Professional Documents
Culture Documents
Dấu hỏi ngã trong chính tả tiếng Việt (Đoàn Xuân Kiên)
Dấu hỏi ngã trong chính tả tiếng Việt (Đoàn Xuân Kiên)
on Xun Kin
Nh trnh by trong mt bi trc y [1], mt t ting Vit ch mang mt trong s su thanh. Thanh l yu t nh bc cao thp trong thang m su bc ca ting Vit hin i, v l yu t cn v to thnh ngha khu bit ca mt t. Su bc cao thp c c th ho mt cch d hiu bng su ting sau y: ngang (hoc khng) huyn ng hi sc nng. Phn bit bn thanh khc khng c kh khn g, nhng hai thanh hi v ng th cn nhiu cng phu. T ngh v ngh chng hn, ch khc nhau mt du hi hay ng m lm nn s khc bit v ngha ca hai t . So snh hai cu di y thy s khc bit gia hai thanh hi v ng lm nn s khc bit ngha ca t: 1a 1b Thi, ng ngh ngi lm g cho mt xc ! Thi ch, ht gi ngh mt ri !
Cho nn lm ln du hi ng trong nhng trng hp nh th s thay i hn ngha ca t trong mt cu. Phn bit du hi v ng l mt vic tng i d dng i vi ngi ni ging bc, nhng li l mt vic cn thit cho nhng ai ni ging trung v nam ngha l ngi pht m ging ting Vit t pha nam Thanh Ho vo trong vng ty nam b. i vi nhng ngi ng trong th phn bit hi ng da trn pht m l chuyn kh chnh xc, v s t ng ting Vit mang du hi v ng l mt khi lng kh ln [2]. Do vy, nu nm c mt s nhng quy tc hot ng ca thanh hi v thanh ng th s gip gii quyt nhng kh khn v du hi - ng. Trong bi ny chng ti c gng h thng ho li nhng nt chnh ca chnh t du hi ng trong ting Vit. V vic phn bit hi ng c khc nhau gia hai loi t vng trong ting Vit, chng ti s chia bi thnh hai phn chnh: trc ht l phn bit hai nhm t vng trong ting Vit, sau mi tm hiu cch phn bit hi-ng trong tng nhm loi t vng ny. Nhn bit mt t ting Vit Chng ta bit rng t vng ting Vit l tp hp t nhng ngun khc nhau: ngun th nht l nhng t ng rt lu i ca cng ng ngn ng Vit c thuc h ngn ng Nam ; ngun th hai l nhng t ng vay mn t mt ngn ng khc, hoc l t ting Hn (tc l ting Hoa ni vo i Hn), hoc l t mt ngn ng phng ty gn y [3]. Nh vy th mt t ting Vit c th l mt t "thun Vit" (hay c khi cn gi l ting nm), cng c th l mt t Hn Vit, hoc l mt t mi vay mn t mt ngn ng khc. Mi loi t trn c nhng nt tnh cch khc nhau v thanh. Nhn bit c mt t l thuc nhm t nm hoc t Hn Vit s gip gii quyt c mt s kh nhiu nhng trng hp cn phn bit du hi ng. Nhng lm th no phn bit c u l mt t thun Vit v u l mt t Hn Vit hoc mt t vay mn ? (1) T thun Vit trc kia thng gi chung y l nhng ting nm, ni tri t ting nam, tc l ting ca ngi nc Nam phn bit vi ting ni ca ngi phng Bc, tc l ngi Hn. l nhng t c th chuyn i thanh theo quy lut hi thanh, hoc l nhng t ly
m theo php ho phi ng m. Chng hn, t n, nng, hi l nhng t thun Vit, v chng c th to thnh nhng t ly m: n nang, nng ny, h han. Mt t nh , chng, du l nhng t thun Vit, v chng c th chuyn thanh iu m vn gi nguyn ngha: , chng, du. (2) T Hn Vit l nhng t vay mn t vn t vng ting Hn t c gn hai nghn nm trc y, khi nh Hn bn Trung Hoa sang h x mnh. S t Hn Vit chim qu na s vn t ca chng ta hin nay. C th nhn bit mt t Hn Vit hay khng l nh my cch nh sau: a) Nu mt ch hay mt ting c th ghp vi cc ting nh nht (mt), hu (c), v (khng), bt (chng), th t y phi l t Hn Vit. Vy th t nhn, ch, o, bnh l nhng ting Hn Vit v chng c th kt hp c ngha vi bn ting trn kia: nht nhn, hu ch, v o, bt bnh.