Analitik Hiyerari Proses

Analitik Hiyerari Proses (AHP), ilk olarak 1968 ylnda Myers ve Alpert ikilisi tarafndan
ortaya atlm ve 1977 de ise Saaty tarafndan bir model olarak gelitirilerek karar verme
problemlerinin zmnde kullanlabilir hale getirilmitir. AHP, karar hiyerarisinin
tanmlanabilmesi durumunda kullanlan, karar etkileyen faktrler asndan karar
noktalarnn yzde dalmlarn veren bir karar verme ve tahminleme yntemi olarak
aklanabilir. AHP bir karar hiyerarisi zerinde, nceden tanmlanm bir karlatrma
skalas kullanlarak, gerek karar etkileyen faktrler ve gerekse bu faktrler asndan karar
noktalarnn nem deerleri asndan, birebir karlatrmalara dayanmaktadr. Sonuta
nem farkllklar, karar noktalar zerinde yzde dalma dnmektedir.
Bir karar verme probleminin AHP ile zmlenebilmesi iin gerekletirilmesi gereken
aamalar aada tanmlanmtr. Her bir aamada, formlasyon ile birlikte ilgili aklamalar
yaplmtr.
Adm 1 : Karar Verme Problemi Tanmlanr
Karar verme probleminin tanmlanmas, iki aamadan oluturulur. Birinci aamada karar
noktalar saptanr. Dier bir deyile karar ka sonu zerinden deerlendirilecektir sorusuna
cevap aranr. kinci aamada ise karar noktalarn etkileyen faktrler saptanr. Bu almada
karar noktalarnn says m, karar noktalarn etkileyen faktr says ise n ile sembolize
edilmitir. zellikle sonucu etkileyecek faktrlerin saysnn doru belirlenmesi ve her bir
faktrn detayl tanmlarnn yaplmas, ikili karlatrmalarn tutarl ve mantkl yaplabilmesi
asndan nemlidir.
Adm 2 : Faktrler Aras Karlatrma Matrisi Oluturulur
Faktrler aras karlatrma matrisi, nxn boyutlu bir kare matristir. Bu matrisin kegeni
zerindeki matris bileenleri 1 deerini alr. Karlatrma matrisi aada gsterilmitir.
(
(
(
(
(
(
(
(

=
nn n n
n
n
a a a
a a a
a a a
A
...
. .
. .
. .
...
...
2 1
2 22 21
1 12 11

Karlatrma matrisinin kegeni zerindeki bileenler, yani j i = olduunda, 1 deerini alr.
nk bu durumda ilgili faktr kendisi ile karlatrlmaktadr. Faktrlerin karlatrlmas,
birbirlerine gre sahip olduklar nem deerlerine gre birebir ve karlkl yaplr. Faktrlerin
birebir karlkl karlatrlmasnda Tablo 2.1 deki nem skalas kullanlr.

rnein birinci faktr nc faktre gre karlatrmay yapan tarafndan daha nemli
grnyorsa, bu durumda karlatrma matrisinin birinci satr nc stun bileeni (
3 , 1 = = j i ), 3 deerini alacaktr. Aksi durumda yani birinci faktrn nc faktrle
karlatrlmasnda, daha nemli tercihi nc faktrden yana kullanlacaksa bu durumda
karlatrma matrisinin birinci satr nc stun bileeni 1/3 deerini alacaktr. Ayn
karlatrmada birinci faktrle nc faktrn karlatrlmasnda faktrler eit neme
sahip olduklar ynnde tercih kullanlyorsa bu durumda bileen 1 deerini alacaktr.
Karlatrmalar, karlatrma matrisinin tm deerleri 1 olan kegeninin stnde kalan
deerler iin yaplr. Kegenin altda kalan bileenler iin ise doal olarak (2.13) formln
kullanmak yeterli olacaktr.
ij
ji
a
a
1
= (2.13)
Yukarda verilen rnek dikkate alnrsa karlatrma matrisinin birinci satr nc stun
bileeni ( 3 , 1 = = j i ) 3 deerini alyorsa, karlatrma matrisinin nc satr birinci stun
bileeni (i=3,j=1), (2.13) formlnden 1/3 deerini alacaktr.

