1

HekejCe 1

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve DeeefCe Heee&JejCe DeesUKe

(Introduction To Human Resource Management And
Environnment)

Ieke jevee
1.0

Gef<es

1.1

emleeJevee

1.2

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve DeLe& Je JeeKee

1.2.1 JeeKee
1.2.2 ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve JewefMees

1.3

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveees mJeHe

1.4

ceveg<eyeU JeJemLeeHeve efJe ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve

1.5

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer Gefs

1.6

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer keeex

1.6.1 JeJemLeeHekeere keeex
1.6.2 eMeemekeere keeex

1.7

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveees cenJe

1.8

meejebMe

1.9

meboYe& Hegmlekes

1.10 HeMve

1.0 Gef<es (Objectives)

ee DeYeeme Iekeeletve efJeeeLeevee Keeueerue meb%ee Je cegeebee DeYeeme kejeJeeeee Deens.
1) ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee DeLe& Je mJeHe mecepeeJetve IesCes.
2) kece&eejer JeJemLeeHeve Je ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve eeleerue Hejke ceeefnle keve IesCes.
3) ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer Gef<s peeCetve IesCes.
4) ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer keeex mecepeeJetve IesCes.
5) ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveees cenJe DeYeemeCes.

1.1 emleeJevee

(Introduction)

Deeweesefieke mebIeveseer efveefce&leer ner cegKele: efJeefMe< Gef<s meeOe kejCeekeefjlee kesueer peeles. ner
Gef<s meeOe kejCeekeefjlee Jemlet efkebJee mesJeebes GlHeeove kesues peeles. Deeweesefieke mebIevee cegKele: eej
IekeeHeemetve leeej nesles les cnCepes 1)ceveg<eyeU 2)keeeceeue3)Yeeb[Jeue Je 4)eb$emeecegieer. eeHewkeer
Heefnuee Ieke cnCepes `ceveg<eyeU' pees DeeOegefveke keeUele `ceeveJeer mebmeeOeve' cnCetve DeesUKeuee peelees, lees
mepeerJe Ieke Demetve Gjuesues leerve Ieke ns efvepeeaJe Deensle. ceeveJe mebmeeOeve nee Ieke Flej efvepeeaJe
Iekeebee GHeeesie keve Jemlet Je mesJeebeer efveefce&leer kejerle Demelees. cnCetvee ceveg<eyeU ns mebIevesleerue
meJee&le cenJeeeer meeOeve mebHeeer (mebmeeOeve) ceeveues peeles.Sue.SHe.GefJe&ke eebee celes keesCeleener Geesieees
eMe efkebJee DeHeeMe ns oerIe& keeueeJeOeerle Yeeb[Jeue, yeepeejHes, eb$emeecegieer efkebJee F. ceeueceeebee GHeueyOelesJej
DeeOeeefjle vemetve Hekele ceeveJe mebmeeOeveeJeje DeeOeeefjle Demeles.
ceveg<eyeU ns GlHeeoveeee Flej IekeebHeceeCes efvepeer&Je vemetve YeeJevee, DeeMee Je Deekeeb#ee, mJele:eer
JesieJesieUer Gef<s Demeuesues mepeerJe Demeleele. leebeeleerue Heleskeeee iejpee, veerleer- Deveerleeree keuHevee
Je cetues JesieJesieUer Demeleele.leebes Jele&ve vesnceer Deeeveke Ie[Ceejs Je DeveHesef#ele Demeles. ceveg<eyeU nee
Ske GlHeeoveeee Ieke Demee Deens keer, keeueceeveevegmeej leebee iegCeebceOes Je keee&#ecelesceOes Je=er nesle
Demeles DeveLee Flej meJe& Iekeebes DeJecetueve nesleevee efomeles. DeeOegefveke keeUeleerue ceveg<eyeU DeefOeke
efMeef#ele, keee&kegMeue Je leebee DeefOekeejebyeue peeieke Demeuesues efometve esles. ee efJeefJeOe DeeOegefveke
JeweMf e<eecegUs lebeee JeJemLeeHeveees keee& ns Ske DeeJneve mecepeues peeles. petvee keeUeleerue JeJemLeeHeveees
OeesHe ceeie& efkebJee (Role of Thumb) ns keeueyeee Peeuesues Deensle. eee veJeerve JewefMe<eecegUs `ceeveJeer
mebmeeOeve JeJemLeeHeve' ee ef<keesveeme pevce efouee Deens. ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve ns mebIevesleerue
ceveg<eyeUeMeer mebyebefOele Deens. mebIeveseer Gef<s [eseemeceesj sJetve leevegmeej meJe& kece&eeNebevee keee&
kejCeeme HeJe=e kejCeees keece `ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeme' kejeJes ueeieles.
ee DeYeeme IekeeceOes DeeHeCe `ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee' DeLe&, Gef<s , JeeHleer Je
keeex eebee meefJemlej DeYeeme kejCeej Deenesle.

1.2 DeLe& Je JeeKee (Meaning & Definition of HRM)

`ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve' ns mebIevesleerue ueeskeebes JeJemLeeHeve kejCeeee veJeerve <erkeesve
Deens.ceveg<eyeU ns meJee&le cenJeees mebmeeOeve Demetve leeee JeJemLeeveees keee& ceeveJeer <erkeesveeletve
kejCes ne ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee nslet Deens. ceveg<eyeU JeJemLeeHeve cnCepes Deeweesefieke mebIevesle
keece kejCeeNee kece&eeNebeee HejmHej mebyebOeees efveeb$eCe Demes cnues peeles. ns mebyebOe eebef$eke vemetve
ceeveJeer Demeleele cnCevete iegbleeiebgleeres Demeleele. leeletve DeMeer meeneee&eer YeeJevee efvecee&Ce nesles lemese
keuen osKeerue efvecee&Ce nesT Mekeleele.ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve ns mebIevesleerue ueeskeebvee neleeUCeeeer
Heekf eee Deens, eemeeer ceeveJeer <erkeesve sJeCeele eslees. ceveg<eyeUeke[s ceeveJeere mebmeeOeveeee <erkeesveeletve
HeenCeeeer JeJemLeeHekeebeer Yetecf ekee Deleble cenJeeeer ceeveueer peeles. JeJemLeeHekeebveer ceveg<eyeUees efveeb$eCe
kejleevee menkeee& Je meeneee& ner menpeHeJe=eer nesTve keueneJemLee DeHeJeeo jsue Demes Gef< sJeues
Heeefnpes.

3
Keeueerue JeeKeebJeve ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee DeLe& Je JeeHleer DeefOeke mHe< nesF&ue.
1.2.1 JeeKee:
1) Edwin Flippo defines:
"Human Resource Management is the Planning, Organising,
directing, and controlling of the procurement, development,
Compensation, integration, maintainance and separation of human
resources to the end that individual, organisational and social objective
are accomplished."

S[efJeve efHeueHees eebee celes``Jekeleeriele, mebIeveeefJe<eeke Je meeceeefpeke Gef<s meeOe keve

IesCeemeeer ceeveJe mebmeeOeveeeer HeeHleer, efJekeeme, Jesleve, SkeerkejCe efkeJetve sJeCes Je efJeYekele kejCes ns meJe&
meeOelee eeJes eemeeer neleeUCeele esCeeNee efJeefJeOe efkeee cnCepes efveeespeve kejCes, mebIevee GYeejCes,
mebeeueve kejCes Je efveeb$eCe kejCes cnCepes ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve nese.''
2) pee@pe& sjer- ``ceeveJeer mebmeeOeveeee mebyebOe keejKeeveele keece kejCeemeeer eesie Je mebleg<
kece&eeNebeeer Yejleer keve leebvee efleLes efkeJetve sJeCeeMeer Demelees.''
3)Fbef[eve Fefvmet Dee@He Hemeexvesue ce@vespecesb - ``ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve cnCepes
GHekeceeleerue ceeveJeer Iekeeuee neleeUCeeeer peyeeyeoejer DemeCeeNee efJeefMe< Jeiee&es keee& lemese lep%e
cnCetve ee keeceemeeer peebeer efveegkeleer kejCeele Deeueer leebee keeee&es efJeJeseve nese.''
1.2.2 ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve JewefMees : (Features of HRM):

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee Jejerue JeeKeebJeve Keeueerue cenJeeeer JewefMe<es ue#eele esleele.1)

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve kece&eeNeebMeer mebyebefOele Deens.

2)

eeble ceeveJeer mebmeeOeveeeer HeeHleer, efJekeeme, SkeerkejCe Je Jesleve F. yeeyeeRee meceeJesMe neslees.

3)

ceeveJeer Ieke mebyebOe eebieues jeKeCes Je DeHesef#ele Gef<es meeOe kejCes ne GsMe sJetve JeJemLeeHeve
kesues peeles.

4)

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveele efveeespeve, mebIeve, mebeeueve Je efveeb$eCe F. efJeefJeOe keeeeee

meceeJesMe neslees.

5)

ceeveJeer mebIeveees JeJemLeeHeve ner melele eeueCeejer efkeee Deens.

1.3 ceeveJeer mebmeeOeve JeJeJemLeeveees mJeHe (Nature of HRM)

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve ns DeeOegefveke keeUeleerue Geesieebee eMeees ieceke Deens. Deveske
JeJemLeeHeve lep%eebveer ``JeJemLeeHeve cnCepes ueeskeebke[tve keece keve IesCeeeer keuee'' ee Meyoele JeCe&ve
kesuesues Deens. pee@ve je@keHesuej ee JeJemLeeHeve lep%eevegmeej ``JeJemLeeHekeeleerue Flej keesCeleener iegCeebHes#ee

4
leebeer ueeskeebvee JeJeefmLele neleeUCeeeer neleeser peemle cenJeeeer Demeles.'' mebIevesleerue meJe& Iekeebes,
mepeerJe Je efveefpe&Je, HejerCeecekeejke efveeb$eCe ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeveeejse Mekee nesles.
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveees mJeHe Keeueerue cegeebee DeeOeejs mHe< kejlee esF&ue.
1) ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve keee& Heefkeee (HRM Functions Process):
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve ner Ske melele eeueCeejer keee& Heefkeee Demetve leeejs cegKele:
Keeueerue eej keeex kesueer peeleele.
De) mebHeeove (Acquisition):
GeesiemebmLesme ueeieCeejs ceveg<eyeU efceUefJeCeees ns keee& Deens. Yejleer DeeefCe efveJe[ Heefkeee eebee
eeble meceeJesMe neslees.
ye) efJekeeme (Development):
efJekeeme keeee&ceOes efkebJee HeefkeesceOes kece&eeNeebes HeefMe#eCe DeeefCe efJekeeme eebee meceeJesMe neslees.
ee keeee&letve Je=er kejCeees Heelve kesues peeleele.
ke) DeefYeHesjCe keee& (Motivation):
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee `DeefYeHesjCe keee&' Deelcee Deens, Demes cnueeme JeeJeies nesCeej
veener. DeefYeHesjCeeejs kece&eeNebevee HeJe=e keve GeesiemebmLesee Gef<ebeer Hetle&lee kejCeeJej Yej efouee
peelees.
[) efveiee jeKeCes (Maintainance):
Geesieeleerue ceveg<eyeU melele keee&#ece jenCeekeefjlee keeceeeer HeefjefmLeleer, leebeeleerue mebyebOe,
leebes Jesleve Je Flej HeMveebeer neleeUCeer kejCeees keee& ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeejs kesues peeles.
leekeefjlee mJeleb$e ceeveJeer mebmeeOeve efJeYeeieeeer mLeeHevee Geesieeejs kesueer peeJetve Jejerue keeee&es meceeeespeve
kesues peeles.
2)efJeefJeOe Gef<ebJej Yej (Focus on Objective):
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee efJeefJeOe Gef<ebee Hetle&lesJej Yej Demelees. leeceOes Keeueerue Gef<s
meceeefJe< nesleele.
De)kece&eeNeebes Jeweefkeleke Gef< .
ye)meecegefnke, ie efkebJee efJeYeeieere Gef<s.
ke) mebIeveseer Gef<s.

5
[) meeceeefpeke Gef<s.
3)meJe&JeeHeer Heefkeee (Pervasive function):
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve ns efJeefJeOe JeJemLeeHekeere mlejeJej kejeJes ueeieCeejs keee& Deens.
lemese Hekele Deeweeseif eke mebIevesceOese eeeer GHeeeseif elee, ceee&eof le vemetve mejkeejer, Mew#eefCeke, meeceeefpeke
Je Flej mebmLeeceOes mege ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve GHeegkele Demeles.
4) melele eeueCeejer Heefkeee (Continuous Process):
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve ner melele eeueCeejer Heefkeee Deens, ns Skeoee kejeJes ueeieCeejs keee&
veener. Heee&JejCeele peeHeceeCes yeoue nesleele leeHeceeCes JeJemLeeHeveele yeoue kesues peeleele. ee yeoueebHeceeCes
kece&eeNebevee HeeMf e#eCe keee&kece jeyeefJeuee peelees. kece&eeNeebceOes yeouelee HeefjefmLeleervegmeej pegUJetve IesCeees
meeceLe& efvecee&Ce kejCes, efJeefJeOe yeoueebvee meeceesjs peeCeemeeer leeej kejCes F. keee& melele kejeJeer ueeieleele.
5)ueeskeeefYecegKe Heefkeee (People centred):
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeejs mebIeveseer Gef<s meeOe kejCeekeefjlee ceveg<eyeUemeboYee&leerue
meJe& keeex DeefYeHesle Demeleele. Deeweesefieke mebIevesle keece kejCeeNee keece kejCeeNee kece&eeNeebee
HejmHejmebyebOeees efveeb$eCe cnCepes ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve Demes cnues peeles. Lees[keeele, mebIevesleerue
kece&eeNebeMeer mebyebefOele efkeee ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveele kesuee peeleele.
6) efJeefJeOe %eeve ef<keesve (Multidisciplinary approach):
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve ns ieefleceeve Deens. ee #es$eele vesnceer yeoue Je megOeejCee nesle Demeleele.
leeeyejesyej efJeefJeOe %eeve MeeKeebee efJeeej Je DeYeeme eeceOes efJeeejele Iesleuee peelees. pemes JeJemLeeHeve
Meee, ceevemeMeee, meb%eeHeve, DeLe&Meee, mebIeve Meee F.
7) ceeveJeer mebyebOeele megOeejCee (Development of Human Relations):
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee cegKe GsMee mebIevesleerue ceeveJeer mebyebOe DeeefCe kece&eeNebees
ceveesOewe& GeHeeleUerJej efkeJetve sJeCes ne Deens. Deeweesefieke mebIevesleerue kece&eejer Je leebee mecegnees
SkeerkejCe keve kece&eeNeebceOes Skeereer YeeJevee Jee{erme ueeJeCeees keee& ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveele
kesues peeles.
8)efJeefJeOe HeMveebeer Gkeue (Solving various Problems):
GeesiemebIevesleerue kece&eeNeebee JeJemLeeHeveele efJeJeefOe HeMve Je mecemee efvecee&Ce nesleele. Jeweefkeleke
efkebJee ieeee mecemee mees[efJeCeeceOes ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve cenJeeeer Yetecf ekee Heej Hee[le Demeles.

6
9)kece&eejer efJekeeme (Deevelopment of Deemployees Potentialities):
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee GsMe kece&eeNeebee keee&#ecelesls e Jee{ kejCes Je leebeer GHeeeseif elee
Jee{efJeCes ne Demelees. efJeefJeOe HeefMe#eCe keee&keceeejs kece&eeNebeeer Mekeleer /keee&#ecelee Jee{efJeueer peeles.
10) oerIe&keeueerve Heeeos (Long term Benefits):
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveecegUs kece&eeNeebvee Je mebIevesuee oerIe&keeueerve Heeeos efceUleele. Deeweeseif eke
mebIevesme DeeHeueer Gef<s meeOe kejlee esCes Mekee nesles lej kece&eeNebevee keece kesueees meceeOeeve Je
ceeveJeere JeeieCetke ee JeJemLeeHeveeejs efceUeueecegUs leebeer GeesieeHeleer efve<e Je DeemLee Jee{erme ueeieles.

1.4 ceveg<eyeU JeJemLeeHeve efJe ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve (Personnel

Management vs HRM)

ceveg<eyeU JeJemLeeHeve Je ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve ee oesvner mebkeuHeveeyeeyele celeefYeVelee

Dee{Utve esles. JeJemLeeHeve Meeeeee efJeeeLeeHeemetve les JeJemLeeHeve lep%eebHee&le etkeerves oesvner mebkeuHevee
Skeee DeLee&ves JeeHejueees Dee{Ules. Hele#eele keener JeJemLeeHeve lep%e ceveg<eyeU JeJemLeeHeve Je ceeveJeer
mebmeeOeve JeJemLeeHeve ee oesvner mebkeuHeveeceOes efYeVelee kejleele Je DeeOegevf eke keeUeleerue yeouelee HeefjefmLeleer
vegmeej les yejesyej mege Demeueees efometve esles. JeJemLeeHeve lep%e iee@me (Goss) eebes celes ceveg<eyeU
JeJemLeeHeve Je ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve ee mebkeuHevee Keeueerue leerve yeeyeleerle efYeVe Dee{Utve esleele.
leebes efJeJeseve Keeueerue HeefjsoebceOetve kejlee esF&ue.
1) efveece efkebJee kejej (Rule and Contract):
ceveg<eyeU JeJemLeeHeve ns cegKele: efveece Je kejej HeleerJej Yej osles. JeJemLeeHeveeee efkeee ee
lee efveeceevegmeej efkebJee Heleervegmeej kesuee peeleele. keeceieej Je JeJemLeeHeve eebeeleerue mebyebOe meecegefnke
kejej efkebJee meeweebvegmeej peesHeemeues peeleele. efJe<esMele: meecegefnke meewoe (Collective Bargaining)
ne keeceieej Je JeJemLeeHeveeleerue mebyebOeeee DeeOeej Demelees leecegUs keeceieej mebIeveebee ceeOeceeletve
meecegefnke mebyebOe peesHeemeueees Dee{Utve esles. eeGue, ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve ns HetCe&le: Keguee
mJeHeeee kejejevegmeej (open ended contract) kesues peeles. leeceOetve keesCelesner efJeHeefjle HeMve
efvecee&Ce Peeueeme Jeefkeleiele HejmHej mebyeOeebee DeeOeejeJej mees[efJeues peeleele. JeJemLeeHeve keeskeesj
efveece Je HeleerJej Yej ve oslee kece&eeNeebvee Heeslmeenve osCeeJej Yej osles Je GeesiemebmLeseer Gef<s meeOe
kejerle Demeles.
2) [eJeHeseebJej Yej (Focus on Strategy):
ceveg<eyeU JeJemLeeHeve [eJeHeseelceke JeJemLeeHeveeJej kesefle vemeles. leeee cegKe GsMe keeceieej
Je JeJemLeeHeve eebeeleerue eebieues mebyebOe efvecee&Ce kejCeeJej Demelees. ceveg<eyeU JeJemLeeHeveees keee& Heelf eefkeee
(reactive)mJeHeees Deens lej ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveees keee& mJele:ntve efkeee (proactive)
kejCeees Deens. ceeveJeer JeJemLeeHeveeejs keeceieej Je JeJemLeeHeveees mebyebOe ns Debleerce Gef< ve ceevelee

7
YeefJe<ekeeUeleerue iejpee ie=enf le Oeve keeceefiejer kesueer peeles. lemese kece&eeNeebceOeerue Debleie&le keee&kegMeuelee
Je keee&HeCeJelee peeieefJeCeeee Heelve ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeejs kesuee peelees.
3) kece&eeNebeMeer Jeweefkeleke mebyebOe (Individulisation of Employee Relations):
ceveg<eyeU JeJemLeeHeveeee DeeOeej efkebJee cegKe ieeYee ne kece&eejer Je JeJemLeeHeveeleerue meecegefnke
kejej (meewoe) Demelees. keeceieejebvee keee&cetueceeHeveeee DeeOeejeJej yeef#emes Je HeMemleerHe$ekes efceUleele
Hejbleg ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeejs Jeweefkeleke mebyebOe peesHeemeCeeee Heelve kesuee peelees. keeceieejebee
keee&#ecelesvegmeej Jesleve (performance related pay) ne ceveg<eyeU JeJemLeeHeveeee ieeYee Demelees
lej ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeejs kece&eeNeebee keee&kegMeuelesJej Yej efouee peelees leebee GlHeeove#ecelee
efJekeefmele keve mebIeveseer Gef<s meeOe kesueer peeleele. kece&eeNeebee mebHetCe& #ecelesee JeeHej keve IesCes
ne ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee Debleerce GsMe Demelees. mebIevesleerue ceeveJeer mebyebOe Je kece&eeNeebes
ceveesOewe& Ge HeeleUerJej efkeJetve sJetve leebeele Skeereer YeeJevee Jee{sue Je mebIevesHeleer yeebOeeruekeer Je
efve<seer YeeJevee efvecee&Ce nesF&ue.

1.5 ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer Gef<s (Objectives of HRM):

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee cegKe GsMe GeesiemebmLesleerue efJeefJeOe keeeekeefjlee megeesie Jeeeqkelebeer
GHeueyOelee keve osCes nese keer pesCeskeve mebIeveseer Gef<s HeefjCeecekeejkeefjlee meeOe kesueer peeJeerle.
lemese mebIevesleerue kece&eeNebeee Jeweefkeleke efJekeeme kejCes, kece&eeNeebceOes eebieuee Hekeejes mebyebOe efvecee&Ce
kejCes Je efJeefJeOe Yeewefleke meeOeve mebHeeeree JeeHejekeefjlee ceveg<eyeUeme leeej kejCeeeer Gef<es ceeveJeer
mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer Deensle. Keeueerue efJeefJeOe Gef<s ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer meebielee esleerue.
1)

Geesie mebmLesme mJeebHesefjle, keee&#ece Je kele&yeieej ceveg<eyeUeeer GHeueyOelee keve mebIeveseer

Gef<s meeOe kejCeeme ceole kejCes.

2)

ceeveJeer mebmeeOeveeee HeYeeJeerHeCes GHeeesie kejCes.

3)

keceb&eeNeebvee leeee keeceees HetCe& meceeOeeve efceUJetve osCes.

4)

ceeveJeer mebmeeOeveeme efJeefJeOe Hesjkeebee JeeHej keve Heeslmeeefnle kejCes.

5)

kece&eejer Je JeJemLeeHeveeleerue mebyebOe peesHeemeCes Je Je=erieble kejCes.

6)

mebIevesceOes Je yeensj vewleerke OeesjCes Je Jele&ve efvecee&Ce kejCes.

7)

Jeweefkeleke Oese eebeele pegUJeCeer kejCes.

8)

ceeveJeer mebmeeOeveeee keee&kegMeueleskeefjlee efJeefJeOe efJekeeme keee&kece jeyeefJeCes.

9)

yeouelee JeeJemeeefeke Heee&JejCeele kece&eeNeebceOes HeefjefmLeleerMeer pegUJetve IesCeees meeceLe& efvecee&Ce

kejCes.

10) Deeweesefieke mebmLesleerue kece&eeNeebee peemleerle peemle eebieuee Heleerves JeeHej keve GlHeeove
Keee&ceOes keHeele Ie[Jetve DeeCeCes Je leeeesies Deeweeseif eke mebmLeseer veHee efceUefJeCeeeer #ecelee Jee{efJeCes.
Lees[keeele, ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve kece&eeNeebee Yejleer, efveJe[, HeeMf e#eCe, ye{leer Je efJekeeme
ee meJe& keeeeMeer efveie[erle Demeles.

1.6 ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer keeex (Functions of HRM)

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeme JeJemLeeHeveeeer meJe&e keeex kejeJeer ueeieleele. ceeveJeer mebmeeOeve
JeJemLeeHeveeeer keee& yeouelee keeueceeveevegmeej yeouele Deensle. veJeerve ueeskeebeer Yejleer kejCeeyejesyeje
eesie JekeleeReer efveJe[ kejCes, leebes Jesleve jefJeCes, kece&eeNeebee De[erDe[eCeer mees[efJeCes F. keeces
HeejHetJeea Heemetve ceveg<eyeU JeJemLeeHeveeejs kesueer peele Deensle. Hejblet ceveg<eyeUees efveeespeve, osKeYeeue,
mebJeOe&ve Je Heieleer ner keeces ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeme veJeerve peyeeyeoejerves kejeJeer ueeiele Deensle.
pemepemes kece&eeNeebes cenJe JeJemLeeHeveeme mecepet ueeieues Je leb$e%eeve yeouet ueeieues lemelemes ceeveJeer
mebmeeOeve efJeYeeieeeer keeex megOoe Jee{t ueeieueer.
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer cegKe keeex Keeueerue oesve ieebceOes Jeieeake=le kejlee esleele.
De) JeJemLeeHekeere keeex (Managerial Functions)
ye) HeMeemekeere keeex (Operative Functions)
HeMeemekeere keeex meuueeieejeee Yetefcekesletve kesueer peeleele. leele kece&eejer efceUefJeCes, leebee
efJekeeme kejCes, leebee Jesleveeeer JeJemLee kejCes, leebvee Deeweesefieke mebIevesMeer SkeHe kejCes, kece&eejer
mesJesle DemesHeele leebeer osKeYeeue kejCes Fleeoer keeee&ee meceeJesMe neslees lej JeJemLeeHeefkee keeee&ceOes
efveeespeve mebIeve, efveoxMeve, efveeb$eCe Je mecevJee F. ee meceeJesMe neslees.
1.6.1 De) JeJemLeeHekeere keees& (Managerial Functions):
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeke ne Skee efJeYeeieeee HecegKe cnCetve keece keefjle DemeueecegUs meJe&meeOeejCe
JeJemLeeHekeeme peer keeces kejeJeer ueeieleele leer ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve efJeYeeieeee meboYee&le leeuee
kejeJeer ueeieleele DeMee Hekeejeer JeJemLeeHekeere keees& Heg{erueHeceeCes meebielee esleerue.
1)efveeespeve (Planning):
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve efJeYeeieees efveeespeve mebIeveseer Gef<s meeOeCeeee <erves
kece&eeNeemebyebOeereer OeesjCes jJetve leeuee Devegmeve efJeYeeieere keeee&es efveeespeve kejCeemeboYee&le Demeles.
kece&eejer OeesjCeevegmeej GeesiemebmLesme efkeleer Je keMeeHekeejes kece&eejer ueeieleerue eeyeuees efveeespeve Je
ceeie& jefJeues peeleele.
2)mebIeve (Organisation):
Skeoe Gef<es jefJeueeveblej leer meeOe kejCeemeeer mebIevee GYeer kejCes DeeJeMeke jles
efJeefJeOe Hekeejeer keeex, leer kejCeemeeer ueeieCeejer meeOevemeeceieer DeeefCe leer meeceieer JeeHeve Hele#e keece
kejCeejs kece&eejer eebee HejmHej mebyebOe HemLeeefHele keve mebIeveseer efveefce&leer kejCeees keece ceeveJeer
mebmeeOeve JeJemLeeHeve efJeYeeieeme kejeJes ueeieles. ceesee Je ieglb eeieglb eeree mebIevesle ns mebyebOener KetHe ieglb eeieglbg eeres
Demeleele Je leecegUs ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeees keece DeefOeke cenJeees jles.

9
3) efveoxMeve kejCes (Directing):
mebIeveseer Gef<s jJetve efleeer efveefce&leer kesueeveblej kece&eeNeebvee efveoxMeve keve leebeeke[tve
keece keve Iesleueevese mebIeveseer Gef<es meeOe nesleele. ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeme kece&eeNeebvee
ceeie&oMe&ve kevee mebIeveseer keeex Glke=<efjlee Heej Hee[lee esleele. efveoxMeveevegmeej keece kejCeekeefjlee
kece&eeNeeme Gegkele kejCes Je keee& meeHeueeeer YeeJevee leebeele efvecee&Ce kejCes eemeeer ceeveJeer mebmeeOeve
JeJemLeeHekeeme Heelve kejeJes ueeieleele.
4) efveeb$eCe (Controlling):
Deeweesefieke mebIeveseer Gef<s meeOe nesCeemeeer efveeespeveeHeceeCes Je DeeosMeevegmeej Hele#e keee&
nesle Deens eeeer Kee$eer keve IesCes, ee keeee&me efveeb$eCe Demes cnCeleele.efveeesefpele Oese Je Hele#e keee&
eele leHeeJele efomeueeme leeeer keejCes MeesOeCes Je leer otj kejCeemeeer GHeeeeespevee kejCes eeee efveeb$eCe
keeee&le meceeJesMe neslees.
ye) HeMeemekeere keeex (Operative Functions):
HeMeemekeere keeeeveee mesJee keeex Demesner cnCeleele. ner keeex Heleske efJeYeeieevegmeej Je leeee
mJeHeevegmeej yeoueCeejer Demeleele.ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve efJeYeeieeee <erves keeex eesie kece&eeNeebeer,
eesie keeceekeefjlee eesie JesUer efveJe[ kejCes ee meboYee&le Demeleele. leeceOes kece&eejer efceUefJeCes leebeer
efveegkeleer, efJekeeme, Jesleve, osKeYeeue F.ee meceeJesMe neslees. Keeueerue HeceeCes ee keeee&es Lees[keeele efJeJeseve
kejlee esF&ue.
1)kece&eeNeebeer efveegkeleer (Man-power Procurement):
ceeveJeer mebmeeOeve efJeYeeieeme mebIevesee efJeefJeOe efJeYeeieebceOes keesCelee mlejeJej keesCeles keewMeue
DeLeJee vewHetCe efceUefJeuesues Je keerleer kece&eejer ueeieleerue eeee Deboepe yeebOetve les kemes efceUefJelee esleerue eeee
efJeeej kejeJee ueeielees. Hele#eele pesJne iejpe Demesue leevegmeej kece&eeNeebeer Yejleer Je efveJe[ kejCeees
keee&, cegueeKeleer IesCes, Jewekeere leHeemeCeereer JeJemLee kejCes ee keeeeee mege DebleYee&Je neslees. efveJe[
kessuesues kece&eejer Hele#e keeceeJej pet Peeues keer leebvee Deeweesefieke mebIevesmebyebOeer lemese mesJeeMeleea mebyebOeer
HeeLeefceke ceeefnleer osJetve Flej kece&eeNeele efcemeUtve peeCeeme ceole kejCeees keecener ceeveJeer mebmeeOeve
efJeYeeieeme kejeJes ueeieles.
2) ceveg<eyeUeee efJekeeme (Development of man-power):
efveegkele kesuesuee kece&eeNeebee keee&#ecelee Je keee&kegMeuelee Jee{Ceekeefjlee kece&eejer HeeMf e#eCeeeer
meese ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeme kejeJeer ueeieles. HeeMf e#eCeeee Heeeoe Jeweefkeleke efjlee pemee kece&eeNeeme
neslees lemee lees ueeYe Deeweesefieke mebIevesmener efceUlees. leecegUs keeceieejebHeemetve meJeexe mlejebJejerue
JeJemLeeHekeebHee&le meJeemeeer HeefMe#eCeeeer meese kesueer peeles.

10
3)kece&eejer Jesleve (Compensation):
kece&eejer Deeweesefieke mebIeveseer Gef<s meeOe kejCeekeefjlee neleYeej ueeJeerle Demeleele.leebee
eceeee ceesyeouee eesie Jesleveeee Heele leeuee mebIeveske[tve efouee peelees. kece&eeNeebee JesleveemebyebOeer
OeesjCe jefJeCes, JesleveesCeer yeveefJeCes, Heleske kece&eeNeebee eesielesvegmeej Je keeceevegmeej leees Jesleve efveefMele
kejCes, keeceees cetueceeHeve, yeesveme, Jesleve veeWoer sJeCes F. keeex ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeme kejeJeer
ueeieleele.
4)kece&eeNebeeer osKeYeeue (Maintenance of employees):
kece&eeNeebee osKeYeeueeres keee& mebIevesle Demeuesues ceveg<eyeU efkeefJeCes Je leebes ceveesOewe& Ge
HeeleUerJej meowJe jeKeCes eebeeMeer mebyebeOf ele Deens. leekeefjlee leebvee Jeweefkee, jenCeeeer megeJf eOee, Mew#eefCeke,
Jeenlegke JeJemLee F. JeJemLee kece&eeNeebkeefjlee cenJeees jles. JeJemeeepeve jesieebHeemetve megj#ee eespevee,
DeHeIeeleele Meeefjefjke vegkemeeve Peeueeme leeyeue YejHeeF& ee meJeeeer JeJemLee ceeveJeer mebmeeOeve efJeYeeieeme
kejeJeer ueeieles. efJeefJeOe meeceeefpeke megjef#eleleseer meeOeves pemes YeefJe<e efveJee&n efveOeer, ie@egF&er, ie efJecee F.
eer JeJemLeemege kejeJeer ueeieles.
5)kece&eeNeebes SkeHelJe (Involvement of Employees):
kece&eeNeebee mebyebOeerle meJe& keeee&yejesyeje JeJemLeeHekeeme meJee&le DeJeIe[ Je efpekeefjes keece
kece&eeNeebes Deeweesefieke mebIevesyejesyej SkeHelJe meeOeCeees kejeJes ueeieles. DeeHeCe Deeweesefieke mebIevesee
Ske DeefJeYeepe Je cenJeeee Ieke Deenesle ner YeeJevee kece&eeNeebee ceveele efvecee&Ce kejCeees keee& ceeveJeer
mebmeeOeve JeJemLeeHekeeme kejeJes ueeieles. Deeweeseif eke mebIeveseJf e<eeer DeeHeuesHeCeeeer YeeJevee efvecee&Ce nesCeemeeer
kece&eeNebevee meeceepeerke veee Je megj#ee efceUCes iejpeses Demeles. lekeej efveJeejCe JeJemLee, metevee Heser,
kece&eejer mebIevesyejesyej JeeeIeeer, kece&eeNeebee JeJemLeeHeveeleerue menYeeie F. lejletoer leemeeer kejeees
keee& ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve efJeYeeieeme kejeees Demeles.

1.7 ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveees cenJe (Importance of HRM)

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveees Deeweeseif eke mebIevesleerue mLeeve DeefleMee cenJeees Deens. mebIevesleerue
kece&eeNeebee meboYee&leerue efJeefJeOe keeex - leebee efveegkeleer Heemetve lej efveJe=eer Heele ee efJeYeeieeceeHe&le kesueer
peeleele. JeJemLeeHeve efJeeej lep%e Heerj [^kej eebveer cnueeHeceeCes, Deeweesefieke mebIevesleerue efJeefJeOe
GlHeeove Iekeebee Heee&Hle Je eebieuee efjleerves JeeHej nesCes ns ceveg<eyeUeee (kece&eeNeebee)F&eMekeleerJej
DeJeuebyetve Demeles. leecegUs ceveg<eyeUeme efJeefJeOe HeeMf e#eCeeeer Je efJekeeme keeee&eer iejpe Yeemeles. kece&eeNeebee
menYeeieeletve Je menkeeee&letve Deeweesefieke mebIeveseer Gef<s meeOe kejlee esleele. Hejblet leekeefjlee lebevee
eebieuee ceeie&oMe&veeeer Je keee&#ece JeJemLeeHeveeeer iejpe Demeles. Heleske Deeweesefieke mebIevesle efkebJee
keesCeleener mebmLesle keece kejCeejs kece&eejer ner lebeeer ceeueceee Demeles. cnCetvee lee kece&eejer Jeiee&es
peleve, efJekeeme, cetueceeHeve Je leeee GHeeesie mebIeveseer Gef<s meeOe kejCeele ceeveJeer mebmeeOeve
JeJemLeeHeveees cenJe DevevemeeOeejCe Deens.

11
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveees cenJe mebIevesee <erves Keeueerue HeceeCes mHe< kejlee esF&ue.
-

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveees mebIevesme / Deeweesefieke mebmLesme efJeefJeOe Heeeos nesleele. cegKele:
mebIeveseer Gef<s ieeCeekeefjlee ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve cenJeeeer Yetefcekee yepeeJeles.

kece&eejer Yejleer Je efveegkeleer OeesjCe, ceveg<eyeU efveeespeve efveJe[ Heefkeee megueYe kejlee esleele.

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveecegUs efJeefJeOe HeefMe#eCe Je efJekeeme keee&kece eebieuee efjleerves jeyeefJeues
peeleele. leecegUs leeJej Peeuesuee Keee&ee mebIevesme Heeeoe efceUlees Je kece&eeNeebee keewMeueele
Jee{ nesles.

Deeweesefieke mebIevesee Je Heee&JejCeeee yeouelee iejpeevegmeej kece&eejer leeej kejCeees keee&

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeejs kesues peeles.

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeke[tve kece&eeNeebvee DeefYeHesefjle keve Deeweesefieke mebIeveseer Gef<s

meeOe kejCeeme ceole nesles.

kece&eejer pee efkeeCeer keece kejleele lee efkeeCees JeeleeJejCe eebieuee Hekeejs sJeues peeles, Je
keeceeeer efmLeleer eesie jeKeeJeer ueeieles.

Deeweeseif eke mebIevesle veeefJeveHetCe& mebkeuHevee Je keee&kece kece&eeNeebee yeeyeleerle jeyeJetve GlHeeoveeee
Kee& keceer kejeeee Heelve neslees Je GlHeeokelee Jee{erme ueeieles.

kece&eeNebees cetueceeHeve, leebes HeMve efkebJee keeceemebyebOeer De[eCeer F. Jej GHeeeeespevee ceeveJeer
mebmeeOeve JeJemLeeHeveeceeHe&le kesuee peeleele.

kece&eejer Je Deeweesefieke mebIevee eebeeleerue mebyebOe Meebleleses Je efpeJneeees kejCeeceOes ceeveJeer

mebmeeOeve JeJemLeeHeve cenJeeeer Yetecf ekee yepeeJelees. leecegUs keceb& eejer Je Geesie eebeele meueesKeees
JeeleeJejCe leeej nesJetve Deeweesefieke leeCeleCeeJe efkebJee mebIe<e& eUues peeleele.

kece&eeNebevee meeceeefpeke megj#esee efJeefJeOe meeseer megeJf eOee ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeejs HegjefJeuee
peeleele.

kece&eeNeebes mebHetCe& keejkeeroeaee veeWoer ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve sJele Demeles. leecegUs efveJe=eer
efkebJee DeHeIeele Hemebieer eesie lee DeeefLe&ke ceesyeoueeeer jkekece mebyebefOele kece&eeNeeme oslee esles.
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer Yetefcekee Heleske mebIevesle cenJeeeer jle Deens. leecegUse Yeejle
mejkeejves mege mJeleb$e `ceeveJeer mebmeeOeve efJekeeme' ceb$eeueeeeer mLeeHeve kesueer Deens. ceeveJeer mebmeeOeveees
pemes Deeweesefieke mebIevesuee cenJe Deens lemese les Heleske je<^eee <erves mege Deens. ceveg<eyeU
ner Ske je<^ere mebHeeer mecepeueer peeles. JeJemeee Je JeeHeejees peeieleerkejCe Je leb$e%eeveees
DeeOegevf ekeerkejCe DeeefCe jespeieej efveefce&leer eecegUs ceeveJeer mebmeeOeveeke[s HeenCeeee <erkeesve yeouele
Deens. Yeejle Deepe mebHetCe& peieele Ske leCe je<^ cnCetve Goeeme esle Deens, keejCe SketCe
ueeskemebKesHewkeer 2/3 ueeskemebKee ner leCe Deens. Hejbleg peesHeele GHeueyOe ceeveJeer mebmeeOeveeee
Heee&Hle GHeeesie leebvee HeeMf e#eerle Je efJekeefmele keve kesuee peele veener, leesHeele lee ceeveJeer mebmeeOeveeme
cenJe vemeles. cnCetvee ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeejs GHeueyOe ceveg<eyeUeme keee&#ece Je
keee&kegMeue kejCeees keee& DevevemeeOeejCe cenJeees jles.

12

1.8 meejebMe
Lees[keeele, ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve ns Deeweesefieke mebIevesleerue ceveg<eyeUeMeer mebyebefOele Deens.
ceveg<eyeU ns meJee&le cenJeees mebmeeOeve Demetve leeee JeJemLeeHeveees keee& ceeveJeer erkeesveeletve kejCes ne
ceeveJeer mebmeeOeveeee nslet Deens. ceeveJeer mebmeeOeveees mebHeeove, efJekeeme, DeeefYeesjCe Je efveiee jeKeCes ner cegKe
keeex ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveele DeeefYeesle Deensle. Deeweeseif eke mebIevesee efJekeemeekeefjlee mJeebesejf le,
keee&#ece Je kele&yeieej ceveg<eyeUeeer GHeueyOelee keve leebee eYeeJeerHeCes GHeeesie mebIeveseer Gefs meeOe
kejCeekeefjlee kejCes ns cegKe Gef ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveees Deens. mebIevesleerue kece&eeNeebeer
Yejleer, efveJe[, eefMe#eCe, ye{leer, yeoueer Je leebee efJekeeme ee ecegKe keeeeMeer ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve
efveie[erle Demeles. leeeyejesyej ceeveJeer mebmeeOeveees efveeespeve, mebIeve, vesle=lJe Je efveeb$eCe ee keeeeee
osKeerue meceeJesMe neslees. Deeweesefieke mebIevesleerue efJeefJeOe GlHeeove Iekeebee Heee&Hle Je eebieuee jerleerves
JeeHej nesCes ns ceveg<eyeUeee menYeeieeJej Je F&eMekeleerJej DeJeuebyetve Demeles. leebeee menkeeee&letve Je
menYeeieeletve Deeweesefieke mebIeveseer Gefs meeOe kejlee esleele. Hejblet leekeefjlee Gece vesle=lJe Je keee&#ece
JeJemLeeHeveeeer DeeJeMekelee Demeles. cnCetvee ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveees cenJe Deeweeseif eke mebIevesee
erves DevevemeeOeejCe Deens.

1.10 HeMvemebe
1.

`ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve'ee meb%eseer JeeKee osJetve leeeer efJeefJeOe JewefMe<es mHe< keje.

2.

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee DeLe& meebietve les ceveg<eyeU JeJemLeeHeveeHes#ee kemes JesieUs Deens les
mHe< keje.

3.

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer Gef<es meebiee.

4.

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee keeeeeer eee& keje.

5.

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveees cenJe mHe< keje.

6.

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee JeeHleeryeeyele eee& keje.

1.11 meboYe& Hegmlekes

1.

Human Resource Management C.B.Sultan Chand & Sons. New Delhi.

2.

Personnel Management Dr. C.B. Mamoria & S.V. GankarHimalaya

Publishing House, Mumbai.

3.

kece&eejer JeJemLeeHeve ee. Sce. peer. Heekej He[kes ekeeMeve, keesuneHegj

efJeHeCeve Je ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve Mes ekeeMeve , cegbyeF&, ee. oerHeke jeJejskej, Je ee.
Sme.Sme. efueceCe.

13
HekejCe 2

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve efJeeejebee Fefleneme

(Evolution of Human Resource Management)

Ieke jevee
2.0 Gef<es
2.1 emleeJevee
2.2 ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve efJeeejebee Fefleneme
2.2.1 Hegjeleve keeUeleerue JeJemLeeHeve
2.2.2 ceOe egieeleerue JeJemLeeHeve
2.2.3 Deeweesefieke keebleer Je HeefjCeece
2.2.4 ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve Meeeere <erkeesve
2.2.5 ceeveJeer mebyebOeeee <erkeesve
2.2.6 ceeveJeer Jele&veeee DeYeeme
2.2.7 ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee mebjevee <erkeesve.
2.3 JeJemLeeHekeebmeceesjerue YeefJe<eeleerue DeeJneves
2.4 ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer veJeerve Yegefcekee
2.5 ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve Je Heee&JejCe
2.5.1 Debleie&le Heee&JejCe
2.6 ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeebeer Yetefcekee
2.7 meejebMe
2.8 meboYe& Hegmlekes
2.9 HeMve

2.0 Gef<es (objective)

ee DeYeeme Iekeeletve efJeeeLeevee Keeueerue meb%ee Je cegeebee DeYeeme kejeJeeeee Deens.
1)

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer JeglHeeer peeCetve IesCes.

2)

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee efJeeejebee Dee{eJee IesCes.

3)

ceeveJeer mebmeeOeveeleerue efJeefJeOe Glkeebleeres HHes DeYeemeCes.

4)

JeJemLeeHekeemeceesjerue YeefJe<eeleerue DeeJnevebeee Dee{eJee IesCes.

5)

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer veJeerve Yetefcekee mecepeeJetve IesCes.

14

2.1 emleeJevee (Introduction)

`JeJemLeeHeve' ee meb%eses cetle& mJeHe DeeHeCeebme Heej Hegjeleve keeueeJeOeerleerue Deveske ieeseRle
Dee{Ules. mLeeHele Meem$eees Gece GoenjCe Demeuesues FefpeHle ceOeerue efHej@efce[me, eerve ceOeerue Meske[es
Je<eeee Fefleneme Demeuesueer efYeble, Yeejleeleerue leepeceneue, keglegyeefceveej efkebJee mecegeleerue ogie& F. DeMeer
efkeleske vecegves DeeHeCeebme oeKeefJelee esleerue. ee meJe& efveefce&leerceOes ceveg<eyeUeee GHeeesie kesuesueee Deens.
cnCetvee ceeveJeer mebmeeOeveees Deepees mJeHe keener Deefueke[ee keeueeJeOeerle Peeuesues veener. leele F.me.HetJe&
400 les 500 Heemetve JeJemLeeHeve Meem$eeee leJeebee DeJeuebye kesuesuee HeneJeeeme efceUlees. ee ekeCeele
DeeHeCe ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee efJeeeejbee Fefleneme DeYeemeCeej Deenesle. DeYeemeeee meeseeree
erves Hegjeleve keeUeleerue JeJemLeeHeve, ceOe egieeleerue JeJemLeeHeve, Deeweeseif eke eebleer Je HeefjCeece, Meem$eere
erkeesveeletve ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve, ceeveJeer mebyebOeebee erkeesve, ceeveJeer Jele&veeee DeYeeme Je
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee mebjevee erkeesve Demes keeueye HHes kesuesues Deensle. eleske HHeeleerue
ceeveJeer mebmeeOeveees Ske JesieUs mJeHe DeeHeueemeceesj esles. Deepeee peeieeflekeerkejCe Je GoejerkejCe
DeeefCe KeepeefiekejCe eefeescegUs ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeebmeceesj efJeefJeOe veJeerve DeeJneves efvecee&Ce Peeuesueer
Deensle. leecegUs leebee meecevee kejleebvee JeJemLeeHekeebvee veJeerve Yetefcekee yepeJeeJee ueeiele Deensle. ee meJe&
Iekeebee Dee{eJee DeeHeCe ee ekejCeeletve IesCeej Deenesle.

2.2 ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve efJeeejebee Fefleneme (Legacy of HRM)

2.2.1 Hegjeleve keeUeleerue JeJemLeeHeve (Management in Ancient Period)
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveees Deepees mJeHe keener SkeeSkeer efkebJee Deefueke[ee keeueeJeOeerle
Peeuesues veener. F.me.HetJe& 400 Heemetve ceveg<eyeUeee JeJemLeeHeveeeer yeerpes DeeHeCeebme HeneJeeeme efceUleele.
Mesu[ve eebveer keeceieejeb keefjlee Hejs ke cepetjer DeejeKe[e leeej kesuee neslee. keeUeee DeesIeele ceveg<eyeUees
mLeeve leebeer Yetefcekee Je JeJemLeeHeve DeeefCe keeceieej eebleerue mebyebOe yeouele iesues. ceveg<eyeU JeJemLeeHeve
Hegjeleve keeUer DeefmlelJeele nesles. eerveceOeerue Hegjeleve leJellebeveer keesCeleener mebIevesceOes kece&eeNebeeer
efveJe[ Je vesceCetke ner Deleble keeUpeerHetJe&ke, keeskeesjHeCes Je Meem$eMeg Heleerle kejeJeeeme nJeer ne
efJeeej ceeb[uee neslee. Yeejleeleerue keewefue nJee ceglmeer DeLe&lep%eeee `keewefefuee DeLe&Meee' Je Flej
iebLeebletve jepes Je Menjs eebes JeJemLeeHeve kemes kejeJes eees MeeeMeg efJeJeseve Dee{Ules. pesLes pesLes
ceeueke - veeskej ns mebyebOe efvecee&Ce nesleele. lesLes lesLes veeskejebes cnCepese kece&eeNeebes JeJemLeeHeve kejCes
DeeJeMeke jles. leLeeHeer JeJemLeeHeveeeer meeJe&ef$ekelee, efJeMes<eerkejCe, JeJemLeeHeve keuee, kece&eeNeebeer
efveJe[, DeefOekeejHeoeve, neueeeue DeYeeme ee yeeyeleee JeJemLeeHeve leJeebeer efJemle=leHeCes Je uesKeer mJeHeele
ceeb[Ceer kejCeees ese ieerkeebvee eeJeeeme nJes. Pesvee@He@eveee efueKeeCeeletve eeee Helee eslees.
2.2.2 ceOe egieeleerue JeJemLeeHeve:(Middle Age Management):
Skeboefjle megjJeeleeree keeueKeb[ele kece&eeNebevee efoueer peeCeejer JeeieCetke iegueeceefiejer Heleereer
nesleer leer yeouetve leebvee eebieuee Hekeejeer cepetjer, efveeefcele keeceees leeme Je keceer osKejsKe ee megOeejCee
ceOeceegieerve keeueKeb[ele Peeuee. JeJemLeeHeve efJeeej HeCeeueeree o=<erves ee keeueKeb[ele keener efJeMes<e
efkebJee veeefJeCeHetCe& HeeTue ekeues iesues veener. lejerHeCe kece&eeNeebes JeJemLeeHeve ner mJeleb$e DeMeer Heefkeee
Deens Je JeJemLeeHeve kejCeeje mJeleb$e Jeie& nJee ne ee keeueKeb[eleerue efJeeej cenJeeee neslee.

15
2.2.3 Deeweesefieke keebleer Je HeefjCeece: (Industrial Revolution and its effects):
melejeJee Melekeeveblej GlHeeoveele veJeerve leb$eeeer megjJeele Je JeJemLeeHeveeyeeyele Deeuesuee veJeerve
ef<keesve ne cenJeeee yeoue efometve eslees. Deeweeseif eke keebleeryejesyeje JeJemLeeHeve mebkeuHeveeleerue mebkegefeleHeCee
GvceUgve He[uee Je Jee{lee efJeMeeue o=<erkeesveecegUs JeJemLeeHeke GlHeeove Je JeJemLeeHeve leb$e eeceOes
megOeejCee kejCeeee ceeies ueeieues.
Deeweesefieke keebleerveblej pesJne mebIeveebes mJeHe yeoueles DeeefCe DeJee{Je Je iebgleeiebgleeree jevesee
mebmLee cnCepes `mebegkele Yeeb[Jeueer mebmLee' (Joint Stocks Company) DeefmleJeele Deeuee lesJne
ee mebmLeebceOeerue kece&eeNeebee JeJemLeeHeveeee Jesieee efjleerves efJeeej kejCes DeeJeMeke Peeues. DeLee&le
Deeweesefieke keebleerveblej yejere Je<ex cnCepes oer[ Meleke Guetve peeF&Heele ee HeMveebee meekeueeves efJeeej
Heejmee Peeuee veener. 19 Jee Melekeeee megjJeeleerHeele Deeweesefieke mebmLeebceOes JeJemLeeHeveees JesieUs leb$e
Demeles, leeee JeJeefmLele DeYeeme keve JeeHej kesuee lej GlHeeokelesle DeeefCe veHeeele Jee{ kejlee esF&ue
ner keuHeveee DeefmlelJeele veJnleer. je@ye& DeesJesvemeejKee keener ceeuekeebveer ceveg<eyeU JeJemLeeHeveees veJes
Heeesie 19 Jee Melekeeee megjJeeleerueee kesues Demeues lejer les DeHeJeeoelceke nesles. 1819 ee efyeerMe
He@kejer De@ke DeefmleJeele esCeemeeer leebes meefkee ece keejCeerYetle Peeues. keeceieej JeJemLeeHeveeletve
JeJemLeeHeveeueee Heeeoe nesle Demelees Je cnCetve eesie Hekeejs keeceieej JeJemLeeHeve kejCes ns JeJemLeeHeveees
keee& Deens Demes leeves HeefleHeeove kesues. eeumed& ye@yespe, nsvjer eTves, nsvjer HetDej ee JeJemLeeHeve lep%eebveer
keeceieej JeJemLeeHeveeeer yeerpes jesJeueer. pee@pe& pet eebveer cnueeHeceeCes `SkeeseCf emeeJee Melekeeleerue JeJemLeeHeve
efJeeejJeble ns cegKelJeskeve cetue lelJeebyeuee efJeeej ceeb[erle. pejer JeJemLeeHeveees SkemebIe Demes lelJe%eeve
lebeveer ceeb[ues veener lejer JeJemLeeHeveeeer keeex leebvee %eele nesleer Je leebes cenJe leebveer peeCeues nesles. ee
meJe& JeJemLeeHeve efJeeejJebleebveer keee meebeif eleues eeHes#eener lebeveer JeJemLeeHeveeee veJeerve <erkeesCeeme eeuevee
efoueer nse cenJeees Deens.
2.2.4 ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve Meeeere <erkeesve (Scientific Approach to
HRM):

Meeeere JeJemLeeHeveeeer mebkeuHevee 20 Jee Melekeeee megjJeeleeruee Decesejf kesceOes Hes [efjke efJevmeuees
suej eebveer ceeb[ueer. leebee keejKeeveeleerue DevegYeJeebJej DeeOeeefjle lebeveer Meeeere JeJemLeeHeveeeer Keeueerue
eej lelJes efJekeefmele kesueer .
1)

keee&HeceeHess Je jeefJeke keece jeefJeke Heleervese kejeJeeeee Meeeere Heleeree efJekeeme kejCes.

2)

kece&eeNebeeer keee&#ecelee Jee{Ceekeefjlee, efJeefJeOe Hekeejeer keeces kejCeeme keeceieejebeer Meeeere

Heleerves efveJe[, efveetkeleer Je HeefMe#eCe kejCes.

3)

Hele#e keece kejCes Je leemebyebOeeres JeJemLeeHeve kejCes ee oesve efkeee JesieJesieee JekeleeRveer kejeJeele.

4)

efveeesefpele DeejeKe[e Je eespevesvegmeej keece HetCe& keee&#ecelesves keeceieejebke[tve keve IesCeemeeer

JeJemLeeHeve Je keeceieejebes mebyebOe ns meewoen&HetCe& Je meueesKeees DemeeJesle.

Meeeere JeJemLeeHeveeee Heleerle keeueefJe<eeke DeYeeme (Time Study) ieefleefJe<eeke DeYeeme

(Motion Study) GlHeeove meeOeveebes HeceeCeerkejCe (Standarisation of production equipments) keee&#ece Je Dekeee&#ece keeceieejebkeefjlee Hesjke cepetjer eespevee (Incenitic wage plan
for efficient & inefficient workers) Deveske efMeHeejMeer suej ebeveer kesuee. ee efMeHeejMeer
Deepener cenJeeee ceeveuee peeleele. cnCetvee leebvee JeJemLeeHeve Meeeeee `peveke' Demes mebyeesOeCeele

16
esles. keee&efJeYeepeve (Division of Labour), efJeMes<eerkejCe (Specialisation), efJeefJeOe keeeeeer
Keelesyebo jevee, peyeeyeoejer efveefMele kejCes, DeefOekeej Heoeve, DeeosMeeeer SkeJeekeelee, mebIeveses efnle ns
Jekeleeree efnleeHes#ee es< ceeveCes DeMee SketCe 14 leJeebee Hegjmkeej mebIeveseer efveefce&leer kejCeeme nsvjer
Hesee@ue eebveer Heevme ceOes megeefJeueer. lemese JeJemLeeHeveeeer keeex- efveeespeve, mebIeve, DeeosMe, mecevJee
Je efveeb$eCe - DemeeJeerle Demesner leebveer megeefJeues.
2.2.5 ceeveJeer mebyebOeeee <erkeesve (Human Relations Approach):
1920 Heele ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveees pes efJeefJeOe od=<erkeesve efJekeefmele Peeues les keeceieejebvee
ceeveJeleeJeeoer JeeieCetke ve efoueecegUs DeHetCe& mJeHeees Jeeleele. kece&eeNebeee meboYee&le JeJemLeeHeveeuee
Ske veJeer efoMee Suve cesees eebveer efoueer. 1924 les 1932 ee keeueeJeOeerle leebveer Jesmve& Fuesefke^ke
kebHeveeree ne@Lee@ve& esLeerue keejKeeveele melele Heeesie kesues. leeHeemetve cesees eebveer Heg{erue cenJeees efve<ke<e&
kee{uesle.
1)

GlHeeove #ecelee Jee{efJeCeemeeer Yeewefleke Heee&JejCeeee efJeMes<e HeefjCeece keeceieejebee keee&#ecelesJej

nesle veener.

2)

keeceieejebee keee&#ecelesJej HeefjCeece kejCeeje cenkeeee Ieke cnCepes keeceieejeuee eebieueer

JeeieCetke osJetve megjef#elelesee Je DeelceHeefle<see iejpee JeJemLeeHeveeves YeeieefJeuee Heeefnpesle.

3)

keeceieejebee meeceeefpeke Je ceeveefmeke iejpeebeer Hetle&lee kesueeme leeee eebieuee HeefjCeece leebee
ceveesOewee&Jej Je keee&#ecelesJej Peeuesuee efometve eslees.

4)

GeesiemebmLesleerue kece&eeNeebee meeceeefpeke ieebee Je leebee DeveewHeeeefjke osJeeCe IesJeeCeeree

eebieuee HeefjCeece GlHeeove#ecelesJej Je ceveesOewee&Jej nesleevee efomelees.

5)

keeceieejebvee Hekele DeeefLe&ke Deefce<es oeKeJetve Heeslmeeefnle kejlee esle veener. lebevee DeeefLe&keslej
Hesjkes pemes, megj#ee, keeceeeer nceer, DeelceHeefle<e Je mJele:es cele HeoefMe&le kejCeeeer mebOeer
DeefOeke HeefjCeecekeejke nesleele.

2.2.6 ceeveJeer Jele&veeee DeYeeme (Study of Human Behaviour):

ceeveJeer mebyebOeeee DeYeemeeeer Heg{eer Heeejer cnCepes ceeveJeer Jele&veeee DeYeeme Demes cnCelee esF&ue.
Jekeleeres Jele&veMeee keee&#ecelee efceUefJeCeekeefjlee Ske meeOeve cnCetve JeeHejlee esJet Mekeles. meceepeMeee,
meeceeefpeke ceevemeMeee Je JeJemLeeHeveeee efJeeeMeebKeeceOeerue lep%eebveer ceesee HeceeCeeJej mebMeesOeve keve
ceeveJeer Jele&ve <erkeesve efJekeefmele kesuee. leeceOes DeefYeHesjCee, vesle=lJe, meb%eeHeve, mebIeve efJekeeme, mebIeve
mebmke=leer, Jewekeleerke Je ie HeYeeJe F. #es$eeleerue leebeer keeceefiejer ceesueeeer Deens. leeleerue cenJeeeer leJes,
kece&eejer Jele&ve <erkeesveeletve Keeueerue HeceeCes Deensle.
1)

Jeweefkeleke keeceieej ne ieeee HeYeeJeeKeeueer Jele&ve keefjle Demelees. Goe. mebIevesleerue SKeeee
yeoueeme keeceieej Jeweefkelekeefjlee mebceleer osCeeme leeej vemelees. Hejbleg nse leebee ieeves
efmJekeejueeme lees menpe leeej neslees.

2)

DeewHeeeefjke vesle=lJeeHes#ee DeveewHeeeefjke vesle=lJe kece&eeNeebJej eHe ekeCeeme Je Gef<s HetCe& kejCeeme
DeefOeke HeYeeJeer jles.

3)

ueeskeebvee efvemeie&leee keece DeeJe[les cnCetve lebevee eesie HesjCee efoueer iesueeme les mJe:efveebef$ele Je
mJe-efJekeefmele nesle Demeleele.

17
4)

pej mJe-efveeb$eCe Je mJe-efJekeeme ner leb$es Je=efieble Peeueer lej keee&#elesle Jee{ nesles.

2.2.7 ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee mebjevee <erkeesve (System Approach to

HRM):

JeJemeee mebIevee ner Ske mebjevee (System) Je kece&eejer DeeefCe JeJemLeeHeve ee leeleerue
GHejevee (sub-system) Demee efJeeej kejCeeNee <erkeesCeeme mebjevee <erkeesve Demes
cnCeleele.``SkeceskeebMeer efveie[erle Demeuesuee Deveske jeveebee mecetn cnCepes mebjevee''. JeJemeee mebIevee
ner Ske mebjevee Demeueer lejer leer mebHetCe& yebefomle Je DeefueHle DeMeer mebjevee veener.leer leMeer jent Mekele veener.
ee meJe& jevee-GHejeveebee SkeceskeeRJej HeefjCeece nesle Demelees. Heleske mebIevesle Keeueerue cegKe GHejevee
meceeefJe< nesleele.
1) leebef$eke GHe-jevee (Technical Sub-System):
cnCepese mebIevesleerue meomeebes DeewHeeeefjke menmebyebOe.
2) meeceeefpeke GHejevee (Social Sub-System):
cnCepese mebIevesleerue meomeebes DeveewHeeeefjke mebyebOeeejs meeceeefpeke ie.
3)Mekeleer GHejevee (Power Sub-System):
cnCepese Jekeleer efkebJee ieeejs HeYeeefJele kejCeemeeer Mekeleeree JeeHej.
efJeefJeOe GHejeveebee osJeeCeIesJeeCeerletve SketCe jeveseer efveefce&leer nesles. JeJemeee mebIevesleerue
JeJemLeeHekeebvee SketCe meeceeefpeke mebjevesleerue DeeHeuee mebIevesleerue JeJemLeeHekeebee SketCe meeceeefpeke
mejbevesleerue DeeHeuee mebIeveses mLeeve keee Deens ns mecepeeJetve IeeJes ueeieles.keejCe mebIevesleerue Debleie&le
Je yeefnie&le Iekeebee HeefjCeece nesle Demelees.
Jejerue meJe& Iekeebee Dee{eJee Iesleueeme DeeHeCeebme efometve esles keer, ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer
Glkeebleer efJeefJeOe DeJemLeebceOetve Peeuesueer efomeles. ceeveJeer mebmeeOeve efJeYeeieeme Deepeee DeeOegefveke keeUele
kece&eeNebeeer efveegkeleer, Jesleve, HeMeemeve, megj#ee, HeefMe#eCe, yeoueer, ye{leer, Deeweesefieke lebs F. yeeyeleerle
keeces kejeJeer ueeieleele. yeouelee HeefjefmLeleervegmeej o=<erkeesve' (Situational Approach) ne veJeerve
efmeeble ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveele efJekeefmele Peeuee Deens. lee efmeebleevegmeej peMeer HeefjefmLeleer Demesue
leevegmeej JeJemLeeHeve kejCes nese. Heleske Hekeejeer HeefjefmLeleer ner JesieUer Demeles, Je leer neleeUCeekeefjlee
Skee Hekeejee <erkeesve GHeegkele jle veener, cnCetvee JeJemLeeHekeebveer HeefjefmLeleeres He=Le:kejCe keve
Glke=< mJeHeeee o=<erkeesve leer HeefjefmLeleer neleeUCeekeefjlee DeJeuebyeJeeJee.

2.3 JeJemLeeHekeebmeceesjerue YeefJe<eeleerue DeeJneves (Future Challanges before

the Managers)

efJemeeJee Melekeele Je efJeMes<ele: eeUerme-Hevveeme Je<ee&le Deeweesefieke JeJemLeeHeveeee mebkeuHevesle

ceesee HeceeCeele yeoue Peeuesues efomeleele. ns yeoue cnCepes meeceeefpeke, DeeefLe&ke, leebef$eke Je jepekeere
yeoueebes Geesie JeJemeee #es$eeleerue Heelf eefyebyee Deens. ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeme Jejerue #es$eele Peeuesuee
yeoueecegUs veJeerve DeeJnevebevee meeceesjs peeJes ueeiele Deens. ee PeHeeeeves nesCeeNee yeoueebMeer pegUJetve IesCeejs
JeJemLeeHeke Je mebmLeee DeMee mebkeceCeeJemLesle efket Mekeleele. yeouelee keeUevegmeej pee mebmLeebvee

18
yeouelee esle veener DeMee mebmLee DeuHeeJeOeerlee yebo He[uesuee efomeleele. ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeme
HeecegKeeves YeefJe<eele Keeueerue DeeJneveebvee meeceesjs peeJes ueeiele Deens.
1) keeceieej mebKesle Peeuesueer Jee{ (Increasing size of work force):
DeeOegefveke Geesie mebmLeebceOeerue keeceieej mebKesle mebIeveses Deekeejceeveele ceess PeeueecegUs Jee{
nesle Deens. ceeieerue keeueeJeOeerle yengje<^er e mebmLeebee mebKesle Peeuesueer Jee{ mege keeceieej mebKee Jee{Ceeme
keejCeerYetle Deens. Skeee mebIevesle keeceieejebee mebKesle Peeuesuee Jee{ercegUs veJeerve HeMve, DeeJneves efvecee&Ce
nesleele. kece&eejer Skeef$eleefjlee lebeee DeefOekeejebyeeyele peeieke PeeueecegUs Deekeceke nesleele.
2) Mew#eefCeke HeeleUerle Peeuesueer Jee{ (Increasing size of Education level):
keeceieejebee Mew#eefCeke opee& Deepe KetHee megOeejuesuee efomelees. HetJeea keejKeeveele keece kejCeeje
kece&eejer yengleebMeer efvej#ej DeLeJee DeuHeefMe#eerle Demes. DeMee keeceieebjeJej leeyee sJeCes meesHes Demes. ceeueke
Je JeJemLeeHeke JesUHemebieer leebvee HemeJet Mekele Demele. Deepe cee$e YeejleemeejKee osMeelener keejKeeveebceOes
keece kejCeeNee keeceieejebceOes efMeef#ele keeceieej DeefOeke Dee{Uleele. DeMee megefMe#eerle keeceieejebee
JeJemLeeHeveeke[tve DeefOeke DeHes#ee Demeleele. leecegUs YeefJe<eele megefMe#eerle keeceieejebvee neleeUCes ns
JeJemLeeHekeebmeceesjerue DeeJneve Deens.
3) jepekeere Heee&JejCeeleerue yeoue (Changes in Political Environment):
kece&eeNeebeJf e<eeeree OeesjCeeJejerue mejkeejes efveeb$eCe Jee{le Deens. keejCe 1)kece&eejer ns veeieefjke
Demeueeves leebee veeieefjkelJeeee nkekeees mebj#eCe kejCes ns mejkeejes kele&Je Demeles.2)JeJemLeeHekeeke[tve
keeceieejebeer efHeUJeCetke nesCeeeer Mekeelee Demeles. mejkeejee GeesieJeJemeeeeleerue Jee{lee nmle#esHeecegUs
veJeerve HeMve Je DeeJneves efvecee&Ce nesleele. mejkeej keeceieej keueeCeeyejesyeje Deeweesefieke mebyebOe eebieues
jeneJesle cnCetve Keepeieer JeJemeeeebJej oyeeJe Jee{efJeles. Deeweesefieke mebyebOe eebieues jeefnueeme GlHeeokelee
Jee{tve SketCe GlHeVe Jee{les.
4) leb$e%eeveeleerue efJekeeme (Technological Advances):
leb$e%eeveeleerue efJekeemeecegUs Geesieeme veJeerve leb$e%eeve mJeerkeejCes DeHeefjnee& jles. leecegUs efvecee&Ce
nesCeejs yesjespeieejeres, HeeMf e#eCeees efkebJee keeceieej efJejesOeees veJeerve DeeJneve ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeemeceesj
efvecee&Ce nesles. mebieCekeerkejCe, mJeebeefuekejCe Je ceeefnleeree HemeejecegUs ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeme
keeceieejebes JesUesJesUer GodyeesOeve kejCes Je leebvee ceeefnleer osCes DeHeefnjee& jles.
5) meeceeefpeke Heee&JejCeeleerue yeoue (Changes in Social Environment):
JeJemeee mebIeveebveer mJele:ee efJekeemeees Gef< meeOe keefjle Demeleeveee meeceeefpeke peyeeyeoeNeener
Heej Hee[uee Heeefnpesle ne efJeeej lelJele: lejer ceeve Peeuee Deens. meeceeefpeke peyeeyeoejer Deveske #es$eeceOes
efvecee&Ce nesles Je JeJemLeeHeveeme leeee meJe&ke<e efJeeej kejeJee ueeielees. keeceieej, ieenke, iegbleJeCetkeoej Je
meceepe Demes efJeefJeOe Ieke JeJemeeeees DeeOeejmlebYe Demeleele.DeeOegefveke yeoueebvegmeej leebee DeHes#ee
ceOes mege yeoue nesCes keceHeeHlee jles. Hejblet meeceeefpeke DeHes#eebee DeesPeeee Yeej Geesie mebmLesme
HesueeJee ueeielees. yeskeejer mecemee, Jesleve megOeejCee, keeceieej keueeCe, eer-Heg<e meceevelee, ceeveJeer Je
veeiejer nkekeees mebj#eCe, Heot<eCe cegkele Heee&JejCe, Deejesieoeeer JeeleeJejCe, Mew#eefCeke yeebefOekeuekeer Je
mejkeejer efveeb$eCes F. efJeefJeOe DeeJneves ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeebmeceesj efvecee&Ce kejleele.

19
6)keeeosefJe<eeke Heee&JejCeeleerue yeoue (Changes in Legal Environment):
mejkeejves keueeCekeejer jepeees Gef< efmJekeejues keer lemLeHeCeees OeesjCe yeepetuee sJetve
keeceieejebeer efHeUJeCetke nesJet vees cnCetve GHeeeeespevee kejCeeeer peyeeyeoejer mejkeejuee IeeJeer ueeieles.
keeceieejebee efnlemejb#eCeemeeer yengleske meJe&e Heiele osMeele Deveske keeeos Peeuesues Dee{Uleele. leeyejesyeje
peeieeflekeerkejCe Je GoejerkejCeeee Heekf eescegUs ee keeeoseJf e<eeke Heekf eee efkeue< nesleele. ceeveJeer mebmeeOeve
JeJemLeeHeve efJeYeeieeme ee meJe& keeeoseJf e<eeke yeeyeermeboYee&le nesCeejs yeoue peeCetve IesJetve leevegmeej DeeJeMeke
lejletoer kejCes Yeeie Demeles. leecegUs keeeos efJe<eeke Heee&JejCeeleerue nesCeejs yeoue ns Ske ceess DeeJneve
Deens.
7)ceeveJeer mebyebOeees JeJemLeeHeve (Management of Human Relations):
Deeweeseif eke mebyebOe ns Les GlHeeokelee Je je<^er e GlHeVeeMeer mebyebeOf ele Demeleele. Deeweeseif eke DeMeeblelescegUs
meeceeefpeke Meeblelesueener Oeeskeeeee FMeeje efceUlees. keeceieejebvee veee efceUJetve osCeees mejkeejes Gef<
Demeles Je leevegmeej Deeweesefieke mebyebOe efveebef$ele kesues peeleele. iesuee 20-22 Je<ee&le mejkeejves Geesieeee
meboYee&le Goej OeesjCe DeJeuebyeJeeees jefJeues. leevegmeej keeceieejebvee veee efceUJetve osCeees OeesjCe peeJetve
leeeer peeiee GoejerkejCe, KeepeieerkejCe eeuee DevegHe OeesjCeeves Iesleueer. Heiele osMeebceOes kece&eejer Je
JeJemLeeHeve eebeeleerue Peie[Ceeeer- mebIe<ee&eer DeJemLee mebHetve menkeeee&eer DeJemLee met Peeueer Deens.
`meecegoeefeke osJeeCe-IesJeeCe' Je `kece&eeNeebee JeJemLeeHeveeleerue Jee{lee menYeeie' ee #es$eele veJeerve keuHevee
Heg{s esle Deens. ee meJe&e yeoueebceOetve veJeerve DeeJneves efvecee&Ce nesCes keceHeeHle jles.
Lees[keeele, meJe& yeouelee meeceeefpeke- jepekeere cetueebee HeefjCeece ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeJej

Peeuesuee Deens.leecegUs yeoueCeeNee keuHeveebcegUs Geesie mebIeveebceOes ceveg<eyeUees cenJe Jee{ues Deens. Je
leecegUs ceveg<e yeUeee JeJemLeeHeveeueener peemle cenJe Deeues Deens.

2.4 ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer veJeerve Yegefcekee (New Role of HRM)

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeceOes ceeieerue eeUerme-HeVeeme Je<ee&le Deecegueeie mJeHeees yeoue nesJetve
veJeerve MelekeeceOes veJeerve Yetefcekee/ peyeeyeoeNee efvecee&Ce Peeuee Deensle. ceveg<eyeU JeJemLeeHeveeee efJeefJeOe
DeJemLeebceOetve HeJeeme keve petvee efkebJee HejebHejeiele cetueebeer keele eketve veJeerve DeeOegefveke Heleeree
efmJekeej ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeves kesuesuee Deens. JeJemLeeHeve Je kece&eejer eebes HejmHejebuebefyelJe
ceeve keve ceglmeerHeCeeeer Yegefcekee (Statemanship) ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeves efmJekeejueer
Deens. JeJemLeeHeve Je keeceieej ee oesIeebesner keueeCe meeOelee esF&ue DeMee efjleerves mebIeveses JeJemLeeHeve
kejCeeeer peyeeyeoejer JeJemLeeHeveeves ceeve kesuesueer efomeles Je leeme menkeee& kejCeees kece&eeNeebveerner
ceeve kesuesues Dee{Ules. ee mebkeceCeeletve ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee veJeerve Yetefcekee meejebMeeves
Keeueerueefjlee ceeb[lee esleerue.
1)veJeerve yeoueebee Hegjmkeej (A facilitator of change)
veJeerve yeoueebvegmeej mebIevesleerue ueeskeebvee keee&HeJe=e kejCeeme ceeveJeer mebmeeOeveees JeJemLeeHeve
kejCes.
2)meJe&meceeJesMeke <erkeesve (Integrated approch):
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee efJeeej Skeebieer ve kejlee meJe&meceeJesMeke efjleerves kejCes. SketCe

20
JeJemLeeHeveeleerue ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve ns cenJeees Demeueeves leeme eesie lees Deekeej, Je He
osJetve leeee Heeeoe ieenkeebvee keve osCes.
3) ceOemLe cnCetve Yetefcekee (A mediator):
Deeweesefieke mebIeveses JeJemLeeHeve Je keeceieej eebeeleerue Jee{lee DeHes#ee Je DeeJeMekeleebee
meceleesue meeOeCeekeefjlee ceOemLe cnCetve veefJeve Yetefcekee ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeme yepeJeeJeer ueeiele
Deens. ns meJe& nesCeejs yeoue mebIevesyeue veJeerve yeebefOeuekeer efvecee&Ce kejerle Deensle.

2.5 ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve Je Heee&JejCe (Environment & HRM)

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve Je Heee&JejCeeee DeefleMee peJeUee mebyebOe Deens `Heee&JejCe' ee meb%esee
DeLe& cnCepes Demes meJe& Ieke keer pes ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee efkeesJej HeefjCeece kejleele. Heee&JejCeeee
DeYeemeecegUs ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeme Heee&JejCeeleerue yeoueebvee Heeflemeeo osJetve leerJe mHeOexle efketve
jenCes Mekee nesles. ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve ns cegKele: oesve Hekeejee Heee&JejCeele kesues peeles.
1) Debleie&le Heee&JejCe (Internal Environment)
2) yeefnie&le Heee&JejCe ( External Environment)
2.5.1 Debleie&le Heee&JejCe (Internal Environment):
Debleie&le Heee&JejCe ns Deeweesefieke mebIevesleeruee Debleie&le Iekeebes efceUtve leeej nesles. leeceOes
keeceieej mebIevee, mebIevee mebmke=leer Je mebIe<e&, JeeJemeeefeke mebIevee, mebIeveseer Gef<s Je OeesjCes F. ee
meceeJesMe neslees. keeceieej mebIevee ee keeceieejebee efnleebes mebj#eCe kejCeemeeer keee&jle Demeleele.ceeveJeer
mebmeeOeveeeer Yejleer, efveJe[, HeefMe#eCe, Jesleve, Deeweesefieke mebyebOe Je meecegefnke kejej F. efkeee keeceieej
mebIeveebee menYeeefielJeevese HetCe& nesleele.
mebIevee mebmke=leer Je mebIe<e& ne Ske Debleie&le Heee&JejCeeee cenJeeee Yeeie Demelees. Heleske keeceieejeme
pemes mJele:es JekeleercelJe Demeles lemes Heleske mebIeveseer mJele:eer mebmke=leer (Culture) Demeles. ``mebIevee
mebmke=leer cnCepes Heleske mebIevesleerue meomeebveer HeeUeJeeeeer efkebJee Debceueele DeeCeeeeer cetues efkebJee cetueYetle
Heleer nese.''mebIeveseer mebmke=leer Je keeceieej eebeele vesnceere mebIe<e& HeeneJeeeme efceUlees. mebIe<e& nesCeees
keejCe Jeweefkeleke Gef< Je mebIeveseer Gef< eeleerue efYeVelee nese.
Heleske #es$eeleerue JeeJemeeefeke mebIeveeb HeceeCes ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer (National
Institute of personnel management) je<^ere kece&eejer JeJemLeeHeve mebmLee keee&jle Deens.
ee mebmLesceeHe&le ceveg<eyeUeeer Deeeejmebenf lee leeej keve efleeer DebceueyepeeJeCeer ee mebIevesee meomeebvee
kejeJeer ueeieles.
2) yeefnie&le Heee&JejCe (External environment):
yeefnie&le Heee&JejCeeceOes efJeefJeOe Ieke pemes DeeefLe&ke, jepekeere, leebef$eke, ueeskemebKeeefJe<eeke F.
ee meceeJesMe neslees. ns meJe& Ieke ieefleceeve (Dynamic)Demeueeves leeleerue yeoueebee HeefjCeece ceeveJeer
mebmeeOeve JeJemLeeHeveeJej nesCes keceHeeHle Deens.

21
DeeefLe&ke IekeebceOes Deeweesefieke GlHeeove, je<^ere Je oj[esF& GlHeVe, veeCes Je Yeeb[Jeue yeepeej,
mHeOee&, Deeweesefieke keeceieej, efJekeeme oj, Je [eJeHese F. meJe& yeeyeeRee meceeJesMe neslees. peeieeflekeerkejCe Je
GoejerkejCe ns Ske veJeerve keejCe DeeefLe&ke Heee&JejCeele yeoue Ie[efJeCeejs Peeues Deens. ee meJeeee HeefjCeece
ceeveJeer mebmeeOeveeee Jesleve Je cepegjer OeesjCe, eEkeJee keeceieej keueeCe OeesjCeebJej nesle Demelees. jepekeere
Heee&JejCeele mejkeejves ceeveJeer mebmeeOeve meboYee&le kesuesuee keeeeeee efkebJee veeeeueeeves efouesuee efJeefJeOe
Heveebee efveJee[ebeee meceeJesMe neslees. leebe$f eke Heee&JejCe ns veJeerve MeesOe Je leb$e%eeveeee efJekeemeecegUs yeouele
Demeles. leevegmeej ceeveJeer mebmeeOeveees HeefMe#eCe, veJeerve meeOevemeecegieer Je leemeboYee&leerue Heveebee meceeJesMe
neslees. ueeskemebKee efJe<eeke Heee&JejCe ns efJeefJeOe eue IekeebcegUs yeouele Demeles. pemes ueeskemebKesleerue
eer-Heg<eebes HeceeCe, efuebie, Jee, mee#ejlee HeceeCe F. leeeyejesyej DeeOegevf eke meeceeefpeke mecelesee lelJeevegmeej
Devegmegefele peeleer Je peceeleer Je leebes efnlej#eCe kejCes cenlJeees Demeles. Lees[keeele, ceeveJeer mebmeeOeve
JeJemLeeHeveeJej ee meJe& yeefnie&le Iekeebee HeefjCeece nesle Demelees.

