KENTLER

ARALIK 2002 SAYISININ CRETSZ EKDR HAZIRLAYANLAR : PROF. DR. GNL TANKUT ARATIRMA GREVLLER: OLGU ALIKAN, TOLGA LEVENT, FKRET ZORLU ODT Mimarlk Fakltesi - ehircilik Blm

Yeniden tan

D
BLM ve TEKNK 2

nya son birka on yldr ok hzl ve ok kolay kavramsallatrlamayan bir geliim ve dnm srecinin ierisine girmi durumda. Ekonomik, sosyal, kltrel ve politik alanlardaki yapsal deiimler, mekan, kent ve blge kavramlarnn anlamlarn ve alglama biimlerini deitirdi, planlama disiplininin yeni sorun ve olanaklar erevesinde yeniden retilmesi zorunluluu ortaya kt.

20. yzyln ilk yarsndaki hakim retim sistemlerinin zlmeye balamas, kresellemeyle birlikte yeniden rgtlenmesi, planlamann temel girdisi olan corafya ve mekan kalplarn deitirdi; sosyal ve kltrel deiimler, kamusal mekan tartmalar yannda kamu yarar kavramn da gndemin nemli maddesi haline getirdi; yaanan ve gzlemlenen durumlara bal olarak ortaya kmaya balayan yeni hak alanlar ve politik nermeler, uygulama sorunsalnn temel girdisi olan ynetim kavramnn yeniden tanmlanmasn ve yeni rgtlenme modelleri aranmasn gerektirdi. ie gemi ve birbirini etkileyen tm bu deiimler, makro mekansal stratejilerin kuramsal altyapsnn ve bilgi temelinin yeniden ele alnmas gerekliliini ortaya kard. Bir dier gelime, takip edilemez bir hzla teknoloji alannda gereklemekte. Teknolojik gelime, kukusuz kentlerin her alannda byk dnmleri, yenilikleri ve ilikileri ortaya Aralk 2002

mlanan kent
karyor. Topluma kazandrlan her yeni bulu ve ilerlemeyle, toplumsal yaam, farkl dzeylerde kolaylayor. Bireylerin gnlk rutin ilerine ayrdklar zaman azalrken, zel yaamlarna zaman ayrma olanaklar artyor. Bununla birlikte, farkl alanlardaki retkenliklerine frsat tannyor. Bu sreler iinde, kent mekannn rol yeniden nem kazanyor. Gndelik yaam pratiklerinin bu ekilde deimesinin bir yansmas da, kentte hem mekann yeni kullan biimlerinin ortaya kmas, hem de mevcut arazi kullan biimlerinin yeni nceliklere gre, deimesi oldu. Bu sreler iinde daha nceden hayal edilemeyen birok yeni yap, ara ve mekan, kente kazandrlmakta. Bir yandan, yap endstrisindeki gelimeler retim, alma ve yaam alanlarnn yeniden kurgulanmasn gerektirirken, dier yandan iletiim teknolojisindeki gelime ve beraberinde ortaya kan daha az insan hareketi ve daha ok meta dolamysa toplumda bireylerin yzyze ilikilerini azaltmakta. Ancak kent mekan, kentlerin ortaya kndan beri toplumdaki her trl iletiimin mekan olma rolne devam ediyor. 21. yzylda kentlerin planlamasysa bu noktalardan hareketle, teknoloji-evrebirey-toplum ilikilerinin yeniden tanmlanmalarna, ve bu ilikileri kapsayan yeni mekan kurgularna dayanyor. Kentlerin rolleri de yeniden tanmlanrken, her kent yeni bir uygarlk projesinin merkezi olmaya hazrlanyor.

Kent, Kentleme

Bilinen ilk toplu yerleim merkezlerinden atalhyk.

Kent ve kentsellie ilikin tanm ve kuramlar hakknda Aristodan 19. yzyla kadar pek alma olmamasna karn, sanayi devriminden gnmze kadar kent, toplumsal dnce alannda nemli bir alma alann oluturmu durumda. Aristo, kent farkl tr bireylerden oluur; ayn tr bireyler kenti oluturamaz demi. Aristoya gre Yunan kenti synoikismos, ticari amala ve karlkl korunma amacyla bir araya geliin sonucudur. Kent, evresindeki krla birlikte bir btndr. Kentleme, sanayileme ve modernleme srelerinin sonucu olarak ortaya kan mekansal ve toplumsal yaamdaki yapsal dnm ifade eder. Modernizm, sanayilemeyle birlikte ortaya kan ekonomik ve toplumsal dnmn mekansal yansmalarn, kenti, bir toplumsal projenin paras olarak alglar. Buna gre kentleme, sanayileme ve sanayi sonras kentsel alanlarda younlaan kamusal ve zel

aktivitelerle bu aktivitelerin evresel etkilerinin bir btn olarak tanmlanabilir. Sz konusu faaliyetler, sre ierisinde artan sanayileme ve yerleim kaynakl evresel etki maliyetlerinin dk dzeyde tutulmas amacyla, corafyada belirli noktalarda younlasa da, kentlemenin etkileri eperde ve krsal alanlarda da dorudan ya da dolayl olarak gzlemlenebilir. evresel etkileri yerel, blgesel ve ulusal lekte grlen kentleme, yapsal evre (yerleim alanlar) kadar, doal ve toplumsal evredeki dnmn de hem nedeni hem sonucudur. Toplumsal yapdaki deiim kentlemeye neden olurken; kentleme sreciyse yerleik yapdaki toplumsal yapnn dnm iin ortam sunabilir. Yapsal evre balamnda kentleme, kent mekannn kullanm biimi, ilevleri, ulam teknolojileri ve altyap sistemlerinin karlkl etkileimiyle gerekleir. Kentlemenin dzeyiyse ulusal/blgesel lekte kabul gren

kentleme politikalar, nfus art hz ve toplumun retim/tketim dzeyiyle dorudan ilintilidir. Bu anlamda,

BLM ve TEKNK

Aralk 2002

ve Kentlileme
20. yzyln megapollerinden Hong Kong

nfus art hz yksek, ekonomik bakmdan dinamik bir yapya sahip toplumlarda kentleme hz ve dzeyi de

Grkemli imparatorluun grkemli merkezi Roma

yksek olur. Gnmzde hzl bir kentleme sreciyle kar karya olan dnyamzda, yakn bir gelecekte nfusun yars kentsel alanlarda barnacak. Bu nedenle Birlemi Milletler belgelerinde yeni binyl Kentsel Binyl (Urban Millenium) olarak adlandrlmakta. Kentleme toplumsal yaamda, farkllk, eitlilik, younluk, karmaklk, yabanclama ve benzeme, bireyleme ve toplumsallama kavramlaryla da aklanabilir. Kent mekan: 1-Farkllklarn eitlilik iinde anlaml olduu mekanlardan oluur. 2-Youn ilikiler yumann yaand bir mekandr. 3- Kendiliinden ortaya kan, kestirilemeyen ya da srprizleri barndran, yeniliklere ak, ama ayn zamanda kendi kurallarn reten bir mekandr. 4-Toplumsal paylam ve korunma yannda yabanclama ve yaltlma sorunlarn da barndrr.

