaj niekiedy wicej rozsdku od nas). Poszukiwano zdrowego w sensie dosownym i przenonym poywienia. Rne plemiona zamierzenie to realizoway w rny sposb. Nie zawsze efekty byy odpowiednie. By moe przeszkadzay tu zadawnione nawyki i uprzedzenia kulinarne. Wydaje si te i to jest chyba najwaniejsze e nie wszyscy mieszkacy ziemi pamitali, i s oni tu tylko przechodniami, wdrowcami.

Ze sposobu odywiania hobbitw, krasnoludw, Duych Ludzi (a take niektrych elfw) wynika, e utracili oni pami o tymczasowoci swego pobytu na ziemi i ulegli mylnemu przewiadczeniu o trwaoci swej egzystencji. Trwonili j wic na ycie pozornie barwne, ale pozbawione gbszego sensu. Nieliczni natomiast (gwnie elfy, ale nie tylko) dostrzegali znikomo i ulotno swego ycia. Starali si nie dopuci do wzrostu wpywu Nieprzyjaciela i ograniczali potencjalne moliwoci skaenia swego pokarmu. Wybierali wic poywienie proste i naturalne, jednoczenie bogate i zdrowe, przypominajce ponadto, i dla wszelkich istot ywych p o d r jest waciwym stanem egzystencji i do tego stanu winno dostosowywa si i poywienie. Wdrujcy z Piercieniem czsto spotykaj si z takimi prbami tworzenia zdrowej ywnoci. Rwnie i plemiona ludzkie miay tu pewne osignicia. Mieszkacy Dali na przykad wyrabiali k r a m y, rodzaj sucharw wyjtkowo twardych (zgoa niepontnych, 39 J. R. R. Tolkien: Hobbit..., s. 52. 63 chyba z punktu widzenia gimnastyki szczk40), a jednak na tyle smacznych, e mylono je niekiedy (nigdy bowiem nie brakowao dyletantw) z wypiekami elfw i innych plemion 41. Fama o nich musiaa wic by do rozpowszechniona (z pewnoci bardziej ni o pieczywie elfw), cho one same chyba rzadko trafiay do odleglejszych zaktkw rdziemia. Mieszkacy Dali traktowali je jako pieczywo podrne, w codziennym wyywieniu natomiast preferowali wypieki bardziej wyszukane. Najprawdopodobniej nie zastanawiali si nad pochodzeniem swoich kramw i nie dociekali, co zadecydowao o takiej, a nie innej ich formie.42 Kramy jednak nie byy ani tak smaczne, ani tak poywne jak miodownika plemienia Beorna. Beornijczycy uchodzili (i susznie) za wyjtkowo dobrych piekarzy i opinia ta przysonia nawet inne zalety ich kuchni. Odrzucali oni zupenie miso bya to wic najprawdopodobniej kuchnia cakowicie jarska, preferujca potrawy z penego ziarna, mleko i jego przetwory (maso, mietana), suszone owoce, orzechy, a nade wszystko mid i jak si moemy domyla, take inne produkty pszczele. Beorn niechtnie dzieli si z innymi swym jadem i nie wtajemnicza przybyszw w zasady tworzenia swej ywnoci. Podobnie nieufni byli jego wspplemiecy. Chleby Beorna zwane niekiedy miodownikami, gdy mid odgrywa niebagateln rol w przygotowywaniu wypieku byy dwakro piczone i dugo zachowyway sw wieo. Jedyn wad ich byo, i wzmagay pragnienie. Byy to najprawdopodobniej suchary miodowe, podsuszane w piecu w jaki czas po upieczeniu, a by moe dopiekane nawet po kilku dniach. Hipoteza, e mogy to by ciasta zblione do piernikw, nie wydaje si suszna jakkolwiek bywaj pierniki, ktre przed upieczeniem musz leakowa niekiedy kilkanacie lat, a po upieczeniu dugo zachowuj