2.6 ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeebeer Yetefcekee (Role of HR Manager)

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeuee mebIeveseer Gef<es meeOe kejCeemeeer efJeefJeOe mJeHeeeer keeex
kejeJeer ueeieleele. peeieeflekeerkejCeecegUs efvecee&Ce Peeuesueer KetHe ceeser mHeOee& Je ceesee keejKeeveebceOes eesie
HeMeemeve kejCeemeeer Skee Jesieee ceeveJeer mebmeeOeve efJeYeeieeeer mLeeHevee kejeJeer ueeieles. ne ceeveJeer mebmeeOeve
efJeYeeie pee DeefOekeeNeeee efveeb$eCeeKeeueer Je vesle=lJeeKeeueer keece kejlees leeuee ``ceeveJeer mebmeeOeve
JeJemLeeHeke'' (Human Resource Manager)Demes cnCeleele. ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeme
Heg{erue veeJeevesner DeesUKeleele.
- ceeveJeer mebmeeOeve efJekeeme JeJemLeeHeke (HRD Manager)
- ceveg<eyeU JeJemLeeHeke (Man power Manager)
-kece&eejer JeJemLeeHeke F.(Personnel Manager)
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeke ne lelJe%e, yegerJeeve, Je ogj<er DemeCeeje veslee cnCetve keee&jle
Demelees. mebIevesee efJekeemeeeer Je Heieleereer peyeeyeoejer HetCe&HeCes leeeeJej Demeles Je lee Deveg<ebieeves leeme
efJeefJeOe Yetecf ekee Heej Hee[eJee ueeieleele. yeouelee JeeJemeeefeke Heee&JejCeeceOes ceeveJeer mebmeeOeveeeer Yetecf ekeener
yeoueueer Deens. yeouelee DeeOegevf eke HeefjefmLeleerceOes ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeeer Yetecf ekee DeeJneveelceke
Deens. eMemJeer mebIevee ceesee HeceeCeeJej yeoueeefYecegKe, HeefjefmLeleerHeceeCes pegUJetve IesCeejer, yeoueebHeceeCes
efoMee yeoueCeejer DeeefCe ieenkeeefYecegKe Demeles. ee yeouelee Heee&JejCeeceOes ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeeer
Yetefcekee KeeueerueHeceeCes mHe< kejlee esF&ue.
1) ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeke Ske efJeeejJeble (As an Intellectual):
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeekeeme cetueYetle keewMeueeceOes leb$e%eeveeee HeeefJeCeeHes#ee meb%eeHeve, ceeie&oMe&ve,
ogmeNebevee mecepetve IesCes, Heels meenve osCes F. DeeJeMeke Demeleele. ns JeJemLeeHeke kece&eeNeebMeer eebieueeHekeejs
meb%eeHeve keve leebes HeMve mees[efJeCee yejesyeje mebIevesee Gef<ebeer Hetle&lee kejCeeke[s ue#e osleele
mebIeveses Je kece&eeNeebes HeMve mees[efJeCeekeefjlee meenefpekee leeme Ge ceeveefmeke #ecelee Je yegefceeseer
DeeJeMekelee Demeles.

22
2) JeJemeeeeleerue [eJeHeseelceke Yeeieeroej (Business strategic parter):
Deepeee DeeOegefveke mebIevesle eMemJeer nesCeeeer Je=eer DeeefCe eesieoeve osCeeeer #ecelee eecegUs
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeke mebIevesee [eJeHese DeeKeCeeje Yeeieeroej cnCetve keee&jle Demelees. mebHetCe&
JeJemeeeees [eJeHese efveeespeve Je Gef<es jefJeCeees meKeesue %eeve ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeebvee
Demeles.
3) ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeke Ske efMe#eke (As an Educator):
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeme Hekele meb%eeHeve, yegefceee eEkeJee HeMeemekeere keewMeues Demetve
eeuele veener, lej kece&eeNeebvee leebee megHle iegCeebvee peeie=le keve mebIevee efJekeeme keee&keceele DeeCeCeees
Skee efMe#ekeees keee& mege kejeJes ueeieles. ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeme Ske efMe#eke cnCetve yeNeee
JesUsme Yetefcekee yepeJeeJeer ueeieles. kece&eeNeebes HeefMe#eCe, efMemle, iegCe efJekeeme, keeceeMeer HeeceeefCekeHeCee efkebJee
keee&#ecelee ee keeee&eer DebceueyepeeJeCeer efMe#eke cnCetve kejeJeer ueeieles.
4) ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeke Ske veeeeefOeMe (As a Judge):
Ske HeMeemekeere DeefOekeejer cnCetve ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeme eesie Je Deeesie DeLeJee
HeceeefCeke Je DeHeeceeefCeke efkebJee JeepeJeer Je DeJeepeJeer Demee Hejke Skee veeeefOeMeeee Yetefcekesletve kejlee esCes
DeeJeMeke Demeles. kece&eeNeeeer efveJe[, ye{leer, yeoueer, efMeefmleyeuees efveCe&e, F. yeeyeeRJej JeJemLeeHekeeme
veeeefOeeMeeeer Yetefcekee yepeeJeCes keceHeeHle jles.
5) ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeke Ske DeefOekeejer (As an Executive):
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeme JeJemLeeHeveeves jefJeuesueer OeesjCes, DeejeKe[s efkebJee efveCe&eeeer
DebceueyepeeJeCeer ieleerves, leeye[leesye Je Deetkelesves kejeJeer ueeieles. leekeefjlee lee HeMeemeveele efJeefMe< ceeHeob[
leeej keve HeleeRee (system) efJekeeme kejeJee ueeielees. leeme efJeefJeOe efJeYeeieebleerue DeefOekeeNeeMeer
mecevJee Je meneekeebJej efveeb$eCe ner keeex mege Ske DeefOekeejer cnCetve Heej Hee[eJeer ueeieleele.
6)ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeke Ske veslee (As a Leader):
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeme kece&eeNebeee Je leebee ieeee veslee cnCetve Yetefcekee yepeJeeJeer
ueeieles. mebIevesleerue efJeefJeOe keeex pemes efveeespeve, mebIevee, ceeie&oMe&ve, mecevJee Je efveeb$eCe eebeer
DeceueyepeeJeCeer ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeme veslee cnCetve kejeJeer ueeieles. ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeme
mJele:ee ke=leerletve menkeeNeebmeceesj Ske GoenjCe efvecee&Ce keve Heeslmeenve efkebJee HesjCee osCeees keee&
kejlees. meneekeebceOes ieYeeJevee (team building) Jee{erme ueeJeCeeeer veslee cnCetve ceeveJeer mebmeeOeve
JeJemLeeHekeeeer Yetefcekee cenJeeeer Demeles.
7) ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeke - Ske meuueeieej (As an Advisor):
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeke Ske meuueeieej cnCetve mege Yetefcekee yepeeJeerle Demelees. GlHeeove,
efJeHeCeve, DeLe&efveleer, ceveg<eyeU efJekeeme F. keeeeceOes meuueeieejebeer Yetefcekee cenlJeeeer Demeles. meJe&e
efJeYeebieeceOes ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeebee mebyebOe esle Demelees. lee efJeYeeieebee OeesjCeelceke Je [eJeHeseelceke
efveCe&eeceOes ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeke ne meuueeieej cnCetve Yetefcekee yepeeJelees.
Lees[keeele, ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeme mebIevesee efJekeemeekeefjlee Je HeieleerHeLeeJej vesCeemeeer

23
efJeefJeOe YetefcekeebceOetve keee& kejeJes ueeieles. mebIevesee eMemJeerlesJej melele vepej sJetve leees cetueceeHeve
kejCeeje ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeke Demelees. ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeke keeceieebjeee meceLe&ke cnCetve
DeefleMee cenlJeeeer Yetecf ekee Heej Hee[lees. leeee %eeveeves Je yege
f ves keeceieejebes meceLe&ve keve lees mebIevesuee
eMemJeer kejCeeee Heelve vesnceer kejerle Demelees.

2.7 meejebMe (Summary)

Lees[keeele, ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve ns Deeweesefieke mebIevesee Ske DeefJeYeepe Yeeie leeee
efJeefJeOe Yetecf ekeebcegUs yevele Deens. ceeveJeer JeJemLeeHeveeme Meem$eere Je cetle& mJeHe osCeejs DeeOegevf eke JeJemLeeHeve
Meem$eees peveke SHe. [yuet. suej Je ceeveJeer mebyebOeeee erkeesve ceeb[Ceejs Suve cesees efkebJee ceeveJeer
mebmeeOeveeee DeefYeesjCesee efmeeble ceeb[Ceejs cee@muees npe&yeie&, Sced. meer. esiej, F. lep%eebes eesieoeve
cenJeHetCe& Deens. ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer Gleebleer efJeefJeOe DeJemLeebceOetve Peeuesueer efomeles. `yeouelee
HeefjefmLeleervegmeej erkeesve' (Situational Approach) ne veJeerve efmeeble ceeveJeer mebmeeOeve
JeJemLeeHeveele efJekeefmele Peeuesuee efometve eslees.
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve Je Heee&JejCe eebee efvekeee mebyebOe Deens. Debleie&le Heee&JejCe Je yeefnie&le
Heee&JejCe DeMee oesvner ekeejee Heee&JejCeeleerue yeoueebeer veeWo ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeme IesCes Yeeie
He[les. leecegUs e JeJemLeeHekeebmeceesj efJeefJeOe veJeerve DeeJneves efvecee&Ce Peeuesueer efomeleele. ee meJe& DeeJneveebee
DeeHeCe meefJemlej DeYeeme keve leer meJe& DeeJneves HesueCeekeefjlee keMee veJeerve Yetefcekee ceeveJeer mebmeeOeve
JeJemLeeHekeeme Heej Hee[eJee ueeiele Deensle eeeer meefJemlej eee& Jejerue Yeeieele kesuesueer Deens. leele
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve Ske efJeeejJeble, efMe#eke, veeeeOeerMe, veslee, Yeeieeroej Je meuueeieej cnCetve
cenJeHetCe& Yetefcekee yepeeJelees. leebee ee efJeefJeOe YetefcekeebcegUse Deeweesefieke mebIeveses DeefmlelJe DeyeeefOele
jentve efJekeeme meeOe kejlee eslees.

2.8 meboYe& Hegmlekes (Reference Books)

1.

Human Resource Management L.M. Prasad - Sultan Chand &

Sons. New Delhi.

2.

Business Organisation & Management Y.K.Bhushan - Sultan Chand

& Sons. New Delhi.

JeJemeee JeJemLeeHeve - meg. ie. oeleej.

Deeweesefieke JeJemLeeHeve - Sce. peer. Heekej

2.9 Heve
1

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer Glkeebleer Lees[keeele efJeMeo keje.

yeouelee keeUele ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeme keesCelee veJeerve DeeJneveebvee meeceesjs peeJes ueeiele
Deens, leeeer eee& keje.

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve Je Heee&JejCe eeleerue HejmHej mebyebOeees efJeJeseve keje.

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeee yeoueCeeNee veJeerve Yetefcekesee Lees[keeele Dee{eJee Iee.

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve DeeefCe Heee&JejCe mebyebOeeeer meefJemlej eee& keje.

24
HekejCe 3

ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve

(Human Resource Planning)

Ieke jevee
3.0 Gef<es
3.1 HeemleeefJeke
3.2 ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve mJeHe
3.2.1 ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve JeeKee
3.2.2 ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve JewefMees
3.2.3 ceeveJeer mebmeeOeve eefeesleerue efeee
3.3 ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeeer iejpe Je cenJe
3.4 ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeeer Gef<es
3.5 ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeleerue HeeeNee
3.6 ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve Hekeej
3.6.1 je<^ere mlejeJej ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve
3.7 ceeveJeer mebmeeOeve ceeefnleer Heleer
3.8 meejebMe
3.9 meboYe& Hegmlekes
3.10 HeMve

3.0 Gef<s (Objectives)

1)

ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeee DeLe&, DeeJeMekelee, Je cenlJe mecepeeJetve IesCes.

2)

ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeeer Gef<es DeYeemeCes.

3)

ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeleerue HeeeNee mHe< kejCes.

4)

efJeefJeOe Hekeejes ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve DeYeemeCes.

5)

ceeveJeer mebmeeOeve ceeefnleer Heleer mHe< kejCes.

3.1 HemleeJevee (Introduction)

`efveeespeve' ne DeeOegevf eke egieeleerue HejJeueeree Meyo Peeuesuee Deens. `efveeespeve cnCepes ke=leer kejCeeHetJeer&
efJeeej kejCes nese.' leecegUs Heleskeeueee efveeespeveeee GHeeesie kejeJee ueeielees. Goe. efJeeeLeevee Heefj#esle

25
eebieues iegCe efceUJeeees Demeleerue lej efveeespeve kejeJes ueeieles, eEkeJee Geesieeme eebieuee veHee efceUefJeCeekeefjlee
efveeespeve DeeJeMeke jles. efveeespeve cnCepes DeeHeCe keee keece kejCeej Deenesle Je les kemes kejCeej
Deenesle eeyeue Deieesoje efveCe&e IesCes nese.
Deeweeseif eke mebIevesee Gef<Hetleeameeer DeeJeMeke leer efJeefJeOe keeex kejCeemeeer keesCelee Hekeejes
keewMeue Demeuesueer, efkeleer ceeCemes, kesJne ueeieleerue eeee Deboepe keve leevegmeej lebeeer Yejleer Je efveJe[
kejCeees keece ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve efJeYeeieeme kejeJes ueeieles. YeefJe<eele ueeieCeeNee kece&eeNeebeer
DeeJeMekelee Heentve eesie kece&eeNeebeer eesie keeceekeefjlee eesie mebKesle eesie efkeeCeer Je JesUJs ej GHeueyOelee
nesCeemeeer efveCe&e IesCes cnCepes ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve nese.

3.2 ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve mJeHe (Nature of HRP)

3.2.1 ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve JeeKee (Definition of HRP):
1) efiemeuej eebee celes, ``ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve Heefkeesle HetJee&vegceeve, efJekeeme DeeefCe efveeb$eCe
keeeeee meceeJesMe nesle Demetve leeejs DeeefLe&ke<ee HejJe[CeeNee eesie JekeleeReer, eesie mebKesle, eesie
peeieer Je eesie JesUer efveJe[ kesueer peeles.''
Geisler defines' " HRP is the process - including forecastiing developing and controlling - by which a firm ensures that it has the right
number of people & the right kind of people at the right place at the right
time doing works for which they are economically most useful".

2)keesueceve eebveer ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeeer JeeKee kejleevee Geesie mebIevesme efleee keee&
DeejeKe[e Debceueele DeeCeCeekeefjlee DeeJeMeke DemeCeejs ceveg<eyeU Je leeee GHeueyOeleses ceeie& jefJeCeeeer
Heefkeee'' Demes cnues Deens.
Coleman has defined Human Resource planning as " the process
of determining manpower requirements and the means for meeting those
requirements in order to carry out the integrated plan of the organisation".

3) pescme pes efuebe vegmeej, ``eesie Jekeleereer eesie mebKesle eesie keeee&meeer, eesie JesUer JeJemLee
kejCeees Gef< meeOe kejCeemeeer ceveg<eyeUees OeesjCe, JeJenej DeeefCe Heleeree mecevJeeeuee ceeveJeer
mebmeeOeve efveeespeve Demes cnCeleele.''
3.2.2 ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve JewefMees (Features of HRP):
Jejerue JeeKeebJeve ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeeer Keeueerue JewefMe<es efometve esleele.
1)

GeesiemebmLesleerue Jele&ceeve ceeveJeer mebmeeOeveeee Dee{eJee IesCes.

2)

Geesie mebmLesme YeefJe<eele ueeieCeeNee ceveg<eyeUeee Deboepe kejCes.

3)

DeeJeMekelesvegmeej ceveg<eyeUeee HegjJee efveOee&efjle kejCes.

4)

ceeveJeer mebmeeOeveeeer ceeieCeer Je HegjJee eebeele meceleesue meeOeCes.

5)

GeesiemebmLee DeeefCe kece&eejer ee oesIeebeener efnleeee o=<erves ceveg<eyeUees OeesjCe Je eespevee

leeej kejCes.

26
3.2.3 ceeveJeer mebmeeOeve eefeesleerue efeee:
Lees[keeele ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve Heefkeesle Keeueerue efkeeebee (keeee&ee) meceeJesMe neslees.
De) ceveg<eyeU Deboepe kejCes:
GeesiemebmLesme YeefJe<eele ueeieCeeNee kece&eejer mebKesee DeeefLe&ke Heee&JejCeeee keueevegmeej efkebJee
GeesiemebmLesee efJekeemeevegmeej efkebJee lekee&vegmeej Deboepe kejCes.
ye) meeefmLeleerle keeceeJej Demeuesuee kece&eeNebeeer eeoer kejCes :
meeefmLeleerle keeceeJej Demeuesuee kece&eeNebeeer eeoer keve les efkeleer me#eceHeCes Je Heee&Hleefjlee
GHeeesieele DeeCeues peele Deens les HeenCes.
3) ceveg<eyeUees Heve MeesOeCes:
Geesieeleerue kece&eeNeebee Heve Jele&ceeveeleerue kece&eejer mebKee Je opee& Heentve YeefJe<eeleerue GHeueyOe
kece&eeNebeMeer leguevee kejCes.
4)ceeveJe mebmeeOeveeee eespevee leeej kejCes:
Geesieeme DeeJeMeke Demeuesues ceeveJe mebmeeOeve efceUefJeCeekeefjlee Yejleer, efveJe[, HeeMf e#eCe Je efJekeeme,
yeoueer, ye{leer Jesleve Je DeefYeHesjCe F. eespevee leeej kejCes.

3.3 ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeeer iejpe Je cenJe (Need & Importance of

HRP)

Deeweeseif eke mebIevesee Gef<Hetleeameeer DeeJeMeke leer efJeefJeOe keeex kejCeemeeer keesCelee Hekeejes
keewMeue Demeuesueer efkeleer ceeCemes, kesJne ueeieleerue eeee Deboepe keve leevegmeej leebeer Yejleer Je efveJe[
kejCeees keece ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve efJeYeeieeme kejeJes ueeieles. Heleske keeee&meeer eesie Jekeleereer
efveJe[ kesueeves keee& meceeOeeve Je keee&#ecelee lej Jee{lese HeCe leeeyejesyej kece&eejer Ske mebmLee mees[tve
ogmejerke[s peeCeees HeceeCe keceer nesles. keee& meceeOeeve Jee{ueeves Deeweesefieke mebyebOe megOeejCeemener ceole
nesles. Lees[keeele, ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve ns Deeweesefieke mebIevesleerue melele Jee{CeeNee Je ieggbleeiebgleeree
iejpee mees[JeCeeme ceole kejles. Keeueerue cegeebee meeeeves ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeeer DeeJeMekelee Je
cenlJe DeefOeke mHe< kejlee esF&ue.
1) kece&eeNeebeer iejpe (Personnel Requirement):
Deeweesefieke mebIevesle kesueer peeCeejer keeex Deveske Hekeejeer Demeleele. Heleske keee& Flej keeeeHes#ee
JesieUs Demeles. ner efJeefJeOe keeex eesie efjleerves Heej Hee[Ceekeefjlee JesieJesieee #ecelee, meeceLe& Je iegCeebeer
DeeJeMekelee Demeles.peMeer keeex efJeefJeOe Hekeejeer Demeleele, leMeee leer keee&s kejCeemeeer GHeueyOe Demeuesuee
Jekeleerner efJeefJeOe Hekeejee Demeleele. Heleske Jekeleereer keee&#ecelee efYeVe Hekeejeer Demeles. efYeVe Hekeejeer
keeex Je leer Heej Hee[Ceekeefjlee DeeJeMeke Demeuesuee efYeVe #ecelee Je Hele#eele GHeueyOe DemeCeejs ceveg<eyeU
eebeer meebie[ ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeves Ieeuelee esles.
2) Yejleer Je efveJe[ (Recruitment and Selection):
mebIevesee Gef<Hetleeakeefjlee DeeJeMeke DemeCeeNee kece&eeNeebmebyebOeer mebKeelceke Je iegCeelceke
Deboepe yeebOeuee veblej leevegmeej kece&eeNeebeer Yejleer Je efveJe[ kejCeees keece ceveg<eyeU efveeespeveeceeHe&le

27
kesues peeles. mebIeveses OeesjCe Je efJeefJeOe efJeYeeieebee DeeJeMekelesvegmeej kece&eeNeebeer Yejleer Je efveJe[ kesueer
peeles. Debleie&le DeeefCe yeefnie&le eesle eekeefjlee JeeHejues peeleele.
3) ceveg<eyeUeee Heee&Hle GHeeesie (Optimum utilisation of HR):
Heleske Geesieeeer Heieleer Je YejYeje vewmeefie&ke, efJeeere Je ceeveJeer mebmeeOeveeee Heee&Hle GHeeesieeJej
DeJeuebyetve Demeles. leekeefjlee ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeeer DeeJeMekelee Yeemeles.
4)leebef$eke Heee&JejCeeleerue yeoue (Changes in Technological Environment):
peeieeflekeerkejCe Je leb$e%eeveeleerue yeoue, Jemlet Je mesJeebee GlHeeove Heleer Je efJelejCe JeJemLesle
ceesee HeceeCeele yeoue kejCes Yeeie Hee[leele leecegUs mebIevesee ceeveJeer mebmeeOeveeee keewMeueele Je
kece&eeNeebee mebKesle DeeJeMeke les yeoue kejCes DeHeefjnee& Demeles. ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveecegUs keerleer
kegMeue kece&eejer ueeieCeej Deensle eeyeue ceeefnleer efceUtve lee ceeefnleeree DeeOeejs HeefMe#eCe keee&kece
jeyeefJeuee peelees.
5) JeJemeee efJemleej (Busines Expansion):
Heleske Deeweesefieke mebIevesuee DeeHeuee JeJemeee Jee{efJeCeeeer efkebJee Je=efbiele kejCeeeer F&e
Demeles leevegmeej JeJemeee efJemleejekeefjlee veJeerve ceveg<eyeUeeer iejpe Yeemeles. ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveecegUs
JeJemeee efJemleejekeefjlee DeeJeMeke DemeCeeNee kegMeue Je DekegMeue ceeveJeer mebmeeOeveeee Deboepe keve
GHeueyOelee kejCes Mekee nesles.
6) kece&eeNeeeer efveJe=eer (Retirement of Employees):
efveJe=eer, yeoueer, ye{leer efkebJee ce=letcegUs keeceieej efkebJee kece&eeNeebee peeiee efjkeecee nesleele, Deeweeseif eke
mebIevesle kece&eeNeeee efjkele nesCeeNee peeiee eesie lee GcesoJeejebeer efveJe[ keve YejCeeme ceeveJeer
mebmeeOeve efveeespeve GHeegkele jles.
7) ceeveJeer mebmeeOeveees meceeeespeve (Adjustment of HR):
Deeweeseif eke mebIevesle efJeefJeOe efJeYeeieele keee&jle Demeuesues kece&eejer SKeeos JesUms e iejpesHes#ee DeefOeke
efkebJee keceer Demeleele. kece&eeNeebee meceeeespeveevegmeej lee efJeYeeieeletve DeefOeke Demeuesues kece&eejer ogmeNee
efJeYeeieele JeUefJeCes efkebJee keceer Demeueeme ogmeNee efJeYeeieeletve HeeefJeCes ns keee& ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveecegUs
Mekee nesles.

3.4 ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeeer Gef<es (Objective of HRP)

Deeweesefieke mebIevesleerue efJeefJeOe keeex Heej Hee[Ceekeefjlee JesieJesieee #ecelee Je keewMeue Demeuesues
kece&eejer eesie HeceeCeele eesie efkeeCeer Je eesie JesUer HegjefJeCes ns cegKe Gef< ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveees
Demeles. Keeueerue cegdeebee DeeOeejs Flej Gef<s mHe< kejlee esleerue.
1)

Deeweesefieke mebIevesme DeeJeMeke HeceeCeele eesie kegMeuelesee kece&eejer HegjJee Heeefnpes lesJne kejCes.

2)

Deeweesefieke mebIevesleerue GHeueyOej ceveg<eyeUeee Heee&Hle JeeHej kejCes.

3)

efJeefJeOe keewMeueeee kece&eejer Jeiee&ee YeefJe<eeleerue iejpeebvegmeej Deboepe kejCes.

28
4)

Deeweesefieke mebIevesle Demeuesuee kece&eejer Jeiee&es, keceer efkebJee DeefOeke HeceeCeevegmeej meceeeespeve
kejCes.

5)

leb$e%eeveeleerue nesCeeNee yeoueebee HeefjCeeceevegmeej ceeveJeer mebmeeOeveeee keewMeueele kejeJes ueeieCeejs

yeoue Deboepeerle kejCes.

6)

Deeweesefieke mebIevesle keee&jle Demeuesuee ceeveJeer mebmeeOeveees efvee$ebCe kejCes.

7)

HeoesVeleer, HeoeJeveleer, Je yeoueer efkebJee Dekeeueer ce=letcegUs efkebJee DeepeejHeCeecegUs keece kejCeeme
DeHee$e nesJetve leebes mLeeve efjkeeces Peeueeme lesLes veJeerve Jekeleeree vesceCetkeereer JeJemLee kejCes.

Lees[keeele, ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve ns Deeweesefieke mbeIevesee Gef<Hetle&leskeefjlee DeeJeMeke

DemeCeejs ceveg<eyeU HegjefJeCeees keee& keefjle Demeles. lemese YeefJe<eeleerue iejpesvegmeej DeeJeMeke ceveg<eyeUeee
Deboepe keve leeJejerue iegbleJeCetkeerJej kemee peemleerle peemle HejleeJee efceUsue eeyeueeer keeex ceeveJeer
mebmeeOeve efveeespeveeejs kesueer peeleele. lemese kece&eejer ye{leer, yeoueer, efkebJee HeoeJeveleer OeesjCe ceeveJeer
mebmeeOeve efveeespeveele nesle Demeles. ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve Heleske efJeYeeieees Gef< ue#eele IesTve les
kejCeemeeer DeeJeMeke Jekeleer jefJeCeees keee& Je leebee DeeJeMeke iegCeeJeiegCeebes efJeMues<eCe kejerle
Demeles.

3.5 ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeleerue HeeeNee

(Steps in HRP)

DeeOegevf eke Deeweeseif eke mebIevesle eb$eeee meeneeeves,keeece yeouele DemeCeeNee leb$e%eeveeee GHeeesie
keve ceesee HeceeCeeJej GlHeeove kesues peeles. leecegUs ceveg<eyeUeeer DeeJeMekeleener ceesee HeceeCeeJej
Demeles. ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve Deeweesefieke mebIevesleerue efJeefJeOe keeex kejCeekeefjlee keesCelee Hekeejeer
keewMeues Demeuesueer keerleer ceeCemes kesJne ueeieleerue eebee Deboepe keve leebeer Yejleer Je efveJe[ kejCeeMeer
mebyebOeerle Deens. YeefJe<eele ueeieCeeNee eesie kece&eeNebeeer GHeueyOelee eesie mebKesle eesie efkeeCeer Je eesie
JesUsJej kejeees keee& ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve kejle. ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve Heefkeesle Keeueerue
HeeeNeebee meceeJesMe neslees.
1) Deew ees e f i eke meb I eves ee ees p evee Je Gef <eb es He= L e:kejCe (Analysis of
Organisational Plan& Objectives):
Deeweesefieke mebIevesee efJeefJeOe eespevee Je Gef<ebes He=Le:kejCe ner ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeleerue
Heefnueer Heeejer Deens. ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve ns JeJemeeeeee efveeespeveeleerue Ske cenJeees Debie Deens.
JeJemeeeeee efveeespeveees Je efJeefJeOe keeee&es Je GHe-keeee&es He=Le:kejCe pemes leb$e%eeve, GlHeeove, efJee,
efJeHeCeve, efJemleej F. keve YeefJe<eele Heleske Heefkeeskeefjlee Je efJeYeeieekeefjlee ueeieCeeNee ceveg<eyeUeee
Deboepe kejlee eslees. lemese mebIevesee efJeefJeOe Gef<ebvegmeej DeeHeCeebme ceeveJeer mebmeeOeveeeer DeeJeMekelee
ceespelee esles. Goe. pej JeJemeee mebIeveses Gef< peueo ieleerves efJekeeme Je efJemleej ns Demesue lej
leekeefjlee ceesee HeceeCeeJej ceveg<eyeUeeer DeeJeMekelee Yeemesue. DeMeeefjleerves mebIevesee efJeefJeOe keee&
eespevee Je Gef<ebee He=Le:kejCeeletve ueeieCeejs ceeveJeer mebmeeOeve Deboepeerle kejlee esles.
2) ceeveJeer mebmeeOeve ceeieCeeree Deboepe (Forecating Demand for HR):
Deeweesefieke mebIevesleerue ceeveJeer mebmeeOeveeeer ceeieCeer vesnceere yeouele Demeles, keejCe Debleie&le Je
yeefnie&le IekeebJej ner DeeOeeefjle Demeles. yeefnie&le IekeebceOes mHeOee&, DeeefLe&ke Je jepekeere Heee&JejCe,

29
leb$e%eeveeleerue yeoue, mejkeejer OeesjCe F. Iekeebee meceeJesMe neslees. Debleie&le IekeebceOes Jee{ Je efJemleej,
JeJemLeeHeve lelJe%eeve, vesle=lJeMewueerleerue yeoue, kece&eeNeebes jepeerveeces, yeouee, efveJe=eer F. Ieke meceeefJe<
nesleele. leecegUs pesJne ceeveJeer mebmeeOeveeee ceeieCeeree Deboepe kejleevee ee oesvner Iekeebee efJeeej kejCes
DeeJeMeke Demeles. ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve ns Keeueerue keejCeebcegUs cenlJeees Demeles.
1)

DeHesef#ele mebKesle GlHeeove efceUefJeCeekeefjlee HetCe& kejeJeeees keee& jefJeCeeme ceole nesles.
YeefJe<eele ueeieCeejs kece&eejer Je lebees keewMeue jefJeCes.

2)

Deeweesefieke mbeIevesme JesUesJesUer DeeJeMeke Demeuesuee kegMeue kece&eejer Jeie& GHeueyOe kejCeeme
ceole nesles.

3) ceeveJeer mebmeeOeveeee HegjJeeeee Deboepe kejCes (Forecasting supply of HR):

ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve Heefkeesleerue ceeveJeer mebmeeOeveeee ceeieCeeree Deboepeeveblej leeee
HegjJeeeee Deboepe kejCes ner cenlJeeeer Heeejer Deens. ceeveJeer mebmeeOeve HegjJee Deboepeevegmeej GHeueyOe
kece&eejer mebKee Je lebeeer iegCeJeee keUtve esles. Deeweesefieke mebIevesme kece&eeNeebee HegjJee Debleie&le Je
yeefnie&le eesleebejs nesle Demelees. ceeveJeer mebmeeOeve HegjJee jefJeleevee iewjnpesjer, ye{leer, yeoueer, keeceeee
leemeebceOeerue yeoue F. Ieke efJeeejele IeeJes ueeieleele. Deeweesefieke mebIeveske[s meeefmLeleerleerue GHeueyOe
ceeveJeer mebmeeOeve efJeeejele IesJetve efveeespeve Heekf eee meg nesles eeueee ceeveJeer mebmeeOeve Debkes#eCe (Human
Resource Audit) Demes cnCeleele. leeletve GHeueyOe ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve Je YeefJe<eele ueeieCeejs
kece&eejer keUtve esleele. cnCepes ceeveJeer mebmeeOeveeee HegjJee ne leeee ceeieCeerHes#ee keceer Deens efkebJee
peemle Deens ns mecepetve esles.
4) ceeveJeer mebmeeOeveeleerue leHeeJele jefJeCes (Estimating Gap in H/R):
ceeveJeer mebmeeOeveeeer ceeieCeer Je HegjJee eebeeleerue leHeeJele oesIeebeer leguevee keve jefJelee esles.
Deeweesefieke mebIeveske[s YeefJe<eele ueeieCeeNee kece&eeNeebHes#ee DeefOeke ceeveJeer mebmeeOeve GHeueyOe Demeueeme
JeJemLeeHeveeme Deefleefjkele kece&eejer keceer kejeJes ueeieleerue. lemese YeefJe<eeleerue ceeieCeerHes#ee keceer kece&eejer
GHeueyOe Demeueeme keeceieejebeer beeF& Yeemesue Je ner beeF& otj kejCeekeefjlee yeensve keeceieejebeer
Yejleer kejCse DeeJeMeke jsue. pej keeceieejebee keee& kegMeueles ceOes efkebJee efMe#eCeeele kecelejlee Demeueeme
HeefMe#eCeeeer lejleto keve leer JeJemLeeHeveeme Yeve kee{eJeer ueeiesue.
5) ceeieCeer Je HegjJee meblegefuele kejCes (Matching Demand and Supply):
Deeweesefieke mebIevesme ueeieCeeNee ceeveJeer mebmeeOeveeee ceeieCeeree Je HegjJeeeee Deboepe Skeoe
kesuee cnCepes lee oesIeebes meblegueve kejCes DeeJeMeke jles. ceeveJeer mebmeeOeveeee ceeieCeer Je HegjJeeeee
leguevee Heekf eesle GHeueyOe kece&eejer Skelej Deefleefjkele Demeleele efkebJee keceer HeceeCeele lejer Demeleele. leevegmeej
YeefJe<eele IeeJeeeee efveCe&ebeeer Ske eespevee kejeJeer ueeieles. pej Deeweeseif eke mebIevesme YeefJe<eele kece&eeNeeeer
beeF& YeemeCeej Demesue lej leer veJeerve Yejleer efkebJee efveJe[, yeoueer, ye{leer DeLeJee HeefMe#eCeeejs Yeve
kee{eJeer ueeieles. eeTue, pej ceeveJeer mebmeeOeve ns Deefleefjkele HeceeCeele Demesue lej keeceieebjeee Ssefke
efveJe=eer eespevee, eEkeJee keeceieej mebKee keceer kejCes DeLeJee keener kece&eeNebeeer mesJee meceeHleer kejCes DeMee
GHeeeeespevee kejCes DeeJeMeke jles. kece&eejer keHeele ner keeceieej mebIeveebee menYeeieeves Peeueeme
Deeweesefieke keuen eUlee esleele.

30
6) HeeHegjeJee Je efveeb$eCe (Monitoring and Control):
ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeleerue MesJeeer Heeejer cnCepes HeeHegjeJee Je efveeb$eCe nese. Deeweesefieke
mebIevesves ceeveJeer mebmeeOeveeee leguevesvegmeej eespevee keve lebeeer DebceueyepeeJeCeer kesueer cnCepes jefJeuesuee
HeefjCeeceevegmeej lebees efveeb$eCe Je HeeHegjeJee kejCes Deieleees Demeles. leecegUs ceeveJeer mebmeeOeveeee HegjJeeele
pej keener $eter Demeleerue lej lebeeer JesUere oKeue IesTve eesie leer keee&Jeener kejCes Mekee nesles. JeJemeeeeee
yeouelee Heee&JejCeecegUs eespeveebceOes megOeejCee efkebJee yeoue kejCes Mekee nesles. JeJemeeeeee yeouelee
Heee&JejCeecegUs eespevebeceOes megOeejCee efkebJee yeoue kejCes DeeJeMeke Peeueeme les mege HeeHegjeJee Je efveeb$eCe
HeefkeescegUs Mekee nesles.

3.6 ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve Hekeej (Types of HRP)

ceveg<eyeUeeer GHeueyOelee Je leemebyebOeeres efveeespeve jepekeere, meeceeefpeke Je DeeefLe&ke IekeebJej
DeJeuebyetve Demeles. osMeeleerue Heleske veeieefjkeeuee jespeieejeee nkeke ceeve kesueecegUs yeskeejeruee DeeUe
IeeueCeemeeer DeeefCe osMeeleerue ceeveJeer mebmeeOeveeee GHeeesie peemleerle peemle GlHeeove Jee{ermeeer nesle
Deens. eeJej ue#e sJeCeemeeer mejkeejuee Keeme Heelve kejeJes ueeieleele. efJekemeveMeerue osMeebceOes ceeveJeer
mebHeeer cegyeueke HeceeCeele DemeueecegUs ee mebHeeeree Heee&Hle JeeHej keve IesCes DeeJeMeke jles.
3.6.1 je<^ere mlejeJej ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve
je<^ere mlejeJej efvecee&Ce nesCeejer ceeveJeer mebmeeOeveeeer ceeieCeer cegKele: Keeueerue leerve #es$eelebgve
Demeles.
1)Mesleer. 2)GeesieOebos Je. 3) meneeke mesJee
ee #es$eebceOeerue GlHeeoveemebyebOeer oerIe&keeueerve Je DeuHekeeueerve eespevee Je Deboepe leeej kejeJes
ueeieleele. efJeefJeOe #es$eeleerue GlHeeoveeeer Oeses jefJeueeveblej leemeeer DeeJeMeke DemeCeeNee ceeveJeer
mebmeeOeveeee efJeeej kesuee peelees. ne efJeeej mebKeelceke lemeee iegCeelcekener kejeJee ueeielees. ceeveJeer
mebmeeOeveeeer efveefce&leer Je leeJej DeJeuebyetve DemeCeeje ceeveJeer mebmeeOeveeee HegjJee menpelesves Je DeuHe keeueeJeOeerle
yeouelee esCeeje vemeueeves leemebyebOeeres efveeespeve oerIe&keeueervee DemeeJes ueeieles.
eefcekeebee GHeueyOelesJej peveveoj DeeefCe ce=letoj ee oesIeebee HeefjCeece nesle Demelees. Glejlee
pevceoj Je ce=letoj efJekeefmele osMeebceOes DemeueecegUs keece kejCeeeesie JekeleeReer mebKee keceer nesTve
efveJe=e Peeuesuee Oe[Oeeke Demeuesuee Jekeleereer mebKee Jee{le Deens. eeTue, YeejleemeejKee efJekemeveMeerue
osMeele Jee{lee pevceoj Je Glejlee ce=letoj eebcegUs eefcebkeebeer GHeueyOelee KegHe ceesee HeceeCeeJej Jee{ueeves
yeskeejereer mecemee efvecee&Ce nesle Deens.
ueeskemebKesleerue yeoueeyejesyeje meeceeefpeke HeefjefmLeleerleerue yeoue, yeoueleer Meeefjefjke #ecelee,
eceerkeebeer ieleerefMeuelee DeMee Deveske iees<eRee efJeeej mejkeejuee kejeJee ueeielees. keeceieejebceOes DeeJeMeke
leer #ecelee efvecee&Ce kejCeemeeer efMe#eCe HeefMe#eCeeeer meesener kejeJeer ueeieles.keeceieej ceeieCeer Je HegjJee eele
meblegueve meeOeCeemeeer jespeieej efJeefvecee kesebmeejKee mebmLee efvecee&Ce kesuee peeleele.
Heee&JejCeeleerue yeoueebvegmeej ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveele Keeueerue Iekeebee meceeJesMe kejeJee ueeielees.
De) ueeskemebKee efveeespeve Je jespeieej efveeespeve.

31
ye) Mew#eefCeke efveeespeve Je OeesjCe.
ke) meeceeefpeke Je ceeveJeer efJekeemeees Flej Ieke.
ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeeer Hele#eele keee&Jeener kejCeemeeer mejkeej Heg{erue GHeee eespevee
kejerle Demeles.
1)

DeeJeMekelesvegmeej Mew#eefCeke Je leb$eJew%eeefveke Hee$elee efvecee&Ce kejCeemeeer Mew#eefCeke Je HeefMe#eCe

mebmLeeeer mLeeHevee kejCes.

2)

HeefMe#eCeeLeeAvee efMe#eCekece HetCe& Peeueebvelej efJeefJeOe mebIeveebceOes kece&eejer cnCetve efveegkeleer kejCes.

3)

Deefleefjkele eefcekeebeer kecelejlee Demeuesuee #es$eele yeoueer.

4)

osMeeee DeeJeMekelesvegmeej Yejleer kejCeemeeer Keeme Heelve.

5)

veJeerve Deeweesefieke mebIeveebeer efveefce&leer kejCes.

mejkeej JejerueHeceeCes ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve kejCeekeefjlee GHeee eespeles. ueeskeMeener

jepeHeleeree DeJeuebye kesuesuee osMeebceOes ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve {esyeU mJeHeees Demeles. Keepeieer
Geesieebvee mJeeleb$e Demeueeves leebvee Hekele efoMee oeKeefJeCeeese keece mejkeej ke Mekeles.
Yeejle mejkeejves ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeeer Gef<s HebeJeeef<e&ke eespevesle jefJeueer Deensle. leeceOes
cegKele: yeskeejeree HeMveeJej lees[iee kee{tve oeefjode otj kejCeees Gef< DeiemLeeveer jefJeues Deens.
efJekeWerle mJeHeeee keee&Jeeneree Yeeie cnCetve ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve Je efpeune mleefje jespeieej
efveefce&leer keefjlee jepeefveeespeve ceb[U DeeefCe efpeune mlejerme jespeieej efveefce&leer ceb[Us mLeeHeve kesueer Deensle.
ee ceb[Uebvee efpeune jespeieej efJeefvecee keWs, efpeune Deeweesefieke kebss, efpeune ke=<eer keeee&uee, efJeeeHeer
jespeieej Je ceeie&oMe&ve keW F. keeee&uees ceole kejerle Demeleele. jespeieej efJeefvecee keWos cegKele: Keeueerue
leerve keeex kejerle Demeleele.
1) jespeieej Fgke GcesoJeejebeer veebsoCeer Je vesceCetke.
2) JeeJemeeefeke HeefMe#eCe Je jespeieej ceeefnleer mesJee HegjefJeCes.
3) ceeveJeer mebmeeOeveeeer ceeefnleer ieesUe keve DeeJeMeke mebmLeebvee GHeueyOe keve osCes.
jespeieej efveefce&leeree GHeeeebyejesyeje mejkeejuee esCeeNee efveeespeveeee Je<ee&le, Mew#eefCeke Je leebe$f eke
megefJeOee ceesee HeceeCeeJej HegjefJeCeeke[s ue#e osCes cenJeees Deens. kece&eeNeebceOes efJeefJeOe keewMeueebee
efJekeeme nesCeekeefjlee DeeJeMeke DeYeemekece meg kejCes DeeJeMeke Demeles. osMeeleerue kece&eeNeebvee
efJeefJeOe keewMeues Deelcemeele kejCeekeefjlee efMekeeT HeefMe#eeLeea keeeee (Apprenticeship Act)
vegmeej mebOeer GHeueyOe keve osCes DeeJeMeke Deens. Skee yeepetme yeskeejeres efe$e lej ogmeNee yeepetme
efJeefMe< Hekeejes keewMeue DeeJeMeke DemeCeeNee kece&eeNeebee legJe[e ee efJejesOeeYeemeeee HeefjefmLeleeree
meecevee kejCeekeefjlee efJe<esMe Heelve kejCes DeHesef#ele Deens. leeeyejesyej DeeHeueeke[erue GeefJeYetef<ele
ueeskeebee HejosMeele peeCeeke[s Demeuesuee keue Je leeletve Ie[Ceejs `yesve [^sve' efkebJee HeosMeeletve ogmeNee
HeosMeele mLeueeblej keve peeCeeNee kece&eeNeebes HeMve mees[efJeCeekeefjlee efJeefJeOe keeeos efkebJee HeMeemekeere
GHeee efpeune, jepe Je je<^ere mlejeJej kesues Deensle.
Lees[keeele, met#ce HeeleUerJej ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeeer Heefkeee ner KetHee iegbleeiegbleereer Deens.
leee yejesyej efJeefJeOe Heee&JejCeeee IekeebceOes nesCeeNee yeoueebcegUs ner Heefkeee DeefOeke keefCe nesles.

32
cnCetvee ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeeer Heefkeee ner meJe&JeeHeer mJeHeeeer (Dynamic) Demetve eflees
keeskeesjHeCes cetueceeHeve kejCes keerCe Deens. YeejleeceOes cegKele: ceesee HeceeCeeJej leb$e%eeveeee legJe[e
Yeemele Demetve Je keener #es$eele kegMeue kece&eejer GHeueyOe nesCes DeMekee nesle Demeles. ceeveJeer mebmeeOeveeee
efveeespeve Heekf eesle ee meJe& Iekeebee meebieesHeebie efJeeej keve DeeJeMeke lee ceeveJeer mebmeeOeveeeer GHeueyOelee,
eesie HeceeCeele nesCes cenlJeees Deens.
eceb[U efveeespeve DeeefCe ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve Heefkeee (Corporate Planning &
HRP process):
kebHeveer efveeespeveele ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveees DevevemeeOeejCe cenlJe Deens. ceeveJeer mebmeeOeve
efveeespeve ns kebHeveer mebIevesme Deveske Hekeejs ceole kejerle Demeles. pemes
1)

ceveg<e yeUees efveeespeve, Dee[eKes, JesUeHe$eke Je mebIeveelceke efveeespeve.

2)

ceveg<eyeUeee JeJemLeeHeveeeer OeesjCes jefJeCes.

3)

ceeveJeer mebmeeOeveeee OeesjCeemeboYee&le DebceueyepeeJeCeereer keee&Heleer jefJeCes.

4)

Yejleer Je vesceCetke- iejpe jefJeCes, Yejleer Je efveJe[, cegueeKele, vesceCetke, yeoueer, ye{leer F.

5)

Jesleve JeJemLeeHeve , Jesleveoj efveefMeleer F.

6)

HeefMe#eCe Je efJekeeme - keee&cetueebkeve.

7)

Deeweesefieke mebyebOe.

8)

veJeerve HekeuHeebkeefjlee ceeveJeer mebmeeOeveeee Kee& jefJeCes F.

ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve cegKelJeskeve Keeueerue leerve Hekeejes Demeles.

1)

DeuHekeeueeJeOeeres efkebJee leelkeeU efveeespeve.

2)

ceOece cegoleeres ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve.

3)

oerIe& cegoleeres efveeespeve.

Heleske Deeweesefieke mebIevesme Jejerue Hekeejes ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve kejCes DeeJeMeke Demeles.

DeuHekeeueeJeOeeres efkebJee leelkeeU efveeespeve ns meeefmLeleerle efvecee&Ce Peeuesuee HeefjefmLeleeree ceeieesJee

IesCeejs Demeles. eeceOes kece&eeNeebee HegjJee JesUsJej leeye[leesye kejCes DeeJeMeke Demeles. leekeefjlee
yeoueer keeceieej, efkebJee peeoe keece (Overtime) Demes GHeee kejeJes ueeieleele. ceOece cegoleeree
efveeespeveeee keeueeJeOeer ne kebHeveerHejlJes yeouelees. meeOeejCele: ns ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve oesve les leerve Je<e&
keeueeJeOeerkeefjlee kesues peeles. oerIe&cegoleeres ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve ns 5 les10 Je<ee&keefjlee kesues peeles.
eeceOes kebHeveeree oerIe& cegoleeree ceeveJeer mebmeeOeveeee iejpee Je GHeueyOelee efJeeejele Iesleuee peeJetve
leeHeceeCes OeesjCeeeer DeeKeCeer Je DebceueyepeeJeCeer kesueer peeles.

3.7 ceeveJeer mebmeeOeve ceeefnleer Heleer (Human

Resource Information

System)

ceeveJeer mebmeeOeve ceeefnleer Heleer ner Ske mebieCekeere Heleer Demetve leeejs ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeme
ceole kejCeeNee ceeefnleeres He=Le:kejCe kesues peeles. Deepeee mHeOee&egkele yeepeejHessle Geespekeeme DeeHeuee

33
JeJemeeeeeer eMemJeer Jeeeeue meg sJeCeemeeer efJeefYeVe ceeveJeer mebmeeOevee meboYee&le efveCe&e Deetke IeeJes
ueeieleele. yeepeejHessleerue yeouelee efmLeleeree Heeeoe IesCeekeefjlee DeeHeues GlHeeove eesie JesUsme Je eesie
lee HeceeCeele DeeefCe eesie efkeeCeer Heesneues Heeefnpes. JeJemeeeeeer efJeefJeOe keeex eMemJeer Je HeefjCeecekeejke
jerleerves Heej Hee[Ceemeeer meJe&e erkeeCeer ceeveJeer mebmeeOeve HegjsMee eceeCeele eesie keewMeueees GHeueyOe
kejCes DeeJeMeke Demeles. ceeveJeer mebmeeOeveeeer GHeueyOelee Je leebeer eesie leer osKeYeeue kejCeees cenlJeees
keee& ceeveJeer mebmeeOeve ceeefnleer Heleereje kesues peeles.
ceeveJeer mebmeeOeve ceeefnleer Heleer (HRIS) ceOes mebIevesleerue ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveees keee&
HeefjCeecekeejkeefjlee kejCeekeefjlee ceeveJeer mebmeeOeve ceeefnleeres mebkeueve, JeieeakejCe, Heefkeee, veeWoCeer Je
meeojerkejCe kesues peeles. JeJemLeeHeve ceeefnleer Heleeree (Management Information system)
ceeveJeer mebmeeOeve ceeefnleer Heleer ns Ske DeefJeYeepe Debie Deens. ceeveJeer mebmeeOeveeeer ceeefnleer pemes GHeueyOe
ceeveJeer mebmeeOeve, YeefJe<eele ueeieCeejs kece&eejer, leebee Mew#eefCeke Hee$elee, DevegYeJe, Flej iegCe, leebes
Jesleve Je efveJe=eer ueeYe F.meJe& veebsoer mebieCekeeejs sJeuee peeleele. DeeOegefveke keeUele kece&eeNeebyeeyeleeer
ceeefnleer mebieCekeeejs sJeueecegUs Keeueerue Heeeos nesleele.
1)

ceeveJeer mebmeeOeve ceeefnleer Heleer mJemle Je JesUseer yeele kejCeejer Deens.

2)

ceeveJeer mebmeeOeveeeer Deetke meefJemlej ceeefnleer GHeueyOe nesles.

3)

ceeveJeer mebmeeOeveeeer DeeJeMeke ceeefnleer Heeefnpes leeJesUsme peueoefjlee GHeueyOe Demeles.

4)

ee ceeefnleer Heleeree GHeeesie JeJemLeeHeveeme efveCe&e IesCeeee Heefkeesle nesle Demelees.

5)

ceeveJeer mebmeeOeve ceeefnleer HeleercegUs JeJemLeeHeveeme kece&eeNeebJej efveeb$eCe sJeCes Mekee nesles.

6)

ceeveJeer mebmeeOeve ceeefnleer Heleer JeJemeee efveeespeve, efveeespeve Je efveeb$eCe Heefkeeebee DeeOeej cnCetve
keee& kejles.

7)

ceeveJeer mebmeeOeveeeer DeeeJele ceeefnleer GHeueyOe Demeueeves yeepeejHessleerue mebOeeree Heeeoe IesCes
Mekee nesles.

8)

ceeveJeer mebmeeOeve ceeefnleer HeleercegUs JeJemLeeHekeebvee peueo Je meesHee Heleerves pegves meboYe& efceUleele.

9)

DeeeJele Je mebmkeeefjle ceeefnleeree DeeOeejs Iesleuesues JeJemLeeHekeere efveCe&e DeefOeke keee&#ece jleele.
JeJemLeeHekeebvee GHeueyOe ceeefnleer efJeefJeOe yeepebtveer ceeie&oMe&ve kejles.

10) ceeveJeer mebmeeOeve DeeeJele Je efyeveetke ceeefnleer mebieCekeeejs efceUle Demeueeves kece&eeNeebee efJeMJeeme
mebHeeove kejlee eslees.

3.8 meejebMe

(Summary)

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee efJeefJeOe keeeeHewkeer ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve ns Ske cenJeees
keee& Deens. YeefJe<eele ueeieCeeNee ceveg<eyeUeeer DeeJeMekelee Heengve eesie kece&eeNeebeer, eesie keeceekeefjlee
eesie mebKesle, eesie efkeeCeer Je JesUsJej GHeueyOelee nesCeemeeer efveCe&e IesCes cnCepes ceeveJeer mebmeeOeve
efveeespeve nese. eleske keeee&meeer eesie Jekeleereer efveJe[ kesueeves kece&eeNeebes keee& meceeOeeve lej Jee{lese
Hejblet keee&#ecelee osKeerue Jee{tve Deeweesefieke mebIevesme eieleer HeLeeJej vesCes Mekee nesles. ceeveJeer mebmeeOeve
efveeespeve Deeweessefieke mebIevesee GefHetle&leskeefjlee DeeJeMeke DemeCeejs ceveg<eyeU HegjefJeCeees keee&
kejles. lemese ceeveJeer mebmeeOeveeJejerue iegbleJeCegkeerJej kemee peemleerle peemle HejleeJee efceUsue eeyeue oKeue
Iesleueer peeles.

34
Deeweeseif eke mebIevesee eespevee Je Gefebes He=Le:kekejCe keve leevegmeej ceeveJeer mebmeeOeve ceeieCeer
Je HegjJeeeee Deboepe Iesleuee peelees. ceeveJeer mebmeeOeve ceeieCeer Je HegjJee meblegefuele keve leeee HeeHegjeJee
Je efveeb$eCe sJeues peeles. DeMee efjleerves efJeefJeOe HHeebee ceeOeceeletve ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve eefeee
keve kece&eejer veJeerve efveegkeleer efkebJee kece&eejer keHeele DeMee GHeeeeespevee kesuee peeleele. Deepeee
mHeOee&egkele yeepeejHessle ceeveJeer mebmeeOeveemeboYee&le Deetke efveCe&e IesCeekeefjlee ceeveJeer mebmeeOeve ceeefnleer
Heleer GHeegkele jles. ceeveJeer mebmeeOeveees ceeefnleer mebkeueve, Jeefie&kejCe, eefeee, veeWoCeer Je meeojerkejCe
F. keeex ee ceeefnleer Heleerejs kesueer peeleele. leecegUs JeJemLeeHeveele kece&eeNeebJej efveeb$eCe sJeCes Mekee
nesles. Lees[keeele, ceeveJeermebmeeOeve ceeefnleer Heleer JeJemeee efveeespeve Je efveeb$eCe eefeeebee DeeOeej cnCetve
keee& kejles.

3.10 Heve
1)

`ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve' ee meb%esee legcneme keee DeLe&yeesOe neslees? ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve
Je ceveg<eyeU yeU ee oesvner mebkeuHevee keMee efYeVe Deensle?

2)

``HeefjCeecekeejke ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeeer ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve ner iegefkeuueer

Deens.''ee efJeOeeveeee Heg<eLe& ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve cenlJe mHe< keje.

3)

ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeeer Heefkeee efJeMeo keje.

4)

``JeJemeeeees peeieeflekeerkejCe nesle Demeleevee ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve DeefOekee cenlJeees Je

keerCe nesle Deens.''eee& keje.

5)

ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeee Gef<ebeer eee& keje.

6)

ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveees efJeefJeOe Hekeej keesCeles ? ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveele mejkeejeer
Yetefcekee keMee Hekeejs cenlJeeeer jles?

7)

``ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve'' ee meb%esee DeLe& meebietve lee Heefkeesleerue HeeeNee mHe< keje.

8)

ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveele ceeveJeer mebmeeOeveele ceeefnleer Heleer keMeeefjleerves GHeegkele jles?

9)

ceeveJeer mebmeeOeve ceeefnleer Heleeres cenlJe /Heeeos efJeMeo keje.

10) kebHeveer efveeespeve Je ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve eebee menmebyebOe mHe< keje.

3.11 meboYe& Hegmlekes

1)

Human Resource Management, C.B.Gupta, Sultan Chand & Sons.

New Delhi.

2)

Human Resource Management, L.M.Prasad, Sultan Chand &

Sons. New Delhi.

3)

Human Resource Management, Sudhir Dawra.

4)

efJeHeCeve Je ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve Mes ekeeMeve , cegbyeF&, ee. oerHeke jeJejskej, Je ee.
Sme.Sme. efueceCe, Mes ekeeMeve, cegbyeF&.

35

HekejCe 4

keee& efJeMues<eCe
(Job Analysis)

Ieke jevee
4.0

Gef<es

4.1

HemleeJevee

4.2 keee& efJeMues<eCe - DeLe& Je JeeKee

4.2.1 keee& efJeMues<eCeeletve efceUCeejer ceeefnleer
4.2.2 keee& efJeMues<eCe Ieke
4.3 keee& - efJeJejCe
4.4 keee& - efveke<e
4.4.1 keee& efveke<eees GHeeesie
4.5 keee& efJeMues<eCeees Heeeos / cenlJe
4.6 keee&-efJeMues<eCeees nslet/ GHeeesie
4.7 keee&-efJeMues<eCeeeer Heefkeee
4.7.1 keee&-efJeMues<eCeekeefjlee ceeefnleer mebkeueveees eesle
4.7.2 ceeefnleer pecee kejCeeee Heleer
4.8 keee&/Jemlet DeejeKe[e
4.8.1 keee&-DeejeKe[eeJej HeefjCeece kejCeejs Ieke
4.8.2 keee& -DeejeKe[e Heleer/leb$es
4.9

meejebMe

4.10 HeMve
4.11 meboYe& Hegmlekes

4.0 Gef<s (Objectives)

ee DeYeeme Iekeeletve efJeeeLeevee Keeueerue meb%ee Je cegeebee DeYeeme kejeJeeeee Deens.
1)

keee& efJeMues<eCe ner meb%ee mecepeeJetve IesCes.

36
2)

keee& efJeMues<eCeeeer Heleer DeYeemeCes.

3)

keee& efJeMues<eCeees nslet Je GHeeesie mecepeeJetve IesCes.

4)

keee& efJeMues<eCeekeefjlee ceeefnleeres eesle ceeefnle keve IesCes.

5)

keee& efJeJejCe ner meb%ee DeYeemeCes.

6)

keee& - efveke<e meb%esee DeYeeme kejCes.

7)

keee& -eespevee ee meb%esee DeLe& mecepeeJetve IesCes.

4.1 HemleeJevee (Introduction)

ceveg<eyeUeee DeeJeMekelesee Deboepe kejCeemeeer Deeweesefieke mebIevesceOes keerleer Hekeejeer keeex
kejeJeer ueeieleele eeee DeYeeme kejeJee ueeielees. ne DeYeeme Heleske keeee&ee mJeleb$eHeCes lemese Flej
keeeeyejesyej leewueefveke mJeHeeee kejeJee ueeielees. ner keeex kejCeemeeer keesCelee Hekeejes ueeske, iegCe Je
Hee$elee ueeieleerue eeee DeYeeme kejeJee ueeielees
keee& efJeMues<eCe efkebJee keee&-He=Le:kejCe ner meb%ee DeYeemeCeeHetJeer& keee& (Job) cnCepes keee ns
mecepeeJetve IeeJes ueeiesue. keee& (Job) ee meb%eseer JeeKee [sue ees[j eebveer Heg{erueHeceeCes kesueer Deens.
``Heleske Jekeleeruee efveeefceleHeCes FlejebHes#ee JesieUer efouesueer efkeee kejCeemeeer kejeJee ueeieCeeNee efJeefJeOe
kele&Jeebee Je peyeeyeoeNeebee Ske mecetn cnCepes keee& nese.'' keee& cnCepes efkeeebee Ske mecegee HetCe&
kejCeekeefjlee Heej Hee[eJee ueeieCeeNee kele&Jes Je peyeeyeoeNeebeer, %eeveebeer Je keewMeueeeer eeoer nese.
Heleske keee& ns SkeceskeebHeemetve Jesieee Hekeejes Demeles. Goe. efMeHeeF& , keejketve, jesKeHeeue, efvejer#eke F.
Hekeejeer keeex HejmHejbeHeemetve efYeVe Deensle. keee& efJeMues<eCe cnCepes Jejerue keeee&ese efJeMues<eCe efkebJee
He=Le:kejCe kejCes nese. SKeeee efJeefMe< keeee&leerue keeee&ieebeer leemeeer DeeJeMeke Demeuesuee efkeeebeer
Je keeee&ee mJeHeeeer ceeefnleer ieesUe keve leer JeCe&veelceke efjleerves meeoj kejCeeee Heefkeesme keee&
efJeMues<eCe (Job Analysis) Demes cnCeleele.

4.2 keee& efJeMues<eCe-DeLe& Je JeeKee

(Meaning & Definition of Job

Analysis)

1) S[efJeve efHeueHees- ``efJeefMe< keeee&ceOeerue efkeee Je peyeeyeoeNeebMeer mebyebefOele ceeefnleeree DeYeeme

lemese ceeefnleeres mebkeueve kejCeeeer Heefkeee cnCepes ``keee& efJeMues<eCe'' nese. leeceOetve keee& efJeJejCe Je
keee&-efveke<e ns Ieke efceUleele.''
"Edwin B. Flippo, has defined Job analysis as the process of studying and collecting information relating to the responsibilities of a specific Job. The immediate products of this analysis are Job discription
and Job specifications"

2) keee& efJeMues<eCeeeer ogmejer JeeKee Keeueerue HeceeCes kejlee esF&ue ``keee& efJeMues<eCe ner keeee&eer
mebHetCe& ceeefnleer Je DeYeeme kejCeeeer Heefkeee Demetve lee keeeeee Ieke Je peyeeyeoeNee efveefMele kesuee
peeleele.''

37
4.2.1 keee& efJeMues<eCeeletve efceUCeejer ceeefnleer:
keee& efJeMues<eCeele Keeueerue ceeefnleer HegjefJeueer peeles.
1) keee& DeesUKe (Job Identification):
eeceOes kejeJeeees keee& veeJe, vebyej eEkeJee leeeer mJeleb$e DeMeer DeesUKe efoueer peeles.
2) keeee&eer efJe<esMe JewefMe<es (Important features of a Job):
keeee&eer efJeefJeOe JewefMe<es mHe< kejeJeer ueeieleele. pemes leees mLeU, Yeewefleke megefJeOee, osKejsKe,
leeleerue Oeeskes Je keece kejleevee IeeJeeeeer keeUpeer F.
3) keeee&leerue efJeefJeOe keeeeies (Typical work of a Job):
keee& HetCe& kejCeekeefjlee keesCelee Heefkeee Je keeeeies kejeJeeeee Deensle leeyeue ceeefnleer HegjefJeueer peeles.
keee& meg kejCeeeer Je HetCe& kejCeeeer JesU, leeleerue iegbleeiegble efkebJee meeOesHeCee, leeleerue peyeeyeoeNee Je
megj#ee F. Iekeebee meceeJesMe neslees.
4) keee& Hetle&leskeefjlee ueeieCeeje keeeceeue efkebJee eb$es (Material and Equipment
Required):

keee& Hetle&leskeefjlee meOee DeefmlelJeele Demeuesuee Heleer, leemeeer JeeHejeJee ueeieCeeje keee ceeue,
eb$es, DeJepeejs Je Flej meeceieereer ceeefnleer HegjefJeueer peeles.
5) keee& HetCe& kejCeeeer Heleer (Way to Complete a Job):
keee& HetCe& kejCeeme DeeJeMeke Heefkeee Je Heleer pemes GeueCes, neleeUCes, mJe kejCes, OegCes,
Yeeske Hee[Ces, DeeefCe F. efkeeebeer eeoer keee& efJeMues<eCeele efoueer peeles.
6) keee& Hetle&lee kejCeeNee Jekeleeres iegCe (Required Personal Attributes):
ee efkeeCeer keee& Hetle&lee kejCeeNee Jekeleeree JeweMf e<eebeer efueefKele eeoer Demeles. DevegYeJe, efMe#eCe,
efkeceeve Den&lee, Meeefjefjke lebomleer, ceeveefmeke Hee$elee, yegefceee, ef<keesve, meeceeefpeke keewMeue F.
efveke<e jefJeues peeleele.
7) keee& mebyebOe (Job Relationship):
eele ns keee& kejleevee Flej keeeeMeer esCeeje mebyebOe, lemese ceoleveerme, meneeke Je Jeefj< DeefOekeejer
eebeeMeer esCeeje mebyebOe eebee GuuesKe kesuesuee Demelees.
4.2.2 keee& efJeMues<eCe Ieke (Components of Job Analysis )
keee& efJeMues<eCeees oesve cenlJeees Ieke Deensle.
1)keee&-efJeJejCe (Job Description)
2)keee&-efveke<e (Job Specification)
keee& efJeJejCe ns keeee&ee mJeHe Je DeeJeMekelesJej Yej osles lej keee& efveke<e ns keee& HetCe&

38
kejCeekeefjlee Jekeleeree DeeJeMeke Hee$elee Je iegCeebeer efveefMeleer kejles. Jejerue oesvner Iekeebeer Lees[keeele
ceeefnleer KeeueerueHeceeCes oslee esF&ue.

4.3 keee&-efJeJejCe (Job Description)

keee& efJeMues<eCeeejs ieesUe kesuesuee ceeefnleer Je leLeebee DeeOeejeJej keee&-efJeJejCe efkebJee keee&
JeCe&ve leeej kesues peeles. keee& efJeJejCe ns keeee&es mJeHe, leebeer kele&Jes peyeeyeoeNee Je DeeJeMekelee eees
efueefKele mJeHeele leeej kesuesues omleSsJepe Deens. eeletve keesCeles keee& kejeees? Je les kemes DeeefCe kee
kejeees eees mebHetCe& mHe<erkejCe nesles. keee& HetCe& kejleevee keesCelee peyeeyeoeNee Je kele&Jes HetCe& kejeJeer
ueeieleerue eees mHe<erkejCe kesues peeles. lemese keeeees Flej IekeebMeer Demeuesues mebyebOe, keee& Hetle&leskeefjlee
DeeJeMeke DemeCeejer eb$es Je DeJepeejs, osKejsKeeres mJeHe, keeee&leerue Oeeskes Je megj#ee GHeee F. es efJeJejCe
efoues peeles. cnCepese keee& efJeJejCeeejs Heleske keee& SkeceskeeHeemetve JesieUs oeKeefJeues peeles.
keee&-efJeJejCeele meeceeveHeCes Heleske keeee&ee meboYee&le Hegef{ue cegeebefJe<eeer ceeefnleer efoueer peeles.
1) keee& DeesUKe (Job Identification):
keeee&es veeJe Je Lees[keeele JeCe&ve ee efkeeCeer kesues peeles. keee& DeesUKeercegUs keee& mJeHe, leeee
efJeYeeie, vebyej F. ceeefnleer kece&eeNeeuee efceUles. keee& efJeYeeie efkebJee HeYeeie GuuesKe kesuesuee Demeueeves
keesCelee efkeeCeer keee& kejeJeeees Deens ns efveefMeleHeCes keUtve esles.
2) keeee&eer Lees[keeele ceeefnleer (Job Summary):
keeee&leerue efJeefJeOe keeces (tasks) Je leer kejCeeee meOee DeefmlelJeele Demeuesuee Heleer, leemeeer
JeeHejeJeer ueeieCeejer eb$es, DeJepeejs Je Flej meeceieer eer ceeefnleer HegjefJeueer peeles. pesJne keee& efJeJejCe mebyebefOele
Jekeleer efkebJee kece&eeNeeke[tve Jeeeueer peeles lesJne leeme <er#esHeele kejeJeeeee keeee&eer ceeefnleer Je
Heleer keUles.
3) keee& kele&Jes Je peyeeyeoeNee (Job Duty and Responsibilities):
Heleske keee& HetCe& kejCeekeefjlee mebyebefOele Jekeleereer kele&Jes Je peyeeyeoeNee mHe<HeCes jJetve osCes
DeeJeMeke Demeles. leecegUs keee& efveeb$eCe kejlee esJetve keeceeee opee& Je keee&#eceleses cetueceeHeve kejlee
esles.
4) Flej keeeeMeer Deeuesuee mebyebOe (Relations to other Job):
ee efkeeCeer keee& HetCe& kejleevee Flej keeeeMeer esCeeje mebyebOe, lemese ceoleveerme, meneeke Je
Jeefj< DeefOekeejer eebeeMeer esCeeNee mebyebOeeee GuuesKe kesuee peelees.
5) Hee&Jes#eCeees mJeHe (Nature of Supervision Job):
eele keee& kejCeeNee Jekeleerme Flejebee keeceeJej keerleer HeceeCeele osKejsKe kejeJeer ueeiesue eeee
efJeeej kesuee peelees. leeeyejesyej lee Jekeleeree keeceebJej Jeefj< DeefOekeeNeebes keerleer yeejkeeF&ves ue#e
Demeles eebee GuuesKe kesuee peelees.

39
6) keeceeee efkeeCeeer HeefjefmLeleer (Working Conditions )
eeceOes kece&eeNeeme keesCelee JeeleeJejCeele keece kejeJes ueeieCeej Deens eeyeue ceeefnleer efoueer
peeles. eele efJeMes<e keve Oeeskeeoeeke HeefjefmLeleerle keece kejeJes ueeiele Demeueeme efJeMes<e GuuesKe lemese
Deefleefjkele G<Celee efkebJee Leb[er, efJeefMe< Jeeme, DeesueeJee F. ee GuuesKe kesuee peelees.
4.3.1 keee& efJeJejCeees GsMe/ nslet (Purposes of Job Description):
keee& efJeJejCeeee GHeeesie cegKele: keeceieejebeer Yejleer Je efveJe[ kejleevee ceeie&oMe&ke cnCetve nesle
Demelees. lemese HeefMe#eCe keee&kece jefJeCes, ye{leer Je yeoueeres efveCe&e Je Jesleve jefJeCeeee DeeOeej cnCetve
mege GHeeesie nesle Demelees. keee& efJeJejCe Keeueerue yeeyeeRkeefjlee GHeegkele jles.
1) keee& HeleJeejer Je JeieeakejCe.
2) ye{leer Je yeoueer.
3) veJeerve kece&eeNeebes HeyeesOeve Je efveegkeleer.
4) keee& HeceeHes efJekeefmele kejCes.
5) JeeoefJeJeeo efceefJeCes.
6) keeue Je neueeeue DeYeeme.
7) DeHeIeeleebJej efveeb$eCe.
8) LekeJee Je Deejesie DeYeeme.
9) kece&eeNeebvee mecegHeosMeve.
10) eb$emeeceieer Je DeJepeebjeeer GHeueyOelee Je osKeYeeue.

4.4 keee& - efveke<e (Job Specification)

keee& efJeMues<eCeeleerue ogmeje Ieke cnCepes keee& efveke<e (Job Specification ) nese. keee&
efJeJejCeeletve keeee&eJf e<eeer mebHetCe& ceeefnleer efceUeueeveblej Heg{eer Heeejer cnCepes ner keeex kejCeekeefjlee keesCelee
Hekeejee Jekeleer Heeefnpesle ns jefJeCes. Heleske keee& eesie efjleerves kejCeemeeer les keee& kejCeeNee Jekeleerle
keesCeles iegCe DeeJeMeke Deensle Je keesCeleer efkeceeve Mew#eefCeke Hee$elee DeHesef#ele Deens ner ceeefnleer cnCepes
keee&-efveke<e nese.
keee& efveke<e ns keee& Hetle&lee kejCeeNee Jekeleeree JewefMe<eebeer efueKeerle ceeefnleer Demeles. eeceOetve
jefJeuesues keee& JeJeefmLeleHeCes HetCe& kejCeekeefjlee ueeieCeeNee efkebceeve Den&lee Je iegCeebes efveke<e jefJeues
peeleele. keee& efveke<eebceOetve keee& kejCeeNee Jekeleeree Meejerefjke, ceeveefmeke, meeceeefpeke Je Jele&ve efJe<eeke
JewefMe<es jefJeuesueer Demeleele. DeewHeeeefjke Je DeveewHeeeefjke efMe#eCeeyejesyeje keee& kejCeeee Hele#e
DevegYeJe Je DeeJeMeke les Meeefjefjke iegCeefJe<esMe eebee efJeeej kesuee peelees. Lees[keeele, keee& efveke<e ner
keeee&keefjlee ueeieCeeNee efkeceeve iegCeebeer efveefMeleer Heefkeee Deens.
keee&-efveke<e ner Heefkeee Keeueerue keeee&Meer mebyebefOele Deens.
De) Meeefjefjke iegCe efJe<esMe (Physical Characteristies):
Heleske keee& kejCeemeeer DeeJeMeke Demeuesueer Meeefjefjke iegCeefJe<esMe eeceOes jefJeueer peeleele.

40
leele Deejesie efJe<eeke HeceeCes pemes Gbeer, Jepeve, eleer, o=<er, DeeJeepe, nele Je Heeeebeer neueeeue, Jeeme
peeCetve IesCeeeer #ecelee, jbie efYeVelee F. JewefMe<eebee meceeJesMe neslees.
ye) DeewHeeeefjke Je DeveewHeeeefjke Mew#eefCeke Hee$elee (Educational Qualification):
DeHesef#ele Mew#eefCeke Hee$elee Je Den&lee keee& efJeJejCeeMeer pegUCeejer Je JeemleJe HeefjefmLeleeruee DevegHe
DemeCes DeeJeMeke Deens.
ke) Jeweefkeleke iegCe Je JewefMe<es (Personal traits):
keee& kejCeeNee Jekeleeres Jeweefkeleke iegCe pemes Jeweefkeleke esnje, eebieuee meJeeer Je mebmkeej,
ceeveefmeke keCeKejHeCee, YeeJeefveke HeefjHekeJelee, vesle=lJe keuee, menkeeee&eer YeeJevee Je leeejer, Heg{ekeej
IesCeeeer Je=eer, meb%eeHeve keewMeue F. meceeJesMe neslees.
[)efJeMes<e keue (Special Aptitude ):
keee& kejCeeNee kece&eeNeebceOes efJeefJeOe Hekeejes keue efkebJee <er DemeCes DeeJeMeke jles. pemes
leebef$eke keue, yeewefke Skeeielee, meeJeOeevelee, efveCe&e Mekeleer, eelege&lee, He=Le:kejCeelceke keewMeue F.ee
meceeJesMe neslees.
F) mebyebefOele peyeeyeoeNee (Related Responsibilities):
keee& kejCeeNee Jekeleeree efJeefJeOe peyeeyeoeNee ee efkeeCeer jefJeuee peeleele. pemes GlHeeoveeyeeyele
peyeeyeoejer, eb$e Je DeJepeejebeer peyeeyeoejer Flejebee megj#ee efJeMJeeme Je DeelceefJeMJeeme efvecee&Ce kejCeeeer
peyeeyeoejer, DeeefLe&ke vegkemeeve eUCeeeer peyeeyeoejer F. meceeJesMe eeceOes neslees.
F&) Flej JewefMe<es (Other features):
eeble ueeskemebKee efJe<eeke JewefMe<es pemes Jee, efuebie,DevegYeJe, Yee<ee HeYeglJe F. ee meceeJesMe neslees.
Lees[keeele,keee& efveke<eeceOes keee& kejCeeNee Jekeleeree meJe& Hekeejee Hee$elee Je iegbCeefJe<esMeebeer eeoere
kejCes DeefYeHesle Demeles.
4.4.1 keee& efveke<eees GHeeesie (Usage of Job Specification):
keee& efveke<eeee GHeeesieebceOes Keeueerue cegeebee meceesJeMe kejlee esF&ue.
1) Jeweefkeleke efveeespeve (Personal Planning )
2) keee&-cetueceeHeve (Performance Appraisal )
3) HeefMe#eCe Je efJekeeme (Training & Development)
4) keee& cetueceeHeve Je cepetjer (Job evaluation & Compensction)
5) Deejesie Je megj#ee (Helth & Safety )
6) kece&eejer efMemle (Employees discipline)
7) keee&-JesUeHe$eke (work scheduling) keejefkeo& efveeespeve (Career Planning)

41
Keeueerue Deeke=leerJeve keee&-efJeJejCe Je keee& efveke<e eebleerue Hejke mHe< nesF&ue.
keee& efJeJejCe

keee& efveke<e

(Job Description)

(Job Specification)

(keeee&eer JewefMe<es meebieCeeeer Heefkeee )

(keee&Hetle&leskeefjlee DeeJeMeke iegCe

Je JewefMe<eebeer efveefMeleer)

meceeefJe< Ieke

meceeefJe< Ieke

keeee&es veeJe

efMe#eCe

keee& mLeU

DevegYeJe

keee&-meejbeMe

HeefMe#eCe

mebyebefOele kele&Jes Je peyeeyeoeNee

efveCe&e #ecelee

eb$emeecegieer Je DeJepeejs

Heg{ekeej

keee ceeue Je Flej meeefnle

Meejerefjke lebogmleer

keeceele esCeejs mebYeeJe Oeeskes

keee& kegMeuelee

efveeb$eCe sJeCeeeer mLeUs

ceeveefmeke Hee$elee

ye{leeree Mekeelee

meeceeefpeke Yetefcekee

efceUCeeje ceesyeouee Je Heeeos

meb%eeHeve keewMeue

keeceeeer HeefjefmLeleer

YeeJeefveke JewefMe<es

YeefJe<eeleerue mebOeer

DeeJe[er efveJe[er

keee&meceeOeeve/Heefle<e,

leCeeJe JeJemLeeHeve
Hebesefbeebeer keee&#ecelee F.

4.5 keee& efJeMues<eCeees Heeeos / cenlJe (Advantages/ Importance of Job

Analysis)

keee& efJeMues<eCeeleerue oesvner Ieke:

1)

keee& efJeJejCe Je

2)

keee& -efveke<e ns cenlJeees omleSsJepe Demetve ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve Je efJekeeme keee&keceees
DeeOeej Deensle. Keeueerue cegeebJeve leees cenlJe efkebJee Heeeos mHe< nesleerue

42
1) kece&eeNeebeer Meem$eere efveJe[ Je efveegkeleer (Scientific selection& placement
of employees):
keee&-efJeMues<eCeeee HeefkeescegUs keeee&es mebHetCe& mJeHe Je leeme DeeJeMeke Mew#eefCeke Den&lee Je
iegCeebeer efveefMeleer nesle Demeueeves GHeueyOe GcesoJeejebceOetve DeefOeke eesie Je Deetke Jekeleereer efveJe[ kesueer
peeles. eesie peeiesJej eesie Jekeleereer efveJe[ ner keee&- efJeMues<eCeecegUs Mekee nesles.
2)meefJemlej Je nsletJeefOe&le cegueeKele (Detailed and purpose oriented Interview):
cegueeKele keleevee keee& - efJeMues<eCeees efJeJejCe efoues peele Demeueeves GcesoJeejebeer cegueeKele
Iesleevee DeeJeMeke IekeebJej ue#e kebserle kesues peeles. leecegUs GcesoJeejebeer cegueeKele ner lee keeee&Meer
mebyebOeerle Je leke&Meg efjleerves Iesleueer peeles. GcesoJeejeeer iegCeJeee Je Hee$elee keee&efJeMues<eCeeee DeeOeejs
leHeemeueer peeles.
3) eesie ye{leer Je yeoueer OeesjCe (Accurate Promotions & Transfer policy):
Deeweesefieke mebIevesleerue kece&eeNebeee yeouee Je ye{lee Deetke efjlee nesCeekeefjlee keee&efJeMues<eCeeee DeeOeejeJej JeemJeJeJeeoer OeesjCe leeej kejlee esles. leecegUs Heefkeee Deetke Je peueo ieleerves
nesles.
4)Jesleve jevee jefJeCeeme GHeegkele (Useful in pay fixation):
keee&mJeHe Je keeee&me DeeJeMeke Mew#eefCeke Den&lee Je Jeweefkeleke iegCeebee DeeOeejeJej lee HeoeJej
keece kejCeeNee Jekeleeres Jesleve Je DeeefLe&ke ceesyeouee jefJeCeeme keee& efJeMues<eCe GHeegkele jles.
5) HeefMe#eCe keee&kece jefJeCeeme GHeegkele (Useful in preparation of training
programme):
keee& efJeMues<eCeeletve keeee&me DeeJeMeke iegCe Je Mew#eefCeke Den&les yejesyeje HeefMe#eCeeeer efveke[
jefJeueer peeles. leecetUs keee& efJeMues<eCeeee ceeefnleeree GHeeesie megeesie Je meefJemlej HeefMe#eCe keee&kece
jefJeCeeme neslees.
6) kece&eeNeeebs keee&cetueceeHeve kejCeeme GHeegkele (Useful in performance appraisal):
Deeweesefieke mebIevee keee&-efJeMues<eCeeee DeeOeejeJej Jekeleeres Meeeere Je efve:He#eHeeleerHeCes keee&
cetueceeHeve ke Mekeles. keee&-efJeMues<eCeeleerue efJeefJeOe Ieke ee keee& -cetueceeHeveeee Heefkeesle GHeegkele
jleele.

4.6 keee&-efJeMues<eCeees nslet/ GHeeesie (Purpose and uses of Job analysis)

DeeoMe& kece&eejer JeJemLeeHevee keefjlee keee&-efJeMues<eCe ne DeeJeMeke Ieke Deens. keee&-efJeMues<eCe
ner cegueYetle Heefkeee Demetve leeee GHeeesie efJeefJeOe keee&keceekeefjlee GHeegkele jleerue. keee&-efJeMues<eCeeletve
efceUeuesueer ceeefnleer ner Keeueerue efjlee efJeefJeOe keee& HetCe& kejCeekeefjlee GHeegkele Deens.