Kentlilemeyse, temelde bireylerin kentsel yaam iindeki etkileimleriyle ortaya kan bir kltr deimesidir. Kentlileme iin gereken etkileimin varolan kentten, kentsel yaamdan yana sonu vermesi, kent kltrn gelitirmesi ve kentte yaayanlarn hem fiziksel, hem de davran olarak uyum iinde bulunmas, bir dizi toplumsal, ekonomik ve fiziksel enin bir araya gelmesine, toplumun rgtlenmi ve bilinlenmi olmasna baldr. rgtlenme ve bilinlenme kent kltrnn bamsz deikenleridir. Kentlileme; bilginin edinilmesi, sorgulanmas ve benimsenmesi, gemiin olumlu deerlerine sahip klmas, bu deerlerden akllca ve eletirel bir yaklamla yararlanlmas, bugnk durumun ve koullarn doru olarak deerlendirilmesi balamnda, kenti kent olarak alglama, kent mekann deneyimleme ve onunla btnleme srecidir. Kentlilemenin rettii ortak deerler btn, kent kltrn oluturur.

Aralk 2002 5

BLM ve TEKNK

Kresel Metropoller v
alanlar ve transit toplu tam sistemleriyle ulam altyapsdr. Bu altyaplarn varl, kente yeni ofis blgelerinin, aratrma laboratuvarlarnn ya da uzmanlam tasarm ve retim birimlerinin eklemlenmesi salarken sz konusu metropoller, kresel ekonominin sleri olarak kendilerini yeniden retiyorlar. 1999 verilerine gre Chicagonun iletiim a zerinden gnlk yedi tera-bayt veri aktarlmakta; ki bu, dakikada 60.000 sayfa metne karlk geliyor. New Yorkun kent ekonomisindeki birincil dsatm rnnn hukuk hizmetleri olduu da gz nnde bulundurulursa deien retim biimleri ve altyaplar zelinde yeni kresel enformasyon kenti imgesi belirginlik kazanyor. Bu durumda sz konusu metropoller iin gereksinim duyulan kentsel altyap hizmetlerinin karlanmas iin byk kentsel projeler, ard ardna gndeme geliyorlar. Yerel ve merkezi otoritenin, altna tereddtsz imza att bu projeler bugn, kresel kent olma koullarn yerine getirme adna kentleri yeniden biimlendiren etmenler haline gelmi durumda. Mays 1999da Madridde dzenlenen Global Sper Projeler konferansnda 21. yzyln kresel kentleri iin ngrlen yeter koullardan bazlar unlar: Gelecekte stratejik ve yaamsal derecede nem kazanacak su kaynaklar; Dier byk metropollerle dorudan balant kuracak, yolcu ve kargo tamaclnda uzmanlam uluslararas havaalan (Bugn uluslararas havaalanlarnn, kendi ilerinde yeterli teknoloji youn yerleim birimlerine dnmleri bile sz konusu. rnek: Hollanda Schipol Havaalan); retimin geleneksel sanayi dizgesi dna kayyla, yazlm retim (soft production) mekanlar olan teknoloji merkezleri (aratrma yerlekeleri, teknoloji parklar vb.); Kenti uluslararas veri iletiim ann bir ss haline getiren gl telekomnikasyon altyaps; Her trl mevsim koullarnda uluslararas kitlesel etkinliklere ola-

Gnmz kreselleme srecinde, uluslararas politika dzeyinde karar alma mekanizmalarndaki dnmn mekandaki yansmas, kresel kentlerdir. Corafi konumlar, nfus kapasiteleri ve kentsel ilevleri asndan sper kentler olarak da nitelendirilen kresel metropoller, gnmz kentleme yaznna yeni bir kavram sunar: Yaran Kentler. Bu balamda, piyasa mekanizmas ierisinde yaran ekonomik aktrler gibi, kentler de uluslararas ekonomik sistem ierisinde ncelikli konuma gelmek iin aba harcarlar. Bu aba, dier kresel metropoller arasnda ekonomik, politik ve kltrel anlamda belirleyici ve karar verici konuma gelmek iindir. Bugn Londra, New York, Paris, Tokyo ve Sydney gibi metropoller, bu srete kazananlar konumundaki metropoller olarak kabul ediliyor. Uluslararas ve blgeler st finans gruplarnn ynetim ve karar alma merkezleri, Ar-Ge merkezleri ve stratejik yatrmlar bu kentlerde yer semekte. deal kentsel yerleimler tanmnda yer alan niteliklerin tesinde bu kentler, uluslararas yatrmlar ekmek iin kararl ekonomileriyle gvenilirlii salarken, zgn kentsel mekan ve yaam imgelemleriyle beyaz yakal kalifiye igc iin birer cazibe merkezi olma durumundalar. Bu
BLM ve TEKNK 6 Aralk 2002

sre iinde kentin n plana kmas, retim kapasitesiyle dorudan ilintili. Yeni retim biimleri sz konusu olduunda salam bir retim altyaps kadar, igcnn uzmanlama dzeyi de nem kazanyor. Kald ki, retim biiminin dnm, retim altyapsnn da deiimine neden olmu durumda. Artk uluslararas lee hitap eden kentler iin merkezi destekleyen geni hammade blgesi, byk limanlar ve geni igc gerekli deildir. Bilgi-youn retimin ncelik kazand yeni geliim stratejilerinde metropoller, annda deien taleplere hzl yantlar verebildikleri oranda lider kent oluyorlar. Bu nedenle yeni yzyln retim altyaps artk, kenti dorudan kresel iletiim ana balayan uzun mesafe fiber sistemlerin oluturduu iletiim altyaps ve hzl, youn mal ve insan tanmn salayan havaPolonya

ngiltere

Almanya ek C.
Macaristan

Fransa

Avusturya svire talya

spanya

ve Enformasyon Kenti
nak salayan kapal stadyum, kongre turizminin sleri konumundaki kongre merkezleri; Artan ziyareti saysn karlayabilecek say ve nitelikte konaklama merkezleri; Youn nfusa yant verebilecek gelimi su ve kanalizasyon altyaps; gcnn yeniden retimine ynelik gereksinimleri karlamak zere kentsel park, kentsel orman ve kalc ak alanlarn oluturduu yaygn yeil altyap. Kentsel mekana ynelik beklentiler de bu dnmden payn almakta. Hizmet sektrnn gereksinim duyduu mekan kurgusu akll mekanlar retmekte. Bu kurguda yksek hzl iletiim sistemine uyarlanm ofis ve konut gruplar, yksek fiber optik tama kapasitesine sahip yap stokunun oluturduu merkezler ve bilgisayar ve veri terminallerindeki (teleportlar) yksek gvenilirlik, ncelikler sralamasnda yerini alm durumda. Bu dnmn kent mekanndaki yansmas, kent merkezleri ve kamu mekanlarnn ilevlerindeki deiimle kendini gsterir. letiim altyapsndaki geliimin, mesafenin caydrcln (friction of space) azaltc etkisi nedeniyle kentlinin kenti kullanma alkanlklar ve kentin geliim dinamikleri deiti. 19. yzyl sanayileme srecinde kentsel geliimi ynlendiren sanayi kurulularnn, ulam kanallar boyunca yer semesi gibi, bugn, yeni dijital endstriler iletiim alar zerinde konumlanmaktalar. Bilgisayar sistemlerinin salad, kullancya i yerine gitmeden almaya olanak verici ortam nedeniyle de, alma ve yaama mekanlarnn birliktelii artmakta. Ofis ve konut birliktelii merkezi i alanlarnn ilevselliini de ortadan kaldrc nitelikte. A balantl, bilgisayar donanml evlerden oluan altkentler kentin eperine doru dsallama srecini desteklemekte. Amerikan kentlerinde yaplan aratrmalara gre kent merkezlerinde yer alan ofislerin, toplam iindeki pay 1970te %75ken bu oran 1990da %43e inmitir.

evre lkelerdeki Metropolitenleme...