wieo43 i dziki swej piernoci (nasyceniu korzennymi przyprawami) mog wywoywa pragnienie. Nie odrzucajmy jednak moliwoci przebadania w przyszoci i tego tropu. Wad kramw (kruche!) i chleba Beorna (wywoywanie nadmiernego pragnienia) nie znajdziemy natomiast w sucharach, ktrymi ywiy si wdrowne elfy i ktrymi niekiedy dzieliy si z napotykanymi potrzebujcymi. Nie wiemy, gdzie je wyrabiano najprawdopodobniej pochodziy z lasw Lorien (przy czym w gr wchodzi tu nie tylko nowe Lorien). Suchary te nazywano l e m b a s a m i. Byy bardzo cienkie, najprawdopodobniej owalne, przyrumienione (zociste) z zewntrz, a po przeamaniu biae. Miay one nadzwyczajne waciwoci odywcze i by moe dlatego niektrzy badacze amerykascy uwaali je za skondensowan ywno44. Trudno sd taki nazwa nawet nadmiernym uproszczeniem wyjanienia amerykaskie opieraj si bowiem na faszywie przyjtych przesankach i spieranie si z nimi jest zupenie bezcelowe. W kocowej partii naszych rozwaa powrcimy jeszcze raz do zagadnienia lembasw i powicimy im wicej uwagi. By moe i wspomniane parokrotnie przez Tolkiena biae pieczywo (zwane take bia buk 45, 40 Ibid., s. 188. 41 Tene: Wyprawa..., s. 489. 42 Por. I. Gumowska: Czy wiesz co jesz? Warszawa 1985. W rozdziale o chlebie autorka pisze o sucharach z norweskiej wsi Daliekirken (zbieno nazw nie moe by przypadkowa!), nazywajc je najzdrowszym chlebem wiata (s. 60-64). Moemy przyj, i ten chleb mg posuy Tolkienowi za wzr przy tworzeniu opisu kramw. Prawdopodobniejsze jest jednak to, i wanie tam, w Norwegii, mogy przetrwa niektre potrawy wywodzce si bezporednio ze rdziemia. 43 J. R. R. Tolkien: Hobbit..., s. 104, 106. 44 H. Carpenter: Tolkien..., s. 226 45 J. R. R. Tolkien: Wyprawa..., s. 123. 64 biaym ciastem lub biaym chlebem na przykad u Toma Bombadila46) ma wiele wsplnego z lembasami. Nie moemy odrzuci takiego przypuszczenia. *** Podczas wizyty u Toma Bombadila podrnicy spotykaj si z tajemniczym napojem. Take i pniej kilkakrotnie napj ten si pojawia, a opisy jego waciwoci s do siebie zblione napj ten najczciej porwnywany jest do czystej, zimnej wody, rozgrzewajcej serca i garda jak wino.47 Tak dziwn wod czstuj hobbitw Glorfindel48 i napotkane prrypadkowo elfy. Najprawdopodobniej jest to m i r u v o r, kordia pochodzcy z Imladris. Gandalf otrzymuje od Elronda na drog skrzany bukak (niektrzy przechowywali napj w srebrnych naczyniach podrnych) i starannie rozdziela go wrd druyny. 49

Napj ten daje si, energi i otuch, jest aromatyczny i rozgrzewa. By moe wzorowano go na nektarze Valarw, zwanym m i r u v r , wyrabianym z kwiatw (zi?) w ogrodach Yavanny50 i podawanym na ucztach (podczas obrzdw?) w Strzeonym Krlestwie 51. Odrzuci tu powinnimy sugesti, i kordia ten by jakoby alkoholem52 Valarowie posiadali wiele tajemnic i Nieprzyjaciel, chcc obudzi nieufno do nich, rozsiewa czsto pogoski godzce w ich dobre imi. Rozprowadzany wrd orkw napj mia jedynie udawa miruvor53. Ci jednak, ktrzy zetknli si z prawdziwym napojem elfw, zdecydowanie odrzucali wszelkie insynuacje na temat jakiegokolwiek podobiestwa. Pyn orkw nalea do rodziny tych le oczyszczonych destylatw z wyjtkowo podych surowcw, ktrych sposoby wytwarzania, skwapliwie rozpowszechniane przez Sugi Ciemnoci, trafiaj do ludzi i dzisiaj. Przyznajemy, i elfy znay tajemnic wyrobu wysokoprocentowego piwa i to one najprawdopodobniej przekazay j hobbitom. Same jednak o czym warto pamita przejy t umiejtno od duskich eglarzy, a ci z kolei nauczyli si tego (i innych poytecznych rzeczy, cznie z umiejtnoci eglugi i budowania okrtw) od naszych sowiaskich przodkw54. 46 Ibid., s. 179. 47 Ibid., s. 180. 48 Ibid, s. 291. 49 Ibid, s. 395, 402, 420. 50 Odnotujmy tu ciekawe prby angielskiego lekarza Edwarda Bacha z Londynu. Blisko pidziesit lat leczy on swych pacjentw wod wzbogacan kwiatami i osiga zdumiewajce efekty. Oczywicie, zbieno z metod Yavanny moe tu by jedynie pozorna. Nie omijajmy jednak tego tropu poszukiwa. Szerzej o pracach Bacha pisze G. Blome Mit Blumen Heilen (1985) 51 J. R. R. Tolkien: Silmarillion. Tum. M. Skibniewska. Warszawa 1985, s. 84, 101. Take tradycja ustna. 52 Nawet najmniej rzetelne sowniki s tu zgodne. Tolkien uy wic prawidowo okrelenia wywodzcego si ze redniowiecznej aciny cordialis to tyle, co serdeczny. Nawet w czasach, gdy zapomniano ju wiele z dawnej nauki, mianem tym okrelano wzmacniajcy, orzewiajcy napj, korzystnie dziaajcy na serce a wic dawny miruvor. Niezbyt pojtni nazywali go lekiem, a ludzie wyjtkowo zej woli twierdzili, i by to alkohol (nalewka, wino zwaszcza wystae); nazwa ta stosunkowo szybko wysza jednak z uycia. 53 J. R. R. Tolkien: Dwie Wiee..., s. 62. 54 F. Fenikowski: Kaloszem do Skandynawii. Gdynia 1966, s. 285. 65