[4] b) Nu mt ch hay mt ting c ngha nhng khng th ng mt mnh lm thnh mt t c m ch c th lm thnh mt thnh phn ca t m thi, th l mt ch Hn Vit. V d: nhng ting quc (nc), gia (nh), sn (ni), h (sng), nht (mt), nh (hai), thng ch ghp chng vi mt ting khc ch khng th dng ring r c. Chng hn, ni hai qu ni, ngi Vit khng th ni nh ni hoc hai qu sn; cng th, c th vit l nht gia, sn h, nh nhn nhng khng th ni mt gia, ni h, hai nhn. Vy th nhng ting quc, gia, sn h, nhn, nht, nh l nhng ting Hn Vit. c) Nu gp mt ch hoc mt ting m ta khng hiu ngha, nhng ta li bit rng chng c th ghp chung vi hai t m li c cng ngha, th l mt ting Hn Vit. V d: ta gp t trng sinh m ta khng bit ting trng l g, nhng bit l n ghp chung vi hai ting khc (trng d, trng k), th c th on bit l trng l mt ting Hn Vit c ngha l di; hoc l c n my ch tc nghip, ta khng hiu tc l g, nhng bit l c sng tc, tc gi, th on bit tc l mt ting Hn Vit, c ngha i khi l lm ra ci g . d) Nu mt ting no mc d quen dng ring r trong li ni hng ngy, nhng li thy chng thng ghp trong t nht l hai t Hn Vit, th ting hoc ch l mt ting Hn Vit. V d: ting hc l mt t quen dng. Ting ny c th gp trong nhng t Hn Vit nh hc sinh, i hc, hc v. Vy th ting hc l mt ting Hn Vit. Th d khc: ting chng c th gp trong cc t Hn Vit nh qun chng, chng sinh, vy th chng cng l mt ting Hn Vit. (3) T vay mn: l nhng t ng vay mn t vn t vng ca cc ngn ng khc, c th l cc ngn ng phng ty. T khi giao tip vi phng ty n nay, ting Vit a vo kho t vng ca mnh nhng ting nh x phng, (o) s mi, xi mng, (du) xng, cao bi, (tri) bom, phim, (xe) t, cuc (xe), (b) m, (bnh) quy, (nh) bng, kt (bc), (kinh) xng Nhng ting vay mn ny hoc c phin m trc tip t mt t ng phng ty (xi mng<cement, bom <bombe, phim <filme, t <auto, bng<banque), hoc c c tri m theo li pht m ca ngi Vit (x phng<savon, s mi<chemise, xng<essence, cao bi<cow boy, cuc<course, m<dame, (bnh) quy<biscuit, kt<caisse, (kinh) xng<chaland). Nhng ting vay mn ny c c gng Vit ho, cho nn cng mang tt c cc thanh ca ting Vit. Du hi ng i vi ting thun Vit Mt tnh cch rt ni bt ca ting Vit l tnh cch ho phi ng m gia hai thnh phn ca mt t kp m chng ta thng gi l t ly. Nhng t c hai m tit ly vi nhau khi mt hay nhiu thnh phn m tit ca hai m tit lp li ging ht m kia (gi l ip m), hoc kt hp vi m kia theo mt trt t no . Mt vi th d v t ly: vui v, xinh xn, kh khan, p Hin tng ly t c tc dng trc ht l s cn i, s hi ho gia cc m tit ca t. So snh hai cu di y:
2a 2b
C hai cu ni u ng cch ni thng thng. Nhng khi ni rng ri nh trong cu 2b th nghe m i hn, d nghe hn, v do c chung hn. Xem th th ho phi ng m l s kt hp hi ho gia thnh phn ca mt t vi mt t khc to thnh s cn i nhp nhng. Ho phi ng m c th thc hin c bn thnh phn m tit ca t: Ly m u: lng l, l v, lng thng Ly m chnh: o , g gh, chm chm, nhng nho, Ly m cui: mm mm, hm hp, n t Ly thanh: thnh thang, vng vt, l li, ng ngn y chng ta ch ch n s ho phi ng m v mt thanh iu. S phn b cn phng ny c gi l lut hi thanh.