Tablo 2.1 nem Skalas
nem
Deerleri

Deer Tanmlar
1 Her iki faktrn eit neme sahip olmas durumu
3 1. Faktrn 2. faktrden daha nemli olmas durumu
5 1. Faktrn 2. faktrden ok nemli olmas durumu
7 1. Faktrn 2. faktre nazaran ok gl bir neme sahip olmas durumu
9 1. Faktrn 2. faktre nazaran mutlak stn bir neme sahip olmas durumu
2,4,6,8 Ara deerler
Adm 3 : Faktrlerin Yzde nem Dalmlar Belirlenir
Karlatrma matrisi, faktrlerin birbirlerine gre nem seviyelerini belirli bir mantk ierisinde
gsterir. Ancak bu faktrlerin btn ierisindeki arlklarn, dier bir deyile yzde nem
dalmlarn belirlemek iin, karlatrma matrisini oluturan stun vektrlerinden yararlanlr
ve n adet ve n bileenli B stun vektr oluturulur.
Aada bu vektr gsterilmitir:
(
(
(
(
(
(
(
(

=
1
21
11
.
.
.
n
i
b
b
b
B
B stun vektrlerinin hesaplanmasnda (2.14) formlnden yararlanlr.

=
=
n
i
ij
ij
ij
a
a
b
1
(2.14)
rnein deerlendirme faktrlerinin birbirleriyle karlatrlmalarn gsteren A karlatrma
matrisi aadaki gibi tanmlanmsa ve
1
B vektr hesaplanmak isteniyorsa,
(
(
(

=
1 4 / 1 5 / 1
4 1 3
5 3 / 1 1
A
bu durumda
1
B vektrnn
11
b eleman,
2 , 0 3 1
1
11
+ +
= b olarak hesaplanacaktr.
Benzer ekilde
1
B vektrnn dier elemanlar hesaplandnda, vektr aadaki gibi elde
edilebilir ve stun vektrnn bileenleri toplandnda toplamn 1 olduu grlebilir.
(
(
(

=
048 , 0
714 , 0
238 , 0
1
B
Yukarda anlatlan admlar dier deerlendirme faktrleri iinde tekrarlandnda faktr says
kadar B stun vektr elde edilecektir. n adet B stun vektr, bir matris formatnda bir
araya getirildiinde ise aada gsterilen C matrisi oluturulacaktr.
(
(
(
(
(
(
(
(

=
nn n n
n
n
c c c
c c c
c c c
C
...
. .
. .
. .
...
...
2 1
2 22 21
1 12 11

Yukardaki rnek gz nne alndnda C matrisi aadaki gibi oluur.
(
(
(

=
100 , 0 158 , 0 048 , 0
400 , 0 632 , 0 714 , 0
500 , 0 210 , 0 238 , 0
C

C matrisinden yararlanarak, faktrlerin birbirlerine gre nem deerlerini gsteren yzde
nem dalmlar elde edilebilir. Bunun iin (2.15) formlnde gsterildii gibi C matrisini
oluturan satr bileenlerinin aritmetik ortalamas alnr ve ncelik Vektr olarak
adlandrlan W stun vektr elde edilir.
n
c
w
n
j
ij
i

=
=
1
(2.15)
W vektr aada gsterilmitir.
(
(
(
(
(
(
(
(

=
n
w
w
w
W
.
.
.
2
1

Yukardaki rnek zldnde ncelik vektrnn elemanlar aadaki gibi hesaplanabilir.
Bu durumda her faktr birlikte deerlendirildiinde yaklak deerlerle, birinci faktr % 32,
ikinci faktr % 58 ve nc faktr % 10 neme sahip olacaktr.
(
(
(

~
(
(
(
(
(
(

+ +
+ +
+ +
=
10 , 0
58 , 0
32 , 0
3
100 , 0 1580 , 0 048 , 0
3
400 , 0 632 , 0 714 , 0
3
500 , 0 210 , 0 238 , 0
W
Adm 4 : Faktr Kyaslamalarndaki Tutarllk llr
AHP kendi iinde ne kadar tutarl bir sistematie sahip olsa da sonularn gerekilii doal
olarak, karar vericinin faktrler arasnda yapt birebir karlatrmadaki tutarlla bal
olacaktr. AHP bu karlatrmalardaki tutarlln llebilmesi iin bir sre nermektedir.
Sonuta elde edilen Tutarllk Oran (CR) ile, bulunan ncelik vektrnn ve dolaysyla
faktrler arasnda yaplan birebir karlatrmalarn tutarlln test edilebilmesi imkann
salamaktadr. AHP, CR hesaplamasnn zn, faktr says ile Temel Deer ad verilen ()
bir katsaynn karlatrlmasna dayandrmaktadr. nn hesaplanmas iin ncelikle A
karlatrma matrisi ile W ncelik vektrnn matris arpmndan D stun vektr elde edilir.
(
(
(
(
(
(
(
(

(
(
(
(
(
(
(
(

=
n nn n n
n
n
w
w
w
x
a a a
a a a
a a a
D
.
.
.
...
. .
. .
. .
...
...
2
1
2 1
2 22 21
1 12 11