.

Modernizmin makine imgesiyle zdeletirdii kent, yeni binylda bilgi-kente dnrken yaanan sre olduka ayrntl ve uzun. Bu nedenle, tm bu koullar gz nnde bulundurulduunda herhangi bir gelimi corafyada bir sper kentin kurulmas olduka g. Sz konusu kentler, tarihsel geliim srelerinin bir paras olarak bu aamaya gelmi durumdalar. Dnyada yaanan siyasal devinimlerle uluslararas ekonomik sistemdeki dengeler yeniden tanmlanrken gelimi merkez lkeleri dnda evre corafyalarda da bu tr altyapya sahip kentler, olas dnya kentleri olarak n plana kmaktalar. Nitekim dnya nfusunun nemli bir blmn barndran Avrasya blgesi, bu nitelikte metropollere sahip olmaya aday bir corafya konumunda. Hindistanda Bagalore, inde Wuhan ve hangai, Taylandda Bangkok bu tip ehirler arasnda saylyorlar ve uluslararas finans kapitalin ilgi oda durumundalar. 1950lerde nfusu 1 milyonun zerinde kent says birken (New York), bu saynn on yl ierisinde yirmiye kaca tahmin ediliyor. Avrasya corafyasnda stratejik konumlan, var olan ve gelimekte olan finans altyaps ve beklentileri nedeniyle stanbul bu srece konu olan metropollerden biri. stanbulun bu srece ne ekilde eklemleneceiyse politik balamda ele alnmas gereken bir sorunsal. yle ki, evre lke metropollerinde yaanan kentsel dnmn ierii ve nesnel sonular, yukarda deindiimiz tipte metropollerde yaananlardan farkl. Dolaysyla, uluslararas siyasal dzlemde yaanan merkez-evre farkllamas kentleme/metropolleme srecinde de kendini gsterir. Merkez lke metropollerinde kar karya kalnan sorunlar ounlukla teknik altyapya ynelik kentsel sorunsallarken; gelimekte olan evre metropollerinde srecin sosyal boyutu n plana kar. Byk ounluunda konut, ulam, su ve kanalizasyon altyapsnn yetersiz olduu evre metropollerinde, evreyle ilikilerini srdrmek isteyen uluslararas sermaye, belirli nitelikte kentsel mekan ve altyapya gereksinim duymakta. Bu sre ierisinde yerel, tarihsel, doal ve kltrel deerler gz ard edilebilmekte ve yerel zgnlkler tek-tipletirilmekte. Bu gerilim, kentte ikili/krlgan bir yapya da neden oluyor. Akll yap kompleksleri, evresinden yaltlm getto tipi yerlekeler ve prestij alanlar gibi yeni kent mekanlaryla sosyal mekandaki tabakalama, paralanma ve dlama, kentsel mekada kendini gsteriyor. Bu ikili yap kentteki gnlk yaam kentsel gerilime dntren bir etmen. yle ki, hzla metropolleen kentlerden biri olan Sao Pauloda gnlk kent ii trafiin te biri, yola yaya olarak koyulan insanlarca gerekleti-

rilirken; dnyann ikinci byk sivil helikopter filosu ayn kentte yer alyor. Kenti bir btn olarak, sosyal boyutlaryla birlikte ele alan bir planlama yaklam yerine kentsel gelime, birbirinden bamsz ve yatrm kaygs ncelikli olan tekil projelere terk edilmekte. Kentin toplumsal dokusunu dikkate alan, kamu yararn n plana karan bir planlama pratii ilevsizletirilmekte. Bu koullar altnda planlama ve plancnn gndem maddesi de dnme uramakta. Bu durumda, Trkiyenin en byk kentsel yerleimi olan stanbulun bu srece ne ekilde eklemlenecei salt ekonomik bir sorun deil; bir o kadar da toplumsal ve mekansal boyutlar olan bir planlama sorunsaldr. nmzdeki on-on be yl ierisinde yerbilim verileriyle sz konusu btnleme senaryolar yeniden ele alnmak durumunda. Bu, stanbulun yakn geleceindeki roln belirleyecek ncelikli gndem maddesi konumunda.

Aralk 2002 7

BLM ve TEKNK

Trkiyede Kentle

1930larda kent planma rnei: Ankara

Her lkede olduu gibi Trkiyede de kentleme ve planlama, lkenin genel siyasal ve sosyo-ekonomik dnm sreciyle birlikte ve egdm halinde evrildi. Bu erevede, byk toplumsal dnmlerin yaand dnemlerde, btncl dnm hedefleyen siyasal baklar srece egemen olmu ve bu noktada planlama kurumu tarihinin en geni ilev alanna sahip oldu. Bu alandaysa fiziksel planlama, kayda deer bir ncelik kazand. Sonuta, sz konusu toplumsal devinimler her zaman kentleme sreciyle birlikte yaand ve kent planlama, bu sreci denetleyen ve ynlendiren bir kurum oldu. Osmanl ekonomisinin dnya kapitalizmiyle eklemlenmeye balamas ve dolaysyla yeni ticari ilikilerin ortaya kmas, Trkiyede kentleme ve kentlemeye bal sorunlarn ortaya kmasna neden oldu. Ynetici elitler taraBLM ve TEKNK 8 Aralk 2002

fndan modernleme ynnde yaplan reformlar, kamusal ve zel alann ayrlmaya ve zel mlkiyetin kurumsallamaya balamas sonucunu doururken, bu deiimler sosyal, politik, ekonomik ve mekansal yaplarda zlme ve dnmleri balatt. Bu srecin kentleme zerindeki en temel etkileri, yeni kentsel kullanlarn, zellikle bankalar, sigorta kurumlar ve yeni resmi kurumlar bnyesinde barndran ve geleneksel olmayan ticaret merkezlerinin ortaya kmasdr. Konut alanlarnda da snfsal tabanl bir farkllamann gzlemlenmeye balamas bu dneme rastlar ve bu deiim banliyleme gibi yeni byme rntlerini ortaya karr. Kentsel arazi kullan biiminin deimeye balamas, yeni altyap ve ulam olanaklarnn gelimesini de olumlu etkiler. Ancak Cumhuriyetin ilan edilmesiyle yeni bir yasal ve kurumsal erevede

radikal bir adalama projesinin hayata geirilme hedefi, kentlemenin nicel ve nitel zelliklerini deitirdi. Bu adalama projesinin en belirgin ifadesi batya karn batllama ve halka karn halk iindir. Aslnda bu dnem genel itibariyle kentleme hznn dk olduu bir dnemdir. 1929 Byk Bunalm ve d kaynak bulmann glemesi, 1930lardan itibaren devletilik ve otarik bir planl kalknma modelinin benimsenmesini gerektirdi, bu model erevesinde 1933 ylnda be yllk bir plan hazrlanarak, sanayileme temel hedef olarak benimsendi. Cumhuriyet kadrolar makro-ekonomik hedefler erevesinde bu modernleme misyonunu yerine getirirken, mekansal makro stratejilere de nemli yer verdiler. Bu anlamda 1. Sanayi Plan, salt bir kalknma plan olarak deil; ayn zamanda bir makro-mekan strateji btn olarak deerlendirilmeli. Sz