[5] Lut hi thanh c th hin qua hai hin tng lin quan n hot ng ca thanh iu ting Vit: (1) Trc ht l s hi thanh gia hai m tit ca t ly: y l s phn b cn i gia cc thanh gia hai m tit ca mt t kp thnh tng i mt trong mi nhm di y: Nhm th nht (thanh bng): ngang hi sc Nhm th nh (thanh trm): huyn ng nng Theo bng trn y, hai t thuc nhm th nht c th mang mt trong ba thanh: Ngang hi: lng l, th thn, sang sng Hi - sc: l li, ng ngn, vng v, gng gi, Ngang sc: dim da, nghe ngng, mang mng, lu lo, thi tha Ba thanh thuc nhm th nh c phn b kt hp nh sau: Huyn ng: m , l lng, vi vnh, m , thn th, Ng nng: ku kt, nng nu, nho nhot, hm hnh, p Huyn nng: m mt, vng vt, lng l, mn m (2) Lut hi thanh cn th hin c trong hin tng chuyn thanh iu ca mt s t. Ting Vit c nhiu t bin i thanh m vn khng i ngha sang mt t khc. Hin tng chuyn i thanh trong ting Vit cng theo php hi thanh, ngha l cc t chuyn thanh theo hai nhm m L Ngc Tr (1959) tm li thnh hai m hnh m ng gi l tan tn tn v li li li. Php chuyn thanh ny nh sau: i thanh theo m hnh tan tn tn (nhm ngang hi sc). Di y l mt s trng hp thng gp: chng chng cha cha khng hng phn vn tan tn ln ln lm lm thong thong ham hm bu bu ry ri ta ta / to h ming h ming ni h ni h vnh mt vnh mt
i thanh theo m hnh li li li (nhm huyn ng nng). Di y l mt s trng hp thng gp: , li li du du cng cng (sng) Nh (sng) Nh ng ng ci ci ci ci u thng thng chm ri chm ri t m t m en sm en sm xo tc xo tc n rung n rung
(3) Ngoi ra, c mt s t Hn Vit v ting thun Vit dng nh c lin quan, gn gi vi nhau [6]. Nhng trng hp vay mn qua li nh th cng tun theo php hi thanh ca ting Vit, ngha l cng theo mt trong hai m hnh tan tn tn v li li li. Di y l mt vi th d v s giao tip ngn ng nh th: huyn ng nng cng gng v ma tr gi i i ngang hi sc phng phng thiu thiu th th x x
Bit c tnh cch ca lut hi thanh th chng ta c th nu ln thnh lut gi l lut hi-ng ca cc ting nm nh sau: Lut 1: khi hai ting c th ly c vi nhau th h mt ting mang du ngang (khng du) hoc du sc th ting kia phi mang du hi; ngc li, h mt ting mang du huyn hoc du nng th ting kia phi mang du ng. Lut 2: mt t c th chuyn thanh iu sang ngang hoc sc th chc chn l mang du hi (theo mu tan tn tn); ngc li, mt ting c th chuyn sang thanh huyn hoc thanh nng th chc chn l c du ng (theo mu li li li). Hai lut hi ng ny c th gip gii quyt c mt s kh ln cc trng hp m ngi vit ang cn phn vn khng bit nn b du hi hay du ng. Chng hn, khi phi vit cu di y, ngi ni ging ng trong c th phn vn khng bit b du hi ng th no: 3a *Ch m gi tht m ra ri ngao ngn th di.
C th dng php hi thanh (ngang hi sc-huyn ng nng) tm ra c rng: ting Vit c ni m mang (lm cho rng ra) theo lut ngang-hi-sc, v c m mng (c nhiu cht du, m) theo lut huyn-ng-nng; li cng c th than (than vn chuyn g) m khng c *th (vit vi du ng). Vy cu 3a b du hi ng nh sau: 3b Ch m gi tht m ra ri ngao ngn th di.
Chng ta bit l t y phi b du ng v cng c th ni m cu vn khng i ngha. T vn mang du ng v ph t ny khng c th nhm ln vi t vn c ngha l cht cn bn, hoc t vn v (c ngha l tm trng khng dt khot) theo lut ngang-hi-sc. T ng cui
cu th ch c th ly thnh ng ngh theo lut ngang-hi-sc, nn phi mang du hi. Vy th cu 4a c vit hon chnh nh sau: 4b a b n no ri m vn cha chu i ng.