43
1) ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve (Human Resource planning):
ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve ns Deeweesefieke mebIevesleerue kece&eejer JeJemLeeHeveees cenlJeees keee&
Deens. JeJemeeeeee Gef< Hetle&leskeefjlee efJeefJeOe keeex kejCeekeefjlee keesCelee Hekeejes keewMeue Demeuesueer,
efkeleer ceeCemes Je kesJne ueeieleerue ns ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve jefJeues peeles. keee&-efJeMues<eCe Heefkeesle
efJeefMe< keeee&leerue keeeeie Je leemeeer DeeJeMeke iegCe Je Mew#eefCeke Hee$elee jefJeueer peeles. ner ceeefnleer
ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeee DeeOeej Demeles.
2) Yejleer Je efveJe[ (Recruitment and selection):
mebIevesee Gef<Hetleeameeer DeeJeMeke DemeCeeNee ceeveJeer mebmeeOeveeee mebKeelceke Je iegCeelceke
Deboepe yeebOeueeveblej leevegmeej kece&eeNeebeer Yejleer Je efveJe[ kejCeees keece JeJemLeeHeveeme kejeJes ueeieles.
keee&-efJeMues<eCe Heekf eesletvee keeee&eer HegjMs eer ceeefnleer Je DeeJeMeke kece&eejer keUtve esleele. leecegUs kece&eeNeeee
Yejleer Je efveJe[ Heefkeesee DeeOeej mege keee&-efJeMues<eCee Demeles.
3) HeefMe#eCe Je efJekeeme (Training and Development):
mebIevesleerue efJeefJeOe mlejebJej keesCelee iegCeJelleses Je keerleer keeceieejebeer iejpe Deens Je leeeHeceeCes
mebyebeOf ele keeceieejebceOes keesCeles keewMeue Demeues Heeefnpes ns keee&-efJeMues<eCe Heekf eesletve keUles. lee DeeOeejeJej
mebIevesee HeefMe#eCe Je efJekeeme keee&kece kece&eeNeebee keewMeue Je iegCeJellee Jee{erkeefjlee leeej kesuee
peelees. lemese efJekeeme keee&keceebleie&le keee& efJemleej efkebJee keee&-mece=erkejCe mege keee& efJeMues<eCeeee
ceeOeceeletve kejCes Mekee Demeles.
4) keee& -cetueceeHeve (Performance Appraisal):
keeeeMeer mebyebeOf ele meJe& kele&Jeebes Je peyeeyeoeNeebes %eeve keee&-efJeMues<eCeecegUs nesles. keee&-efJeMues<eCeeletve
jefJeuesues keece Je kece&eeNeebveer Hele#eele kesuesues keece eebeer leguevee jefJeuesuee HeceeCeeee DeeOeejeJej
kesueer peeles. keee& cetueceeHeve ns ye{leer, yeoueer, yeef#eme efkebJee HeefMe#eCeeeer iejpe ee iees<eRkeefjlee HeceeCes
jefJeueer peeleele Je keee&-cetueebkeve Deetke efjlee nesles.
5) cepetjer Je Jesleve efveefMeleer (Wage and pay structure):
Heleske keee& kejCeemeeer les keece kejCeeNee JekeleerceOes keesCeleer eesielee/Hee$elee Demeueer Heeefnpes
ner ceeefnleer keee&-efJeMues<eCeeletve efceUles. ner ceeefnleer efceUeueecegUs eesie Hee$elee Demeuesuee keeceieejeuee
keerleer Jesleve eeJes ns jefJelee esles. Lees[keeele, keee&-efJeMues<eCeecegUs Heleske keeceieejeuee leeee eesielesvegmeej
Je keee&efmeervegmeej Jesleve efkebJee cepegjer oslee esles.
6)Deejesie Je megj#ee (Health and safety):
keee&-efJeMues<eCe Heekf eesletve Heleske keeee&le Demeuesues Oeeskes efkebJee megj#ee GHeee megeefJeuesues Demeleele.
pemes G<Celee, Leb[er, DeeJeepe, GieJeeme F.leecegUs JeJemLeeHeveeme ee mebYeeJe OeeskeeeHeemetve keeceieejebes
j#eCe kejCeeme DeeJeMeke leer GHeee eespevee kejCes Mekee nesles.

44
7) Jeweefkeleke ceeefnleer (Personnel Information):
kece&eeNeebeer Jeweefkeleke ceeefnleer mebIevesme efJeefJeOe nsletkb eefjlee GHeegkele Je DeeJeMeke jles. kece&eeNeees
veeJe, Jee, Mew#eefCeke Hee$elee, DevegYeJe, DeeJe[er-efveJe[er, keeceeme pet Peeueeee efoveebke, leeee efveJe=eer
efoveebke leeme efceUeuesues Jesleve Je Yees, yeef#emes F. meJe& ceeefnleer mebieCeerke=le kesueer peeles. eeueee ceeveJeer
mebmeeOeve ceeefnleer Heleer (Human Resource Information system) Demes cnCeleele. DeeOegevf eke
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveele ee ceeefnleer Heefkeeses cenlJe DevevemeeOeejCe Deens. keee&-efJeMues<eCe Heefkeee
ee ceeveJeer mebmeeOeve ceeefnleer Heleeree Heeee Demetve mebIevesle keee&jle Demeuesuee kece&eeNeebeer DeeeJele
ceeefnleer sJeCes leecegUse Mekee nesles.

4.7 keee&-efJeMues<eCeeeer Heefkeee (Process of Job Analysis)

keee&-efJeMues<eCe ner Heefkeee pejer KteHe GHeegkele Je DeeJeMeke Demeueer lejer leer meesHee mJeHeeeer
efveefMelee veener. keee&-efJeMues<eCeeeer DeefOeke=le DeMeer Heekf eee pejer GHeueyOe vemeueer lejer Keeueerue HeeeNeebee
leeceOes meceeJesMe neslees.
1) mebIeveelceke keee&-efJeMues<eCe (Organisational Job Analysis):
keee&-efJeMues<eCe Heefkeeseer megjJeele keeeeieeee ceeefnleer efceUefJeCeeHeemetve nesles. pee@pe& sjer, eebee
celes, keeee&es mJeHe peeCetve IesTve mebIeveelceke keeee&leerue leeeer Demeuesueer Yetefcekee leHeemetve HeenCes
cenlJeees Demeles. ner keeeeieebeer ceeefnleer efJeefJeOe DeeOeer leeej kesuesuee omleSsJepeebJeve pemes mebIevelekelee ( Organisation chart) leeej kesueer peeles. leeceOes efJeefJeOe keeex, leeee Flej keeee&Meer
mebyebOe, keee& HetCe& kejCeeee Flej iejpee F. ee meceeJesMe neslees.
2) HeefleefveOeerke keeee&eer efJeMues<eCeeme efveJe[ (Selecting Representative Jobs
for analysis):
mebIevesee meJe&e keeeees `keee&-efJeMues<eCe' kejCes JesUKeeT Je Keefe&ke mJeHeees Demeles. leecegUs
HeefleefveOeerke keeee&eer efveJe[ efJeMues<eCe kejCeeme kesueer peeles.
3) keee&-efJeMues<eCeekeefjlee ceeefnleeres mebkeueve (Collection of Data forJob Analysis):
keee&-efJeMues<eCeeee ee HeeejerceOes keeeeee JewefMe<eevegmeej leer HetCe& kejCeeme kece&eeNeeeer
DeeJeMeke Demeuesueer efkeceeve Den&lee Je eesielee jJetve leemeboYee&le ceeefnleeres mebkeueve kejCes DeefYeHesle
Demeles. ee ceeefnleeres mebkeueve efveefj#eCe, HeveeJeueer efkebJee cegueeKeleerejs kejlee esles. Hejblet ner ceeefnleer
mebkeueerle kejleevee leer efJeJeemeen& Jekeleer ke[tve ieesUe kejCes DeeJeMeke Demeles. DeveLee lee DeeOeejeJej
kesuesues keee&-efJeMues<eCe JeemleJe jle veener.
4) keee& efJeJejCe leeej kejCes (Preparing Job Description):
mebkeueerle kesuesuee ceeefnleer Je leLeebee DeeOeejeJej keee&efJeJejCe leeej kejCes ner cenlJeeeer Heeejer
nese. keee& efJeJejCe ns keeee&efJe<eeer mebHetCe& ceeefnleer, kele&Jes, peyeeyeoeNee Je mebYeeJe Oeeskes osCeejs Ske

45
efueefKele mJeHeees omleSsJepe Demeles. ee omleSsJepeeletve keesCeles keee& kejeees? kemes kejeees DeeefCe
kee kejeees? ns mHe< nesles.
5) keee&-efveke<e leeej kejCes (Preparing Job Description):
keee&-efJeMues<eCeeeer MesJeeer Heeejer cnCepes efceUeuesuee ceeefnleeree DeeOeejs keee&-efveke<e leeej
kejCes nese. ee efueefKele omleSsJepeele efJeefMe< keee& HetCe& kejCeeNee JekeleerceOes DeeJeMeke Demeuesuee
Mew#eefCeke, ceeveefmeke, Meeefjefjke, YeeJeveelceke Je He=Le:kejCeelceke iebgCeeee meceeJesMe neslees. Keeueerue
Deeke=leerJeve keee& efJeMues<eCeeee HeeeNee Skee <er#esHeele oMe&efJelee esleerue.
keee& -efJeMues<eCe Heefkeesleerue HeeeNee
1)

mebIeveelceke keee&-efJeMues<eCe.

2)

HeefleefveOeerke keeee&eer efJeMues<eCeeme efveJe[.

3)

keee&-efJeMues<eCeekeefjlee ceeefnleeres mebkeueve.

4)

keee& -efJeJejCe leeej kejCes.

5)

keee& - efveke<e leeej kejCes.

4.7.1 keee&-efJeMues<eCeekeefjlee ceeefnleer mebkeueveees eesle (Sources of Information

for Job Analysis):
keee&-efJeMues<eCe ns keeee&mebyebefOele ceeefnleerJej DeeOeeefjle Demeles. peepe& sjer eebee celes,``SKeeee
keeee&es Ieke Je lebeee ogmeNee keeee&Meer Demeuesuee mebyebOe DeeefCe lee keeeeee HeefjCeecekeejke keee&#eceleskeefjlee
keee&-efJeMues<eCeemeeer ceeefnleer DeeJeMeke Demeles.'' keeee&eer ceeefnleer Keeueerue leerve cegKe eesleebceOetve
efceUefJelee esles.
1) keeee&mebyebOeerle kece&eejer.
2) keeee& Jeefleefjkele kece&eejer pemes efveefj#eke, ieveeeke F.
3) kebHeveer yeensjerue efveefj#eke peebeer efveegkeleer keeceieejebJej osKejsKe kejCeemeeer Peeuesueer Demeles.
keener JesUsme mJeleb$e DeMee osKejsKe efkebJee Dee{eJee meefcelee mege efveegkele kejCeele esleele. Lees[keeele,
kece&eejer Hele#e mebyebeOf ele keeceieej efkebJee leebeeJej efveeb$eCe sJeCeejs Flej DeefOekeejer ns keee&-efJeMues<eCeekeefjlee
ceeefnleer efceUefJeCeees eesle Demeleele.
4.7.2 ceeefnleer pecee kejCeeee Heleer (Methods of Data Collection):
keee&-efJeMues<eCeemeboYee&le keeee&eer ceeefnleer efceUefJeCeekeefjlee efveefj#eCe Je cegueeKele ee Heleer cegKele:
JeeHejuee peeleele. Deefueke[ee keeUele HeveeJeueer, eskeefuem, Jeweefkeleke veeWoer DeeefCe leebef$eke Heefj<eoe
ee HeleeRee osKeerue GHeeesie keeeemebyebOeer ceeefnleer ieesUe kejCeekeefjlee kesuee peelees.
1) efveefj#eCe (Observation):
ee HeleerceOes keeceieej keee& keefjle Demeleevee efveefj#eCe keve ceeefnleer ieesUe kesueer peeles.

46
efJeMues<eke keeceieejees efveefj#eCe keve lees keece kemee kejerle Deens DeeefCe leeuee efouesues keece HetCe&
kejCeeme efkeleer keeueeJeOeer ueeielees eeeer keeUpeerHetJe&ke veesoW kesueer peeles. keeee&meboYee&le ceeefnleer efceUefJeCeeeer
ner meJee&le efJeJeemeen& Heleer ceeveueer peeles.keejCe ee Heleerejs Hele#eele JeemleJe ceeefnleer ieesUe kesueer
peeles. pee keeee&es efkebJee Heefkeeebee meeKeUeres Hele#e efveefj#eCe kejlee esles DeMee efkeeCeer efveefj#eCe Hele
GHeegkele jles. Hejbleg pee keeeees efveefj#eCe kejlee esle veener, pemes yeewerke keee&, leemeboYee&le efveefj#eCe
Heleer JeeHejlee esle veener. lemese ee Heleereer ogmejer ceee&oe cnCepes JesUKeeGHeCee! efveefj#eCe kejCeeme
HeefMeef#ele kece&eeNeebeer kecelejlee mege Yeemeles. leecegUs efveefj#ekeebvee HeefMe#eCe osJetve keeee&eer ceeefnleer eeJeer
ueeieles.
2) cegueeKele (Interview):
ee HeleerceOes keeee&Meer Hele#e mebyebeOf ele Demeuesuee keeceieejebeer efJeMues<ekeeke[tve mebjefele cegueeKele
(Structured Interview) Iesleueer peeles. pee efkeeCeer Hele#e efveefj#eCe keve keeee&yeeyele ceeefnleer
Ieslee esle veener, lesLes ner Heleer GHeegkele jles. keeceeJejerue Jekeleerme Hele#e Yestve cegueeKele Ieslee esle
Demeueeves ee Heleerle JeemleJe Je Deetke ceeefnleer ieesUe kejlee esles. Hejbleg, cegueeKele Heleer ner JesUKeeT
Je Keefe&ke mJeHeeeer Demeles.JeJemLeeHekeere keee& efkebJee iegbleeiegbleeree keeeemeboYee&le cegueeKele IeeJeeeeer
Demeueeme DeefOeke JesU Kee& kejeJee ueeielees. yeNeee JesUsme cegueeKelekelee& efkebJee keece kejCeejer Jekeleer
ceeefnleereer veeWo kejleevee Kejer ceeefnleer eUCeeee Heelve kejleele. leecegUs cegueeKele Heleeres eMe ns
cegueeKelekelee& Je mebyebefOele Jekeleeree menkeeee&Jej Je Hee$elesJej DeeOeeefjle Demeles.
3) HeveeJeueer (Questionnaire):
`HeveeJeueer' ner Ske keeee&eer ceeefnleer efceUefJeCeeeer Heleer Deens. cegKele: Keeueerue oesve HeefjefmLeleerle
leer GHeegkele jles.
1) pee efkeeCeer Hele#e keeee&Jej keece kejCeeNee JekeleeReer mebKee DeefOeke Demeles Je leebeer
Hele#e cegueeKele IesCes Mekee vemeles.
2) pee efkeeCeer keeceeMeer mebyebefOele Jekeleerme efJeeej keve Gllej osCeeme Hegjsmee JesU nJee
Demelees DeeefCe efJe<esMe ceeefnleer keeceieejeke[tve kee{tve IeeJeeeeer Demeles.
ee HeleerceOes keeceieejeme Ske mebjefele HeveeJeueer YejeJeeeme efoueer peeles. Je leeleerue Heveebeer
Gllejs efuentve efveefj#ekeeke[s Hejle eeJeeeeer Demeles. efveefj#eke lee HeMveeeer Gllejs leHeemetve DeeJeMeke
lee efkeeCeer ogmleer kejleele Je efJeMues<ekeeke[s pecee kejleele. HeveeJeueer Heleeree meJee&le cenlJeeee
Heeeoe cnCepes keeceeMeer mebyebefOele Demeuesuee DeeefOeke kece&eeNeebke[tve ceeefnleer ieesUe kejlee esles. Hejbleg
efJeMues<eke Je kece&eejer eebeele pej peJeUes mebyebOe vemeuesle lej kece&eejer HeveeJeueer Yejleevee Heeefnpes lemee
Heelf emeeo osleeruee Demes veener. leecegUs HeMveeJeueer HeleerJej ceee&oe He[leele. keeceieejebvee DeeJeMeke HeeMf e#eCe
pej efoues iesues vemesue lej les HeveeJeueerle keeee&meboYee&le DeLe&HetCe& ceeefnleer efuenerle veener. lemese ner Heleermege
JesUKeeT Je Keefe&ke mJeHeeeer Deens.
4) He[leeUCeer - meteer (Check lists):
leLe mebkeueveeeer `He[leeUCeer meteer' Heleer HeveeJeueer Hes#ee Jesieee mJeHeeeer Deens eeceOes

47
DeefleMee cenlJeees Je ceee&efole Heve `nese'efkebJee `veener' ee Heeeeees efoues peeleele. keeceieejebuee Heveebee
eesie GllejeHeg{s yejesyejeer (=) KetCe kejeJeeeme meebefieleues peeles. He[leeUCeer meteer ner efveefj#eke, DeefYeeblee
efkebJee Flej mebyebefOele ueeskeebke[tve efceUeuesuee ceeefnleeree DeeOeejeJej leeej kesueer peeles. Skeoe He[leeUCeer
meteer leeej Peeueeveblej leer keeceieejebke[s Gllejs osCeeme HeeefJeueer peeles. Heleske keee& kejCeeme ueeieCeeje
JesU mege kece&eeNeeme efueneJeeeme meebefieleues peeles Je keee& Hetle&leskeefjlee HeefMe#eCeeeer iejpe Deens keee?
eeyeue efJeeejCee kejCeele esles. MesJeer He[leeUCeer-meteeree Gllejebes meejCeerkejCe (Tabulation)
keve efJeMues<eCe kejCeele esles.
5)Jeweefkeleke veebsoer (Personal Information or Log Records):
ee Heleervegmeej keee& mebyebefOele Jekeleerme DeeHeuee keeee&ee owvebefove veeWoer kejeJeeeme meebefieleuee
peeleele. pej keeee&ee veeWoer efveeefceleHeCes kesueeme keeceieejebke[tve keeee&eer meefJemlej ceeefnleer GHeueyOe
nesles. Heleske efoJemeeee veeWoer sJeCes ns kebeUJeeCes Je JesUKeeT Demeueeves kece&eejer ogue&#e ke Mekeleele.
lemese ee Heleerletve kece&eejer Je efveefj#eke eebeeyeue ceeefnleer GHeueyOe nesle veener.
6) leebef$eke Heefj<eo Heleer (Technical conference method):
meefJemlej %eeve DemeCeeNee efveefj#ekeebeer Heefj<eo ee Heleerle Deeeesefpele kesueer peeles. keeceeee
oerIe&-DevegYeJe Je %eeveeee DeeOeejeJej keeee&mebyebOeer eee& ee efveefj#ekeebceOes nesles. lee nesCeeNee eexletve
keee&efJeMues<ekeebvee keeee&eer ceeefnleer efceUles. ner Hele DeefleMee ceesueeeer ceeefnleer DeuHe keeueeJeOeerle GHeueyOe
keve osles. Hejblet keee& kejCeeNee Jekeleerke[tve ner ceeefnleer efceUle vemeueecegUs ceeefnleereer Deetkelee efkebJee
efJeJeemeen&lee meeMebke Demeles.

4.8 keee&/Jemlet DeejeKe[e (Job Design)

Jemlet DeejeKe[e cnCepes keee? DeeHeCe Deeleee keee&-efJeMues<eCeekeefjlee ceeefnleer efkebJee leLes
ieesUe kejCeees ceeie& Heeefnuesle.keee&-efJeMues<eCeeejs keeeemebyebOeer ceeefnleer (JeweMf e<es) Je les keee& HetCe& kejCeeme
DeeJeMeke Demeuesues iegCe efkebJee Den&lee (keewMeue)jefJeueer peeleele. keee& Glke=< Je keee&#eceefjleerves HetCe&
kejCeekeefjlee keeee&leerue Iekeebee kece jefJeCes mete cenlJeees Demeles. leemeeer keeee&leerue kele&Jes Je
peyeeyeoeNee jJeeJee ueeieleele. eeueee Jemlet DeejeKe[e Demes cnCeleele. Jemlet DeejeKe[e cnCepes
leke&Megefjlee kesuesues `keee&-efJeMues<eCe' nese. Jemlet DeejeKe[eele keeee&es Ieke, keee&Heleer- keee&
HetCe& kejCeees leb$e Je keeceieejebes leeee Jeefj<ebMeer, menkeeNeebMeer Je keefve<ebMeer Demeuesuee mebyebOeeee
meceeJesMe neslees. Lees[keeele, keee&#eceleskeefjlee nslet Hegjmmej efjleerves keeee&es kesuesues leebef$eke Je meeceeefpeke
efJeJejCe nese. leecegUs keeceieejeeer keee&#ecelee lej Jee{lese Je leeme keee& meceeOeeve HeCe efceUles. keeee&es
efJeefJeOe Ieke Je keee&ieeleerue meome eebeeleerue osJeeCe-IesJeeCe Jemlet DeejeKe[eele mebIeefle kesueer
peeles.
JeeKee- ceeekeue De@cem^e@ie, eebee celes, ``keee&-DeejeKe[e ee Heefkeesle keeee&es Ieke Je
mebyebefOele kele&Jes DeeefCe peyeeyeoeNee jefJeuee peeJetve les keee& HetCe& kejCeeme DeeJeMeke Demeuesuee Heleer,
leb$es Je HeCeeueer DeeefCe keeceieejebeer leeee Jeefj<, keefve< Je menkeejer ueeskeebMeer DeHesef#ele Demeuesueer mebyebOe
efveefMele kesues peeleele.''
(Michael Armstrong has defined Job design as " the process of

48
deciding on the contents of a Job interms of its duties and responsibilities, on the methods to be used in carrying out the Job, in terms of techniques, systems and procedures, and on the relationship that should
exist between the Job holder and his superiors, subordinate and colleagues")

Jemlet DeejeKe[eeee cegKe GsMe Jeweefkeleke Je mebIevesee DeeJeMekeleebes meceeOeeve kejCes ne

nese. keeeeMeer mebyebefOele Demeuesuee Jekeleeres GsMe keee&-meceeOeeve efceUefJeCes ne Demelees. keeeeMeer mebyebefOele
IekeebceOes jme JeeCes, efkebJee DeeJneveelceke peyeeyeoejer efceUCes Je keee&-efmeer ns keee& meceeOeeve osCeejs
Demeleele. mebIevesee DeeJeMekeleebceOes Ge GlHeeokelee, leebef$eke keee&#ecelee Je opexoej keee& eebee
meceeJesMe neslees. Deepeee keeUele efMe#eerle Je efpe%eemet kece&eeNebevee JeJeefmLele Jemlet DeejeKe[e Demeuesues
keee& DeeJe[les. leecegUs keeee&bee DeejeKe[e leeej kejCes ns keece kejCeeee Heleerle opee& DeeCeCeeme
GHeegkele jlees.
4.8.1 keee&-DeejeKe[eeJej HeefjCeece kejCeejs Ieke (Factors affecting on Job
Design):

keee&- DeejeKe[e leeej kejleevee efJeefJeOe Iekeebee efJeeej kejCes DeeJeMeke Demeles. lemese leeJej
Deveske Ieke HeefjCeece kejleele. les Ieke KeeueerueHeceeCes meebielee esleerue.
1) mebIeveelceke Ieke (Organisational factors),
2) Heee&JejCe Ieke (Environmental factors).
3) Jele&veefJe<eeke Ieke (Behavioural factors).
ee Iekeebes efJeMues<eCe Lees[keeele KeeueerueHeceeCes kejlee esF&ue.
1) mebIeveelceke Ieke (Organisational factors):
mebIeveelceke IekeebceOes keee& JewefMe<es (Task features) keee&HeJeen (work flow)
keee&-HeefjefmLeleer Meee (Ergonomics) keee& Heleer (work practice) F. cegeebee meceeJesMe
neslees. ee Iekeebes Lees[keeele efJeMues<eCe KeeueerueHeceeCes kejlee esF&ue.
keee& - JewefMe<es (Task features):
mebIevesleerue SKeeee keeceieej ieeme efJeefJeOe meesHeefJeuesueer keeces kejeeeer Demeleele. ee meesHeefJeuesuee
keeceele leerve Debleie&le JewefMe<es meceeefJe< meceeefJe< Demeleele.les cnCepes
De)

efveeespeve

ye)

DebceueyepeeJeCeer

ke)

efveeb$eCe
DeeoMe& keee&-DeejeKe[eele mebyebeOf ele keeee&ee eflevner Debleie&le JeweMf e<eebes Skeef$ekejCe DeeJeMeke

Demeles.

49
keee&-HeJeen (Work flow):
Heleske keee& keee&#ece Je HeefjCeecekeejke jerleerves nesCeekeefjlee leeee JewefMe<eebvegmeej Heefkeeebee
kece jefJeCes DeeJeMeke Demeles. leeueee `keee&HeJeen' Demes cnCeleele.
keee&-HeefjefmLeleer Meee (Ergonomics):
keee&HeefjefmLeleer Meee cnCepes keee& Je keee& kejCeejer Jekeleer eebeele SkeHelee DeeCeCes nese.
cnCepese keee& DeejeKe[e DeMeeefjleerves leeej kejCes keer pees keece kejCeeNee keeceieejebee Meeefjefjke
#eceleebMeer efceUleepegUlee Demesue keee& efkebJee Jemlet leeej kejCeeNee Jekeleerme eebieuee Heee&JejCe Je DevegHe
keeceeeer peyeeyeoejer efoueer peeCes cenlJeees Demeles.
keee&-Heleer (work practice):
keee& kejleevee DeeoMe& HeleeRee DeJeuebye kejCes Gefele jles. keee&-Heleer cnCepes {ervegmeej
keee& HetCe& kejCeeeer Heekf eeebee mebe efkebJee keeceieejebee Skeef$eleefjlee jefJeuesuee Heleerves keece kejCeeee
F&e SHe.[yuet.suej eebveer keee& Heleereer efveJe[ keeueJe neueeeue DeYeemevegmeej kesueer leekeefjlee
melele keee&-Heefkeeebes efveefj#eCe DeeJeMeke jles.
2) Heee&JejCe Ieke (Environmental factors):
Heee&JejCe IekeebceOes meeceeefpeke Je meebmke=efleke DeHes#ee Je kece&eeNeebeer Hee$elee Je GHeueyOelee
eebee meceeJesMe neslees. eebes efJeJeseve Keeueer kesuesues Deens.
meeceeefpeke Je meebmke=efleke DeHes#ee (Social and Cultural Expectations):
keeceieejebveer keesCelesner keece keesCeleener HeefjefmLeleerle HetCe& kejCeees efoJeme meOee jeefnuesues
veenerle.keeceieejebee Mew#eefCeke HeieleercegUs lebeee %eeveele Je peeefCeJeebceOes Jee{ nesJetve leebee DeHes#eebceOes
Jee{ Peeuesueer Deens. leecegUs keee& DeejeKe[e leevegmeej leeej kejCes DeeJeMeke jles. keeceieejebvee ceee&eof le
keeceees leeme, megeree JesUe, keeceeee efkeeCeer efJeefJeOe meeseer F.GHeueyOelee keve eeJeer ueeieles. leebee
DeHes#eebeer Hetleea ve Peeueeme lebeeele DemeceeOeeve, keceer -DeefYeHesjCe, Geojeves keeceieej yeoue, DeeefCe
keceer opee&eer keee& - mebmke=leer efvecee&Ce nesles.
keeceieej Hee$elee Je GHeueyOelee (Employee ability and availabilty):
keee& -DeejeKe[eele keee& Hetle&leskeefjlee DeeJeMeke Demeuesuee keeceieej Hee$eleebee Je leebee
#eceleebee meceeJesMe neslees. pej keee& DeejeKe[eele keeceieejebee #eceleebHes#ee DeefOeke keee&-Ieke DebleYet&le
kesueeme keeceieejebceOes vewjeMe esles.
Jele&Cetke Ieke (Behavioural factors):
Jele&Cetke IekeebceOes keee& kejCeeNee ``keeceieejeceOes keece kejCeeeer F&e leeee iejpesHeeser
Demeles''Demes mecepeCeele esles. pesJne SKeeee keeceieejebeer F&e ner Ge mJeHeeeer Demeles lesJne lees
DeeJneveelceke keeces kejCeeme leeej neslees. Heleske keeceieejebes keeceeJejerue Jele&ve ns Keeueerue Iekeebveer
HeYeeefJele Demeles.

50
mJeeellelee (Autonomy):
`mJeeellelee'cnCepese SKeeeeme leeee efkeee efveebe$f ele kejCeees efouesues mJeeleb$e nese. mebMeesOeve
DenJeeueevegmeej Demes efometve Deeues Deens keer, keeceieejebvee keee& kejCeeme mJeeellelee efoueeme leebeele
peyeeyeoejereer peeCeerJe Je mJeHeelf ecee DeefOeke efvecee&Ce nesles. eeefJe keeceieejebvee mJeeellelesee DeYeeJe Demeueeme
lebeeele keeceeyeue Goeefmevelee efvecee&Ce nesJetve keee&#ecelee keceer nesles.
Hee$eleebee GHeeesie (Use of abilities):
keeceieejebvee leebee Hee$eleebee GHeeesie kejeJeeeme efceUeueeme les keee& DeefOeke HeefjCeecekeejke
efjleerves kejleele, Je les DeefOeke DeeJneveelceke Je peyeeyeoejeres keee& MeesOeleele.
HeeHegjeJee (Feed back) :
keee& DeejeKe[e leeej kejleevee keeceieejebvee lebeee keeceeee Dee{eJee efceUeuee Heeefnpes. leecegUs
leeee keee&#ecelesle Jee{ nesCeeme ceole nesles.
efJeefJeOelee (variety):
Ske meejKes keece kejCeecegUs keeceieejebvee kebeUe esCes mJeeYeeefJeke Demeles, Je leecegUse lebevee
LekeJee eslees. keeceieejebvee LekeJee DeeueecegUs leebee neletve etkee Je DeHeIeele nesleele. Hejbleg pej keeceele
efJeefJeOelee DeeCeueer lej keeceeleerue kebeUe LekeJee Je DeHeIeele eUlee esleele Je keee& DeefOeke ceveesjbpeke
kejlee esles.
4.8.2 keee& -DeejeKe[e Heleer/leb$es (Methods / techniques of Job Design):
keee& DeejeKe[e DeefleMee meeOee HeleerHeemetve keerCe efkebJee iegbleeiegbleeree HeleeRveer kejlee eslees.
DeLee&lee ns keeceieejebee keee& keewMeueeJej DeeOeeefjle Demeles.
keee&- DeejeKe[eeee keener ueeskeefHee Heleer Keeueerue Deeke=leerle oMe&efJeuee Deens.
keee& Deoueeyeoue

keee&mece=erkejCe

(Job Rotation)

(Job Enrichment)

keee& DeejeKe[e
(Job Design)

keee& megueYeerkejCe
keee& efJemleej
(Job Enlargement)

(Work simplification)

51
Jejerue keee& DeejeKe[e leb$eebeer Lees[keeele ceeefnleer keve IesJet .
keee&-megueYeerkejCe (Job Simplification):
ee Heleerle keeceieejeves kejeJeeeee keeeeeer ueneve Yeeieele efJeYeeieCeer kesueer peeles. leeveblej
Heleske Yeeie mebyebefOele kece&eeNeeuee efouee peelees. yeNeee keeueeJeOeer Heemetve Skee keee& mebyebefOele keeceieej
kejerle Demeueeves leebme keeceeJej HeYeglJe HeeHle kejlee esles. leecegUs keeee&le mejeF&leHeCee esJetve keee&#ecelee
Jee{les.keee& megueYeerkejCeecegUs keeceieej HeefMe#eCeeee Kee& peJeUHeeme Metve neslees. Hejbleg Skee keece yeNeee
keeueeJeOeer Heemetve keeceieej kejerle Demeueeves keeceele kebeUe esCes mJeYeeefJeke Demeles. keeceeleerue DeeUme
Je kebeUe DeeueecegUs etkee Je DeHeIeele nesCeeeer Mekeelee Jee{les. leecegUs keeceeee opee&le Je GlHeeoveele
Ie nesCes Mekee Demeles. DeMeeefjleerves Heleske JesUsme keeee&es Yeeie keve efJeMes<eerkejCeeee Heeeoe kebHeveerle
efceUsuee Demes veener.
keee& -Deoueeyeoue (Job Rotation):
keeceeleerue kebeUe efkebJee DeeUme eeJej GHeee cnCepes keeee&leerue Deoueeyeoue nese. keee& Deoueeyeoue
cnCepes keeceieejebeer Skeee keeee&leerue GHekeeee&ceOes nueJeenueJe nese. leecegUs keeceieej JesieUs keee& HeCe
Skeee mJeHeees ke Mekelees. keee& Deoueeyeoueees Keeueerue Heeeos meebielee esleerue.
1)keeee&leerue kebeUe efkebJee DeeUme keceer neslees.
2)keeceieejebes %eeve Je keewMeue efJekeefmele nesles.
3)keeceieej Skee keeee&Hes#ee DeefOeke keee& kejCeeme Hee$e neslees.
Hejbleg Keeueerue keener leess mege mebYeeJeleele.
1)keeceeee DeoueeyeoueercegUs keeceieejebvee SkeceskeebHeemetve lees[uee meejKes Jeeles.
2)keeceeee meejKee DeoueeyeoueercegUs keeee&ee owvebefoveerle De[LeUs efvecee&Ce nesleele.
3)pee keeceieejebvee DeefOeke DeeJneveelceke keee& nJes Demeles leebeele vewjeMe esles.
keee& - efJemleej (Job Enlargement):
keee& -efJemleej cnCepes keeceieejebee keeee&le veJeerve keee& Ieke efkebJee kele&Jeebeer Jee{ kejCes
nese. keee&-efJemleej ns Dee[Jee mJeHeeleerue keee& Je=er Deens. keeceieejebee keeee&le veJeerve Iekeebeer Jee{
keve keeee&eer JeeHleer Jee{efJeueer peeles. Goe. Heeueees efJelejCe kejCeeNee kece&eeNeeme lee Heeueeee
Jeefie&kejCeees keee& meesHeefJeues peeles. keee& efJemleejecegUs kece&eeNeeme efJeefJeOe Hekeejeer keeex osJetve leeleerue
kebeUJeeCesHeCee keceer kesuee peelees. leecegUs kece&eeNeeme keeceele jme efvecee&Ce nesJetve keee&#ecelee Jee{erme
ueeieles. Deefueke[se Heefme Peeuesuee Skee mebMeesOeve DenJeeueevegmeej, keeee&ee JeeHleerle Jee{ kesueecegUs
kece&eeNeeme DeefOeke keee& meceeOeeve efceUles Je etkee keceer nesleele.
keee& mece=erkejCe (Job Enrichment):
keee& mece=erkejCe ne kece&eeNeeme Heeslmeeefnle kejCeeee Ske <erkeesve Deens. keeceeleerue

52
efJe<esMeerkejCeecegUs (keee& megueYeerkejCe) keeceele kebeUe efkebJee Dekeee&#ecelee esJet Mekeles Je leebvee veJeerve
keeee&es DeeJnevee efMeuueke jenle veener. leeJej Ske GHeee cnCetve keee& mece=erkejCeeee JeeHej kesuee
peelees. keee&-mece=erkejCeeceOes keeceeee DeefYeHesj Ce Iekeebee DebleYee&Je kesuee peelees. keeee&leerue peyeeyeoejer
Je mJeeleb$elee keeceieejebvee DeefOeke osJetve GOJe& mJeHeeves keee&-mece=erkejCe kesues peeles. Hes[efjke npe&yeie&
leebee celes, keee&mece=er kejCeele kece&eeNeebee keeee&le DeeJneveelceke Ieke, veJeerve peyeeyeoeNee, veeefJevelee
Je mebkeuHevee iegCeeme JeeJe DeeefCe mJele:ee efJekeeme kejCeeme mebOeer GHeueyOe keve efouee
peeleele.Goe.Deeweesefieke mebIevesle efveefj#eke (Supervisor)cnCetve keee& kejCeeNee Jekeleerme`opee&
efveeb$eke' (Quality controller) cnCetve peyeeyeoejer osles. efkebJee SKeeee kee@uespeceOes efJeYeeie HecegKe
cnCetve keee& kejCeeNee HeeOeeHekeeme GHe-Heeeee& cnCetve keece HeenCeeme meebieCes F. keee& mece=erkejCeecegUs
keeee&leerue Keesueer (Depth) Jee{tve kece&eejer leeee mJele:ee keeceeJej efveeb$eCe kejeJeeeme ueeielees.
keee&mece=erkejCeecegUs keeceeee opee& Jee{lees lemese keeceieejebvee keee& meceeOeeve Je DeefYeHesj Ce efceUle Demeles.
keee&-mece=erkejCeecegUs keeceeee opee& Jee{lees lemese keeceieejebvee keee&meceeOeeve Je DeefYeHejs Ce efceUle Demeles.
Lees[keeele, keee&-mece=erkejCe ns kece&eeNeebvee DeeJneveelceke keeces osJetve DeefYeHesefjle kejerle Demeles Je
leebee keewMeueeee Heeeoe Deeweesefieke mebIevesme GlHeeokelee Je keee&#ecelee Jee{efJeCeeme neslees.

4.9 meejebMe

(Summary)

keee&-efJeMues<eCe cnCepes SKeeee efJeefMe keeee&leerue keeeeieeeer leemeeer DeeJeMeke Demeuesuee

efebeebeer Je keeee&ee mJeHeeeer ceeefnleer ieesUe keve leer JeCe&veelceke jerleersves meeoj kejCes nese. Deeweesefieke
mebIevesle ceeveJeer mebmeeOeveeeer Deetke efveJe[ nesCeekeefjlee keee& efJeMues<eCe DeeJeMeke Demeles. keee& efJeMues<eCeele
keee&efJeJejCe Je keee&efveke<e ns oesve cenJeees Ieke Demeleele. keee& efJeJejCe ns keeee&es mJeHe, leebeer
kele&Jes Je peyeeyeoeNee efveefele kejles; lej keee&evf eke<e ns keeee&ee kele&Je Je peyeeyeoeNee Heej Hee[Ceekeefjlee
efveegkele Jekeleerke[s keesCeles iegCe Je efkeceeve Mew#eefCeke Hee$elee DeeJeMeke Deens eeyeue ceeefnleer osles. Lees[keeele,
DeeoMe& kece&eejer JeJemLeeHevee keefjlee keee&efJeMues<eCe ne DeefJeYeepe Ieke Deens. keee&efJeMues<eCeeletve
ceeveJeer mebmeeOeveees efveeespeve, Yejleer Je efveJe[ eefMe#eCe Je efJekeeme, keee&cegueceeHeve Jesleve efveefeleer, Jewekeleerke
ceeefnleer F. keeex eMemJeer efjlee Heej Hee[ueer peeleele. keee& efJeMues<eCeeee HeefjCeecekeejkeDebceueyepeeJeCeer
keefjlee Skee DeeoMe& eefeesee DeJeuebye kemee kesuee peelees eeee Dee{eJee DeeHeCe Jejerue ekejCeele Iesleuesuee
Deens. keee& efkebJee Jemlet DeejeKe[e ee mebkeuHevesee DeYeeme mege keee&efJeMues<eCeele DeeJeMeke Deens.
keeee&leerue Iekeebee ece jefJeCes Je keeee&leerue kele&Jes Je peyeeyeoeNee keee& Glke=efjleerves keee&#ecelesves
Heej He[Ceekeefjlee efveefele kejCes cnCepes Jemlet DeejeKe[e Demes cnCelee esF&ue. Jemlet DeejeKe[eeee cetU
GsMe Jewekeleerke Je mebIeveebee DeeJeMekeleebes meceeOeeve kejCes ne Demelees. leekeefjlee keee& Deoueeyeoue,
keee&-mece=erkejCe, keee& efJemleej Je keee& megueYeerkejCe DeMee leb$eebee GHeeesie kesuee peelees. Lees[keeele,
keee&eJf eMues<eCe Je Jemlet DeejeKe[e eebee GHeeesie Deeweeseif eke mebIevesme GlHeeokelee Je keee&#ecelee Jee{efJeCeeme
neslees.

4.10 Heve
1)

`keee&-efJeMues<eCe' ee meb%esee DeLe& meebietve leeeer Heefkeee mHe< keje.

2)

keee&-efJeMues<eCe cnCepes keee? keee&-efJeMues<eCeees nslet efkebJee GHeeesie mHe< keje.

3)

keee& -efJeJejCe Je keee& efveke<e ee meb%eees DeLe& mHe< keve leeee Iekeebeer eee& keje.

53
4)

`keee& DeejeKe[e' ee meb%esee DeLe& meebietve leeJej HeefjCeece kejCeejs Ieke keesCeles?

5)

`keee& DeejeKe[e'cnCepes keee? keee& DeejeKe[eeeer efJeefJeOe leb$es efkebJee Heleer mHe< keje.

6)

keee&-efJemleej Je keee&- mece=erkejCe eeleerue Hejke mHe< keje.

4.11 meboYe& Hegmlekes

1)

Personnel Management Dr. C.B. Mamoria & S.V. Gankar

2)

Human Resource Management, L.M.Prasad, Sultan Chand &

Sons. New Delhi.

3)

Principles of Personnel Management Edwin Flippo, Mcgraw Hills.

4)

Deeweesefieke JeJemLeeHeve Sce. peer. Heekej, He[kes ekeeMeve, keesuneHegj.

54

HekejCe 5

kece&eeNeebeer Yejleer
(Recruitment of Employees)

Ieke jevee
5.1

Gef<es

5.2

HemleeJevee

5.2

Yejleer
5.2.1 Yejleeres ceeie&
5.2.2 Debleie&le ceeie&
5.2.3 yeefnie&le eesle
5.2.5 yeefnie&le ceeiee&es leess

5.3

kece&eejer Yejleer Heefkeee

5.4

Yeejleeleerue kece&eejer Yejleer

5.4.1 meeJe&peefveke #es$eeleerue kece&eejer Yejleeres m$eesle
5.4.2 Keepeieer #es$eeleerue kece&eejer Yejleeres m$eesle
5.4.3 mejkeejer mebIeveebceOetve kece&eejer Yejleer

5.5

kece&eejer Yejleeree Heleer

5.5.1 ele#e Heleer
5.5.2 Deele#e Heleer
5.5.3 $eemLe Jekeleer Heleer

5.6

F&-Yejleer

5.7

mebIeveses Yejleer OeesjCe

5.8

meejebMe

5.9

meboYe& Hegmlekes

5.10 HeMve

5.0 Gef<s (Objectives)

ee DeYeeme Iekeeletve efJeeeLeevee Keeueerue meb%ee Je cegeebee DeYeeme kejeJeeeee Deens.

55
1)

kece&eeNeebeer Yejleer Je efveJe[ ee meb%ee mecepeeJetve IesCes.

2)

kece&eejer Yejleeres efJeefJeOe Debleie&le Je yeefnie&le eesle ceeefnle keve IesCes.

3)

yeefnie&le eesleebes Heeeos Je leess DeYeemeCes.

4)

kece&eejer Yejleer Heefkeesleerue HeeeNeebee DeYeeme kejCes.

5)

kece&eejer Yejleer Heleeree DeYeeme kejCes.

5.1 HemleeJevee (Introduction)

Geesie mebIevesle DeeJeMeke Demeuesueer keeex efveefMele kesueeveblej Heleske efJeYeeieees GlHeeove
efJe<eeke Gef< ue#eele IesJetve les ieeCeemeeer efJeefJeOe keeex kejCeemeeer efkeleer Jekeleer Je keesCelee
Den&lesee Je keewMeueebee ueeieleerue ns keee&-efJeMues<eCeeejs jefJeues peeles. keee&-efJeMues<eCeeee
DeeOeejeJej mebIevesee Gef<Hetleeameeer DeeJeMeke DemeCeeNee kece&eeNeemebyebOeer mebKeelceke Je iegCeelceke
Deboepe yeebOeueeveblej leevegmeej kece&eeNeebeer Yejleer Je efveJe[ kejCeees keece ceveg<eyeU JeJemLeeHeve
efJeYeeieeme kejeJeeees Demeles. mebIevesee OeesjCeevegmeej Je efJeefJeOe efJeYeeieebee DeeJeMekelesvegmeej
kece&eeNeeeer Yejleer Je efveJe[ ee efJeYeeieleHex kesueer peeles.
Heleske mebIeveses kece&eeNeebee efveJe[er efJe<eeer Keeme OeesjCe Demeles. ns OeesjCe efJeeejHetJe&ke Je
DevegYeJeeJej DeeOeeefjle DeMee efveke<eebJej jefJeues Demeueeme kece&eeNebeeer efveJe[ eesie Hekeejs nesles. keener
mebIevee kece&eeNeebeer efveJe[ kejleeveee KetHe keeUpeerHetJe&ke HeeMf e#eerle Je DevegYeJeer Jekeleereer efveJe[ kejCes
Hemeble kejleele keener mebIeveebceOes Jeefj< HeeleUerJej kece&eeNeebeer efveJe[ kejleevee Debleie&le GcesoJeejeme
HeeOeeve osCeees OeesjCe Demeles. mLeeefveke ueeskebevee efveJe[erle HeeOeeve osCeees OeesjCener keener JesUe
kece&eejer mebIeveebee oyeeJeecegUs DeLeJee meeceeefpeke oyeeJeecegUs JeJemLeeHeveeme ceeve kejeJes ueeieles.
meeceeefpeke veee efceUeJee cnCetve leeJej mejkeejes yebOeve Demeles lej kece&eeNeebee JeJemLeeHeveeleerue
menYeeieees Heefleke cnCetve kece&eejer mebIeveebesner menkeee& efveJe[ OeesjCe jefJeleevee IeeJes ueeieles.
ceveg<eyeUees efveeespeve keve keesCelee Hekeejes kece&eejer vesceeees les jJetve DeeefCe Yejleer Je efveJe[eres
OeesjCe jefJeueeveblej leevegmeej Hele#e Yejleer Je efveJe[ kejCeees keece keewMeueees Je Deveskeoe
efpekeefjesner Demeles. leemeeer kece&eeNeebeer Yejleer Je efveJe[ eesie efveke<e ueeJetve nesCes cenlJeees Demeles.
Yejleer Je efveJe[ ee oesve JesieJesieee keee&Heleer Deensle.`Yejleer kejCes' ner peemleerle peemle Jekeleerbvee
Deeweesefieke mebIeveske[s keece kejCeemeeer Deeke<e&tve IesCeeeer efkeee Deens, lej `efveJe[ kejCes' ner
Yejleer kesuesuee JekeleerceOetve efveke<eele ve yemeCeeNee JekeleeRvee yeeo keve eesie Jekeleer efveJe[Ceeeer
efkeee Deens.

5.2 Yejleer (Recruitment)

``Yejleer cnCepes DeeHeuee mebIevesle Hee$e Je keee&#ece Jekeleerveeb Deekeef<e&le kejCeeeer efkeee
nese.''Yejleer cnCepes eeoer kejCes, mebYeeJe GcesoJeejebee Ske GHeueyOe ie leeej kejsCe nese. ee
mebYeeJe GcesoJeejebee ieeletve efveJe[ Heekf eee HetCe& kejlee esles. Yejleeree cetU GsMe kece&eejer GHeueyOelee
kejCes ne Demelees. keee& efJeJejCe Je keee& efveke<eebee DeeOeejeJej ee mebYeeJe GcesoJeejebceOetve meJee&le
DeefOeke eesie kece&eejer efveJe[lee esleele. Lees[keeele Yejleer ns peemleerle keee& Ftke ueeskeebvee Deekeef<e&le
kejCeees mekeejelceke keee& Deens.

56
JeeKee- `Yejleer' ee meb%esee DeLe& Keeueerue JeeKeebJeve DeefOeke mHe< nesF&ue.
1) efHeueHees eebee celes, ``Yejleer ner Ske DeeHeuee mebIeveskeefjlee mebYeeJe kece&eejer MeesOeCeeeer
Heefkeee Demetve leeejs lebevee mebIevesleerue keeee&keefjlee Depe& kejCeemeeer DeefYeHesefjle Je Heeslmeeefnle kesues
peeles.''
Flippo has defined recruitment as , " a process of searching for
prospective employees and stimulating and encouraging them to apply
for jobs in an orgaisation"

2)[sue ee@[j eebveer meebefieleueeHeceeCes ``Yejleer ner DeeHeuee mebIeveskeefjlee DeeJeMeke Demeuesuee
keee&#ece keeceieej ieeeer HeefjCeecekeejkeefjleerves efveJe[ kejlee esCes Mekee JneJes cnCetve ceveg<eyeUees efJeefJeOe
eesle MeesOetve leebvee HegjsMee mebKesle mebIeveske[s Deekeef<e&le kejCeeme HejerCeecekeejke GHeee DeJeuebyeCes
nese.''
According to Dale Yoder, "Recruitment is a process to discover
the sources of manpower to meet the requirements of the staffing schedule and to employ effective measures for attracting that man-power in
adequate number to facilitate effective selection of an efficient working
force."

5.2.1 Yejleeres ceeie& (Sources of Recruitment):

efJeefJeOe Hekeejee Jekeleervebe DeeHeuee Deeweesefieke mebIevesle Yejleer nesCeemeeer Deekeef<e&le keve
IesCeekeefjlee Deveske ceeie& GHeueyOe Demeleele. lebees oesve ieebceOes JeieeakejCe kejlee esF&ue.
De) Debleie&le ceeie& (Internal Sources).
ye) yeefnie&le ceeie& (External sources)
Keeueerue Deeke=leerJeve Yejleeres efJeefJeOe ceeie& mHe< nesleerue.
Yejleeres ceeie&

De) Debleie&le ceeie&

ye) yeefnie&le ceeie&

1)ye{leer

1) peeefnjele

2)yeoueer

2) jespeieej efJeefvecee keW

3)kece&eeNeeke[tve efMeHeejMeer

3) Keepeieer jespeieej mebmLee

4)efveJe=lle kece&eejer

4) JeeJemeeefeke meuueeieej

5)ceepeer kece&eejer

5) Heefjmej cegueeKele
6) keeceieej mebIevee
7) ogmeNee mebIeveebceOeerue kece&eejer

57
Jejerue cegeebes Lees[keeele efJeJeseve Keeueer kesuesues Deens.
5.2.3 Debleie&le ceeie& (Internal Sources):
kece&eeNeebee Yejleermeeer yeensjerue Jekeleer ve MeesOelee mebIevesleerue kece&eeNeebceOetvee veJeerve Heoemeeer
Yejleer kesueer peeT Mekeles. leemeeer Keeueerue eesle GHeueyOe Demeleele.
1) ye{leer (Promotion):
mebIevesee ceeveJe mebmeeOeve OeesjCeevegmeej Jeefj< HeeleUerJejerue efjkeecee peeiee kece&eeNeebvee HeoesVeleer
osTvee Yejuee peeleele.`DeeHeueee mebIevesleerue keee&#ece efkebJee Jeefj< Jekeleerme Heoesvveleer osJetve Jejer<
HeoeJej efveegkeleer kejCes cnCepes ye{leer nese.' ye{leercegUs mebIevesleerue ueeskeebveee Jeefj< Heoeee mebOeer
efceUleele.
2)yeoueer (Transfers):
`yeoueer' cnCepes SKeeee kece&eeNeeme leeee meeefmLeleerleerue HeoeJeve ogmeNee HeoeJej HeeefJeCes
efkebJee veJeerve peyeeyeoeNee meesHeefJeCes nese. SKeeee kece&eeNeeme kee{tve ekeCeeHes#ee leeme ogmeNee mJeHeees
keece leeeeleerue iegCe DeesUKetve osCes cnCepes yeoueer nese. kece&eeNeebeer yeoueer kesueeme mebIevesme efJeJeemet
Je keee& kegMeue kece&eejer efceUtve leebee ceveele mebIevesefJe<eeer keeeceeer DeeHeguekeereer YeeJevee efvecee&Ce nesles.
3) kece&eeNeebke[tve efMeHeejMeer (Employee Referrals):
ne Ske kece&eejer Yejleeree Debleie&le ceeie& nese. mebIevesleerue kece&eejer lebees veelesJeeF&ke efce$e eEkeJee
leebee kegtbyeeleerue Jekeleereer efMeHeejme ke Mekeleele. kece&eeNeebveer megeefJeuesuee ueeskeebeer Yejleer ne Ske
eebieuee ceeie& mecepeuee peelees. keejCe mebIevesme leebeer iejpe YeeieefJeCeekeefjlee Ske efJeMJeemet Je ceeefnleerieej
kece&eejer efceUlees.
4) ceepeer/ efveJe=e kece&eejer (Previous Employees):
ceepeer efkebJee efveJe=e kece&eeNeebceOetve mebIevesleerue efjkele Heos YejCeeee Ske Debleie&le ceeie& Deens.
DeeHeueee Geesieeletve efveJe=e efkebJee kee{tve ekeuesues kece&eejer DeOe&JesU Hejle mebIevesle keece kejCeeme
Ftke Demeleele. DeMee kece&eeNeebeer keee&Heleer Je keee&#ecelee mebIevesme DeeOeere ceeefnle Demeueeves
leebvee keeceeJej IesCes HeeeosMeerj jles. Debleie&le ceeiee&ejs Yejleer ner mebIevesme HeeeosMeerj mJeHeeeer
Demeles. DeeHeuee mebmLeslee leeej Peeuesuee JekeleeRvee Jeefj< HeoeJej ye{leer eEkeJee yeoueer efoueeme kece&eeNeebes
mebmLesefJe<eeer eebieueer YeeJevee efvecee&Ce nesles. ye{leer ns kece&eeNeebvee HesjCee osCeees Ske mekeejelceke meeOeve
Deens. leecegUs kece&eeNeebes ceveesOewe& Jee{tve JeJemLeeHeve Je kece&eejer eebeele meueesKeees mebyebOe efvecee&Ce
nesleele. Debleie&le eebsleeceOetve Yejleer ner Ske keceer Keee&eer Hele Demetve GeesieebMeer Heefjefele Demeuesuee
JekeleeReer vesceCetke kejlee esles. DeefleMee peueo Je efJeJeemeen& cnCetve Debleie&le ceeiee&ejs Yejleeres JewefMe<e
Deens.
Hejbleg Debleie&le ceeiee&ejs Yejleeree keener ceee&oemege Deensle. cegKelJes keve mebIevesle veJeerve

58
leCe kece&eejer esCeeme ee HeleercegUs DeJejesOe neslees. Debleie&leefjlee Yejleer kesueecegUs yeensjerue GcesoJeejebeer
eeeHeCeer kejCeeeer mebOeer efceUle veener Je DeeHeueeke[s GHeueyOe Demeuesuee kece&eeNeebceOetvee eebieuee
Jekeleerme efkebJee Jeefj< Jekeleerme efkebJee peJeUee Jekeleerme ye{leer efoueer peeles. ye{leer efkebJee yeoueer OeesjCe
HeejoMe&ke vemeueeme kece&eeNeebceOes Demeblees<e efvecee&Ce nesCeeeer Mekeelee Demeles.
5.2.3 yeefnie&le eesle (External sources):
keesCeleener efJekemeveMeerue Deeweesefieke mebIevesme kece&eeNeebee Yejleermeeer kesJeU Debleie&le ceeieeJej
DeJeuebyetve jentve eeuele veener. Geesieeeer Jee{ Je efJekeeme nesle Demeleevee ceesee HeceeCeeJej kece&eeNeebeer
DeeJeMekelee Yeemeles. ns meJe& ceeveJeer mebmeeOeve efceUefJeCeemeeer Hekele yeoueer Je ye{leer keve ceeveJeer mebmeeOeveeeer
iejpe HetCe& kejlee esle veener. leecegUs Jee{lee ceveg<eyeUeeer Hetle&lee kejCeemeeer Yejleeres yeefnie&le ceeie&
MeesOeCes DeeJeMeke jles. yeefnie&le eebsleebee cegKe GsMe Geesieele veJeerve jkeleeme JeeJe osCes ne Demelees pesJne
mebIevesDebleie&le efJeefMe< Den&lee Je DevegYeJe Demeuesues ueeske GHeueyOe nesle veener lesJne yeefnie&le eesle DeJeuebyeues
peeleele. leeceOes Keeueerue ceeieeee meceeJesMe neslees.
1) Hemeej ceeOeceebeje peeefnjele:
HemeejceeOeceebejs peeefnjele osJetve Jekeleereer Yejleer kejCeeee Ske ueeskeefHee Je ceesee HeceeCeeJej
DeJeuebyeuee peeCeeje ceeie& Deens.Jele&ceeveHe$es efkebJee ceeefmekes ns DeMee Hekeejee peeefnjeleermeeer meJee&le peemle
JeeHejues peeCeejs ceeOece Deens. Deeweesefieke mebIevesleerue metevee HeuekeeJej ceeefnleer osJetvener peeefnjele kesueer
peeles. cegKele: ceOece Je Ge JeJemLeeHeve HeeleUerJejerue Heos ee eesleeejs Yejueer peeleele. ne ceeie& pejer
Keefe&ke mJeHeeee Demeuee lejer ceesee HeceeCeeJej peeefnjele Peeueeves GcesoJeej ceesee mebKesves GHeueyOe
nesleele. Jele&ceeveHe$eebceOes DeMee Hekeejee peenerjeleermeeer Keeme peeiee jeKetve sJeuesueer Demeles. ee
ceeOeceeletve peemleerle peemle JekeleerHeele mebosMe HeesneefJeuee peelees.
2) jespeieej efJeefvecee keW (Employment Exchanges):
Yeejleele DeMeer kebss mejkeejleHex eeueefJeueer peeleele.ner jespeieej kesWs DekegMeue, DeOe&kegMeue Je
kegMeue keeceieej HegjefJeCeees keee& kejleele. F&tke GcesoJeej lebeeer veeJes HetCe& ceeefnleermen ee keWele
veebsoefJeleele. pesLes veJeerve kece&eejer Yejleer kejeJeeees Deensle DeMee mebIevee Je veeskejeree MeesOeele Demeuesues
GcesoJeej eebee HejmHej mebyebOe meeOetve osCeees keee& ner efJeefvecee keWs kejleele. efJeefvecee keWeke[s Geesie
mebIevee pee Heoebmeeer Yejleer kejeJeeeeer Deens lee Heoebeer ceeefnleer GeesiemebIevesves keWeke[s HeeefJeueeveblej
lee ceeefnleervegmeej ueeeke GcesoJeejebeer veeJes efveJe[tve GeesiemebmLeske[s HeeefJeCeees keece efJeefvecee keW
kejles.
3)Keepeieer jespeieej keW (Private Employmet Agencies):
jespeieej efJeefvecee keWeee OeleeaJej Keepeieer #es$eelener cenlJeeee Deeweesefieke MenjebceOes meuueeieej
mebmLee ceesee mebKesves Dee{Utve esleele. ee mebmLee Deeweesefieke mebIeveebeeJeleerves GcesoJeejebee Yejleer Je
efveJe[eres mebHetCe& keece kejleele. leebef$eke Je JeeJemeeefeke #es$eeleerue JekeleeRee vesceCetkeerkeefjlee Keepeieer
jespeieej keWeee mesJee cenlJeeeer Yetefcekee yepeeefJeleele.

59
4) JeeJemeeefeke meuueeieej (Professional Consultants):
DeeOegefveke keeUele JeJemLeeHeke meuueeieej efkebJee DeeefLe&ke meuueeieej mege ceveg<eyeUeeer Yejleer
kejCeeme ceole kejerle Demeleele. DeefYeeblee mebmLee, Yeejleere Jewekeere ceb[U, Yeejleere JeJemLeeHeke
ceb[U F. JeeJemeeefeke mebmLee osKeerue kece&eejer YejCeeree mesJee HegjefJeleele. ee mebmLeeke[tbve cegKele:
Ge Heoeee Yejleermeeer GcesoJeej Deekeef<e&ues peeleele. Hejbleg Yeejleele ee Heleeree DeJeuebye keceer HeceeCeele
kesuee peele Demeueees Dee{Utve esles.
5) Heefjmej cegueeKele (Campus Interview):
megeMf eef#ele Hejbleg DevevegYeJeer Jekeleerb eer vesceCetke keve mebIevesee DeeJeMekelesvegmeej lebevee HeeMf eeE#ele
kejCeees Je lebeee Je mebIevesee efJekeeme kejCeees OeesjCe keener Geesie DeeefKele Demeleele. DeMee JesUsme
Mew#eefCeke mebmLeebMeer mebHeke& meeOetve lesLetve efMe#eCe IesTve yeensj He[CeeNee efJeeeLeevee Yejleer kejCeeee
Heelve kesuee peelees. MeeUe, ceneefJeeeuees Je leb$eefMe#eCe mebmLeebke[s Deeweesefieke mebIevee DeeHeueer ceeefnleer
He$ekes ojJe<eea HeeefJeleele. leeveblej Deeweesefieke mebIeveebes HeefleefveOeer Mew#eefCeke Je<e& mebHeCeeee JesUsme
Mew#eefCeke mebmLeevee Yes osJetve Debleerce Je<ee&uee DemeCeeNee efJeeeLeeee cegueeKeleer Iesleuee peeleele.ee
cegueeKeleer Mew#eefCeke mebmLeebee Heefjmejelee Iesleuee peeleele. cegueeKeleer Je leebee DeYeemekeceeleerue
iegCeebee DeeOeejs megeesie efJeeeLeeeer efveJe[ kesueer peeles. efJeHees, Sue De@C[ er, efjueeevme F. Geesie
mebmLee DeMee Hekeejs Heefjmej cegueeKeleer Deeeesefpele keve Hee$e efJeeeLeeeer Yejleer leebee Deeweesefieke
mebIeveskeefjlee kejle Demeueees efometve esles.
6) keeceieej mebIevee (Labour Unions):
Jekeleer Je mebIevee ee oesIeebvee ceole kejCeeee GsMeeves keeceieej mebIevee mege Yejleeree
keeee&le neleYeej ueeJeleele. Heeeele osMeebceOes kece&eejer Yejleeree keeceele keeceieej mebIevebeee ceese
Jeee Demelees. Yeejleelemege keeceieej mebIevee kece&eejer Yejleermeeer ceole kejleevee efomeleele. keener
keeceieej mebIevee Yejleer Je efveegkeleermeeer vesceuesuee meefcelebeJej kece&eejer mebIeveses DeefOekeejer Demeleele.
keeceieej mebIeveebee menYeeie Yejleeree keeceele keve Iesleueeme mebIevee Je Geesie eebeeleerue mebyebOe
megOeejleele. lemese keeceieej mebIevesceeHe&le Yejleer kesueeme DeefleMee keceer Keee&le JekeleeReer GHeueyOelee
nesles.
7) ogmeNee mebIeveeceOeerue kece&eejer (Raiding):
ogmeNee mebIeveebceOes eebieues keece kejCeeNee kece&eeNeebvee DeefOeke Jesleve efkebJee eebieuee mesJee
Meleeaeer megeJf eOee osJetve lebevee DeeHeuee Geesieele Deekeef<e&le kejCeees keece ee ceeiee&ejs kesues peeles. Yeejleele
ee m$eesleebee Geesie mebIeveebceOes meje&me JeeHej kesuee peelees. Deepekeeue mejkeejer mesJesle Demeuesues eEkeJee
yeBkesle GeHeoeJej keece kejCeejs JeJemLeeHeke Deee.S.Sme/Deee.Heer.Sme DeeefOekeejer Keepeieer Geesieebke[s
Deekeef<e&le Peeueees efometve esles. Deveske leNnseer Deefce<es oeKeJetve DeeHeuee mHeOe&ke mebIeveebceOeerue kece&eeNeebvee
DeeHeueeke[s Deekeef<e&le kejlee esles. leecegUs DeeHeueeuee lej keee&kegMeue Je HeeMf eef#ele kece&eejer efceUleelee,
efMeJeee leeeyejesyej mHeOe&keebeer leekeoner keceer nesles. DeLee&le DeeHeCe pemes mHeOe&keebes kece&eejer DeeHeueeke[s
KeseCeeee Heelve kejlees lemese DeeHeues mHeOe&kener DeeHeues kece&eejer leebeeke[s Deeke<e&tve IesCeeee Heelve
kejerle Demeleele. mHeOe&keebee mebIevesle eMemJeer juesuee kece&eeNeebes DeeHeuee mebIevesle eesie leNnsves

60
meceeeespeve nesF&uee Demes veener.
8) Flej ceeie& (Other Sources):
yeefnie&le ceeieeceOes efveJe=e mewefveke DeefOekeejer efkebJee kebHeveeree HeJesMeeejeJej efkebJee keeceieejebee
veelesJeeF&keebceOetve Yejleer kejCeeee Heee&eebee meceeJesMe neslees. jesjer keueye, ueeemevme keueye ceneefJeeeueeeleerue
jespeieej ceb[Us mege Yejleermeeer Heelve kejerle Demeleele.keener JesUsme mebIevesle peeiee YejCeeyeue
ueeskeebceeHe&lee peeefnjele keve Yejleer keve Iesleueer peeles. DeMee efJeefJeOe Heeeeebee efJeeej Flej ceeieeceOes
neslees.
yeefnie&le m$eesleebes Heeeos (Advantages of External sources):
Yejleer keefjlee GHeueyOe Heee&eebceOetve mebIevesme eesie Demee ceeie& efveJe[lee eslees. Debleie&le Je yeefnie&le
ceeie& ns oesvner GHeegkele Demetve leebes Heeeosleess Skeceskeebee Deieoer Gue Deensle. yeefnie&le ceeiee&es
Heeeos DeeHeCeebme KeeueerueHeceeCes meebielee esleerue.
1) Kegueer Heefkeee (open process):
yeefnie&le eesleebceOetve Yejleer ner Kegueer Heefkeee Demetve keesCeleener Hee$e GcesoJeejeme leele menYeeieer
neslee esles. leecegUs ceesee HeceeCeeJej GcesoJeejebes Depe& mebIevesme efceUleele Je eesie GcesoJeej efveJe[Ceekeefjlee
YejHetj Heee&e GHeueyOe nesleele.
2) ngMeej JekeleeReer efveJe[ (Fresh Talent):
yeefnie&le eesleebceOetve ngMeej Je keuHeveeMekeleer Demeuesues veJeerve JeJemLeeHeke efveJe[lee esleele. ee
ceeiee&ee cegKe Heeeoe cnCepes leCe Je Gceos JeJemLeeHeke DeeCelee esJetve veJeerve jkeleeme JeeJe oslee eslees.
3) eesie JekeleeReer efveJe[ (Selection of Best candidate):
yeefnie&le eesleebceOetve mebIevesme ceesee HeceeCeeJej kece&eeNeebeer efveJe[ kejCeeme JeeJe efceUlees.
leecegUs efveJe[ Heefkeesle mHeOee& efvecee&Ce nesJetve eesie Jekeleereer efveJe[ kejCes Mekee nesles.
4) mHeOee&lceke JeeleeJejCe (Competitive Spirit):
yeensjerue Jekeleereber efveJe[ mebIevesle kesuee veblej mebIevesleerue Jekeleer leebeeHes#ee eebieues keece
keve oeKeefJeCeekeefjlee Heefjece Iesleele. leecegUs mebIevesle mHeOee&lceke JeeleeJejCeeeer efveefce&leer nesJetve
ueeskeebceOetve mekeejelceke <erkeesve leeej nesleele.
5.2.5 yeefnie&le ceeiee&es leess (Disadvantages of External sources):
1) Keefe&ke Je JesUKeeT Heefkeee (Lengthy and Costly Process):
yeefnie&le ceeieeceOetve kece&eeNebeeer Yejleer kejCeeme yejee JesU Je Hewmee Kee& neslees. Jele&ceeveHe$e efkebJee

61
ceeefmekes ee ceeOeceeletve peeefnjele osCeekeefjlee mebIevesme ceesee HeceeCeeJej Kee& kejeJee ueeielees.
peeefnjeleerejs GcesoJeejebes Depe& ceeieefJeueeveblej yeNeee ueebyeueeke Heefkeesletve GcesoJeejebeer efveJe[ nesle
Demeueeves ner Hekeeree Je JesUKeeG mJeHeeeer Demeles.
2) mebIevesleerue ueeskeebceOes Demeblees<e (Dissatisfaction among Existing Staff):
yeefnie&le eebsleeceOetve kece&eejer efkebJee Jeefj< JeJemLeeHekeeeer efveetkeleer kesueer iesueeme mebIevesleerue
DeeOeeree ueeskeebOes Demeblees<e Je vewjeMeeeer YeeJevee efvecee&Ce nesCeeeer Mekeelee Demeles. leebvee DeeHeueee
mebIevesle ye{leer efceUCeej vemeueeeer Kee$eer nesles.leeletvee leebee keeceeee opee& {emeUlees.
3) Deeesie JekeleeReer efveJe[ (Unfamilarity with the organisation):
yeensjerue ceeiee&letve efveJe[Ceele esCeeje kece&eejer mebIevesme DeveefYe%e Je veJeKee Demelees lees SKeeee
JesUsme DeeHeuee mebIevesee keee& mebmke=leerle efcemeUCes Mekee vemeles. leecegUs ee Heleerejs veJeKee ceeCetme
mebIevesme GHeegkele eEkeJee eesie nesF&ue efkebJee veener ns meebielee esle veener.

5.3 kece&eejer Yejleer Heefkeee (Recruitment Process)

DeeHeCe megjJeeleerme Heeefnuee HeceeCes Yejleer cnCepes DeeHeuee mebIevesle Hee$e Je keee&#ece JekeleeRvee
Deekeef<e&le kejCeeeer efkeee nese. leecegUs DeeHeCeebme GHeueyOe mebYeeJe GcesoJeejeb ceOetve meJee&le DeefOeke
eesie kece&eejer efveJe[lee esleele. leekeefjlee Yejleer Heefkeesle Keeueerue efJeefJeOe HeeeNeebee meceeJesMe neslees.
Yejleer Heefkeesleerue HeeeNee (Steps in Recruitment Process)1) Yejleer efveeespeve (Recruitment Planning)
2) [eJeHese efJekeeme (Strategy Development)
3)kece&eejer MeesOeCes (Searching of Employees)
4)kece&eejer Depe& eveveer (Screening of Application)
5) cetueceeHeve Je efveeb$eCe (Evaluation and Control)
Keeueerue Deeke=leerJeve Yejleer Heefkeee mHe< nesF&ue.

kece&eejer efveeespeve

keee& efJeMues<eCe

kece&eejer ceeieCeer
eveveer
efveJe[

efjkele Heos

Yejleer
efveeespeve

Depe&
eveveer

[eJeHese
efJekeeme

SketCe
Depe&oej

Depe&oej
GHeueyOelee
cetueceeHeve
Je efveeb$eCe

62
Yejleer Heefkeesleerue HeeeNeebes Lees[keeele mHe<erkejCe Keeueerue HeceeCes kejlee esF&ue.
1) Yejleer efveeespeve (Recruitment Planning):
kece&eejer Yejleer Heefkeesleerue Heefnueer Heeejer ner efveeespeve nese. Yejleer efveeespeveele efjkele Heoebee
keee& efJeJejCeeeer ceeefnleer, kece&eeNeebee cegKe peyeeyeoejer, leebvee DeeJeMeke keewMeuess, DevegYeJe, leebee
opee& Je Jesleve ee ceeefnleeree meceeJesMe neslees. lemese meoj Heos ner keeece mJeHeer Deensle keer leelHegjlee
lelJeeJej Yejeeee Deensle, lee keeee&ee keener efJe<esMe Deer Deensle keee? F. iees<eRee mege efJeeej
kesuee peelees.
2) [eJeHese efJekeeme (Strategy Development):
Skeoe efkeleer kece&eejer Je keesCelee Mew#eefCeke Hee$eleses Je keewMeueees Yejeees ns jueeJej kece&eejer
Yejleeree [eJeHeseebeer efveefMeleer kesueer peeles. Yejleer [eJeHeseele DeeJeMeke kece&eejer mebIevesletvee efvecee&Ce
kejeees keer Yee[slelJeeJej efveegkele kejeees, Yejleer kejCeekeefjlee keesCelee HeleeRee GHeeesie kejeeee,
keesCelee Yeewieesefueke #es$eeletve GcesoJeej MeesOetve kee{eees, Yejleeree keesCelee eesleebee JeeHej kejeeee,
Yejleer kejCeeee Heefkeesle keesCelee keceeves kejeeee F. yeeyeer jefJeuee peeleele.
3) kece&eejer MeesOeCes (Employees Searching):
ee HeeejerceOes DeeHeCeebme DeeJeMeke Demeuesuee kece&eeNeebee mebIeveske[s Deekeef<e&le kejCeeee
meceeJesMe neslees. cegKele: GcesoJeej Deekeef<e&le kejCeekeefjlee oesve eesleebee GHeeesie kesuee peelees.
1) Debleie&le eesle (Internal Sources)
2) yeefnie&le eesle (External sources) ee oesvner eesleebee DeYeeme, leebee Heeeee
leeseemeefnle DeeHeCe ceeies kesuesuee Deens.
4) kece&eejerr Depe& eveveer (Screening of Application):
kece&eejer Depe& eveveer ner pejer efveJe[ Heefkeeseer megjJeele Demeueer lejer mege ne Yejleer Heefkeesee
DeefJeYeepe Yeeie Deens.keejCe GcesoJeejebee Deeuesuee Depee&ceOetve eesie/ Deeesie efkebJee Hee$e/ DeHee$e
DeMeer eveveer keve Hee$e GcesoJeejebeer mebef#eHle eeoer (Short List) leeej kesueeefMeJeee kece&eejer
efveJe[ Heefkeee meg nesle veener. ee HeeejerceOes keee& efJeJejCeeeer (Job Specification) cenlJeeeer
Yetefcekee Demeles. Depeeeer eveveer Mew#eefCeke Hee$elee, %eeve, keewMeue, DevegYeJe, GcesoJeejebee keue F.
iegCeebee DeeOeejeJej kesueer peeles.
GcesoJeejeceee Depeeeer eveveer kejCeemeeerve JeeHejeJeeees leb$e Yejleeree m$eesle Je HeleerJej
DeJeuebyetve Demeles. Depee&eer eeLeefceke eveveer, eveveer cegueeKele, DeefveJe[ eeeCeer F. Yejleer eveveer leb$es
GHeueyOe Deensle.
5) cetueceeHeve Je efveeb$eCe (Evaluation and Control):
kece&eejer Yejleer Heekf eesle efJeefJeOe Keee&ee DebleYee&Je neslees. cegKele: Yejleer Heekf eesle Keeueerue yeeyeeRJej
Kee& nesle Demelees.

63
De) Yejleer kejCeeNee kece&eeNeebes Jesleve
ye) keee&-efJeMues<eCe Je peeefnjeleer leeej kejCeemeeer ueeieCeeNee JesUsee Kee&
ke) HeMeemeve Kee&
[) yeensve kece&eejer ceeieJeCeeee efkebJee efjkele Heos Yejueer peeF& Heele meeefmLeleerle Demeuesuee
kece&eeNebevee efouee peeCeeje peeoe keece Yellee (Overtime)
F) DeHee$e GcesoJeejebeer Yejleer kejCeeee Kee& ee Keee&bes cetueceeHeve Je efveeb$eCe JeJemLeeHeveeves
kejCes iejpeses Demeles. Jejerue Keeeee HeefjefmLeleerle mebIevesme Keeueerue Heveebeer Gejs osCes DeeJeMeke
jles. pemes mebIevesves DeJeuebyeuesueer Yejleer Heleer eesie Deens kee? DeeefCe mebIevesves DeJeuebefyeuesueer Yejleer
Heefkeee HeefjCeecekeejke Deens efkebJee veener? pej ee Heveebeer Gllej vekeejelceke Demeleerue lej eLeeeesie
efveeb$eCeees GHeee mebIevesme DeJeuebyeCes DeHeefjnee& jles. Hejblet DeMee Hekeejes cetueceeHeve mebIeveebceOetve
keJeefelee mJeHeele Dee{Ules.

5.4 Yeejleeleerue kece&eejer Yejleer (Recruitment Practices in India)

Yeejleele efJeefJeOe Deeweesefieke mebIeveebceOetve kece&eejer Yejleer kejleevee Skeee eesleebee DeJeuebye ve
kejlee efYeVe ceeiee&letve kece&eejer Yejleer kesueer peeles. kece&eejer Yejleeree Debleie&le Je yeefnie&le DeMee oesvner
eesleebee GHeeesie kesuee peelees. leeceOes mebIevesDebleie&le yeoueer, ye{leer efkebJee leelHegjlee mJeHeele vesceCetkee,
jespeieej mebmLee, peeefnjele, keeceieej keb$eeoej F. ceeieeee meceeJesMe neslees. Skee mebMeesOeve DeYeemeevegmeej,
Demes Dee{Utve Deeues Deens keer, meeJe&peefveke #es$e Je Keepeieer #es$eebletve kece&eejer Yejleer kejleevee Keeueerue
eesleebee GHeeesie kesuee peelees.
5.4.1 meeJe&peefveke #es$eeleerue kece&eejer Yejleeres eesle (Recruitment in Public
Sector):

meeJe&peefveke #es$eeleerue Deeweeseif eke mebIeveebceOetve kece&eejer Yejleer kejCee keefjlee Keeueerue m$eesleebee
GHeeesie Deiekeceeves kesuee peelees.
1) jespeieej efJeefvecee keW (Employment Exchanges)
2) peeefnjele (Advertisements).
3) Debleie&le eesle (yeoueer Je ye{leer)(Internal Sources).
4) leelHegjlee mJeHeeleerue jespeieej (Casual Employment).
5) DemLeeeer Jekeleer (Displaced Persons)
6) kece&eeNeebes veelesJeeF&ke Je efce$e (Employee's relatives and Friends)
5.4.2 Keepeieer #es$eeleerue kece&eejer Yejleeres eesle (Recruitment in private
source):
Keepeieer #es$eeleerue kece&eejer Yejleerkeefjlee Heleer efkebJee Heefkeee ee efveMeerle kesuesuee vemeleele.
Keepeieer mebIevee mJele:ee Yejleer HeleeRee JeeHej kejleele. Hejblet Keeueerue Yejleer ceeie& cegKele: Keepeieer
#es$eeletve Deiekeceeves JeeHejuee peeleele.

64
1) peeefnjele (Advertisements).
2) jespeieej efJeveercee keW (Employment Exchanges).
3) kece&eeNeebes veelesJeeF&ke Je efce$e (Employment Relatives and Friends).
4) Debleie&le ceeie&-yeoueer Je ye{leer (Internal Sources).
5) leelHegjlee mJeHeeleerue jespeieej (Casual cauers)
5.4.3 mejkeejer meb I eveeb c eOet v e kece& eejer Yejleer (Recruitment in Govt
Organisations):
mejkeejer mebIeveebceOetve kece&eejer Yejleer kejleevee peJeUHeeme meeJe&peefveke #es$eeleerue JeeHejuee
peeCeeNee eesleebee JeeHej kesuee peelees. cegKele: keefve< mlejeJejerue Je DeOe&-kegMeue kece&eeNebeeer Yejleer
ner jespeieej efJeefvecee kebseee ceeOeceeletve kesueer peeles lej Jejer< HeeleUerJejerue DeefOekeeNebeeer Yejleer ner
HeecegKeeves peeefnjele ee ceeieeee DeJeuebye keve kesueer peeles. lemese ner GeHeos YejCeekeefjlee Flej
mebIeveebceOetve yeoueer efkebJee ye{leer ee meejKee Debleie&le eesleebee mete GHeeesie kesuee peelees. GeHeomLe
DeefOekeejer ns peeefnjeleerejs mHeOee&Heefj#eebes Deeeespeve keve Yeejleere HeMeemekeere mesJee (IAS) Yeejleere
Heesueerme mesJee (IPS) Yeejleere Jeve mesJee (IFS) F. kebseceOetve kesueer peeles.
YetefceHet$e cnCetve Yejleer (Sons of the soil claim):
Deefueke[ee keeUele Yejleer kejleevee YetefceHet$e cnCetve kece&eejer Yejleer HeeOeeveeves kejeJeer ueeiele
Deens. efJeefJeOe HekeuHeebee GYeejCeer kejerlee ueeieCeeNee peefceveer ee mLeeefveke ueeskeebke[tve Iesleueeveblej
lbeevee HekeuHeiemle cnCetve HeeOeveeves veeskejerceOes meeceeJetve IeeJes ueeieles.mLeeefveke jefnJeebMeeee Meslepeefceveer
HekeuHeele iesueeveblej lebeee cegueebkeefjlee keesCeleener Hekeejes Goj efveJee&n meeOeve efMeuueke jenle veener.
cnCetve pebeee peefceveer mejkeejves DeefOeieefnle HekeuHeekeefjlee kesuee Demeleerue lebeee keggbyeeleerue
Jeeeqkelebkeefjlee veeskejer osCeeeer JeJemLee keeeeevese kejCeele esles. Je leevegmeej mebIeveebvee ee HekeuHeiemle
YetefceHet$eebee veelesJeeF&keebvee HeeOeeveeves kece&eejer YejleerceOes meeceeJetve IeeJes ueeieles.
leevegmeej je<^ere keeceieej Deeeesieeves Keeueerue Deiekece kece&eejer Yejleerkeefjlee megeefJeues Deensle.
1)

HekeuHeiemle peefceve ceeuekeebee kegtbyeeleerue JekeleeRvee HeLece HeeOeeve osJetve GHeueyOe efjkele HeoebJej
DeeJeMeke les HeefMe#eCe osJetve efveegkelee kejeJee.