eme ve Planlama
konusu btncl bakn temelinde, blgeleraras dengeli bir geliim emasn temel alan ulusal kalknmac yaklam yatyor. Bu stratejinin iki nemli aya var. Bunlardan birincisi, lkeyi ulus-devlet alanna dntrmek, ikincisiyse kentleri modernlemenin mekan haline getirmekte. Cumhuriyet kadrolar tarafndan bu strateji, ulusal demiryolu a ve sanayinin yer seim kararlaryla ilikilendirilmesiyle yaama geirildi. Bu sayede kalknma iin gerekli sanayi kurulularnn lke genelinde konumlandrlmalaryla geni kapsaml bir ekonomik kalknma saland. kinci makro mekansal strateji erevesinde, Ankara gerek bir adalama modeli ve modern kltrn sahnesi olarak olarak grld ve planlama deneyiminin dier kentler iin model oluturmasna nem verildi. Bu erevede tm kurumsal mevzuat yeniden ele alnmaya alld ve Osmanl dneminden gelen yasal ereve deitirildi. lke genelinde krsal kalknmann en youn olduu dnemde kent planlama, 1930 ylnda kartlan Belediye Kanunuyla tm belediyeler iin zorunlu bir ilev alan olarak tanmland. Ankarada balatlan planlama ve imar hareketi tm lkeye yaylmaya allrken, benimsenen temel yaklam, gzel kent anlay oldu. Bu anlay temelde, var olan kent dokularna ok fazla dikkat etmeden, btncl ve modernist bir bak asyla, baheli evler dzeninin tm kentte ve gelime alanlarnda uygulanmasna dayanyor. Ancak irili ufakl birok kent iin hazrlanan bu planlar, mevcut kentsel yaplara uyum salayamamalar, dnemin ehircilik anlaynn bir sonucu olarak estetik kayglarn arlkl omalar ve ekonomik ltlere ve uygulama sorunlarna yant verememelerinden dolay eletirilere neden olarak, snrl kaynaklar nedeniyle yalnzca yeni gelime alanlarnda ksmen gerekletirilebildiler. kinci Dnya Savana kadar Trkiyedeki kentleme srelerini ynlendiren bu planlama yaklam, bu dnemle birlikte radikal bir biimde deimeye balad. Savan ardndan Avrupa ve Amerika ekonomik bir yeniden yaplanma srecine girdi, bu ekonomik yeniden yaplanmay insan haklarna saygl bir demokrasi ve refah devletiyle tamamlamaya alt. Bu deiimlerin Trkiyede en temel politik yansmas, tek partili dnemden ok partili dneme gei oldu. Siyasal adan yaanan liberalleme sreciyle birlikte mekansal stratejilerde de nemli deiimler oldu. En temel makro mekansal strate-

1960larda stanbul... ...ve gnmz stanbulu.

Aralk 2002 9

BLM ve TEKNK

ji deiiklii, demiryoluna dayal ulam ve geliim politikalarnn terk edilerek, karayoluna geiin balamas. Ayrca Marshall yardmnn doal bir sonucu olarak, tarmda hzl makinelemenin gereklemesi, krdan ciddi nfus kopmalar, hzl kentlemenin tm kentlere yaylmaya balamasyla yeni kentleme sorunlar gndeme geldi. Her ne kadar 1928lerden sonra Ankarada grlmeye balansa da, gecekondunun lke gndemine girmesi bu dnemde oldu. Bununla birlikte, Cumhuriyetin ilk dnemlerinde kenti bir btn olarak ele alan kent planlama yaklam, yerini tekil imar operasyonlarna brakt. Bu durumda Kentler, geleneksel-modern eksenli kat bir ikili yap kazand. Kent ii ulamda arlkl bir paya sahip olan dolmularn ortaya kmas da, yine bu dneme rastlar. Bu tarz yapsal deiimlerin olduu bu dnem, planlamann ve plancnn niteliklerini de dntrd. Ortaya kan sorunlarn, dardan gelen uzmanlar tarafndan zlemeyecei, ancak toplumun kendi iinden karabilecei uzmanlar tarafndan zlebilecei dncesinin egemen olmas, ve hemen arkasndan bu tip dn ve teknik eleman tipini yetitirmek zere Orta Dou Teknik niversitesi ve ehir ve Blge Planlama Blmnnn kurulmas, yine bu dneme rastlar. Aslnda kent planlama pratiinin mimarlk alannn bir uzants olmaktan kmas ve kendine zerk bir alan tanmlamasnn

temel adm da bu. Yaplan planlama almalarn ynlendiren yaklam, kapsaml planlama oldu. Bu planlama yaklam, salt fiziksel biimleni zerinde durmak yerine, ok ynl ve ok kapsaml aratrmalara yer veren, sosyal ve ekonomik deikenleri dikkate almaya alan, ve kuramsal kkenlerini aklclktan alan bir yaklam. Eski planlama yaklamnn byme konusunda yetersiz kalmas, bu yaklama geii hzlandrd ve kolaylatrd. Ancak tm bunlara karn bu planlama anlay da, hzl dnm tam anlamyla kontrol altna alabilen, parac mdahalelere izin vermeyen ve esnek olmayan bir planlama yaklam. 1961 Anayasas, yeni bir dnemin balangc oldu. Sosyal devlet anlay gndeme geldi ve sol bak as politika arenasna girdi. Bu, Cumhuriyetin ilk zamanlarndan sonra, planlamann en ciddi biimde kurumsallat dnem. Buna gre, Devlet Planlama Tekilat kuruldu, be yllk kalknma planlar yeniden gndeme geldi. Poplist politikalarla krsal kesimin desteklenmesi ve d gler, kentlemenin art hzn greli olarak yavalatt, kentlemenin yaratt sorunlar nitelik deitirmeye balad. Otomobil kullanmnn yaygnlamas, deien ekonomik ilikiler metropoliten kent olgusunu ortaya karrken, kente yeni gelenlerde kentsel btnleme problemi yaanmaya, arabesk kltr, aratrma konular arasna girmeye balad. Katlmc plan he-