(4) Ngoi ra, cng nn bit thm l ngi Vit nht l ngi min Nam- hay ni gp cc ting hai m tit thnh mt trong nhng trng hp sau y: phi khng > phng, b y > b, bn ngoi y > ngoi, hm y > hm, nm y > nm, hi y > hi[7]. Tt c nhng ting ni gp trn y u mang du hi. Vy th c lut 3 nh sau: Lut 3: Cc ting ni gp m u mang du hi. (5) Trong kho t ng ting Vit hin i cn c mt nhm nh nhng t ng nc ngoi nhng c chuyn sang ging c ting Vit. Cc ting vay mn thng c phin chuyn sang thanh hi: mo (< moi), x lu (< lui), i rn (< ronde), s cm (< commissaire de police), lm c v (< corve). Vy c th nu thnh lut cho loi t ng ny nh sau: Lut 4: cc ting vay mn t ting nc ngoi v chuyn sang ging ting Vit, th thng vit vi du hi. Du hi ng ca t Hn Vit Nh ni trn, nhn bit c mt t Hn Vit s c li rt ln l phn bit c mt phn kh ln nhng t mang du hi ng thuc nhm t Hn Vit. Gi t in Hn Vit, ta c th thy l: (1) Nhng t Hn Vit bt u bng cc ph m d, l, m, n. nh, ng, v thng vit du ng [8]. C khong 180 t Hn Vit mang du ng. V d: Ph m d: d, d, d, d. Ph m l: lo, l, l, l Ph m m: mo, mnh, mn, m Ph m n: no, n, n, n Ph m ng: ng, ng, ng, ng Ph m nh: nh, nh, nh, nh Ph m v: vn, v, vin, v (2) Ngoi nhng trng hp k trn, cc t Hn Vit khc bt u bng cc ph m khc u vit du hi, tr nhng l ngoi s ni di. V d v cc t Hn Vit c du hi: Nguyn m: , o, n, yu, un, u. Ph m b: bo, b, bnh, bng, bu Ph m c/k/q: co, c, c, k, kiu, qu, qun, qung, qu Ph m u ch : ch, chiu, chun, chng, ch Ph m u : , u, , iu, Ph m gi: gi, gio, Ph m h: ho, h, h, h Ph m u kh: kh, khu, kh, khi Ph m ph: ph, ph, ph Ph m s: s, s, su Ph m t: t, to, t, t, t, t Ph m th: thi, th, th, thng Ph m tr: tro, trm, trin, trng
Ph m x: xa, x, xo, x, x Nhm th nh ny c khong 30 trng hp ngoi l, cn nh thuc lng. Di y l bng lit k cc t vi nhng th d v t ghp t trong ngoc: Ph m b: bi (bi th, bi ni), b (b vn), Ph m c: cu (linh cu), cng (cng ot) Ph m : ng (khong ng), (hiu ), ( th) Ph m h: hm (hm hi), hn (hn hu), hon (hon binh), h (mt ting m), h (h tr), hn (hn hp, hn mang), huyn (huyn mng), hu (bng hu) Ph m k: k (ca k, k thut, k xo) Ph m ph: phn (phn n), phu (gii phu) Ph m q: qun (qun bch), qu (qu o, qu tch, th qu) Ph m s: s (bc s, vin s), suyn (suyn tc, suyn yt) Ph m t: tin (tin bit), tnh (tnh mch), tun (tun tit) Ph m th: thun (mu thun), thng (ph thng) Ph m tr: tri, trm, tr (u tr), tr (d tr, lu tr, tch tr) Ph m x: x (x hi, x tc) T hai im trn, chng ta c th nu ln hai lut hi ng dnh cho ting Hn Vit nh sau: Lut 5: cc t Hn Vit c ph m u d, l, m, n, nh, ng, v u c du ng. Lut 6: cc t Hn Vit khc c thanh hi. Tr khong 30 trng hp ngoi l. Tm li, vit du hi ng ting Vit cho d phc tp nhng vn c nhng l lut t t thn ting Vit. Nhng mo lut m Nguyn nh v L Ngc Tr pht hin v c nhc n y chng qua ch l nhng pht hin nhng quy lut n du trong hot ng ngn ng m thi. c th p dng su lut hi ng trn y, cn n cng phu thc tp u n trong mt thi gian chim nghim nhng quy lut c th hin qua thc tin ra sao. Trong tnh hnh dy v hc ting Vit ti hi ngoi hin nay, vic phn bit du hi v du ng l mt cng vic kh khn. Nhng y cng li l mt vic cn thit v cng, v l mt trong nhng cng vic cn thit nng cao trnh hiu bit v chun mc ngn ng ca ting Vit. C th l chuyn vin vng khi ni n chun mc ngn ng hi ngoi lc ny, nhng y li l nhu cu chnh ng ca lp tr ngy cng i hi phi nhn li cho r u l chun mc ngn ng. cng chnh l mc ch ca chnh t [9] vy. on Xun Kin Ti liu