2)

ogmeNee keceebkeees HeeOeeve HekeuHe eEkeJee mebIevesee meeefVeOeeleerue peJeUHeemeee #es$eeleerue

GcesoJeejebvee eeJes.

3)

keefve< HeeleUerJejerue Heoebee efveegkelee kejCeekeefjlee mejkeejer Heelf eefveOeeRee GHeefmLeleerle efveJe[
meefcelee vesceeJeele.

4)

ceOece Je Ge HeoeJejerue efveegkeleebkeefjlee ueeskemesJee Deeeesie (Public service

commission) ue#e osF&ue.

5)

mebeeueke ceb[UeJej jepemejkeejes HeefleefveOeer DemeeJes.

6)

jespeieejeb meboYee&leerue efmLeleer meboYee&le keeueye DenJeeue jepe Je kebs mejkeejke[s HeeJeeJesle.

65

5.5 kece&eejer Yejleeree Heleer (Methods of Recruitment)

kece&eejer Yejleer Heleer cnCepes mebIeveskeefjlee mebYeeJe GcesoJeej efceUefJeCeees meeOeve nese. efJeefJeOe
Hekeejee JekeleeRvee DeeHeuee Deeweesefieke mebIevesle Yejleer nesCeemeeer Deekeef<e&le keve IesCeekeefjlee
Deveske ceeie& Demeleele. ee ceeieeejs mebYeeJe GcesoJeejebMeer mebHeke& HemLeeefHele kejeJeeeee Demelees. ee
efkeeCeer ns mHe< kejCes DeeJeMeke Deens keer, kece&eejer Yejleeree Heleer ee kece&eejer Yejleeree ceeiee&Hes#ee
Jesieee Deensle. eeleerue cegKe Hejke cnCepes kece&eejer Yejleeree Heleer ee mebYeeJe GcesoJeejbeMeer mebHeke&
meeOeCeees meeOeve Demeleele. lej Yejleeres ceeie& ns mebYeeJe GcesoJeejees efceUCeees efkeeCe Demeles. Yejleeree
Heleer cegKele/ Keeueerue leerve ieele efJeYeeieuee Deensle.
1) Hele#e Heleer (Direct Method).
2) DeHele#e Heleer (Indirect method).
3) $eemLe Jekeleer Heleer (Third party method).
Jejerue Heleeres Lees[keeele JeCe&ve KeeueerueHeceeCes kejlee esF&ue.
5.5.1 Hele#e Heleer (Direct Method):
Yejleeree Hele#e Heleereje mebYeeJe GcesoJeejbeeer Yejleer kejleevee mebIeveses HeefleefveOeer Mew#eefCeke
mebmLee efkebJee leebef$eke ceneefJeeeueeebceOetve Ftke GcesoJeejebMeer Hele#e mebHeke& meeOeleele.ceneefJeeeuees Je
HeefMe#eCe keWeceOetve meOee DeeHeuee efJeeeLeevee eebieuee mebIeveeceOes keece efceUCeekeefjlee JeJemeee
ceeie&oMe&ve Je efveegkeleer keW (Career Guidance and Placement cell) keee&jle Demeleele.
mebIeveses Heelf eefveOeer ee efveegkeleer keWeee menekeeee&ves mebYeeJe GcesoJeejebee `Heefjmej cegueeKeleer ' (Campus Interview) Deeeesefpele kejleele. Heefjmej cegueeKeleer keefjlee Debeflece Je<ee&ee Heefj#esuee yemeCeeNee
efJeeeLeeeer efveJe[ kesueer peeles. lee mebYeeJe GcesoJeejebes cetueceeHeve Heefjmej cegueeKeleerejs keve leeletve
eebieuee efJeeeLeebvee DeeHeuee mebIevesle Yejleer kesueees mebeieCeele esles. DeefYeeebef$ekeer, cesef[keue,
JeJemLeeHeve, ceeefnleer leb$e%eeve F. efJeeeMeeKeeleerue efJeeeLeekeefjlee ee Heleeree GHeeesie kejCeele eslees.
ee Jeefleefjkele keener mebIevee ceneefJeeeuees Je HeefMe#eCe kebseee HeeOeeHekeebvee eebieues efJeeeLeea
mebYeeJe GcesoJeej cnCetve metefele kejCeees meebieleele. pee efJeeeLeeb&es Mew#eefCeke jskee@[& eebieues Deens Demes
efJeeeLeea megeerle kejCeele esleele. keener JesUms e mebIeveses Heelf eefveOeer mebYeeJe GcesoJeejbeMeer mebHeke& meeOeCeekeefjlee
eee&me$es, Heefj<eoe efkebJee HeoMe&veeee efkeeCeer DeeHeueer efHejleer keWs GYeejleele Je leeceeHe&le mebYeeJe
GcesoJeejbeeer ceeefnleer efceUefJeueer peeles.
5.5.2 DeHele#e Heleer (Indirect method):
kece&eejer Yejleeree DeHele#e HeleerceOes peeefnjeleer ejs mebYeeJe GcesoJeejebMeer mebHeke& meeOeCeeee
meceeJesMe neslees. peeefnjele ner efJeefJeOe ceeOeeceebejs kejlee esles. Goe. Jele&ceeveHe$e, jsef[Dees, otjefe$eJeeCeer,
JeeJemeeefeke efkebJee leebef$eke ceeefmekes. F. Heleer cegKele: Keeueerue HeefjefmLeleerle GHeegkele jles.
De) pesJne GeHeoeJejerue Jekeleer YejCeeme mebIevesletve ye{leer eEkeJee yeoueer kejCeeme kece&eejer
GHeueyOe vemeleele.
ye) pesJne mebIevesuee GeHeos YejCeekeefjlee ceesee Yeewieeseuf eke #es$eeletve mebYeeJe GcesoJeej MeesOeeees

66
Demeleele.
ke) pesJne mebIevesme JeeJemeeefeke, leebef$eke efkebJee Meeeere HeoebJej kece&eejer efveegkele kejeees
Demeleele.
cegKele: pesJne Ge Heoebee efveegkelee kejleevee DeefOeke keewMeues efkebJee elegje GcesoJeejebeer
DeeJeMekelee Demeles lesJne Hee$e GcesoJeej efceUefJeCeekeefjlee ceesee HeceeCeeJej peeefnjele keve Heefmeer
efoueer peeles. keener JesUms e mebIevee eebieues GcesoJeej efceUeJes cnCetve mebIevesee veeJeebee GuuesKe peeefnjeleerle
ve kejlee Heesmeee yee@keme keceebke Depe& ceeieefJeCeemeeer osleele. leecegUs peeefnjele Heelf emeeo DeefOeke efceUCeeeer
Mekeelee Demeles. Hejblet ceesee efkeJebe je<^er e HeeleUerJejerue Deeweeseif eke mebIevee DeMee yee@keme keceebke osCeeee
Heleeree DeJeuebye kejleevee efomele veener. keejCe leebee mebIeveseer Keeleer efkebJee veeJeueewefkeke Heentvee
eebieues Hee$e GcesoJeej leebeeke[s keece kejCeeme Glmegke Demeleele.
pesJne Deeweesefieke mebIevee mebYeeJe keece ceeieCeeNee GcesoJeejebHee&le HeesneCeekeefjlee peeefnjele
osleele lesJne Keeueerue leerve cegeebee meceeJesMe leeuee DemeCes DeeJeMeke jles.
De) keesCelee Hekeejee GcesoJeejeeer mebIevesme DeeJeMekelee Deens.
ye)ogmeje cege cnCepes, pee Heoemeeer GcesoJeej nJee Deens leees efJeefJeOe efceUCeejs Heeeos, Goe,
Jesleve, Yees, meJeueleer F. Je
ke) eflemeje cege cnCepes keesCelee mlejeJejerue Jele&ceeveHe$eele (mLeeefveke, jepe, je<^ere Je
Deeblejje<^ere)peeefnjele osCes ns jefJeCes.
5.5.3 $eemLe Jekeleer Heleer (Third party method):
kece&eejer Yejleeree Heleerleerue ner Ske cenlJeeeer Heleer Deens. pesJne mebIevesme eebieuee Hee$e
GcesoJeejebeer DeeJeMekelee Demeles. lesJne $eemLe Jekeleer Heleeree GHeeesie kesuee peelees. eeceOes jespeieej
mebmLee (Employment Agency), JeJemLeeHeve meuueeieej, JeeJemeeefeke mebmLee, meeceeefpeke
keee&mebmLee, keeceieej mebIevee, keeceieej keb$eeoej, ceeefnleer keWs F. $eemLe Jekeleer eEkeJee mebmLeebee
meceeJesMe neslees.
ceesee MenjebceOes kece&eejer Yejleermeeer pe$ee YejefJeCeeeer Hele Deefueke[s meg Peeueer Deens
veeskejeree MeesOeele Demeuesues GcesoJeej Je mebIevesleerue keeceebmeeer pebevee ueeske Yejleer kejeees Deensle
Demes JeJemLeeHeke ebeeer SkeceskeebMeer iee Ieeuetve osCeeee ne Ske Heelve Demelees. jesjer Fbjve@Meveue,
ueeevme keueye eebmeejKee mebIevee DeMee pe$ee YejefJeCeeceOes Heg{ekeej Iesleele.

5.6 F& -Yejleer (E-Recruitment)

F&-Yejleer cnCepese Fbjveseje mebYeeJe GcesoJeejebeer kesuesueer Yejleer nese. Deepeee DeeOegefveke
keeUeleerue mebYeeJe GcesoJeejebeer Yejleer kejCeeee Ske ueeskeefHee ceeie& nese. ee HeleeReje mebIevee
mJele:eer JesyemeeF&/mebkeslemLeU (Website)leeej kejles. ee JesyemeeF&ee GHeeesie Flej keeceebyejesyeje
kece&eeNeebee Yejleermeeer peeefnjele osCeekeefjlee GcesoJeejebeer ceeefnleer ceeieefJeCeekeefjlee efkebJee lebeeeMeer
F&-cesueejs mebHeke& meeOeCeekeefjlee kesuee peelees. F&-cesueejs GcesoJeejebes mebieCeerke=le Depe& Yeve IesCes,
lebevee cegueeKeleereer Deeceb$eCeeeer He$es HeeefJeCes F. keeces kece&eejer Yejleermeeer kesueer peeleele.

67
Deepekeeue Fbjves Jej kece&eeNeebeer Yejleer kejCeemeeer efJeefJeOe mebkeslemLeUs keee&jle Deensle.
ee mebkesle mLeUeJej mege DeeHeuee kece&eejer Yejleeree peeefnjeleer oslee esleele. meefJemlej mebIeveseer
ceeefnleer Je DeeJeMeke GcesoJeejebeer Hee$elee/keewMeues ee mebkeslemLeUeJej osJetve ceesee HeceeCeele mebYeeJe
GcesoJeejebHee&le HeesneCes Mekee Demeles. Deepeee HeefjefmLeleerle je<^ereke=le yeBkee, jepe mesJee Deeeesie, keW
mesJee Deeeesie F. DeemLeeJeves kece&eejer Yejleeres Depe& Yeve IesCeekeefjlee F&-Yejleeree JeeHej ceesee HeceeCeeJej
kejleevee efometve esleele.

5.7 mebIeveses Yejleer OeesjCe (Organisation Recruitment Policy)

Heleske mebIeveses kece&eeNeebee Yejleer Je efveJe[erefJe<eeer Keeme OeesjCe Demeles. ns OeesjCe efJeeejHetJe&ke
Je DevegYeJeeJej DeeOeeefjle DeMee efveke<eebJej jefJeues Demeueeme kece&eeNeebeer efveJe[ eesie Hekeejs nesles. Hejblet
kesJeU Ge JeJemLeeHeveeee Jewekeleerke DeeJe[erevf eJe[er Jee HetJe&ien eebJeje DeeOeeefjle OeesjCe yeveues Demeueeme
kece&eeNeeeer Deeesie efveJe[ nesJetve mebIevesme ceese leese nesCeeeer Mekeelee Demeles. Heleske Deeweesefieke
mebIevee Yejleeree efJeefJeOe ceeieeee GHeeesie kejsuee Demes veener. HemebieevegHe Je DeeJeMekelesvegmeej keesCelee
ceeieeee GHeeesie kejeeee eeee efveCe&e ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeke Ieslees. Yejleeres Gef< peemleerle
peemle mebYeeJe GcesoJeejebvee mebIeveske[s Deekeef<e&le kejCeees Demeueeves keerleer GcesoJeejebHee&le, YejleereJf e<eeer
ceeefnleer Heesneles eeJeje Yejleeres eMe DeJeuebyetve Demeles. kece&eejer Yejleer ee HekejCeeee MesJe kejleevee
Yejleer keee&kece HeefjCeecekeejke Je eMemJeer nesCeekeefjlee Keeueerue keener cegs efJeeejele IesCes DeeJeMeke
jles.
1) eebieues megmebye Yejleer OeesjCe.
2) megJeJeefmLele mebIevesee DeejeKe[e.
3) mebYeeJe GcesoJeej MeesOeCeekeefjlee megefveeesefpele Heleer .
4) mebYeeJe GcesoJeej efceUCeekeefjlee meesefemkej Yejleer Heleer Je leb$e.
5) Yejleer keee&keceees melele cetueceeHeve Je DeeJeMeke lee efkeeCeer yeoue.
6) mebYeeJe GcesoJeejebvee mebIeveseer Je leebveer kejeJeeeee keeee&eer FlebYetle ceeefnleer keer pesCeskeve
GcesoJeejebme Depe& kejCeemebyebOeer efveCe&e IesCes Mekee nesF&uee.
Lees[keeele, mebIevesceOes eebieues GcesoJeej esCeekeefjlee JeJemLeeHekeebveer megeesie OeesjCe Je megevf eeesepf ele
Yejleer Heefkeesee GHeeesie kejCes cenlJeees jles.

5.8 meejebMe (Summary)

kece&eeNeebeer efveJe[ ner Yejleer keeee&Jej DeeOeeefjle Demeles. yeNeee JesUsme efveJe[ Je Yejleer ee oesvner
meb%ee meceeveeLeea JeeHejuee peeleele. Hejblet ee oesvner efYeVe keee&Heleer Deensle. Yejleer kejCes ner eefeee
DeeHeuee mebIeveske[s peemleerle peemle keee& Ftke JekeleeRvee Deekeef<e&le kejCeemeboYee&le Demetve efveJe[
kejCes ner Yejleer kesuesuee JekeleeRceOetve efveke<eele ve yemeCeeNee JekeleeRvee JeieUtve eesie Jekeleer efveJe[Ceeeer
efeee Deens. Lees[keeele, Yejleer ner mekeejelceke efeee Deens lej efveJe[ ner vekeejelceke efeee Deens.
DeLee&lee, efveJe[ keeee&es eMe ns Yejleer keeee&Jeje DeJeuebyetve Deens. cnCetvee Yejleer kejCeekeefjlee Debleie&le
ceeie& Je yeefnie&le ceeie& DeMee oesvner m$eesleebee GHeeesie kesuee peelees. keesCeleener efJekemeveMeerue Deeweesefieke

68
mebIevesme kece&eeNeebee Yejleermeeer kesJeU Debleie&le ceeiee&Jej DeJeuebyetve jenlee esle veener. JeJemeee mebmLesle
leCe Je veefJeve Jeeeqkelebeer efveJe[ kejCeeme yeefnie&le ceeie& GHeegkele jleele. leekeefjlee eleske mebIeveses
kece&eeNeebee Yejleer Je efveJe[er efJe<eeer Keeme OeesjCe Demeles. Yejleer keeee&es eMe peemleerle peemle keerleer
GcesoJeejebvee mebIevee Deekeef<e&le ke Mekeles eeJeje DeJeuebyetve Demeles. leecegUs mebIeveceOes eebieues
GcesoJeej esCeekeefjlee JeJemLeeHekeebveer megeesie Yejleer OeesjCe DeJeuebyeCes cenJeees jles.

5.9 Hevemebe
1.

`kece&eejer Yejleer' ee meb%esee DeLe& meebietve kece&eejer Yejleeres efJeefJeOe ceeie& mHe< keje.

2.

`Debleie&le Yejleeres ceeie& Je yeefnie&le Yejleeres ceeie&'ee Yejleeree oesvner eesleebes leewueefveke cetueceeHeve
keje.

3.

kece&eejer Yeejleer Heefkeesee Lees[keeele Dee{eJee Iee.

4.

Yeejleeleerue kece&eejer Yejleeree ceeiee&es cetueceeHeve keje.

5.

kece&eejer Yejleer Heleer Je Yejleer OeesjCe eebee menmebyebOe mHe< keje.

5.9 meboYe&Hegmlekes
1)

Human Resource Management, by Sudhir Dawara

2)

Human Resource Management, by L.M.Prasad, Sultan Chand &

Sons. New Delhi.

3)

Personnel Management Dr. C.B. Mamoria & S.V. Gankar,

Himalaya Publishing House Mumbai.

4)

Deeweesefieke mebIeve - Sce. peer. Heekej.

69

HekejCe 6

kece&eejer efveJe[
(Selection of Employees)

Ieke jevee
6.1

Gef<es

6.2

HeemleeefJeke

6.2

kece&eejer efveJe[

6.3

kece&eejer Yejleer Je efveJe[ eebleerue Hejke

6.4

Meeeere kece&eejer efveJe[eres cenlJe

6.5

kece&eejer efveJe[ leb$es Je Heleer

6.5.1 Meeeere efveJe[ Heefkeeseer Gef<es

6.6

kece&eeNeebeer efveJe[

6.7

meejebMe

6.8

meboYe& Hegmlekes

6.9

HeMve

6.0 DeYeeme Iekeebeer Gef<es (objectives of the topic)

ee DeYeeme Iekeele Keeueerue meb%ee Je cegeebee DeYeeme kejeJeeeee Deens.
1) `kece&eejer efveJe[' ee meb%esee DeLe& mecepeeJetve IesCes.
2) efveJe[ Heefkeesleerue efJeefJeOe HeeeNeebee DeYeeme kejCes.
3) efveJe[ eeeCeebes efJeefJeOe Hekeej peeCetve IesCes.
4) `cegueeKele' ns Ske kece&eejer efveJe[ leb$e mecepeeJetve IesCes.
5) Meeeere efveJe[ Heleeres Heeeos Je cenlJe peeCetve IesCes.
6) Meeeere efveJe[ Heleer leb$es peeCetve IesCes.

70

6.1 HemleeJevee (Introduction)

ceeveJeer mebmeeOeveees efveeespeve keve, keesCelee Hekeejes kece&eejer vesceeees les jJetve Yejleeres
OeesjCe jefJeueeveblej leevegmeej Hele#e Yejleer Je efveJe[ kejCeees keece keewMeueees Je Deveskeoe efpekeefjes
mege Demeles. YeejleemeejKee osMeele cegyeueke ceveg<eyeU GHeueyOe Demeueeves Yejleeres keece lesJe{smes DeJeIe[
veener. Hejbleg Skeee Heoemeeer Deveske Depe& esle Demeueeves efveJe[eres keece yeNeeeoe keerCe nesles. keejCe
pejer ceesee HeceeCeeJej Depe& Deeuesues Demeues lejer leeletve mebIevesuee DeHesef#ele Demeuesuee iegCeJeeseer
Jekeleer efceUsuee eeeer Kee$eer vemeles. eekeefjlee keener mebIevee kece&eeNeebeer efveJe[ kejleeveee KetHe
keeUpeerHetJe&ke kejleele. mebIevesle SKeeee Jekeleereer efveJe[ Peeueeveblej leer Jekeleer yeNeee keeueeJeOeerkejerlee
mebIevesle jenCeej Demeles.

6.2 kece&eejer efveJe[

DeLe& Je JeeKee (Meaning & Defination of Selection):
kece&eeNeebeer efveJe[ ner efJeefJeOe efveke<e ueeJetve kejCeele esles. leecegUs efveJe[ kejCes cnCepes Yejleer
kesuesuee JekeleerceOetve efveke<eele ve yemeCeeNee Jekeleerbvee yeeo keve eesie Jekeleer efveJe[Ceeeer efkeee Deens.
Lees[keeele, Yejleer Heefkeesle mebIeveske[s Deekeef<e&le kesuesuee efJeefJeOe mebYeeJe GcesoJeejeceOetve mebIevesleerue
Heos YejCeekeefjlee eesie GcesoJeej MeesOeCes cnCepes kece&eeNeebeer efveJe[ nese. Keeueerue keener lep%eebee
JeeKeebJeve `efveJe['ee meb%esee DeLe& mHe< nesF&ue.
1)`ees[j' ee lep%eebee celeevegmeej - `efveJe[' ner Ske Heekf eee Demevet leeejs jespeieej ceeieCeeNee
GcesoJeejebes Devegkeces - peebvee jespeieej efouee peeCeej Deens Je jespeieej efouee peeCeej veener- ee oseve
ieele efJeYeeieCeer kejCeele esles.
According to Yoder," Selection is the process by which candidates
for employment are divided into class-these who will be offered employment & these who will not."

2) kegvPe eebes celes-``kece&eejer efveJe[ cnCepes mebIevesleerue Jele&ceeve efkebJee YeefJe<eele leeej
nesCeeNee Heoebkeefjlee mebIevesletvee efkebJee yeensve GHeueyOe DemeCeeNee mebYeeJe GcesoJeejebceOetve eesie
GcesoJeejebeer efveJe[Ceeeer Heefkeee nese.''
In the opinion of koontz' " selection is the process of choosing
from among the candidates from within the organisation or from the
outside, the most suitable person for the current position or for the future
position" .

3)[sefJn[ Je je@efyevme eebveer`efveJe['meb%eseer JeeKee KeeueerueHeceeCes kesueer Deens. ``efveJe[ ner Ske
JeJemLeeHekeere efveCe&e IesCeeeer efkeee Demetve leeejs Depe&oej GcesoJeejebHewkeer keesCelee GcesoJeej veeskejer
kejerlee eMemJeer nesF&ue eeee Deboepe kesuee peelees.''
David& Robbins have defined selection as a "; managerial deci-

71
sion- making process as to predict which job applicant will be successful if hired" .

Lees[keeele, mebIevesme DeeJeMeke Demeuesuee kece&eebNeeeer GHeueyOe GcesoJeejebceOetve eesie

GcesoJeejeeer efveJe[ kejeJeeeeer Demeles. leecegUs efJeefJeOe kemeesee Je efveke<eebee DeeOeejebJej keener GcesoJeejebvee
veekeeve DeeJeMeke lesJe{s kece&eejer efveJe[ues peeleele.

6.3 kece&eejer Yejleer Je efveJe[ eebleerue Hejke

(selection differs from

Recruitment)

yengleebMe JesUe kece&eejer Yejleer Je efveJe[ ns Meyo meceeveeLeea JeeHejues peeleele. Hejbleg Hele#eele ee
oesvner meb%ee efYeVe Demetve Skeee veeCeeee oesve yeepet Deensle. Yejleer Je efveJe[ ee oesve JesieJesieee keee&Heleer
Deensle. Yejleer kejCes ner peemleerle peemle JekeleeRvee Deeweesefieke mebIeveske[s keece kejCeemeeer Deeke<et&ve
IesCeeeer efkeee Deens, lej `efveJe[ kejCes' ner Yejleer kesuesuee JekeleerceOetve efveke<eele ve yemeCeeNee JekeleeRvee
yeeo keve eesie Jekeleer efveJe[Ceeeer efkeee Deens. Keeueerue lekeleeJeve Yejleer Je efveJe[ eeleerue Hejke
DeefOeke mHe< nesF&ue.
Yejleer Je efveJe[ eeleerue Hejke: (Difference between Recruitment and
Selection)

Yejleer

efveJe[ (selection)

1)`Yejleer' ner efveJe[ kejeJeeeeer DeeOeereer efkeee 1)`efveJe[' ner Yejleer Peeueeveblej kesueer peeCeejer
Deens.
efkeee Deens.
2)`Yejleer'cnCepes DeeHeuee mebIevesle Hee$e Je 2) `efveJe['cnCepes mebIevesleerue Jele&ceeve efkebJee
keee&#ece Jekeleervee Deekeef<e&le kejCeeeer efkeee YeefJe<eeleerue leeej nesCeeNee Heoekeefjlee
nese.
mebIevesletvee eEkeJee yeensve GHeueyOe DemeCeeNee
mebYeeJe GcesoJeejebceOetve eesie GcesoJeej
efveJe[Ceeeer efkeee nese.
3)Yejleer ner mekeejelceke efkeee Demetve leeejs 3)efveJe[ ner vekeejelceke efkeee Demetve leeejs
mebIeveske[s keece kejCeeNee peemleerle peemle Heleske HeeejerJej DeeHeuee keeee&me Deeesie
mebYeeJe GcesoJeejebvee Deekeef<e&le kesues peeles.
JekeleeRvee veekeejle eesie Jekeleereer efveJe[ kesueer
peeles.
4)Yejleer Heefkeesle mebYeeJe GcesoJeejebeer MeesOe 4)`efveJe[' ee Heekf eesle MeesOeuesuee GcesoJeejebeer
Heefkeee kesueer peeles.
leguevee keve Hee$e Je eesie Jekeleer efveegkele kesueer
peeles.
5)Yejleer Heekf eesme efJe<esMe Hekeejes keewMeue ueeiele 5) efveJe[ Heefkeee ner HetCe&le: Meeeere mJeHeeeer
veener.
Demeueeves leer kejCeekeefjlee lep%e Je DevegYeJeer
JekeleeReer DeeJeMekelee Demeles.

72

6.4 Meeeere kece&eejer efveJe[eres cenlJe (Importance of scientific selection

process)

Deeweesefieke mebIevesme DeeJeMeke Demeuesues ceveg<eyeU Meeeere Je eesie Heleerves efveJe[ues Heeefnpes.
keejCe `eesie keeceekeefjlee eesie kece&eeNeebee efveJe[er kejerlee Meeeere efveJe[ OeesjCe DeeJeMeke Demeles.
leekeefjlee Heleske mebIevesves efJeefJeOe Hekeejee HeoebJej eesie kece&eeNeebeer efveJe[ kejCeekeefjlee Meeeere
efveJe[ OeesjCe DeJeuebyeeJes ueeieles. pej Hee$e Je eesie kece&eeNebeeer Meeeere Heleerves efveJe[ Peeueer veener lej
leeee Debleerce HeefjCeece GlHeeokelee Je keee&#ecelesJej nesle Demelees. SJe{se veenerlej mebIeveses DeefmlelJe Je
Heieleermegge Oeeskeeele esJet Mekeles. mebIevesceOes etkeeree efkebJee Deeesie ceeCemeebeer efveJe[ Peeueer lej
oerIe&keeueeJeOeerkeefjlee leer mebIeveseer [eskesogKeer jles. DeMee kece&eeNeebke[tve mebIevesee efJekeemeele neleYeej
ve ueeielee leebes GHeJecetue Jee{le Demeles. leecegUs keesCeleener mebIeveses eMe, Heieleer Je YejYeje ner lee
JeJemeeeele efveJe[uesuee kece&eeNeebee opee&Jej DeJeuebyetve Demeles, Demes cnueeme JeeJeies jCeej veener.
Skeefve<, keee&#ece, meceeOeeveer Je keeece mJeHeer kece&eejer ns Meeeere efveJe[ Heefkeesejse GHeueyOe nesJet
Mekeleele. kece&eejer Meeeere efveJe[ Heefkeeses Keeueerue Heeeos /cenlJe mebeielee esF&ue.
1) eesie kece&eeNeebeer eesie keeceekeefjlee efveJe[ (Selection of right man for the
right job):
kece&eeNeebee Meeeere efveJe[ HeefkeescegUs meJee&le eesie Je keee&#ece kece&eejer efveJe[lee esJet Mekelees.
keeUpeerHetJe&ke Je eesie leNnsves efveJe[uesuee kece&eejer mebIevesee keeceele jme Ieslees Je leeuee meesHeefJeuesues
keece keee&#ecelesves HetCe& kejlees. kece&eeNeebeer Meeeere efveJe[ kesueecegUs YeefJe<eele efvecee&Ce nesCeeNee mecemee
mege eUlee esleele.
2) kece&eeNeebee iewjnpesjer Je Guee{eueerle Ie (Reduction in Absenteesm &Turnover):
Meeeere efveJe[ Heefkeesejs kece&eeNeebeer efveJe[ kejleebvee efJeefJeOe eeeCee Je kemeeseebee GHeeesie
kesuee peelees. leecegUs GcesoJeejebeer DeeJe[ efveJe[ Je Hee$elee keUtve esles.SKeeee GcesoJeejebme keeceees
mJeHe DeeJe[le vemeueeme leeme Meeeere efveJe[ Heefkeesejs JeieUCeele esles. DeeHeueeuee efceUeuesues keece
DeeJe[eres efkebJee Hebmeleeres Demeues cnCepes kece&eejer DeefOeke efekeeerves kejlees. leecegUs leebee iewjnpesjerle
Je Guee{eueerle Ie nesles. MekeeleesJej les kece&eejer keeceele yeoue kejerle veenerle.
3)keee&#ecelesle Jee{ (Raises Efficiency):
kece&eeNeebee efJeefJeOe iegCe He[leeUCeerceOetve DeeHeuee keeee&me eesie Je Hee$e GcesoJeejebeer efveJe[
Meeeere efveJe[ Heefkeesle kesueer peeles. efveJe[uesuee kece&eeNeebke[s DeeJeMeke Mew#eefCeke Hee$elee, DevegYeJe,
opee& Je Meeefjefjke DeeefCe ceeveefmeke iegCe Demeleele. leecegUse ns kece&eejer lebees keee& DeefOeke keee&#ecelesves
kejleele. DeMee efjleerves pej meJe&e kece&eejer Meeeere<ee eesie Je Hee$e Demeues lej mebIevesee SketCe
keee&#ecelesceOes Jee{ nesles. lemese HeeceeefCeke, ke<eUt Je keee&#ece kece&eejer DeeHeuee JeJemeeeeee veeJeueewekf eke
Jee{Jeleele.
4) ceee&efole HeefMe#eCe Je osKejsKe (Limited Training & Supervision):

73
kece&eeNeebeer efveJe[ ner keeee&me DeeJeMeke Demeuesuee keee&efJeJejCeeHeceeCes Meeeere <ee Peeueer
cnCepes lebevee HeefMe#eCeeeer mege iejpe ceee&efole HeceeCeelee Yeemeles. lemese les keeceele lejyespe Je o#e
Demeueeves mege lebeeeJej Jeefj<ebvee DeefOeke osKejsKe kejCeeeer DeeJeMekelee Yeemele veener. Lees[keeele
kece&eeNeebee Meeeere efveJe[ercegUs HeefMe#eCeeJej Je osKejsKeerJej nesCeeje DeJee{Je Kee& keceer kejlee eslees.
5) DeHeIeele Je vegkemeeveerle Ie (Reduce Accidents and Wastages):
eesie Mew#eefCeke Hee$elee Je DeeJeMeke keewMeues Demeuesueer ceeveJe mebHeoe leebvee meesHeefJeuesueer keeces
keeUpeerHetJe&ke Je HeleMeerjHeCes kejleele. leecegUs keee ceeue, FbOeve, Jeerpe Je nleejebee keeUpeerHetJe&ke
JeeHej nesJetve leebee vegkemeeveeree HeceeCeele Ie nesles.lemese eb$emeecetieeRee JeeHej ne kegMeue Je Hee$e
JekeleeRke[tvee nesle Demeueeves DeHeIeeleees HeceeCe mege keceer nesles.Lees[keeele, Meeeere efveJe[ HeefkeescegUs
DeHeIeele Je meeOeve meecegieeree DeHeJee eUlee eslees.
6) kece&eeNeebee ceveesOewee&le Jee{ (Raises employee morale):
kece&eeNebeee Meeeere efveJe[ercegUs lebevee efouesues keece efyeveefokekele Je keee&#ecelesves Heej He[les.
leecegUs keesCeleener Hekeejes vegkemeeve efkebJee DeHeIeele nesle veener. Deeweesefieke mebIevesee GlHeeokelesceOes
Je keee&#ecelesceOes Jee{ nesles. kece&eeNebeveer Gef<ebeer Hetle&lee jefJeuesuee JesUsle Je keceer Keee&le kesueecegUs
les Jeefj<ebee HeMebmesme Hee$e jleele. leebee eebieuee keeee&b eer Jeefj<ebke[tve oKeue Iesleueer peeles. Debleercele:
ee meJe& mekeejelceke Ieveebee HeefjCeece kece&eeNeebee DeelceefJeMJeeme Je Heee&eeves ceveesOewe& Jee{Ceele neslees.
Lees[keeele, kece&eeNeebee efJeJeeme Je ceveesOewee&le Jee{ ne mebIevesme efceUCeeje Meeeere efveJe[eree Ske
cenlJeHetCe& Heeeoe Deens. kece&eeNeebee Meeeere efveJe[ Heefkeeses Heeeos mebIevee Je kece&eejer ee oesvner
He#eebvee efceUle Demeleele. eesie kece&eeNebeeer efveJe[ ner mebIevesme vesnceere Heeeeeeer lej etkeeree kece&eeNeeeer
efveJe[ ner kekeereer jles. efJeefJeOe Hekeejes ceeveJe mebHeoe Heve Hekele Meeeere efveJe[ HeefkeescegUs eUlee
esleele. leecegUs kece&eejer Meeeere efveJe[ Heekf eesme keesCeleener Heee&e Demet Mekele veener, ee Skeee JeekeeeJeve
leees Deveve meeOeejCe cenlJe mHe< nesles.

6.5 kece& eejer ef v eJe[ leb $ es Je Heleer

(Selection Techniques and

Procedures)

Yejleer kesuesuee efJeefJeOe JekeleerbceOetve eesie Je Hee$e GcesoJeejebeer efveJe[ ner Ske DeeJneveelceke
Heefkeee Deens. Jekeleer JekeleeRee keee&#ecelesle Dee{Utve esCeeNee HejkeecegUs efveJe[ Heefkeesleerue mecemee
GodYeJele Demeleele. Heleske Jekeleeree keee&#eceleses cetueceeHeve 100% yejesyej kejlee esCes Mekee vemeles.
efveJe[ meeOeveebee JeeHej Je efJeefJeOe Heleer GHeeesieele DeeCetve DeefOeke keeUpeerHetJe&ke jerleerves eesie Jekeleereer
efveJe[ kejeJeer ueeieles. JekeleeRee HetJe& Fefleneme, cegueeKele eeeCee FleeoeRee meeneeeves Jekeleeryeue
GHeueyOe Peeuesuee ceeefnleeree DeeOeejs leer Jekeleer SKeeos efJeefMe< keee& efkeleHele eMemJeerHeCes neleeUt Mekesue
ns peeCetve IesJetvee efleeer efveJe[ kesueer peeles.
Meeeere efveJe[ Heefkeesee cegKe GsMe``eesie keeceekeefjlee eesie ceeCemeebeer efveJe[ ''ne Demelees.
efveJe[ Heefkeee ner eveveer efkeee (screening process) Demetve leer HHeeHeeves leke&Megefjlee HetCe&
kesueer peeles. DeefleMee Gece GcesoJeej efveJe[Ceekeefjlee efveJe[ Heefkeee ner Meeeere, eesie Je DeHe#eHeeleer
Demeueer Heeefnpes. leecegUse GHeueyOe GcesoJeejbeeer HeeceeefCekeHeCes eveveer nesJetve Deeesie Je DeHee$e GcesoJeej

74
efveJe[ Heefkeesee Heefnueee HHeele JeieUues peeleerue. efveJe[ Heefkeee ner GcesoJeejeee <erves Ske
De[Leeeeer Mee&le Demeles. efveJe[ Heefkeesleerue Heleske HHee/Heeejer ner GcesoJeejekeefjlee De[LeUe Demeles
Je ceeuekeekeefjlee lee Deeesie GcesoJeejeme JeieUCeeeer mebOeer Demeles. pesJne GcesoJeej efveJe[ Heefkeesleerue
meJe& HHes efkebJee HeeeNee eMemJeerHeCes HetCe& keeces kejlees lesJnee lees efveJe[ Heefkeesle eMemJeer neslees. mebIevesee
<erves eesie GcesoJeejebeer efveJe[ kejleevee De[Leeebeer Mee&le ner DeHee$e/ Deeesie GcesoJeej JeieUCeeeer
mebOeer ceeveueer peeles. Heleske mebIeveseer efveJe[ Heefkeee Je leeleerue JeeHejueer peeCeejer leb$es Je meeOeves ner
JesieJesieUer Demeleele. mebIevesee mJeHeevegmeej Je Deekeejceeveevegmeej leele yeoue nesle Demeleele.
6.5.1 Meeeere efveJe[ Heefkeeseer Gef<es (The aims and objectives of
selection):
meJe&meeOeejCeHeCes Meeeere efveJe[ Heefkeesee GsMe ne mebIevesleerue efjkele Heos YejCeemeeer megeesie
Je Hee$e GcesoJeejebeer efveJe[ kejCes ne Demelees. ee cegKe GsMeeee Hetle&leskeefjlee Keeueerue efvejefvejeUs
GHeGef<es Dee{Utve esleele.
1)

DeeHeueeke[s veeskejer ceeieerle Demeuesuee GcesoJeejebeer YeefJe<ekeeUeleerue keece kejCeeee #ecelesee

MekeelesJe{e Deetke Deboepe kejCes.

2)

veeskejer keefjlee Depe& kesuesuee Depe&oejebceOes mebIevesee DeeJeMekelee/iejpee YeeieefJeCeekeefjlee

Mekee lesJe{er JeemleJe leguevee kejCes.

3)

veeskejer keefjlee Ftke Demeuesuee GcesoJeejebvee DeeHeuee mebIevesyeue Deetke Je DeeefOeke Deeke<e&ke
Heleerves ceeefnleer HegjefJeCes. ee ceeefnleerceOes DeeHeuee kebHeveeryeue ceeefnleer,kejeJeeeee keeee&es
mJeHe, veeskejerkeefjlee kejeJeeeee kejej DeeefCe YeefJe<eeleerue Heieleeree mebOeer eebee meceeJesMe
neslees.

GcesoJeejebvee Jejerue meJe& ceeefnleer veerHeCes osCeees Keeueerue oesve GsMe Demeleele.
De) GcesoJeejeuee DeeHeuee mebIevesle veeskejer kejCeeeer mJeeb-efveJe[ kejlee essCes.
ye) eMemJeer GcesoJeejebvee kebHeveerceOes le[pees[ kejlee eeJeer Je leebvee SKeeee keejCeecegUs vewjeMe
esJet vees efkebJee DeeHeuee mebIevesle leebveer DeefOeke keeU keece kejeJes.
4)

GcesoJeejebvee DeeHeuee mebIeveseer meJeexece Heelf ecee Ske YeefJe<eeleerue veeskejer osCeeje (Employer)
cnCetve leeejer JneJeer. leecegUs DeeHeueee #es$eeleerue mHeOe&keebee leguevesle DeeHeues mLeeve ns Jejee
opee&es JneJes.

5)

GcesoJeejebMeer mebIevesee cetueebvegmeej efkebJee efveJe[ OeesjCeevegmeej JeeieCetke sJetve meJeevee meceeve
mebOeer osCeees Gef< meeOe kejCes.

6)

mebIevesee Flej ceeveJe mebmeeOeve OeesjCeebMeer mecevJee meeOeCes.

Keeueerue Deeke=leerJeve mebIevesleerue kece&eeNebeeer efveJe[ Meeeere Heleerves kejCeekeefjlee

JeeHejeJeeeee Heleer Je leb$es mHe< nesleerue.

75
GcesoJeejebes Depe&

HeeLeefceke eveveer

Deeesie

mebYeeJe

veekeejCes

mejemejer
jeKeerJe

eeeCee Je cegueeKele

GcesoJeejbeeer leguevee

Deeesie

megeesie
mejemejer

veekeejCes

jeKeerJe

leelHegjleer efveJe[

meboYe& He[leeUCeer Deejesie

leHeemeCeer Je eveveer

Deeesie

megeesie

veekeejCes

Debleerce efveJe[

vekeej

jeKeerJe GcesoJeej?
veener

efmJeke=leer

kejej kejCes Je keeceeme

megJeele.
nese

6.6 kece&eeNeebeer efveJe[ (Selection of Employees)

Yejleer kesuesuee Deveske GcesoJeejebceOetve DeeHeueeuee nJeer leer keewMeues Je Hee$elee Demeuesueer Jekeleer
MeesOetve efleeer efveJe[ kejeJeer ueeieles. Yejleeree efkeesme `neskeejelceke efkeee' Demes cnues peeles keejCe
leele peemleerle peemle JekeleeRvee Deekeef<e&le kejCeeee Yeeie Demelees. leeGue efveJe[eree Heekf eesme `vekeejelceke
efkeee' mebyeesOeues peeles. keejCe efveJe[ Heefkeesee Heleske HeeejerJej DeeHeuee keeee&me Deeesie JekeleeRvee
ieeUle MesJeer keeceeme eesie Jekeleer efveJe[eeeer Demeles.
6.6.1 efveJe[ keee&Heleer (Selection procedure):
kece&eeNebeee DeeJeMekelesmebyebOeer Heefnueer metevee efceUeueeHeemetve les lee peeiesJej veJeerve kece&eejer
pet nesJetve leeeer Je mebIeveseer DeesUKe nesF&Heele pee JesieJesieee Hekeejs GcesoJeejebes iegCeceeHeve kesues

76
peeles, lee Heleerme `efveJe[ereer keee&Heleer' (Selection procedure) Demes cnCeleele. Heleske
Deeweeseif eke mebIevesleerue ner efveJe[ keee&Heleer efYeVe Demet Mekeles. lemese JesieJesieee mlejebJejerue kece&eeNeebmeeer
JesieJesieUer Hele Demeles. efJeefJeOe mlejeJejerue kece&eeNeebceOes JesieJesieee iegCeebeer DeeJeMekelee Demeueeves
leebes ceeHeve kejCeeeer Helener yeoueles. eb$eeJej Hele#e keee& kejCeeNee keeceieejebvee eb$e neleeUCeer
kejCeees keewMeue DeefYeHesle Demeles Je leees ceeHeve leeuee eb$eeJej Hele#e keece kejeJeeeme meebietve leebee
keewMeueees ceeHeve kejCes Mekee nesles. JeJemLeeHekeebee peeiesmeeer cee$e SKeeose keewMeue DeHesef#ele vemetve
keee& efveeespeve,mebIeve, efveeb$eCe, DeefYeHesjCe F. JeJemLeeHeve keeee&leerue keewMeue Je vesle=lJeiegCe DeeJeMeke
Demeleele. leebes ceeHeve kejCeemeeer Jesieee meeOeveebee JeeHej kejeJee ueeielees. pejer JekeleeRee Heoevegmeej
efveJe[ Heleerle yeoue kejeJee ueeielees Je leevegmeej efveJe[ Heleerle yeoue DeeJeMeke Demeues lejer
meJe&meeOeejCeHeCes efveJe[ Heleerleerue efJeefJeOe HeeeNee ee meeceeF&ke Demeleele. efveJe[ ner oerIe&keeueerve Heefkeee
Deens. ee Heefkeesle Keeueerue HeeeNebeee meceeJesMe neslees.
6.6.2 efveJe[ Heefkeesleerue HeeeNee (Steps in selection procedure):
1)HeeLeefceke cetueeKele (Preliminary interview).
2)veeskejermeeer Depe& Yeve IesCes (Application Blank).
3) efveJe[ eeeCee (Selection tests).
4) cegueeKele (Interview)
5)meboYe& leHeemeCeer (Refernces checks).
6)Jewekeere leHeemeCeer (Physical examination).
7) Debleerce efveJe[ (Final selection)
efveJe[ Heefkeesleerue ee HeeeNebeeer Lees[keeele eee& KeeueerueHeceeCes kejlee esF&ue.
1) HeeLeefceke cegueeKele (Preliminary interview):
GcesoJeejbeeer HeeLeefceke cegueeKele IesCeees keece ceeveJeer mebmeeOeve efJeYeeieeleerue meneeke kejleele.
DeHesef#ele keeee&meeer pee Jekeleer HeLeceoMe&veere Deeesie Jeeleele, lebevee yeeo kesues peeles. DeeJeMeke leer
efkeceeve Hee$elee OeejCe ve kejCeeNee GcesoJeejebme Heg{erue efveJe[Heleerletve peeCeeee GsMe jenle veener. cee$e
pee Jekeleer Hee$elee Deer HetCe& kejleele lebevee Heg{erue efveJe[Heleer efJe<eeer metevee eee cegueeKeleerle efoueer
peeles. HeeLeefceke cegueeKele IesCeejer Jekeleer GcesoJeejebceOes efJeJeeme efvecee&Ce kejCeejer DeeefCe leebvee HesjCee
osCeejer DemeeJeer. cegueeKele kelee&ves DeefleMee ceeeeUtHeCes leebeeke[erue ceeefnleer IeeJeer Je leebvee eesie les
ceeie&oMe&ve kejeJes.
2) veeskejermeeer Depe& Yeve IesCes (Application Blank):
DeeHeuee mebIevesle esCeeNee mebYeeJe GcesoJeejebeer meefJemlej ceeefnleer efceUefJeCeekeefjlee `Depe& Yeve
IesCes.' ner efveJe[ Heekf eesleerue meeceeve Heekf eee Deens. nuueer yengleske meJe& ceesee DeemLeeHeveebceOetve veeskejermeeer
eHeerue Depee&ee vecegvee leeej Demelees. ee Depee&ceOes GcesoJeejebeer Jeweefkeleke ceeefnleer Je kegbgyeeefJe<eeer
osKeerue meefJemlej ceeefnleer efJeeejuesueer Demeles. cegueeKeleeree JesUsme GcesoJeejebves efouesueer Gllejs, meboYe&He$es

77
Je Flej efkeeCeentve efceUeuesueer GcesoJeejeeer ceeefnleer eebee cesU ee Depee&leerue ceeefnleerMeer Ieeuetve melelee
He[leeUueer peeles. Keeueerue ceeefnleer Depee&le Yeve Iesleueer peeles.
De) GcesoJeejebeer peerJeMeeeere ceeefnleer (Biographical Information):
eeceOes GcesoJeejebes veeJe, DeeF&-Jeef[ueebes veeJe, Jee, pevceleeefjKe, efuebie, jkeleie, efJeJeeefnle/
DeefJeJeeefnle, pevceKetCe F. ceeefnleeree meceeJesMe neslees.
ye) Mew#eefCeke ceeefnleer (Educational Information):
eeceOes GcesoJeejebeer Mew#eefCeke Hee$elee, efceUefJeuesuee HeoJee, iegCe Je leebes Je<e&, leeleerue efJe<ee,
kekesJeejer Mew#eefCeke mebmLeebes veeJe, Ieslesuesues HeefMe#eCe, efceUeuesueer efMe<eJe=eer Fleeefobee meceeJesMe neslees.
ke) keeceeee DevegYeJe (Works Experience):
GcesoJeejerves DeeHeueeke[s Depe& kejCeeHetJeea veeskejer kesueer Demeueeme lee keeceeee DevegYeJeeyeue
ceeefnleer DeeJeMeke jles. leele Heoees veeJe, ceeuekeees veeJe, keeee&es mJeHe, Heieej, keee&keeue DeeefCe
veeskejer mees[ueees keejCe ee ceeefnleeree meceeJesMe neslees.
[) Jesleve (Expected salary):
GcesoJeejeves ee efkeeCeer leees DeHesef#ele Jesleve Je Yees DeeefCe efveJe[ Peeueeme npej nesCeeme
ueeieCeeje keeueeJeOeer eeJeeeee Demelees.
F) Flej yeeyeeRceOeerue HeeefJeCe (Extra curricular activities):
eeceOes GcesoJeejeves Iesleuesuee KesUeceOeerue Je Flej meebmke=efleke-meeceeefpeke keeee&leerue menYeeie,
efceUefJeuesueer yeef#emes, Sve.meer.meer. Sve.Sme.Sme., JeeoefJeJeeo mHeOee&, bo F. ceeefnleeree meceeJesMe neslees.
He) Heefleef<le Jekeleeree meboYe& (Reference Checks):
GcesoJeejebee eeefj$e DeeefCe Hee$elesmebyebOeer ceeefnleer Demeuesuee oesve efkebJee leerve Heefleef<le Jekeleeres
meboYe& cnCetve veeJes eeJeeeeer Demeleele. GcesoJeejebveer DeeHeCeebme DeesUKele Demeuesueee Heefleef<le JekeleeReer
veeJes eeJeerle.
3) efveJe[ eeeCee (Selection Tests):
GHeueyOe GcesoJeejebceOetve `megeesie' Jekeleereer efveJe[ kejCes ne efveJe[ Heefkeesee cetU GsMe Demelees.
meJe& <erves GcesoJeejeeer eeeCeer IesCeekeefjlee keener JesUsme uesKeer Heefj#ee ns meeOeve JeeHejues peeles.
GcesoJeejeefJe<eeer Deveske Hekeejeer ceeefnleer pemes Mew#eefCeke %eeve, yegefcellee, keewMeue, #ecelee, DeeJe[erefveJe[er Je keeee&me DevegHelee F. efceUefJeCeees meeOeve cnCetve efveJe[ eeeCeebke[s Heeefnues peeles. leebef$eke
keeee&meboYee&le Hele#e eb$emeecegieerJej eeeCeer IesCes DeeJeMeke jles. GcesoJeejebeer mebKee ceesee HeceeCeeJej
Demeueeme uesKeer Heefj#esee iegCeebee DeeOeejs keener GcesoJeejebvee veekeejlee esles. efveJe[ermeeer JeeHejCeele

78
esCeeNee Flej meJe& ceeieeHes#ee eeeCee Jemletefve< Demeleele. lemese lee HetJe&ien efJejefnle Demeueeves YesoYeeJe
eeeCeebceOes nesCeeeer Mekeelee vemeles.
efveJe[ eeeCeebes Hekeej (Types of Tests):
GcesoJeejebeer efveJe[ kejCeekeefjlee IesCeele esCeeNee eeeCeebes cegKe oseve Yeeieele JeieeakejCe kesues
peeles.
1)Hee$elee eeeCee (Ability tests) Je
2) JekeleercelJe eeeCee (Personality tests)
Keeueerue Deeke=leer Jeve efveJe[eeeCeebes Hekeej mHe< nesleerue.
efveJe[ eeeCee
De)

ye)

Hee$elee eeeCee

JekeleercelJe eeeCee

1) keue eeeCeer

1) DeefYeeer eeeCeer

2) HeeHleer efveoMe&ke eeeCeer

2) JekeleercelJe eeeCeer

3) yegefceee eeeCeer

3) Je=eer/<erkeesve eeeCeer

4) efveCe&eMekeleer eeeCeer

4) keuHeveeMekeleer eeeCeer

Jejerue eeeCeebes Lees[keeele mHe<erkejCe Keeueerue Hekeejs kejlee esF&ue.

De) Hee$elee eeeCee (Ablity tests):
megeesie kece&eeNeeee efveJe[erkeefjlee efJeefJeOe Hee$elee eeeCee efJekeefmele kesuee Deensle. leeHewkeer
keenerbes efJeJeseve ke ee.
1) keue eeeCeer (Ability test):
ee eeeCeeree GsMe GcesoJeejees keewMeue Je Hee$elee ceespeCes ne Demelees. Heleske Jekeleereer keee&
kejCeeeer #ecelee efYeVe Demeles. YeefJe<eele mebyebefOele Jekeleer keesCeles.keee& DeefOeke keee&#eceHeCes ke Mekesue
ee mebyebOeeree Deboepe keue eeeCeereje kejlee eslees.
efJeefMe< keee& kejCeeee Hee$elee ceespeCeekeefjlee efJe<esMe keue eeeCee efJekeefmele kesuee Deensle.
pemes eebef$eke keue eeeCeer, uesKeefveke keue eeeCeer JeJemLeeHeke keue eeeCeer F.
2) HeeHleer efveoMe&ke eeeCeer (Achievment tests):
HeeHleer efveoMe&ke eeeCeebee GsMe GcesoJeejebee SKeeos keee& kejCeeee megHle keewMeueebee Deoebpe
IesCes ne Demelees.ogmeNee Meyoele leeves Iesleuesuee efMe#eCeeee Je DevegYeJeeee DeeOeejeJej lees keesCeles keee&

79
ke Mekelees. ns ee eeeCeeejs jefJelee esles. efJeefJeOe JeJemeeemebyebefOeee eeeCeener eee Hekeejee
Demeleele. ee eeeCee uesKeer efkebJee leeW[er mJeHeele Ieslee esleele.
3) yegefceee eeeCeer (Intelligence tests):
GcesoJeejeee yeewefke #eceleses ceespeceeHe kejCeemeeer yegefceee eeeCeer Iesleueer peeles. yegefceee
eeeCeerejs GcesoJeejebes ceeveefmeke Jee (Mental Age) kee{Ces ne GsMe Demelees. Jee{lee Jeeeyejesyej
yegefceeener Jee{le peeles, ns Ske meJe&meeOeejCe ie=efnle Deens. ceeCemeees ceeveefmeke Jee `yegeebke' ee meb%esejs
oMe&efJeues peeles. Keeueerue meg$eeejs yegeebke efceUefJelee eslees.
yegeebke =

ceeveefmeke Jee

x 100

Hele#e Jee
ee eeeCeerle Yee<ee Deekeueve #ecelee Meyo eelege&, mce=leer, leeefke&ke efJeeej mebKeeefJe<eeke meeceLe&,
ceeveefmeke #ecelee F. #eceleebes ceeHeve kesues peeles. ee eeeCeebcegUs Geesieeme ngMeej, eeCee#e Je yegefceeve
kece&eejer efceUleele.
4) efveCe&eMekeleer eeeCeer (Judgement tests):
ee eeeCeebejs GcesoJeejeeer Heve mees[efJeCeekeefjlee GHeueyOe %eeve Je Hee$elee JeeHejCeeeer #ecelee
ceespeueer peeles. mebyebeOf ele GcesoJeej SKeeee ieglb eeieglb eeree HeefjefmLeleerle kemee efveCe&e IesFu& e, ee mebyebOeer ceespeceeHe
kesues peeles.
ye) JekeleercelJe eeeCee (Personality tests):
JekeleercelJeees efJeefJeOe Hewuet peeCetve IesCes ne ee eeeCeeree nslet Demelees. DeelceefJeMJeeme, mJeebbHetCe&lee,
ceeveefmeke HeefjHekeJelee, Deblecet&Kelee, meeceeefpekelee Je Jee&mJeJe=eer ee JewefMe<eebes ceeHeve ee eeeCeebveer kesues
peeles. Jekeleereer keee&HesjCee Je melele Ge Heeflees keee&ceeve oeKeefJeCeeeer F&e, ueeskeebyejesyej keece
kejCeeeer #ecelee menveefMeuelee, Jele&ve JewefMe<es eebmeejKes Ieke JekeleercelJe eeeCeebceOes Demeleele.ee
eeeCeebceOes Keeueerue -GHe-eeeCee meceeefJe< nesleele.
1) DeefYeeer eeeCeer (Interest test):
GcesoJeej efJeefMe< keeee&le DeefYeeer oeKeefJelees eEkeJee veener ns ee eeeCeerejs leHeemelee esles.
GcesoJeejebee DeeJe[erevf eJe[er efkebJee bo ee eeeCeeree ceeOeceeletve efveoMe&veeme esleele. kece&eeNeeeer DeefYeeer
nere keeee&ee eMeefmJeleseer iegefkeuueer Deens. leecegUs leeee DeefYeeervegmeej keece osCes DeeJeMeke
jles.
2) JekeleercelJe eeeCeer (Personality test):
JekeleercelJe eeeCeer ner kece&eeNeebvee efveJe[ Heefkeesle cenlJeeeer Yetefcekee yepeeJeles. kece&eeNeebes
efJeefJeOe JekeleercelJeees Hewuet He[leeUtve HeenCeees keee& ee eeeCeerejs kesues peeles. pemes menekeeNeebceOeerue

80
mebyebOe, Jee&mJeJe=eer, meceepeeHeemetve otj jenCeeeer Je=eer, DeelceefJeMJeeme, vesle=lJe kejCeeeer Hee$elee, OeseJeeo
F.iegCeebes ceeHeve ee eeeCeerejs kesues peeles.
3) Je=eer /ef<keesve eeeCeer (Attitude tests):
ee eeeCeebejs GcesoJeejeee YeefJe<eeleerue <erkeesveeefJe<eeer keuHevee esles. SKeeee iees<erme efouesuee
Heeflemeeoevegmeej GcesoJeejeee ef<keesve peeCetve Ieslee eslees.
4) keuHevee Mekeleer eeeCeer (Projective tests):
ner eeeCeer efe$e/Deeke=leer efkebJee DeHetNee iees<erejs Iesleueer peeles. GcesoJeej SKeeos DeHetjs keee&
efkebJee efe$e leeee keuHeveeMekeleer vegmeej keMeeHekeejs HetCe& kejlees ns He[leeUues peeles. GcesoJeejeves efouesuee
Heelf emeeoevegmeej leeeer cetues, Hejs kes, <erkeesve, JekeleercelJe F. iegCb eeefJe<eeer ceeefnleer efceUles. ee eeeCeeejs
GcesoJeejebvee SKeeee HeefjefmLeleerle les kemes Jeeieleerue efkebJee efveCe&e Iesleerue ns oeKeefJeCeeeer mebOeer efceUles.
4) cegueeKele (Interview):
`cegueeKele' ns efveJe[ Heefkeesleerue cenlJeees leb$e Deens. cegueeKele cnCepes GcesoJeejeeer iegCeJeee
leHeemetve HeenCeemeeer meceesje-meceesj yemetve Heve Gejeee ceeOeceeletve ceeefnleer efceUefJeCes nese.'' Dee@kemeHe[&
ef[keMevejer ceOes efouesuee JeeKesvegmeej-"
An interview is face to face meeting especially for the purpose of
obtaining a statement or assessing the qualities of a candidate".

cegueeKele ns cegKele: efJeeejebeer Je ceeefnleereer osJeeCe-IesJeeCe kejCeees cnCepes ognsjer meb%eeHeveees

meeOeve Deens GcesoJeejeeer Hele#e DeesUKe keve IesCeeeer Je leeeeke[tve Hele#e ceeefnleer efceUefJeCeeeer
mebOeer cegueeKeleervese efceUles. lemese GcesoJeejeme osKeerue Geesie mebIevesyeue DeesUKe keve IesCeeeer Je
ceveeeleerue Mekeebes efvejmeve keve IesCeeeer mebOeer cegueeKeleervese efceUles. Lees[keeele, cegueeKeleereje GcesoJeejeeer
Jele&Cetke, keee&HesjCee Je JekeleermebyebOe HemLeeefHele kejCeees keewMeue ceeefnle keve Ieslee esles.
cegueeKeleeres GsMe (Objectives of Interview): efveJe[ Heefkeesleerue cegueeKele leb$eees GsMe
KeeueerueHeceeCes Demeleele.
1)GcesoJeejeves Depee&ceOes efouesuee ceeefnleereer He[leeUCeer kejCes.
2)meceesjemeceesj Jeelee&ueeHe keve GcesoJeejeeer Flej ceeefnleer peeCetve IesCes.
3) GcesoJeejebeer mebIevesee <erves ueeekeer Je Hee$elee leHeemeCes.
4) GcesoJeejeme mebYeeJe keeee&efJe<eeer Je mebIevesefJe<eeer ceeefnleer osCes.
5) keee& kejCeemeboYee&le Deer Je Meleeaeer eee& GcesoJeejebMeer Hele#eHeCes kejCes.
efje[& kee@uentve eebeeceles efveJe[ cegueeKeleeres Keeueerue leerve GsMe Demeleele.
1) Hekele cegueeKeleerejse GcesoJeej kemee efomelees? kemee Jeeielees? Je kemes menve kejlees? ns
Heenlee esles.

81
2) ogmejs cnCepes GcesoJeejeeer mebYee<eCe Je Helegej osCeeeer Heleer, leeeer efJeeej kejCeeeer
Heleer DeeefCe leeee JekeleercelJeeee ogmeNeebJej He[Ceeje HeYeeJe leHeemeCes.
3) eflemejs cnCepes, YeefJe<eele GcesoJeej keee&#ecelee, DeefYeHejs Cee,Heg{ekeej, efmLejlee, keee&-meJeeer,
efveCe&e#ecelee F. yeeyeleerle keMeeefjleerves keee& kejCeej ns peeCetve IesCes. cegueeKele ner Skee Jekeleerejs eEkeJee
lep%e ueeskeebee meefceleerejs Iesleueer peeles. cegueeKele kelex ns cegueeKele IesCeekeefjlee Hee$e DemeCes iejpeses
Demeles. leeefMeJeee cetueeKeleeres GsMe meeOe nesle veener. leekeefjlee cegueeKele HeYeeJeer nesCeemeeer eflees
efveeespeve keve HeveeJeueer leeej kejCes efnlekeejke Demeles.
cegueeKeleeres Hekeej (Types of Interviews):
efveJe[ Heekf eesle cegueeKeleer efJeefJeOe Hekeejs Iesleuee peeleele. cegueeKeleeree keener cenlJeeee Hekeejebee
GuuesKe Heg{s kesuee Deens.
1) mebjefele cegueeKele (Patterned interview):
GcesoJeejeuee cegueeKeleeree JesUsme keesCeles Heve efJeeejeees Je keesCelee iegCe JewefMe<eebes cegueebkeve
kejeees Deens ns DeeOeere jefJeues peeles. cegueeKeleeree Deieesoje leeej kejCeele Deeuesuee eespevesvegmeej
cegueeKele IesCeeje GcesoJeejeme Heve efJeeejlees, ee cegueeKeleeree Hekeejeme `mebjefele cegueeKele' Demes cnCeleele.
Heleske iegCe-JewefMe<eeee meefJemlej efJeeej keve lee #es$eemebyebOeer GcesoJeejebes cegueebkeve kesues peeles.
DeMee Hekeejee cegueeKeleercegUs GcesoJeejeee JekeleercelJeees Je eesieleses cetueceeHeve kesues peeles. leee
HeceeCes YeeJeveelceke HeefjHekeJelee (emotional stability) efkeleer Deens. eeeener Deboepe eslees. keenerJesUms e
ner cegueeKele meees yebo efkebJee kebeUJeeCeer nesCeeee mebYeJe Demelees.
2) DeefveoxefMele cegueeKele (Non-directive Interview):
mebjefele cegueeKeleeree Deieoer Gue Heleereer ner cegueeKele Deens ee HeleerceOes cegueeKeleeres
efveeespeve kesues peele veener. cegueeKele IesCeeje ee cegueeKeleermeeer keesCelesner Heve jefleJele veener Je GcesoJeejeuee
meeceeve mJeHeees Heve efJeeeve leeeer celes ceeb[Ceeeer mebOeer efoueer peeles. cnCetve ee cegueeKeleerme
DeveewHeeeefjke cegueeKele Demesner cnCeleele.
3) meKeesue cegueeKele (Depth Interview):
`meKeesue cegueeKele' ee veeJeevegmeeje GcesoJeejebme Heve efJeeeve efJemle=le mJeHeele ceeefnleer
efceUefJeCeeee Heelve kesuee peelees. meKeesue cegueeKeleerceOes GcesoJeejeuee leees keewgbefyeke peerJeve, efMe#eCe,
HetJeeaee DevegYeJe, DeeJe[er-efveJe[er F. peeCetve IesCeemeeer Heve efJeeejues peeleele. Lees[keeele, GcesoJeejeee
eesieleses HetCe& cetueekebve keve leeee efveJe[eryeoue efveCe&e meKeesue cegueeKeleerejs Ieslee eslees.
4) ie cegueeKele (Group Interview):
Skeee JesUsme GcesoJeejeee ueneve ieeuee lebees cetueceeHeve kejCeemeeer kejCeele Deeuesuee
Heelve cnCepes `ie cegueeKele' nese. vesle=lJe iegCe, Oe[e[er, ceeveefmeke meceleesue, lJeefjle efveCe&e IesCeeeer
Hee$elee, Flejebes cnCeCes Ssketve leebeeMeer meceeeespeve kejCeeeer Hee$elee F. iegCeebes Heefj#eCe mecetn Jele&veele
DeefOeke eebieues nesJet Mekeles. cnCetve Skeef$ele mecegneuee eee& kejCeemeeer Ske efJe<ee efkebJee SKeeoer mecemee

82
efoueer peeles, DeeefCe leebvee eee& kejCeemeeer jeefJeke JesU efouee peelees. ee eexletve lebeeer Heg{ekeej
IesCeeeer Je=eer, efJeeej kejCeeeer #ecelee Yee<esJeefjue HeYeglJe Je yeewefke kegJele F.yeeyeeres cekegueceeHeve keve
leebee eesielesyeue efve<ke<e& kee{ues peeleele.
5) leeCe cegueeKele (stress Interview):
ee Hekeejee cegueeKeleerceOes GcesoJeejebeer cetueeKele efJeefMe< leeCe HeefjefmLeleerle Iesleueer peeles. peer
keeex leCeeJeiemle HeefjefmLeleerle HetCe& kejeeeer Demeleele. leekeefjlee ner cegueeKele Iesleueer peeles. efJeefMe<
leeCeeee Heeflekegue HeefjefmLeleerle YeeJeveelceke meblegueve {Ut ve oslee MeebleHeCes efJeeej kejCeeeer GcesoJeejeeer
#ecelee efkeleer Deens eees cetueeceeHeve ee Hekeejee cegueeKeleerejs kesues peeles. GcesoJeejeJej JeejbJeej efJeefJeOe
Heveebee Yeef[ceej keve efkebJee Gej osleevee ceOese ogmeje Heve efJeeeve lebeee leeCe Jee{efJeuee peelees.
leeuee Gej osCeeme Hegjsmee JesU efouee peele veener. leeeer etke Peeueeme ueiese oeKeefJeueer peeles. leeuee
keeece o[HeCeele sJeues peeles. DeMee HeefjefmLeleerle lees leees mebletueve {Ut ve oslee keMeer Gllejs oslees eees
Heefj#eCe kesues peeles. leeCe cegueeKeleeree MesJeer GcesoJeejeee leeCe keceer kevee leeme peeCeeeer HejJeeveieer
eeJeer.
6) meboYe& leHeemeCeer (Reference checks):
GcesoJeejeke[tve Depee&ejs ceeefnleer Iesleevee keener Heefle<erle Jekeleerbee efkebJee ceeieerue ceeuekeeee
meboYe& ceeieefJeuee peelees. DeLee&le meboYe& leHeemeCeerejs Heej GHeegkele ceeefnleer efceUles Demes veener. keejCe
DeeHeueer Gece efMeHeejme kejleerue DeMeer Kee$eer peebeeyeue Jeeles, DeMeeeeRe veeJes GcesoJeej megeefJeleele.
GcesoJeejeves efouesuee meboYe& Jekeleer efkebJee mebmLeeke[tve GcesoJeeje meboYee&le DeefYeHeee ceeieefJeuee peelees.
Jekeleeres eeefj$e, DevegYeJe, JeeieCetke F. yeeyeleerle GcesoJeejebeer ceeefnleer meboYe& Jekeleerkb e[tve leHeemetve Heeefnueer
peeles.
6) Jeweefkee leHeemeCeer (physical examination):
efveJe[ Heefkeesleerue ner cenlJeeeer Heeejer Demeles. SKeeee efJeefMe< keeee&meeer GcesoJeej eesie keer
Deeesie ns jefJeCeemeeer HetJeea Jewekeere leHeemeCeer kesueer peele Demes. Hejblet Deepeee keeUele GcesoJeejeme
leeee Meeefjefjke #ecelesvegmeej keesCeles keee& kejCeeme GcesoJeej ueeeke Deens ns leHeemeCeemeeer Jewekeere
leHeemeCeer kesueer peeles. Jewekeere leHeemeCeeree efJeefJeOe GsMeebceOes GcesoJeejeme mebmeie&peve jesie Peeuesues
Deensle kee? ns leHeemeCes DeeJeMeke Demeles. leeeecegUs Flejebee Deejesieuee Oeeskee HeeseCeeee mebYeJe
veener eeeerner Kee$eer Jewekeere leHeemeCeer kesueer peeles. Deeweesefieke mebIeveses DeefOeke=le Jeweefkee DeefOekeejer
Demeueeme leebeeke[tve ner leHeemeCeer keve IesCes DeefOeke esemkej jles.
7) Debleerce efveJe[ (final selection):
GcesoJeejeeer Jejerue meJe& eeeCeebceOetve leHeemeCeer keve Iesleueeveblej efveJe[ Heefkeesee MesJe
efveJe[uesuee GcesoJeejeme vesceCetke He$e osCes ee efkeesves neslees. vesceCetke He$eele Heoees veeJe, Jesleve Je Deer
DeeefCe Meleea eebee meceeJesMe Demelees. keener JesUms e GcesoJeej Je JeJemeee eebeele efJeefMe< keeueeJeOeerkeefjlee
kejej mege kesuee peelees Debleerce efveJe[ Peeuesuee GcesoJeej mebIevesle pet nesCeeme Deeueeveblej leeeer
mebIevesleerue ueeskeebMeer DeesUKe keve efoueer peeles. lemese leeuee mebIevesefJe<eeer Dee JeMeke leer ceeefnleer
eesie lesNnsves menpelesves GHeueyOe keve efoueer peeJeer. GcesoJeejebeer kebHeveeree HecegKe JeJemLeeHekeebMeerner

83
Mekee Peeueeme DeesUKe keve efoueer peeles. veJeerve kece&eeNeebeer lebeee efJeYeeieeleerue meJeeMeer DeesUKe
Peeueeveblej efJeYeeieere keeceeeer, efMemleereer Je GHeueyOe mesJee-megefJeOeebeer ceeefnleer leeee Hee&Jes#ekeeke[tve
efoueer peeles.veJeerve kece&eeNeeme megjJeeleeruee SKeeee DevegYeJeer kece&eeNeeyejesyej keece kejCeeme meebieCeele
esles. DeMee efjleerves kece&eejer efveJe[ereer Heefkeee ee efJeefJeOe HeeeNeebceOetve HetCe& nesles.

6.7 meejebMe

(Summary)

`kece&eejer efveJe[' ns ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveees Ske cenJeees keee& Deens. DeeHeCe kece&eeNeebeer
Yejleer Je kece&eeNeebeer efveJe[ ee oesvner efYeVe keee&Heleerbee DeYeeme Jejerue ekejCeeceOetve kesuesuee Deens.
Deeweesefieke mebIevesme DeeJeMeke Demeuesues ceeveJeer mebmeeOeve Meem$eere Je eesie Heleerves efveJe[ues Heeefnpes.
keejCe keesCeleener mebIeveses eMe Je eieleer ner lee JeJemeeeele keee&jle Demeuesuee ceeveJeer mebmeeOeveeee
opee&Jej DeJeuebyetve Demeles. leecegUs eesie kece&eejer efveJe[erkeefjlee efJeefJeOe ekeejeer leb$es Je HeleeRee GHeeesie
kejCes Yeeie Demeles. Meem$eere efveJe[ eefeesee GsMe `eesie keeceekeefjlee eesie ceeCemeeeer efveJe[' ne
Demelees. leeerves F&gke GcesoJeejebceOetve megeesie GcesoJeejeeer efveJe[ kejCeekeefjlee leebeeleerue
efJeefJeOe iegCe He[leeUCeekeefjlee efJeefJeOe HeeeNeebceOetve GcesoJeejebes cegueceeHeve kessue peeles. efJeefJeOe eeeCee,
cegueeKeleer Je Jewekeere leHeemeCeerDebleer GcesoJeejeeer efveJe[ kesueer peeles. kece&eejer efveJe[ ner efoIe&keeU
eeueCeejer eefeee Demetve leeyeeyeleerle DevegYeJeer JeJemLeeHeke Je lep%e meuueeieejebeer ceole IesCes DeleeJeMeke
Demeles.

6.8 meboYe&Hegmlekes
1)
2)

Human Resource Management, by C.B.Gupta, Sultanchand &

Sons, New Delhi.

efJeHeCeve Je ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeke - ee. oerHeke jepejskej Je ee. Sce. Sme. efueceCe Mes
HeyueerMeme&, cegbyeF&.

6.9 Hevemebe
1.

`kece&eejer efveJe[' cnCepes keee?kece&eejer Yejleer Je efveJe[ eebleerue Hejke mHe< keje.

2.

kece&eejer Meeeere efveJe[eres cenlJe meefJemlej efJeMeo keje.

3.

`kece&eejer Meeeere efveJe[' ee meb%eseer JeeKee osJetve leeeer Gef<s keesCeleer?

4.

kece&eejer efveJe[ ee meb%esee DeLe& meebietve efveJe[ Heefkeesleerue efJeefJeOe HeeeNeebee Lees[keeele
Dee{eJee Iee.

5.

Deeweesefieke mebIeveske[tve kece&eejer efveJe[ Heefkeesle JeeHejCeele esCeeNee efveJe[ eeeCeebeer

ceeefnleer ee.

6.

``cegueeKele'' ns efveJe[ Heefkeesleerue Ske cenlJeees leb$e Deens ; ee efJeOeeveeeer meefJemlej meeOeke
yeeOeke eee& keje.

7.

cegueeKeleeres efJeefJeOe Hekeej meebietve leebes legueveelceke Heefj#eCe keje.

84

HekejCe 7

keee&ceeve cetueceeHeve
(Performance Appraisal)

Ieke jevee
7.0

Gef<es

7.1

HeemleeefJeke

7.2

keee&ceeve cetueceeHeve DeLe& DeeefCe JeeKee

7.2.1 keee&ceeve cetueceeHeveeeer JewefMees
7.2.2 keee&ceeve cetueceeHeveees GsMe
7.2.3keee&ceeve cetueceeHeveees cenJe

7.3

keee&ceeve cetueceeHeveeeer JewefMees

7.4

keee&ceeve cetueceeHeveeleerue HeeeNee

7.5

keee&ceeve cetueceeHeve Heleer

7.5.1 HejbHejeiele Heleer
7.5.2 DeeOegefveke Heleer

7.6

keee&ceeve cetueceeHeveeee ceee&oe

7.7

meejebMe

7.8

meboYe& Hegmlekes

7.9

HeMve

7.0 DeYeeme Iekeebeer Gef<es (objectives of the topic)

ee DeYeeme Iekeeletve efJeeeLeevee Keeueerue meb%ee Je cegeebee DeYeeme kejeJeeeee Deens.
1) keee&ceeve cetueceeHeve ee meb%esee DeLe& Je JeeKee DeYeemeCes.
2) keee&ceeve cetueceeHeveees nslet /GsMe mecepeeJetve IesCes.
3) keee&ceeve cetueceeHeveees GHeeesie ceeefnle keve IesCes.
4) HeefjCeecekeejke keee&ceeve cetueceeHeve Heleeres DeeJeMeke iegCe ceeefnle keve IesCes.
5) keee&ceeve cetueceeHeveeee cegKe Heleer efkebJee leb$es peeCetve IesCes.

85

7.1 HemleeJevee (Introduction)

Geesieees cegKe Gef< mebIevesleerue kece&eeNeebeer keee&#ecelee Jee{efJeCes Je leeletve mebIevesee
efJekeeme kejCes ns Demeles. kece&eejer efJekeemeees Ske cenlJeees Debie cnCepes keee&ceeve cetueceeHeve nese.
Geesieele keee&jle DemeCeeNee meJe& kece&eeNeebes cetueceeHeve nesCes DeeJeMeke Demeles. efkebyengvee leer keeUeeer
iejpe Deens. kece&eeNeebveer kesuesuee keeee&es cnCepese keee&ceeveees lemese leebee iegCeJeeses, keewMeueees Je
oes<eebesner cetueceeHeve nesCes DeeJeMeke Demeles. Heleske kece&eeNeeeer yeger, %eeve, keewMeue Je DevegYeJe JesieJesieUs
Demeleele. cetueceeHeve efJeefJeOe mJeHeele neslee Demeles. leeceOes kece&eeNebeeer npesjer, keece kejCeeeer
HeJe=eer, Geesieeyeue DemeCeeje Deeoj, leeeer keee&#ecelee, Deejesie Je Flejebyejesyej keece kejCeeeer
#ecelee, jeefJeke JesUsle kesuesues keece Je keeceeeer iegCeJeee F. yeeyeleerle cetueceeHeve kejCes iejpeses Demeles.
keee& cetueebkeveees kece&eejer JeJemLeeHeveele cenlJeees mLeeve Demetve leecegUs kece&eeNeeleerue iegCeebee Dee{eJee
IesTve leebeer ye{leer, yeoueer, HeoeJeveleer, veeskejerletve keceer kejCes, Je efveuebyeve F. yeeyeleerleerue efveCe&e IesCes
Mekee nesles. lemese Jesleve jefJeCes efkebJee HeefMe#eCe osCes Je keee&yeoue F.efveCe&e eceb[U JeJemLeeHeveeme Ieslee
esleele.

7.2 keee& cetueceeHeve

DeLe& Je JeeKee ( Meaning & Definition of Performance Appraisal):
kece&eeNeeuee osCeele esCeejs Jesleve efkebJee cepetjer ner leeee keee&#ecelesJeje osCeele eeJeer, DeveLee
keee&#ecelee jefJeCeemeeer leebee keeee&es cetueceeHeve kejeJes ueeieles. leeueee `keee&ceeve cetueceeHeve'
Demes cnCeleele. keee&ceeve cetueceeHeveeee JeeKee Deveske efJeeej Jebleeveer kesuee Deensle. leeHewkeer keener
cenlJeeee JeeKee Heg{erueHeceeCes Deensle.
1) S[efJeve efHeueHees eebee celes, ``keee&ceeve cetueceeHeve ner Ske HeleMeerj, keeueerke Je efvejHes#e
cetueceeHeve kejCeeeer Heefkeee Demetve leeejs kece&eeNeebeer leebee keeee&leerue meJeexlke=<lee Je YeefJe<eele
eebieues keee& kejCeeeer #ecelee leHeemeueer peeles.'''
According to Edwin Flippo," Performance appraisal is the systematic, Periodic and an impartial rating of an employee's excellence in
matters pertaining to his present job and his potential for better job".

2) efkecyeeue Je efkecyeeue eebee celes- ``efJeefMe< keeee&Meer mebyebefOele Demes Jekeleeres meeHes#e cetue
jefJeCes cnCepese keee&ceeve cetueebkeve nese.''
3)[ieume ce@keiesiej eebee celes- ``keeceefiejer cetueceeHeveeee eespevee cnCepese kece&eeNeeuee
leees keece kemes eeueues Deens Je leeeer Jele&Cetke, <erkeesve, keewMeue Je keeceeefJe<eeeres %eeve eeceOes keener
yeoue nJee Deens kee ns meebieCeees meeOeve Deens. kece&eeNeebes cetue, opee& Je meJeexlke=<lee eebee mebyebOeeree
Deboepe yeebOeCeeeer leer Ske Heefkeee Deens.''
4) [sueees[j eebee celeevegmeej-``pee keeee&meeer kece&eeNeeeer efveegkeleer Peeueer Demesue leeyeeyele
kesuesuee keeee&es cetueceeHeve kejCes cnCepese keee& cetueceeHeve nese.''

86
Lees[keeele, keee&ceeve cetueceeHeve ner kece&eeNeeee keeee&es HeMeerjHeCes cetueebkeve kejCeeeer
Heefkeee Demetve leeejs lees YeefJe<eele keMeeefjleerves keee& ke Mekesue ns Deboepeerle kejlee esles. keee&ceeve
cetueebkeveecegUs mebIevesle keee& kejCeeNee kece&eeNeebceOeerue Demeuesues Hejke efkebJee keeceeleerue leHeeJele
JeJemLeeHeveeme keUtve esles. meJe&meeceeveHeCes kece&eeNeees cetueceeHeve leeee efvekeee Jejer<
DeefOekeeNeeke[tvee kesues peeles, Je lee Jeefj< kece&eeNeees keee&cetueebkeve leeee efvekeee Jejer<eke[tve
nesles. cnCepese mebIevesleerue meJe& kece&eeNeebes cetueebkeve pee lee Jejer<eke[tve nesle Demeles.
7.2.1 keee&ceeve cetueceeHeveeeer JeweMf e<es (Features of Performance Appraisal):
keee&ceeve cetueceeHeveeeer Jejerue JeeKeebJeve Keeueerue JewefMe<es meebielee esleerue.
1) Ske Heefkeee ( A Process):
keee&ceeve cetueceeHeve ns Skeee JesUsme HetCe& ve neslee efJeefJeOe HeeeNeebceOetve HetCe& kejCeeeer Heefkeee
Deens.
2) HeleMeerj cetueceeHeve (Systematic Assessment):
kece&eeNeeme meesHeefJeuesuee keeee&ee mebyebefOele leeeeke[s Demeuesuee iegCeJeee ( Strength) Je
kecelejlee ( weakness) ceespeCeeeer HeleMeerj Hele cnCepes keee&ceeve cetueebkeve nese.
3) Meeeere cetueebkeve ( Scientific Evaluation):
keee&ceeve cetueceeHeve ner HeleMeerj, keeueerke Je efvejHes#e Je=eerves kece&eeNeees DeewHeeeefjkeefjlee
cetueceeHeve Meeeere <ee kesues peeles.
4) keeueerke cetueceeHeve (Periodical Evaluation):
Heleske kece&eeNeebes leeee efvekeee Jeefj<ebke[tve meeleleeves DeveewHeeeefjke efjleerves cetueceeHeve
pejer nesle Demeues lejer DeewHeeeefjke efjlee efJeefMe< keeueeJeOeerkeefjlee pemes meneceener efkebJee Jeeef<e&ke cetueceeHeve
kesues peeles.
5) melele eeueCeejer efkeee ( Continuous Process):
keeueerke cetueebkeveeyejesyeje kece&eeNeebes cetueceeHeve ns meeleleeves efJeefJeOe mlejeJejerue Jeefj<ebke[tve
Je leebee meeefVeOeele esCeeNee Jekeleerke[tve kesues peeles. ner Heefkeee lees veeskejerJej Demes Heele eeuete
Demeles.
6) cegKe GsMe (Main Objective):
keee&ceeve cetueceeHeve ee Heefkeesee cegKe GsMe kece&eejer leeme meesHeefJeuesues keee& keMeeefjleerves
keefjle Deens ns peeCetve IesTve leele keener yeoue kejCeeeer DeeJeMekelee Deens kee? ns leHeemeCes ne
Demelees.