Z pewnoci alkoholem nie bya woda entw55, napj zaskakujcy nie tylko swym wpywem na wzrost tkanek (przypadek Merryego i Pippina), ale i tym, e jego smak zmienia si w zalenoci od pory dnia i potrzeb pijcego56. Pokrcone pnie niektrych drzew wiadcz o silnym wpywie podziemnych wd skaonych przez Wroga, nie za o obecnoci alkoholu w wodzie entw. Rwnie oszczerstwem jest plotka, jakoby ony entw opuciy swych mw z powodu ich pijackich skonnoci. Zamknijmy w tym miejscu cz powicon przegldowi kulinarnych osobliwoci rdziemia i powrmy do poczynionych na wstpie uwag o niespodziankach, jakie czekaj na tych, ktrzy pragn dokadnie ustali obraz opisywanych uczt. Przypomnijmy tu opis jednej z najwaniejszych uczt rdziemia. Oto w domu Elronda spotykaj si przedstawiciele wszystkich prawie plemion zamieszkujcych ziemi. Po raz pierwszy od wielu lat przy jednym wsplnym stole zasiadaj obok siebie elfy i hobbici, ludzie, krasnoludy i czarodzieje. Uczta jest przygotowaniem do narady przed rozpoczciem walki z Sauronem. Tolkien powica jej par stron, nie skpi nam opisw zgromadzonych biesiadnikw, przytacza tre poszczeglnych rozmw. Samym jednak potrawom powica tylko jedno zdanie, mwice, i sute dania mogy zadowoli najgodniejszego57. Mniej uwany czytelnik szybko przebiegnie wzrokiem po tych stronach i zachowa w pamici mylny obraz najwystawniejszej z uczt. Kiedy Frodo wychodzi z sali biesiadnej i napotyka Bilba58, zauwaa z pewnym zdziwieniem, i ten tak wany Powiernik Piercienia (z obecnych u Elronda on nosi go najduej i przede wszystkim to on wydoby go na wiato dzienne) nie bra wcale udziau w uczcie. Bilbo duma (drzemie?) w kcie Sali Kominkowej, a przed nim stoi kubek i ley kromka chleba. Zwyky chleb? I by moe zwyka woda? Niedopatrzenie? Mao istotny, przypadkowy obraz? A moe Tolkienowi chodzio wanie. o zwrcenie uwagi na t sytuacj? Moe to tamta uroczysta biesiada nie miaa a takiego znaczenia? Moe p r a w d z i w e poywienie, p r a w d z i w a uczta przed wan narad to ta kromka chleba i ten napj w kubku? Ale tak to przecie do tej sali wchodz wszyscy uroczystym pochodem... A moe jaka tajemnica okrywa i inne posiki rdziemia? Koczca wypraw uczta w Ithilen59 opisana jest podobnie tylko raz wspomina si o napenieniu kielichw winem (kielich wina i korona nale tu najwyraniej do symbolicznych atrybutw wadcy60; dlaczego nie korona i miecz? korona i bero? a moe chodzi tu o co wicej? Porwnaj przypis 73). Podobnie opisane s tu i inne uroczyste biesiady brak jest informacji o potrawach, wspomina si za to najczciej o toacie wznoszonym winem lub biaym miodem. Nie ujawnia si nigdy nazw potraw. Dotyczy to zwaszcza poywienia elfw, a take tych po55 J. R. R. Tolkien: Dwie Wiee..., s. 92-93, 103.