deflerini gerekletirmek adna byk kentlerde Nazm Plan Brolar kuruldu, planlama eylemi bu sayede daha kontroll bir hale getirilmeye alld. Kontrolsz biimde byyen kentler, srekli olarak yaam kalitelerini drc sonular dourmaya, kk retim faaliyetleri merkezi i alanlar evresinde younlamaya balad, bu srelerin yaratt olumsuz koullar, kent dnda kurulan organize sanayi blgeleri, kk sanayi siteleriyle retim alannda, kooperatif yoluyla konut alannda almaya alld. Kentlerin byk paralar halinde bymesi, kentsel ulam meselesinin ve toplu tam politikalarnn nemini arttrd, buna baml olarak yaya blgeleri oluturma ve kentsel canlandrma projeleri gndeme geldi. Bir parselde ok sahipli yaplarn yaplmasna olanak veren kat mlkiyeti yasas, apartmanlama, kentsel boluklarn dolmas ve dey younluklarn artmas anlamna geldi, Gecekondu Yasasyla da gecekondu olgusu yasal olarak tannarak, gerekletirilen imar aflaryla gecekondu alanlar ranta dayal bir yatrm arac haline geldi. 1980le birlikte temel hedefi kresel ekonomiye eklemlenmek olan da ak byme, ekonomi politikalarn deitirdi. Demografik yapda ve kentlemede doygunlua eriilmesi, kent planlamasnda da beklenenleri deitirdi. Gecekondu alanlar dnmeye balad, toplu konut nemli bir retim sreci haline geldi. 1984 ylnda karlan mar Yasasysa bir paradigma deiiklii nermedi ve kktenci olmayan, piyasann kendi parac kontrol dzeneklerini ngren bir planlama paradigmasna devam edildi. Gnmzde Trkiye mekansal planlama sistemi, imar temel alan bir yasal ereve ierisinde tanmlanmakta. Ancak, dnyada olduu gibi Trkiyede de kentleme gndemi, imar sorunsalndan te kapsam ve ierikte, ok boyutlu bir yapda karmza kyor. Bu nedenle, mevcut imar sistemimizin bugnn ada kentleme dinamiine yeterli yant veremedii, planlama yaznnda yine kabul gren bir saptama. Olas Dou Marmara Depremiyle kentleme, lke iin yaamsal bir sorunsal durumuna gelmiken; var olan planlama sistemimizin ivedilikle yeniden ele alnmas kanlmaz.

BLM ve TEKNK 10 Aralk 2002

Kent Plancs Kimdir?

Ekonomik, sosyal ve ynetsel planlamada olduu gibi mekansal planlamada da karar alma ve ynetim srelerine hakim, veri taban oluturma, bu veri tabann zmleyici (analitik) bakla deerlendirme, sorunsal formle etme yetisine sahip ve olgular ok boyutlu irdeleyebilen planc kimlii geerlidir. Bununla birlikte kent planclar, kenti oluturan ve dntren sreleri, aralar ve onlarn olas sonular konusunda uzman olan ve sz konusu sreci ynlendirmek iin yeni aralar gelitiren planc tipini temsil ederler. ok-aktrl bir sre olan kentleme sz konusu olduundan, kent planclarnn, farkl toplum kesimleri ve kurumsal kiiliklerle bir araya gelmek durumunda olduklar iin grsel, metinsel ve dorudan iletiim yetileri yksektir. Sorun tespiti ve zme ynelik stratejilerin saptanmas aamasnda planc, ok boyutlu bir sistem olan kent balamnda mekansal, ekonomik ve sosyal boyutlar bir arada dnmek zorundadr. Bunu yaparken gemi ve bugnk yap, gelecee ynelik eilim saptamas iin plancya girdi sunar. Bu zmlemeye konu olan balklar, sorunun tipine bal olarak nfus, arazi kullanm, ulam, kamusal ak alanlar, doal ve kltrel kaynaklar, kamusal servisler ve ekonomik yapdr. Birden fazla tipte veri taban oluturulup kendi aralarnda ilikilendirilirken ama, gelecekteki eilimi ortaya koyup bunu dntrme/gelitirmeye ynelik farkl stratejik seenekleri, sorunu sahiplenen kuruma ve kamuoyuna sunmaktr. Planclar, planlama sreci boyunca kentte yaayanlarn sosyal, ekonomik ve mekansal gereksima srelerini tasarlamaktr. Planclar, halkn istemine yant verebilmek iin farkl byklk ve nitelikteki yerleimlerde (blge, metropol, kent, mahalle ve kyler) farkl toplum kesimleriyle iletiim kurmak ve birlikte almak durumundadrlar. Bu koul kentsel sorunlarn ilk elden saptanmas ve zme gidilebilmesi asndan nemlidir. Planc, planlama sreci ncesi alan birebir inceleyen grgl (ampirik) veriler toplarken, zmleme aamasnda verileri sorunsala ynelik olarak dizgeselletirir (sistematize eder) ve gelecee ynelik eilimleri tespit eder. Bu, plan alternatiflerinin gelitirilmesi iin nemlidir. Birok konuda olduu gibi planlama konusunda da uzmanlama, kent ve blge planlamas iinde farkl planc tiplerinin ortaya kmasna neden oldu. Buna gre, teknik zmleyici, aratrmac, tasarmc, programlama uzman, iletmeci planclar gibi farkl nitelikteki planclar, kentsel sorunun niteliine gre planlama almalarn ynetmekte ve rgtlemekteler. Toplumlarn nne yeni vizyonlar koyan planclar, teknik olarak yeterli, yaratc zmler reten buluu dne sahip profesyoneller olmak durumundalar. Bununla birlikte plancnn, kitlelerin ve gruplarn stnde ve onlardan bamsz faaliyet gsteren kimseler olduu anlalmamal. Kent planclarnn, kent mekannda birbiriyle kar karya olan farkl toplumsal karlar bir araya getirici arabuluculuk zelliiyle sorunlara zmler sunan profesyonel kimlii, bir btndr.

nimlerine yant veren politika tasarm aamas sonrasnda bu siyasalar yaama geirecek stratejileri belirli programlar kapsamnda belirlemek durumundadrlar. Bu noktada plancnn misyonu, toplumsal problemlerin zm kadar, toplumun ve kurumlarn nne yeni gelecek kurgular da koymak ve bu kurgular yaama geirecek uygula-

Byle bir erevede kent planclarnn sahip olmas gereken profesyonel yetiler:
Kentin fiziksel yapsn ve onu oluturan sreleri bilmek, Nfus, igc gibi konularda gelecee ynelik eilimi saptayabilmek, Farkl kii ve gruplar planlama srecine dahil edebilmek, Politik ve ynetsel karar alma srelerindeki merkezi ve yerel otoritenin yasal yaplarna ve programlarna hakim olmak, Toplumsal sreleri ve onlarn kent mekanna dorudan/dolayl etkilerini tespit edebilmek, Plann sorunsal balklar konusunda mmkn olduu kadar geni bir kesime ulaabilmek, onlar bilinlendirmek, Ekonomi, ulam, kentsel servisler, altyap ve arazi kullanm konularn ilikilendirebilmek. Ancak bu yetiler yannda, planc, planlama anlaylarndaki deiimlere bal olarak, roln gzden geirmek durumunda. zellikle son dnemlerde, sre tasarmn n plana karan stratejik planlama yaklamnn doal ve dorudan sonucu olarak planclar, baz ek yetilere sahip olmak durumunda kaldlar. Bunlardan birincisi plancnn mzakereci olmas. Farkl kar gruplaryla alabilmek ve ikna edici olabilmek iin mzakereci olmak durumunda kalan planc, ortaya koyduu mzakere platformunda, kentlilerin taleplerini dile getirdikleri sosyal ve politik ilikilerini yeniden retebildikleri bir katlm salamaldr. Planclarda, ek olarak, toplumdaki g ilikilerini deerlendirebilmeleri ve arabulucu olmalar beklenir. Planclarn uzman, tartmac ve rgtleyici zelliklerini, planlamann her aamasnda kullanmalar da gerekir.