87
7) kece&eeNeebvee ceeefnleer ( Employee's Feedback):
keee&ceeve cetueceeHeve Heefkeesletve efceUeuesueer ceeefnleer Je kee{uesues efve<ke<e& kece&eeNeebvee efoues peeleele.
pej lebeee keeceele keener megOeejCee DeHesef#ele Demeueeme leeee HeeHegjeJee kesuee peelees.
7.2.2 keee&ceeve cetueceeHeveees nslet/GsMe (Purpose or Objectives of
Performance Appraisal):
efJeefJeOe Deeweesefieke mebIeveebee keee&ceeve cetueceeHeveees Hejer#eCe kesueeme efJeefJeOe nslet efkebbJee GsMe
efometve esleele. Keeueerue nslet/GsMe HetCe& kejCeekeefjlee keee&ceeve cetueceeHeve kesues peeles.
1) kece&eeNebevee HeefMe#eCe Je efJekeeme keee&kece jefJeCes.
2) kece&eeNeebes cetueceeHeve keve leebvee DeefYeHesjCe kejCes.
3) YeefJe<eeleerue ceeveJe mebmeeOeveees efveCe&e IesCeekeefjlee DeeOeej leeej kejCes.
4) Jesleve JeJemLesme DeeOeejYetle ceeefnleer HegjefJeCes.
5) mebIevesle DeeoMe& JeeleeJejCe Je mebmke=leer efvecee&Ce kejCeeme ceole kejCes.
6) kece&eeNeebvee keee&ceeve cetueceeHeveees efve<ke<e& osJetve leebes Jeweefkeleke keee&ceeve megOeeve efJeYeeieere
keee&ceeve megOeejCes.
Jejerue efJeefJeOe nslet/GsMe Keeueerue oesve ieele efJeYeeielee esleerue.
keee&ceeve cetueceeHeveees GsMe

cetueceeHeve

efJekeemeelceke

1)Jesleve efveCe&e.

1)keee&ceeve HeeHegjeJee .

2)kece&eejer HeMeemeve efveCe&e .

2) HeefMe#eCe Je efJekeeme keee&kece.

3)efveJe[ Heefkeee cetueceeHeve.

3)kece&eejer keee&ceeve megOeejCee keee&kece.

7.2.3 keee& c eeve cet u eceeHeveees GHeees i e/cenJe (Importance / Uses of

Performance Appraisal):
keee&ceeve cetueceeHeve HeleercegUs kece&eeNeebvee leebeer Heieleer Je efJekeeme kejCeeme ceole nesles.
kece&eeNebeeer Yejleer, yeoueer, ye{leer, HeefMe#eCe Je efJekeeme F.efJe<eeer efveCe&e IesCeemeeer JeJemLeeHeveeuee
mege keee&ceeve cetueceeHeveeee GHeeesie neslees. cnCepese kece&eejer Je Deeweesefieke mebIevee ee oesIeebvee
keee&ceeve cetueceeHeveeee GHeeesie neslees.leecegUs keeceieej Je ceeueke ee oesvner Jeiee&ke[tve keee&ceeve cetueceeHeveees
mJeeielee nesles. Hejblet ner Heleer eesie Je HeejoMe&ke DemeeJeer. kece&eeNeebvee efMe#ee osCeekeefjlee ner Heleer ve
JeeHejlee leebeer keee&#ecelee Jee{efJeCeemeeer DemeeJeer. keee&ceeve cetueceeHeveees GHeeesie/ cenlJe Heg{erue HeceeCes
Deens.

88
1) eesie keee& efveOee&jCe (Suitable Placement):
keee&ceeve cetueceeHeveeceOes kece&eeNeebee keeceees cetueceeHeve kesues peeles. DeeefCe leeeer keece kejCeeeer
#ecelee keerleer Deens ns mege peeCetve Iesleues peeles. leecegUs kece&eeNeeee keee&#ecelesvegmeej Je F&lej iegCeebee
efJeeej keve leees keee& efveOee&jCe (cnCepese eesie keeceeJej efveegkeleer) kesueer peeles.
2) mJe-megOeejCesme ceole (Help in self-improvement):
keee&ceeve cetueceeHeveecegUs kece&eeNeeme leebee Debieer DemeCeejs ebeieues iegCe (Plus points)
DeeefCe leeee DemeCeeNee kecelejlee (Weakness)ebeeer mebHetCe& ceeefnleer kece&eeNeeme efceUles. leecegUs
leeuee leeee kecelejleebke[s peemle ue#e HegjefJelee esles DeeefCe kecelejleebes Heeblej lees eebieuee iegCeebceOes
ke Mekelees. ee Heleerves kece&eeNeeme keee&ceeve cetueceeHeveecegUs mJele:ceOes megOeejCee kejlee esleele.
3) Je=er Je efJekeemeeme HesjCee (Motivation to Grow & Develop):
keee&ceeve cetueceeHeve kece&eeNeeuee leeeer iegCeJeee efJekeefmele kejCeeme Je megOeejCeeme HesjCee osles.
kece&eejer DeeHeueeleerue oes<eebJej ceele keve iegCeebeer Je=er kejCeeme Heelve kejlees. Lees[keeele, keee&ceeve
cetueceeHeveecegUs kece&eeNeebes keefjDej efJekeefmele nesles.
4) HeYeeJeer HeefMe#eCe keee&kece (Effective Training Programme):
megeesie keee&ceeve cetueceeHeveeeer Heleer JeJemLeeHeveeuee eebieuee Je HeYeeJeer HeefMe#eCe keee&kece
leeej kejCeeme ceole kejles. kece&eeNeeee vetvelee Je kecelejlee keceer kejCeemeeer eesie Je HeYeeJeer
HeeMf e#eCeees efveeespeve kesues peeles. keee&ceeve cetueceeHeve HeeMf e#eCeeletve keesCelee keewMeueeee efJekeeme kejeeee
Deens les jJetve kece&eeNeeleerue megHle iegCe efJekeefmele kejleele.
5) ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve DeeefCe efJekeeme (HRP and Development):
keee&ceeve cetueceeHeve ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveees cenlJeees leb$e Deens. cetueceeHeveecegUs keesCelee
Hekeejes ceveg<eyeU DeeJeMeke Deens, Je GHeueyOe Deens ns mecepeles. mebIevesee YeefJe<eeleerue iejpesHeceeCes
meOeees ceeveJeer mebmeeOeve HeefMe#eCeeejs efJekeefmele kejlee esles.
6) kece&eejer OeesjCe (Employee's Policy):
kece&eeNeebmebyebOeer JeJemLeeHeveees efveCe&e pemes ye{leer, yeoueer, keeceeJeve keceerkejCes F. IesCeeme
ceole nesles. keee&ceeve cetueceeHeveeee DeeOeejeJej kece&eeNeebvee HeieejJee{ efkebJee Flej DeeefLe&ke Heeeos
jefJelee esleele. kece&eeNeebee efJeefJeOe HeMveebmeoYee&le OeesjCes keee&ceeve cetueceeHeveeMeer mebyebefOele Deensle.
7) ceeueke -keeceieej cew$eeres mebyebOe (Cordial Employer-Employee Relations):
keee&ceeve cetueceeHeveecegUs keeceieejebee efJeefJeOe lekeejeres Je mecemeebes HeceeCe DeefleMee keceer nesles.
leecegUs kece&eejer cetueceeHeveeee DeeOeej ye{leer Je yeoueer meejKes efveCe&e JeJemLeeHeve Iesle Demeles.kece&eeNeebvee
keesCeleener Hekeejee lekeejer kejCeeme peeiee Gjle veener. eecegUs kece&eeNeebes ceeuekeebMeer cew$eeres mebyebOe

89
efvecee&Ce nesleele.

7.3 HeefjCeecekeejke keee&ceeve cetueceeHeve Heleeres DeeJeMeke iegCe (Essentials

of an Effective Performance Appraisal System)

Keeueerue keener JewefMe<eebee keee&ceeve cetueceeHeve Heleerle meceeJesMe kesueeves leer HeefjCeecekeejke
nesCeeme ceole nesles.
1) HejmHej efJeJeeme (Mutual Trust):
keee&ceeve cetueceeHeve ner Ske HejmHej efJeJeemeeJej eeueCeejer Heefkeee Deens. kece&eejer Je ceeueke ee
oesvner IekeebceOes meebieesHeebie eee& nesJetve keee&ceeve cetueceeHeve ner Hele mebIevesceOes DeJeuebyeueer Heeefnpes.
leemeeer peeCeerJeHetJe&ke Heelve keve mebIevesceOes Skeceskeebyeue efJeJeemeees JeeleeJejCe leeej kesues Heeefnpes.
keeceieej mebIeveebveer pej keener metevee efkebJee yeoue keee&ceeve cetueceeHeveeceOes megeefJeuee lej leebee
mekeejelceke efJeeej kesuee peeJee. leecegUs keceb&eeNeebee Heeefbyee efceUefJeCes meesHes nesles.
2) mHe< Gef<s (Clear Objectives):
keee&ceeve cetueceeHeve Heleereer Gef<s Je GHeeesie ns efveefMele Je mHe< kesuesues DemeeJes. Gef<s ner
keee& mebyebeOf ele, keeueye Je Keguee mJeHeeeer DemeeJeerle. efveefj#ekeebke[tve kece&eeNeebes keee&ceeve meKeesueHeCes
leHeemeues peeJesle Je leeves kece&eeNeebee cetueebkeveeyeeyelees meJe& Dee#esHe mHe< kejeJesle.
3) HeceeCeerkejCe (Standarisation):
keee&ceeve cetueceeHeve Heleeree Ske cenlJeeee iegCe cnCepes HeceeHeebes HeceeCeerkejCe nese. keee&ceeHeveeee
Heleer Je leb$es ner HeceeHeerle kesuesueer Demeueeme meJeees keee&ceeHeve ns meejKeee efveke<eebvegmeej nesles. Goe.
GlHeeove ceeHes (Production Measures), Jekeleeriele mJeHeeeer ceeHes (Personal Data
Measures) Je efveCe&e mJeHeees ceeHes (Judgemental Mesures) ner leb$es kece&eeNeebvee ceeefnleer
DemeeJeerle keer pesCes keve leebvee cetueceeHeveeyeeyele Mebkee esCeej veenerle.
4) HeefMe#eCe (Training):
keee&ceeve cetueceeHeve kejCeeNee JekeleeRvee lelJe%eeve Je keee&ceeve cetueceeHeveeee Heleebres HeefMe#eCe
osCeele eeJes. leele efJeefJeOe keeieoHe$es YejCeees keewMeue, keee&ceeve cetueceeHeveeveblej kece&eeNeebeer cegueeKele
F. meceeJesMe DemeeJee.
5) keeeeMeer mebyebefOelelee (Job Related):
keee&ceeve cetueceeHeve Heleer ner kece&eeNeebee keeee&Meer Jele&ve Je keee&#ecelee cetueceeHeveeMeer mebyebeOf ele
DemeeJeer. cetueceeHeveeletve kece&eeNeebes Jeweefkeleke iegCeebHes#ee lebeveer kesuesuee keeceeee iegCeJeeses cetueceeHeve
JneJes. keefve<ebMeer meuueecemeuele keve YeefJe<eeMeer efveie[erle mebegkele efveeespeve kejeJes. Jeweefkeleke erkee
efkebJee Jekeleeriele nsJesoeJes ee Heleerletve eUues peeJesle.

90
6) yeuemLeeves Je kecelejlee (Stregth & Weakness):
cetueceeHeve kejCeeNee DeefOekeeNeeves leeves kesuesuee kece&eeNeeee cetueceeHeveees meceLe&ve
(Justification) kesues Heeefnpes. leeves kece&eeNeebeer yeuemLeeves Je kecelejlee leHeemetve Heentve kecelejlee
ogj kejCeekeefjlee meuuee efouee Heeefnpes.
7) menYeeie Je HeeHegjeJee (Feedback & Participation):
keee&ceeve cetueceeHeve HeleerceOes kece&eeNeeuee leees cetueebkeve meebieCeeeer meese DemeeJeer. kece&eeNebeveer
mJele:ee keee&cetueceeHeveekeefjlee Je keee&#ecelee Jee{efJeCeekeefjlee mJele: menYeeieer JneJes. efveefj#ekeeMeer
cetueceeHeveeee Heefkeesleerue Yetefcekee ceeie&oMe&ke Je mecegHeosMekeeeer DemeeJeer.
8) mebIevesMeer megmebiele (Organisational Suitability):
keee&ceeve cetueceeHeve Heleer efJekeefmele kejleevee leer DeeHeuee mebIevesee Deekeej, mJeHe, Heee&JejCe
Je DeeJeMekeleebMeer meceHe Je megmebiele DemeeJeer. cnCepese Heleske mebIevesee iejpeebvegmeej JesieUer keee&ceeve
cetueceeHeve Heleer efJekeefmele kejeJeer.
9) keee&ceeve cetueceeHeve cegueeKele (Post- Apprasial Interview):
keee&ceeve cetueceeHeveeveblej kece&eeNeebeer cegueeKele Deeeesefpele kejeJeer keer pesCeskeve kece&eeNeele
leeee cetueceeHeveeyeeyeyele ceeefnleer HegjefJeueer peeJeer. lemese mebIevesuee mege kece&eeNeebee De[eCeer mecepetve
eeJeele.
10) Hegve&:Heefj#eCe Je DeeJneve (Review & Appeal):
kece&eeNeele pej leeee cetueceeHevee meboYee&le Mebkee Demeleerue lej leeme Hegve&:Heefj#eCe Je DeeJneve
osCeeeer lejleto keee&ceeve cetueceeHeve Heleerle DemeeJeer. pej cetueceeHeveees efve<ke<e& ns vekeejelceke Demeleerue
lej leebes meb%eeHeve ueiese kece&eeNeebvee kejeJes. leecegUs lebevee leebee keeee&le megOeejCee kejCes Mekee nesles.

7.4 keee&ceeve cetueceeHeveeleerue HeeeNee (Steps in Performance Appraisal)

Heleske mebIevesee Deekeej Je mJeHeevegmeej peer keee&ceeve cetueceeHeve Heefkeee efYeVe mJeHeeeer
Demeueer lejer keener meeceeF&ke HeeeNeebee GuuesKe DeeHeCeebme Keeueerue HeceeCes kejlee esF&ue.
1) keee&ceeve cetueceeHeve efveke<e jefJeCes (Estabilishing Performance Appraisal):
keee&ceeve cetueceeHeve Heefkeeseer megjJeele HeceeHes efkebJee efveke<e jefJeCeeHeemetve nesles. JeJemLeeHekeebveer
keesCeleer keewMeues, GlHeeoves efkebJee keee&Heueees cetueceeHeve kejeJes ns jefJeCes iejpeses Demeles. pemes GlHeeove
ceeHes, Jekeleeriele mJeHeeeer ceeHes Je efveCe&e- mJeHe ceeHes F. HeceeHes keee& efJeMues<eCe Je keee&-efveke<eebJeve
jefJelee esleele. ner jefJeuesueer HeceeHes mHe< Je Gef<evetJeleea DemeeJeer. Heleske HeceeHeebvee eesie Demes iegCe
efkebJee esCeer jefJeCeele eeJeer. Jeefj< JeJemLeeHeke pesJne cetueceeHeve kejleele, leeJesUsme leebeer veebsoCeer
`cetueceeHeve lekelee'ceOes kejCeele eeJeer.

91
2) DeHesef#ele keee&opee& kece&eeNeebvee keUefJeCes (Communicate Performance Expectations to Employee):
keee&ceeve cetueceeHeveees efveke<e Skeoe jefJeueeveblej leebes meb%eeHeve kece&eeNeebvee keUefJeCeele
eeJes. leecegUs kece&eeNeeke[tve DeHese#f ele Demeuesuee keee&opee&eer peeCeerJe leebvee nesles. pej leebvee keee&ceeHeveees
efveke<e keUefJeues iesues veener lej lej cetueceeHeve Heefkeeslee De[LeUs esleele. kece&eeNeebvee Hekele efveke<e
ceeefnleer osJetve GHeegkele vemeles lej leer leebvee mecepeueer Deensle efkebJee lebeveer mecepetve Iesleueer Deensle eeyeue
JeJemLeeHekeebveer Kee$eer kejeJeer. kece&eeNeeke[tve ee efveke<eebyeeyele DeefYeHeee IesJetve leele DeeJeMekelee
Yeemeueeme megOeejCee efkebJee yeoue keve IeeJesle.
3) Hele#e keee&ceeveees ceespeceeHe (Measuring Actual Performance):
keee&ceeve cetueceeHeve Heefkeesleerue ner eflemejer Heeejer nese. ee HeeejerceOes kece&eeNeeee Hele#e
keee&ceeveees ceespeceeHe kesues peeles. leekeefjlee efveefj#eCe, meebefKekeere DenJeeue, leeW[er DenJeeue, Je uesKeer
DenJeeueebee GHeeesie kesuee peelees. kece&eeNeebee keee&ceeveees Hele#e cetueceeHeve kejleevee efveefj#ekeebveer
mJele:ee celeebee HeefjCeece keee&cetueceeHeveeJej nesJet osJet vees. Lees[keeele, efveefj#ekeebveer keee&cetueceeHeve
DeefOeke Deetke Je JeemleJe kemes nesF&ue eeke[s ue#e eeJes.
4) Hele#e keee&ceeveeeer HeceeHeebMeer leguevee (Compare Actual Performance with
Standards):
ee HeeejerceOes Hele#e keee&ceeveeeer leguevee jefJeuesuee efvekeb<eebMeer efkebJee HeceeHeeMeer kesueer peeles. ee
leguevesee DeeOeejs Hele#e keee&ceeve Je HeceeefHele keee&ceeve eele Hejke efkebJee leHeeJele (Deviation)
Dee{Utve esles. ee leHeeJeleeryeeyele efveefj#ekeebme kece&eeNeebMeer Heg{erue HeeejerceOes mece#e yeesueCeekeefjlee
ceole nesles.
5) kece&eeNeebMeer keee&cetueceHeeveeyeeyele eee& (Discuss the Appraisal with the
Employee):
keee&ceeve cetueceeHeveeee ceeieerue HeeejerceOes kee{uesuee leHeeJele efkebJee keee&opee&ee leHeeJeleeryeeyele
kece&eeNeebMeer Hele#e mebJeeo Je eee& ee efkeeCeer kesueer peeles.Hele#eele ner Heeejer KetHe veepetke mJeHeeeer Je
efveefj#ekeeme DeeJneveelceke Deens. ee eexejs kece&eeNeeme leeeer yeuemLeeves Je kecelejlee keUtve esleele Je
leeHeceeCes leeee keee&Heleerle yeoue kejCes Mekee nesles.
6) keee& ogmleeres GHeee kejCes (Initiate Corrective Action):
keee&ceeve cetueceeHeve Heekf eesleerue Debleerce Heeejer cnCepes efveefj#ekeeee cetueceeHeve DenJeeue Je Hele#e
eexletve efve<HeVe Peeuesuee efve<ke<ee&ee DeeOeejeJej kece&eeNeeee keee& ogmleeres GHeee kejCes nese.
kece&eeNeebee keee& opee&le megOeejCee nesCeemeeer pee efkeeCeer kece&eeNeeee kecelejlee Deensle les #es$e
MeesOetve leeJej GHeee ee efkeeCeer megeefJeues peeleele. cetueceeHeve DenJeeueeee DeeOeejeJej oesve Hekeejee
megOeejCee GHeee eespevee kejlee esleele.
1) ue#eCeebvegmeej leelkeeU GHeee eespevee. 2) keejCeebvegmeej keeecemJeHeer megOeejCee

92
HeefMe#eCe Je mecegHeosMeve ns oesve ceeie& kece&eejer keee&opee&le megOeejCee kejCeekeefjlee JeeHejlee esleele.
kece&eeNeeme SKeeee HeefMe#eCe keee&keceemeeer HeeJetve leeme mJeleb$e DeMeer peyeeyeoejer Je efveCe&e IesCeees
keee& meesHeefJeues peeles. lee Jee{lee peyeeyeoejer vegmeej HeieejJee{ efkebJee ye{leermege megeefJeueer peeles. lemese
mecegHeosMeve efkebJee ceeie&oMe&ve ns mege kece&eeNeebee <erkeesveele yeoue Ie[efJeCeebme GHeegkele jleele.
Lees[keeele, JeJemLeeHekeebveer keee&ceeve cetueceeHeve Heekf eesee GHeeesie mekeejelcekeefjlee keve lee DeeOeejeJej
kece&eeNeeme DeefYeHesjCee Je megOeejCee kejCeeme Gesefpele kesues Heeefnpes.

7.5 keee&ceeve cetueceeHeveeee Heleer (Methods or Techniques of Performance Appraisal)

ceeieerue HeefjsoeceOes DeeHeCe keee&ceeve cetueceeHeveeeer Heefkeee DeYeemeueer. Deelee mebIevesceeHe&le

keee&ceeve cetueceeHeveekeefjlee esCeeNee efJeefJeOe Heleer Je leb$eebee DeYeeme kejeeee Deens. keee&ceeve cetueceeHeveeee
efJeefJeOe Heleer GHeueyOe Deensle. JeemleefJekele: Heleske mebIevee mJele:eer DeMeer Ske keee&ceeHeve Hele
DeJeuebyetve Demeles. Heleske Heleeruee oesvner yeepet cnCepes Heeeos Je ceee&oe Demeleele. keee&ceeve cetueceeHeveeee
Heleerbes JeieeakejCe mege uesKekebeveer JesieJesieee DeeOeejeJej kesues Deens.Hejbleg leeceOes meJe&otj JeeHejCeele
esCeejs JeieeakejCe cnCepes1)HejbHejeiele Heleer (Traditional Methods). 2)DeeOegefveke Heleer (Modern
Mathods)

Keeueerue Deeke=leerJeve oesvner Heleerbes Jeieer&kejCe mHe< nesF&ue.

keee&ceeve cetueceeHeve
De)HejbHejeiele Heleer

ye)DeeOegefveke Heleer

(Traditional Methods)

(Modern Methods)

1) iegCeJeeekece Heleer.

1) Gef<evegmeej JeJemLeeHeve.

2) esCeereve Heleer.

2) JeeieCetkeerefOeef<le iegCeJeeekece Heleer.

3) kece&eejer leguevee Heleer.

3) cetueceeHeve kebs Heleer .

4) DeeuesKe cetueebkeve Heleer.

4) ceeveJeer mebmeeOeve uesKeekece& Heleer.

5) mecetn cetueebkeve Heleer.

5) 3600 cetueceeHeve Heleer.

6) keee& Dee{eJee Heleer.

7) DeHeefjnee& efveJe[ Heleer.
Jejerue efJeefJeOe Heleerbes Lees[keeele efJeJeseve keee.
7.5.1 De) HejbHejeiele Heleer (Traditional Methods):
1)iegCeJeeekece Heleer (Ranking Method):
kece&eejer cetueceeHeveeeer ner meJee&le petveer Je meesHeer DeMeer Heleer Deens. ee Heleerme `mLeeveevegkece

93
Heleer' Demesner cnCeleele. ee Heleerle SKeeee iegCeeee meboYee&le kece&eeNeees Devegkece jefJeues peeleele.
JesieJesieee iegCeebee yeeyeleerle mJeleb$e Devegkece osJetve MesJeer meJe& Devegkece eeeebes Ske$eerkejCe kesues peeles
Je leevegmeej Jekeleerbes mLeeveevegkece jefJeues peeleele.mLeeveevegkece jefJeleevee cetueceeHeve kejCeeNeeme
kece&eeNeebee eeoerletve HeLece meJeexlke=< Je meJee&le efveke=< kece&eeNeeeer efveJe[ kejCeeme meebefieleues peeles.
leeveblej ogmeNee keceebkeeee Glke=< Je efveke=< kece&eeNeebeer efveJe[ kejeeeer. eeHeceeCes iegCeJeesvegmeej
Glejlee keceeves Je e{lee keceeves DeMee oesve eeee leeej kesuee peeleele. keee&#ece JekeleeRvee Dekeee&#ece
JekeleeRHeemetve JesieUs kejCeejer ner Heleer Deens.
2)esCeereve Heleer (Grading Method):
ee HeleerceOes kece&eeNeeee keeee&leerue efJeefJeOe JewefMe<eebee DeeOeejs leebeer esCeer efveefMele kesueer
peeles. ee JewefMe<eebceOes kece&eeNeebeer keee&#ecelee, menkeee&, HejeJeuebefyelJe, mebosMeJenve, keeceees %eeve,
efveCe&e #ecelee, vesle=lJe Je mebIeve, #ecelee F. efJeeej kesuee peelees, DeeefCe leevegmeej Keeueerue esCeerbceOes
kece&eeNebeeer efJeYeeieCeer kesueer peeles.
esCeer

DeLe&

De

GuuesKeveere keece (Excellent)

ye

Heej eebieues keece (Very Good)

ke

eebieues keece (Good)

meeOeejCe keece (Average)

keceer Heleeres keece (Bad)

He

efve<ke=< Heleeres keece (Worst)

Jejerue Hewkeer jeefJeke kece&eeNeebeer eesielee keesCelee esCeereer Deens leevegmeej esCeer osTve Ske
es<lee eeoer kesueer peeles.
3) kece&eejer leguevee Heleer (Man to Man Comparison Method):
ner Heleer meJe&HeLece DecesefjkesceOes mewveoueele Heefnuee ceneegeee keeUele GHeeesieele DeeCeueer.
ee Heleervegmeej JeJemLeeHeveeuee kece&eeNeebceOes DeHesef#ele DemeCeejs meJe& iegCe efJeeejele IesTve kece&eeNebeeer
HejmHejebMeer leguevee kejCeele esles. DeMeeHekeejs leguevee kejleevee leebeer keece kejCeeeer #ecelee, keewMeue,
lelHejlee, efveeefceleHeCee, JeeieCetke Demes meJe&e iegCe efJeeejele Iesleues peeleele. SkeeeJesUer Skee kece&eeNeeeer
Flej meJe& kece&eeNeebMeer leguevee kejCes Mekee veener.ner De[eCe ue#eele IesTve Heleske keewMeueemeeer Skee
Jekeleereer HeceeHe (Standard) cnCetve efveJe[ kejCeele esles. lee JekeleerMeer Flej JekeleeReer leguevee
keve leebvee iegCe osCeele esleele. ee DeeOeejs Heleske kece&eeNebeee eesielesee efkebJee es<lesee efveoxMe
kejCeejer Ske eeoer leeej kesueer peeles.
4)DeeuesKe cegueebkeve Heleer (Graphic Rating Scale):
ee HeleerceOes kece&eeNeebee eesieleses Ieke oMe&efJeCeemeeer DeeuesKeeee GHeeesie kesuee peelees,

94
cnCetve ee Heleerme ``DeeuesKe cetueebkeve Heleer'' Demes cnCeleele. kece&eeNeebee eesieleses cetueceeHeve
keesCekeesCelee Iekeeee DeeOeejs kejeJes, ns jefJeCeeee Heve DeeuesKe cetueebkeve Heleerle efJeMes<e cenlJeeee
Demelees. ee DeeuesKeele veceto kejCeele esCeejer JewefMe<es ner HeecegKeevesDe)kece&eeNeebee JekeleercelJeeJej HekeeMe ekeCeeNee yeeyeer,
ye) kece&eeNebeeer keee&#ecelee efkebJee keeee&mebyebOeer Ieke F. Demeleele.
kece&eeNeebceOes Heleske iegCe efkeleer HeceeCeele Deens ns oMe&eJf eCeemeeer DeeuesKeele DemeeOeejCe, Glke=,
meeOeejCe Je DemeceeveOeevekeejke Demes mlej veceto kesuesues Demeleele. DeeuesKe Hee@ce&Jej cetueebkevekelee& eesie
veeWoer keve kece&eeNebeeer es<lee jefJeueer peeles.
Keeueerue lekelee `DeeuesKe cetueebkeve Heleer' oMe&efJelees.
esCeer

iegCeJeee

GlHeeove

veeefJevelee

mJeebHetCe&lee

GuuesKeveere
DemeeOeejCe
Glke=<
meceeOeevekeejke
meeOeejCe
DemeceeOeevekeejke
5) mecetn cetueceeHeve Heleer (Group Appraisal Method):
ee HeleerceOes kece&eeNeebes cetueceeHeve kejCeemeeer Skee mecetneeer mLeeHevee kesueer peeles. ee
mecetneceOes efkebJee ieeceOes lee kece&eeNeeee Hee&Jes#eke Je Flej oesve les leerve efveefj#eke Demeleele. ee
Hee&Jes#ekeebvee lebeee keeceefiejer mebyebOeeres %eeve Demeles. kece&eeNeebee efJeYeeieeleerue Hee&Jes#eke Flej efveefj#ekeebvee
kece&eeNeebee keeceees mJeHe mecepeeJetve meebielees DeeefCe ceie meJe& Hee&Jes#eke eee& keve keeceefiejer mebyebOeer
HeceeHe jefJeleele, lee Deveg<ebieeves cetueceeHeve kejleele. mecetneceOes Deveske Hee&Jes#eke Demeueeves Skee
Hee&Jes#ekeeee He#eHeeleer YetefcekesJej Deveske yebOeves esleele. leecegUs JeemleefJeke Je Deetke cetueceeHeve nesles.
Hejblet yeNeee JesUsme cetueebkeveeeer peyeeyeoejer meecetefnke Demeueeves keesCeleener Hee&Jes#eke Jeweefkeleke ue#e osle
veener.
6) keee& Dee{eJee Heleer (Field Review Method):
cetueebkeveeeer ner Heleer leeW[er mJeHeees Heve efJeeeve HetCe& kesueer peeles. pesJne cetueebkeve kelee&ke[tve
SKeeee kece&eeNeeee yeeyeleerle He#eHeeleerHeCeecegUs DeefOeke efkebJee keceer cetueebkeve kesues peeles lesJne leeee
Dee{eJee ee Heleerle Iesleuee peelees. lee kece&eeNeeeer cegueeKele IesTve leeee eesieleses cetueceeHeve kesues
peeles.

95
7) DeHeefjnee& efveJe[ Heleer (Forced Choiced Method):
ner Heleer pes.Heer.iesueerHees[& ebeveer efJekeefmele kesueer. ee Heleerle oesve efkebJee DeeefOeke Jele&veefJe<eeke
efJeOeeveebeer eeoer efouesueer Demeles. cetueceeHeve kejCeeNeeves efJeefMe< kece&eeNeeee Jele&veeMeer pegUCeejs efJeOeeve
efveoxefMele kejeees Demeles. Devegketue Je Heeflekegue efJeOeeveebes mJeleb$e ie Demeleele. Heleske ieeleerue Skee
efJeefMe< efJeOeeve Glke=< Je efveke=< kece&eeNeeleerue Yeso mHe< kejCeejs Demeles. Goe. Devegketue (Positive Statement) efJeOeeve1) keefve<eme eebieuee Je mHe< megevee oslees.
2) keece efoueeveblej leeJej HetCe&HeCes efJebmeyetve Demelees.
Heefleketue efJeOeeveeeer pees[er (Negative Statement)
1)ceee&osHeueerke[es DeeJeemeve oslees.
2)keener kece&eeNeebvee peJeUtve ceole kejlees.
Heleske efJeOeeveeuee iegCe Demeleele keer pes cetueebkeve kejCeeNee Hee&Jes#ekeeme ceeefnle vemeleele.
leecetUs HetJe&ieneee efkebJee He#eHeeleerHeCeeee oes<e ee Heleerle esle veener. DeLee&le efJeOeeves leeej kejCeees keece
DeefleMee keeUpeerHetJe&ke Je JeeHeke mebMeesOeveeJej DeeOeeefjle kejeJes ueeieles. Deeweesefieke mebIeveebceOes ner
Hele HeejMeer JeeHejueer peele veener.
ye) DeeOegefveke Heleer (Modern Methods):
Gef<evegmeej JeJemLeeHeve (Management by Objectives):
HejbHejeiele keee&ceeve cetueceeHeveeee Heleerleerue Ske cenlJeeee oes<e cnCepes cetueebkeve kejCeeNeeee
He#eHeeleerHeCee! ne oes<e IeeueefJeCeekeefjlee Heerj [^kej eebveer 1954 ceOes Gef<ebvegmeej JeJemLeeHeve ner
veJeerve mebkeuHevee megeefJeueer. ee Heleerle Hee&Jes#eke Je kece&eejer oesIe efceUtve meeOe nesJet Mekeleerue DeMeer
Gef<s jefJeleele. Heleske Jekeleeree peyeeyeoejer Je leeeeke[tve Demeuesuee DeHes#ee mHe< keve lebeee
Jekeleerves kesuesuee keeceees ceespeceeHe kejCeemeeer ceeie&oMe&ke cnCetve GHeeesie kesuee peelees. Jekeleereer Gef<s
meeOe Peeuesueer vemeueeme GHeeeeespevee megeefJeCes Je veJeerve Gef<sner oesIeebveer efceUtve jefJeCes ee Gef<ebvegmeej
JeJemLeeHeve DeefYeHels e Demeles. Lees[keeele, JeJemLeeHekeeves keefve<ebee menYeeieeves efveefMele DeMeer Jekeleeriele
Gef<s jJetve efJeefMe< keeueeJeOeervelebj leer Gef<s keerleHele HetCe& Peeueer eeyeue eee& kesueer peeles. Gef<ebvegmeej
JeJemLeeHeveele Keeueerue eej HeeeNeebee meceeJesMe neslees.
1) Hee&Jes#eke Je kece&eejer eebveer efveefMele Gef<s jefJeCes.
2)keee&ceeve efveke<eebeer efveefMeleer kejCes.
3) jefJeuesueer Gef<s Je keee&ceeve ebeeer leguevee kejCes.
4) jeefJeke keeueeJeOeerveblej keee&ceeveeee Dee{eJee IesTve leeJej GHeee eespevee kejCes.

96
Gef<ebvegmeej JeJemLeeHeveees Heeeos (Advantages of MBO):
1) Gef<ebJej meceleesue Yej (Balanced Focus on Objectives):
Gef<evegJeleer& JeJemLeeHeveeejs meJe&e Gef<ebJej meceleesue Yej efouee peelees. leecegUs mebIevesleerue
efvecee&Ce nesCeeNee De[eCeer otj kejlee esleele.
2) eesie JeJemLeeHeve (Better Manaegement):
Gef<evegJeleea JeJemLeeHeveele kece&eeNeeves mJele:eer Gef<s jefJeleevee Hee&Jes#eke menee kejlees.
keOeer Hee&Jes#eke HeLece Gef<s megeefJelees Je leeJej efJeeej keve kece&eejer leer peMeeree leMeer DeLeJee keener
yeoue megeJetve ceeve kejleele. keee&ceeve Je Gef<ebee letueveslener kece&eeNeeee menYeeie Demeleese. ner
leguevee cnCepes keee&ceeve cetueceeHeve nese. DeMeeefjleerves Gef<evegJeleea JeJemLeeHeve JeJemLeeHeveeeer keee&#ecelee
Jee{efJeles.
3)eebieues mebIeve (Better Organising):
Gef<evegJeleea JeJemLeeHeveele meJe& kece&eeNebeeer Gef<s cetueYetle Gef<ebee #es$eelee efveefMele
kesueer peeleele.JeJemLeeHeke kece&eeNebevee lebeeer Yetefcekee Je DeejeKe[e mecepetve meebieleele. leecegUs eebieues
mebIeve kesues peeles.
4) kece&eeNeebceOeerue Jeeo Je mebefoiOelee keceer nesles (Reduce Role Conflict & Ambiguity):
pesJne oesve efkebJee DeefOeke Hee&Jes#ekeebke[tve Jesieee Hekeejee DeHes#ee kece&eeNebeveer HetCe& kejCeeeer
DeHes#ee kesueer peeles lesJne kece&eeNeebceOes Jeeo efkebJee mebefoiOelee efvecee&Ce nesleele. Gef<evegJeleea JeJemLeeHeveele
Gef<ebeer efveefMeleer Peeuesueer Demeueeves Jeeoeeer efkebJee mebefoiOeleseer HeefjefmLeleer GodYeJele veener.
5) Gef< cetueceeHeveees DeeOeej (Objective Appraisal Criteria):
Gef<ebeer efveefMeleer nse cetueceeHeveees DeeOeej Demeueeves kece&eeNeeee keee&ceeveees cetueceeHeve
DeefOeke Deetke Je Kee$eerHetJe&ke kejlee esles.
6) kece&eeNeebvee HesjCee (Motivation to Emplyees):
mebIevesee Gef<ebMeer efveieef[le DeMeer kece&eeNebeeer Jewekeleerke Gef<s Demeueeves leer meeOe PeeueeJej
kece&eeNebevee DeefOeke HesjCee efceUles. pej keee&ceeveele $eter Dee{Uueeme leeJej GHeeeeespeveener kejlee
esleele.
7) Jeweefkeleke vesle=lJeeee efJekeeme (Develops Personal Leadership):
JeJemLeeHekeebvee Gef<Hesefjle JeJemeeeele efveeespeve, efveoxMeve, efveeb$eCe, mecegHeosMeve, DeefYeHesjCe Je
cetueceeHeve F. keeex kejeJeer ueeiele Demeueeves leebes vesle=lJe iegCe efJekeefmele nesleele.

97
8) keee&ceeveeleerue $eger (Perfonmance Defficiency):
Gef<Hesefjle JeJemLeeHeveele kece&eeNeebee jefJeuesuee Gef<seer Hetle&lee Peeuesueer Deens efkebJee veener
eees cetueceeHeve kesues peeles. pej keee&ceeveele $eter Dee{Utve Deeuee lej lebeeer megOeejCee kejCeekeefjlee
GHeee eespevee JeJemLeeHekeebke[tve kesuee peeleele.
Gef<evegJeleea JeJemLeeHeveeee ceee&oe (Limitations of MBO):
1) ve ceespelee esCeejer Gef<s (Setting Unmeasurable Objectives):
Gef<evegJeleea JeJemLeeHeveeeer Ske ceee&oe cnCepes yeNeee JesUsme ve ceespelee esCeejer Gef<s jefJeueer
peeleele. leecegUs leebes ceespeceeHe kejlee esle veener, Je kece&eeNeeuee cetueebkeveeletve HeUJee kee{lee esles.
2) JeJemLeeHekeebee Demenkeej <erkeesve (Unfavorable Attitude of Managers):
JeJemLeeHekeebee Gef<evegJeleea JeJemLeeHeveeke[s HeenCeeee <erkeesve Demenkeejeee Demelees.
kece&eeNeebee keeee&ke[s melele ue#e HegjJeeJes ueeiele Demeueeves lebevee keee&ceive jeneJes ueeieles Je leecegUs
leebee <erkeesveele Demenkeej efometve eslees.
3)kece&eejer Je Hee&Jes#eke Jeeo (Tug of War):
Gef<evegJeleea JeJemLeeHeveele kece&eejer Je Hee&Jes#eke ee oesIeebveer Gef<ebeer mebegkeleefjlee efveefMeleer
kejeeeer Demeles. yeNeee JesUsme kece&eejer mJele:eer Gef<s jefJeleevee leer menpe meeOe nesleerue DeMeere
efveJe[Ceeke[s keue Demelees. lej Hee&Jes#eke lebeeer Gef<s DeeJneveelceke DemeCeeke[s Yej osleele.leecegUs
oesIeebceOes yeNeee JesUe Jeeoeeer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles.
4) JesUKeeT Heefkeee (Time Consuming):
Gef<Hesefjle JeJemLeeHeveele Gef<s jefJeCes, keee&ceeve ceespeceeHe Je leeJejerue HeeHegjeJee ner Heefkeee
ceesee HeceeCeele JesU Kee& kejCeejer Deens.
5) keeieoHe$eeee ceesee HeceeCeeJej JeeHej (Heavy Paper Work):
Gef<evegJeleea JeJemLeeHeveele efJeefJeOe He$ekes, metevee He$es, HeefMe#eCe meeefnle, HeMveeJeueer, keee&ceeve
HeenCeer DenJeeue, cetueceeHeve lekeles F. keeieoHe$es Je omleSsJepe leeej kesues peeleele. leecegUs mebIevesleerue
Flej keeieoHe$es Je omleSsJepeebyejesyej ee cetueceeHeveeee keeieoHe$eebeer Yej He[les.
6)efJeJeemeeee DeYeeJe (Lacks of Trust):
kece&eeNeebJej JeJemLeeHekeebee keceer efJeJeeme, ns Ske Gef<Hesefjle JeJemLeeHeve DeeMemJeer nesCeees
keejCe Deens.yeNeee JesUsme kece&eeNeebvee efJeJeemeele ve Ieslee ngketceMeener Heleerves JeJemLeeHeke efveCe&e
Iesleele, Je efveeb$eCeeee leb$eeJej DeJeuebyetve jenleele.

98
2)JeeieCetkeereOf e<erle iegCeJeeekece Heleer (Behaviorally Anchored Rating Scales)
[BARS]:

ee keee&emf eer cetueceeHeveeee Heleerle kece&eeNeeee Jele&veees cetueceeHeve lep%eebke[tve kesues peeles.
kece&eeNeebes Jele&ve efkeleHele HeYeeJeMeeueer efkebJee mekeejelceke efkebJee vekeejelceke Deens eebeer eeeCeer keve
leeme iegCeJeeekece efouee peelees. lep%eebke[tve kece&eeNeebes Jele&ve leHeemeues peele Demeueeves leebeer keeceeyeeyele
efve<e efkebJee Deelceerelee ceespeueer peeles Je leevegmeej leebes iegCeJeeekece jefJeues peeleele. ner Heleer Flej
HeejbHeeefjke cetueceeHeveeHes#ee HeefjCeecekeejke mecepeueer peeles, keejCe eeceOes kece&eeNeebes cetueceeHeve DeeefOeke
leke&Meg Je mHe< efveke<eebee DeeOeejebJej kesues peeles. lemese meeleleeves kece&eeNeebee cetueceeHeveeee HeeHegjeJee
kesuee peelees. Hejblet ee Heleerle mege keener ceee&oe Dee{Utve esleele. pemes kece&eeNeebee Jele&veeyeeyele
iegCeJeeekece jefJeleevee DeJeemleJe efveke<e jefJeues peeleele. leecegUs DeefleMee Kee$eeres efkebJee efJeJeemeHetJe&ke
kece&eeNeebes cetueceeHeve ee Heleerejs efceUlese Demes veener.
3) cetueceeHeve keW Heleer (Assessment Centres):
cetueceeHeve kebs Heleereer megjJeele 1930 ee ojceeve pece&veerceOes lebeee mewevf ekeer DeefOekeeNeebes
keee&ceeve cetueceeHeve kejCeekeefjlee Peeueer. leeveblej ee Heleeree Hemeej 1940 Hee&le Decesefjkee Je
Fbiueb[ ceOes Peeuee. 1960 Hee&le ner Hele mewveeletve Deeweesefieke #es$eeleerue JeJemLeeHeke Je Hee&Jes#ekeebes
keee&cetueceeHeve kejCeekeefjlee GHeeesieele Deeueer. Yeejleele cee$e ner Heleer Geesie#es$eele Deefueke[ee
keeUele cnCepes 1960ee ojceeve Deeueer. efnbotmLeeve efueJnj, ceesoer Pesje@keme kee@cHeve ieerJnpe ee
kebHeveeceOetve Yeejleele ner Hele JeeHejueer peele Deens.
Geesie #es$eele cetueceeHeve keW Jeefj< JeJemLeeHeke Je Hee&Jes#ekeebes vewmeefie&ke iegCe Heefj#eCeemeeer
GHeeesieele DeeCeueer peeles. cetueceeHeve keWs cnCepes efJeefJeOe mebYeeJe efveJe[uesuee JeJemLeeHekeebee Ske ie/
mecetn nese. ns JeJemLeeHeke efJeefJeOe Hekeejee mejeJeebkeefjlee Ske$e esleele. ee efveJe[uesuee JeJemLeeHekeebes
cetueceeHeve lep%eebke[tve Skeef$ele keece keefjle Demeleevee kesues peeles. cetueceeHeve kesbeejs SKeeee
JeJemLeeHekeere HeMveebee meboYee&le efkebJee kemeeseree keeUele mebYeeJe JeJemLeeHeke Heoees GcesoJeej kemes
Jeeieleele efkebJee Jele&ve kejleele eees efveefj#eCe kesues peeles. ee JeJemLeeHekeebvee efJeefJeOe KesU, keee&ie efkebJee
YetefcekeebceOes menYeeieer nesCeeme mege mebeefieleues peeles. lep%eebke[tve ee kece&eeNeebes cetueceeHeve efveefj#eCe
Je eexejs kesues peeles. ee Heekf eesee MesJeer mebYeeJe JeJemLeeHeke efkebJee kece&eeNebevee lebeee cetueceeHeveeletve
efceUeuesues efve<ke<e& (yeuemLeeves Je kecelejlee) keUefJeues peeleele. cetueceeHeve keWs ns Ske JeJemLeeHekeebee
efveJe[er Je ye{leerkeefjlee JeeHejues peeCeejs leb$e Deens.
cetueceeHeve kesbees meJee&le cenlJeees Heeeos cnCepes kece&eeNeebes Deetke cetueceeHeve, keceerle keceer
He#eHeele, Je JeJemLeeHekeebeer eesie efveJe[ Je ye{leer nese. cetueceeHeve kejleevee lep%e cetueebkeve ie keee&jle
Demeueeves Jejerue Heeeos ee Heleerletve efceUleele.
lemese cetueceeHeve kesbs leb$eees keener leess efkebJee ceee&oe mege Dee{Utve esleele. leele cegKele:
Keefe&ke Je JesUKeeT, eebieuee keee&#ece JeJemLeeHekeebvee kebeUJeeCeer, Dekeee&#ece kece&eeNeebvee efvejeMe
kejCeejer Je JeJemLeeHekeebceOes efJeveekejCe mHeOee& efvecee&Ce kejCeejer, ns leess efometve esleele.
lejermege pej cetueceeHeve kebsb eeer DebceueyepeeJeCeer JeJeefmLele efjleerves kesueer iesueeme Flej HeleerHes#ee

99
YeefJe<eele eebieues keece kejCeeNee JeJemLeeHekeebee Deboepe Je MeesOe ee Heleerves eebieuee efjleerves IesCeele
eslees. eeefMeJeee efJeJeemeen&lee, Deetkelee Je YeefJe<eeee Deboepe ee cetueceeHeve kesb eceOetve kece&eejer cetueceeHevee
keefjlee efceUefJelee eslees ee cetueceeHeve kesbecegUs YeeJeer JeJemLeeHekeees meKeesue Heefj#eCe nesle Demeueeves
mebIevesceOes etkeeres ueeske Yejues peele veener efkebJee lebevee ye{leer efoueer peele veener.
4) ceeveJeer mebmeeOeve uesKeekece& Heleer (H/R Accounting Method):
ceeveJeer mebmeeOeve uesKeekece& efkebJee ceveg<e yeUees uesKeekebve ner Ske keee&ceeve cetueceeHeveeeer DeeOegevf eke
Heleer Deens. JeJemeeeeee peceeKee& efueefnleevee leeUsyeboele ceveg<eyeUeee cetueeeer mebHeeer oMe&efJeCes cnCepes
ceveg<eyeU uesKeekebve nese. ceeveJeer meeOeve mebHeeer ner Geesieeeer cenlJeeeer mebHeeer oMe&efJeCes cnCepes ceveg<eyeU
uesKeebkeve nese. ceeveJeer meeOeve mebHeeer ner Geesieeeer cenlJeeeer mebHeeer Demetve leees cetueebkeve DeeJeMeke
jles. keejCe leeJeje Geesieeee Heieleereer Je YeefJe<eeleerue Jeeeeue DeeOeeefjle Demeles. pej DeeHeuee
GeesiemebmLesletve HeefMeef#ele Je DevegYeJeer kece&eejer veeskejer mees[tve efveIetve iesues lej mebIeveses lee HeceeCeele
vegkemeeve nesle Demeles. eeTue les mebIevesle efketve jeefnues efkebJee veefJeve kece&eejer HeefMe#eerle Deeues lej
Geesieeee ceeveJeer mebmeeOeveees cetue Jee{les. leecegUs mebmLeske[erue ceeveJeer mebmeeOeveees uesKeebkeve DeeJeMeke
jles.
Heleske Deeweesefieke mebIevesleerue kece&eejer jeKetve sJeCeeee Kee& (Cost of Retaining the
Employees) DeeefCe leeHeemetve efceUCeeje Heeeoe MeesOetve leees cegueebkeve ceeveJeer mebmeeOeve uesKeekecee&le
kesues peeles. leekeefjlee efJekeefmele Heleeree JeeHej kesuee peelees. ceeveJeer mebmeeOeveees cetueebkeve kejleevee
mebIevesee JeJemLeeHeveees OeesjCe, efveCe&e, JeJemeee vesle=lJe, keewMeue, [eJeHese Je Jele&ve eemeejKes Ieke
efJeeejele Iesleues peeleele. lemese Debleie&le eue IekeebJeve mebmLesee Debleie&le Heee&JejCeees Deejesie
oMe&efJeues peeles. leeceOes <erkeesve, DeefYeHesjCe, meb%eeHeve, kece&eeNeebbceOeerue Jeweeefjke osJeeCe-IesJeeCe F.
Iekeebee meceeJesMe neslees. DeMee efjleerves mebIevesleerue efJeefJeOe cetueees Heefj#eCe keve ceeveJeer mebmeeOeve
uesKeekece& kesues peeles. ner Heleer kece&eeNeebee keee&ceeve cetueceeHeveekeefjlee JeeHejueer peeles. Deeweesefieke
mebIevesle keee&jle kece&eejer cetue leebee Mew#eefCeke Hee$elee, DevegYeJe, keewMeue, [eJeHese, meb%eeHeve,
efveCe&e-Heleer Je ceeveefmeke HeefjHekeJelee eeJeve kee{ues peeles. Lees[keeele, mebIevesleerue kece&eejer pesJe{s
DeefOeke efkeeeMeerue Je keee&#ece Demeleerue lesJe{s leebes cetue Jee{sue, eeGue Dekeee&#ece Je DeeUMeer ceeveJeer
mebmeeOeveees cetue keceer Demesue.
5) 3600 cetueceeHeve Heleer (3600 Appraisal Mathods):
3600 cetueceeHeve Heleerejs kece&eeNeebee keee&ceeveeee Dee{eJee efJeefJeOe mebyebeOf ele Jekeleer, lep%e,
ieenke, DeefOekeejer efkebJee meuueeieej mebmLeebke[tve kesuee peelees. Heleske kece&eejer GeesieeMeer mebyebOe esCeeNee
IekeebMeer efYeVeHeCes Jeeiele Demelees. leecegUs Heleske Iekeees cele lee kece&eeNeebes ieenkeebMeer Demeuesues
Jele&ve efkebJee mebmLesee DeefOekeeNeebMeer Demeuesues mebyebOe F. efJeefJeOe ieeleerue lep%eebke[tve kece&eeNeebes kesuesues
Heefj#eCe cnCepes 3600 cetueceeHeve nese. kece&eeNebees Hekele leeee Jeefj<eves kesuesues Hejer#eCe efkebJee
cetueceeHeve He#eHeeleer efkebJee DeJeepeJeer nesJet Mekeles. Hejblet JeJemeeeeMeer mebyebOeerle meJe&e Ieke pesJne leebes
cetueceeHeve kejleele lesJne les DeefOeke JeemleJe nesles. Keeueerue Deeke=leerJeve DeeHeCeeme ee 3600 cetueceeHeve
Iekeebeer keuHevee esF&ue.

100
360 cetueceeHeve
ieenke
mJe-cetueceeHeve
meneeke

meuueeieej mebmLee

kece&eejer

DeefOekeejer

mejkeejer DeefOekeejer
Heefleef<le Jekeleer
JeJemeee lep%e

Jejerue meJe& Iekeebee cetueceeHeve Dee{eJeeJeve kece&eeNeebes cetueceeHeve kejlee esles. DeeOegefveke
keeUele meeceeefpeke peyeeyeoejer Je oeefelJe Hetle&lee ee lelJeebee DeJeuebye kejCeele Deeueeves kece&eeNeebyeeyele
meJe&e Iekeebee Heelf eefkeee IesCes Gefele jles. DeLee&lee efJeefJeOe-Iekeebee Heelf eefkeee efkebJee cetueceeHeveeleerue
leHeeJeleer ee Jeweefkeleke DeekemeeJej efkebJee HetJe&ienotef<ele veenerle eeeer eveveer DeefOekeeNebeveer kejCes. Gefele
jles. DeLee&lee ner cetueceeHeve Heefkeee oerIe& mJeHeeeer, JesUKeeT Je Keefe&ke mege Deens. efJeefJeOe Iekeebveer
efouesuee cetueceeHeve Dee{eJeeJeve SKeeee kece&eeNeeyeeyele meeMebkeleseer HeefjefmLeleermege efvecee&Ce nesJet
Mekeles. ee meJe& Oeeskeeebee efJeeej keve 3600 cetueceeHeve Heleer GHeeesieele DeeCeueeme vekekeere Ske
DeeoMe& Heleer kece&eeNeebee cetueceeHeveekeefjlee nesJet Mekesue.
3600 cetueceeHeve Heleeres iegCe (Advantages of 3600 Appraisal Method):
ee iegCe Heleeres Heeeos Keeueerue HeceeCes Deensle.
1)

Geesie mebIevesme lebees kece&eejer Je DeefOekeejer eebeeyeue cetueceeHeve keUtve esles. Geesieeme
leebes yeuemLeeves Je kecelejlee JeJemLeeHeve Mewueerle keess Deensle eeyeue peeCeerJe nesles.

2)

kece&eeNebees Skeee DeefOekeeNeeke[tve cetueebkeve keve IesCeeHes#ee JeJemeee mebyebefOele meJe&e

Iekeebke[tve Hejer#eCe kesues peeles.

3)

kece&eeNebees cetueceeHeveele He#eHeeleerHeCee ve eslee meJe&e <erves cetueceeHeve (Allround Assessment) kesues peeles.

4)

mJecetueebkeve Je DeeefOekeeNeeves kesuesues cetueekebve eebleerue ojer Flej Ieke Yeve kee{leele.

5)

Dekeee&#ece efkebJee DeeUMeer kece&eeNebevee leebee keee&Mewueerle yeoue kejeJee ueeielees.

3600 cetueceeHeve Heleeres oes<e (Demerits of 3600 Appraisal):

1)

ee Heleeree JeeHej kece&eeNeebee U kejCeemeeer kesuee peeJet Mekelees.

101
2)

kece&eeNeees menkeejer efkebJee DeeefOekeejer He#eHeeleer DenJeeue osJet Mekeleele.

3)

efJeefJeOe Iekeebveer kesuesuee cetueebkeveele leHeeJele Dee{Ules.

4)

ner Heleer Keefe&ke Je JesUKeeT mJeHeeeer Deens.

5)

SKeeee kece&eeNeeyeue efJeefJeOe Iekeebee DenJeeueeJeve meeMebkeleseer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesJet

Mekeles.

3600 cetueceeHeve Heleermege Jejerue ceee&oecegUs HejbHejeiele Heleer meejKeer meeMebke efkebJee He#eHeeleer
nesJet Mekeles.pej Lees[er HeLes HeeUtve DeefOekeeNebeveer 3600 cetueceeHeveHeleeree GHeeesie kesuee lej cee$e ner
Heleer Deetke Je HeeeosMeerj nesJet Mekeles. mebHetCe& Deeweesefieke efJeJeele peieeleerue meJe&e osMeeletve ee Heleeree
GHeeesie kesuee peele Deens.

7.6 keee&ceeve cetueceeHeveeee ceee&oe

(Limitations of Performance

Appraisal)

keee&ceeve cetueceeHeveeee keeee&le Deveske mecemee efkebJee ceee&oe He[leele. leebeer meefJemlej eee&
Heg{erueHeceeCes kesueer Deens.
1) JesUKeeT Heefkeee (Time Consuming):
Deveske mebIeveebceOes keee&ceeve cetueceeHeveees keee& HetCe& Je<e&Yej eeueles. Hejblet cetueebkeveees keece
kejCeeNee lep%eebvee ns keece kejCeemeeer jeefJekee JesU efouee peelees. leecetUs lep%eebvee ceesee HeceeCeeJej
keeieoesHe$eere keece kejeJes ueeieles. ner mebHetCe& Heefkeee JesU-KeeT DeeefCe lep%eebvee kekeereer JeeCeejer
Deens.
2)mJeeb-megOeejCesme ceee&efole JeeJe (Limited Stress on Self Improvement)keeceieejebeer mJeeb- efJekeeme eee keejCeebmeeer keeceefiejer cetueceeHeve kesues peeles. leekeefjlee ner
Heefkeee Meeeere Heleerves Je keeceieejebee cegueeKeleer IesJetve kesueer peeles. Deveske mebIeveebceOes eeke[s
meeseermkejHeCes ogue&#e kesues peeles. leecegUs cetueceeHeveeee GsMee meeOe nesle veener.
3) SkeJeekeelee HeceeHeebee DeYeeJe (Absence of Uniform Standards):
kece&eeNebeee cetueebkeveemeeer JeeHejCeele esCeejs HeceeHe/HeceeHes (Standards) Skeee mebIevesceOes
meejKeer vemeleele. eeee HeefjCeece cnCepes kece&eeNebevee efouee peeCeeNee iegCeJeee esCeer Meeeere Mekele
veener.efouee peeCeeNee esCeer ee SketCe mebIevesee keee&efmeerJeve (Ovarall Performance)
efouee peeleele. leecegUs lee eesie vemeleele.
4) DeHeYeeJeer meb%eeHeve (Ineffective Communication):
keee&ceeve cetueceeHeveekeefjlee ueeieCeejer ceeefnleer meb%eeHeveeejs kece&eeNeebke[tve efceUefJeueer peeles.
Hejblet DeHeYeeJeer DeeefCe JesUsle ve nesCeeNee meb%eeHeCeecegUs keee&ceeve cetueceeHeveeee Heefkeesle ceee&oe He[leele.

102
5) oerHleer HeefjCeece (Halo Effect):
kece&eeNeeee SKeeee iegCeeee DeLeJee mekeejelceke yeepetee HeYeeJe cetueebkeve kejCeeNeeJej SJe{e
He[lees keer, leecegUs [esUs efoHeueemeejKes nesTve Flej iegCeeJeiegCeebee efJeeej mJeleb$eHeCes nesTe Mekele
veener.Skeee iegCeeee DeeOeejeJej mebHetCe& keeceefiejeres cetueceeHeve cetueebkeve kelee& kejlees. leeme oerHleer
HeefjCeece (Halo Effect) Demes cnCeleele.
6) ne@ve& HeefjCeece (Horn Effect):
cetueebkeve kelee& keeceieejebee SKeeee vekeejelceke eEkeJee DeJeiegCeebee DeeOeejse mebHetCe& keeceefiejeres
cetueceeHeve kejlees. leeme ne@ve& HeefjCeece (Horn Effect) Demes cnCeleele. Skeee vekeejelceke yeeyeercetUs
keeceieejebeer mebHetCe& iegCeJeee esCeer jefJeueer peeles. leeeer efveeefcele leHeemeCeer kesueer peele veener. Skee etkeercegUs
leeves DeeleeHee&le kesuesuee eebieuee keeceeJej HeeCeer efHejles.
7) Jekeleeriele He#eHeeleerHeCee (Personal Bias):
cegueebkeve kelee&es kece&eeNeebMeer cew$eerHetCe& mebyebOe Demeueeme leeeer eesielee vemeleeveener leeuee
GeesCeer efoueer peeles, eeTue mebyebOe cew$eerHetCe& vemeueeme Hee$elee/eesielee Demeleeveener leeme keceer esCeer
efoueer peeles. Lees[keeele, cetueebkevekelee& Jekeleeriele He#eHeeleerHeCee keve peJeUee ueeskeebvee Ge esCeer
osleele.
8) keeceieejebee efJejesOe (Resistance from Employees):
keee&ceeve cetueceeHeveeme mebIevesleerue kece&eejer Je JeJemLeeHeke lemese Jeefj< keer pes cetueebkeve
Heefkeee jeyeefJeleele, ee meJeeeee efJejesOe Demelees. kece&eeNebevee Jeeles keer cetueceeHeve ns DeeHeuee etkee
MeesOeCeemeeer Je efMe#ee kejCeemeeer kesues peeles. JeJemLeeHeke leebee meneekeebes cetueceeHeve kejCeeme
veeKet<e Demeleele efkebJee leebee etkee MeesOeCes lebevee keerCe Jeeles.
9) cetueceeHeve Mewueerleerue oes<e (Critarian Problem):
Heleske cetueebkeve kelee& Ske JesieUer Mewueer JeeHejle Demelees. leebee Mewueeree cetueceeHeveeJej HeefjCeece
nesle Demelees. keener cetueekebve kelex Deefle Ge efkebJee efvecve esCeer osleele eeGue cetueebkeve kelee& meJe&e
kece&eeNeebvee Ge esCeer efkebJee efvecve esCeer ve oslee eemeJeeee ceOes efJeeejele IesTve mejemejer (Average)eWCeer
oslees. cetueebkevekeeee&uee Hetjsmee JesU vemelees.efkebJee leebeeke[s kece&eeNeeefJe<eeer HetjsMeer Deeke[sJeejer vemeles.
DeMee JesUsme leeme ceOeJeleea Yetefcekee mJeerkeejCes peemle esemkej Jeeles DeMee jerleerves cetueceeHeve Mewueerleerue
oes<e eesie cetueceeHeve ke Mekele veener.
10)eesie Heleereer mecemee (Problem of Appropriate Method):
cetueebkeveeee efJeefJeOe Heleer Je leb$es Deensle. eeceOeerue keener leb$es DeefleMee megueYe Je DeeefLe&ke<ee
HejJe[Ceejer Deensle, lej keener JesUKeeT, Keefe&ke Je iewjmeesF&eer Deens. eesie leb$eeeer efveJe[ ve kejlee keceer
Keee&eer Je meeseereer leb$es efveJe[ueer peeleele.leecegUs eesie cetueceeHeveeHeemetve kece&eejer Jebefele jenleele.

103

7.7 meejebMe
`keee&ceeve cetueceeHeve' efkebJee `keeceefiejer cetueceeHeve' ns ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveees Ske keee&
Deens. Deeweesefieke mebIevesleerue ceeveJeer mebmeeOeveeeer keee&#ecelee Je efJekeeme pej meeOe kejeJeeeee Demesue
lej Geesieele keee&jle DemeCeeNee meJe& kece&eeNeebes cetueceeHeve nesCes DeeJeMeke Demeles. leecegUs kece&eeNeebceOeerue
iegCeebee Dee{eJee IesJetve leebee ye{leer, yeoueer, HeoeJeveleer, Jesleve, F. yeeyeleerle efveCe&e IesCes Mekee nesles. lemese
kece&eeNeebvee mege ee keee&ceeve cetueceeHeveeee efJeefJeOe Heleer GHeueyOe Demetve leeceOes HejbHejebiele Heleer
Je DeeOegefveke Heleer Demes Jeefie&kejCe kejlee esles. kece&eeNeebes cetueceeHeve Demes Jeefie&kejCe kejlee esles.
kece&eeNeebes cetueceeHeve Hekele leebee Jeefjebveer kesuesues DeJeepeJeer efkebJee He#eHeeleer Mekeles. leecegUs
Deepeee DeeOegevf eke keeUele 3600 cetueceeHeve Heleer ee eqmJekeej kejleebvee efometve esles. eeceOes keee&ceeveeee
Dee{eJee efJeefJeOe mebyebefOele Jekeleer, lep%e, eenke, DeefOekeejer efkebJee meuueeieej mebmLeebke[tve kesuee peelees.
Lees[keeele, kece&eeNeebes cetueceeHeve eesie jerleerves nesCeekeefjlee meJe& Iekeebee eefleefeee IesCes Gefele
jles.

7.8 Hevemebe
1.

keeceefiejer cetueceeHeve (keee&ceeve cetueceeHeve)cnCepes keee? leees cenlJe meebiee.

2.

keee&ceeve cetueceeHeveeeer Gef<s Je GHeeesie mHe< keje.

3.

`keee&ceeve cetueceeHeve'ee meb%esee DeLe& meebietve leees nslet mHe< keje.

4.

keee&ceeve cetueceeHeveeee Deeweesefieke mebIevesleerue Yetefcekeses erkeelceke Heefj#eCe keje.

5.

keee&ceeve cetueceeHeveeeer Heefkeee meefJemlejHeCes mHe< keje.

6.

keee&ceeve cetueceeHeveeee HeejbHeeefjke HeOoleeRee Lees[keeele Dee{eJee Iee.

7.

keee&ceeve cetueceeHeveeee DeeOegevf eke Heleer keesCelee?leeleerue keesCeleener oesve Heleeres efJeMues<eCe
keje.

8.

360 cetueceeHeve Heleeres iegCe Je oes<e mHe< keje.

9.

keee&ceeve cetueceeHeve keee&Heefkeesleerue De[LeUs efkebJee ceee&oebes meefJemlej efJeJeseve keje.

10. ``keee&ceeve cetueceeHeve ns Hekele kece&eeNeebee keeceees cetueceeHeve vemetve kece&eeNeeke[tve keee&opee& efceUefJeCeeeer Heefkeee Deens'' eee& keje.

7.9 meboYe& Hegmlekes

1)

Human Resource Management By C.B. Gupta Sultanchand &

Sons, New Delhi.

2)

Managing Human Resource Management By Wayne 'F' Cascio

McGraw Hill International Edition.

3)

Personnel Management By C.B. Mamoria, Himalaya Publishing

House, Mumbai.

104
HekejCe 8

keee& cetueebkeve
(Job Evaluation)

Ieke jevee
8.0

Gef<es

8.1

HeemleeefJeke

8.2

keee&cetueebkeve DeLe& Je JeeKee

8.3

keee& cetueebkeve Gefes

8.4

keee& cetueebkeve eefeee

8.5

keee& cetueebkeveeee Heleer

8.6

keee& cetueebkeveees Heeeos

8.7

iegCe cetueebkeve
8.7.1 JeeKee
8.7.2 iegCe cetueebkeveees GsMe
8.7.3 iegCe cetueebkeve Heleer
8.7.4 keee& cetueebkeve Je iegCe cetueebkeve eebeer leguevee

8.8

meejebMe

8.9

meboYe& Hegmlekes

8.10 HeMve

8.0 Gef<es (objectives)

ee DeYeeme Iekeeletve efJeeeLeevee Keeueerue meb%ee Je cegeebee DeYeeme kejeJeeeee Deens.
1) keee& cetueebkeveeee DeLe& Je JeeKee mecepetve IesCes.
2) keee& cetueebkeveees GsMe ceeefnle keve IesCes.
3) iegCe cetueekebve mebkeuHevee mecepetve IesCes.
4) iegCe cegueebkeveees GsMe ceeefnle keve IesCes.
5) keee& cetueebkeveeee efJeefJeOe Heleeree DeYeeme kejCes.
6) iegCe cetueebkeveemen efJeefJeOe Heleer DeYeemeCes.
7)keee& cetueebkeve Je iegCe cetueebkeve eebleerue Hejke DeYeemeCes.

105

8.1 HemleeJevee (Introduction)

kece&eeNeebeer SKeeee keeee&keefjlee efveJe[ Peeueeveblej leeme eeJeeees Jesleve Je Flej DeeefLe&ke
ueeYe efveefMele kejCes DeeJeMeke Demeles. JesleveesCeer jefJeleevee Heleske keeee&ee mJeleb$e efJeeej keve
leemeeer Jesleve efveefMeleer kejCes DeeJeMeke Demeles. DeeHeueeuee efceUCeejs Jesleve keceer efkebJee peemle Deens
eeee efJeeej kece&eejer DeeHeuee iejpeebee meboYee&le kejleelee, Hejblet DeeHeueemeejKese keece kejCeeNee
Flej kece&eeNeebvee Flej Deeweesefieke mebmLeebceOes efceUCeeNee Jesleveeee letuevesle mege kesuee peelees. DeMee
legueveelceke efJeeejebee HeefjCeece kece&eeNeebee ceveesOezee&Jej nesle Demelees. cnCetve JesleveesCeer jefJeleevee
Flej keeee&ee meeHes#e efJeeej kejCes cenlJeees Demeles. leemeeer Heleske keeee&es Flej keeeeee letuevesle
cetueebkeve kejCes Je ee cetueebkeveevegmeej Heleske keeee&es DeeefLe&ke cetue cnCepese Jesleve jefJeCes cnCepes
keee& cetueebkeve nese. keee& cetueebkeveeeer Heefkeee ner meJe&e mebIeveeceOetve meg Demeles. leecegUs `meceeveleses
lelJe' kece&eeNeees Jesleve jefJeleevee Deceueele DeeCeues peeles.
JeeKee
efkebyeeue DeeefCe efkebyeeue eebes celes, ``Deeweesefieke mebmLesleerue Heleske keee& HetCe& kejCeekeefjlee jemle
cetueYetle Jesleve jJeCeeee Je meeHes#e cetue efveOee&jCeeee Heelve cnCepes keee& cetueebkeve nese.''

8.2 keee& cetueebkeve DeLe& Je JeeKee

(Meaning & Definition of Job

Evaluation)
In the words of Kimball & Kimball,"Job evaluation is an effort to
determine the relative value of every job in a Plant to determine what the
fair basic wage for such a job should be".

efJeb[us e eWe eebee celes, ``keee& cetueebkeve ner mebIevesleerue efJeefJeOe keeee&es meeHes#e cetue jefJeCeeeer
Ske Heekf eee Demetve leeejs Heleske keeee&ee efJeefJeOe cetueevegmeej efvejefvejeUs Jesleve oslee esCes Mekee nesFu& e.''
According to Wendell French,"Job evaluation is a process of determining the relative worth of the various jobs within the organisation
so that the differential wages may be paid to jobs of different worth".

Lees[keeele, keee&ceeveevegmeej Jesleve Je Flej mebIeveebceOeerue meceeve keeee&keefjlee efoues peeCeejs Jesleve
eebeele leguevee keve keee& cetueebkeve kesues peeles.keee& cetueebkeve ve kesueeme JeJemLeeHekeeves Jeweefkeleke
celeevegmeej Jesleveoj efveefMele kesueeme leeme Demeceevelee jenCeeee Oeeskee Demelees. cnCetvee keee&
cetueebkeveeejs Heleske keeee&meeer efkeleer Jesleve oj DemeeJee ns jefJeCeees keee& JeJeefmLele Je Jemletefve<
<erves kejCes Mekee nesles. Jesleve efveefMeleer eesie Hekeejs Peeueeves keee&-meceeOeeve Jee{les Je Heee&eeves keeceeleerue
keee&#ecelee Jee{les. eeefkeeCeer ns mecepetve Iesleues Heeefnpes keer, keee& cetueebkeveele keeee&es cetue efveOee&efjle
nesles, kece&eeNeeee cetueceeHeveeee mebyebOe eeefkeeCeer vemelees. kece&eeNeeeer mejemejer keee&#ecelee DeHesef#ele
Oeve keee&cetueebkeve kesues peeles. leecegUs ee Heefkeesle keee&kejCeeNee kece&eeNeebee Jeweefkeleke Hee$elee
efJeeejele Iesleuee peele veener.

106

8.3 keee& cetueebkeveeeer Gef<es (Objective of Job Evalvation)

keee& cetueebkeveees cegKe Gef<e cnCepes mebIevesceOeerue efJeefJeOe keeee&es meeHes#e cetue efveOee&efjle
keve jemle Jesleve esCeeree DeejeKe[eekeefjlee DeeOeej leeej kejCes, ne nese. Deeblejje<^ere keeceieej
mebIevesee DenJeeueevegmeej ``keee& cetueebkeveeee efJeefJeOe Heleeree cetU GsMe leeefke&ke DeeOeejeJej
meeb$eeceOeerue efJeefJeOe keeee&ee leewueefveke cetueees efveOee&jCe kejCes ne Demelees. Keeueerue cegeebceOetve keee&
cetueebkeveebeer Gef<s mHe< nesleerue.
1)

meeb$eeleerue Heleske keeee&es meeHes#e cetue jefJeCeeme HeceeefCele Heleer HegjefJeCes.

2)

efJeefJeOe mebIeveeceOeerue keeee&ceOeerue jemle Jesleveeleerue leHeeJele MeesOetve kee{Ces.

3)

Jesleveeleerue leHeeJeleer otj kejCes.

4)

kece&eeNeebvee eesie keeceekeefjlee eesie Jesleve efoues peele Demeueeeer Kee$eer kejCes.

5)

Flej DeeefLe&ke HeueesYeves Je yeesveme osCeekeefjlee DeeOeej leeej kejCes.

6)

Jeweefkeleke HeeleUerJej cepetjeres JeeoefJeJeeo efceefJeCeekeefjlee GHeegkele meboYe& HetjefJeCes.

7)

mebIevesleerue kece&eeNebeeer efveJe[ Heo efveOee&jCe, HeefMe#eCe Je Flej DemebKe HeMveebkeefjlee ceeefnleer
HegjefJeCes.

8)

mebIevesleerue kece&eeNeekeefjlee keejkeero& efveeespeveekeefjlee ( Career Planning)Gef<s HegjefJeCes.

8.4 keee& cetueebkeve Heefkeee (Process of Job Evaluation)

keee& cetueebkeve Heefkeesee GsMe mebIevesleerue efJeefJeOe keeee&es meeHes#e cetue jefJeCes ne pejer
Demeuee lejer meJe& mebIeveebveer keee&cetueebkeveekeefjlee meceeve Heleeree JeeHej kesueees Dee{Ule veener.
leecegUs mebIeves HejlJes leele efJeefJeOelee efometve esles.keee&cetueebkeveeee Heefkeesle meJe&meeOeejCeHeCes Keeueerue
HeeeNeebee meceeJesMe skesuee peelees. Deeke=leerJeve efJeefJeOe HHes keee& cetueebkeve Heefkeeses mHe< nesleerue.

107
1) cetuebekeve Heleer efveJe[Ces.

2) cetueebkeve keee&kece efveeespeve

3) keee&-efJeMues<eCe kejCes.

4) Debleie&le

cetueceeHeve.

5) yeefnie&le.

6) Jesleve DeejeKe[e efveefMeleer.

7) keee&-Jesleve esCeer efveefMeleer

8) DebceueyepeeJeCeer Je HeeHegjeJee
(keee& cetueebkeve Heefkeee)
Jejerue HeeeNebees Lees[keeele efJeMues<eCe KeeueerueHeceeCes kejlee esF&ue.
1) cetueebkeve Heleer efveJe[Ces (Choose Scheme):
Deeweesefieke mebIevesceOes keee& cetueebkeve kejCeeee Heefkeeseer efveefMeleer kejeJeeeeer ner Heeejer
Deens. mebIeveske[tve efJeefJeOe keeee&yeue ceeefnleer efceUJetve leebes cetueebkeve kejCeees efveCe&e IesCeele esleele.
keee& cetueebkeveemeeer eej HecegKe Heleer JeeHejuee peeleele.
De) mLeeveevegkece Heleer
ye)JeieeakejCe Heleer
ke)Ieke leguevee Heleer
[)efyebot Heleer DeesUKeCes
eeHewkeer mebIevesme eesie efkebJee meeseereer efveJe[ kesueer peeles.
2) cetueebkeve keee&kece efveeespeve (Planning of Evaluation Programme):
Deeweesefieke mebIevesle kesuee peeCeeNee Heleske keeee&meeer mJeleb$e cetueebkeve kejCes DeeJeMeke
vemeles. keeee&eer efJeYeeieCeer ieebceOes keve Heleske ieeleerue HeefleefveOeerke mJeHeeee keeee&es cetueebkeve
kesueeme les cetueebkeve lee ieeleerue Flej keeeevee ueeiet kejlee esles. cetueebkeve keee&keceeDebleie&le pes
kece&eejer esle Demeleerue lebevee meefJemlej ceeefnleer efoueer peeles. cetueebkeveekeefjlee Ske mJeleb$e GHeefJeYeeie
efvecee&Ce keve efkebJee SKeeee meefceleereer mLeeHevee keve lebeeeke[s ner peyeeyeoejer meesHeefJeueer peeles.

108
3) keee&-efJeMues<eCe kejCes (Analyse Job) :
HeefleefveOeerke mJeHeele Heleske keee&ieeleerue vecetvee keee& efveJe[ues peeles. lee keeee&yeue ceeefnleer Je
meboYe& ieesUe keve leeee GHeeesie Debleie&le Je yeefnie&le cetueceeHeve kejCeemeeer kesuee peelees. keee&efJeMues<eCe (Job Analysis) ner cetuebekeveeeer Kejer megjJeele Deens. SKeeee efJeefMe< keeee&leerue keeee&ieebeer,
leemeeer DeeJeMeke Demeuesuee efkeebeeer Je keeeeee mJeHeeeer ceeefnleer ieesUe keve leer JeCe&veelceke
jerleerves meeoj kejCeeee Heefkeesle keee& efJeMues<eCe Demes cnCeleele.
4)Debleie&le cetueceeHeve (Internal Evaluation):
Debleie&le cetueceeHeveele HeefleefveOeerke mJeHeele efveJe[uesuee keee&-vecegveees cetueebkeve Heleervegmeej
efveeespeveeee Heeejerle jefJeueeHeceeCes mLeeveevegkece efveefMele kesues peeleele. keeee&ee peceefJeuesuee ceeefnleeree
DeeOeejeJej leeeer esCeer jefJeueer peeles. keeee&es legueveelceke Hejer#eCe keve leees meeHes#e cetue Heeefnues
peeles.
5) yeefnie&le cetueceeHeve (External Evaluation):
cetueebkeveekeefjlee efveJe[uesuee Heelf eefveOeerke keeee&es Deepetyeepetee Deeweeseif eke mebIeveebceOes DeefmlelJeele
Demeuesuee Jesleve esCeeryebue ceeefnleer efceUefJeueer peeles. DeeHeuee Geesieeleerue JesleveesCeer FlejebHes#ee DeJeemleJe
Jejee efkebJee Keeueee HeeleUerJej Demet vees eemeeer ner ceeefnleer DeeJeMeke Demeles.
6)Jesleve DeejeKe[e efveefMeleer (Salary Structure Design):
Debleie&le Je yeefnie&le keeee&ee cetueceeHeve DeeOeejeJej keeee&ee mLeeveevegmeej Je Jesleve eCseervegmeej
Jesleve DeejeKe[e efveefMele kesuee peelees.meJex#eCeeee DeeOeejs efJeefJeOe Deeweeseif eke mebIeveeceOeerue JesleveesCeerceOes
meceevelee DeeCeueer peeles.
7) keee&-JesleveesCeer efveefMeleer (Grading Stage):
Jejerue HeeejerceOes Jesleve DeejeKe[e efveefMeleer Peeueebvelej mebIevesleerue keeee&keefjlee
DeejeKe[eevegmeej Jesleve esCeer efveefMeleer kesueer peeles. keee& cetueebkeveele keeee&eer JesleveesCeer jefJeCeeeer
efkeee Deleble veepetke Je cenlJeeeer Demeles.
8) DebceueyepeeJeCeer Je HeeHegjeJee (Implementation and Feedback):
Hele#e keee& cetueebkeve Heleervegmeej Jesleve esCeereer DebceueyepeeJeCeer Je HeeHegjeJee ee efkeeCeer kesuee
peelees. Heleske Geesie mebmLesleerue keeee&es mJeHe melele yeouele Demeles. leebef$eke yeoueebcegUs keeee&es cenlJe
keceer peemle nesles. ee meJe& yeouelee HeefjefmLeleeree JesUesJesUer efJeeej keve leevegmeej HetJeeaee keee& cetueebkeveele
yeoue kejCes DeeJeMeke jles.