zapiskach P. L. Travers zachoway si informacje, i niejaka M. Poppins dysponowaa du butelk pynu z napisem yeczk od herbaty przed snem. Pyn mia kolor ciemnopurpurowy, srebrzysty, zielonkawy i mg smakowa jak poziomkowe lody, ulepek, mleko lub poncz rumowy. Trudno jednak bez dodatkowych bada sformuowa twierdzenie, e mg mie ten pyn co wsplnego z wod entw. Rzecz zasuguje jednak na wnikliwe przebadanie. 57 J. R. R. Tolkien: Wyprawa..., s. 310. 58 Ibid., s. 314. 59 J. R. R. Tolkien: Powrt Krla..., s. 298. 60 Ibid., s. 325, 349. 66 traw, ktre podawane s na ucztach, o ktrych przebiegu wieci nie powinny dociera do Wadcy Ciemnoci61. Powrmy do kromki chleba i do stojcego przed Bilem kubka. Moemy snu jedynie domysy na temat tego posiku...62 Co moe kry si w kubku? Wino? Miruvor? rdlana woda? Woda ycia? Co moemy powiedzie chociaby o tej ostatniej? e uzdrawia, e wraca ycie umarym? By moe ten tajemniczy napj (a moe take i sam i miruvor?) bliski jest ywej wodzie Marcela Violeta63, zdobywajcej sobie uznanie wrd zwolennikw makrobiotycznej diety (by moe rwnie kramy i chleby Beorna nale do krgu makrobiotycznych potraw64)? Pamitna pomyka Gimlego65 zachca nas do poszukiwania powiza pomidzy kramami, chlebem Beorna i lembasami. Analiza odnalezionych opisw tych wypiekw pozwala nam rozpatrywa nastpujce moliwoci: a) kramy i chleb Beorna byy prbami naladowania lembasw (mniejsza ju o to, czy udanymi czy nie, niezalenymi od siebie lub te w jaki sposb skorelowanymi ze sob); b) lembasy byy (lub miay by) kocowym efektem prb stworzenia pieczywa optymalnego (kramy i miodowniki Beorna byyby wic pozostaociami stadiw porednich tych poszukiwa lub ubocznymi efektami dowiadcze); c) kramy, miodowniki i lembasy byy efektami rnych niezalenych de do stworzenia moliwie najdoskonalszego pieczywa, przy czym najlepsze efekty osigny tu elfy; d) lembasy nie powstay w rdziemiu, a przywdroway ze Strzeonego Krlestwa (lub ze znacznie zacniejszych rejonw) i zachoway sw piewotn form; e) jak punkt d), z zaznaczeniem, i do rdziemia dotar jedynie przepis, wzr lub nike tylko wyobraenie o prachlebie. Musimy odrzuci w zasadzie sytuacje b) i c). W pewnym stopniu moemy mie zastrzeenia do sytuacji a). Lembasy pojawiy si w rdziemiu jako pokarm szczeglny. 61 Ujawnienie nazwy mogo podda przedmiot lub osob czyjej wadzy. Podobnie rygorystycznie
56 W

przestrzegano tego np. w Ziemiomorzu.