Aralk 2002 11 BLM ve TEKNK

Blge Planlama
Blge, esnek bir kavram. Genel olarak, yerel (kent) ile ulusal (lke) arasnda yer alan blge, kendi iinde sosyal, ekonomik ve evresel olarak benzerlik gsteren kentlerin oluturduu planlama alan ya da ynetsel btn olarak tanmlanabilir. Ulusal dzeydeki ekonomik geliim politikalarn blge leine tayan ve onlar mekansallatran planlama pratii, blge planlama olarak adlandrlyor. Gnmzde blge planlamann, ekonomik ve fiziksel geliimi dzenlemek kadar blgesel doal kaynak ynetimi konusunda da ilevsel olduu grlyor. Kentsel alanlarn corafyadaki yaylmnn ve kentler aras nfus hareketliliinin hzla artt bugnk kentleme srecinde, blge kavram fiziksel planlamann ncelikli gndem maddelerinden biri. Kreselleme sreciyle birlikte salt kent dzeyinde deil, daha yaygn olarak blgesel dzeyde yaanan ekonomik geliimler, bugn blge planlaryla ynlendirilmekteler. Blge planlarn kent planlarndan ayrt eden zellii, yalnzca lek deil. Blge planlama srecinde, kente gre ok daha fazla toplumsal kar gruplar ve mekansal sorunsal gndeme gelmekte. Bu nedenle blge planlama almalarnda kaynak kullanm problemi ok-ltl bir analiz ve karar alma sreci ierisinde ele alnmakta. Blge planlaryla amalanan, piyasa sistemi ierisinde corafyada yer seen sermaye yatrmlarnn, toplum yarar ltne gre blge iinde ynlendirilmesi ve kontrol altna alnmas. Bu anlamda, ulam ya da altyap gibi dsal etkisi byk kamu yatrmlaryla sanayi gibi zel byk sermaye yatrmlarnn ilikilendirilerek aralarnda egdm salanmas, blge planlarnn ncelikli hedefi. zellikle blgeleraras eitsiz geliimin gndemde olduu lkelerde, blge planlama etkin bir ara niteliinde. Bu anlamda, ekonomik ve blgesel btnleme sreci ierisindeki Avrupa Birlii genelinde yaplan uluslaraBLM ve TEKNK 12 Aralk 2002

ras projeler arasndaki egdm, blge planlaryla gerekletirilmekte. Bylece yerel ekonomilerin, birliin belirledii sistemle btnlemeleri mekansal anlamda da salanmakta. Yeryzndeki doal kt kaynaklarn, srdrlebilirlik tanm erevesinde etkin kullanmnn aralarndan biri de kaynak planlamas zelinde, blge ve alt blge planlar. Blgesel ekonomik geliimi doal ve biyolojik eitlilie zarar vermemeden yaama geirme amacyla hazrlanan alt-blge planlar, kr ve kent btnlemesini salamaktalar. Buna gre, ekolojik btnlk arz eden havzalar eylem alan olarak tanmlayan havza planlar, fiziksel planlamaya biyolojik blge tanmn getirmekte. Bylece toprak, su yataklar, orman alanlar ve doal ky alanlarnn oluturduu ekosistemin yeniden retimine olanak salanrken, koruma ve gelime arasnda denge de kurulabilmekte. Blge planlarnn uygulama aamasnda ulusal ve blge yetkililerinin uygulad farkl vergilendirme politikalar, dsall olan byk sanayi ve altyap yatrmlarnn blge ierisinde yer seimi, blgenin kentleme kapasitesini ve ynelimini kontrol altna almaya ynelik aralar arasnda. Ulusal blge leine tayan blge planlarnn bir dier ilevi de, yerel planlar (kent ve metropol alan

planlar) ynlendirmek. Bu anlamda blge planlar, kent leindeki planlara girdi ve verinin yansra ereve de sunmakta. Kurumsal anlamda blge ve ulusal lekte faaliyet gsteren byk yatrmcyla yerel otorite arasnda iletiime olanak veren blge planlar, yerel halkn kenti dorudan etkileyen blgesel yatrmlar konusundaki duyarlln artrc katlmc planlama srecini uygulamak durumunda. Kentsel Politika Planlamas ise kentsel siyasa zmlemesi ve gelitirilmesi, kent ynetimi ve kentsel proje ynetimi alanlarnda almalar kapsyor. Kent ynetimi, kent sorunlar ve bunlara ynelik siyasalarn gelitirilmesi ok boyutlu, kapsaml ve disiplinler aras bir yaklam zorunlu klyor. Kentleme srecinin karmak ve kapsaml nitelii dnldnde, bu srecin ynlendirilmesi, dzenlenmesi ve ilikili sorun alanlarnn denetlenmesi, kent planlamann politik srelerine hakim, kentsel srelerin yasal, ekonomik ve idari boyutlarnn ynlendirilip tasarlanmas konularnda yeterli uzmanlara olan gereksinmeyi artrmakta. Bu kapsamda, Trkiyede farkl disiplinlerin bulutuu ortak uygulama alanlar bulunmakla birlikte, bu alanlardaki uzmanlama snrl dzeyde gerekleiyor.

Kentsel Tasarm
Kentleme sreciyle dorudan ilintili olan sosyal aktrlerin eitlilii sz konusu olduunda; mimarln tekil mteriye ve mlk sahibine kar sorumlu olduu tasarm sreciyle, ncelikli ilevi mlk sahipleri, yatrmc, brokrat, yerel ynetim ve halk bir araya getiren bir sre tasarm olan planlama arasndaki btnleme, uygulamada yetersiz kalabilmekte. Bu boluu bugn, disiplinleraras bir yapda hareket eden kentsel tasarm alt-disiplini dolduruyor. Kentsel tasarmla hedeflenen, tekil mimari projelerin, kent alt-blgeleriyle btnletirildii fiziksel, sosyal, psikolojik ve estetik ltleri yerine getiren kentsel mekan tasarmlar. Buna gre, kent planlamada, yasal balamda araziyi arsaya dntren st kararlarla yetinilmeyip; kentsel mekan boyutta ele alnarak yeniden kurgulanmakta. Bu kurguda belirleyici olan, ktle-mekan ilikileri. Bylece mimari tasarmn arsa bazl bak as, bir st lee tanyor. Bununla birlikte kentsel tasarm, planlamayla mimarlk arasnda bir eit ara lek almas olarak da yorumlanmamal. Kentsel tasarm iin tek bir arsa da, kent formu da, leinden bamsz olarak tasarm konusu olabilmekte. Kentsel tasarm, sonu rn ortaya koyan bir sre haline getiren, onun profesyonel faaliyet alan. Nitekim, proje bazl kentsel tasarm almalarnda boyutlu mekan zmlemelerinin yan sra projeyi uygulanabilir klacak mlkiyet, altyap, maliyet zmlemeleri ve programlamalar etaplar halinde, Kentsel Tasarm Planlar dahilinde ele alnr. Bu almalarda, sorunsaln cinsine gre planc ve mimarlarn yan sra mhendisler, sosyologlar, peyzaj mimarlar, haritaclar ya da ekonomistler bir araya gelmek durumundalar. Son otuz yl ierisinde planlama anlaylarnda bir dizi deiim yaanm ve kentsel tasarm da bu dnmden dorudan etkilenmi bulunuyor. Bu sre sonucunda genel kabul gren planlama tanm artk, kent mekannn tmn ayn derecede kontrol etmeyi amalayan kapsaml planlama yerine, kentsel alan yap iinde birbiriyle ilintili alt-proje alanlar olarak ele alan ve bu projeleri yaratcla ak, esnek planlama ve tasarm programlaryla ynlendirmeyi ilke edinen yapsal planlama. Bu yeni planlama anlay iinde kentsel tasarmn rol, kent mekan inasnn tesinde, mekana ynelik kamu politikas tasarm olarak tanmlanyor. Nitekim kent mekan artk, modernite ncesinin urbanist olarak adlandrlan, kent mimarlarnn bireysel tasarm rnleri deil; birden fazla aktr tasarm ve uygulama aamalarnda bir araya getiren kamusal bir ura olan planlama srecinin rn.