8.5 keee& cetueebkeveeee Heleer (Methods of Job Evaluation)

keee& cetueebkeve meJe&meeOeejCele: Keeueerue Heleeree GHeeesie kesuee peelees.

109
1)mLeeveevegkece Heleer (Ranking Method):
ee HeleerceOes cetueebkeveekeefjlee JeJemLeeHeve Je keeceieej Heelf eefveOeereer efceUtve Ske meefceleer vesceuesueer
Demeles. lee meefceleerejs keeee&es Jejee HeeleUerJeve Keeueee HeeleUerHee&le mLeeve jefJeues peeles. ner
meJee&le petveer Je meesHeer Heleer Deens. keee&efJeMues<eeejs keeee&es efceUefJeuesuee ceeefnleeree DeeOeejs keeceees
mJeHe peyeeyeoeNee, Hee&Jes#eCe Je DevegYeJe ee Iekeebee efJeeej keve keee& cetueebkeve kesues peeles. keee&
cetueebkeve kejCeejer Jekeleer efkebJee meefceleer Heleske keeee&es Flej mebIevesleerue keeee&Meer leguevee keve meeHes#e
cetue Heenles. Lees[keeele Heleske keeee&es Flej mebIevesleerue cetue Heentve mLeeveevegkece (Ranking)
jefJeues peeles.keee& cetueebkeve kejCeeNee Jekeleerme meJe& Hekeejee keeee&eer mebHetCe& ceeefnleer DemeCes DeeJeMeke
Demeles. yeNeee JesUsme Heleske keeee&ee meJe&e yeepet keeskeesjHeCes leHeemeuee peele veener. leecegUs keener
Ieke cetueebkeveeletve megCeeeer oe Mekeelee Demeles. Skeee JesUsme yeNeee keeee&es cetueebkeve kejleevee
De[eCeer esleele. leecegUs pees[er - leguevee leb$eees DeJeuebye keve cetueebkeve kesues peeles.
2) JeieeakejCe Heleer (Job Classification Method):
JeieeakejCe HeleerceOes keeee&es cetueebkeve kejleevee keeee&keefjlee esCeer efkebJee HeeleUer efkeJebe Jeie&
jefJeuee peelees. Goe. esCeer De,ye,ke,[ efkebJee (I, II, III) ee esCeereer/Jeieeeer efveefMeleer keener meeceeve
Ieke efJeeejele IesJetve kesueer peeles. Goe keee& peyeeyeoejer, keewMeue %eeve, efkebJee keee&Hetle&leskeefjlee DeeJeMeke
efMe#eCe, DevegYeJe F. yeNeee JesUsme keee&cetueebkeve kejCeeNee JekeleerJej les keee& Hele#eele kejCeeNee
Jekeleeree iegCeeJeiegCeebee ceese HeYeeJe He[lees. leecegUs Jekeleer efve<lesee oes<e eener Heleerle Dee{Utve eslees.
keee& cetueebkeve kejCeeDeieesoje esCeereer efkebJee Jeieeeer mebKee jJeeJeer ueeieles.leeveblej keeee&es lee
esCeerceOes JeieeakejCe kejlee esles. cetueebkeve kejeJeeeee keeee&Meer mebKee pej ceee&efole Demesue lej ner
Heleer eMemJeerHeCes JeeHejlee esles.
3) Ieke leguevee Heleer (Factors Comparison Method):
ner Heleer cnCepes mLeeveevegkece Heleer Je Jeieerk& ejCe Heleerb es Ske$eerkejCe Deens. meJe& keeex SkeceskeebMeer
meeHes#e cetue jefJeCeemeeer efJeefJeOe Iekeebee DeeOeejeJej leguevee kesueer peeles. meJe& keeee&ceOeerue keener
meceeve Ieke efveJe[ues peeleele. ceeveefmeke DeeJeMekelee, Meejerefjke, keewMeues, peyeeyeoejer Je keeceeeer
efmLeleer F. Ieke efveJe[ues peeleele.keener efkeeCeer ee Iekeebes efJeYeepeve keve DeefOeke Iekeebee efJeeej
kejlee eslees. meJe& keeee&ceOetve keener keeex cenlJeeeer keeex (Key Jobs) cnCetve efveJe[ueer peeleele. ee
cenlJeHetCe& keeeeee GHeeesie ceespeHeder meejKee keve Flej keeex leebee leguevesle ceespeueer peeleele.
leevegmeej meJe& keeeemeeer Jesleve- efveefMeleer kesueer peeles. meJe& keeeees Jesleveoj oMe&Jetve JeieeakejCe keve
JesleveesCeer leeej kesueer peeles. Jesleve esCeeree keceeue Je efkeceeve ojebvegmeej Jesleve efceUCeejs kece&eejer Skee
esCeerle Ieeleues peeleele.
4)efyebot Heleer (Points Rating):
ee HeleerceOes keeee&es ceespelee esCeeNee IekeebceOes efJeYeepeve kesues peeles. Goe. keewMeue %eeve,
HeefMe#eCe, peyeeyeoeNee, Oeeskes F. leeveblej Heleske Iekeees ceespeceeHe kejCeemeeer HeefjceeCe leeej kessues
peeles. leeIekeeee cenlJeevegmeej Je iegCeelceke mJeHeevegmeej meebefKeke He osJetve efyebot (Points) efoues
peeleele. meJee&le MesJeer Heleske keeee&meeer JesieJesieee Ieekeebee meboYee&le efouesues efyebot Skeef$ele keve
lee keeee&es SketCe efyebot jJetve leevegmeej mLeeveevegkece jefJeleele.

110
efyeot Heleer ner meJee&le peemle HeceeCeele JeeHejueer peeCeejer keee&-cetueebkeve Heleer Deens ner Heleer
meefJemlej mJeHeeeer Demetve Deetke mete Deens. leecetUs cetuebekeve keleeee HetJe&ienotef<eleHeCee efkebJee
ceeveJeer He#eHeele keceer kejlee eslees. efyebot Heleer DeefOeke Meeeere mJeHeeeer Demeueeves keeceieej ee Heleerme
Hemebleer osleele. Hejbleg ee Heleeree Ske oes<e cnCepes JesUKeeT Je Keefe&ke mJeHe ne Deens. ceesee HeceeCeeJej
keejketveer keece keve cetuebekeve kejeJes ueeieles.leecegUs JeJemLeeHekeere mlejeJejeruekeeee&es cetueekebve
kejCeeme ner Hele GHeegkele veener.

8.6 keee& cetueebkeveees Heeeos (Advantages of Job Evaluation):

Deeblejje<^ere keeceieej mebIevesee HekeeMeveevegmeej keee& cetueebkeveees Keeueerue Heeeos nesleele.
1)

Heleske keeee&es meeHes#e cettue Meeeere Heleerves jefJeueeves efJeefJeOe kece&eeNebees Jesleve jefJeleevee
meceeveleses lelJe Decebueele DeeCeues peeles.

2)

kece&eeNeebee lekeejerceOes JeslevemebyebOeeree lekeejer yeNeee Demeleele. keee& cetueebkeveecegUs Jesleve

efJe<eeke lekeejeres HeceeCe Skeoce keceer nesles. Je keeceieej mebIevee DeeefCe JeJemLeeHeve eebeeleerue
mebyebOe meewnee&HetCe& jenleele.

3)

keee& cetueebkeveecegUs Jesleve efJe<eeke HeMeemeve meesHes nesJetve meJee&es Jesleve meejKee Heleerves jefJeues
peeles.

4)

keee& cetueebkeveecegUs Jesleve kejej Je meecetefnke meewoe (Collective Bargaining) kejCeeeme

DeeOeej efceUlees.

5)

keee& cetueebkeveeletve efceUeuesueer ceeefnleer efveJe[ Je yeoueer Heefkeee megOeejCeeme ceole nesles. lemese
ye{leer OeesjCe ner jefJelee esles.

6)

keee& cetueebkeveeletve Jesleve efveefMeleer eesie Hekeejs Peeueeves keee&-meceeOeeve Jee{les Je leecegUs kece&eeNebees
Deouee yeoueer HeceeCe keceer nesles.

7)

keee& cetueebkeve kece&eeNeebeer keee&HesjCee Jee{efJeCeemeeerner GHeegkele jles.

8)

keee& cetueebkeve keeee&es meeHes#e cetue jefJeles kece&eeNeebes veJns leecegUs pejer kece&eeNebeeer mebKee
Deepeee Geesieele Jee{le Demeueer lejer keee& cetueebkeveeee DeeOeejeJej Jemletefve< Heleerves meJe&
keeee&es Jelesve oj jefJeCes Mekee nesles.

keee& cetueebkeveeee ceee&oe (Limitation of Job Evaluation):

1)

ceeveJeer egkeebcegUs efkebJee Jeweefkeleke He#eHeeleecegUs keee& cetueebkeve ns mebMeeemHeo Demeles. keee& cetueebkeveele
keesCeles Ieke efJeeejele IeeJes ns HeceeefCeke vemeles. leecegUs keener Iekeebes Deetke cetueebkeve nesle
veener.

2)

keee& cetueebkeveeejs jefJeuesues Jesleve Je yeepeejHesls eerue oj eele leHeeJele Dee{Ules. yeepeejHesls eerue
efJeefJeOe Ieke JesleveojeJej HeefjCeece kejleele.

3)

peeJesUms e mebIevesceOes keee& cetueebkeve Heefnueeboee Debceueele DeeCeues peeles leeJesUms e kece&eeNeebee
ceveele efYeleer Je mebMeeebes JeeleeJejCe Demeles.

111
4)

keee& cetueebkeve Heleer ee keee&#ece Je Deetke Deensle keer veener eeJej keee& cetueebkeveeee MeeeeskeleHeCe
DeJeuebyetve Demelees.

5)

keee& cetueebkeve ner melele eeueCeejer Heekf eee Deens. leecegUs JesleveojeceOes melele yeoue nesle Demeleele,
Heee&eeves leeee DeeefLe&ke yeespee kebHeveeree efJee JeJemLesJej He[lees.

8.7 iegCe cegueebkeve (Merit Rating)

iegCe cetueebkeve ns Jeeqkeleee iegCeebes efkebJee Hee$elee cetueceeHeveees leb$e Deens. DeeHeCe ceeieerue mebkeuHevesle
keee& cetueebkeveeee DeYeeme kesuee. keee& cetueebkeveeceOes keeee&es cetue efveefMele kesues peeles. lee efkeeCeer
keee& kejCeeNee Jekeleeree efJeeej kesuee peele veener. SKeeos keee& HetCe& kejCeemeeer keesCelee keewMeueeeer,
leebef$eke %eeveeeer, DevegYeJeeeer, Meejerefjke Je ceeveefmeke #eceleebeer iejpe Deens eeee efJeeej kesuee peelees.
keee& kejCeeNee JekeleerceOes keeee&me DeeJeMeke DemeCeejs iegCe Deensle efkebJee veenerle eeee efJeeej keee&
cetueebkeveele kesuee peele veener. Jekeleeree Debieer Demeuesuee meJe& Hekeejee iegCeebee efJeeej `iegCe cetueebkeveele'
kesuee peelees.
Heleske kece&eeNeeee DebieYetle iegbCeeceOes Je keee&#ecelesceOes leHeeJele Demeles. lesJne Skeee Hekeejes
keee& kejCeeNee meJe& keeceieejebvee Skeee ceeHeeves ceespeCes Deveeeees jles. leecegUs Heleske kece&eeNeeee
eesieleses lees kejerle Demeuesuee eesieoeveeee DeeOeejs cetueceeHeve kejCes DeeJeMeke Demeles. eeueee `iegCe
cetuebekeve' Demes cnCeleele.
8.7.1 JeeKee (Definition):
DeuHes[ Je yesner eebveer `iegCe cetueebkeveeeer'JeeKee Heg{erue HeceeCes kesueer Deens.``efJeefMe< keeee&Jej
keece kejCeeNee kece&eeNeebee mesJee Heemetve GHekeceeuee efkeleer meeHes#e ueeYe neslees, eees cetueebkeve cnCepes
Jekeleer cetueebkeve nese.''
(Employee or Personal rating is the evluation or appraisal of the
relative worth to the company of a men's services on his job)

HeueerHees ebeveer kesuesueer JeeKee Keeueerue HeceeCes Deens.

``iegCe cetueebkeve cnCepes HeleMeerj, JesUesJesUer DeeefCe ceeCemeeme Mekee Demeuesuee efve:He#eHeeleerHeCes
kece&eeNeebee eeuet keeee&Jejerue keewMeueees Je leeee ye{leeree #eceleses kesuesues cetueebkeve nese.''
(According to Flippo, " Merit Rating is a systematic, Periodic and,
so far as humanly possible, an impartial rating of an employee's excellence in matters pertaining to his present job and to his potentialities for
better job".)

Lees[keeele, iegCe cetuebekeve ner keee& kejCeeNee kece&eeNeeeer eesielee, iegCeJeee, keewMeue, DevegYeJe,
efMe#eCe, keee&#ecelee F. DeeOeejebJej kejeJeeeee cetueebkeveeeer Heefkeee nese. iegCe cetuebekeve ns kece&eeNeebes
Jesleveoej jefJeCeeme, leeme DeeJeMeke Demeuesuee HeefMe#eCeeee Deboepe IesCeeme Je leeee Ge keeee&Jej
ye{leer kejCeekeefjlee GHeegkele Je DeeJeMeke Demeles.

112
8.7.2 iegCe-cegueebkeveees GsMe (Objective of merit Rating):
iegCe cegueebkeveees efJeefJeOe GsMe Keeueerue HeceeCes Deensle.
1)

efJeefJeOe kece&eeNeebes keewMeue Je iegCeJeesee leewueefveke DeYeeme kejCes.

2)

keee&#ece kece&eeNeebvee leebee keeee&leerue eesieoeveekeefjlee peeoe ceesyeouee osJetve Heeslmeeefnle kejCes.

3)

ye{leer, yeoueer, Jesleve Jee{ F. mebyebOeer efveCe&e IesCeeme ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHekeeme ceole kejCes.

4)

kece&eeNebevee eebieues keee& Je DeeefOeke keece kejCeeme DeefYeHesefjle kejCes.

5)

Geesieele keece kejerle Demeuesuee kece&eeNebeeer leebeeke[s meesHeefJeuesuee keeee&ee <erves lebeeer
eesielee leHeemeCes.

6)

kece&eeNeebkeefjlee DeeJeMeke lee HeefMe#eCee keee&keceeeer DeeKeCeer kejCes.

7)

leeHlegjlee mJeHeele vesceuesuee GcesoJeejees iegCe cetueebkeve keve lebevee keeceeJej keeece kejeees
efkebJee veener les jefJeCes.

8)

kece&eejer Je JeJemLeeHeve eebee ceOeerue mebyebOe meueesKeees Je meewoen&HetCe& kejCes.

8.7.3 iegCe cetueebkeve Heleer (Methods of Merit Ratings): iegCe cegueebkeveeee efJeefJeOe
Heleer KeeueerueHeceeCes Deensle.
1) iegCeJeee kece Heleer (Rating Method):
ee HeleerceOes Skee kece&eeNeebee Hee$eleebeer efkebJee iegCeebeer leguevee Flej meJeeMeer keve es<lee
kece jefJeuee peelees. kece&eeNebeeer efJeYeeieCeer `keee&#ece kece&eejer' DeeefCe `Dekeee&#ece kece&eejer'ee oesve
ieebceOes kesueer peeles. iegCe cetuebekeve kejCeejer Jekeleer kece&eeNeeves kesuesues keee&, keeceeee opee&, HeeceeefCekeHeCee,
Jele&veCetke F. iegCe vejpesmeceesj sJeles. ee iegCeebee efJeeej mJeleb$eHeCes ve kejlee Skeef$eleefjlee efJeefMe<
HeoeJej keece kejCeeNee kece&eeNebeeer leguevee kesueer peeles. meJeexlke=< kece&eejer Skee eskeeuee Je meJee&le
Dekeee&#ece ogmeNee eskeeuee sJetve Flej kece&eeNeebee es<lee kece jefJeuee peelees.
ee HeleerceOes Skee Jekeleereer Flej meJe& JekeleberMeer Skeef$eleefjlee leguevee kejCes DeMekee Demeles.
leecegUs ne oes<e otj kejCeekeefjlee Skee Jekeleereer meJe& JekeleeRMeer Skeoce leguevee ve kejlee Skee kece&eeNeeeer
ogmeNee Heleske kece&eeNeeyejesyej leguevee kejCeele esles.
Goe. De,ye,ke,[ ns eej kece&eejer Skeee HeoeJej keee&jle Demeleerue lej lebeeer leguevee Keeueerue
meg$eevegmeej kejlee esF&ue.
#e (#e-1)
2
#e = Skeee HeoeJej keece kejCeeNee kece&eeNebeeer mebKee Jejerue GoenjCeele eej kece&eejer Deensle
cnCetve

113
4 (4-1)
2
=

4(3)
2

12
2

= 6
leguevee KeeueerueHeceeCes kejeJee ueeieleerue.
De = De-ye, De-ke, De-[
ye

= ye-ke, ye-[

ke = ke-[

(3)

(2)

(1)

(6)

eeJeve es<lee kece jJetve lee eeoeree GHeeesie yeoueer, ye{leer, HeefMe#eCe F. meeer kejCeele
eslees.
2) esCeer Hele (Grading Method):
ee HeleerceOes kece&eeNeebee Hee$elee Je iegCeJees vegmeej cetueebkeve kejCeekeefjlee esCeer jefJeuee
peeleele. pemes DeleerGece, Gece, eebieuee, meceeOeevekeejke, Deeesie DeMee esCeer jefJelee esleele. kece&eeNeeee
keeee&ee efJeeej keve lees eeHewkeer keesCelee esCeerle yemelees les Heeefnues peeles. Je leeuee leer esCeer efoueer peeles.
Skeoe efouesueer esCeer ner keeecee jeefnue Demes veener. kece&eejer leeee Jele&veele Je keee&#ecelesle Jee{ keve
leeuee efceUeuesueer keefve< esCeer yeouet Mekelees. ner Heleer meJee&le petveer Je meesHeer Deens. ee Heleervegmeej
kece&eeNeeuee DeeHeueer esCeer mecepele Demeueeves lees keefve< efkebJee DemeceeOeevekeejke esCeer efceUeueeme
Jejeer esCeer efceUefJeCeemeeer Heelve kejlees. Hejblet ee Heleerle Jekeleeriele iegCeebee efkebJee JekeleerceJeeee
meJe&e Hewuetee efJeeej nesle veener. leecegUs kece&eeNeebJej Deveee nesCeeeer Mekeelee Demeles.
3)DeeuesKe cetueebkeve Heleer (Graphic Rating Method):
ee Heleerle keeceieejebee iegCe cetuebekeveeeer veeWo kejCeemeeer DeeuesKeeee JeeHej kesuee peelees.
Heleske kece&eeNeeee DebieYetle iegbCeees mlej jJetve les DeeuesKeele veceto kejCeele esleele.Je leeee DeeOeejs
cetueebkeve kesues peeles. Keeueerue iegCeebee meceeJesMe kece&eeNeebeer iegCeJeee leHeemeCee keefjlee kesuee peelees.
Goe. 1)keeeemebyebOeeres iegCe -eeceOes keeceees HeceeCe, keeceeee opee&, efveeefceleHeCee, efMekeCeeeer
#ecelee, megjef#elelee F. iegCe esleele.

114
2) Jeweefkeleke iegCe- eeceOes Jeweefkeleke Hee$elee, keewMeue, Heg{ekeejJe=eer, eeefj$e F. ee efJeeej
kesuee peelees. Jejerue iegCe kece&eeNeebceOes keMee HeceeCeele Deensle ns DeeuesKe keeieoeJej esCeerejs oMe&efJeues
peeles. pemes Glke=<, eebieuee, meceeOeevekeejke, efveke=< F. meJee&le MesJeer DeeuesKe keeieoeJeve meJe&
iegCeJewefMe<es kece&eeNeele efkeleer HeceeCeele Deensle eeJeve leeeer es<lee jefJeueer peeles. ee Heleerejs
kece&eeNeebes cetueebkeve DeeefOeke eesie Je Deetkeefjleerves kesues peeles. keejCe kece&eeNeebes DebieYetle iegCe Je
keeee&mebyebOeeres Ieke eebee Skeef$ele efJeeej kesuee peelees. Hejblet ns cetueebkeve efveefj#ekeeejs nesle Demeueeves
leeee celeeee HeefjCeece iegCecetueebkeveeJej nesCeeeer Mekeelee Demeles. leecegUs He#eHeeleerHeCee cetueebkeveele
nesCeeee Oeeskee mebYeJelees.
4) He[leeUCeer meteer Heleer (Checking List Method):
ee Heleerle SKeeos keee& keee&#ecelesves kejCeekeefjlee DeeJeMeke iegCeebeer Ske eeoer kesueer peeles.
kece&eeNeebes cetuebekeve kejCeemeeer eeoerleerue iegCeebee JeeHej kesuee peelees. pej SKeeoe iegCe lee kece&eeNeeke[s
Demesue lej "+" Je vemesue lej " "-" " DeMee efjleerves KetCee kejCeele esleele. pej SKeeee iegCeeyeue
Kee$eerves efveCe&e Ieslee esle vemesue lej`?'(Heveefevn) kejCeele eslees. iegCeebee eeoerle kesuesuee `(+,-)'
ee KegCeebee DeeOeejeJej kece&eeNeebes iegCe cetueebkeve kesues peeles.
5) DeefveJeee& efveJe[ Hele- (Forced choice Method):
iegCe cetueebkeveeeer ner Ske Heleer Demetve kece&eeNeebee iegCee oes<eebyeeyele Ske HeMveeJeueer leeej
kejCeele esles. iegCe cetueebkeve kelee&ves Heleske HeveeHeg{s Hekele nese efkebJee veener SJe{se Gej efueneJeeees
Demeles. DeMeer Gejs HeeHle Peeueeveblej Deieesoj jefJeuesuee kemeeseevegmeej lebeeer leguevee keve mebyebefOele
Jekeleeres iegCe cetueebkeve kesues peeles. Goe. Keeueer Ske esee HeveeJeueeree vecegvee efouee Deens. nese /
veener.
Heve:
1)kece&eeNeeke[s leeee keeceemebyebOeerle leebef$eke %eeve Deens kee?
2)kece&eejer leeee keeceele jme Ieslees kee?
3)kece&eeNeeeer npesjer meceeOeevekeejke Deens kee?
4)kece&eeNeebeer Meejerefjke efmLeleer eesie Deens kee?
5)kece&eejer efouesues DeeosMe Je metevee HeeUlees kee?
6)kece&eeNeeeer Jele&Cetke eebieueer Deens kee?
7)kece&eejer leeeer kele&Jes JeJeefmLele Heej Hee[lees kee?
8)kece&eejer leeeer peyeeyeoejer eUlees keee?
F.ee Heleeree meJee&le cenlJeeee Heeeoe cnCepes iegCecetueebkeve keleevee mJele:eer celes ceeb[lee esle
vemeueeves iegCecetueebkeve Jemletefve< nesles. Hejblet iegCecetueebkeveeeer ceeefnleer iegHle sJeCeele esle Demeueeves
kece&eeNebevee ceeefnleer efceUle veener.

115
8.7.4 keee& cetueebkeve Je iegCe cetueebkeve ebeeer leguevee (Distinction Between Job
Evaluation And Merit Rating):
1)

keee& cetueebkeveeceOes keeee&ee efJeeej kesuee peelees Je keeee&es cetue efveefMele kesues peeles. leeefkeeCeer
keee& kejCeeNee Jekeleeree efJeeej kesuee peele veener. SKeeos keee& HetCe& kejCeemeeer keesCelee
keesCelee Meejerejf ke Je ceeveefmeke #ecelee DeeJeMeke Deensle ns jefJeues peeles. eeGue iegCe cetueebkeveele
Jekeleeree Debieer Demeuesuee keewMeueebee, Hee$elesee, efMe#eCeeee Je Flej iegCeebee efJeeej iegCe cetuebekeveele
kesuee peelees. leecegUs keee& cetueebkeve ns keeee&me DeeJeMeke iegCe keesCeles ns jefJeles lej iegCe
cetueebkeve Jekeleerke[s Demeuesues iegCe leHeemetve Heenles.

2)

keee& cetueebkeveeeer Heefkeee keeee&ee JewefMe<ebeee Je leebee iejpeebee DeYeeme keve Heej
Hee[ueer peeles. iegCe cetuebekeveele Jekeleeree Debieer Demeuesuee iegCeebvegmeej leebee esCeer jefJeuee
peeleele. cnCepese keee& cetueebkeveevegmeej Jesleve ve oslee kece&eeNeebee iegCeebvegmeej lebees Jesleve
jefJeues peeles.

3)

keee& cetueebkeve ns kece&eejer Yejleeree DeeOeer kesues peeles. jeefJeke keeee&meeer keesCelee Hekeejee
kece&eejer Heeefnpes ns efveMeerle kejleele. eeGue iegCe cetueebkeve ns kece&eejer keeceeJej Iesleueeveblej
kesues peeles.

4)

keee& cetueebkeve Je iegCe cetueebkeve ee oesIeebee mebyebOe DeefleMee peJeUee Deens. ee oesvner keeee&ee
GsMe Jesleveveerleer jefJeCeeme nesle Demelees. leecegUs les SkeceWkeeme Hetjke Deensle.

5)

keee& cetueebkeveele efJeefJeOe Hekeejee keeeeee DeYeeme Je lebeeekeefjlee DeeJeMeke iegCe He[leeUues
peeleele lej iegCe cetueebkeveele efJeefJeOe kece&eeNeebee iegCeebee leewueefveke DeYeeme kesuee peelees.

8.8 meejebMe
ee ekejCeele DeeHeCe keee&cetueebkeve ee meb%esee meefJemlej DeYeeme kesuee. keee&cetueebkeve ner
mebIevesleerue efJeefJeOe keeee&es meeHes#e cetue jefJeCeeeer eefeee Demetve leeejs kece&eeNeebvee eesie Jesleve
oslee esCes Mekee nesles. keee&cetueebkeveecegUs Flej mebIeveebceOeerue meceeve keeee&keefjlee efoues peeCeejs Jesleve Je
keee&ceeveevegmeej Jesleve eebeele leguevee kesueer peeles. keee&cetueebkeve ve kesueeme Jesleveele Demeceevelee jenCeeee
Oeeskee Demelees. Jesleve efveefeleer eesie ekeejs Peeueeme keee& meceeOeeve Jee{les Je kece&eeNeebeer keee&#ecelee
Jee{Ceeme ceole nesles. keee&cetueebkeveeyejesyeje iegCe cegueebkeve kejCes cenJeees Demeles. iegCecegueebkeveele
Jekeleeree Debieer Demeuesuee meJe& ekeejee iegCeebee efJeeej kesuee peelees. leecegUs eleske kece&eeNeebee
eesieleses lees kejerle Demeuesuee eesieoeveeee DeeOeejs cetueebkeve kesues peeles. keee&cetueebkeve Je
iegCecetueebkeveekejerlee efJeefJeOe HeleeRee GHeeesie kesuee peelees. Deeweesefieke mebIevee DeeHeuee JeJemeeeeee
mJeHeevegmeej eesie lee Heleeree DeJeuebye kejleele. Lees[keeele, keee&cetueebkeve Je iegCecetueebkeve eebee
DeefleMee peJeUee mebyebOe Deens. ee oesvner keeeeee GsMe cee$e Skee Demetve leeejs eesie Jesleve efveefeleer
kejCes Mekee nesles.

116

8.9 Hevemebe
1.

`keee& cetueebkeve' cnCepes keee? leees efJeefJeOe GsMe meebiee.

2.

`keee& cetueebkeve'ee meb%eseer JeeKee osJetve leeee efJeefJeOe Heleereer eee& keje.

3.

`iegCe cetueebkeve' ee meb%esee DeLe& mHe< keje. iegCe cetueebkeveees efJeefJeOe GsMe mHe< keje.

4.

`iegCe cetueebkeve'ee meb%eseer JeeKee ee. iegCe ceguebekeveeee efJeefJeOe Heleereer Lees[keeele eee&
keje.

5.

`keee& cetueebkeve'Je `iegCe-cetueebkeve'eeleerue Hejke mHe< keje.

8.10 meboYe& Hegmlekes

1)

Principles of Management Edwin Flippo, Mcgraw Hills.

2)

Human Resource Management G. B. Gupta Sultanchand and Sons

New Delhi

3)

Human Resource Management H. John Bernadin Tata McGraw

Hills

117
HekejCe 9

Je<er DeOeeve
Ieke jevee
9.1 Je<er cnCepes keee?
9.2 Je<eres cegKe efJeYeeie
9.3 Je<erceOeerue ceeefnleeres efJeJeseve
9.4 Je<erceOeerue ceeefnleeree mebieleJeej DeYeeme.
9.5 vecegvee oeKeue Je<er Je leeJejerue mebYeeJe HeMve.

9.1 Je<er DeOeeve kejleevee vescekes keee kejeue?

cege 1.- Je<er cnCepes keee? les mecepetve Iee.
1)

SKeeee Hele#eoMeea Ieveses HeefjefmLeleerpeve, Meeyoerke, meeHes#e efveJesove.

2)

mebIevesceOes peeCeJele Demeuesuee SKeeee Ievesyeeyeleeer efveCe&e#ecelee.

-GHeueyOe mebOeer efkebJee Yes[meeJeCeeNee HeMveeyeeyelees efJeJeseve Je<erceOes DeefYeHesle Demeles.

3)

Je<er MeebleHeCes Hegvne Hegvne Jeeetve efJeeeLeeveer HeMveebee jesKe Oeeveele esTve SKeeee efveCe&eeHele
esCes DeHesef#ele Deens.

4)

leekeeake<ee DeLeJee vescekesHeCeees Gej esLes DeHese#f ele vemetve efJeeeLeer JesieJesieee Debieebveer Je<eree
kemee meebieesHeebie DeYeeme kejleele ns Heeefnues peeles.

9.2 Je<eres cegKe efJeYeeie

cege 2- Je<eres meeceevele: 3 efJeYeeie ceeveues peeleele.
1)

Je<erceOes meeceevele: Heg{erue Heleervegmeej ceeefnleeres efJeJeseve kesuesues Demeles.

(Facts) Ievee Je eflees JeCe&ve JesieJesieee ceeOeceebletve IesTve mebieleJeej ceeb[ues peeles.

(Inteference) SKeeee HeefjefmLeleeree JekeleermeeHes#e peeCeJeuesuee <erkeesve meejbeMeHeele ceeb[Ces.

(Assumptions) ie=efnlekes -pebeeer HegveHe&[leeUCeer Mekee vemeles.

118

9.4 Je<erceOeerue ceeefnleeree mebieleJeej DeYeeme.

Ievee DeLeJee Deveske Ieveebee mebieleJeej met#ce DeYeeme Je<erceOes nesCes DeHesef#ele Demeles.
-

ceveele Je<ermebyebOeer melele leekeeakeDebiebeveer meeOekeyeeOeke eee& JneJeer.

Demes kejleevee Je<er Hegve:Hegve: DeYeemee.

Ievee mecepetve IesTve leeee jesKe peeCetve IesCeeee Heelve keje.

keesCe , keee, kegs, kee Je kemes ns HeMve Je<er Jeeeleevee melele efJeeeje Je lebeeer veeWo keje.

Je<erceOeerue cegKe Hee$eeeer vescekeer Yetefcekee mecepetve Iee.

Heg{s keener Je<er meceie DeOeeveemeeer osle Deenesle leebee met#ce DeYeeme keje cnCepes Je<er Je
leeJejerue HeMveebmeobYee&le Demesuesueer efYeleer keeeceeer efveIetve peeF&ue.

9.5 vecegvee oeKeue Je<er Je leeJejerue mebYeeJe HeMve

9.5.1 HeefMe#eCe DeeefCe efJekeeme:
efJeMeeue [eejskeMeve keb.efue.es eer ceeOeJe eeHeskej eer. megYee<e mees eebvee cnCeeues `` DeeHeCe
DeeHeues meJe& Heelve ne HeefMe#eCeeee keee&kece peemle HeYeeJeer kemee kejlee esF&ue eeJej keWoerle keee.''
iesuee 6 ceefnveeHeemetve eer.megYee<e mees eebveer HeefMe#eCe JeJemLeeHeke Heoeee keee&Yeej meebYeeUuee
Deens ee keeueeJeOeerle lebeveer efJekeer Heelf eefveOeeRee SketCe 10 ieebvee HeeMf e#eCe efoues Deens. iesuee 3 ceefnveeHeemetve
HeLece esCeeree JeJemLeeHekebevee HeefMe#eCeeeer vescekeer iejpe keee eemeeer eer megYee<e mees DeeHeues Heelve,
JesU, Kee& kejerle Deensle.
efJeMeeue [eejskeMeve keb.efue.ceOes HeefMe#eCe JeJemLeeHeke cnCetve pet nesCeeHetJeea ee keeceeee leebvee
keesCeleener HetJee&vetYeJe veJnlee. Skee Gej Yeejleeleerue efJeeeHeereleerue Skee ceneefJeeeueeeletve ceeveJe mebmeeOeve
efJekeeme ee efJeMes<e efJe<eeeJej lebeveer mveeleke HeoJeer HeeHle kesueer Deens. JeJemeee HeMeemeveeleerue HeoJegej
DeYeemekece kejleevee lebeveer melele yeouele peeCeeNee ieenke JemlegJb ejerue Iesleuee iesuesuee GvneUer HeeMf e#eCe
keee&keceele leebee ue#eCeere menYeeie neslee. ee keee&keceebleie&le kebHeveeree efJekeer Heelf eefveOeermeeer ``HeeMf e#eCeeee
iejpeebyeuees efJeMues<eCe'' ee efJe<eeeJej Ske esemee HekeuHe meeoj kesuee neslee leeceOes HeefMe#eCe
keee&keceeleerue DevegYeJeebyeuees, leebes DevegYeJe lebeveer efJe<eo kesues nesles. Kejb cnCepes eer. ceeOeJe eeHeskej
eebveer lebeee eee HekeuHeeyeue meefJemlej ceeefnleer efJeeejueer Je ee cegueeKeleerceOes eer. mees eebee Keeme
HeYeeJe eer ceeOeJe eeHeskejebJej He[uee.
HeMve:
1.

Les Jemlet efJekeeree kebHeveeree eespevesyeue kebHeveeree efJekeer Heelf eveerOeeRvee, HeeMf e#eCeeee JesieJesieee
Heleereer ceeefnleer legcner eer.megYee<e mees ebevee keMeer keve eeue?

2)

kebHeveerleHex Les efJekeer HeefleefveOeer vesceleevee legcner eer. megYee<e mees ebevee keesCekeesCelee #es$eeyeue
ceeefnleer Ieeue?

119
9.5.2 Je<er DeOeeve
meoj Je<er ner, HeefMece yebieeueceOes Hegve:HeoeHe&Ce kejCeeNee ceOece Heleeree Deew<eOe efvecee&Ce
kebHeveermeboYee&le Deens. veJeeves pet Peeuesues efJeYeeieere #es$e JeJemLeeHeke eer osyet ns leebee #es$eeceOes
kebHeveeree SketCe [yeIeeF&uee DeLeJee efKeUefKeee nesle peeCeeNee Skeboj HeMeemeveeJej Jeketye efceUefJeCeeee
Heelveele nesles. ee keerCe keeueKeb[ele efmeueerieg[er esLes eer. jesefnle eebeer #esef$ee JeJemLeeHeke ee HeoeJej
eer osyet ebeveer efveegkeleer kesueer. eer osyet Je eer jesefnle eebeeceOes JeJemLeeHeve keee&Mewueer yeue Hejekeeseres
celeYeso nesles eeee HeefjHeeke cnCetve keer keee eer osyet eebeer eer jesefnle eebeeMeer Hele#e vepejevepej ve
neslee osKeerue lebevee ner boeJele peeCeejer ojer peeCeJeueer. eer.jesefnle eebeer DeeHeuee neleeKeeueer keece
kejCeeNee ieeJej cepeyetle Heke[ yemeueer Deens Je eeee HeefjCeece cnCetve eer. jesefnle leebee keee&#es$eele
kebHeveeres efvekeeue eebieues esle Deensle. ns JeemleJe osyet veekee Mekele veJnles.
ogowJeeves eer jesefnle eebvee Ske peerJeIesCee DeHeIeele Peeuee leecegUs yejse efoJeme keeceeJej iewjnpej
jeefnueecegUs HeefjJeer#ee keeueeJeOeerJej (Probation Period) keee&jle DemeCeeNee eer. jesefnle eebvee
efveeceevegmeej Flekeer oerIe& jpee efceUt Mekeueer veener Je leebvee kebHeveerves jepeerveecee osCeeme Yeeie Hee[ues. eele
osyet ebeveer eer.jesefnle eebee ee keerCe keeueKeb[ele HeeeRyee efouee veener lemese leebeer Jewekeere keeieoHe$es
kebHeveerke[s JesUsJej HeeefJeueer veener Demes eer jesefnle eebvee mHe<HeCes Jeeues.
keener keeUelee eer jesefnle eebeeyejesyej keece kejCeejs DeOexDeefOeke kece&eejer jepeerveecee osTve
kebHeveerletve yeensj He[ues Je leecegUs eer osyet eebeemeceesj DeefOekee keerCe HeefjefmLeleer GoYeJeueer lebevee
eer.jesefnleeer peeiee IesF&ue Demee eesie GcesoJeej MeesOetvener meeHe[uee veener. MesJeer veeF&ueepeemleJe eer osyet
ebevee eer.jesenf le eebeeke[s peeTve keeceeJej Hejle eeJes DeMeer eeevee kejeJeer ueeieueer. DeLee&lee eer.jesenf le
eebveer eer.osyet eebvee OetHe Ieeleueer veener Je mHe<HeCes keHebveerle HegveHeJesMe kejCeeme vekeej oMe&efJeuee.
HeMve:
1)

Jejerue Je<eree DeYeemeeejs ceeveJe mebmeeOeveees cenlJe mHe< jkee.

2)

veJeerve GoeescegKe vesle=lJeeme Deeke<e&ke kejCeemeeer kebHeveerves keee kejeJes Demes legcneme Jeeles.

9.5.3-Je<er keb 3
me@ve ef[De@ieesee HeeCeerMeee mebmLeseer mLeeHevee F.me.1916 meeueer Peeueer. ner mebmLee `vee veHee
vee leese' lelJeeJej eeueCeejer Demetve leer me@ve ef[De@ieesee HeeCeer mebieneueeeee keejYeej yeIeles leeeyejesyej
me@veef[De@ieesee mebmLesee mebOeejCe mebMeesOeve skebsees JeJemLeeHevener Heenles.
F.me.2006 Heeleee DeeuesKe Heeefnueeme meeOeejCele: Je<e&Yej 2400 kece&eejer keee&jle Demeleele
Je Ssve ieoeaee nbieeceele ner mebKee meeOeejCele: 3000Heele peeles. F.me. 2005 ceOes mebmLesuee 176
ueeKe efceefueeve eg.Sme. [e@ueme& Flekeer keceeF& Peeueer mebmLesves eeJe<eeae DeeHeuee JeJemeeeeeer HetJe&efHeefkee
leHeemetve JeJemeeeele veeefJeveHetCe& mebkeuHeveebee DebleYee&Je keve lee jeyeefJeCeees jefJeues.
mebmLeseekece&eeNeebee keeee&es cetueceeHeve kejCeemeeer mebmLesee JeJemLeeHekeebveer Ske veefJevelece

120
mebieCeerkeerke=le kece&eejer keee&cetueceeHeve Heleer jeyeefJeCeees jefJeues. eeceeies mebmLesee OeseHeCeeueermeeer
megmebiele ``DeMeer efvejHes#e kece&eejer OeseHeCeeueer'' leeej kejCes ne Ske GsMe neslee. mebmLesves meoj HeCeeueer
Deleble Geceefjlee jeyeefJeueer. megJeeleerme meoj HeCeeueermeeer 50kekes Heeefbyee efceUeuee Je mejlesMesJeer
nee oj 100 kekes Heele Heesneseuee. efveefj#ekeebee celes keee&efmeer cetueceeHeveeee ne veJee ceeHeob[ neslee
Je lees Gece efjleerves jeyeefJeueeyeue mebmLee Keefelee keewlegkeeme efve:mebMee Hee$e Deens. mebmLesee keener
JeJemLeeHebkeevebe Demes Jeeles keer ee keee&HeCeeueerMeer megmebiele DeMeer keee&efmeer cetueceeHeveeeer Hele pej
DeeHeCe pegUJetve Iesleueer Je leeyejngketce DeeHeuee keeceeeer keee&Hele jefJeueer lej keeee&vegmeej Jesleve Heleeres
veJeerve cee@[sue kebHeveer DeepeceeJesue Je leeee Heeeoe meJe& kece&eeNeebvee nesF&ue.
HeMve:
1)

mebmLesee veJeerve keee&efmeercetueceHeeveeyeue legcneme keee Jeeles?

2)

``keeee&me Devegmeve Jesleve'' ner mebkeuHevee Deceueele DeeCeueeme kece&eeNeeJejbee leeCe Jee{sue
Demes legcneme Jeeles keee?

9.5.4 Je<er.4 mebIe GYeejCeer/ mecegn DeefYemejCe -(Team Building/Group

Dynamics):
ceee& 2007 ceOes efJeMJee<eke efkekes mHeOexle meCeketve HejeYeJe mJeerkeejuesuee Yeejleere efkekes
mebIeeee oeveere keee&efmeer cetueceeHevemebyebOeer ner Je<er Deens.
meojes cetueceeHeve lelkeeueerve Yeejleere efkekes mebIeees HeefMe#eke eer. iesie e@Hesue eebveer kesues.
`Gef< 2007 ' ejs Yeejleere efkekes mebIeele keener cenlJeHetCe& yeoue Ie[Jetve DeeCeCeeee <erkeesveeletve
eer.e@Hesue eebveer HeeJeues Geueueer Je peieeleerue Heefnuee Heee keceebkeele meceeJesMe kemee kejlee esF&ue ee
<erkeesveeletve efkekes mebIeeeer pe[CeIe[Ce kesueer. HeefMe#eCeeeer keee&Heleer meJe&mJeer eer iesie e@Hesue Je
leebes menkeejer, JeeJemeeefeke Yeeieeroej eer HesPej ebeeer nesleer ner HeefMe#eCe Hele meJe&mJeer DeHeebjHeeefjke
nesleer. JeJemLeeHeve #es$eele osCeele esCeeNee HeefMe#eCeeMeer efceUleerpegUleer DemeCeejer ner Hele JeeKeeveeejs
HeefMe#eCe, HeefjHetCe& efJeeej mebkeceCe Hele, veJeveJeerve keuHevee, keee&Hele F. iees<eRveer JeeHeuesueer nesleer. ner
HeefMe#eCe Heleer Yeejleere KesUe[tbvee DeveefYe%e, veJeerve, keenerMeer efkeeke Jeesue DeMeer nesleer.
F.me.2005-06 ee megjJeeleerme mebIeeee KesU Deleble JeeF& Peeuee. Je leeme meJe&mJeer mebIe
HeefMe#eke eer. iesie e@Heue eebvee mebHetCe&HeCes peyeeyeoej jefJeCeele Deeues. eesnesyeepeggbveer leebeeJej efkesee
Ye[erceej Peeuee leecegUs mebIeeyeensj Demeuesuee DevegYeJeer KesUe[tbvee pemes meewjJe ieebiegueer, penerj Keeve,
Deefveue kegbyeUs eebvee efJeMJee<eke efkekes mHeOexHetJeea Hegvne mebIeele mLeeve efceUeues. Deleble oeCe Demee
HejeYeJe Helkeve Yeejleere efkekes mebIe efJeMJee<eke efkekes mHeOee& DeeesHetve ceeeosMeer Hejleuee DeeefCe
meJe&e Hemeej ceeOeceebveer ee HejeYeJeeme HeefMe#eke eer e@Hesue eebvee peyeeyeoej Oejues Je lebeeer keeveGIee[Ceer
kesueer Je Kej[Heer kee{ueer. eebeer mebHetCe& peyeeyeoejer mJeerkeeve eer.e@Hesue eebveer DeeHeuee Heoeee
jepeerveecee efouee leeJesUer, mebIeeleerue Jeefj< KesUe[t Je HeefMe#eke eebeeceOeerue Jee{lee ogjeJeeeer keejCes
meceesj Deeueer. le%eebee celes mebIeeee ceepeer keHleeve meewjJe ieebiegueeruee eer . e@Hesue ebeveer veenke yekeje
yeveefJeuee. e@Heue eebeer Yeejleere mebmke=leerMeer Heejkele Iesleuesueer HeefMe#eCe Hele Yeejleere mebIeeme YeesJeueer
lemese e@Hesue eebveer mebIeeleerue Jeefj< KesUe[meboYee&le HemeejceeOeceebke[s Jekele kesuesueer DeeieHeeKe[ner
Deeesiee nesleer. keeneree celes Yeejleere efkekes #es$eele Demeuesuee ``Jeueebeefkele HeYeeJeUeree Heleeree''

121
e@Heue eebvee Hekee yemeuee, DeLee&le eeble KesUe[t, mebIeveeeke, cegbyeF& efkekes mebIevesmener erkesee
Yeef[ceej meesmeeJee ueeieuee.
HeMve
1)

mecepee legcner legcner esie e@Heue eebee peeieer keee&jle Deenele. legcner Yeejleere efekesceOes mebIeyeebOeCeer
keMeer kesueer Demeleer?

2)

ceeveJe mebmeeOeve JeJemLeeHeveele meJeemeeer Skee eefMe#eCe keee&eceHeleer DemeeJeer Demes legcneuee
Jeeles kee? kee?

Je<er ke.5 :
9.5.5 GejeefOekeejer efveeespeve:
efeleUs Geesiemecegnees mebmLeeHeke kew.Yeemkej ieCesMe efeleUs eebveer 1939 ceOes ces.yeer.peer.efeleUs
[sDejeree Heeves ueeJeuesuee jesHeeees Deepe JeJe=#eele Heeblej Peeues Deens. efeleUs [sDejeres efJekeer Je
efJelejCeeee meeseermeeer efeleUsyebOet efceeF&Jeeues ner Hece&, eerke=<Ce Heg[me, efeleUs efceeF& Je mve@keme Het[me,
efeleUs ef[efpeume, efeleUs De@iees Fb[m^erpe Demee cenekeee efJemleej Peeuee Deens.
mebHetCe& Geesieeee keejYeej veeveemeensye leebes yebOet keekeemeensye lemese leebeer cegues eerHeeo, oerHeke,
Hejeie, efiejerMe, efoueerHe lemese HegleCes ceeOeJe Je cekejbo Heenleele. ee meJeeveer DeeHeuee Jeef[ueOeeNee ceb[Uerkb e[tve
mebHetCe& Geesieees keecekeepeefJe<eeke meJe& %eeve Deelcemeele kesues Demetve JeJemeeeeee Deveske cenlJeHetCe&
yeeyebeRceOes, efveCe&e Heefkeesle Je DebceueyepeeJeCeerceOes lebeee Jeee cenlJeHetCe& Demelees. Skee efHe{erke[tve ogmeNee
efHe{erke[s DeeHeuee JeJemeeeeeer keceeve Deelee efveefebleHeCes veeveemeensye Je keekeemeensye eebveer meesHeJeueer Demetve
lebevee les JeJemeeeeefYecegKe mJeeble$e osCeeee leeejerle Deensle.
HeMve:
1)

efeleUs yebOetveer Skee efHe{erke[tve ogmeNee efHe{erke[s JeJemeeeeeer Oegje meesHeJeleevee keesCelee iees<eRee
efJeeej kesuee DemeeJee Demes Jeeles?

2)

mecepee, legcner efeleUs yebOetb es JeJemLeeHeve meuueeieej Deenele lesJne ee GejeefOekeejer efveeespeveeyeue
DeeHeCe lebevee keesCekeesCeleer ceeefnleer HegjJeeue?

9.5.6 keee&efmeer cegueceeHeve:

JeJemeeeeleerue meJee&le cenlJeees meeOeve cnCepes ceveg<eyeU nese. keesCeleener JeJemeee ne lee
JeJemeeeeleerue keee&#ece Je eesie DeefYeHesefjle ceveg<eyeUeJej DeJeuebyetve Demelees pej Gece ceveg<eyeU SKeeee
JeJemeeeeuee ueeYeues Demesue lej lee JeJemeeeeeer YejYeje ner nesCeeje! JeJemeeeeeer Gef<s, kece&eejere
meeOe ke Mekeleele. ceie les MeeUsleues, ceneefJeeeueeeleerue, yeBkeeceOeerue, keesCelesner kece&eejer Demeesle!
Deelee nse Hene vee, keener Je<ee&HetJeea efjPeJe& yeBkesves leebee leerve kece&eeNeebvee-DeefOekeeNebevee lebeee
keee&efmeer cetueceeHeveeee DenJeeueevegmeej keeceeJeve keceer kesues. ee efveCe&eHeefkeescegUs efjPeJe& yeBkesleerue
kece&eeNeebceOeerue SkeJeekeelee Oeeskeeele Deeueer. leebee celes efveuebyeerle DeefOekeeNebevee, leebeer yeepet, cegs

122
ceeb[Ceeeer mebOeere efoueer iesueer veener, leecegUs meeceeve veeelelJes leg[Jeueer iesueer Deensle Demee ien meJe&
kece&eeNeebceOes Peeuesuee Deens.
HeMve :
1)

efjPeJe& yeBkeses ceeveJeer mebmeeOeve megOeejCeeyeuees OeesjCe legcnebme Heles kee? kee?

2)

keee&efmeer cetueceeHeveele HeejoMe&kelee DemeeJeer Demes legcneme Jeeles kee? GHejeskele Je<eree
<erkeesveeletve, leer keMeer DeeCeeue eees mee#esHeer efJeJeseve keje.

9.5.7 (ye) Je<er DeOeeve :Depeg&ve kesefcekeume Hee.efue. ner Ske Yeeefieoejer mebmLee Deens. eeb mebmLesves JeJemeee ceesee HeceeCeeJej
Jee{efJeuesuee Demetve Deepe leebee GlHeeoveebvee Deeblejje<^ere yeepeejHesslemete ceeieCeer Deens. ee mebmLesves
megJeeleerHeemetvee kece&eeNebeeer efveegkeleer kejleevee ceeefnleieej Je kece&eeNeebes veelesJeeF&ke Je efce$e eebvee
efveegkele kejCeees OeesjCe DeJeuebefyeuesues Deens. Deelee kebHeveereer ceesee HeceeCeeJej Jee{ Peeueeves ceeveJe
mebmeeOeve efJeYeeieeves eesie les kece&eejer Yejleeres OeesjCe megeefJeues Deens. leevegmeej kebHeveerves kece&eeNebeeer 40
kekes Debleie&le 60 kekes yeefnie&le eebls eeceOetve Yejleer kejCeees jefJeues Deens. keeceieej mebIevesves kebHeveeree
ee veJeerve Yejleer OeesjCeeyeeyele keesCeleener Dee#esHe Iesleuesuee veener.
HeMve :
(1)

kece&eejer Yejleer OeesjCeele kesuesuee yeoue eesie Deens keee ?kee?

(2) Debleie&le Je yeefnie&le m$eesleeceOetve kece&eejer Yejleer kejCeeee efveCe&e MeneCeHeCeeee Deens keee?
kee?
(3) keeceieej mebIevesves veJeerve kece&eejer Yejleer OeesjCeeyeeyele Dee#esHe DeLeJee Jeeo kee efvecee&Ce kesuesuee
veener?
9.5.8 Je<er DeOeeve
jepeejece kesefcekeume efue.ves Hee&Jes#ekeere kece&eejer Je efJeYeeieHecegKeebvee mees[tve meJe& efJeYeeieeleerue
kece&eeNeebkeefjlee keeefueke GpeUCeer HeefMe#eCe keee&kece Debefiekeejuee Deens.
Lees[eee keeueeJeOeerle efJeefJeOe efJeYeeieeleerue Hee&Jes#ekeere kece&eejer Je ogece kece&eejer eebeele
keuen efvecee&Ce nesTve JeJemLeeHeveeHeg{s Ske e#eHeMve efvecee&Ce Peeuee Deens.
ogece kece&eeNebeveer keeceeee Heleerle yeoue kejCeekeefjlee efJeefJeOe metevee osCes met kesues Deens.
Hejbleg ogece kece&eeNeebveer kesuesuee megeveebvee Hee&Jes#ekeere kece&eeNeebveer leerJe efJejesOe oMe&efJeuee Deens.
kebHeveerves, legcneme, ee HeMveele ue#e Ieeuetve lees mees[efJeCeekejerlee efveegkele kesues Deens.
HeMve:
(1) GpeUCeer HeefMe#eCe keee&kece cnCepes keee les mHe< keje.

123
(2) kebHeveerves GpeUCeer HeefMe#eCe keee&kece jeyeefJeCeele keesCelee egkee kesuee?
(3) meoj HeMve mees[efJeCeekeefjlee legcner kebHeveerme keesCelee meuuee DeLeJee metevee eeue?
(4) kebHeveerves GpeUCeer HeefMe#eCe keee&keceees OeesjCe yebo kejeJes keee? legceee celeeee Heg<eLe&
mHe<erkejCe ee.
9.5.9 ye) Je<er DeOeeve:
ceesee HeceeCeeJej kece&eeNebeveer uesKee efJeYeeieeletve yeoueer ceeefieleueer peees HecegKe eer jeceieesHeeue
Deensle. eer jeceieesHeeue eebeeceles kece&eejer, keee& efveke<eeHeceeCes keece kejCeeme Glmegke veenerle. eer
jeceieesHeeue ebeee neleeKeeueer keece kejCeeme DevegYeJeer Je keee&#ece kece&eejer osKeerue keece kejCeeme
leeej veenerle. keener eebieuee kece&eeNebeveer jepeerveeceemege efouee, ceeveJe mebmeeOeve efJeYeeieeves meoj kece&eeNeebeer
kebHeveer mees[vt e peeleevee cegueeKele Iesleueer ee cegueeKeleeree DeeOeejeJej JeJemLeeHeve efJekeeme keee&kece GHeueyOe
kesuee Je eer. jeceieesHeeue eebes mecetHeosMeve kesues Deelee yeNeee HeceeCeele ne HeMve mees[efJeuee iesuee Deens.
HeMve
(1) kebHeveeree uesKee efJeYeeieele keesCelee HeMve neslee?
(2) kece&eejer mees[tve peeleevee Iesleuesuee cegueeKeleercegUs ne HeMve mees[efJeCes kemes Mekee Peeues?
(3) keee&Heee&JejCeeleerue keesCelee leCeeJe otj Peeuee? lees kece&eeNebevee kemee GHeegkele juee?
9.5.9 Je<er DeOeeve
ces.HeeFve kesceerkeume efue. DeeHeuee kece&eeNeebee HeeMf e#eCe Je efJekeeme keee&keceeJej ceesee HeceeCeele
Kee& kejles. kebHeveer efleee Heleske efJeYeeieeves jeyeefJeuesuee HeeMf e#eCe Je efJekeeme keee&keceeee keeefueke DenJeeue
ceeieefJeCeeJej Yej osles.keeefueke HeeMf e#eCe Je efJekeeme keee&keceeJej ceesee HeceeCeeJej Kee& kevener kebHeveeree
kece&eeNeebeer iegCeJeee Jee{uesueer efomele veener. kebHeveerves HeefMe#eCe Je efJekeeme keee&keceeeer DeeMemJeerlee
MeesOetve kee{Ceemeeer meuueeieebjeeer efveegkeleer kesueer. meuueeieejebee Demes efveoMe&veeme Deeues keer kebHeveerves
jeyeefJeuesuee HeefMe#eCe Je efJekeeme keee&keceeeer vescekeer iejpe Je GsMe eebJej Yej efouee iesuesuee veener.kebHeveerves
kece&eeNeebee HeefMe#eCe iejpee DeesUKetve HeefMe#eCe keee&kece DeeKeues Heeefnpesle.
HeMve.
(1) kebHeveeruee Yes[meeJeCeeje HeMve keesCelee?
(2) eebieuee HeefMe#eCe keee&keceees DeeJeMeke Ieke keesCeles?
(3) meuueeieejeves megeefJeuesuee efMeHeejMeer eesie Deensle keee? kee?
(4) HeefMe#eCeeeer iejpe vescekeer keMeer DeesUKeeJeer?

124

HekejCe 10

JeejmeeefOekeejer efveeespeve

Ieke jevee
10.1

HeemleeefJeke

10.2

JeejmeeefOekeejer efveeespeve JeeKee Je GsMe

10.3

JeejmeeefOekeejer efveeespeveele JesUs eer eewke

10.4

JeejmeeefOekeej efveeespeveeleerue Ieke

10.5

JeejmeeefOekeej efveeespeveele GoYeJeCeejs mebYeeJe HeMve DeeefCe leeJejerue GHeee

10.8

meejebMe

10.9

meboYe& Hegmlekes

10.10 HeMve

10.0 HeemleeefJeke
keesCeleener mebIevesee DeefmleJeemeeer eflees mJelJe, Jee{ Je mebIeveseer keee&#ecelee ns cenlJeees
Ieke DeeJeMeke Demeleele. keener jeefJeke keeueceee&osveblej mebIevesceOes efjkele Peeuesuee HeoebJej
keee&Yeej meebYeeUCeemeeer keee&#ece GcesoJeejebeer iejpe Yeemesue. ee iejpesHeesere GejeefOekeejer DeLeJee
JeejmeeefOekeejer efveeespeveeeer DeeJeMekelee Yeemeles.
JeejmeeefOekeejer efveeespeveeee cetU GsMe ne mebIevesceOeer Jeefj< mlejeJejerue JeJemLeeHeveele
efjkele Peeuesuee peeiesJej keee&#ece GcesoJeejebee MeesOe IesTve lee GcesoJeejebvee meoj efjkele peeieebmeeer
leeej kejCes ne Deens. Jeefj< peeiee efjkele nesCeeeer keejCes Heg{erue HeceeCes Demet Mekeleele. Goe.
kece&eeNeeeer efveJe=eer , kece&eeNeeves efouesuee jepeerveecee, ye{leer, ce=let, veefJeve keeceemeeer veJeeves kesueer
iesuesueer efjkele Heos F. GejeefOekeejer DeLeJee Jeejmeoej ne mebIevesee Debleie&le DeLeJee yeefnie&le
eesleecebOetve efveJe[uee peelees.mene m$eesleeejs efveJe[ueer iesuesueer Jekeleer ner mebIevesmeeer Je
mebIevesceOeerue kece&eeNeemeeer vesnceere HeeeosMeerj jles.eees keejCe cnCepes GejeefOekeejer cnCetve
vesceCetke Peeuesueer Jekeleer pej mebIevesee Debleie&le eesleeceebHe&le Demesue lej mebIevesuee, efleee efve<see,
lelHejlesee keeee&Meer Demeuesuee HeeceeefCekeHeCeeee Heeeoe efceUlees. Je leeeesies mebIeveseer Heieleer DeLeJee
efJekeeme neslees. ee Heieleeree Heeeoe mebIevesee Jee{ermeeer n esleese efMeJeee vesceCetke Peeuesuee Jekeleereer
mebIevesyeue Demeuesueer Deelceerelee mebIevesuee vewefleke yeU efceUJetve osCeeme ceole kejles.

125
mebIevesceOes meeleleeves ke ce&eeNeebee keeceees cetueceeHeve kesues peeles leeeesies kece&eeNeeceOeerue
keee&#ecelee, DebefieYetle ietCe mecepeCeeme ceole nesles. leecegUs YeefJe<eele mebIevesceOes efvecee&Ce nesT
Ieeleuesuee efjkele HeoemeboYee&le DeMee keee&#ece GcesoJeejebee efJeeej kesuee peeT Mekelees. JeeJemeeefeke
Heleerves eeueJeuee peeCeeNee mebIeveeceOes ee yeeyeleerle Jeefj< JeJemLeeHekeebvee keeecemJeHeer DeeosMe
efoues iesuesues Demeleele.
Demes Demeues lejer mebIevesceOes leCe jkeleeuee JeeJe osCeeesner OeesjCe mebIevesuee Heg{s vesCeeme
HeeeosMeerj jles. JeeJemeeefeke ef<keesve, YeefJe<ekeeueerve HeeeosMeerj eespevee, HeieuYe yeger,eeCee#eHeCee
ee iees<erJej pej SKeeee Gceee, Oe[e[eres vesle=lJeiegCe DemeCeeNee Jekeleerke[s Dee{Uuee lej kebHeveerves
kesJeU Debleie&le eebsleeJej DeJeuebyetve ve jenlee yeefnie&le eesleeeener efJeeej kejCes DeeJeMeke Demeles.
Lees[keeele Debleie&le Je yeefnie&le eesleebceOes veee Demee meceleesue meeOeuee peeCes ner JeejmeeefOekeejer
efveeespeveeleerue cenlJeeeer yeeye Demeles.

10.2 JeejmeeefOekeejer efveeespeve JeeKee Je GsMe

``JeejmeeefOekeejer efveeespeve cnCepes mebIevesleerue vesle=lJeeeer keee&#ecelee Jee{efJeCeemeeer,
megeesieHeleerves Je meeleleHetCe&ejf leerves kesuesueer ceveg<eyeUeeer He[leeUCeer Je efJekeeme nese.''
``mebIevesceOeerue SKeeee kece&eeNeeeerj keejkeero& GpJeue nesCeeee <erkeesveeletve lee
kece&eeNeeke[s DemeCeeNee DeeJeMeke, mekeejelceke, vesle=lJeiegCeebee GHeeesie mebIevee Jee{ermeeer keve
IesCes cnCepes JeejmeeefOekeejer DeLeJee GejeefOekeejer efveeespeve nese.''
meesHee Meyoele pej meebieeJeeees Peeues lej ``JeJemeeeeleerue cenlJeees Ge Heo efjkele Peeueeme
les kemes YejeJeeees eeee efveeesveye kesuee iesuesuee efJeeej ''cnCepes JeejmeeefOekeejer efveeespeve nese.
keejkeero,& JeejmeeefOekeejer Je ceveg<eyeU ee SkeceWkeeMeer pees[uee iesuesuee mebueive meb%ee Deensle.
leebes SkeceWkeeMeer efveie[erle DemeCes Je HejmHejeJeuebyeer DemeCes eeletvee JeejmeeefOekeejer efveeespeveeeer JeeHleer
Je efveefele nesles.
JeejmeeefOekeejer efveeespeveeee cegKe GsMe1)

eesie JekeleeRee MeesOe IesTve leebee efJekeeme Ie[Jetve cenlJeeee HeoeJej lebeeer efveegkeleer ke jCes.

2)

cenlJeeee HeoeJej Debleie&le eesleeejs ngMeej Jekeleereer efveJe[ kejCes.

3)

kesJeU keeceeee peyeeyeoeNee Heej ve Hee[lee DeeHeueer keejkeero& eMemJeer nesCeeee <erkeesveeletve
kebHeveeree kece&eeNeeceOetve ngMeej kece&eeNeeeer efveJe[ keve cenlJeees Heo osT kejCeeme
Gegkele kejCes.

4)

cenlJeeee efjkele HeoebJej vesceCetke kejCeeHetJeea ceeveJeer mebmeeOeveeceOeerue GCeerJee lemese keewMeues
nsve, eesie HeefMe#eCeeejs kece&eeNeebvee Jeefj< HeoHeeHleermeeer ceeveefmeke Je Meeefjefjkeo=<ee
me#ece kejCes.

126
5)

mebIeveseer Jee{(efJekeeme), nesCeemeeer lemese kebHeveereer Gef<s meeOe kejCeemeeer JeejmeeefOekeejer

efveeespeveeeer De eJeMekelee Demeles DeveLee kebHeveeree efJekeemeeJej leeee efJeHeefjle HeefjCeece neslees.
mecepee, kebHeveeree Jeefj< JeJemLeeHeveeleerue cenlJeees Heo efjkele Peeues Je lee HeoeJej ueeeke
GcesoJeej vemeueecegUs Debleie&le Yejleer nesT Mekeueer veener lej , cenlJeees efveCe&e
DeeefCeyeeCeerpeve HeefjefmLeleer neleeUCeeme me#ece vesle=lJe vemeueecegUs kebHeveereer, keeueeblejeves
Nnemeeke[s Jeeeeue meg nesles. ns eUCeemeeer pej kebHeveerves yeensve GcesoJeej ueeouee lej
Debleie&le kegjyegjer, nsJesoeJes F. Jee{erme ueeieleele. Je kebHeveerle efvejeMeepeveke GodJesiepeve
HeefjefmLeleer GoYeJet Mekeles.

6.

Oe[e[eres vesle=lJe, leCe GcesoJeejeke[s Demeuesueer, ceeveefmeke, Meeefjefjke leekeo eebee efJeeej
JeejmeeefOekeejer efveeespeveeejs kesuee peelees. JeejmeeefOekeejer efveeespeveecegUs efjkele nesT Ieeleuesuee
Jeefj< esCeeree HeoebJej ueeeke GcesoJeejebee MeesOe yeNeee DeeefOeHeemetve kesueecegUs efveJe=eer,
cegoleerHetJe& efveJe=eer, DeepeejHeCe, HeoeJeveleer F. keejCeecegUs efjkele HeoebJej lJeefjle vesceCetke nesles Je
leecegUs JeJemLeeHeveeeer, JeJemeeeeeer Ie[er efJemkele veener. Goe .ee Geesiemecegneves Debleie&le
Je yeefnie&le eesleebejs ueeeke Jekeleeree lee Heoemeeer MeesOe meg kesuee Deens.

10.3 JeejmeeefOekeejer efveeespeveele JesUseer eewke

esLes keeue DeLeJee JesUses yebOeve ne Yeeie DeHesef#ele Deens. Heg{erue Deeke=leerJeve Jejerue cege
DeefOeke mHe< nesF&ue.
eesie JesU
eesie Jekeleer

eesie Heo,
eesie peeiee/efkeeCe ,

eesie JesUms e, Jekeleer Heo Je efkeeCe eebee Skeef$ele cesU Ieeleuee iesuee lej
- (Mentoring)- meogHeosMeve
- eesie HeefMe#eCe,
- keeee&eer Deoueeyeoue ee yeeyeer eMemJeer nesT Mekeleele. mecepee Debleie&le eesleebejs eesie
Jekeleer GHeueyOe nesT Mekele vemesue lej JeejmeeefOekeejer efveeespeveeejs kebHeveer yeefnie&le eesleeejs eesie
Jekeleereer Jeefj< Heoemeeer efveJe[ ke Mekeles. Hejbleg Jeefj< JeJemLeeHeve vesnceere, ceOece esCeer Je
keefve< esCeer JeJemLeeHeveele keece kejCeeNee kece&eeNeebJej Hee&Jes#eCe kejerle Demeles. lee eesies eesie,
ueeeke GcesoJeejebeer efveJe[ keve leebvee eefMe#eCe osCes F. yeeyeer JeejmeeefOekeejer efveeespeveecegUs e meeOe
nesT Mekeleele.

127

10.4 JeejmeeefOekeej efveeespeveeleerue Ieke

JeejmeeefOekeejer efveeespeve JeJemLeeHevemebIevesee efJekeemeele JeejmeeefOekeej efveeespeve ner meuuee osCeeee Yetecf ekesletve, HeeMf e#eCe DeeefCe
keee& yeoueeletve cenlJeeee Yetefcekee efveYeeJeCeeNee Jeeeqkelebee peeieer eesie Heefkees ejs megeesie
GcesoJeejeeer efveJe[ kejCeees keece kejles. mebYeeJe Oeeskeeebee (Risk) JeJemLeeveeee <erkeesveeletve
efJeeej kejlee, mecepee mebIevesee Debleie&le eesleeceOetve pej eesie Jekeleereer efveJe[ cenlJeeee HeoeJej
ke Mekeues veener lej leomebyebOeer (Risk) JeJemLeeHeveeke[tve lejletoer kesuee peeleele. GoenjCeeLe&
cenlJeeee HeoeJejerue Jeefkeleee Deekeefmcekeefjlee ce=let Peeuee lej JeJemLeeHeveeke[s Heee&eer ueeeke
GcesoJeej leelHetjlee mJeHeele kee nesF&vee ne Demeleese lee eesies mebIevesuee Yes[meeJeCeejs HeMve
(Risk) JeJemLeeHeveeee ceeOeceeletve DeeJeMeke lee jkeceseer lejleto kesueecegUs jerlemej ueeeke
Jekeleereer vesceCetke nesFH& eele mebIevesee efJekeemeemeeer DeeefCe Heieleermeeer GHejeskele jkecesee JeeHej kesuee
peelees.
GHejeskele ieglb eeieglb eereer Heekf eee megueYe JneJeer eemeeer Jejer< JeJemLeeHeveeleerue Jekeleer DeeHeuee
JesieJesieee efJeYeeieeleerue Flej lep%e Jeeeqkelebee ceeOeceeletve megeesie, ueeeke Jekeleeree meeleleeves MeesOe
Iesle Demeleele.
GHejeskele Oeeskeeeeer keener GoenjCes Keeueerue HeceeCes1)

cenlJeeee HeoeJej keece kejCeeNee JekeleeRves DeeevekeHeCes keece kejCeeme Deieeflekelee, nleyeuelee
oMe&JeCes.

2)

yeensjerue kebHeveebke[tve Deeke<e&ke mebOeer GHeueyOe Peeueer lej meeefmLeleerleerue cenlJeees Heo
mees[tve GcesoJeej jepeerveecee osTve yeensj peelees.

3)

mebIevesuee Oe[e efMekeefJeCeemeeer Je DeeHeues cenlJe Flejebvee mecepeCeemeeer GcesoJeej mebIevee

mees[tve peelees.

4)

SKeeoee keee&Hetleea veblej cenlJeees Heo jerkele nesCeeeer Mekeelee Demeles.

2. JeJemeee JeejmeeefOekeej efveeespeve:

JeJemeeeeleerue KeeeKeUies DeesUKetve JeJemeee megjefUleHeCes DeeefCe eMemJeerHeCes eeueJeCeemeeer
keee&#ece JekeleeReer GHeueyOelee ne Ske ceese Yeeie ceeveuee peelees. ee meeer ueeeke,lelHej Je ntMeej
vesle=lJeeeer iejpe Demeles.JeJemeee JeejmeeefOekeej efveeespeveele vesnceere Jejerue yeeyeer Deiekeceeves efJeeejele
Iesleuee Heeefnpesle. JeJemeee JeejmeeefOekeej efveeespeveele cegKelJes oesve Heee&e GHeueyOe Demeleele.
1.

2.

OeejCeMekeleer efveeespeve (Retention Planning)- ueeeke Jeeeqkelebeer OeejCe#ecelee efJeeejele

Iesleueer peeles. eele kele=l& Je, JeeqkelelJe, mJeeefcelJe F. ieeseRee GneHeesn kesuee peelees.
Kejsoer efJekeer efveeespeve-: leeej DeLeJee eeuet Demeuesuee HeefjefmLeleerleerue GHekece ogmeNee
JeeJemeeefekeeme efJekeCes DeLeJee yeensjerue Ftke Jekeleerme efJekeCes.

128
DeeefMeeeceOeerue yengleske osMeebceOes JeejmeeefOekeej efveeespeve ne Deleble mebJesoveMeerue HeMve ceeveuee
peelees. kebHeveerleerue Yeeieeroej DeeefCe YeeieOeejke eebeemeeer ne HeMve kebHeveeree nmleeblejCeeHeemetve les
veHeeeee MeeMJeleerHeeleosKeerue mebJesoveMeerue Demet Mekelees.
3. keewebg yf eke JeJemeee JeejmeeefOekeej efveeespeve:
Skee efHe{erke[tve ogmeNee efHe{erke[s JeJemeee nmleeblejCe kejCeeeer Heefkeee eele DeefYeesle
Demeles. keewebg yf eke JeJemeeeeleerue <erkeesveeee efJeeej kejlee ner eefeee Deleble ieglb eeieglb eereer Demeles.
ee ieglb eeieglb eeree HeMveebJej efJeeej kejlee Decesejf keve JeeJemeeefekeebmeeer Ske cee@[us e efJekeefmele kejCeele
Deeues Deens. eeuee ce@ke kesye Deee& cee@[us e cnCeleele. ee cee@[us e vegmeej Jemlegb ee KeHe DeeefCe efJelejCe
ee meboYee&le (Practical) eeleef#eke Gej (solution) efceUefJeCeeee Heelve kesuee peelees.

10.5 JeejmeeefOekeej efveeespeveele GoYeJeCeejs mebYeeJe HeMve DeeefCe leeJejerue

GHeee
1.

JebMeHebjHejsves eeuele Deeuesuee JeJemeeeees nmleeblejCe Skee efHe{erke[tve otmeNee efHe{erke[s nesles
lesJne JeJemeeeeeer Jee ueeieless. DeLeJee JeJemeeeeeer uee efyeIe[les. keewbgefyeke keuen efvecee&Ce
nesleele Je DeeHeeHemeeleerue meewoen&HetCe& mebyebOe efyeIe[leele.
DeMeeJesUer cenlJeeee efveCe&e IesCes keceHeeHle Demeles. keewgbefyeke JeJemeeeeleerue meceYeeie pesJne
keggyb eeleerue keener meome efJekele Iesleele. leeJesUms e leebeer, JeJemeee kejCeeee <erkeesveeletve
Hee$elee, kegJele, keewMeues F. iees<eRee meKeesue DeYeeme kesuee iesuee Heeefnpes. kesJeU keener ve
kejlee DeueieoHeCes kebHeveeree JeJemeee DeHee$e kegtyb emeomeeke[s iesuee lej JeJemeeeees Heej leerve
lesje Jeepeleele. efMeJeee ngketceMeener vesle=lJe Goeeme esCeeeer Mekeelee Jee{les cnCetvee keewebg yf eke
JeJemeeeele cegues meJee&Lee&ves keleea-meJejleer Peeueer keer lebevee cegUeHeemetve JeJemeeeees mebHetCe& %eeve
osCes DeeJeMeke jles.

2.

pej SKeeoe kece&eejer kebHeveerletve efveJe=e Peeuee DeLeJee keener keejCeemleJe leeves jepeerveecee efouee
lej leeeer peeiee Yeve kee{CeeFlekeer ueeeke Jekeleer efceUsHeele kebHeveer JeJemeeeeee {eee
yeoueleese efMeJeee veerleercetueeeeroKs eerue keener DebMeer nsUmeeb[ nesles. ee HeefjmLeerleerle kebHeveeree
leeue Je leesue efyeIe[Ceeeer oe Mekeelee Demeles.
DeMee HeefjefmLeleerle, efveJe=e nesCeeNee, jepeerveecee osT kejCeeNee kece&eeNeeveblej, efvecee&Ce nesCeeNee
HeeskeUeryeeyeleee efJeeej lelkeeU nesCes iejpeses Deens lee kece&eeNeebee keee&Yeejeyeeyele lemese
leebee DeefOeHeleeKeeueerue efJeYeeieebyeeyele megeesie kece&eeNebeeer leelkeeU Yejleer kejCes iejpeses
jles.

3.

ceeveJe mebmeeOeve JeeJemeeefekeebeer JeJemeeeele Yejleer kesueer iesueecegUs efvecee&Ce nesCeejs HeMveJeJemeeeeee meebieesHeebie efJeeej ve kejlee kesJeU efMekeeT %eeveeeer efcepeeme efcejJeCeejs ceeveJeer
mebmeeOeve JeeJemeeefeke meOee yeNeee ceesee HeceeCeele GHeueyOe nesT Mekeleele. Hejbleg
JeJemeeeeeer Hejs<ee, HetJe&efHeerkee peeCetve ve Ieslee JeJemeeeees mJeHe yeoueJetve ekeCeejs
JeeJemeeefeke JeJemeeeeee cetU GsMeeueee njleeU HeemeCeej Demeleerue lej JeJemLeeveeves

129
leebeer iebYeerj oKeue IesTve JesUere GHeeeeespevee kesueer Heeefnpes veenerlej jesieeHes#ee Fueepe
Yeebkej DeMeer DeJemLee nesT Mekeles.
4.

GHeueyOe ceeveJeermebmeeOeve mebHeeeruee jeyeJetve JeJemeeeeeer Gef<s meeOe kejCeeNee veJeerve

GejeefOekeeNeeves meeJeOe HeeJeues ekeCes Deleble iejpeses Demeles. efkebyengvee leeke[s leeves Ske
`efveke[' cnCetvee HeenCes F< jles.

5.

keee& yeoue kesueeves keOeerkeOeer keeceieebjeceOeerue gHes keewMeue Heg{s esles Hejbleg leeme Jeefj<
JeJemLeeHeveeke[tve DeHesef#ele Heeflemeeo efceUle veener.

keee&yeoue ne keeceieejebmeeer DeeJeMeke Je vesnceer megKeeJen Demelees. lese lese keece keve
GlHeeokelesJej Ske efJeJeef#ele HeefjCeece neslees Je leeee HeefjHeeke iegCeJeesJej peeCeJeleese. keee&yeoueeeer
iejpe keeceieejbeceOeerue mebIeve keewMeue, vesle=lJe, JeeJemeeefeke iegCebevee Heels meeefnle kejles. ne Yeeie Jeefj<
JeJemLeeHeveeves keeece ue#eele sJetve megHle iegCeebvee meeleleeves nsve keeceieejbevee Heels meeefnle kejCes iejpeses
jles leelegvee Geeee SKeeoe JeeJemeeefeke Gceoe, veJeerve leb$e keuHevee jeyeJeCeeje, keee&kegMeue Demee
JeeJemeeefeke GejeefOekeejer meeHe[t Mekelees.

10.6 meejebMe
JeejmeeefOekeej DeLeJee GejeefOekeejer efveeespeve ns eMemJeer JeJemeeeeeer Oegje meebYeeUCeeNee
ueeeke JekeleermeboYee&le Demeles. ns cenlJeees Heo meebYeeUleevee esCeejs KeeeKeUies peeCeCeeNee
JekeleercelJeeee MeesOe GejeefOekeejer efveeespeveele DeHese#f ele Demelees. GeHeomLeeves efouesuee jepeerveeceeletve
ye{leer, yeoueer, JeJemeeeeee efJemleej, JeJemeeeeuee efceUCeejs JesieUs JeUCe eeceOetve ee efveeespeveeeer
iejpe GoYeJet Mekeles.
GejeefOekeejer efveeespeve:
ns efveeespeve JeJemeeeeeer meceLe& Oegje meebYeeUCeeNee vesle=lJeeee meeleleeves MeesOe Iesles. leemeeer
JeJemeeeeeer OeesjCes, mebkeuHevee, Oeseefve< Gef<Hetleea, JeJemeeeeee Jee{lee efJemleej, veJeerve efoMee F.
yeeyeermeboYee&le ns efveeespeve efoMee efoioMe&ve kejles. ee iejpesletvee JeJemeeeeee GejeefOekeeNeeee MeesOe
ee ceeOeceeletve IesCes ns GejeefOekeejer efveeespeveees Heefuele jles.

10.7 HeMve
1)

JeejmeeefOekeej efveeespeve cnCepes keee? mebIevesceOeerue kece&eeNeebmeeer JeJemLeeHeve

JeejmeeefOekeejees efveeespeve keMee Hekeejs kejles?

2)

JeejmeeefOekeej efveeespeveeceOeerue cenJeeee Iekeebeer eee& keje.

130

10.8 meboYe&
1)

Management of Human Resource C.B.Sultan Chand & Sons.

New Delhi.
A behavioural Approach Personnel

2)

Dynamic Personnel Administration Mgt of Human Resources M.N.Rudrabosav Raj Himalaya Publishing House, 1979.

3)

Human Resource Mgt. C.B. Gupta, Sultanganj & Sons.

4)

Business Organisations and MGt. Y.K.Bhusham, S. Chand &

Sons. Mumbai. Darovedo R.S.

5)

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve-[e@.eerefveJeeme peesMeer Je Flej HeMeeble HeefyuekesMeve.

131

HekejCe 11

kece&eeNeebes Deejesie Je megjef#elelee

Ieke jevee
11.0

Gef<es

11.1

HeemleeefJeke

11.2

Meejerefjke Je ceeveefmeke mJeemLe

11.3

megj#eses GHeee

11.4

leCeeJeees JeJemLeeHeve

11.5

leeCeleCeeJe cnCepes keee?

11.6

mebIeveelceke eesle

11.7

leeCeleCeeJeeJej keMeer ceele kejlee esF&ue?

11.8

kece&eejer keueeCe

11.9

meejebMe

11.10 meboYe& Hegmlekes

11.11 HeMve

11.0 Gef<es
-

kece&eeNeebes Deejesie Je megjef#elelee ee mebkeuHeveebeer DeesUKe.

mebIevesceOes kece&eeNeebee megjef#eleleses keesCeles GHeee eespeues peeleele Je leees ceeveJe

mebmeeOeveeee <erkeesveeletve Demeuesues cenlJe.

leeCe-leCeeJe cnCepes keee? Gece Meeefjefjke Je ceeveefmeke Deejesie jeKeCeemeeer leeCe leCeeJe
keMee Hekeejs neleeUues peeT Mekeleele.

kece&eejer keueeCe Je Skeleseer YeeJevee -ee mebkeuHeveebee DeYeeme.