62 Nie

zachoway si adne pieni na temat poywienia rdziemia. Annaquenta i Esgalquenta (Pie darw i Pie zason) byy najprawdopodobniej apokryfami (niektrzy mwi wrcz o faszerstwie). By moe tradycja ustna uywa tu dwch nazw dla jednej pieni. Cz badaczy nie odrzuca zaoenia, i pieni te nigdy nie istniay (nawet w formie apokryfu!), a dopiero wzmianki o nic istniejcych ju pieniach (najczciej nie podaje si ich tytuw), majcych przytacza informacje (czy nawet cae fragmenty) z Pieni darw czy Pieni zason, zostay duo pniej dopisane do tekstw, ktre by moe byy znane i Tolkienowi. Zdaniem badaczy brytyjskich Profesor w niejasnym (a by moe take proroczym) przeczuciu faszerstwa odrzuci te teksty i zakaza ich wykorzystywania (mwi si nawet, i je zniszczy, czemu raczej nie dajemy wiary cho jakoby brak ich wrd materiaw .przeznaczonych do publikacji w dalszych tomach Historii rdziemia). Ciekawe jest to, e hobbici czyli pojcie uczty i daru (std by moe Annaquenta miaa jaki swj realny odpowiednik), a szczeglnie cenili takie potrawy, ktre w jednej formie zawieray te dwie funkcje (synne czekoladowe bombki Bilba Wyprawa..., s. 51). Na ten temat wypowiada si rwnie jeden z zaoycieli Bilbo-no-kai, japoskiego fan-klubu. Jakkolwiek jego uwagi maj charakter dosy apodyktycznej polemiki z pogldami autorw prac rkopimiennych, naszym zdaniem majcych nadto problematyczny zwizek z rdziemiem (chodzi tu o ninjobon z VII w. n.e. i o Jzetsu ku z XVI/XVII w. n.e.), podajmy dla osb szczeglnie zainteresowanych informacj o tej publikacji Atsumono Akubi: Daidokoro-taiheki. Yomihou, Tokyo 1974 (interesujcy moe tu by zwaszcza jeden z pierwszych rozdziaw Usu-no-chikara, s. 139 i nast.).
63 Por.:

M. Violet: Le secret des patriarches. Courrier du Livre, 1979 (V wydanie!). 64 G. Oshawa: Le Zen macrobiotique. Libraire Philosophique, 1976; tego autora: La philosophie de la medicine d'Extreme-Orient (wydawca i rok jak poprzednio). Z wydanych w jzyku polskim na uwag zasuguje jedynie S. Pietyra: Makrobiotyka sztuka zdrowia i dugiego ycia. Pozna 1982 (chocia i tu autorka nie ustrzega si pewnych dowolnoci). 65 J. R. R. Tolkien: Wyprawa..., s. 498. 67 Byway o f i a r o w y w a n e i nie mona byo ich kupi, miay specyficzny wygld, a ich wyrobowi i przechowywaniu towarzyszy musiao spenienie specjalnych warunkw, najczciej otaczanych najcilejsz i utrzyman do dzi tajemnic. W najdawniejszych opisach (co ciekawe jednoczenie najpeniejszych66) wskazuje si na zwizki lembasw t Majarami i wiatem Pierwszych Drzew. Lembasy rozdawane byy przez Melian, wadajc tak potn si czarodziejsk, i moga ona chroni ziemie Doriathu przed moc Nieprzyjaciela. Elfy zachoway dla swych wadczy przywilej przechowywania i rozdzielania lembasw. Znane nam przypadki ofiarowywania lembasw napotykanym podrnikom przez elfy niszej rangi67 potwierdzaj tylko t zasad rozdaj one chleb w imieniu wadczyni. Niezwykle cienkie pieczywo owijano w srebrzyste licie (prawdopodobnie mallornu), a kady z wzekw oplatajcej zawinitko nici chroniono odlan (odcinit?)