(2.16) formlnde tanmland gibi, bulunan D stun vektr ile W stun vektrnn
karlkl elemanlarnn blmnden her bir deerlendirme faktrne ilikin temel deer (E)
elde edilir. Bu deerlerin aritmetik ortalamas ((2.17) forml) ise karlatrmaya ilikin temel
deeri () verir.
i
i
i
w
d
E = ( n i ,..., 2 , 1 = ) (2.16)
n
E
n
i
i
=
=
1
(2.17)
hesaplandktan sonra Tutarllk Gstergesi (CI), (2.18) formlnden yararlanarak
hesaplanabilir.
1

=
n
n
CI

(2.18)
Son aamada ise CI, Random Gsterge (RI) olarak adlandrlan ve Tablo 2.2 de gsterilen
standart dzeltme deerine blnerek ((2.19) forml) CR elde edilir. Tablo 2.2 den faktr
saysna karlk gelen deer seilir. rnein 3 faktrl bir karlatrmada kullanlacak RI
deeri Tablo 2.2 den 0.58 olacaktr.


Tablo 2.2 RI Deerleri
N RI N RI
1 0 8 1,41
2 0 9 1,45
3 0,58 10 1,49
4 0,90 11 1,51
5 1,12 12 1,48
6 1,24 13 1,56
RI
CI
CR = (2.19)
Hesaplanan CR deerinin 0.10 dan kk olmas karar vericinin yapt karlatrmalarn
tutarl olduunu gsterir. CR deerinin 0.10 dan byk olmas ya AHP deki bir hesaplama
hatasn ya da karar vericinin karlatrmalarndaki tutarszln gsterir.
Adm 5 : Her Bir Faktr in, m Karar Noktasndaki Yzde nem Dalmlar Bulunur
Bu aama yukarda anlatlan ekilde ancak bu kez, her bir faktr asndan karar noktalarnn
yzde nem dalmlar belirlenir. Dier bir deyile birebir karlatrmalar ve matris ilemleri
faktr says kadar (n kez) tekrarlanr. Ancak bu kez her bir faktr iin karar noktalarnda
kullanlacak G karlatrma matrislerinin boyutu mxm olacaktr. Her bir karlatrma
ileminden sonra 1 mx boyutlu ve deerlendirilen faktrn karar noktalarna gre yzde
dalmlarn gsteren S stun vektrleri elde edilir. Bu stun vektrleri aada
tanmlanmtr:
(
(
(
(
(
(
(
(

=
1
21
11
.
.
.
m
i
s
s
s
S
Adm 6 : Karar Noktalarndaki Sonu Dalmnn Bulunmas
Bu aamada ncelikle, yukarda anlatlan n tane mx1 boyutlu S stun vektrnden meydana
gelen ve mxn boyutlu K karar matrisi oluturulur. Karar matrisi aada tanmlanmtr:
(
(
(
(
(
(
(
(

=
mn m m
n
n
s s s
s s s
s s s
K
...
. .
. .
. .
...
...
2 1
2 22 21
1 12 11

Sonuta karar matrisi W stun vektr (ncelik vektr) ile aadaki gibi arpldnda ise m
elemanl L stun vektr elde edilir. L stun vektr karar noktalarnn yzde dalmn
verir. Dier bir deyile vektrn elemanlarnn toplam 1 dir. Bu dalm ayn zamanda karar
noktalarnn nem srasn da gsterir.
(
(
(
(
(
(
(
(

=
(
(
(
(
(
(
(
(

(
(
(
(
(
(
(
(

=
1
21
11
2
1
2 1
2 22 21
1 12 11
.
.
.
.
.
.
...
. .
. .
. .
...
...
m n mn m m
n
n
l
l
l
w
w
w
x
s s s
s s s
s s s
L

rnek
Bir oklu karar probleminde 3 karar noktas ve 4 deerlendirme faktr bulunmaktadr. Karar
verici karar matrisini aadaki gibi oluturmu ve deerlendirme faktrlerine ilikin arlklar
ise 20 , 0
1
= w , 15 , 0
2
= w , 40 , 0
3
= w ve 25 , 0
4
= w eklinde belirlemitir.
(
(
(

=
10 30 10 30
30 20 30 10
30 15 20 25
A
Karar verici, AHP yntemini kullanarak karar noktalarnn nem srasn nasl oluturacaktr ?
Bu rnekte deerlendirme faktrlerine ilikin arlklar veri olarak verildiinden AHP
ynteminin yukarda tanmlanan ilk drt adm atlanmtr. Dier bir deyile W ncelik vektr
(deerlendirme faktrlerine ilikin arlklar vektr),
(
(
(
(

=
25 , 0
40 , 0
15 , 0
20 , 0
W
olarak kabul edilmitir. Daha sonra her bir deerlendirme faktr iin, karar noktalarnn
nem dalmlar hesaplanmtr. Bu hesaplamalarda Tablo 2.1 deki nem tanmlar
kullanlmtr.
1. Deerlendirme faktr iin karar noktalar nem dalm aadaki gibi hesaplanmtr,