11.1 HeemleeefJeke
kece&eejer DeeHeuee yengleebMe keeueeJeOeer DeeHeuee keeceeee efkeeCeer Jeleerle kejleele. DeMee

132
efkeeCeer keee& HeefjefmLeleer meowJe Gece Demelese Demes veener. keeceeee efkeeCeer DemeCeejs leeCe leCeeJe,kece&eeNeebeer ceevemeerke Je ceevemeMeeeere efmLeleer, keeceeeeefkeeCeer Demeuesuee JeJemLeseer
ogjeJemLee, keeceeme Peeuesuee efJeuebye, oeveere, JeeegeJf epeve DeeefCe HemeeOeveie=neeer JeeF& DeJemLee, kegHees<eCe,
F. IekeebcegUs kece&eeNeebeer, keeceeee efkeeCeer Demeuesueer keece kejCeeeer #ecelee ner mebIevesee
GlHeeokelee ceespeCeeee Ske cenlJeeee ceeHeob[ Deens. ee <erkeesveeletve kece&eeNeebes Deejesie Je
megjef#elelee ne ceeveJe mebmeeOeveeceOeerue Ske cenlJeeee Ieke Deens. mebIevesee DeveglHeeokelesee efJeeej
kejleevee lej kece&eeNeebes Deejesie Je leemebyebOeer efveie[erle eMveebee efJeeej kejlee Heg{erue keejCes
<erlHeeerme esleele.
-

kece&eeNeebee keeceeJej iewjnpej jenCeeee oj/HeceeCe Jee{lees DeLeJee Jee{les.

kece&eejer jepeerveecee osleele.

Deeweeseif eke yeseMf emle, leeleerue efJemkeUerleHeCee

oeveere keee&emf eer Je keceer GlHeeokelee

kece&eeNeebceOeerue keuen, lebs, JeeoefJeJeeo F.

Jeefjue meJe& yeeyeeree Skeef$ele efJeeej kejlee ceeveJe mebmeeOeve kece&eeNeebeer megjef#elelee Je leebes
Deejesie ee yeeyeerbee meJeeieebves, meKeesue Heleerves DeYeeme kejCes iejpeses Deens.
peeieefleke Dejesie mebIevesvegmeej Deejesie cnCepes kece&eeNeebeer DeMeer DeJemLee keer peele
kece&eeNeees mebHetCe& Meejerejf ke, ceeveefmeke Je meeceeefpeke mJeemLe Heeefnues peeles. eele kesJeU jesieeee efkebJee
SKeeee Deepeejeee DebleYee&Je kesuesuee vemelees.
Deeweesefieke mJeemLe cnCepes meceepeees Deejesie Je HeefleyebefOele GHeee Demeuesueer JeJemLee keer
peer Deeweesefieke #es$eemener leMeere ueeiet jenerue.Deelebjje<^ere ece mebIevee Je peeieefleke Deejesie
mebIevesee mebegkele efJeeceeves Deeweesefieke mJeemLe cnCepes
-

Deeweesefieke #es$eele, meJe& mlejeJej keece kejCeeNee kece&eeNeebes Meejerefjke, ceeveefmeke Je

meeceeefpeke mJeemLe.

keeceeee efkeeCeer Demeuesuee keee&MeleeAcegUs kece&eeNeebceOes efvecee&Ce Peeuesues Deveejesie DeLeJee

HeeogYee&Je jesKeCes.

kece&eeNebeee Deejesieeme yeeOee esFu& e DeMee mebYeeJe OeeskeeebHeemetve kece&eeNeebes mebj#eCe kejCes.

kece&eeNeebee Meejerefjke DeejesieeMeer megmebiele Je ceevemeMeem$eere meeOeveebee JeeHej keve

kece&eeNebeeer keeceeee eesie efkeeCeer vesceCetke kejCes.

11.2 Meejerefjke Je ceeveefmeke mJeemLe

Meejerefjke mJeemLe cnCepes jesieebHeemetve yeeeJe efkebJee Deejesieees mebj#eCe lemese JeJemeeeeMeer
efveie[erle DeepeejebHeemetve yeeeJe. Deejesie cnCepes Jekeleer Je leebee YeesJeleeueee Heee&JejCeeee Demeuesuee

133
efvejesieer HejmHejbmebyebOe nese, cnCetvee kece&eeNeebes Deejesie ns leeeeMeer efveie[erle Demeuesuee Heee&JejCeeee
HeefjHeeke Demelees. kece&eejer pej Meejerejf ke Je ceeveefmeke Deejesieeves HeefjHetCe& Demesue lej leeeer keee&#ecelee
vekekeere Jee{les.
keejKeeveeceOes kece&eeNeebvee DeefleMee Ieeleke, mHeeske, jemeeeefveke Heo<g eCeeves Yeeefjle DeMee
JeeleeJejCeele keece kejeJes ueeieles. eeee kece&eeNeebee Heke=leerJej efJeHeefjle HeefjCeece neslees.1969 meeueer
mejkeejves vesceuesuee ece keueeCe meefceleeree DenJeeue Demes mecepelees keer JeeleeJejCe efveeceerleHeCes jeKeCes
ns menpe Mekee Demeles ceie les Iejele Demees DeLeJee keeee&ueeele ... nJeer Demeles leer Hekele eesie peeCeerJe
eesie efoMesves peeCeemeeer ...!

11.3 megj#eses GHeee

kece&eejer Je ceeueceeses keceerlekeceer vegkemeeve Je DeHeIeelebeHeemetve megkee ner ee megj#eses GHeee
eespeCeeceeieeer Yetecf ekee Demeles.mebIevesee Heg{erue 5 keueceer megj#ee GHeeeebvegmeej ke[ke DecebueyepeeJeCeer
kejCes iejpeses Demeles.
1.

pee IeveebcegUs DeHeIeele nesleele. DeMee Ievee, keejCes F. MeesOetve kee{tve leebes efJeMues<eCe
keve leeJej peeueerce GHeee eespetve lebeeer DecebueyepeeJeCeer kejCes.

2.

DeHeIeele pee efkeeCeer Je peecegUs Ie[t Mekeleele lee efkeeCeer megj#ee GHeeeebeer lJeefjle
DecebueyepeeJeCeer kejCes.

3.

mebIevesee Ge mlej JeJemLeeHeveeves efveeefcele megj#ee GHeeeebee JesUesJesUer Hesj Dee{eJee IesTve
leeJej meeleleeves ue#e sJeCes.

4.

mebIevesle keeceeee efkeeCeer megj#ee GHeeeebee DebceueyepeeJeCeermeeer Hee&Jes#eCe efJeYeeieeme Je mebHetCe&

JeJemLeeHeveeme peyeeyeoej jJeCes.DeHeIeeleeHeemetve yeeeJe DeLeJee megkee keve IesCeemeboYee&le,
mebIevesleerue kece&eeNeebvee meeleleeves megj#ee GHeeeebmeboYee&le HeefMe#eCe osCes Je megj#ee
GHeeeebmeboYee&le JesUesJesUer metevee kejCes.

GHejeskele 5 keueceer megj#ee GHeeeebee keee&kece pej DeeHeCe efJeeejele Iesleuee lej DeeHeueeuee
DeHeIeeleeHeemetve yeeeJe kejCeekejerlee Heg{erue ef$emet$eereer DebceueyepeeJeCeer kejCes Deleble iejpeses Deens.megj#ee GHeeeebmeboYee&le HeefMe#eCe.
-

megj#ee GHeeeebeer DebceueyepeeJeCeer

megj#ee GHeeeebmeboYee&le kece&eeNeebceOes peeie=leer.

YeejleeceOeerue megj#esee meboYee&leerue keeeosMeerj lejlegoer

kece&eeNeebee megj#eskeefjlee He@kejer (De@ke) keeeeevegmeej Heg{erue vescekeee lejlegoeRee vesnceer efJeeej
kesuee peelees.
1.

ceefMevejer DeLeJee efleee keesCeleener Yeeie ieefleceeve DeJemLesle Demesue lej lee ceefMevejerYeesJeleer
megj#eeke[s GYeejCes DeefveJeee& DemeeJes.

134
2.

pej SKeeee ceefMevejereer leHeemeCeer kejeJeeeeer Demesue DeLeJee leele keener megOeejCee kejCes
iejpeses Demesue lej DeMeer ogmleer meoj Heg<e kece&eeNeeves Ie HeesMeeKeeleerue keHe[s Ieeuetve,
[eseele lesue Ieeuetve (Deleble yeejkeeF&ves) kejeJeer.

3.

veeogmle ceefMevejerJej keesCeleener Hekeejee Oeeskee Helkejlee keecee vees DeMee ceefMevejerJej keece
kejCes Oeeskeeees Demeles. Je DeMee ceefMevejerJej DeHeIeele nesTve SKeeoe kece&eejer peeeyeboer DeLeJee
ce=legcegKeer HeeJeuee lej leeeer mebHetCe& peyeeyeoejer JeJemLeeHeveeeer jJeeJeer.

4.

DeeCeeryeeCeerpeve HeefjefmLeleerceOes efJepeHeJeen Kbeef[le kejleevee mebHetCe&leee megj#ee GHeeeebeer

DecebueyepeeJeCeer kejCes.

5.

efeee Je cegues eebvee mHeeskepeve GlHeeoveebes keece kejCeemeeer HeefleyebOe kejeJee.

6.

pJeeueeiener HeoeLe&, Oeeskeeeee jemeeeefveke pJeeuee, menpe nueJelee esleerue DeMeer efJeegle
GHekejCes, mHeeske HeoeLe& F.peerJeIesCee HeoeLeeMeer JeJenej kejleele megj#eseer efJeMes<e keUpeer
kejCes.

11.4 leCeeJeees JeJemLeeHeve

mebIeveses keee& eeuet Demeleevee leeceOes keece kejCeeNee kece&eeNeebceOes melele leeCeleCeeJe
efvecee&Ce nesle Demeleele. keOeerkeOeer ns leeCeleCeeJe Hejekeesereer ceee&oener ieeleele. efJeMes<ele: JeJemLeeHekeebes
keee& Je lebees JeeJemeeefeke Deeeg<e leeCeleCeeJeeMeere efveie[erle Demeles Demes cnues lej JeeJeies vees.
DeMee leeCeleCeeJeeHeemetve efkeleerner otj jneJeeees pejer jJeues lejer Hele#e:le DeLeJee JeemleJeele Demes Mekee
nesle veener. DeMeeJesUer leeCeleCeeJeees JeJemLeeHeve kejCes Deleble iejpeses jles.
leeCeleCeeJeees JeJemLeeHeve kejCeemeeer keener esme GHeeeeespevee kejeJee ueeieleele. lee
oerIe&keeueeJeOeerpeve Je yengHes[er Demeleele.leeHewkeer keener GHeee eespevee KeeueerueHeceeCes
-

JeJemLeeHeveees keee& leeCe leCeeJe jefnle kejCeemeeer peer meefceleer vesceueer peeles lee meefceleer
meYeemeoees efMe#eCe, eesielee, keewMeue, Je keeee&Meer mebyebeOf ele ceeveefmekelee ee cenlJeeee yeeyeer
leHeemetve HeenCes F< jles. GHejeskele eesie keewMeues Deelcemeele kessuesuee JekeleeRveere ne
JeJemLeeHekeere HesMee mJeerkeejeJee DeveLee leebee Jeesuee peeT vees.

JeJemLeeHekeere HeoYeej mJeerkeejCeeHetJeea lelmebyebOeeres keece ue#eele IesTve lee HeoeJejerue keeeeeer
mebHetCe& peeCe DemeCes cenlJeees jles cnCetve meojes %eeve, keewMeues, meeleleeves leele nesle
iessuesuee megOeejCeebee meKeesue DeYeeme kejCes iejpeses Demeles.

JeJemLeeHeveele eMemJeer nesCeemeeer JesUesJesUer HeefMe#eCeelceke keewMeues Je DevegYeJe lebeeer

eLeeeesie meebie[ JeJemLeeHekeeuee Ieeuelee Deeueer Heeefnpes leecegUs JeJemLeeHeke Je leees keee&
eebceOes metmet$elee eslese efMeJeee JeJemLeeHeke DevegYeJemebHHeVe, HeefjHekeJe nesle peelees.

cenlJeees efveCe&e Iesleevee, peyeeyeoeNee Hesus eleevee kebHeveeree efJemleej kejleevee JesUesJesUer lee lee
#es$eeleerue le%e JekeleeRee Je leebb ee DevegYeJeeee meuuee Je Heeeoe JeJemLeeHekeeves keve IesCes
iejpeses Demeles.

135
-

JeJemLeeHekeebveer leebvee efouesuee Heieej Je leemebyebOeeres keee& eees eesieHeleerves efveeespeve kejCes
iejpeses Demeles.

JeJemLeeHekeebveer DeeHeuee keeceeee yeespee Skee efJeefMe< ceee&oHs eelee sJeeJee. Deefleefjkele yeespeeee
leeCeecegUs iebYeerj egkee nesCeeee DeefOeke mebYeJe Demelees.keeceees JeeHe, DeeHeuee neleeKeeueerue
kece&eeNeebJej lebeee #ecelesee efJeeej kevee meesHeJeeJes Je leeHeceeCes DeefOekeejees JeeHe kejeJes.
HeYeeJeerHeCes keee& nesCeemeeer DeefOekeejees (delegation) DevlejCe kejCes, leCeeJe eUCeeee
<erves DeeJeMeke jles.

mebIeveseer Oeses, Gef<es, mejkeejeer GeesieebmeboYee&leerue OeesjCes eebeeyeue meekeueeves efJeeej

keve mebIevesves DeeHeues keee&kece efveeespeve mJeHeele jJeeJesle. mebeeuekeebes efveCe&e, Heeefuele
keeeeebceOeerue lejlegoer leeceOes Peeuesues yeue F. iees<eRee efJeeej keve JeJemLeeHekeebveer
peyeeyeoejerves efveCe&e IeeJesle leele keesCeleener Hekeejeer neiee Je efIemee[IeeF& Demelee keecee
vees. Demes kejleevee mebIevesves DeJeuebefyeuesuee mJeerkeejen& keee&HeCeeueereee DeJeuebye kejeJee.

keece kejCeemeeer DeLeJee les keece ueJekej kejJetve IesCeemeeer iewjceeie& eUeJesle. ee iewj
Heleerves keece kesueeme mebIevee yeoveece lej neslese efMeJeee JeJemLeeHekeeee meJeke<e ceee&oe
ue#eele esleele. YeefJe<eeee JesOe Ieslee ee yeeyeer meJe&LewJe DeJeJenee&e jleele.

keeee&ee efkeeCeer pej JeejbJeej mebIe<e& nesle Demesue lej DeMee mebIe<ee&eer cetU keejCes MeesOetve
kee{tve eesie Je DeeJeMekelee Jeeueeme keesj efveCe&e IeeJesle Je iejpesvegmeej DeeJeMeke les
yeoue mebIevesceOes Ie[Jetve DeeCeeJesle.

DeeJeMekeles SJe{se keece kejeJes eeee DeLe& keee&#ecelesee <erves keceer keece kejeJes Demee
vemetve keee&#ecelesee efJeeej kevee keeceeee DeeJeekee jJeeJee Demee Deens. efveeefceleHeCes efJeeebleer
IeeJeer. Deejesieeeer efveeefceleHeCes leHeemeCeer kejeJeer. ceveeuee efJejbiegUe efceUCeemeeer efvejefvejeUs
Deevebooeeer, megeesie Demes bo peesHeemeeJesle. efveeefceleHeCes Jeeeece kejeJee. ceveeee leesue keOeerner
{Ut ve osCeeee Heelve kejeJee.

DeeMeeJeeoer, mekeejelceke, OeveGpexves Hees jf le nesTve JeJemLeeHekeebveer DeeHeues keece eesKe kejeJes.
keece kejleevee Flej menkeeNebees HeMve, lebeeer ceeveefmeke efmLeleer F. yeeyeeRee efJeeej kejeJee.
cegKe cnCepes mJele:ee DenbkeejeJej meeleleHetCe& efveeb$eCe sJeeJes.

GHejeskele Iekeebee efJeeej kejlee JeJemLeeHekeeves DeeHeues keee& eesKe kejeJes. Je leeyejesyeje
esCeeNee leeCeleCeeJeees JeJemLeeHevener megefveeespeerle Heleerves kejeJes cnCepes meJe& mebIevesceOes
mekeejelceke Gpee& KesUle jenerue.

11.5 leeCeleCeeJe cnCepes keee?

DeeOegefveke keeUele peerJeveebeer ieleer KetHe Jee{ueer Deens peerJeveeee efJeefJeOeebieeee efJeeej kejlee
`ieleer' ne peCet efveecee Peeuesuee Deens. meceepeerke Heleske #es$eeceOes Ie[tve esCeejs yeoue Je leeyejesyej
Deeuesuee mHeOexcegUs jesie, ueeYe,ceo, ceesn, celmej eecegUs Heleske #es$eele efJemebJeeoer metj Ssket esT

136
ueeieues Deens efpeLes megmebJeeo nJee efleLes Hekele Jeeo nesleevee Dee{Uleele. meecebpeme, efJeeej, efJeJeske ee
iees<eRes Deepekeeue kegCeeueener Yeeve jeefnuesues veener. eekeesjerye keece kejCeeNee kece&eeNeebee keeceeee
HejerIe DeLeJee JeeHleer Jee{ueer Deens. keeceees yeoueles mJeHe, veJeveJeerve peyeeyeoeNee, DeeJneves
kece&eejer, JeJemLeeHeke F. vee HesueeJeer ueeieleensle.ee leguevesle ceeveJeer mebmeeOeves DeHegjer Deensle.veJeerve
leb$e%eeveHeleeree DeJeuebye ve kesueecegUs keeUeee DeesIeele ceeies He[t ueeieueeeer YeeJevee Jee{le Deens.
meeceeefpeke, Deee|Leke mebkes Pesuele Deepe Heleskeeuee DeeHeeHeuee keeceeee iee[e nekeeJee ueeiele Deens.
meneefpekee Jekeleeree Jee{uesuee peyeeyeoeNee, leeeepeJeU Demeuesueer legHegbpeer meeOeves eeceOes
Demeblegueve efvecee&Ce PeeueecegUs keeceeleerue peesKeceeres HeceeCe Jee{ues Deens leeletve mebYeeefJele vegkemeevener
nesCeeeer Mekeelee Demeles. eeceOetve DeHeeMener mebYeJeles. DeMee efJeefMe< efmLeleeree Jekeleeree peerJeveeJej
lemese Deepegyeepetee JekeleeRJej efJeHeefjle HeefjCeece neslees cnCepese leCeeJe efvecee&Ce nesCes nese. mebIevee,
DeLeJee keeee&ee efkeeCeer Demeuesueer Debleie&le HeefjefmLeleerJej yeefnie&le HeefjefmLeleercegUs nesCeeNee keues<eoeeke
HeefjCeeceeuee leCeeJe cnCelee esF&ue.
Heere[ kegeevme eebeeceles -

``Stress

is defined as an adaptive response to an external

situation that results in, physical, psychological and/or behavioual
deviations for organizational participants.''

keeee&ee efkeeCeer keeee&ee Ske Ieke ee veeleeves keece kejCeeNee Jekeleerveer yeee
HeefjefmLeleerMeer pegUJetve IesCeemeeer kesuesuee Meejerejf ke, ceevemeMeeeere DeeefCe Jele&CetkeefJe<eeke leelkeeU
Heeflekeeree cnCepes leCeeJe nese.
Jekeleeruee keee& kejleevee yeNeeeJesUe ceevemeMeeeere o[HeCe esless lee o[HeCeeeer Heueefve<Heeer
cnCepes leCeeJe nese.leCeeJeeeer Uke JeweMf e<es Heg{erueHeceeCes- leCeeJe ne mekeejelceke efkebJee vekeejelceke
Heleerves Jekel nesT Mekelees. leCeeJeecegUps ej mekeejelceke Gpexee HeJeen leeej nesle Demesue Je SKeeoer
Jekeleer leeletve DeeHeueer Heieleer meeOele Demesue lej leeme mekeejelceke leCeeJe cnCeleele.
pej leCeeJeecegUs vegkemeeve nesle Demesue, ceeveefmeke, Meeefjefjke oewye&ue esle Demesue lej DeMee
leCeeJeeuee vekeejelceke leCeeJe cnCeleele.
leeCeleCeeJeees eesle:
mebIevesceOes cegKelJes oesve Hekeejes leeCeleCeeJe keee& kejleevee DevegYeJeeme esleele.
(De) mebIeveelceke eesle (ye)Jeefkeleiele eesle.

11.6 mebIeveelceke eesle

1) keeee&es mJeHe:
keeceeee mJeHeeJeve efvecee&Ce nesCeeNee leeCeleCeeJeees mJeHe Je leeeer leerJelee ue#eele esles.
keener efkeeCeer keeceees mJeHe ue#eele Ieslee leeCeleCeeJe peemle efvecee&Ce nesCeeeer Mekeelee Demeles.Goe.

137
Heesueerme yepeeJele Demeuesues leebes kele&Je, DeLeke Heefjece Je yeensj DemeCeejer mebJesoveMeerue HeefjefmLeleer
eecegUs Heeseuf emeebJej Heeb[ leeCeleCeeJe Demelees. DeMeeJesUer keeceeee meJe&meeOeejCe HeefjefmLeleeree vesnceer
Gue HeefjefmLeleer Demeles leeJesUsme keece, JesU, ece eebes iegCeesej vesnceere HeefjefmLeleeree efJe
Demeles.
2) keeee&meboYee&le mebeof iOe Yetecf ekee (Role Ambiguity):
mebIevesceOes SKeeoer Jekeleer , SKeeoer Yetceerkee efveYeeJeles cnCepes vescekes keee kejles? mebIevesle
Skee HeoeJej keee&jle Demeleevee yepeeJeuee peeCeeNee megmebiele GHekeceebee mecegn cnCepes mebIevesee
Yeueemeeer yepeeJeuesueer Yetefcekee. keeceemebyebOeer DeLeJee keeee&meboYee&le ceesee HeceeCeele Demeuesueer
DeefveefMelelee efkebJee keece kejCeemeboYee&le Jeefj<ebveer keeceieejebke[tve kesuesueer DeHes#ee ee oesvner yeeyeerceOes
pesJne ieuuele nesles. lesJne keeee&mebyebOeer mebeof iOe Yetecf ekee Iesleueer peeles. efJeMes<ele: JeJemLeeHekeere HeoebJej
keece kejleevee esCeeNee peyeeyeoeNee Je keeee&mebyebOeeree vescekesHeCee (Job peciffication) eebceOes
mejefcemeU Peeueer keer leCeeJe efvecee&Ce neslees. HeefjCeeceer ceeveme Meeeere leeCe leCeeJe Je kesuesuee
keeee&meboYee&le DemeceeOeeve efvecee&Ce nesles Je eeee HeefjHeeke ceeveJe mebmeeOeveeee vetvelece JeeHejeJej
(Under Utilization) neslees. Je eeceOetvt e DeHejeOeerHeCeeeer (Futility) YeeJevee efvecee&Ce nesles ner YeeJevee
mebIeveelceke Heee&JejCeeee Heieleeruee vesnceere Ieeleke jles.
3. keee& celeefYeVelee (Role Conflict):
SKeeee YetefcekesmeboYee&le DeLeJee keeee&meboYee&le oesve efkebJee DeefOeke Jekeleer HejmHej efJe
celeHeoMe&ve kejleele efkebJee Je ogmeNeeke[tve kesuee peeCeeNee keeee&meboYee&le DeJeepeJeer DeHes#ee sJeleele
lesJne keee&. celeYeso DeLeJee keee& celeefYevvelee efvecee&Ce nesles Goe. Jeemletjeveekeejene (Architect)
efveeceeJeueeree efJe keee& kejCeeme SKeeoe yeebOekeece JeeJemeeefeke (Builder) Gegkele kejlees.
lesJne cetU cegeeHeemetveeer efkebJee DeejsKeveeHeemetveeer Heejkele Jeemletjeveekeejeee ue#eele esleee keee&
celeefYevvelee efvecee&Ce nesles.
4. kece&eeNeeJej ekeCeele Deeuesuee peyeeyeoeNee:
JeJemeeeele DeLeJee mebIevesle SKeeee HeoeJej keece kejleevee Jeefj< vesnceere peyeeyeoeNee Heej
Hee[Ceeme meebieleele. ner peyeeyeoejer pej megeesieefjlee Heej Hee[ueer lej Jeefj<ebeer keesCeleerner njkele
vemeles Hejbleg SKeeoer peyeeyeoejer Heej Hee[leevee, leele pej kegejeF& Peeueer lej cee$e leees HeefjCeece lee
kece&eeNeeme YeesieeJes ueeieleele Je leeeer HeefjefCeleer leeCeleCeeJe efvecee&Ce nesCeele nesles. Deceee&o peyeeyeoeNee
Je Jeefj<ebes vetvelece efveeb$eCe (MinimalControl) eecegUs osKeerue leeCeleCeeJe efvecee&Ce neslees.
5. keeee&ceOeerue DemenYeeie (Lack of participation in work):
SKeeee Yetecf ekesmeboYee&le kece&eeNebeveer efveCe&e Heekf eesle DeeHeuee efkeeeMeerue menYeeie veebos JeCes pesJne
DeHese#f ele Demeles DeMeeJesUms e vescekeer Gue Yetecf ekee kece&eejer Iesleele lesJne leeCeleCeeJe efvecee&Ce neslees. eeves
mebIeveseer efkeeeMeeruelee (efficiency) keceer nesles. Heee&eeves GlHeeokelee Je yeepeejHesls eerue kebHeveeree
HeYeeJe ee yeeyeeRJej osKeerue og<HeefjCeece neslees.

138
6. DeeHeeHemeeleerue menmebyebOe (Architect):
mebIevesceOeerue keee&#ecelee, keeceefiejer (Interpersonal Relations) Je HeefjCeecekeejkelee
( effectiveness) ee leer v e yeeyeeR es ceeHeob [ ( measurement criteria) ,
keeee&vegmeej,keeee&ee HeYeeJeevegmeej JesieJesieUs Demeleele. meneefpekee SKeeos keece kejleevee kece&eeNeebceOes
ee leervener iees<eRes Yeeve meeleleeves ve jeefnueeves keeceeee metmet$elesJej (work-coordination)
efJeHeefjle HeefjCeece neslees Je leeCeleCeeJe efvecee&Ce neslees. Hejbleg kece&eeNeebceOeerue SkeJeekeelee, keeceemebyebOeereer
eesie peeCeerJe, keewMeue F. yeeyeeRyeue pej megmebiele efJeeej (chronological thinking) Demeleerue
lej Deeweeseif eke Meeblelee efvecee&Ce nesles HeCe eeyeeyeleerle vescekes Gue efe$e efomeues lej leeCeleCeeJe efvecee&Ce
neslees Je leeletve meebMekelee (anexity) efvecee&Ce nesles Je DeeHeeHemeele DeefJeMJeemeeee yebOe (Bond of
distrust) leeej neslees.
(ye) Jeefkeleiele eesle (Personal Sources):
1. keee& mebyebOe (Job concern):
keeee&ceOeerue HeefjJele&lee (Job Variability) efkebJee keeceees mJeHe meeleleeves yeoueCeecegUs
kece&eeNeebee ceveele keeee&mebyebOeeree vescekesHeCee ue#eele esle veener. Je leeletve keeee&ee cetU nsletHeemetvee
Heejkele Iesleueer peeles Je leecegUs Jeefj< Je kece&eejer eeble Ske Hekeejeer les{ efvecee&Ce nesles, Hejbleg nse
pej Jeefj<ebveer efJeMJeemeele IesTve, kece&eeNeeuee yeouelee HeefjefmLeleervegmeej keeee&leerue yeoue kemee
DeHeefjnee& Deens ns mecepeeJetve meebefieleues lej meebMekelee otj nesF&uee HeCe mebIevesleerue meewoen&HetCe&
JeeleeJejCe Jee{erme ueeiesue.
2. Hegve&:mLeU MeesOe (Relocation):
yeoueer efkebJee ye{leercegUs kece&eeNeebvee DeeHeuee kegbyg eemen vesnceer JesieJesieee efkeeCeer leelHegjles
kee nesFv& ee mLeueebleefjle JneJes ueeieles. ee mLeuebelejeves kece&eeNebeeer efoveeee&, Yeewieeseuf eke JeeleeJejCe,
F. yeebyeerceOes ceese yeoue neslees. eebee HeefjCeece leebee owvebeof ve keeee&Jej neslees Je HeefjCeeceer keee&#ecelee
keceer nesles. Demes Peeueeves yeoueer efkebJee ye{leer yeeyeleee Jeefj< JeJemLeeHeveeee cetU GsMe yeepeguee
jenlees Je kece&eeNeebee ceveele Ske Hekeejeer mebYeceeJemLee efvecee&Ce nesles. leeCeleCeeJe neslees. Je mebIeve
DeeHeueeJej Deveee kejles DeMeer YeeJevee Jee{erme ueeieles. Je leeletve DeefveefMeleleses JeeleeJejCe leeej
nesles.
3. peerJeveMewueerceOeerue yeoue (Change of Life Structure):
ceeCetme ne vesnceere mKeueveMeerue jeneruee Deens. leebee HeieleerceOes Oece& mebmke=leer efMe#eCe,
kegtyb e F. Iekeebee vesnceer HeYeeJe He[le Demes.GHejeskele Ieke ns keeUevegmeej melele yeouele jenleele.
leecegUs cetU cetues Je yeoueles HeJeen eebceOes Ske Hekeejeer ojer efvecee&Ce nesTve leeCeleCeeJe efvecee&Ce
nesleele Goe. HetJeeaee keeUer mebOeekeeUer meeleee Deele Iejele esTve vesnceere keeces DeeesHetve je$eer
ueJekej efvepeeveerpe nesle Demes Hejbleg eebee vescekes Gue efe$e Deepe HeneJeeeme efceUles. yeoueles meceepe
ceve, efvejefvejeee YegueefJeCeeNee iees<er, keeceeeer JesU, HeJeeme, jenCeeeer otjotj efkeeCes F. cegUs
efveeceebeer eewke mebYeeUCes DeJeIe[ nesTve yemeles. eeese Heee&Jemeeve leeCeleCeeJeele nesles.

139

11.7 leeCeleCeeJeeJej keMeer ceele kejlee esF&ue?

De.mebIeveelceke OeesjCes:
1. eefleyebOeelceke (Preventive) (JeJemLeeHeve) (Management):
mebIevesceOeerue kece&eeNebeee mecegneletve DeLeJee Hele#e meJex#eCe HeenCeerletve (survey)
kece&eeNeebvee Heke<ee&ves Yes[meeJeCeeNee HeMveebee GJeeHeesn JeJemLeeHekeebleHex kesuee peelees Je GHejeskele
HeMveebceOetve efvecee&Ce nesCeeNee leeCeleCeeJeeJej keMeer ceele kejlee esF&ue eees eLeeeesie ceeie&oMe&ve kesues
peeles.
2.GHeegkele mebmke=leer mebOeejCe (Productive Culure Maintainance):
mebIevesceOes Oeve Gpexves Hees jf le (Positive energy oriented environment) DeMeer
JeeleeJejCe efveefce&leer kesueer iesueer lej kece&eeNebevee eLeeeesie efoMeeefoioMe&ve efceUtve leeCe-leCeeJe keceer kejlee
eslees. Goe. vekeejeLeea efJeeej ceveele esT ueeieues keer, eesie meeOevee, eeCeeece, F. ceevemeerke Meebleer
osCeejs Jeeeece menpe kejlee esleele Je leeletve mekeejelceke Gpee&, efJeeej yeUeJeCeeme ceole nesles. ce
3.Gef<evegJeleea JeJemLeeHeve (Management by Objective):
Gef<evegJeleea JeJemLeeHeve Je leledMe (similar) keeceefiejer cetueceeHeve (Performance
appriasal) leb$es eebee megeesie JeeHej keve mebIeveseer Gef<s, Yetefcekee, peyeeyeoeNee Je
leeDeveg<ebieeves Ie[Ceejs meMekele mebYee<eCe eecegUs leCeeJe keceer neslees lemese meenee& Je mecevJeeMeerue
o=<erkeesve (Coordinal Attitude) ee yeeyeeRcegUs mebIevesceOeerue DeefveefMelelee keceer nesles, lemese
keerCe Hemebieer eesie efveCe&e IesCes menpe Mekee nesles.
4. Heeke=efleke Heee&JejCeere efveeb$eCe (PhysicalEnvironmental Control):
Hele#e Heee&JejCe Je mebIevee eebee Deveesve mebyebOe Demelees. Hele#e Heee&JejCeele DemebKe
Ie[ecees[er Ie[le Demele leeee Hele#e-DeHele#e leeCe keee& keece kejle Demeleevee kece&eeNeebJej neslees
lees keceer kejCeekejerlee JeJemLeeHeveeves efvejefvejeUs GHeee efkebJee OeesjCes DeeKeerle Demeles. eb$eeee DeeJeepe
keceerlekeceer jeKeCeeee Heelve kejCes, eLeeeesie JeeegJeerpeve (Proper Ventilation) leeeesies
leeHeceeve efveeb$eCe, megj#eses mebyebOeer eespeues iesuesues GHeee F. yeeyeeRceOetve leeCeleCeeJeees ebeieuee Heleerves
JeJemLeeHeve kesues peeles.
ye - Jeweefkeleke OeesjCes (Personal Strategies):
1. OeeveOeejCee (Meditation):
DeewHeeeefjke OeeveOeejCescegUs (transcendental meditation) ceeveefmeke Je Meejerefjke
efJeeebleer efceUles. leecegUs efeblee, keeUpeer (anxiety) keceer nesles. Je keeee&ceOes iegCeelceke Heieleer nesles.
Heee&eeves keeceeee Deevebo Je meceeOeeve ueglee esles.

140
2. Jeeeece:
leeCeleCeeJe keceer kejCeeee meJee&le menpe meesHee Je keceer Keefe&ke GHeee cnCepes Meejerefjke
Jeeeece kejCes. OeeJeCes, efvejefvejeUs efke[eHekeej, Mejerj lebogmleer Jeie& (Fitness Classes)
meeekeueeRie, HeesnCes F. meJeeie HeefjHetCe& JeeeeceHekeebjeveer Meejerefjke Je ceeveefmeke Deejesie megOeejles.
3. kejceCetke:
DeeJe[les efe$eHe, veekes, mebieerle, ueeskekeueebee lemese keeeJe ceeOeceebejs kejceCetke
Peeueeves ceveeJejerue leeCeleCeeJe nuekee neslees.
4. leCeeJebees mecetU Geeve:
cegUeceOes leCeeJe-leeCe GlHevve kee nesleele eeee ceeieesJee IesTvee leeCeleCeeJeees cetU keejCe
veenermes kesues lej leeCeleCeeJe efMeuueke jenele veenerle. Goe. Hejer#eseer efYeleer ceveeletve keeeceeer efveIetve
iesueer lej DeYeemeeee leeCe peeCeJele veenere Hejbleg DeYeeme Deevebooeeer neslees.
5. mecegHeosMeveeee ceeie& (Way to Counselling):
leeCe-leCeeJe ne meJe&meeceeve ceevemeMeeeere HeMve Deens.mecegHeosMeke vesnceer leeCeleCeeJeeee HeMveebJej
meKeesue eee&, efJeMues<eCe keve GHeee megeJeleele.

11.8 kece&eejer keueeCe

Jekeleeriele Deeeg<eele efvecee&Ce nesCeejs HeseHemebie (crisis) keewebg yf eke HeMve, keeceeee efkeeCeer
efvecee&Ce nesCeejs leeCeleCeeJe F.iees<erJej ceele kejCeemeeer kece&eejer keueeCe ner mebkeuHevee
(concept) DeefmlelJeele Deeueer. kece&eejer keueeCe cnCepes mejkeejee menkeeee&ves keeeosMeerj
yeeyeeRvegmeej, kebHeveer keeceieejbemeeer megevf eeesepf eleefjleerves keueeCekeejer ceeie& DeJeuebyeles Je leecegUs kece&eeNeebes
Meeefjefjke, ceeveefmeke Deejesie DeyeeefOele jenCes Je HeefjCeeceer GlHeeokelesee <erkeesveeletve GHeeesieer Je<ex
Jee{leelee HeCe leCeeJejefnle JeJemLeeHeveeme Hetjke Demes JeeleeJejCe efvecee&Ce nesles.lemese efJeefJeOe
keueeCekeejer efJeefJeOe Hekeejee ceeieeee DeJeuebyeeves kece&eeNeebee Deejesieele, boeceOes, Jele&veeceOes
iegCeelceke megOeejCee Ie[tve esles.
kebHeveeceOes efJeefJeOe Hekeejes HeMve meeleleeves efvecee&Ce nesle Demeleele. ee HeMveebJej keeecemJeHeer
lees[iee kee{Ceeee <erkeesveeletvekece&eejer keueeCeeee keee&kece jeyeefJeuee peelees. esLes kece&eeNeebee
DeeJe[erHeceeCes, peerJeveMewueer (life style) vegmeej Deejesieoeeer, kece&eejer keueeCeees efJeefJeOe keueceer
keee&kece jeyeefJeues peeleele.
kece&eejer keueeCeeee keee&kece Gecejerleerves jeyeefJeueecegUs kece&eeNeebee Jele&veele eebieues yeoue
Ie[tve esleele. efJeJeske , efJeeej eebee meejemeej efJeeej keve kece&eejer Skee esme efveCe&eeHele esT
Mekeleele leecegUs kece&eejer megj#ee keee& megj#ee, kebHeveeee efJeefJeOe keee&keceele GHekeceele yeUpeyejer
ve neslee Ssef ke efjleerves menYeeieer nesleele. kece&eejer keueeCeeceOes, veeskejereer nceer, mejb#eCe, megj#ee,
efJeceees keJee (Insurance coverage) efJeefJeOe mHeOeeceOetve nesCeejer efvekeesHe Je=eer F. iees<erebe

141
menYeeie DemeueecegUs kece&eeNeebceOes `kece&eejer keueeCe' ner mebkeuHevee efJeMes<e ueeskeefHee Deens.

11.9meejebMe
kebHeveeceOeerue kece&eeNeebes Deeeg<e ns DemebKe Oeeskes mebIe<e& KeeeKeUieebveer Yejuesues Demeles.
ojJe<eea npeejes kece&eejer kebHeveeceOes nesCeeNee DeHeIeeleebvee yeUer He[leele. kesJeU kebHeveebe veJnsle
KeeCeer, jsuJes, yebojs (ports), ieesoer (docks),F. efkeeCeer vesnceere kece&eeNeebee DeHeIeeleees HeceeCe
ue#eCeere Demeles. efkeleske kece&eejer DeHeIeeleele yeUer He[leele, peeeyeboer nesleele ns eUCeemeeer
kece&eeNeebee megj#eses efJeefJeOe GHeee eespeues iesues Heeefnpesle. eeyejesyeje kece&eeNeebes Deejesie DeyeeefOele
jenCeemeeer kece&eejer keueeCeeee ceeiee&ejs DeLeJee megeJf ebOeeejs kebHeveebveer Heelve kesues Heeefnpesle. pej
kece&eeNeebes Deejesie Je megj#ee ee yeebyeerJej efJeeej Peeuee veener lej leeCeleCeeJe efvecee&Ce
nesleele.leeCeleCeeJeecegUs GlHeeokelee, iegCeJeee F. iees<erJej efJeHeefjle HeefjCeece lej nesleese HeCe
mebIeveelceke lemese Jeweefkeleke DeMee oesneW efjleerves neveer nesles leeJej JesUere GHeeeeespevee kesueer veener
lej YeefJe<eele Yeeeveke HeMvebevee meeceesjs peeJes ueeiesue.

11.10 HeMve
1.

kece&eeNeebes Meeefjefjke Je ceveefmeke Deejesie cnCepes keee?

2.

kece&eeNeebee megj#eeefJe<eeke GHeeebeer eee& keje.

3.

leeCeleCeeJe cnCepes keee? leeCeleCeeJeees JeJemLeeHeve kemes kesues peeles?

4.

leeCeleCeeJeeeer efJeefJeOe keejCes meesoenjCe mHe< keje.

5.

leeCeleCeeJeeJej ceele kejCeemeeer eespeCeele Deeuesues efJeefJeOe GHeee mHe< keje.

6.

kece&eejer keueeCe cnCepes keee? keesCekeesCelee ceeiee&veer kece&eejer keueeCe meeOelee esles?

11.11 meboYe&
1)

Human Resource Management C.B.Sultan Chand & Sons. New

Delhi.

2)

Personnel Management Dr. C.B. Mamoria & S.V. Gankar

3)

Himalaya Publishing House, Mumbai.

4.

ceeveJe mebmeeOeveees JeJemLeeHeve-Hee.yeer Sue. peerle kees

5.

ceeveJe mebmeeOeveees JeJemLeeHeve-[e@.yeesOevekeej, [e@ keeveskej.

142

HekejCe 12

ceeveJe mebmeeOeve JeJemLeeHeveeleerue Deefueke[erue yeoue

Ieke jevee
12.1 Gefs
- yeensve keee&Yeeie keve IesCes (BPO) cnCepes keee eeeer mebkeuHevee meesoenjCe mHe
kejCes.
- ye@ke Dee@efHeme, eb Dee@Heerme mebkeuHevee mecepetve IesCes.
12.2 yeensve keece keve IesCeeeer iejpe, Gefs Je Heeeos mHe kejCes.
12.3 BPO ke[tve HegjefJeuee peeCeeNee mesJeebeer ceeefnleer IesCes.
12.4 YeejleeceOes BPO es YeefJeleJe kemes Demesue eeee Deboepe yeebOeCes.
12.5 KPO (ceeefnleer meboYee&le keee&Yeeie keve IesCes) ner mebkeuHevee mHe kejCes, leeeer jevee,
cenlJe efJeMeo kejCes.
12.6 KPO es ekeej
12.7 KPO es Heeeos
12.8 KPO es cenlJe
12.9 KPO es YeefJeleJe
12.10 BPO/KPO eer keejkeero&
12.11 kece&eejer keHeele ner mebkeuHevee mecepetve IesCes.
12.12 kece&eejer keHeeleermebyebOeeres OeesjCe Je leeeer DebceueyepeeJeCeer ee yeeyeer efJeMeo kejCes.
veeWo KPO - Knowledge Process Outsourcing
BPO - Business Process Outsourcing

Jejerue mebkeuHevee ee veJeerve mebkeuHevee Demetve leees cejeer Yee<eeblej kejleevee yeespe[ Yee<ee
JeeHejCeeSsJepeer meeefmLeleerle JeJenej kejleebvee meje&me Jejerue mebef#eHle Heebee JeeHej kejCes eesie
nesF&ue DeveLee KPO meeer ceeefnleer eeeres meboYee&le yeensve keece keve IesCes Demee Meyo
eeesie JeejbJeej kejleevee Jeeeveele Jelee esTve cetU GdsMe yeepetme meejuee peeF&ue Je legkelee
peeCeJeCeeee mebYeJe Jeelees. cnCetve KPO, BPO nse mebef#eHle He JeeHejCes esemkej jsue.

143
12.13 kece&eejer keHeele ceee&oe
12.14 kece&eejer eebee meceYeeieeleerue menYeeie JeeJe
12.15 eMve
12.16 meboYe&

12.1 eemleeefJeke
BPO ns keb$ee Demetve leeeesies SKeeoer mebmLee (Hece&) peer yeensve keeces keve IesT Feqles leer

DeeHeueeke[erue GlHeeoveeMeer mebyebefOele yeeyeer Je DeLe&efmLeleereesie GlHeeoves yeensve eflemeNee Jekeleer DeLeJee
mebmLesceeHe&le keve Iesles, peer Jekeleer DeLeJee mebmLee ns keece kejles leebveer keb$eeoejeMeer kesuesuee kejejevJees
pee Jekeleerves ns keb$ee efoues lee Jekeleeruee DeLeJee mebmLesuee efueefKele mJeHeeleerue kejejevegmeej mesJee osCes
yebOevekeejke Je eceeeHle Deens. DeMee ekeejee mesJeebceOes yeBkeeRie, efJecee JeJemeee, Hee&ve DeefleLeMeerue
mesJee, Automobile, otjmebeej, Deew<eOeer kebHevee, efJee, uesKeekece& Je ceeveJe mebmeeOeve F. mesJeebee
meceeJesMe neslees. Yeejleele Geesie#es$eele yeensve keeces kejJetve IesCes ner ceeveJe mebmeeOeveeceOeerue DeefYeveJe Je
veeefJeveHetCe& mebkeuHevee Deens. efJekemeerle osMeebceOes ner mebkeuHevee Geesiepeieleele {eLee&ves DebieJeUCeer He[ueer
Deens. esee Geesieebvee vesnceere ceesee GeesieebMeer leie[er mHeOee& kejeJeer ueeieles leebeemeeer esee
GeeWieevee Skee erveb ns Ske Jejoevee Deens. ceeveJe mebmeeOeve #es$eele DeeHeuee mesJee osT kejCeejs
meuueeieej ns eMeemeve, veeskejYejleer, eefMe#eCe, keeeosefJe<eeke yeeyeer F. #es$eele DeeHeuee JeeJemeeefeke mee
GceJet Mekeleele.
Yeejleere Geesie peieleele kebHeveerHejlJes yeensve keeces kejJetve IesCeees eceeCe efYeVe Deens. Yeejleere
Hee&ve #es$eeleerue eefleLeeMe DeMeer Jesuekece ne@sue egHe keb. DeeefCe mecegn ns veeskejYejleer Peeueeveblej
osCeele esCeejs eefMe#eCe yeensve osT kejleele. DeMee Heleereer keeceb Keee&ee erkeesveeletve eYeeJeer
DeeefCe HeeeosMeerj jleele. mebIevesceOeerue keener yeeyeeRJej HeeeosMeerj Gleeje cnCetve yeensve keeces keve
IesCes ne Heee&e mJeerkeejuee peelees. HetJeeaee keeceeee yeespeeee leguevesle meeefmLeleerceOes ne Heee&e metkej
HeeeosMeerj Je GHeeesieer jlees.
Lees[keeele, eflemeNee He#eeke[tve keener GlHeeoerle mesJee kejJetve IesCes cnCepes yeensve keeces kejJetve
IesCes. Goe. SKeeee ceesej kebHeveeruee ceesej keejes GlHeeove Iesleevee mebHetCe& ceesej meJe&LewJe kebHeveerlee
yeveefJeCeeHes#ee ceesejeres keener megs Yeeie yeensve leeej keve IesTve kejejHeleerves eflemeNee He#eeuee
osTve leeee Heeeoe oesIeebveer kejJetve IesCes. ne yeensve keeces kejJetve IesCeeceeieee cetU GsMe Demelees. ee
eeeresle cegKe kebHeveer cegKe/ecegKe keeceees GlHeeove mJele kejles Je leguevesves keceer cenlJeees Hejbleg DeeJeMeke
Demeuesues Flej Yeeie yeensve kejej lelJeeJej kejJetve Iesles. eele kejej kejCeejer ogmejer kebHeveer kesuee
peeCeeNee keeceeyeue Je mesJeebyeue DeeHeuee ceesyeouee Deekeejles.
yeensve keeces kejJetve IesCeemeeer oesve HeleeRee DeJeuebye kesuee peelees.
1)
2)

kebHeveeree DebleYee&ieeceOetve (Back Office) yeensve keeces kejJetve IesCeeee Heee&e.

kebHeveeree cegKe keeee&ueeeejs (Front Office) yeensve keeces kejJetve IesCes.

144
yeensve keeces kejJetve IesCes ne meJe&mJeer keb$eeer Heleerves kesuee peeCeeje JeJemeeeeee Ske Yeeie
Deens, peele Ske DeLeJee SkeeHes#ee peemle JeJemeee efJeefJeOe eeereebejs JeJemLeeefHele kesuee peeleele.
yeensve keeces kejJetve IesCes ee kejejevJees DeefmlelJeele Deeuesuee JeJemeeeele HejosMeeletvener DeHetCe& eeeree
kesuee iesuesuee Jemlet HetCe& efJekemeerle HeeceOes kejJetve IesCeeee Heee&ener GlHeeokeeke[s GHeueyOe Demelees.
(Offshore Outsourcing) ee DeLeJee GHejeskele Heee&eeceOes leebe$f ekeee HeeyeU DemeCes Deleble
DeeJeMeke Demeles. yeensve keeces kejJetve IesCeeceOes ceeefnleer eeeree yeneaGlHeeokeerkejCe (KPO) Je
efJeOeer eeeree yenerG&lHeeokeerkejCe L (Legal Process Outsourcing) eebee DebleYee&Je Demelees.
GHejeskele Heleeree DeJeuebye kejCeeNee keener Yeejleere efveee&le kebHeveebeer keener GoenjCes
1) pesveHe@ke
2) WNS, iueesyeue meeqJn&mesme
3) ^evmeJeke& FvHejcesMeve meeqJn&mesme
4) Deeed. yeer. Sced. o#e
5) ee kevmeuebmeer meeqJn&mesme
yeensve keeces kejJetve IesCeeeer/yeefnG&lHeeokeerkejCe (BPO) eer Gefs:
-

cenJeeee mesJeebJej ue#e keWerle keve kesJeU leee mesJee eenkeeuee eesie efjleerves HegjefJeCes.

DeuHe meeOevemebHeeer Demeuesuee ieeseRee eebieuee Heleerves GHeeesie.

mebIeveevee Keeme (Specialised) mesJee HegjefJelee esT Mekeleele.

JeJemeeeeleerue [eJeHeseebvee ele#eoMeea DeeOeej efceUeueecetUs JeJemeee peieleele Geesieees mLeeve

yeUke kejlee esT Mekeles.

12.2 yeensve keeces kejJetve IesCeeeer iejpe

(BPO eer iejpe)

1) ueJeefekelee
meeOevemebHeeer JeJemLeeHeveele BPO cegUs Jee{leer ueJeefekelee, mebIevee, efJeefMe GlHeeoveebvee
HegjJet Mekeles. BPO ee ceeOeceeletve keeces kejCeeNee yeNeee mesJee ee keeceemeboYee&le Heer Deekeejleele pee
eesies kebHevee DeeHeuee efmLej Keee&es DeefmLej DeLeJee yeouelee Keee&le HeefjJele&ve ke Mekeleele.
2) keWerYetle keeex
pee GsMeebmeeer kebHeveereer mLeeHevee Peeueer Deens leer Gefs meeOe nesCeemeeer yeeeGlHeeoerkejCeeee
ceeie& DeJeuebyeCes esemkej jles. leevegmeej GefevegJeleea efveeespeve Peeueeme eMeemeveeJej keWerle nesCeejs
Deefleefjkele ue#e GsMeHetleeameeer JeUJetve GlHeeove, GlHeeokelee Je Heee&eeves efJeeerJe=er meeOe kejCes menpeMekee
nesles.

145
3) JeJemeee GlHeeove eeereebee Jesie
JesieJesieee meebeqKekeere leb$eebee JeeHej keve ceeue Je JesU eebee GlHeeove Jeleg&Ueee Jesie keceer
keve GlHeeove eeereebJej peemle ue#e osCeeves iegCeJeeeHetCe& GlHeeove IesCes metkej nesles.
4) mebIevesceOeerue mekeejelceke yeoue
BPO cegUs veeskejMeener mebIeveebeer, JeeJemeeeerke eesKe erkeesve mepeielesves meebYeeUCeeNee

mebIeveske[s Jeeeeue nesles. mebIevee esjCeeoeeer, GerevetJeleea keece kejCeeme kece&eeNeebvee eJe=e kejles,
leecegUs Geespekeeeer keece kejCeeeer #ecelee, Jesie DeeefCe eeHeuelesle keceeueereer Jee{ nesles.
5) eenkeebMeer oerIe& keeueeJeOeerHeele menmebyebOe
meeleleeves keece kejCeeee eJe=eercegUs lemese yeensve keece kejJetve IesCeecegUs eenkeebvee iegCeJeee,
JemlegGlHeeoveeee opee&, ee yeeyeeRyeue efvemebkeeseHeCes Deeeemeerle kejCeele esles. ner meeleleeves eeueCeejer
eeeree DemeueecegUs eenkeebee yeoueleer ceeveefmekelee erkeesve F. yeue keeUpeerHetJe&ke HeeJeues ekelee
esleele.
GHejeskele yeeyeeRes Heeeos Heg{erueeceeCes -

keeee&eqvJele Keee&Jej efveeb$eCe (Operational Cost Control)

JeeeHeU Keee&Jej yebOeves Ieeuetve yeele kejCeeeer meJee Je=efbiele.

ceeveJe mebmeeOeveele iegCeelceke megOeejCee.

GlHeeokelesceOes Jee{.

Geesieeee, Geesiepeieleele menpemegueYe eJesMe.

esee GlHeeoke, HegjJeeoejebvee keece kejCeeeer Gece mebOeer Je eieleer kejCeemeeer veJee Jeee
efceUCes.

Deefleefjkele iegbleJeCetke ve kejlee ceeefnleer leb$e%eeveeee efJeefJeOe DeeeeJele meeOeveebee HegjsHetj Heeeoe
keve Ieslee eslees.

yeouelee JeeJemeeefeke OeesjCeebcegUs SketCe keece kejCeeee HeleerceOes ueJeefekelee Jee{les.

JeeJemeeefeke Oeeskeeebee eceeCeele ue#eCeere Ie mebYeJeles.

12.3 yeee GlHeeove eeereekejCeeejs HegjefJeCeele esCeeNee efJeefJeOe mesJee (BPO

Services)

1) keeeJe-efJeHeCeve mesJee (Telemarketing Services):

yeeeGlHeeoveerkejCeeee ceeOeceeletve eenkeebvee Gece opee&ee mesJee keeeJe efJeHeCeveeejs HegjefJeCeele

146
esleele. GlHeeoveeee eHeees eesie peeefnjeleerkejCe, keeeJe ceeOeceeee eYeeJeer JeeHej keve GlHeeokeeuee
DeeHeuee GlHeeoveeeer peesjoej efJeeer kejCeele esles. Goe. neefHe&ke eqkeuevej, [se@ue F.
2) eenke menee mesJee (Customer Support Services)
mebIevesme eenkeebee efJeefJeOe ceeieCeebyeueee He=e (Inquiries) ee efJeefJeOe ceeieeejs mees[efJelee
esleele. Goe. DeeJeepeees OJeveercegCe, F&-cesue, mebieCekeeejs ieHHee F.
3) leebef$eke menee mesJee
mebieCeke #es$e, ceeefnleer leb$e%eeve #es$e F. #es$eele keee&jle DemeCeeNee kebHevee DeeHeuee eenkeebvee
eesJeerme leeme (DeKeb[) mesJee osT Mekeleele. ns kesJeU leb$e%eeveees menee IesleueecegUse Mekee nesles.
yemeueepeeieer kebHeveerceOeerue keece kejCeeNee kece&eeNeebvee meoj leb$e%eeveees menee DemeueecetUse mesJee
osCes Mekee nesles.
4) efJecee #es$eeleerue lemese Jewekeere mesJee eeereebMeer mebyebefOele mesJee
Jewekeere lemese efJecee #es$eebceOes Deleble eqkeue, efkeeke lemese efJeOeerevf eeceveemeejKes keece yeensve
le%e JekeleeRke[tve DeLeJee leebee kebHeveeke[tve kejJetve IesTve eenkeebvee Deekeef<e&le kejCes menpeMekee
nesles.

12.4 JeJemeee erkeesveeletve, Yeejleele BPO meeer Deeieeceer keeUeleerue GHeueyOe

mebOeer.
ceeefnleer leb$e%eeve #es$eele BPO ne eieleerMeerue Ieke ieCeuee peelees. peeieefleke yeepeejHesls e BPO
ee oj ne 7 SJe{e Deens. ne 2007 ee [e@uejee leguevesle efJeeej kejlee 1.2 ceneHee [e@ueme&
Flekee Deens. DecesefjkesceOeerue 73 keee&keejer Geespekeebveer Yeejleeke[s BPO meeer Gece yeepeejHes
cnCetve HeenCes Hemeble kesues Deens. Deeieeceer keeueeJeOeerle Jee{lee JeJemeeeeee efJeeej kejlee Yeejleeeer meoj
ieesermeeer IesCeele esCeejer GHeeesieerlee vekekeere Deeeemeke Deens.
2008 ceOes 11 menm$eeype (Billion) Decesefjkeve [e@uejme&eer keceeF& kesJeU BPO cegUs
Peeueer ner efJeeejele IesCeepeesieer yeeye Deens. DecesefjkeseceeCese HetJe& egjesHe, efHeefueefHevme, ceesjeskekees, FefpeHle
DeeefCe meeTLe Deeefekee ee osMeebveer osKeerue BPO ee ceeOeceeletve DeeHeueer keeces kejJetve IesCeeyeeyele
efJeMes<e jme oeKeJeuee Deens.
eerve meejKee osMe eele ceeies ve jeefnue leje veJeue. lees osKeerue ee #es$eele Ie Heee jesJetve GYee
jenCeeee eelveele Deens.

147
BPO meboYee&le Yeejleeee erkeesveeletve efJeMes<e ue#eele esCeepeesiee yeeyeer

1)

BPO Geesieeleerue Guee{eueeree mee efmLeleerceOeerue DeeJeekee ne 26-29 menm$eeype [e@ueme&ceOes

cees[lees.
2)

BPO #es$eecegUs osMeele 7 ueeKe ueeskeebvee jespeieejees meeOeve GHeueyOe Peeues Deens. peeieefleke

JeeHeejHessee efJeeej kejlee ns eceeCe 35 ntve DeefOeke Deens.

3)
4)
5)
6)

iesuee 3 Je<ee&leBPO eer Jee{ 35 ntve DeefOeke Peeueer Deens.

efveee&leeree erkeesveeletve efJeeej kejlee BPO efJeHeCeve #es$eeceOes SketCe efveee&leeree 220280 menm$eeype [e@ueme&eentve DeefOeke mebOeer GHeueyOe Deensle.
F. me. 2012 Heele leb$e%eeve, otjmebeej, Hee&ve, Jeenletke ee #es$eebceOeerue mebOeer meeOeejCele
Deboepes 10 menm$eeype [e@ueme& Flekeee peeleerue.
veemeece (Nassam) ee mebmLesle 1200 kece&eejer keee&jle Deensle leeHewkeer 40 BPO
Meer mebyebefOele Deensle Je GJe&efjle 50 ntve DeefOeke ns Yeejleeee oef#eCeYeeieeleerue Deensle.

keceer JesUsle ceesyeoueele iegCeJeeeHetCe& es opee&es keece kesJeU Yeejleelee nesT Mekeles ner Kee$eer
Decesefjkee, egjesHeere osMeebleerue Geesiemecegnebvee Deens. Heeefeceele osMeebveblej meJee&le peemle eceeCeele Fbepeer
Yee<ee ceeOece JeeHejCeeNeebes eceeCe Yeejle osMeelee Deens. eeee Heeeoe BPO uee neslees. Decesefjkesleerue
efJeefJeOe Geesiemecegn leebeeJesUsle Yeejleere Geesiemecegnebke[tve DeeHeueer keeces kejJetve Iesleele.
BPO mebyebOeer peeCeJeCeejs mebYeefJele Oeeskes Je DeeJneves
BPO JeJemeeeeceOes YejHetj Heeeos Demeues lejer keener mebYeefJele Oeeskes Je DeeJnevesner Deensle leer Heg{erueeceeCes-

- eenkeebbvee JesUeeJesUer mesJee HegjefJeCeele esCeejs DeHeeMe.

- kejejeceOeerue DeMe Deer lemese peeeke yebOeves.
- yeouelee JeeJemeeefeke Heee&JejCeeMeer pegUJetve IesCeeeer De#ecelee.
- JeJemeeeeleerue DeMe Oeeskes/HeUJeee F.
- yeensve keece kejJetve IesCeeje kesJeU ogmeNee JekeleerJej meJe&mJeer DeJeuebyetve jenCes.
- BPO Meer mebyebefOele keece kejCeeNeeves keece DeOe&Je mees[tve Heueeeve kejCes.
- ee JeJemeeeeleerue HemeJeeHemeJeer, eeesefiejer, F.

12.5 %eeve eefeee yeee GlHeeoveerkejCe (Knowledge Process

Outsourcing)
BPO ee ue#eCeere eMeecegUs %eeve eefeee yeeeGlHeoveerkejCeemeeer Yeejleere kebHevee Gegkele

Peeuee. YeejleeceOes meJe&e mlejebJej %eeve eefeee Deleble mece= Deens. meKeesue DeYeeme, efveefj#eCe,
Heefj#eCe, ceeHeveeee kemeesee, mebMeesOeveeleerue vescekesHeCee F. mebyebOe meJe&e #es$eele Yeejleereebeer Deeieskete
eeuet Deens. Deew<eOe efvecee&Ce, Jewekeere, efJeOeer, pewJeleb$e%eeve, efMe#eCe Je eefMe#eCe, DeefYeeebef$ekeer jevee Je

148
efe$eesleveerkejCe (Design & Animation) F. #es$eeceOes %eeve eeeree yeeeGlHeeoveerkejCeemeeer
YejHetj JeeJe Deens. peeieefleke mlejebJej ee #es$eeceOeerue Yeejleere leb$e%e, le%e Jekeleer Deepekeeue eceket
ueeieuee Deensle. efJeefMe leb$eeves mece= DemeCeeNee le%e JekeleeRes ceeie&oMe&ve Je leebee GHeeesie, YeejleemeejKee
efJekemeveMeerue osMe keve Ieslees Deens.
%eeve eefeee yeeeGlHeeoveerkejCe ns kebHeveer Je eeeueke (K.P.O. Operator) eeveer kesuesuee
kejejevJees Ie[tve esles. ee eefeesle kebHeveer DeeHeueeke[erue %eeve Je mesJee ee (K. P. O.) eeeuekeeuee
osT kejles Je leeyeue ceesyeouee DeLeJee Heer Deekeejueer peeles. (K.P.O.) ceOes Geopee&es %eeve Je mesJee
Jee ceeefnleeres nmleelejCe DeefYeesjerle Demeles lej (B.P.O.) ceOes efvecceopee&es keee& DeHesef#ele Demeles.
(K.P.O) JeeHej yengleskeJesUe Deew<eOeefvecee&Ce, pewJeleb$e%eeve, DeeefLe&kemesJee, leb$e%eeveefJe<eeke mebMeesOeve F.
meeer kesuee peelees. pesLes %eeve Je mesJee ee Geerke=le Demeleele DeMee efkeeCeer KPO ee peemleerle peemle
JeeHej nesleevee Dee{Ulees.
KPO cegUs Keee&le yeele nesles. yeNeee kebHevee DeeHeues yeewe
f ke mebHeoe nkeke DeyeeefOele sJeCeekejerlee

lemese kebHeveeres efJeefJeOe [eJeHese, eespeveebvee mebj#eCe efceUCeekejerlee efkebJee ee ieeser DeyeeefOele jeKeCeekejerlee
Demes yeee GlHeeove Je eefeee kejCeeee (outsouring) ceeie& DeJeuebyeleele.

12.6 KPO es ekeej

1. efJeOeer eefeesmebyebOeer yeensve keeces keve IesCes
ee ekeej keeeoskeevetve lemese efJeOeer mebMeesOeve, leeejHetJe& eefeeses omleeJesCeerkejCe, He#ekeejebvee
meuuee, HejJeeves, kejejHe$e, oeKeues F. es mee@HeJesDej F. yeeyeeRMeer mebyebefOele Demelees. vepeerkeee keeUele
ee efJeOeer eefeesMeer efveie[erle DeMeer GHejeskele keeces kejJetve IesCeemeeer Decesefjkesme YeejleemeejKeer ogmejer
yeepeejHes MeesOetve meeHe[Ceej veener.
2. ceeveJe mebmeeOeve efveie[erle yeensve keeces kejJetve IesCes
HeieejHe$eke, osekes, eefMe#eCe, meuueeieej mesJee, Hee&ve, efveJe=eeres Heeeos, peesKeerce JeJemLeeHeve
(Risk Management) kej HejleeJee, vegkemeeveYejHeeF& F. yeeyeeRmeeer eefMeef#ele ceeveJe mebmeeOeve
DeeJeMeke Demeles. Demes ceveg<eyeU Yeejleeke[s Gece ekeejs GHeueyOe Deens.
3. mebMeesOeve eefeesMeer efveie[erle yeensve keeces keve IesCes
pewJe leb$e%eeve, pewJeJewefJeOe ee Je Flej veefJevelece leb$e%eeveeMeer pegUJetve IesCeemeeer Deleble kegMeue
ceveg<eyeUeeer DeeJeMekelee Demeles. ns yeU Yeejleeke[s GHeueyOe Demetve Deleble HeeeosMeerj DeMee ne Geesie
Hejkeere euevener YejHetj eceeCeele efceUJetve oslees.
4. Jeweke JeJemeee eefeesMeer efveie[erle yeensve keeces kejJetve IesCes
Jeweefkee Deew<eOeesHeeejebmeeer Yeejleeke[s Ske Keeme yeepeejHes cnCetve Heeefnues peeles. Heeeele

149
osMeebleerue lemese DeeKeeleer osMeeceOeerue Deveske iCe lee osMeeleerue Jewekeere mesJee Deleble ceneie[ee Demeueeves
Yeejleele esTve Deew<eOeesHeeej keve Iesleele. Yeejleele Deveske FefmHeleUs DeMee mesJee HegjefJeleele Je leeeesies
YejHetj Hejkeere eueve efceUefJeCeeee ceeie& GHeueyOe Peeuee Deens.

12.7 KPO es Heeeos

1.

iegCeJeeeHetCe& keee& (Quality Work)

2.

veHeeeceOes Je=er (Increase in Profits)

3.

DeKeb[erle mesJee (Uninterrupted Services)

4.

Kee& Je JesU eebeele yeele.

5.

keeee&ee efkeeCeer eefMeef#ele JeeJemeeeerke vesceues peeleele.

6.

Geesieeee efkeeCeer le%e JekeleeReer meeKeUer.

7.

mesJeebee peueo Je JesUsyej ngketce yeJe[e ( on time delivery of Services)

8.

Kee&Je=er ve neslee ceesee eceeCeeJej keeceieejYejleer

9.

eenkeebeer ceeieCeer HegjefJeCeemeboYee&leerue ueJeefekelee efceUles. (Flexilrility in accomodating

Clients Order)

12.8 KPO es cenlJe

1.

JeJemeeeemeeer Hetjke Je veJevetleve Geesieebeer HeeeeYejCeer KPO cegUs nesles.

2.

JeeJemeeefeke efkeesveeletve mesJee HegjefJeCeees Gef eMemJeer kejCeemeeer KPO es cenlJe

DevevemeeOeejCe Deens.

3.

4.

keeceees mJeHe vesnceeree keeceentve efvejeUs Demeueeves esLes le%e, DevegYeJeer JeJemeeeerkeebeer iejpe
Demeueeves eesie keeceemeeer eesie Jekeleereere efveJe[ ne efveke<e pej HeeUuee iesuee lej efveceentve
eMe efceUeuese cnCetve mecepeeeuee njkele vemeles.
peieYejele ceeieCeervegmeej iegCeJeeeHetCe& mesJee Je leebeer JesUsJej Hetle&lee kejCes ns KPO es cenlJeees
Gef Demeles. ner GefHetleea Peeueer lej peieYejeleerue efJeKegjuesuee eenkeebes meceeOeeve ne keWefyebot
ceeveuee peelees Je leeeesies efouee peeCeeNee mesJeebee {eee (Structure) meeleleeves yeouele jenlees.

12.9 Yeejleele KPO es YeefJeleJe

HejosMemLe kebHevee YeejleeJej KPO ee ceeOeceeletve yeNeee eceeCeele DeJeuebyetve Demeleele.
YeejleemeejKee Keb[eee osMeele cevet<eyeU YejHetj eceeCeele GHeueyOe Deens. leeleerue met%e, le%e, Jeekeyeieej
eefMeef#ele ceveg<eyeUeee megefJeefnle GHeeesie keve HejosMemLe kebHevee yekekeU Hewmee keceeJeleele. ne Hewmee
KPO ee ceeOeceeletve YeejleemeejKee efJekemeveMeerue osMeeceOes esT ueeieueee ns mele Deens. efmeefegHe,

150
pevejue Fueseqkeke Yeeb[Jeueer Geesie, Decesefjkeve Skemeesme ee meejKee Decesefjkeve kebHeveebveer DeeHeues
yemleeve KPO ee ceeOeceeletve Yeejleele yemeJeues Deens. Flej Deveske yengje^ere kebHevee ee Yeejleeke[s
KPO meeer Ske Gece yeepeejHes ee erkeesveeletve Heenleele.
iegCeJeeeHetCe& GlHeeove Je efJeefemeboYee&le mesJeebee leeUcesU eebes iegCeesej YeejleemeejKee osMeele
JeJeefmLeleHeCes yemet Mekeles eeee Deboepe peieeleerue Deveske kebHeveebbvee Deeuee Demetve ceeefnleeres iegCeJeeeHetCe&
efJeMues<eCe, efJelejCe, mesJee ee ieeseRee Skeef$ele efceueeHe Yeejleeke[tve efceUlees leecegUs `mebHetCe& He@kespe '
Skeee $eeKeeueer efJeosMeer kebHeveevee efceUles.
Hejcee peeebme, De@m^e-Pesefvekee Je iue@kemees eqmceLekeueeF&ve eebveer DeuHeKeee&le KPO mebyebOeer JeJenej
HetCe& kesueees oeKeues DeeHeueeuee Heneeuee efceUleele. ceesesjesuee, efHeefueHme, veesefkeee, Fbsue, Deee. yeer.Sce
F. kebHeveebveer KPO meboYee&le DeeHeueer keeee&uees Yeejleele Leeueer Deensle.
KPO meboYee&le YeejleeHeg{erue DeeJneves

1.

ceesee eceeCeele kece&eejer JeejbJeej veeskejer mees[tve peeCes.

2.

kece&eeNeebJej nesCeeje Jee{erJe eefMe#eCe Kee& Jeeee peelees. keejCe kece&eejer veeskejer mees[tve peeCeees
eceeCe ee #es$eele meJee&le DeefOeke Deens.

3.

keeceeleerue ieesHeefveelee, megj#ee, ceeefnleeres efJeMues<eCe eeyeeyeleerleerue Keepeieer yeeyeer osMeHejlJes yeoueleele.
leecegUs (KPO) es keee&keejCener yeoueles.

12.10 (BPO) Je (KPO) ceOeerue keejkeero&

(BPO) #es$eele ceeveJe mebmeeOeveeeer 39 les 49 Ie 2010 DeKesjerme nesleer esCeeNee keeUele

nse eceeCe 42 les 47 Heele Jee{Ceeeer Mekeelee Deens. Fepeer Yee<ee esCeeNee efMeef#eleebeer Jee{leer mebKee
Je leeceeveeves leebeeJej nesCeeje Kee& ne leguevesves Deleble keceer Demeueeves Yeejleeke[s peieeleerue yengleebMeer
kebHevee GHejeskele keeceemeeer Deekeef<e&le Peeuee Deensle. Heg{erue ekeejs (BPO) Je (KPO) ceOeerue
veeskeNeebeer mebYeeJelee Jee{les.
1. kee@ue meWme&ceOeerue eeueke :
ee ekeejee veeskejerceOes esCeeNee otjOJeveerejs eenkeeuee leelkeeU Gej osCes, leebee leeejer,
eMveebes efvejekejCe kejCes keener yeeyeerbceOes meuuee osCes, GlHeeoveebee efJeeermebyebOeeleerue mesJee HegjJeCes F. ee
meceeJesMe neslees.
2. keW JeJemLeeHeke
kee@ue meWme&ceOeerue owvebefove keecekeepeees efveeespeve kejCes peeceOes DeeefLe&ke DeboepeHe$eke, mesJeebes
keeee&evq JeleerkejCe (operation) kejCes, kebHeveeree Gef<eMeer megmebiele DeMeer keeceeeer DeLeJee keeee&eer
jevee keve leeJej osKejsKe sJeCes Je leeeesies kebHeveereer GlHeeokelee Jee{JeCes, otjOJeveerejs, mebieCekeeejs

151
ueeskeebMeer mebHeke& meeOeCes, efJeefvecee kejCes ee ieeser DebleYetl& e Demeleele eemeeer kece&eeNeebvee eiele, DeOeeeJele
DeMee eefMe#eCeeeer iejpe Demeles leeeer Hetle&lee kejCeees keee& keW JeJemLeeHekeebvee kejeJes ueeieles.
3. iegCeJeee Hee&Jes#eke
kee@ue meWme&eer keee&eCeeueer ner eesie ekeejs keee&jle sJeCeemeeer Hee&Jes#ekeeuee meeleleeves
kece&eeNeebyejesyej megmebJeeo sJeeJee ueeielees. iegCeJeee Jee{ermeeer JeJemLeeHeve Je kece&eejer eebceOeerue mecevJeekeeeer
Yetefcekee leeuee yepeeJeeJeer ueeieles.
4. eefeee le%e
meeleleeves iegCeJeee Jee{ermeeer meeere jenCeemeeer ee #es$eele Heejbiele Demeuesueer eefeee le%e
ceb[UeRee ceesueeee Jeee Demelees. eenke mebyebOe, efJeefemeboYee&leerue keeces, efJecee #es$eeMeer efveie[erle mesJeebmeeer
Demes eefeee le%e DeeJeMeke Demeleele.
ee yejesyej (KPO) ceOesner Heg{erue #es$eele mebOeer GHeueyOe Deensle.
- efJeOeer mesJee (Legal Services)
- uesKeekece& mesJee (Accounting Service)
- He$ekeeefjlee mesJee (Journalism Services)
- Jeemletjevee Je DeefYeeebef$ekeer mesJee (Architecture & Engineering Services)
- DeeefLe&ke efJeMues<eke Je meceYeeie mebMeesOeve mesJee (Economic Analysis & Equity Research
Services)

12.11 kece&eejer keHeele

JeJemLeeHeveele DeLeJee efJeefJeOe GeesieebceOes peer keeex DeveeJeMeke Demeleele Je keeUeee DeesIeele
efveHeeesieer jleele leer yebo keve lee keeee&Meer mebyebefOele kece&eeNeebvee keeceeJeve keceer kejCes cnCepes
kece&eejer keHeele nese.
ceeveJe mebmeeOeve JeJemLeeHeveeee erkeesveeletve DeeJeMekelesHes#ee DeLeJee iejpesHes#ee DeefOeke Demeuesues
kece&eejer keceer keve JeJemeee keee&#ecelee Jee{JeCes cnCepes kece&eejer keHeele nese.
meeefmLeleerle mebHetCe& peie ceeveJe mebmeeOeve JeJemLeeHeveeke[s DeefOeke peeiekelesves DeLeJee [esUmeHeCes
Heenles. ceeveJe mebmeeOeve JeJemLeeHeveeke[s DeefOeke ue#e efoues iesueeves DeveeJeMeke DeLeJee pejerHes#ee
peemle Demeuesues kece&eejer pej JeJemeeeele Demeleerue DeMee kece&eeNeebee Keee&ee yeespee JeJemeee mebIevesJej
Jee{lees Je leeletve JeJemeeeeee efJekeemeees eMve efvecee&Ce nesleele. 1991 veblej Peeuesuee DeeefLe&ke megOeejCeebcegUs
DeeeeJele leb$e%eeveeves mece= DeMee Geesieebeer YejYeje Peeueer leecegUs YeejleemeejKee Keb[eee osMeele
ecepeerJeer Deefleefjkele ve Yeeb[JeueMeenerves peesj Oejuee. HeefjCeeceer Deefleefjkele kece&eeNeebvee kee{tve eketve
GJe&efjle kece&eeNeebee keee&#ecelesee HegjsHetj JeeHej kesuee peelees.

152
kece&eejer keHeeleereer keejCes Heg{erueeceeCes:
1.

kece&eejer Jeiee&eer Heee&Hle GHeeesie kejCes ne kece&eejer keHeeleeree cegKe GsMe Demelees. DeveeJeMeke
keee&Yeeie eUtve vescekeee DeeJeMeke DeLeJee cenlJeeee keeee&Jej ue#e keWefle keve DeveeJeMeke
keeex yebo kejCeeJej kece&eejer keHeeleer meboYee&le JeJemLeeHeveeee Yej Demelees.

2.

leb$e%eeveeleerue efJekeemeecegUs eb$e Je kece&eejer eebes iegCeesej Jemle eceeCeele Demeles. veJee leb$e%eeveeMeer
pegUJetve IesCeele DeHeeMe DeeueecegUs kece&eejer keHeele DeU jles.

3.

yeNeee eceeCeele yejereMeer keeces yeensve keve IesCeeke[s kebHeveebee keue Demelees. eefceke cetueeee
Jee{lee oj Deepe ceOece Yeeb[Jeueer Geesieebvee HejJe[sveemee PeeueecegUs, keceer Keee&le JesUsJej Je
Ge opee&es keece JeeJemeeefeke (Professional) keve osleele leecegUs iegCeJeee, GlHeeokelee
eebee opee& keeece jeKeuee peelees. meyeye ee keejCeecegUs Deefleefjkele kece&eejer keHeele DeU
jles.

4.

Geesie peieleele Jee{les Kee& YeeieefJeCeemeeer meeleleeves HeieejJee{ereer ceeieCeer kece&eejer Je leebee
keeceieej mebIeveebke[tve meeleleeves nesle Demeles. ner ceeieCeer pej HetCe& Peeueer veener lej mebHe Je
eUsyeboer DeU jles leecegUs kebHeveeree GlHeeoveeJej efJeHeefjle HeefjCeece neslees ns meJe& eUCeemeeer
Deepekeeue Geesie JeJemLeeHeveeee, mebHetCe& leb$e%eeveeeer, DeeOegefvekeleseer keeme Oeve mJeebeefuele
eb$eebejs GlHeeove IesCeeke[se keue efomelees Je eeceeies, iegCeJeesee opee& GlHeeoveees eceeCeerkejCe
(Standarization of production) F. Heeeos Demeleelee efMeJeee mebIevesleerue kece&eeNeebee
leieeoe, mebHe, DejsjeJeer ns eMve yengleebMeer eceeCeele megleele.

5.

kece&eejer keHeeleercegUs JeJemeeeerke mebIevee DeLeJee Geesie, JeJemLeeHeveeee efJeeej kejlee ueneve
nesleele Je ceeveJe mebmeeOeveees yejse eMve mees[efJeCeeme leecegUs ceole nesles.

12.12 ceeveJe JeJemLeeHeveeeer kece&eejer keHeeleerceOeerue Yetefcekee

ceeveJe mebmeeOeve keeee&le `kece&eejer keHeele' ner Ske Deleble mebJesoveMeerue yeeye Deens. keesCeleener
ekeejs kece&eejer keHeeleereer, Geesiepeieleeleerue kece&eejer vesnceere efveYe&lmevee kejleele. kece&eejer keHeeleeree
OeesjCeecegUs JeJemeee mebIevesle veejepeeres Je mHeeske JeeleeJejCe leeej nesles. kece&eeNebeee ceveesOewee&Jej
efJeHeefjle HeefjCeece nesTve kebHeveer DeLeJee Geesieeyeeyele DeefJeeemeees JeeleeJejCe leeej nesles. ee vekeejelceke
JeeleeJejCeees HeefjCeece keceer kejCeeee erves ceeveJe mebmeeOeve JeJemLeeHeveeme kece&eejer keHeeleeryeeyele
cenlJeeeer Yetefcekee Heej Hee[eJeer ueeieles ee meboYee&le ceeveJe mebmeesOeve JeJemLeeHeveeme Heg{erue keeex Heej
Hee[eJeer ueeieleele.
1. eesie ceeefnleer HegjefJeCes Je leees eLeeeesie meb%eeHeve
kece&eejer keHeeleeree OeesjCeeyeeyele Geesiepeieleele efJeefJeOe DeHeJee, egkeeree ieeser, vekeejelceke
efJeeej Jee{erme ueeieleele. DeMee eee& kece&eejer Jeiee&le nesCes ns Geesiepeieleeee <erves neveerkeejke
Demeles. cnCetve GHejeskele meboYee&le JeJemLeeHeveeves eesie ceeefnleer HegjefJeCes lemese eLeeeesie, Deetke mebYee<eCe,
meb%eeHeve kejCes iejpeses Demeles.