Kamusal Alann nas Olarak Kentsel Tasarm

Kentsel tasarm iin asl olan, kentsel yaplarn kendisi deil, bu yaplarn bir araya gelmesinden ortaya kan ara mekanlar olan kentin kamusal ak alanlardr. Bu nedenledir ki, deien kentleme dinamikleriyle deindiimiz, kentin ve kamusal mekanlarn kullanm rntsndeki dnm, kentsel tasarm yaznnn birincil gndem maddesidir. Nitekim, kentli bireyin ofis ve konut merkezli yaam biimi, kentteki kamusal mekanlarn ilevselliini dorudan etkiler. Bu noktada, bugne dek kentsel tasarmdaki salt biimsel araylar gnmzde yetersiz kalmakta ve programatik tasarm yaklam nem kazanmakta. Programatik tasarm yntemiyle, kentsel tasarmda form-odakl dne, youn bir aktivite tasarm sreci eklemlenmekte. Buna gre kentsel tasarm, artk dnen kentli tipine hitap eden yeni aktivitelerin kent mekannda nasl bir biimsellikle kurgulanmas gerektiini ngren bir disiplin olarak kabul edilmekte. Gnmzde tm kentsel tasarm uygulamalarnn ortak erei, kamusal insann ortadan kalktna ynelik toplumbilim tartmalar temelinde, kamusalln yaam bulduu kentsel mekanlar ilerlie kavuturarak, bunlar gnlk yaam pratiinin bir paras durumuna getirmek. Bylece, kart seenei olarak kabul edilen veri mekan (datascape) karsnda fiziksel kent mekan (townscape), yeniden tanmlanabilecek. Dier yandan, kentsel tasarm, kentte bireylerin olaan yaam koullar iinde soyut dnme, alglama ve aktarma becerilerinin bir ifadesi. Toplumdaki dnsel ve kltrel deiim, ilk anda kendini kent mekanndaki deiimlerle, mekana yeni tasarm rnlerinin sunulmasyla gsterir. Bu arada, mekandaki tasarm dili, kurgu ve mesajlar, bireylerin yaamlarnda dorudan ya da dolayl yollarla birtakm izler/etkiler brakabilir.

Aralk 2002 13 BLM ve TEKNK

Ulam Ve Kentler
Sanayi devrimiyle birlikte ulam ve iletiim aralarndaki hzl gelime hem toplumsal retkenlii artrd, hem de bu teknolojilerin younlat merkezlerin (kentlerin) yapsn dntrd. Bu altyaplar gnmzde yeni biimleriyle kent yaamnn vazgeilmez aralar ve hatta deerleri olmaya devam ediyor. Dnyada uluslararas dzeyde retimin ve datm gibi ekonomik faaliyetlerin ynetildii, bilgi, kltr ve toplumsal hizmetlerin younlat kentler, ayn zamanda nemli ulam ve iletiim merkezleri konumunda. Uluslararas ve kentleraras rekabette kentsel teknik ve sosyal altyap, artk en az parasal sermaye kadar nemli stnlkler salyor. Bu alanlardaki yeni teknolojilerin kazandrld kentler, her zaman n plana kyor. Gnmzde byk kentlerimizde 40 milyonu bulmayan kent ii aral yolculuk saysnn, 20 yl iinde (kent nfuslarndaki artla birlikte) 100 milyona yaklamas beklenmekte. Bu sre iinde yol altyapsnn yeterli olmamas durumunda, otomobile baml kentlerle uluslararas dzeyde kentsel yaam kalitesi ve standartlarna ulamak, dnya kentleriyle rekabet etmek olanakl deil. Dnyada kentler aras hzl tren sistemleri hzla yaygnlarken, kentii rayl sistemler de yenileniyor. Bu deiimlerle, kent mekan daha verimli kullanlabiliyor. Kentin ekonomik kaynaklar ve mekanlar, asfalt yollar yerine, ortaya kan yeni gereksinimler iin deerlendiriliyor. Bunlarla birlikte, dolayl olarak evre kirlilii azaltlyor, evreye daha duyarl yaamn admlar atlyor. Balang maliyetleri geleneksel sistemlere gre daha pahal olan rayl sistemlerin, toplam maliyetleri uzun erimde daha az, toplumsal ve evresel yararlarysa daha fazla. Dnyada son yllarda yaplan almalarda, ulam planlamas iin aadaki ncelikler benimsenmi durumda: -Kentleraras ve kentii yolcu tamasnda ulam sisteminin omurgasn, yksek kapasiteli ve hzl rayl sistemlerin oluturmas; -Yolcularn hzl ve gvenli ulamn salamak iin hz, kapasite ve konfor ynnden otomobillerden daha avantajl bir kullanm olmas iin, toplutam sistemlerine ncelik verilmesi; -Ulam sisteminin paralar olan, ancak birbirlerine alternatif olarak planlanan farkl ulam hatlarnn (otobs, rayl sistem, deniz otobs vb) birbirini tamamlayan entegre bir sistemin paralar olarak planlanmas; -Kentsel geliimin ulam olanaklar erevesinde ynlendirilmesi ve ulam maliyetlerinin daha az olduu kent gelime biimlerine ncelik verilmesi; -Daha az enerji tketen, doal evreye daha az zarar veren yaam alanlarnn ve kent paralarnn oluturulmas; -Kentlerin, gelecekteki ulam sistemlerinin aralara deil, insanlara ncelik verecek biimde tasarlanmas; yol ve toplutam hatlarnn uzun erimli gelimeleri kavrayabilecek bir yaklamla tasarlanmas; -Kent merkezlerinde, hava kirliini azaltmak ve yaya gvenliini artrmak amacyla ara eriiminin snrlandrlp, yaya ulamna ncelik verilmesi. Ulam teknolojilerindeki gelime, bir yandan bireylerin daha hzl ve gvenli seyahat etmelerini salamakta, dier yandan sistemlerin eklenmesi ve terminal noktalar, kentin tasarmna ve mimarlna yeni zenginlikler kazandrmakta. Birok Avrupa kentinde ve Trkiyede, 20. yzyl bandan beri ara ulam iin ina edilen birok asfalt yol, toplutam sistemlerinin gelimesiyle kent merkezlerindeki nceliini kaybetmi durumda. Bu mekanlar, yeniden yaya kullanmna kazandrlm, toplumsal kullanm ve grsel adan daha baarl duruma gelmi bulunuyor.