w biaym wosku pieczci z wizerunkiem kwiatu Telperiona. Kwiat Telperiona, Najstarszego Drzewa, posuy kiedy Vardzie do utworzenia Ksiyca. Jake wany musia to by chleb, skoro chroniono go takimi pieczciami! W jzyku sindariskim nazywano ten chleb lembas chleb podrny Eldarw (od starszej formy lennmbas lenn podr; mbass chleb). W prastarej mowie quenejskiej (eldariskiej) chleb ten nosi nazw koimas chleb ycia. Oba te wyjanienia zasuguj na nasz uwag. Chleb ycia i chleb podrny oba te okrelenia znane s i dzisiaj i by moe odnosz si nawet do tego samego desygnatu. W powszechniejszym dzi jzyku aciskim uywamy nazwy viaticum wiatyk (dosownie zaopatrzenie podrne). Koci katolicki okrela tak komuni udzielan ciko choremu, a wic temu, kto szykuje si do najduszej z podry i jednoczenie sam ma wiadomo, i jego ziemska egzystencja jest tylko jednym z etapw takiej wieczystej wdrwki. Kiedy Frodo spotyka podrujce do Szarej Przystani elfy, on i jego druyna otrzymuj od nich posiek zoony z lembasw i miruvoru68, Pippin na dugo zapamita chleb, ktry smakowa mu lepiej, ni mogaby smakowa u m i e r a j c e m u (podkr. moje MB) najbielsza buka69. Natomiast Sudzy Ciemnoci z obrzydzeniem odrzucaj resztki odnalezionych lembasw, a nakarmiony nimi Gollum wypluwa okruchy, gdy maj dla niego smak p o p i o u i kurzu (po prostu: prochu ziemi, przypominajcego o znikomoci ziemskiego wdrowania i o znikomoci pychy yjcych na ziemi istot)70. Czy lembasy mogy by najwysz form poywienia Tolkienowskiego wiata? Czy moe byy tylko nikym odbiciem chleba spoywanego przez Valarw? Meliana, jedna z Majarw, istot najbliszych Valarom i najprawdopociohniej doskonale zorientowanych w ich tajemnicach, miaa opini najpikniejszej i najrozumniejszej z pustaci zamieszkujcych pierwotne Lorien71. Jednoczenie mwiono, i jest wielce niebezpieczn czarodziejk. Czyby z jakiego nie ujawnionego powodu m u s i a a ona opuci Valinur i podajc do Bliszych Ziem, zabraa ze sob wspomnienie chleba Valarw a moe nawet i sam chleb? Jaki d a r przeniosa na ziemi, skoro pami o tym darze przechowano w nadanym jej w quenejskim jzyku imieniu (dar mioci, cenny dar)? adna z pieni tego nie wyjania, a z wielu tekstw wynika, i zwizana z postaci Meliany tajemnica nie daa si ukry za adnymi sowami i kto musia wreszcie wyrazi zgod na to, by nie usuwajc imienia Meliany z pieni, nie powiedziano jednczenie caej prawdy. By moe chodzio tu o ukrycie czego przed Melkorem i jego nastpcami. Melkor zna jednak wiele 66 J. R. R. Tolkien: Silmarillion... s. 246. 67 J. R. R. Tolkien: Wyprawa..., s. 122. 68 Ibid., s. 122-123. 69 Ibid., s. 123.

70 J. 71 J.

R. R. Tolkien: Dwie Wiee..., s. 295. R. R. Tolkien: Silmarillion... s. 61.

68 tajemnic Valarw i rwnie tajemnica Meliany moga mu nie by obca. A moe Valarowie po prostu chcieli ukry przed wiatem samowol Meliany (lub swoj?) i nie powiedzieli wyranie, jak i dlaczego stao si to, co si stao. Jeeli Meliana przeniosa bez wiedzy Valarw i wbrew ich woli wspomnienie chleba i napoju na ziemi, to czym si kierowaa? Nie moemy wykluczy, i powodowaa ni mio do wszystkich Dzieci Iluvatara i moe w ten sposb pragna je uchroni od skaenia i mierci. Kto wie, moe uzyskaa na to zgod Jedynego i wypenia tylko Jego polecenie nawet wbrew zazdrosnym Valarom (z takimi pogldami spotykamy si w niektrych zapisach nie zaleca si jednak ani ich lektury, ani nawet wymieniania nazw tych pieni). By moe pniejsze lembasy wykonywano tylko wedug pradawnego przepisu, dostosowywanego jedynie do zmieniajcych si warunkw, panujcych na ziemi. Lembasy zachoway jednak wiele z pierwotnych cech, przynajmniej te, jakimi charakteryzoway si w czasach Meliany. Wieci o lembasach rzadko wykraczay poza krg Eldarw i pojawienie si wiatyku wrd ludzi (a nawet wytwarzanie go) mogo mie rne przyczyny. By moe ludzie uzyskali t umiejtno od samej Meliany, a moe Iluvatar speni sw obietnic i znalaz sposb, aby przekaza ludziom chleb agodzcy pierwotny ciar Daru Iluvatara. Pieni na temat przekazania tego rodzaju pocieszenia s rne. Chleb Valarw... By moe to o nim mwili mistycy chrzecijascy, gdy uywali okrelenia panis angelicus72. Moemy si jedynie domyla funkcji, jakie peni on w VaIlinorze. Najprawdopodobniej pozwala Valarom na zachowanie staej cznoci z Eru, chroni ich przed skaeniem pych i zwtpieniem. Valarowie nigdy nie ujawniali tajemnic swych obrzdw moe nie mieli zgody Jedynego, a moe pami o tym nie przechowaa si. Jeeli chleb Valarw by wanym elementem ich mistycznych spotka, to czy w biesiadach tych nie pojawia si rwnie legendarny miruvre jako rwnorzdny skadnik kreujcy Peni Tajemnicy?73. 72 Ze wszech miar susznym wydaje si poszukiwanie odpowiedzi na wszelkie wtpliwoci dotyczce Valarw i Jedynego w krgu muzyki. Wiemy doskonale, jak wielk wag przekazujcy nam histori Amurw przywizywali do opisw pieni Iluvatara. Tak wic trudne do zdefiniowania pojcia przekaza moe utwr muzyczny, a ryzyko zafaszowania treci jest tu mniejsze ni w przypadku przekazu sownego. Pikne wyjanienie, czym jest chleb Valarw, znajdziemy we Mszy uroczystej Cesara Francka w czci Panis angelicus