153
2. kece&eejer Je leebee mebIeveevee efJeeemeele IesCes
Deleble Deefee DeMee kece&eejer keHeeleeree efJe<eeeyeeyele kece&eejer Je leebee mebIevee ee Deleble
mebJesoveMeerue Demeleele. leebee ee keHeeleerme eKej efJejesOe Demelees leecegUs mHeeske JeeleeJejCe Jee{erme
ueiesee ceolee nesles. Hejbleg ceeveJe mebmeeOeve JeJemLeeHeveeves kece&eejer keHeeleeres OeesjCe eMemJeerHeCes Deceueele
DeeCeCeemeeer keeceieej Je leebee mebIeveebvee meeleleeves JeJemLeeHeveeee meJe& yeeyeer mecepeJetve meebietve
efJeeemeele IesCeees keee& cnCegvee cenlJeees jles.
3. Geesieees JeJemLeeHeve Je kece&eejer mebyebOe Je megmebJeeo
kece&eejer keHeeleermeejKee Deefee efJe<eeecegUs kebHeveeres, kece&eejer Je JeJemLeeHeve eebeeleerue mebyebOe ogjeJeues
peeleele. JeeoefJeJeeo efve<HeU eee& nesTve HeefjefmLeleer mHeeske yeveCeeeer Mekeeleee DeefOeke Demeles. DeMee
JesUer kemeeseree #eCeer JeJemLeeHeve Je kece&eejer eebeele megmebJeeo DemeCes efnleeJen Demeles Je ner keerCe
peyeeyeoejer JeJemLeeHeveeme DeefleMee veepetkeHeCes neleeUCes cnCegvee iejpeses jles.
4. eefMe#eCe keee&eceeeer DebceueyepeeJeCeer
kece&eejer keHeeleeree JesUsme GJe&efjle kece&eeNeebme eLeeLe& eefMe#eCe osTve leebee keewMeueebee
efJeefnle efJekeeme kejCeejs keee& JeJemLeeHeveeme kejeJes ueeieues. kece&eejer keHeeleerme meeceesjs peeCeeNee kece&eeNeebeer
ceeveefmeke efmLeleer meblegefuele jenCeemeeer mecegHeosMeveeee ceeie& eesKeeUCes JeJemLeeHeveeme DeeJeMeke jles.
DeLee&peveees meeOeve iesueecegUs leebeeJej yeskeejeres mebke Jee kegNne[ esT ve oslee leoveg<ebefieke keeceeeer
DeLeJee keeee&eer efveJe[ keMeer kejlee esF&ue eeee eeOeeveeves efJeeej kejCes JeJemLeeHeveeves jJeues Heeefnpes Je
ee meboYee&le eLeeeesie ceeie&oMe&ve Je meuuee osCeees yengceesue keee& ceeveJe mebmeeOeve JeJemLeeHekeeme kejeJes
ueeieles.

12.13 kece&eejer keHeeleeree ceee&oe

kece&eejer keHeeleeres og<HeefjCeece Heg{erue eceeCes
1. kece&eejer Jeiee&le Demegjef#ele JeeleeJejCe
kece&eejer keHeeleeres OeesjCe DeJeuebefyeleevee kebHeveerle Demegjef#ele Je mHeeske JeeleeJejCe leeej nesles.
vescekeee keesCelee Je efkeleer kece&eeNeebvee keeceeJeve kee{tve ekeCeej ns peesHeele Deefveefele Demeles leesHeeleeer
DeefmLejlee kece&eeNeebes ceveesOewe& Keeer ke Mekeles.
2. Deeesie Heleereer neleeUCeer
kece&eejer keHeeleeres OeesjCe pej Deeesie Heleerves neleeUues iesues lej eele keee&#ece Je Gece keee&
kejCeeNee kece&eeNeebJej Deveee nesT Mekelees. leebeeJej veeskejer peeCeeeer JesUner esT Mekeles. ee meJe&
ieeseRee efJeHejerle HeefjCeece GeesieeJebj lemese JeJemLeeHeveeJej nesT Mekelees.

154
3. JeJemLeeHeveeme vekeejelceke eeflemeeo
keesCeleener keee&ece eMemJeer nesT eeJeeeee veener Demee ebie pej kece&eejer keHeele Peeuesuee
Geesieele kece&eejer Je leebee mebIeveeveer yeebOeuee Demesue lej JeJemLeeHeveees eebieues keee&ece ne GOeUues
peeT Mekeleele. kece&eeNeebee mekeejelceke eeflemeeo eecegUs MetveeJej esT Mekelees.
4. kece&eeNeebee efJeefJeOe eMveebyeeyele DeveemLee
kece&eejer keHeele OeesjCeecegUs kece&eeNeebes efJeefJeOe iegbleeiegleeres eMve lemese leekeUle jent Mekeleele.
meJe& Geesieele DeefmLejleses, Yeemetekeleses JeeleeJejCe leeej nesles. kece&eeNeebes ceveesOewe&, leebeeceOeerue
JeeoefJeJeeo, Yeekeejke JeeleeJejCe, meeneee&ee DeYeeJe F. eMveebeer mees[JeCetke ceeveJe mebmeeOeve JeJemLeeHeveeme
kejeJeere ueeieles.
5. HejmHejebefyeuelJe
kece&eejer keHeeleercegUs keener DeHeefjnee& keeces yeensve keve IeeJeer ueeieleele. leebeeJej meJe&mJeer
DeJeuebyetve jeneJes ueeieueecegUs HejmHejebefyeuelJe Jee{erme ueeieles Je `Ske vee Oe[' DeMeer DeJemLee nesTve
peeles Je DemLewee&es JeeleeJejCe Jee{erme ueeieles.

12.14 kece&eeNeebee meceYeeieeleerue Jeeeeejs menYeeie

kece&eeNeebee JeJemLeeHeveeleerue menYeeie Jee{efJeCeemeeer leebvee meceYeeieeleerue Jeee osT kejCes
ns veJeervelece leb$e ceeveues peeles.
ee Heleerves efJeeceeve kece&eeNeebvee les pee kebHeveerle keee& kejleele lee kebHeveeres meceYeeieYeeb[Jeue
efJekele IesCeeme Gegkele kesues peeles. DeeefCe eefleJe<eea lee meceYeeieebes Hegve&cegueebkeve kesues peeTve veJeerve
cetueebefkele efkebceleer peenerj kesuee peeleele Je veceto kesuee iesuesuee efkebceleerves les meceYeeie Hejle Iesleues
peeleele.
ee Heleeree cegKe Heeeoe cnCepes kebHeveermeeer kece&eeNeebes efpeJeeYeeJeees mebyebOe efvecee&Ce nesTve les
Je=e
f iele nesleele lemese Geesie mebIevesle Ie[CeeNee keeee&yeue kece&eeNeebee ceveele mekeejelceke yeebeOf euekeer
efvecee&Ce nesles. Skeerke[s kebHeveeReer DebMele ceeuekeer meceYeeieebejs eeHle nesTve peyeeyeoejereer peeCeerJe
kece&eeNeebee ceveele efvecee&Ce nesles Je kebHeveeree Gej oeefelJeeeer peeCeerJe Jee{erme ueeieles Hejbleg eeleerue
cenlJeeeer cesKe ner Deens keer kesJeU YejHetj veHee efceUefJeCeeNee kebHeveebee ee Heleerle jme oeKeefJeleele
Deve kebHeveebveer ner Hele peJeUHeeme yeemeleevee iegb[eUueele pecee Deens.

12.15 eMve
1.

(BPO) meboYee&le mebef#eHle efHeCe leeej keje

2.

Yeejleele (BPO) es YeefJeleJe keee les Lees[keeele mHe keje.

155
3.

(KPO) cnCepes keee? leees efJeefJeOe ekeej Je Heeeos Lees[keeele efJeMeo keje.

4.

Yeejleele (KPO) es YeefJeleJe keee les Lees[keeele mHe keje.

5.

(BPO) Je (KPO) ceOeerue efJeefJeOe keejkeero& Heee&e efJeMeo keje.

6.

kece&eejer keHeele cnCepes keee les meebietve leees mJeHe Lees[keeele mHe keje.

7.

kece&eejer keHeele OeesjCeeeer efJeefJeOe keeex Je ceee&oe mHe keje.

8.

meceYeeieeleerue Jeeeeejs kece&eeNeebee JeJemLeebveeleerue menYeeie mHe keje.

12.16 meboYe&
1.

(T.D.rao. Readings in Human Resource Development)

2.

(C.B.Gupta - Human Resource Management)

3.

(M.G. Patkar) Deeweesefieke JeJemLeeHeve

4.

ceeOeJeer efce$e, veevee MeneCes - ceveg<eyeU JeJemLeeHeve Je Deeweesefieke mebyebOe

5.

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve - [e@. eer efveJeeme peesMeer Je Flej

6.

JeJemeee efJekeeme - ee. eer efueceCe, ee. [er. Heer. jeJejskej

7.

(Business Development - Dr. Parag Ajgaonkar)

8.

(Economic Times - 27th Aug 2004)

9.

(Times of India - Newspapers)

10. meeHleeefnke mekeeU

11. `ceeveJe mebmeeOeve JeJemLeeHeve' - [e@ eer efveJeeme peesMeer Je Flej

156

HekejCe 13

eefMe#eCe DeeefCe efJekeeme

13.1 emleeJevee
13.2 eefMe#eCeeeer JeeKee
13.3 eefMe#eCeeeer iejpe
13.4 eefMe#eCeeeer JewefMees, cenlJe, iejpe
13.5 eefMe#eCeeeer Geres
13.6 eefMe#eCeeee Heleer
13.7 eefMe#eCeees ekeej
13.8 JeJemLeeHeve efJekeeme - JeeKee Je cenlJe
13.9 eMve
13.10 meboYe&

13.1 emleeJevee (Introduction) :

eesieJesUer DeeJeMeke lee eceeCeele Yeeb[Jeue HegjJee, DeeeeeJele eb$emeeceeer, keee&#ece kece&eejer
Jeie&, Meem$eere Heleer ee meJeeee eYeeJeer mecevJeeeJej DeeefCe GHeeesieeJeje mebHetCe& GHeeceees eMe DeJeuebyetve
Demeles. eesie lee eceeCeele HegjJee, eesie opee&ee keee ceeue, DeeeeJele eb$emeeceeer Demeueer DeeefCe
leeeyejesyej ee eb$emeeceeeree keewMeueeves GHeeesie #ecelee kece&eeNeebceOes Demesue leje GHeeceeeer Gef<es
meeOe nesT Mekeleele. eeGue Yeeb[Jeue, keee ceeue, eb$emeecegeer eebmeejKee GHeece eeueefJeCeemeeer
DeeefCe GlHeeove keeee&meeer DeeJeMeke DemeCeeNee meJe& yeeyeer HegjsMee eceeCeele GHeueyOe Demeleerue Hejbleg
keeceieej DeeefCe kece&eejerJeie& efMeef#ele, keewMeueegkele, DevegYeJeer Je me#ece vemesue lej cee$e GHeeceeeer
Gefes DeHes#eseceeCes HetCe& nesT MekeCeej veenerle. cnCetve kece&eeNeebvee GHeeceeleerue GlHeeove Heleereer
DeeefCe eefeeebeer DeeeJele ceeefnleer keve osCes DeeJeMeke Demeles. GHeeceeleerue GlHeeoveeee leb$eele yeoue
nesle DemeueecegUs GlHeeove Heleer DeeefCe eefeee melele yeouelee Demeleele. leeyeeyele kece&eejer Jeie& peeCekeej
Demeuee Heeefnpes. leemeeer eefMe#eCeeeer DeeJeMekelee Yeemeles. GlHeeoves, GlHeeoveeeer leb$es, GlHeeove Heleer,
mHeOexes mJeHe, yeepeejHesseer JeeHleer, GlHeeove DeeefCe efJeeerleerue DeeJneves, veJeveJeerve ueeieCeejs MeesOe ee
meJe&e yeeyeleerle mebIevesleerue kece&eejer Jeie& meJe& keeceebmeeer Heefjefele Demeuee Heeefnpes, cnCetve efJeefJeOe HeeleUerJejerue
keee&jle DemeCeeNee efJeeceeve kece&eeNeebmeeer eefMe#eCeeee DeeefCe efJekeemeeee keee&ece Deeeesefpele kejeJee
ueeielees.
JeJemeee mebmLeseer Gefes meeOe kejCeemeeer kece&eejer DeeefCe mebIevee eebee efJekeeme meceeblej

157
JneJee ueeielees. JeJemeee eMemJeerHeCes nesCeemeeer HegjHs etj Yeeb[Jeue, DeeOegevf eke eb$emeecegeer DeeefCe yeepeejHesebeer
GHeueyOelee eebeeyejesyej lee JeJemeeeeleerue kece&eejer keee&#ece DemeeJes ueeieleele. Yeeb[Jeue Je DeeOegefveke
eb$emeeceeeree eesie Heee&Hle JeeHej kejCeemeeer eefMeef#ele kegMeue keeceieejebeer Je JeJemLeeHeveeeer iejpe
Demeles. leecegUs keceer GlHeeove Keee&ceOes eebieuee opee&ee Jemlegbes GlHeeove nesT Mekeles. kece&eeNeebvee
efouesues efJeefMe keee& leebvee JeJeefmLeleHeCes kejlee eeJes eemeeer eleske JeJemeee mebmLee kece&eeNeebee
eefMe#eCeeuee efJeMes<e cenlJe osleele. kece&eejer eefMe#eCe ner ceveg<eyeU efJekeeme JeJemLeeHeveees cenlJeees keee&
Deens. eefMe#eCeecegUs GlHeeove keeee&le Yeeie IesCeeNee kece&eeNeebvee GlHeeove Heleer, eefeee Je leb$eeyeue
mebHetCe& ceeefnleer efceUles DeeefCe kece&eejer, mJeleeer peyeeyeoejer Heej Hee[Ceemeeer DeeJeMeke les keewMeue Je
#ecelee eeHle keve JeJemeee mebmLeseer Gefes meeOe keve JeJemeee eMemJeer kejleele. Lees[keeele,
leb$e%eeve efkeleerner eieleMeerue Demeues lejer leeee GHeeesie kejCeeNee kece&eeNeebJej leees eMe DeJeuebyetve
Demeles. eemeeer eefMe#eCeeeere iejpe Demeles.
JeJemLeeHeve efJekeeme ne ceveg<eyeU efveeespeveeJej DeJeuebyetve Demelees. Deveske Heeeele osMeebveer
Yeeb[JeueMeener Je keejKeevee Heleer eeJej DeeOeeefjle DeLe&JeJemLesvegmeej efJekeeme meeOeuee Demeuee lejer meOee
Yeeb[Jeueoejer Je keejKeeveoejer Heleer keeueyeee jle Deensle. leecegUs JeJemLeeHeveeJej DeeOeeefjle
GlHeeoveeefeesme DeefleMee cenlJe eeHle nesle Deens. peieeleerue meJe& osMeeleerue mebmeeOeveeceOes kegMeue Je
keee&#ece JeJemLeeHeke ne Ske Ieke Demee Deens keer leecegUs meeOevemeecegeeree Heee&Hle GHeYeesie keve
GlHeeove Jee{ kejlee esles. keee&#ece JeJemLeeHekeebee iegCeJeesee, JeeqkelecelJeeee DeeefCe keee&Mewueeree eYeeJe
Flej kece&eeNeebJej He[lees. JeJemeee mebmLeseer meJee&le ceeser mebHeeer cnCepes keee&#ece JeJemLeeHekeebeer #ecelee
Je keewMeues nese. GuuesKeveere DeMee ee mebHeeeres cetue Flej meJe& IekeebHes#ee cenece jles. cnCetve eleske
JeJemeee mebmLee JeJemLeeHekeebee efJekeeme JneJee eemeeer Je leebee keee&#ecelesle Jee{ nesCeemeeer eelve
kejles. ee meJeeee meceeJesMe JeJemLeeHeve efJekeeme ee mebkeuHevesle neslees.
ceveg<eyeUees keeUpeerHetJe&ke efveeespeve keve leevegmeej kece&eeNeebeer vesceCetke kesueeveblej cegKe
cege Gjlees lees ee ceveg<eyeUeee efJekeeme kejCeeee. ceveg<eyeUeee efJekeeme kesueeKesjerpe mebIevesee efJekeeme
nesCes Mekee vemeles. ceveg<eyeUeee efJekeeme kejeJee keer veener Demee eMve keOeerner GYee jnele veener, lej eMve
Demelees efJekeeme kemee Je keesCelee ceeiee&ves kejeJee? ceveg<eyeUeee efJekeemeemeeer mebIeveelceke eelve ve
kesueeme eleske Jekeleerme mJeleee efJekeemeemeeer mJeleb$eHeCes eelve kejeJee ueeielees. keener JekeleeRceOes
DeelceefJekeemeeeer esjCee leerJe Demeueeves veeveeefJeOe ceeieeveer lee DeeHeuee Je Heee&eeves mebIeveseener efJekeeme
meeOeCeeee eelve kejleele. mJeleee efJekeeme meeOeCeeee eelve kejerle Demeleevee mebIeveske[tve eesie lees
eeflemeeo ve efceUeueeme vewjeMeeeer Je JewHeueeeer YeeJevee efvecee&Ce nesles. ner YeeJevee DeefOeke keeU efketve
jeefnueeme leees Hee&Jemeeve Ske lej leer Jekeleer mebIevee mees[tve peeCeele nesles efkebJee mebIevesee efJekeeme
Kegblees.
cnCetve keesCeleener efJekemeveMeerue mebIevesceOes ceveg<eyeU efJekeemeemeeer eespeveeye keee&ece DeeKetve
leeeer DebceueyepeeJeCeer kejCes DeeJeMeke Demeles. oerIe&keeueerve efJeeej kesueeme DeMee efJekeeme keee&eceebes
Deveske Heeeos mebIevesme lemese JeeqkeleMe kece&eeNeemener nesleele. ns Heeeos Heg{erueeceeCes meebielee esleerue-

kece&eeNeebee GlHeeove #ecelesle Jee{ nesles Je Heee&eeves mebIeveseer GlHeeokelee Jee{les.

kece&eeNeebes ceveesOewe& GbeeJeles.

158
-

GlHeeove Keee&le yeele nesles.

mebIevesme mLewe& eeHle nesles.

veJeerve #eceleebeer efveefce&leer nesles,

yeouelee HeefjefmLeleerMeer pegUJetve IesTve Heg{s peeCeeeer #ecelee esles.

mebIevesleerue ceveg<eyeUeee efJekeemeeves meeceeefpeke efJekeemeeme neleYeej ueeielees. kece&eeNeebee HetJeea

%eele vemeuesuee #eceleebee JeeHej Peeueeves GlHeeove #ecelee Jee{tve meeceeefpeke mebHeeerle Jee{ nesles.
eer. ceesveeHHee eebee celes `ceveg<eyeU efJekeeme' keee&ece eMemJeer nesCeemeeer Heg{erue leerve ieeseReer DeeJeMekelee
Demeles.
1.

Jekeleeree ieglb eeieglb eeree mJeHeeee Je yeouelee iejpeebes Deekeueve keve IesTve leevegmeej efJeefJeOe
JekeleeRee efJeeej kesuee peeJee.

2.

menefveCe&eeJej DeeOeeefjle meeseer keuHevee JeJemLeeHeveeves ceeve kejeJeer.

3.

ceeveJeleeJeeoer Je ueeskeleb$eJeeoer efJeeejebJej DeeOeeefjle ceeveJeer cetueebee keuHeveebee efJekeeme nesTve

JeJemLeeHeveeves leeee Debefiekeej kejeJee.

ee leerve cetueYetle ie=nerleebJej DeeOeejuesuee kece&eejer efJekeemeeee keee&ece efveefelee mebIevesee

efJekeemeeeee keee&ece neslees. eeleerue leervener Debieebee meefJemlejHeCes efJeeej kejCes DeeJeMeke Deens.
Ge efJeeeefJeYetef<ele Je kegMeue kece&eeNeebeer vesceCetke kesueeme mebIevesle eefMe#eCeeeer meese kejeJeer
ueeieCeej veener Demes ceeveCes eesie veener. MeeUe Je ceneefJeeeueuees eeletve efouesues DeewHeeeefjke efMe#eCe
keewMeue efvecee&Ce kejCeemeeer Je JeeqkelecelJe Ie[efJeCeemeeer DeeJeMeke Demeues lejer eleske kece&eeNeeme
mebIevesee Ske Yeeie yeveJeCeemeeer, leees Je mebIeveses eesie jerleerves meceeeespeve (Adjustment)
nesCeemeeer megJeeleeruee eefMe#eCeeeer DeeJeMekelee Demeles. lemese veblejner veJeerve Je melele efJekeefmele nesCeejs
%eeve Deelcemeele keve IesCeemeeer Je ojjespe yeouelee HeefjefmLeleerle DeeHeCe ceeies lej jenele veener vee eeeer
keeUpeer IesCeemeeer eefMe#eCeeeer iejpe Demeles. eefMe#eCe ns mebIevesee JeJemLeeHeveeleerue Ske cenlJeees
Debie Deens. eeeer peeCeerJe Depetve yeNeee Ge JeJemLeeHeveebme Peeuesueer veener. eefMe#eCeeme Depetvener ogece
mLeevee efoues peeles. mebIeveseer cetU Gefes meeOe kejCeemeeer eefMe#eCeeeer iejpe Deens ns meJe&ceeve
Peeuesues veener. mebIeveseer Gefes meeOe Peeueeveblej pej JesU Je meeOeves GHeueyOe Demeleerue lej eefMe#eCeeke[s
ue#e efoues peeles. efJekeemeeee eefeesleerue Ske cenlJeeee Ieke cnCetve eefMe#eCeeuee cenlJe ve oslee `GlHeeove
DeefOekeejer' efkebJee `efJelejCe DeefOekeejer' eebveer ceeieCeer kesueer leje eefMe#eCeeeer meese kejCes Demes meuueeieej
mJeHeees (Staffing) keee& cnCetvee leeeeke[s Heeefnues peeles. eesie leNnsee keee&evf eefce&leermeeer DeeJeMeke
cnCetve eefMe#eCeeke[s ve Heenlee SKeeee #es$eeleerue keee& eesie jerleerves nesle vemeueeme leeJej nesCeejer
eefleefeeelceke ke=leer cnCetvee, leeeeke[s Heeefnues peeles.

13.2 eefMe#eCe - JeeKee

eefMe#eCeeeer JeeKee (Definations of Training):

159
eefMe#eCeeee DeLe& mHe kejCeeNee keener ecegKe JeJemLeeHeve Meem$e%eebee JeeKee Heg{erue eceeCes
Deensle.
1) ee. yeer. Sce. MesKe - eebee celes ``efJeefMe keee& kejCeemeeer kece&eeNeebes %eeve DeeefCe keewMeue
Jee{efJeCeemeeer keeee&eqvJele kesuee peeCeeNee efeesuee eefMe#eCe Demes cnCeleele.''
2) [sue eeW[j eebee celes ``efJeefMe Gefebmeeer DeeJeMeke DemeCeejs %eeve DeeefCe keewMeues nmleiele
kejCeemeeer eefMe#eCe ner Ske JeJeefmLele DeeefCe mebIeerle keee&Heleeree GHeeesie keve IesCeeeer DeuHekeeueerve
eefeee Deens.''
``eefMe#eCe ner JeJeefmLele DeeefCe mebIeerle keee&Heleeree GHeeesie keve IesCeeeer Ske DeuHekeeueerve
eefeee Deens. peecegUs kece&eejer efJeefMe Gerebbkejerlee DeeJeMeke Demeuesues leeb$eerke %eeve Je keewMeues
nmleiele ke Mekeleele.''
efkebJee
(Training is short term utilising a systematic and organised procedure
by which non-managerial personnel learn technical knowledge and skills
for a definate purpose)

Lees[keeele meebieeJeeees Peeueeme kece&eeNeebee keee&#ecelesJej JeJemeee mebmLeses eMe-DeHeeMe

DeJeuebyetve Demeles. keee&#ece kece&eejer JeJemeee mebmLesuee eMeeke[s IesTve peeleele. eemeeer eleske JeJemeee
mebmLeses JeJemLeeHeve kece&eeNeebke[s %eeve DeeefCe keewMeues Jee{efJeCeeee eelve kejleele. kece&eeNeeke[s
meesHeefJeuesues efJeefMe keee& leebvee JeJeefmLeleHeHeCes kejlee eeJes eekeefjlee DeeJeMeke Demeuesues efJeMes<e %eeve
DeeefCe keewMeue leebvee osCeeee eefeesuee eefMe#eCe Demes cnCeleele.
Heg{erue keener JeeKeeJeve kece&eejer eefMe#eCeeeer mebkeuHevee mecepeCeeme ceole nesles.
1) S[efJeve eqHeueHHees - ``efJeefMe keee& kejCeemeeer kece&eeNeebes %eeve Je keewMeue Jee{efJeCeemeeer
kejCeele esCeeNee eefeesuee eefMe#eCe Demes cnCeleele.''
2) [sue yeere - ``efJeefMe keece kejCeemeeer kece&eeNeebes %eeve Je keewMeues eele Je=ef kejCeeeer mebIeerle
ke=leer cnCepes kece&eejer eefMe#eCe nese.''

13.3 eefMe#eCeeeer iejpe

eefMe#eCeeeer DeeJeMekelee keMeer DeesUKeeJeer?
eefMe#eCe ns meeleleeves eeueCeejs keee& DemeCes DeeJeMeke Demeues lejer Keeueerue HeefjefmLeleerle leeeer
leele[erves Je leerJelesves iejpe Deens ns DeesUKeCes pej Deens.
1.

GlHeeoveeee opee& KeeueeJeuesuee Demesue Je eenkeebke[tve ceeue Hejle esCeees DeLeJee ceeueemebyebOeeree
leeejeRes eceeCe Jee{ues Demeues lej keeceieejebvee GlHeeoveeee opee&efJe<eeer peeieke kejCeemeeer
eefMe#eCeeeer DeeJeMekelee Deens.

160
2.

DeHeIeeleebee mebKesle Jee{ Peeueer Demeueeme megj#ee eespeveebefJe<eeer eefMe#eCeeeer iejpe Deens Demes
DeesUKeeJes.

3.

mebIevesves veJeerve Jemlebt es GlHeeove meg kejeJeeees jefJeueeme lee mebyebOeer leebe$f eke eefMe#eCe DeeJeMeke
Demeles.

4.

megOeejerle GlHeeove Heleeree veJeerve leb$e%eeveeee JeeHej keve GlHeeove kejeJeeees jefJeueeme
leebef$eke eefMe#eCe osCes DeeJeMeke nesles.

5.

kece&eeNeebceOeerue Demeblees<eees Jee{les eceeCener keener JesUe eefMe#eCeebeer DeeJeMekelee oMe&efJeles.

kece&eeNeebee Jee{lee leeejer, Yeeb[Ces, Jee{leer iewjnpesjer, veeskejer mees[tve peeCeees Jee{les eceeCe
ner Demeblees<eeeer keener ue#eCes Deensle.

6.
7.

kece&eeNeebeer Ieleer keee&#ecelee keee&efJe<eeke eefMe#eCeeeer (Job Training) iejpe oMe&efJeles.

kece&eejer mebIeveebeer Je=eer JeepeJeerHes#ee peemle ue{eT Peeueeme leebveer efnbmeke ceeieeee DeJeuebye
kejCeeme megJeele kesueeme Je mJeeLeea Geres meeOe keve IesCeemeeer IeekeoHeMee oeKeefJeCeeme
megJeele kesueeme leebee Deeflejskeer vesle=lJeele yeoue nesCeeeer DeeJeMekelee peeCeJeles. keeceieej
mebIeveebceOes peyeeyeoej vesle=lJe efvecee&Ce kejCeemeeerner eefMe#eCeeeer DeeJeMekelee Demeles.

keener jeefJeke HeefjefmLeleeReee GuuesKe pejer Jej kesuesuee Demeuee lejer Demes Deveske efveos&Meke
ojjespeee JeJemLeeHeveele efomele Demeleele. eeeceeCes keener Uke efveoxMeke efomet ueeieleee eefMe#eCeeeer
JeJemLee ve kesueeme HeefjefmLeleer, efyeke nesTve neleeyeensj peeCeeee mebYeJe Demelees.

13.4 eefMe#eCeeeer JewefMees / cenJe/ iejpe

1) DeewHeeeefjke eefeee :
eefMe#eCe ner GHeeceele meeleleeves eeueCeejer DeewHeeeefjke DeeefCe DeuHekeeueerve eefeee Deens.
DeefOeke=leHeCes kece&eeNeebvee veJeerve leb$eeeer ceeefnleer keve osCeemeeer eefMe#eCe keee&ece jeyeefJeuee
peelees. leeeer (eefMe#eCeeeer) JewefMees Heg{erueeceeCes 2. kece&eeNeebee keee&keewMeueele Jee{:
efJeeceeve kece&eeNeebee %eeveele, iegCeJeesle, keewMeueele DeeefCe #ecelesle Jee{ nesCes ne eefMe#eCeeee
cegKe nslet Deens. leemeeer efJeefJeOe keewMeueeuee Oeeefjle keee&eceebee DeJeuebye keve kece&eeNeebvee efkeceeve
keewMeue HeeleUer ieeCeeee eelve kesuee peelees.
3. keee& Mekeleeree meecegefnke GHeeesie :
GHeeceebeer efkebJee mebmLeseer efveeespeerle Geres meeOe kejJetve IesCeemeeer kece&eeNeebee meecegefnke
keee&Mekeleeree eesie ekeejs GHeeesie keve IesCeemeeer eefMe#eCeeeer eespevee jeyeefJeueer peeles. esLeerue yengmebKe
keees& meecegefnkeefjlee Heej Hee[eJeeeeer Demeleele.

161
4. meJe&e mlejebmeeer DeeJeMeke :
mebmLesleerue meJe&e mlejeJejerue keece kejCeeNeebee DeeefCe keeceieeNeebee Jee{ermeeer eefMe#eCeeejs
HeleMeerj eelve kesuee peelees. leecegUs meJe& mlejeJejerue kece&eejer eefMe#eCe keee&eceele peeleele.
5. melele eeueCeejer eefeee:
eefMe#eCe ner Ske meeleleHetCe& eeueCeejer eefeee Deens. keejCe GlHeeoveeefeee efvelevetleve DemeueecegUs
veJeveJeerve GlHeeove leb$es DeeefCe GlHeeove HeleerMeer GHeeceeleerue efJeeceeve kece&eeNeebvee DeJeiele DeeefCe
me#ece DeMeer efJeefJeOe eefMe#eCe eespevee jeyeefJeuee peeleele.
6. DeeeeJele ceeefnleer osCes :
GHeeceeleerue efJeeceeve kece&eeNeebvee Jew%eeefveke mebMeesOeve, veJeerve leb$eeee efJekeeme veJeerve keee&Heleer
F. HeefjHetCe& ceeefnleer osCeemeeer eefMe#eCe keee&ece Deeeesefpele kesues peeleele. leecegUs kece&eeNeebefJe<eeer
DeleeOegefveke ceeefnleer DeeeJeleHeCes eoeve kesueer peeles.
7. eefMe#eCe ns JeJemLeeHekeeejs efoues peeles:
DeeHeuee GHeeceeceOes efJeefMe iegCeJeesee kece&eeNeebeer Skeoe efveegkeleer GlHeeove leb$es DeeefCe
GlHeeove Heleer eele Peeuesuee yeoueebMeer DeeHeueeuee DeJeiele kejCeemeeer leeej kesuesuee eefMe#eCe
JeJemLeeHekeeejs jeyeefJeuee peelees. DeeeJele %eeve GlHeeove/ mebHeeove kesuesuee kece&eeNeebee mesJesee ueeYe
GHeeceeueee nesCeej, eefMe#eCe keee&eceees efveeespeve, DebceueyepeeJeCeer, Kee& ee meJe&e yeeyeer JeJemLeeHeveeves
kejeeee Demeleele.
8. keee&#ecelesle Jee{ nesles :
eefMe#eCeecegUs kece&eeNeebee keee&#ecelesle Jee{ nesles. GlHeeoveeee opee& GbeeJetve GlHeeove Kee&
keceer neslees. GHeeceeleerue JeJemLeeHeveeee eYeeJe Jee{lees. lemese GHeeceeeer mHeOee& #eceleemege Jee{les.
GHeeceebee GlHeeoveebee efJeHeCeveeeer JeeHleer Jee{les.
9. eefMe#eCe Kee& ner iegbleJeCetke:
eefMe#eCeeee Kee& ne DeveglHeeoke vemetve GHeeceeee ceeveJeer Mekeleeruee DeefOeke #ecelesves keeee&eqvJele
kejCeemeeer kejCeele Deeuesueer leer Ske ekeejeer iegbleJeCetke Deens. yeouelee HeefjefmLeleeree DeeJneveebJej
eemeeer eleskee GHeeceele DeeHeuee GlHeeove Heleerle meeleleeves vetleveerkejCe kejeJes ueeieles. vetleveerkejCeeee
Kee& ne DeveglHeeoke mecepeuee peele veener.
eefMe#eCeeee Jejerue meJe& JewefMeeebcegUs DeeOegefveke JeJemLeeHeve mebeueveele eefMe#eCeeee meeleleeves
GHeeesie kesuee peelees. Deelee meJe&e JeeJemeeefeke ns GHeeceeleerue kece&eeNeebee eefMe#eCeeefJe<eeer peeieke
Peeuesues Deensle.

162

13.4 eefMe#eCeees cenlJe (importance of training):

mebIevesle DeLeJee JeJemeee mebmLesle efkeleerner DeleeOegefveke eb$emeeceeer Demeueer lejer leer eeueefJeCeeje
kece&eejer Demelees. eefMeef#ele kece&eejere ner eb$emeecegeer Je efJeegle GHekejCes neleeUt Mekelees. cnCepese
JeJemeee mebmLesee Deekeej keesCeleener Demees, GlHeeoveees mJeHe keesCelesner Demees efkebJee lee mebmLesle keece
kejCeeNee kece&eeNeebeer mebKee efkeleerner Demees, eleske JeJemeee mebmLesle kece&eeNeebvee eefMe#eCe osCeeeer
iejpe Demelese. eefMeef#ele kece&eejer Jeie& ner JeJemeee mebmLeseer eMeeee o=erves DeefYeceeveeeer yeeye Demeles.
megeesie eefMe#eCe ns eYeeJeer JeJemLeeHeve oMe&efJeles. JeJemLeeHeveees, Heee&eeves JeJemeee mebmLeses eMe ns
HetCe&HeCes eefMeef#ele kece&eeNeebJej DeJeuebyetve Demeles.
eefMe#eCeees cenlJe Heg{erueeceeCes meebielee esF&ue :
1) DeHeIeele mebKesle Ie :
eefMe#eCeecegUs kece&eeNeebee keee&#ecelesle Je keewMeueele Jee{ nesles, keejKeeveeceOes Demeuesueer
efJeefJeOe eb$es Je GHekejCes lemese efJeegle GHekejCes keMeer neleeUeJeerle eees %eeve eefMe#eCeecegUs keeceieejebvee
efceUles. leecegUs DeHeIeeleees eceeCe keceer nesles. DeHeIeeleecegUs kece&eeNeebee ce=leg neslees efkebJee DeHebielJe esT
Mekeles. lemese eb$emeeceeereer cees[lees[ Je veemeOetme nesT Mekeles. DeMee ekeejeer meJe& neveer eUCeemeeer
`eefMe#eCeeuee' Heee&e veener.
2) GlHeeokelesle Jee{:
kece&eeNeebes keeceeceOeerue keewMeue Jee{tve leebeer keee&#ecelee Je GlHeeokelee Jee{efJeCeemeeer eefMe#eCe
GHeeesieer jles. eefMe#eCeecegUs keeceieejebvee efJeefJeOe eb$emeeceeer neleeUCeees keewMeue eeHle nesles. eefMe#eCeeeer
iejpe veJeerve keeceieejebyejesyeje pegvee keeceieejebveener Yeemeles. DeeOegefveke keeUeceOes leb$e%eeve PeHeeeeves
yeouele Deens. leebee JeJemeee mebmLeebee GlHeeove Heleer Je keee&HeleerJejner HeefjCeece neslees. ner veJeerve
Heleer Deelcemeele kejCeemeeer pegvee keeceieejebveener eefMe#eCeeeer iejpe Yeemeles. eefMeef#ele keeceieejebcegUs
GlHeeoveeee opee& Jee{lees. GlHeeoveeee Kee&ner keceer neslees DeeefCe leeyejesyej GlHeeokelee Jee{Ceeme ceole
nesles.
3) efveefj#eCeeeer iejpe jenle veener:
yeepeejHesls e mHeOee& ner Jemleteer efkebcele Je iegCeJeee eeJej DeJeuebyetve Demeles. eemeeer JeJemeee mebmLesle
GlHeeefole nesCeejer eleske Jemleg efJeefMe opee&eer DemeeJeer cnCetve efveefj#eCeeeer iejpe Demeles. eefMe#eCeecegUs
keeceieejebee eesielesceOes Je keewMeueele Jee{ nesles. leecegUs kece&eejer DeeHeueer peyeeyeoejer DeesUKetve JeJeefmLele
keece kejerle Demeleele. leecegUs keeceieejebee keeceees efveefj#eCe kejCeeeer iejpe Yeemele veener. keeceieejebee
keeceeJej efvejer#eCe kejCeemeeer JesieUee efvejer#ekeebeer iejpe Yeemele veener, leebeer vessceCegke kejeJeer ueeiele
veener.

163
4) kece&eeNeebes ceveeOewe& Jee{les :
eefMeef#ele kece&eejer peyeeyeoej Demeleele. eefMe#eCeecegUs leebee DeelceefJeeeme Jee{uesuee Demelees.
ceesee eceeCeeJejerue DeelceefJeeeme, peyeeyeoejereer peeCeerJe, meceeOeeveer eJe=eer DeeefCe meecegoeefekeefjlee keece
kejCeeeer leeejer eefMe#eCeeHeemetve efceUCeeNee ee ceesueeee sJeecegUs keeceieejebee ceveesOewee&le Jee{ nesles.
DeelceefJeeeme ne kece&eeNeebes ceveesOewe& Je keee&#ecelee Jee{efJeCeeme ceole kejlees.
5) kece&eeNeebeer ieleer#ecelee Jee{les:
kece&eejer eefMe#eCeeejs veJeveJeerve leb$e%eeve Deelcemeele kejlees. leecegUs leeeer keee&#ecelee Jee{les.
keewMeueele Jee{ nesles. leecegUs JeJemLeeHeke DeMee ekeejee keeceieejeuee Skee efkeeCeentve ogmeNee efkeeCeer
mege HeeJet Mekelees. leecegUs keeceieejeeer ieleer#ecelee Jee{les.
6) mebIevesle mLeerjlee Je ueJeefekelee efvecee&Ce nesles:
eefMeef#ele kece&eejer ner JeJemeee mebmLeseer ceeueceee (asset) Demeles. eefMe#eCeecegUs mebIevesle
efmLejlee Je ueJeefekelee efvecee&Ce nesles. mebIevesle kece&eeNeebee ce=leg, efveJe=eer, ye{leer efkebJee JeJemLeeHeke
mebIevee mees[tve iesueeme lee peeiesJej eefMeef#ele kece&eejer keece ke Mekelees. leecegUs keesCeleener ekeejes
Demeblegueve efvecee&Ce nesle veener DeeefCe ueJeeflekeleener efvecee&Ce nesles. cnCepese Ske kece&eejer efJeefJeOe efkeeCeer
keece kejCeeme leeej neslees. eefMe#eCeecegUs mebIevesuee kegMeue Je keee&#ece kece&eeNeebeer GCeerJe Yeemele
veener. cnCepesle mebIevesleerue mLewee&uee keOeerner Oeeskee GlHeVe nesle veener.
7) JeJemeee mebmLesee efJemleej:
kegMeue DeeefCe keee&#ece kece&eeNeebcegUs JeJemeee mebmLesee efJemleej nesCeeme ceole nesles. eefMe#eCeecegUs
kece&eeNeebvee peyeeyeoejereer peCeerJe nesles DeeefCe JeJemeee mebmLee ns DeeHeues keggbye Deens DeeefCe lee keggbyeeleerue
DeeHeCe meJe&peCe meYeemeo Deenesle ner YeeJevee eefMe#eCe kece&eeNeebee ceveeceOes efvecee&Ce nesles. DeMee ekeejee
YeeJevesletve JeJemeee mebmLesee menpelesves DeeefCe Jesieeves efJemleej Je efJekeeme Ie[tve eslees.
8) DeeOegefvekeerkejCe eqmJekeejCeeme leeej:
eefMeef#ele kece&eejer DeeOegevf ekeerkejCe Je peeieeflekeerkejCeeme efJejesOe ve kejlee les DeeJneve mJeerkeejCeeme
leeej nesleele. leebef$eke yeoue, mebieCekeerkejCeeee GHeeesie Je mJeebeueerkejCe les efJeveeleeej ceeve kejleele.
ns meJe& eefMe#eCeecegUs Mekee nesles.
9) eb$es Je meecegeeree Heee&Hle GHeeesie:
efJeefJeOe ekeejeer eb$es neleeUCeemeeer eefMe#eCeeeer iejpe Demeles. eefMe#eCeecegUs kece&eeNeebvee Meeeere
Heleeres %eeve nesles. leecegUs keesCeleerner eb$emeeceeer keeceieej megueYeHeCes neleeUt Mekeleele. leecegUs kece&eejer
eb$eeee eesie ekeejs JeeHej keve meecegeeree DeHeJee eUleele. DeHeIeeleees eceeCener keceer nesles. Lees[keeele
eesie eb$emeeceeeree neleeUCeercegUs meeOevemeecegeeree Heee&Hle GHeeesie keve GlHeeove ceesee eceeCeeJej
Ieslee esles.

164
10) efJeefJeOe mecemeebes meceeOeeve :
eefMe#eCeecegUs JeJemeee mebmLesHeg{erue efJeefJeOe mecemee megleele. JeJemeee mebmLesceOes kece&eeNeebee
efJeefJeOe mecemee megleele. JeJemeee mebmLesceOes kece&eeNeebee efJeefJeOe mecemee Demeleele. Goe. iewjnpesjer,
DeHeIeele, Deeweesefieke keuen Je Deeweesefieke DeMeeblelee F. kece&eeNeebee mecemee eefMe#eCeecegUs kece&eeNeebee
ceveesJe=eerle yeoue nesTve ekeve megleele. kece&eeNeebceOes JeJemLeeHeveeee De[eCeer mecepetve IesCeeeer
ceveesJe=eer leeej nesles.

13.5 eefMe#eCeeeer Gefs

eefMe#eCeeeer Geres (Objectives of Training):
kece&eeNeebvee eefMe#eCe osCeeeer Deveske Gers Deensle leeHewkeer keener ecegKe Gefs Heg{erue eceeCes Deensle:
1) leebef$eke %eeve osCes:
eleske kece&eeNeebeer efJeefMe keeee&eer peyeeyeoejer efveefele keve lee keeee&es mJeHe, leeee
Deveg<ebieeves esCeeNee efJeefYeVe yeeyeer, les keee& kejleevee kejeJee ueeieCeeNee efeee lemese leemeeer DeJeuebeyf eCeele
esCeeNee keee&Heleer F. yeoue DeeJeMeke Demeuesues leebef$eke %eeve kece&eeNeebvee osCes ner keeUeeer iejpe
Deens. leemeeer DevegHe eefMe#eCe eespevee keeee&eqvJele kesuee peeleele.
2) keewMeue efJekeeme :
GHeeceeleerue efJeefMe keee& kejCeemeeer DeeJeMeke DemeCeeNee keewMw eueebee kece&eeNeebceOes efJekeeme
kejCes lemese leebvee DeeHeeHeueer keeex kejCeemeeer, me#ece kejCeemeeer eefMe#eCe eespevee DeeKeuee peeleele.
3) #ecelee efvecee&Ce kejCes:
efJeefMe keeex kejleevee esCeeNee De[eCeeRyeeyele kece&eeNeebvee ceeefnleer osCes lemese lee mecemee
mees[efJeCeekejlee DeeJeMeke leer #ecelee kece&eeNeebceOes efvecee&Ce kejCes ne eefMe#eCe eespevesee Ske ecegKe
GsMe Demelees.
4) efveCe&e #ecelee efveefce&leer:
GHeeceeleerue efJeefMe< keeex kejleevee kece&eeNeebvee efJeefJeOe efJe<eeebes %eeve DemeCes DeeJeMeke Demeles.
leeefMeJeee les Deetke efveCe&e IesT Mekele veenerle. keesCeleener keejCeecegUs egkeeres efveCe&e Iesleues iesueeme
GHeeceeuee efJeefJeOe ekeejes og<HeefjCeece menve kejeJes ueeieleele. cnCetve kece&eeNeebceOes Deetke efveCe&e
#ecelee efvecee&Ce kejCeemeeer eefMe#eCe keee&ece jeyeefJeues peeleele.
5) menkeeee&eer eJe=eer efvecee&Ce kejCes :
GHeeceeleerue yentleebMe keeex kece&eeNeebvee HejmHej menkeeee&ves kejeJeer ueeieleele. keejCe yengleske

165
meJe&e keeeees mJeHe HejmHejeJeuebyeer Je HejmHejHetjke Demeles. cnCetve kece&eeNeebvee Skeef$ele DeeCetve HejmHejebvee
menkeee& kejCeeeer eJe=eer leebeele efvecee&Ce kejCes ne eefMe#eCeeee DeeCeKeer Ske GsMe Demelees.
6) Jele&veeceOes megOeejCee kejCes:
kece&eeNeebee JeeieCegkeebJej GHeeceeee veeJeueewekf eke DeJeuebyetve Demelees. eebieuee ueewekf eke DemeCeeNee
GHeeceeee Jemleg DeeefCe mesJeebvee JeeHeke yeepeejHes efceUles cnCetve kece&eeNeebee JeeieCetkeerle megOeejCee
kejCeemeeer JesUesJesUer efJeefJeOe ekeejee eefMe#eCeeeer DeeJeMekelee Demeles.
7) DeeJeMeke ceeefnleer osCes
meeefmLeleerle GHeeceebvee efJeefJeOe ekeejee DeeJneveebJej ceele kejCeemeeer keeUeeer HeeTues DeesUKetve
Jetnjevee leeej kejeJeer ueeieles. leebeer efJeeejHetJe&ke DeeKeCeer DeeefCe eYeeJeer DebceueyepeeJeCeer kejCeemeeer
kece&eeNeebveebe efJeeemeele IeeJes ueeieles. cnCetve leebvee GHeeceeyeeyele DeeJeMeke leer ceeefnleer HetjJeeJeer ueeieles.
leemeeer DevegHe DeMee eefMe#eCe eespevee leeej kejeJee ueeieleele.
8) eesie kece&eejer leeej kejCes
mesJeeefveJe=eer, GHeece mees[vt e peeCes, ce=let F. keejCeebcegUs GHeeceeleerue kece&eeNeebee peeiee efjkeecee
nesle Demeleele. DeMee efjkele Peeuesuee lemese vepeerkeee YeefJe<ekeeUele efjkele nesCeeNee peeieebmeeer me#ece
kece&eejer leeej kejCes DeeJeMeke Demeles. DeveLee kece&eeNeebee DeYeeJeer GHeeceeee keee&#ecelesuee Oekekee
yemet Mekelees. GHeeceele DeMeer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesT vees cnCetve eefMe#eCe efJeYeeie ne GHeeceeeer iejpe
ue#eele IesTve efJeeceeve kece&eeNeebvee eefMe#eCe osle Demelees.
9) yeoueees JeJemLeeHeve kejCes
meeefmLeleerle meJe&e GHeeceebvee yeouelee HeefjefmLeleerle DeeHeueer keeex kejeJeer ueeieleele. GlHeeove
leb$e, GlHeeove Heleer, efJeHeCeveees mJeHe, Meemekeere OeesjCes, peeieeflekeerkejCe, megueYeerkejCe KeepeieerkejCe
eemeejKee yeeyeeRes GHeeceeee OeseOeesjCeeJej melele Devegketue - eefleketue HeefjCeece nesle Demeleele. leecegUs
JeJemLeeHeve Heleerle JeejbJeej yeoue kejeJes ueeieleele. DeMee yeoueebes JeJemLeeHeve kejCeemeeer kece&eeNeebeer
Devegkeguelee DeeefCe menkeee& efceUJeCes DeeJeMeke Demeles. leemeeer efJeefJeOe ekeejee eefMe#eCe eespevee leeej
kejeJee ueeieleele.
10) ceveesyeueele Jee{ kejCes
GHeeceele keee&jle DemeCeeNee kece&eeNeebes ceveesyeue kemes Deens leeJej GHeeceees eMe, veeJeueewekf eke
meJe&e ieeser DeJeuebyetve Demeleele. Ge ceveesyeue DemeCeeNee kece&eeNeebeer mebKee GHeeceele DeefOeke Demesue
leje GHeece eMemJeer nesleele. cnCetve leebee ceveesyeueele Jee{ kejCeeee erves eefMe#eCe keee&ece
jeyeJeeJes ueeieleele. leecegUs kece&eeNeebee keewMeueele Jee{ keve leeeer GlHeeokelee DeeefCe ceveesyeueele
Jee{ kejCes ne eefMe#eCe keee&eceebee Ske nslet Demelees.

166

13.6 eefMe#eCeeee Heleer (Methods of Training)

GHeeceeleerue GlHeeove keeee&le menYeeieer nesCeeNee keeceieejebvee DeeefCe kece&eeNeebvee eefMe#eCe osCeemeeer
Keeueerue Heleeree DeJeuebye kesuee peelees.
1) keee& kejleevee eefMe#eCe (on the job Training):
kece&eejer DeeHeeHeueer keeex kejerle Demeleeveee ee Heleerle eefMe#eCe efoues peeles. eele eefMe#eCeeLeea
mJele meJe& GlHeeove efeeebes efveefj#eCe kejleele DeeefCe keeceeleerue De[LeUs mecepeeJetve meebefieleues peeleele.
eefMe#eCe osCeeNee JekeleeRke[tve keeee&eer Deetke DeeefCe keee&#ece Heleer mecepetve Iesleele. eefMe#eCeeeer ner
Hele meJe& efkeeCeer eeefuele DeeefCe meJe&ceeve Deens. ee Heleerle Deleble megueYelesves eefMe#eCe oslee esles.
2) keee& ve kejlee osCeele esCeejs eefMe#eCe (Training Imparted by the Training
Centers):

efvejefvejeee kece&eeNeebvee DeeefCe keeceieejebvee eefMe#eCe osCeemeeer keW mejkeej, jepe mejkeej,
GlHeeokeebee mebIevee, Keepeieer mebIevee Fleeefob ejs ``eefMe#eCeeeer keWs'' eeueefJeueer peeleele. keeceieejebeer
keee&#ecelee Jee{eJeer. leebveer eb$eeeer neleeUCeer kegMeuelesves kejeJeer nere leebeer GlHeeokelee Jee{tve leebvee
keee& meceeOeeve efceUeJes eemeeer eefMe#eCe keWeejs kece&eeNeebvee eefMe#eCe efoues peeles.
3) DevegYeJeer keeceieejebejs eefMe#eCe (Training by Experienced Workers):
SKeeos keee& SkeeHes#ee DeefOeke keeceieejebvee meecegefnkeHeCes kejeJes ueeieles leeJesUer keeceieejebvee les
eefMe#eCe osCeemeeer DevegYeJeer keeceieejebeer ceole Iesleueer peeles. pes keeceieejebee DevegYeJeeJeve Flej
keeceieej DeeHeuee keee&#ecelesle Jee{ Ie[Jetve DeeCet Mekeleele. keeceieejebveer eb$eeeer eesie neleeUCeer kejeJeer.
leebee GlHeeokelesle Jee{ JneJeer DeeefCe leebvee keee& meceeOeeve efceUeJes eemeeer ee Heleeree GHeeesie kesuee
peelees.
4) Hee&Jes#ekeebejs eefMe#eCe (Training by Supervisors):
GlHeeove keeee&le veJeeves menYeeieer nesCeeNee keeceieejebvee Hee&Jes#ekeebejs eefMe#eCe efoues peeles. keeceieej
DeeefCe Hee&Jes#eke eebeele HejmHej meueesKeees mebyebOe efvecee&Ce nesleele. lemese keeceieejebee GlHeeokelesle
ue#eCeere Jee{ nesles.
5) eefMe#eeLeea eefMe#eCe (Training of Apprenticeship):
Yejleer nesCeeNee keeceieejebvee efMe#eeLeea eefMe#eCe Heleerejs eefMe#eCe efoues peeles DeMeer eLee Deens.
ee eefMe#eCeeeer JesU cnCepese keeueeJeOeer meeceeveHeCes 2 ceefnves les 1 Je<e& Demelees. veJeeves Yejleer kejeJeeeee
keeceieejebvee keewMeue mebHeeove kejCeemeeer oerIe&keeUHeele efJeMes<e eelve kejeJes ueeieleele. leebeemeeer
efMe#eeLeea eefMe#eCe Heleer Deleble GHeegkele DeeefCe ceesueeeer jles.

167
6) yeefnie&le eefMe#eCe (Vestible Training):
yeefnie&le eefMe#eCe Heleerle keejKeeveeee keee&#es$eeHeemetve otj Hejbleg keejKeeveeee peJeU eefMe#eCe
keW mLeeHeve kesueer peeleele. ee keWeleerue JeeleeJejCeecegUs keejKeeveeleerue JeeleeJejCeeeceeCese Demeles. leecegUs
ee Heleervegmeej eefMeef#ele Peeuesuee keeceieej keejKeeveeleerue eesie %eeve DeeefCe keewMeue mebHeeove ke
Mekeleele. leebes GHeeceeuee efJeefJeOe ekeejes ueeYe efceUleele.

13.7 eefMe#eCeees ekeej

eefMe#eCeees ekeej (Types of Training):
GHeeceeleerue efJeefJeOe efJeYeeieele DeeefCe efJeefJeOe HeeleUerJej keee&jle DemeCeeNee kece&eeNeebee ceveesyeueele,
keee&#ecelesle, keee& eJe=eerle, efMeefmlele Jee{ nesTve leebee SketCee GlHeeokelesle Jee{ JneJeer eemeeer
efJeefJeOe ekeejes eefMe#eCe keee&ece jeyeefJeues peeleele leeJeve eefMe#eCeeeer leebee keee&es ecegKe ekeej:
1) Heefjee eefMe#eCe (Induction Training):
efJeefMe keee& kejCeemeeer kece&eeNeebeer vesceCetke Peeueeveblej leebveer ele#e keeee&uee megJeele
kejCeeHetJeea kece&eeNeeuee keeee&efJe<eeer oslee esCeeNee ceeefnleeruee `Heefjee eefMe#eCe' Demes cnCeleele. ee
eefMe#eCeele mebIeveseer Geres, Fefleneme, OeesjCes, keee& efmLeleer, keeceees leeme, mJeHe, peyeeyeoejer
FleeoeRyeeyele meefJemlej ceeefnleer efoueer peeles. leecegUs GHeeceeleerue kece&eejer ns GHeeceeMeer Heefjeerle yeveleele.
kece&eeNeebeer veJeervee vesceCetke JeJemeee mebmLesle Peeueeveblej ele#e keeceeuee megJeele kejCeeHetJeea mebmLesee
Heefjee JneJee Je GlHeeove Heleer mecepeCeemeeer pes eefMe#eCe efoues peeles leeme Heefjeeelceke eefMe#eCe
Demes cnCeleele. ee eefMe#eCeeceOes kece&eeNeeuee mebmLesyeueeer ceeefnleer, JeJemeee mebmLeseer Geres,
OeesjCes, keece kejCeeeer HeefjefmLeleer, keeceees leeme, kece&eeNeeuee kejeJee ueeieCeeNee keeceees mJeHe,
mebmLesleerue efJeefJeOe efJeYeeieeeer Je leebee Jeefjebeer ceeefnleer DeeefCe kece&eeNeebeer peyeeyeoejer F. ceeefnleer
Heefjeeelceke eefMe#eCeeletve efceUles.
2) keee& eefMe#eCe (Job Training):
kece&eeNeebke[s meesHeefJeCeele Deeuesuee keeee&es mJeHe, leeeer peyeeyeoejer, keeee&leerue yeejkeeJes,
kece&eeNeeuee neleeUCeer kejeJeer ueeieCeejer eb$es DeeefCe GHekejCes, keeceeeer Glke= Heleer lemese keeceieejebee
megeesie neueeeueer F. efJeefJeOe yeeyeeRes eefMe#eCe osCeeuee `keee& eefMe#eCe' Demes cnCeleele. leecegUs kece&eeNeebee
keee&#ecelesle Jee{ nesles.
eefMe#eCe ekeejeleerue meJee&le cenlJeeee ekeej cnCepes keee&eefMe#eCe nese. ele#e keeee&mebyebOeer
efoues peeCeejs eefMe#eCe cnCepese keee&eefMe#eCe nese. kece&eeNeebJej meesHeefJeCeele Deeuesuee peyeeyeoeNee,
keeee&es mJeHe, leeleerue yeejkeeJes, kece&eeNeeuee neleeUCeer ueeieCeejer eb$es DeeefCe GHekejCes Je keece kejCeeeer
meJeexlke= Heleer F. yeeyeer keee& eefMe#eCeeceOes efMekeJeuee peeleele. ns eefMe#eCe pegves DeeefCe veJeerve DeMee
oesvner kece&eeNeebbvee efoues peeles. eecegUs keceieejebee keewMeueele Je keee&#ecelesle Jee{ nesles.

168
3) Heoesvveleer eefMe#eCe (Training for Promotion):
mebmLesee Jee{eryejesyeje mebmLesee keee& efJemleej nesle Demelees. lemese kece&eeNeebee keeee&ee
peyeeyeoejerle osKeerue Jee{ nesles DeeefCe leecegUs efJeefJeOe HeeleUeRJej Heoebeer efveefce&leer nesles. meeceeveHeCes GHeeceele
keee& kejCeeNee kece&eeNeebveee ee HeoebJej Heoesvveleer efoueer peeles. ee Heoebes keee& DeeefCe peyeeyeoejer eebeer
ceeefnleer kece&eeNeebvee keve osCeemeeer efouee peeCeeNee eefMe#eCeeuee eoesvveleer eefMe#eCe Demes cnCeleele.
4) GpeUCeer eefMe#eCe (Refersher Training):
keesCeleener GHeeceeuee meeleleeves yeoueCeeNee HeefjefmLeleeruee/leerle keee& ns kejeJese ueeieles. veJeerve
mHeOee&, GlHeeoves, OeesjCes F. efJeefJeOe ekeejeer DeeJneves meeleleeves eefMe#eCeeceOes eslee Demeleele DeeefCe
leecegUs leebee melele eqmJekeej kejeJeener ueeielees. leeJej ceele kejCeemeeer GHeeceeceOes me#ece kece&eejer
Jeie& efvecee&Ce kejCes DeeJeMekee Deens. leemeeer leebvee meeleleeves eefMe#eCe osCes iejpeses Deens. cnCetvee
eefMeef#ele kece&eeNeebvee osKeerue jeJeerke cegoleerveblej Hegvne Hegvne eefMe#eCe efoues peeles. eeueee `GpeUCeer
eefMe#eCe' Demes cnCeleele.
eefMe#eCe ner melele eeueCeejer eefeee Deens. kece&eeNeeuee Skeoe eefMe#eCe efoues keer JeJemLeeHeveeeer
peyeeyeoejer mebHele veener. kece&eeNeeuee DeeOeer efMekeJeuesuee %eeveees Je keewMeueees HegvemcejCe kejCeemeeer
DeeefCe GlHeeove eefeesleerue veJeveJeerve yeoueebeer ceeefnleer osCeemeeer GpeUCeer eefMe#eCeeeer iejpe Demeles.
kece&eeNeebes keewMeue, keee&#ecelee DeeefCe %eeve DeeeeJele jenCeemeeer GpeUCeer eefMe#eCe eeJes ueeieles.
5) ye{leerkejCe eefMe#eCe (Training for Promotion):
JeJemeee mebmLesee efJemleej kece&eeNeeee ce=let, DeJeveleer Je keece mees[tve peeCeecegUs mebmLesle Jejee
HeeleUerJej peeiee efvecee&Ce nesleele. DeMeeJesUer ee peeieebJej keece kejCeeeer peebeer eesielee Deens DeMee
kece&eeNeebvee MeesOetve leebvb ee ye{leer (Promotion) efoues peeles. eemeeer Jejerue HeoeJej keece meg kejCeeHetJeea
eefMe#eCe eeJes ueeieles. leeme ye{leerkejerlee eefMe#eCe Demes cnCeleele. veJeerve keeceeeer peyeeyeoejer Je kele&Jes
leebvee ye{leer eefMe#eCeeceOes meebefieleueer peeleele.
6) megj#eelceke eefMe#eCe (Safty Training):
GHeeceeleerue keee&eceebceOes efJeefJeOe ekeejeer peesKeerce Demeles. leer keeex pej Heleerves ve Peeueeme
DeHeIeele nesTve kece&eeNeees DeeefCe GHeeceees yejse vegkemeeve nesCeeeer Mekeelee Demeles. leecegUs keeee&le
Jelee efvecee&Ce nesTve JesUsee DeHeJee neslees. cnCetve kece&eeNeebveer DeeHeeHeueer keeex kejleevee keesCekeesCeleer
o#elee yeeUieeJeer eeyeeyele eefMe#eCe efoues peeles. DeMee ceeefnleerueee `megj#eelceke eefMe#eCe' Demes cnCeleele.
kece&eeNeeuee leees keece JeJeefmLele Heej Hee[eJese ueeieles. Hejbleg ns keece Heej Hee[erle Demeleevee Deveske
yeeyeleerue meeJeOeeveefiejer yeeUieeJeer ueeieles. kece&eeNeebvee DeeHeues keee& kejerle Demeleevee keesCeleer meeJeOeeveefiejer
yeeUieeJeer ns efMekeJeCeemeeer kece&eeNeeuee pes eefMe#eCe efoues peeles leeuee `megj#eeefJe<eeke eefMe#eCe' cnCeleele.
keece kejle Demeleevee GodYeJeCeejs Oeeskes keceer JneJesle eemeeer ns eefMe#eCe efoues peeles.

169

13.8 JeJemLeeHeve efJekeeme - JeeKee Je cenlJe

JeJemLeeHeve efJekeeme (Management Development):
keesCeleener JeJemeee mebmLeses eMe ns lee mebmLesleerue JeJemLeeHeveeee eMeeJeje DeJeuebyetve Demeles.
JeJemLeeHeveees eMeeHeeMe yeJnbMeer JeJemLeeHekeebee keee&#ecelesJej ceesee eceeCeeJej DeJeuebyetve Demeles.
leecegUs JeJemLeeHekeeceOes JeJemLeeHeveeee iegCeebee efJekeeme Ie[Jetve DeeCeCes DeeJeMeke Demeles.
JeJemLeeHekeebee iegCeeceOes Jee{ Ie[Jetve DeeCeCeeee eefeesueee `JeJemLeeHeve efJekeeme' Demes cnCeleele.
keener ecegKe JeJemLeeHeve le%eebveer JeJemLeeHeve efJekeemeeee JeeKee Heg{erue eceeCes kesuee Deensle.
1) pee@pe& sjer eebee celes, mebmLeseer Gefes DeefOeke HeefjCeecekeejkeHeCes meeOe kejlee eeJeerle cnCetve
JeJemLeeHekeeeer #ecelee efkeefJeCeekejerlee DeeefCe Jee{efJeCeekejerlee kesuesuee efveeesepf ele eelveebeer DebceueyepeeJeCeer
cnCepese JeJemLeeHeve efJekeeme nese.
2) nsje@u[ kegCPe DeeefCe peesvesue eebeeceles, `JeJemLeeHeve kemes kejeJes eemeeer JeJemLeeHekeeves %eeve
mebHeeove kejCeeee kesuesuee eieleeree JeJemLeeHeve efJekeemeeMeer mebyebOe eslees.' (Management
Development refers to the progress that manager makes in learning
how to manage).

Jejerue JeeKeebJeve JeJemLeeHeve efJekeemeeeer Heg{erue JewefMees mHe nesleele.

1)

JeJemLeeHeveees keee& eYeeJeerHeCes Heej Hee[Ceemeeer DeeJeMeke DemeCeejs %eeve DeeefCe keewMeue mebHeeove
kejCes DeeJeMeke Demeles.

2)

JeJemLeeHeve efJekeemeele kece&eeNeebee keee&Heleerle megOeejCee Ie[Jetve DeeCeueer peeles.

3)

JeJemLeeHekeebveer efceUJeuesues %eeve, keewMeue eebee ele#e keeee&le GHeeesie kesuee peelees.

4)

JeJemLeeHeve efJekeemeeeer eefeee efvejblej eeuele Demeles.

5) eele JeJemLeeHekeeee JeeqkelecelJeeee efJekeeme kesuee peelees.

JeJemLeeHeve efJekeemeees cenlJe (Importance of Managerial Development):
DeeOegefveke JeJemLeeHeveele JeJemLeeHeve efJekeemeees cenJe DevevemeeOeejCe Deens. JeJemLeeHeve efJekeemeees
cenJe Heg{erue ecegKe keejCeebcegUs Jee{le Deens.
1) JeJemLeeHeveeee JeJemeee
meeefmLeleerle `ceeueke-JeJemLeeHeke' (Owner Manager) ner keuHevee keeueyeee ve
`JeeJemeeefeke JeJemLeeHeke' (Professional manager) nse JeJemLeeHeveees keee& kejleele.
`JeJemLeeHeve' ne Deelee emLeeefHele JeJemeee PeeueecegUs Flej JeJemeeeebeceeCese ee JeJemeeeele osKeerue
efJeefJeOe ekeejeer keewMeues mebHeeove kejCeeeer DeeJeMekelee Demeles. leecegUs JeJemLeeHekeebee eesielesle
Jee{ kejCeemeeer JeJemLeeHeve efJekeemeeee DeHeefjnee&HeCes GHeeesie kesuee peelees.

170
2) Deeweesefieke yeoue
JeJemeeeeee lemese Geesieebee mJeHeele meeleleeves yeoue nesle Demeleele. yeouelee HeefjefmLeleereer
JeJemLeeHekeebvee HetjsMeer peeCeerJe JneJeer eemeeer JeJemLeeHeve efJekeemeeeer DeeJeMekelee Demeles. HeejbHeeefjke
JeJemLeeHeveeeer peeiee meeefmLeleerle JeeJemeeefeke JeJemLeeHeveeves IesleueecegUs osKeerue JeeHeej-JeJemeeeeee
#es$eele ceesee eceeCeeJej Deeweesefieke yeoue Ie[tve Deeues Deensle.
3) veJeerve kece&eeNeebvee peyeeyeoeNeebmeeer me#ece kejCes
GHeeceeleerue efJeeceeve kece&eeNeebee ce=let, efveJe=eer, yeoueer, ye{leer F. cegUs GHeeceele veJeerve kece&eejer
efveegkele kesueeme leebvee DeeHeeHeuee peyeeyeoeNee eesie ekeejs Heej Hee[lee eeJeele eemeeer eefMe#eCe eeJes
ueeieles.
4) GlHeeoveele Jee{ kejCes
eebieuee iegCeJeesee Jemlet DeefOeke eceeCeele GlHeeefole kejCes DeeefCe leeee efJeHeCeveeeer JeeHleer
Jee{JeCes eemeeer veJeerve kece&eejer Jeie& efveegkele kesueeme eefMe#eCe keee&eceeeer DeeKeCeer kejeJeer ueeieles.
GlHeeoveebes mJeHe DeeefCe efvejefvejeee efJeHeCeeleerue DeeJneves ue#eele IesTve leeJej ceele kejCeemeeer,
kece&eeNeebee eelveebeer HeefjCeecekeejkelee Jee{efJeCes DeeJeMeke Demeles. lemese leebeeleerue metHle iegCe DeesUKetve
leebee efJekeeme kejCeemeeer kece&eeNeebvee JesUesJesUer eefMe#eCe osCes ner keeUeeer iejpe mecepeueer peeles.
5) veJeveJeerve MeesOe peeCetve IesCes
Deeweesefieke peieele ueeieCeejs veJeveJeerve MeesOe DeeefCe keeUeleerue yeoue leecegUs GlHeeoveees leb$e,
Heleer, eefeee, Fleeoerle meeleleeves yeoue nesle Demeleele. leecegUs pegvee kece&eeNeebvee veJeerve HeleerMeer
petUJetve IesCeemeeer JesieJesieee eefMe#eCe eespevee keeee&eqvJele kejeJee ueeieleele.
6) GlHeeokelee Jee{efJeCes
GHeeceeleerue DeHeIeeleebes eceeCe keceer kejCeemeeer, meJe& ekeejee DeHeJeeeebes eceeCe efkeceeve
kejCeemeeer, kece&eeNeebee eelveebeer HeefjCeecekeejkelee Jee{efJeCes DeeJeMeke Demeles. lemese leebeeleerue
megHle iegCe DeesUKetve leebee efJekeeme kejCeemeeer kece&eeNeebvee JesUesJesUer eefMe#eCe osCes ner keeUeeer iejpe
mecepeueer peeles.
7) ceveesyeueele Jee{ kejCes
GHeeceeleerue JeeleeJejCe ns GlHeeove keeee&meeer Hees<eke kejCeekejerlee kece&eeNeebee ceveesyeueele
Jee{ kejCes DeeJeMeke Deens. GHeeceeleerue efJeefJeOe keeee&le leebes ceveeHeemetve menkeee& efceUeJes eemeeer
lemese GHeeceeeer mHeOee& #ecelee Jee{eJeer eemeeer kece&eeNeebvee eefMeef#ele kejCes DeeJeMeke jles.
8) keee&#ecelesle Jee{ kejCes
GHeeceele yeNeee Deieesoj efveegkele Peeuesuee kece&eeNeebee Jeeele Jee{ PeeueecegUs leebeer eke=leer

171
mJeemLe KeeueeJeueecegU,s leebeer ceeveefmekelee Goeme PeeueecegUs DeeefCe leebeeleerue esjCee veenerMeer PeeueecegU,s
kece&eeNeebeer keee&#ecelee yejere keceer nesles. Hejbleg leebes Jesleveceeve cee$e Jee{le Demeles. kece&eeNeebvee eefMe#eCe
osTve leebeeleerue Glmeen Jee{efJeCes lemese leebeeleerue keee& eJe=eer Jee{efJeCes DeeJeMeke Demeles.

13.9 eMve
1.

eefMe#eCe DeeefCe efJekeeme cnCepes keee ? leeleerue Yeso mHe keje.

2.

eefMe#eCeees mJeHe mHe keje.

3.

eefMe#eCeeeer iejpe, Gefs, cenlJe mHe keje.

4.

mebIevesme eefMe#eCeees cenlJe kemes meneeYetle jles les mHe keje.

5.

JeJemLeeHeve efJekeeme keee&ece - erHe efuene.

6.

JeJemLeeHeve efJekeeme keee&eceees cenJe mHe keje.

13.10 meboYe&
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

Monappa A - Industrial Relations - Tata Grew Hills-1985

Designing & Managing H. R. Systems - Vadai Pareek & Mr. T. V.
Rao
Personnel Management - Edwin Flippo
Economic Times - 13th Aug 1990, 24th Dec 2001

``kece&eejer DeeefCe Deeweesefieke ceevemeMeem$e'' - j. efJe. Hebef[le Je He. eer Heeb{jerHeeb[s

Peter Drucker, Practice of Management.

`ceveg<eyeU JeJemLeeHeve Je Deeweesefieke efJekeeme' - ceeOeJeer efce$e, veevee MeneCes. jepenbme ekeeMeve.
`efJeHeCeve DeeefCe ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve' - M. S. Liman & Prof. D. P. Rawerkar
ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve - [e@. eerefveJeeme peesMeer, [e@. ekeeMe keesejer, [e@. veboefkeMeesj
oeecee - eMeeble HeeqyuekesMevme.

172
vecegvee HeMveHeef$ekee Sefeue 2012

(cejeer Heeblej)
(3 leeme)

(SketCe iegCe100

metevee :
(1) HeMve Heefnuee DeeJeMeke Deens.
(2) Gjuesuee eMveebHewkeer keesCelesner eej eMve mees[Jee.
(3) GpeJeerke[erue Debke HetCe& iegCe oMe&efJeleele.

1.

Keeueerue meb%eebee DeLe& mHe keje.(keesCelesner eej)

(10)

(De) ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve eefleke=leer

(ye)

ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve

(ke) 360 ef[eer cetueceeHeve

([) eefMe#eCeees Deeoeve
(F)

keeceeee leeCe

(He) ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveeke[tve peeieefleke DeeJneveebvee leeW[.

2.

Keeueerue eMveebeer Gejs efuene.

20

(De) ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeveees cetueceeHeve mHe keje.

(ye)

3.

`` ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeveeJej leb$eeee HeefjCeece.'' ns Jeekee Uke eesie GoenjCeemen

meebiee.

Keeueerue eMveebeer Gejs efuene.

20

(De) efveJe[ eefeesceOeerue HeeeNee keee Deensle?

(ye)

4.

legcner pej kebHeveeree efJeYeeieere JeJemLeeHeke/eyebOeke Demeeue lej efveJe[eree keesCelee

Jeeefnvee DeeCeCeej keer, pesCeskeve Hee$e GcesoJeej Deekeef<e&le nesleerue.

Keeueerue eMveebeer Gejs efuene.

(De) keee&efmeer cetueceeHeveees Heeeos keee Deensle?
(ye)

keee&efmeer cetueceeHeveeleerue veJeerve keue mHe keje.

20

173
5.

20

Keeueerue eMveebeer Gejs efuene.

(De) keee&#ece eefMe#eCe eb$eCee leeej kejCeeee [eJeHese mHe keje.
(ye)

6.

Yeejleere GeesieeceOes GejeefOekeejer efveeespeveeee DeHeeMeees Je keejCeebes JeCe&ve keje.

20

Keeueerue eMveebeer Gejs efuene.

(De) keeceieejebes Deejesie megefveefele kejCeees ceeie& DeeefCe iejpeebes JeCe&ve keje.
(ye)

7.

Deeblejje^ere ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve cnCepes keee? les DeeHeuee ceeveJeer mebmeeOeve
JeJemLeeHeveentve JesieUs kemes Deens?

Ievee DeYeeme

meesvee Svjeeepesme ceee&efole eebveer Heefnuee js<esleerue efJeeer JeJemLeeHeveemeeer Ske eefMe#eCe DeeefCe
efJekeeme keee&ece DeeKeuee. keee&ece cetueebkeve efveoxMeevegmeej JeJemLeeHekeebvee kebHeveer eespevee DeeefCe Heleer
lee yejesyeje eenke leeej efveJeejCe DeeefCe efJeesleebvee DeefYeesjCee osCeeeer iejpe efometve Deeueer. kebHeveerves
Heg{ekeej IesTve ke=leer keee&ece, Ieke Deeoer efJeeejele IesTve mebmeeOeve efJeYeepeve kemes HeefjCeecekeejke
kejlee esF&ue eeeer efveefeleer kesueer. leebveer JesieJesieee mebmLee Debleie&le mHeOee&lceke DeeefCe eesieoeveelceke
Heleer eebvee eeslmeenve efoues. lejerner keener De[LeUs jeefnuesues nesles keer peecegUs HeefjCeecekeejke eefMe#eCe
IesCeele De[LeUe efvecee&Ce Peeuee.
eMve
(De) eefMe#eCe keee&eceele keesCeleer DeOeeve leJes meceeefJe kesuesueer veJnleer?
(ye)

mecepee legcner eefMe#eke keee&ece efveoxMeke Demelee lej legcner keesCeleer

eefMe#eCe Heleer JeeHejueer Demeleer les meesoenjCeemen mHe keje?

10

(ke) eefMe#eCe keee&eceeleerue De[LeUs kemes efveJeejCe kejlee esleerue?

 UNIVERSITY OF MUMBAI
[e@. jepeve JesUtkej
kegueieg,
cegbyeF& efJeeeHeer, cegbyeF&.

eeeee&, [e@. vejsMeeb

e. kegueieg,
cegbyeF& efJeeeHeer, cegbyeF&.

[e@. Oevesej nefjebove

eeOeeHeke-efve-mebeeueke,
otj Je cegkele DeOeeve mebmLee,
cegbyeF& efJeeeHeer, cegbyeF&.

ekeuHe mecevJeeke

: ee. ceOegje keguekeCeea

meeneeke eeOeeHeke DeeefCe meeneeke mebeeueke,
otj Je cegkele DeOeeve mebmLee,
cegbyeF& efJeeeHeer, cegbyeF&.

uesKeke

: ee. oerHeke jeJesjkej

JeeefCepe efJeYeeie,
[e@. meer. [er. osMecegKe kee@uespe,
jesne, efpe-jeeie[.
ee. [e@. eerHeeo peesMeer
IeveMeece mejeHe kee@uespe Dee@He Dee&med DeB[ kee@ceme&,
ceeuee[ (He.),
cegbyeF& - 400 064.

Dee@iem 2012, Sce.kee@ce. Yeeie-1, JeJemeee JeJemLeeHeve, DeYeemeHeef$ekee e. -1, ceeveJeer

mebmeeOeve JeJemLeeHeve
ekeeMeke :

De#ejpegUCeer :
cegCe :

eeOeeHeke-efve-mebeeueke
otj Je cegkele DeOeeve mebmLee,
cegbyeF& efJeeeHeer, cegbyeF& - 400098.
Jejoe Dee@Hemes DeeefCe eF&Hemesme&
DebOesjer (He.), cegbyeF& - 400 058.

Sce.kee@ce. Yeeie-1
JeJemeee JeJemLeeHeve DeYeemeHeef$ekee e. -1

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve

DevegeceefCekee
ekejCe e.
1

Meer<e&ke

Heeve veb

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve DeeefCe Heee&JejCe DeesUKe

(Introduction To Human Resource Management And

Environnment)

ceeveJeer mebmeeOeve JeJemLeeHeve efJeeejebee Fefleneme

13

(Evolution of Human Resource Management)

ceeveJeer mebmeeOeve efveeespeve

24

(Human Resource Planning)

keee& efJeMues<eCe

35

(Job Analysis)

kece&eeNeebeer Yejleer

54

(Recruitment of Employees)

kece&eejer efveJe[

69

(Selection of Employees)

keee&ceeve cetueceeHeve

84

(Performance Appraisal)

keee& cetueebkeve

104

(Job Evaluation)

Je<er DeOeeve

117

10

JeejmeeefOekeejer efveeespeve

124

11

kece&eeNeebes Deejesie Je megjef#elelee

131

12

ceeveJe mebmeeOeve JeJemLeeHeveeleerue Deefueke[erue yeoue

142

13

eefMe#eCe DeeefCe efJekeeme

156

vecegvee HeMveHeef$ekee Sefeue 2012

172

UNIVERSITY OF MUMBAI
FACULTY OF COMMERCE
REVISED SYLLABUS FOR M.COM (PART I)
BUSINESS MANAGEMENT - PAPER I
HUMAN RESOURCE MANAGEMENT

Objective of the module:

1.

To make the students understand the ways and means of turning

human beings into human resources

2.

To help them get an insight into a wide range of tools and

techniques in pooling and managing human resources

3.

To enable them to appreciate the need for taking good care of the
human assets of the organization

4.

To develop analytical skills such that they formulate plans for using
the human of talent in achieving the organizational goals.

5.

To find ways of nurturing team spirit amongst the people in an

organization.

Learning outcomes:
After completing the course the students are expected to
1.

Understand the value of human resource in a commercial enterprise

2.

appreciate the need for professional management of human

resource

3.

become good team makers and motivators

4.

help in improving the organizational environment either by adapting

to the organization needs or by changing it for the better
Books Recommended

1.

Management of Human Resource (A Behavioural approach to

personnel) by Darovedo R.S. / Oxford and IBM Publishing Co.,
New Delhi - 1952.

2.

Personnel Management (Management of Human Resources) by

Dr. C B Mamoria /Himalaya Publishing House, Bombay - 1980

3.

Designing and Managing Human Resource Systems by Udai

Pareek and T Vnkateswara Rao/ Oxford and IBH Publishing Co.
New Delhi - 1981.

4.

Managing Human Resources, Productivity, Quality of work life,

profits by Wayne F Cascio/ McGraw Hill International Editions 1986.

5.

Dynamic Personnel Administration -Management of Human

Resources by M N Rudrabosava -Raj / Himalaya Publishing House,
Bombay - 1979.

6.

Personnel- the human problems of Management George Strauss,

Leonard R Sayles/ Prentice Hall of India Pvt Ltd - New Delhi 1985.

7.

What is needed to perform the personnel function successfully

(Personnel and Human Resources Administration).

8.

Human Resource Development by Richard D Irwin, U B Singh /

Rawat Publications, New , Delhi-1992.

9.

Personnel / Human Resource Management by Terry L Leap and

Michael D Crino / Macmillan Publishing Co. - New York, 1990

10. The Hand book of Human Resource Management by Nadley

Leonard, John Wileys and Sons -1984.
11.

Human Resource Development - The Recent Experience by

Sievera.

12. Readings in Human Resource Development by T V Rao.

13. Recent Experience in HRD by T V Rao and D Perera.
14. Training for Development by Perera and Linton.