BLM ve TEKNK 14 Aralk 2002

Yeni Planlama Yaklam zerine...

Kent planlama pratiinin projecilie indirgendii gelimi metropollerde, kent planlama grece teknik bir urayken, toplumsal yapnn ok daha krlgan olduu gelimekte olan lke kentlerinde planlama kurumu, kamu yarar ve toplum kar kavramlarn yeniden tanmlamak durumunda. Bu tanm, ayn zamanda yaanabilir kent mekannn ierii asndan stratejik bir neme sahip. Bu nedenle bugn planlama kurumu, ama, hedef ve stratejinin kademeli birlikteliini ada gereksinimlere gre kurgulamakta. Bu kurguda esas, lke, blge ve kent leindeki politikalarn, planlamann kapsayclnda, btnn birer paras olan projelerin sre ynetimiyle bir btn olarak ele alnmas. Uzun dnemli aklclklarn dizgeselletirilmesi (sistematize edilmesi) anlamna gelen planlama, gnmz toplumlar iin gelime-koruma dengesini salamak durumunda. Bu denge, gerek gelimi gerekse de gelimekte olan toplumlarn sosyo-ekonomik, siyasal ve kltrel srdrlebilirlikleri asndan nemli. Bu ynde gelitirilecek stratejilerin, kresellemenin ykc toplumsal yan etkilerini ortadan kaldrmaya ynelik araylara somut katkda bulunmas bekleniyor. Bu nitelikte bir mekansal planlama hareketi gelecekte de, kentsel mekandaki yaam kalitesini ykseltmeye ynelik bir aba olarak, ayrca, kent, blge ve lke leinde mekansal adaleti salayacak bir disiplin olarak karmza kacak. Kentsellemeyi arazi kullanm, mekansal form, altyap, ulam, servis sunumu ve sosyal hareketlilik btn olarak ele aldmzda, mekansal planlamay da bu srecin, btn rgtleyen karar alma, programlama, uygulama ve iletme sreci olarak tanmlayabiliriz. Srecin her bir aamasnn ortak noktas, toplumsal olanla mekansal olan kent sorunsallar arasnda iliki kurmak; sosyal, ekonomik ve kltrel konularn mekan boyutunu ortaya karmak. nk tm insan eylemleri, belirli bir mekan kurgusu ierisinde belirginlik kazanmakta ve yaama gemekte. Kent planlama, kentsel toplumlarda yaam kalitesinin artmas ynndeki sosyal dnm abalarn kentsel mekana yanstabilmek ve sreci srekli klmak amacyla uygulanan bir profesyonel di-

siplindir. Kent planlama disiplini sosyal sorunlar zmlerken ve zm nerileri retirken, kentli insann yaam, alma, elenme, dinlenme ya da eitim alanlarn bir btn olarak deerlendirir. Bu btncl bakn amac, kentsel kaynaklarn kullanmnda etkinlik ve hakaln bir arada salanmasdr. Bu noktada belirleyici olan kavram kamu yarardr. Kamu yarar, kent planlama zelinde kentsel kaynaklarn ve hizmet sunumunun tm toplum yararna gerekletirilmesidir. Uygulamal disiplinler arasnda kent planlama, insan kayna belki de en fazla olan ve etkisi dorudan toplum olan bir disiplindir. Bu anlamda pratikteki yansmas bireysel deil, toplumsaldr. Toplumlarn gnen dzeyini ykseltmenin nde gelen aralarndan olan kent planlamada, kurgulanmaya allan kent mekanlar, sosyal balamda gvenilir, eitliki, salkl, estetik kalitesi yksek ve ilevsel adan etkin mekanlardr. Bu erevede kent ve blge planlama, malze-

Sonu: Kent Planlamada Genel Kabul Gren Kentleme Hedefler

.

Genel ilke, birey ve toplumun temel gereksinimlerini (barnma, dinlenme, ulam vb.) karlayan yaanabilir bir evreyken; ncelikli alt hedefler, unlar: -Kentteki yerli halk iin salkl, gvenli ve estetik yaama mekanlar, -Kenti evreleyen ve ona karakter veren doal deerleri gz nnde bulunduran bir kentsel geliim, -Yerel kltr asndan nemli tarihi yap ve alanlar koruyan bir kentsel dnm, -Kent iin kt kaynak konumundaki fiziksel kaynaklarn (kent topra) toplumsal olarak haka, ekonomik olarak verimli bir biimde kullanm, -Yaamak, retmek ve alglamak iin ekici bir kent imgesi,

-Kent ekonomisinin geliimi iin yeterli altyap, uygun arazi kullanm ve servis sunum dzeyi, -Etkin bir alma ve yaama alanlar birliktelii, -Kent btnnde yksek ulalabilirlik, -Farkl kent alt blgelerinde farkl ya gruplar ve farkl kesimlere hitap edebilen etkinlik merkezleri ve yaam alanlar. -evre dostu kent-ii ulam sistemi/toplu tama. Gnmzde kentler finans ve haberleme altyaplar ve zengin kltrel deerleriyle, n plana kyorlar. 21. yzyl kentlerinde yenir uygarlk projesinin hayata geirilebilmesi iin kent ynetimleri ve planlamaya nemli roller dmekte.

mesi mekan olan dier disiplinlerden (corafya, yerbilim, mimarlk, vb.) bamsz ama onlarla iletiim halinde; kendi disipliner kimliiyle hareket eden bir st disiplin olarak kabul edilir. Buna gre kapsaml, katlmc ve disiplinleraras bir srecin paras olan mekansal planlamann temel ilevi, tm bu disiplinlerin bak alarn kent ve blgelere ynelik vizyon retmekte kullanmaktr. Srece dorudan ya da dolayl katlan uzman gruplar, yerel halk ve politikaclar arasnda plancnn ilevi, sorunu tanmlamak (gndem belirlemek), farkl bak alarn btncl vizyona en uygun biimiyle yanstabilmek, probleme ynelik zm seeneklerini ortaya koymak ve karar alma-uygulama sreleri arasndaki sreklilii salamaktr. Planlama srecinde sonu, rn plandr. Plan, sorunu anlamaya ynelik zmlemelerin ve buna ynelik alternatif stratejilerin bir araya getirildii, yol gsterici yazl ve grsel belgenin addr. Kent ve blge planlar, sorunsala ve ierie gre (geliim, yenileme, koruma planlar vb.) farkllar. Planlar, sonrasnda uygulamay stlenen ilgili kurumlara sunularak onlarn eylem plann ynlendirir ve yeniden gzden geirmeye ynelik ereve sunar. ster kent paralar (konut alan, kent merkezi vb.) ister blge leinde alsn; kent ve blge planclar gelecek tasarlarn grselletirmek durumundalar. Bunun iin, plan metniyle birlikte sunulan halihazr haritalar zerine ilenmi grsel plan paftalar, planlama sreci sonrasnda hedeflenen sonucu mekansal olarak betimlemek amcacyla hazrlanr. Ancak sonu rn olarak plan dokmannn tamamlanm olmas, plancnn grevinin bitmi olduu anlamna gelmez. Bu noktadan itibaren planc, uygulamada farkl ekipler aras egdm salayc, rgtleyici, srece yn veren bir aktr konumundadr.
Aralk 2002 15 BLM ve TEKNK