L Ngc Tr (1959), Chnh T Vit Ng. (bn in k 2). Si Gn: nxb. Trng Thi Nguyn nh (1939), Lut Ng Hi, tp ch Tao n (H Ni), b mi, s 8, ngy 16.6.1939 Phan Ngc (1982), Cha Li Chnh T Cho Hc Sinh. H Ni: nxb. Gio Dc
[1] Xem on Xun Kin, Bn v nh du thanh trong ting Vit, tp san Vn Hc (USA) s 149 (th. 9.1998), tr. 41-48. [2] Ting Vit hin i c khong 2000 t mang du hi, v khong trn 1000 t mang du ng. [3] Ni v hin tng vay mn th cn ch ring n vn t ng mn t ting Trung Hoa do ngi Hn em sang t khi h h nc Vit c. Trong mt thi gian di c nghn nm, ting Hn tr thnh
mt th ngn ng chnh thc trong x hi Vit. n khi nc ta ginh li nn c lp (nm 939) th ting Hn vn l th vn t chnh thc trong hnh chnh v gio dc. V th m chng ta gi kho t ng Hn dng ti nc mnh l ting Hn Vit. Ch ng ca ting Hn Vit trong kho t ng ting Vit hin i rt l c bit, khc hn vi mt s nh nhng t ng mn t cc ngn ng phng ty v sau: t lu i ri, ngn ng vn ho ca ngi Vit khng th thiu vn t Hn Vit. Ch ng ca ting Hn Vit trong ting Vit trong chng mc no tng t nh ting Latin trong cc ngn ng n-u vy. Trc y, nh cm quyn cng sn Vit Nam toan loi b ch ng ca t Hn Vit. Nay th h li ri vo mt qu khch khc, l dng nhiu t Hn Vit n mc lm cho ting Vit nhiu khi ti tm, nng n. (Bo Nhn Dn c tha nhng dn chng c th v chuyn ny). Chng ta khng sng bi nhng cng khng th c thi k th i vi ting Hn Vit. V chng, s vn t vng Hn Vit trong ting Vit hin i chim n khong 60% t ng, th thi chnh ng ca bt c ai qu trng ting Vit l cn phi hc hi v trau gii vn t Hn Vit. [4] Cn lu l trong li ni thng thng hin nay c khi chng ta ni bt k nhng y l trng hp ni sai quy tc, v k khng phi l t Hn Vit. [5] Lut ny c mt nh gio tr tn l Nguyn nh- tm ra u tin. ng gi ng trn tp ch Tao n s 8 b mi (1939) mt bi bo m ng gi l lut ng hi. V sau ng L Ngc Tr pht trin thm v gi l lut bng trm (1943). Cng L Ngc Tr khai trin thm v nhng l li chuyn thanh m ca ting Hn Vit, v hon chnh cc mo lut chnh t ting Vit trong tp Chnh t Vit ng (1952). [6] Cc nh Hn ng hc (nh Vng Lc) d tm trong mt s t ng Vit rt gn vi ging pht m ca ngi Hn, v a ra gi thuyt l ting Hn c c th cng vay mn mt s t ca Giao Chu trong thi k ngi Hn sang h. [7] Gs. L Ngc Tr cho rng c mt ngoi l l hi (du ng), v ng cho rng l ni gp m ca "hi ny n gi". Cc bn min Nam ca chng ti th li cho rng khi ni hi, h ngh n "hi ti gi". Vy th c mt bit l y hay chng ? [8] cho d nh, c th hc thuc lng cu sau y: mnh nn nh l vit du ng , trong cc m u u mang ph m ca cc t Hn Vit c du ng. [9] Chnh t ngha l vit (t) cho ng (chnh), ngha l vit ng theo mt mu mc no c x hi cng nhn v quy nh lm mc thc cho mi ngi phi tun theo.