1
A
2
A
3
A

1 4 1/2
2
A
1/4 1 1/5
3
A
2 5 1
3,25 10 1,7
Burada karar noktalarnn kyaslamalarnda rnekte verilen A matrisinin 1. stunu
kullanlmtr. Kegen zerindeki 1 deerleri ayn karar noktasn gstermektedir. Tablo 2.1
deki nem tanmlar rnee uyarlanrken, A matrisinin stun deerlerindeki her on farkn
1
A
tablodaki tek saylara, her be farkn ift saylara karlk geldii kabul yaplmtr. A
matrisinin 1. stunundaki 25 karar noktasnn, 10
2
A karar noktasnn, 30 ise
3
A karar
noktasnn deerini gstermektedir. Bu durumda ve
2
A 1. deerlendirme faktr iin
kyaslandnda Tablo 2.1 e gre ,
2
A den 4 kadar daha nemli olacaktr. Benzer
mantkla yukardaki karlatrma matrisinin dier hcreleri doldurulmutur. Sonrasnda ise
karlatrma matrisinin stun toplam deerleri elde edilmitir.
1. deerlendirme faktr asndan karar noktalarnn nem dalmlar iin
1
S stun vektr
hesaplanmtr. Bunun iin ncelikle karlatrma matrisinin stunlarndaki stun
toplamlarna blnm, satr toplamlar bulunmu ve bu deerlerin aritmetik ortalamalar
alnarak
1
S stun vektrnn elemanlar elde edilmitir. Hesaplamalar aada gsterilmitir.
0,3077 + 0,4 + 0,2941
=
1,0018 1,0018/3 = 0,33
0,0769 + 0,1 + 0,1177
=
0,2946 0,2946/3 = 0,10
0,6154 + 0,5 + 0,5882
=
1,7036 1,7036/3 = 0,57
(
(
(

=
57 , 0
10 , 0
33 , 0
1
S
Bu vektrden 1. deerlendirme faktr asndan in % 33,
2
A nin % 10 ,
3
A n ise % 57
neme sahip olduu sylenebilir.
Benzer ekilde dier deerlendirme faktrleri iin karar noktalarnn nem dalmlar
aada hesaplanmtr.
2. deerlendirme faktr iin karar noktalarnn nem dalm

1
A
2
A
3
A

1 1/3 3
2
A
3 1 5
3
A
1/3 1/5 1
4,33 1,53 9

0,2309 0,2157 0,3333
=
0,7799 0,26
0,6929 0,6536 0,5556
=
1,9021 0,63
0,0762 0,1307 0,1111
=
0,3180 0,11
(
(
(

=
11 , 0
63 , 0
26 , 0
2
S


1
A
1
A
1
A
1
A
1
A
3. deerlendirme faktr iin karar noktalarnn nem dalm

1
A
2
A
3
A

1 1/4
2
A
2 1 1/3
3
A
4 3 1
7 4,5 1,58

0,1429 0,1111 0,1582
=
0,4122 0,14
0,2857 0,2222 0,2089
=
0,7168 0,24
0,5714 0,6667 0,6329
=
1,8710 0,62

(
(
(

=
62 , 0
24 , 0
14 , 0
3
S
4. deerlendirme faktr iin karar noktalarnn nem dalm

1
A
2
A
3
A

1 1 5
2
A
1 1 5
3
A
1/5 1/5 1
2,2 2,2 11

0,4546 0,4546 0,4546
=
1,3638 0,46
0,4546 0,4546 0,4546
=
1,3638 0,46
0,0908 0,0908 0,0908
=
0,2724 0,08
(
(
(

=
08 , 0
46 , 0
46 , 0
4
S

Daha sonra yukarda bulunan S stun vektrleri matris formatnda bir araya getirilmi ve W
vektr ile arplmtr.
1
A
1
A
(
(
(

08 , 0 62 , 0 11 , 0 57 , 0
46 , 0 24 , 0 63 , 0 10 , 0
46 , 0 14 , 0 26 , 0 33 , 0
x
(
(
(
(

25 , 0
40 , 0
15 , 0
20 , 0
=
(
(
(

40 , 0
32 , 0
28 , 0

Elde edilen stun vektrndeki 0,28 1. karar noktasnn ) (
1
A nem seviyesini, 0,32 2. karar
noktasnn ) (
2
A nem seviyesini, 0,40 ise 3. karar noktasnn ) (
3
A nem seviyesini
gstermektedir. Dier bir deyile karar noktalarnn nem dizilimi
3
A ,
2
A ve
1
A eklinde
olacaktr.