 cho i innym utworom o podobnym charakterze nie mona odmwi tej umiejtnoci. 73 Zachoway si take dokumenty, ktre wiadcz, i chleb mg peni w takich wieczerzach rol drugorzdn. Pisze o tym m.in. Chretien de Troyes w swym Perceval ou le conte du Graal (druga po. XII w.). Pamitajmy jednak, e opisuje on najprawdopodobniej okres ju po spenieniu obietnicy Jedynego. Wyraniej mona to zobaczy a waciwie usysze w Parsifalu Ryszarda Wagnera (miarodajna wydaje si tu szczeglnie edycja z nagraniem utworu poprowadzonym przez G. Soltiego, zrealizowana jeszcze za ycia Profesora DECCA 417 143-2). By moe kocowe partie tego uroczystego misterium ukazuj nawet transfiguracj pierwotnego miruvre w pyn czy substancj blisz ludzkiemu dowiadczeniu i ludzkiej kondycji nie jest jednak wykluczone, i transfiguracja ta ma przebieg odwrotny. Niestety, dokadno informacji przekazanych przez obu autorw (a zwaszcza Wagnera, na co Profesor wielokrotnie zwraca uwag) jest wysoce problematyczna. Odnaleziony w Gdasku Graal mia ksztat kamiennej, do cikiej misy, w ktrej gobica skadaa winne grono. Otaczajce ten obiekt symbole Pidziesitnicy i Golgoty potwierdzay ponadto autentyczno obiektu, jakkolwiek nie umieszczono tu adnego tekstu informacyjnego, a i sam budynek, w ktrym Graal by przechowywany, znajduje si raczej na uboczu tras turystycznych. Uwagi te warto uzupenic stwierdzeniem, 69 Nie wiemy wic dokadnie, kto przenis na ziemi chleb Valarw i czy jego czyn spotka si z nagrod, czy te z kar. Wszystkie pieni mwi jednak, i ten, za ktrego przyczyn mogo to nastpi, spotka si niechybnie z blem i zwtpieniem w sprawiedliwo Najwyszego. Poczynaniami Jedynego kierowaa jednak zawsze mio do tych, ktrzy przemierzaj wiat i wdruj ku swemu przeznaczeniu. W tej wdrwce towarzysz im nie tylko pieni cho elfy wanie je ceni wyej ponad wszelkie pokarmy, z ktrych najcenniejsze opatrzone s znakami Pierwszych Drzew. Ukryta w nich tajemnica jest, by moe, najwaniejsz tajemnic wiata wicej nam jednak powiedzie nie wolno. i po przekazaniu przez Stranika gdaskiego Graala wybranemu przez niego kolejnemu Opiekunowi misa znikna z tego kocioa a dokadnie zostaa zastpiona przez naladujac j kopi, w dodatku naadujc nieudolnie, opatrzon ca mas dodatkowych dekoracji, zacierajcych by moe celowo sens symbolicznego przesania. Istnieje jednak wiarygodny przekaz, e po odnalezieniu przez obecnego Opiekuna wewnetrznej Drogi i po jego pogodzeniu si z narzucon mu rol (co jest wszelako istotnym elementem przekazu w tej wnie tradycji) Opiekun i Graal odnajd si nawzajem i wszystko wrci na jeden choby moment do stanu rwnowagi. 70

SPIS TRECI 1. Powiernik Pieni 2. Ksiki Tolkiena 3. W poszukiwaniu klucza do rdziemia 4. Ksiki o Tolkienie 5. O pokarmach rdziemia