MAK-LAB015

TAHRBATLI MALZEME MUAYENES DENEY 1. Giri ve Deneyin Amac Bilindii gibi malzeme seiminde mekanik zellikler esas alnr. Malzemelerin mekanik zellikleri de i yaplarna baldr. Malzemelerin i yaplar sl ilemle deitirilerek mekanik zellikleri iyiletirebilir. Ancak farkl sl ilemler mekanik zellikler zerinde farkl etkiler yapar. Malzemelere istenilen zelliklerin kazandrlabilmesi iin uygun sl ilemlerin uygulanmas gerekir. Uygulanan sl ilemin uygun olup olmad genellikle tahribatl malzeme muayenesiyle belirlenir. Tahribatl malzeme muayenesi de daha ok mekanik deneylerle gerekletirilir. Malzemelerin mekanik davranlarn incelemek ve yaplaryla zellikleri arasndaki ilikileri belirlemek iin farkl mekanik deneyler yaplr. Ancak yaplan mekanik deneyler ierisinde en yaygn olan ekme deneyidir. Bunun nedeni de ekme deneyinden hem malzemelerin mekanik davranlaryla ilgili sonular elde edilmesi hem de elde edilen sonularn mhendislik hesaplarnda dorudan kullanlmasdr. Bu durum, ekme deneyinin tahribatl malzeme muayenesi yntemleri ierisinde en nemli yere sahip olduunu gstermektedir. Bu nedenle bu deneyin amac, farkl sl ilemlerin metal malzemelerin mekanik zelliklerine etkilerini ekme deneyi yardmyla incelemek ve belirli uygulamalar iin en uygun sl ilemin nasl belirleneceini ortaya koymaktr. 2. ekme Deneyi le lgili Genel Bilgiler ekme deneyi, malzemelerin mekanik zeliklerinin belirlenmesi ve mekanik davranlarna gre snflandrlmas amacyla yaplr. ekme deneyinin yapl eitli standart ve kaynaklarda ayrntl biimde verilmitir. Bu kaynaklarda da belirtildii gibi, ekme deneyi ilgili standartlara gre hazrlanan deney numunelerinin tek eksende ve sabit bir hzla koparlncaya kadar ekilmesi ilemidir. Trk standartlarnda TS 138 A, B, C, D, E ve F olmak zere alt numune tipi bulunur. Numune tipi byk lde malzemenin biimine gre seilir. ekil 1de TS 138 A normuna gre hazrlanm daire kesitli (yuvarlak) silindirik bal bir ekme numunesi grlmektedir.

ekil 1. Daire kesitli silindirik bal ekme numunesi. Bu ekilde d0 numunenin apn, d ba ksmnn apn (1,2d0), lv inceltilmi ksmn uzunluunu (l0 + d0), l0 l uzunluunu (5d0), h ba ksmnn uzunluunu ve lt numunenin toplam uzunluunu gstermektedir. ap 10 mm ve l uzunluu 50 mm olan ekme numunesi 10 x 50 TS 138A eklinde gsterilebilir.

112

Hazrlanan numune ekme makinasnn enelerine taklarak deney yaplr. ekil 2de tipik bir ekme makinasnn fotoraf verilmitir. Deney srasnda ekme numunesine srekli olarak artan ekme kuvveti uygulanr ve krlma anna kadar hem uygulanan kuvvet hem de numunede meydana gelen uzama kaydedilir.

ekil 2. Tipik bir ekme makinas. Bu deney sonucunda kuvvet (F)-uzama (l) erisi elde edilir. Ancak bu eri ile birlikte kullanlan numunenin boyutlarn da vermek gerekir. Bu nedenle, bu eri yerine daha evrensel olan gerilme-birim uzama erisi kullanlr. Gerilme-birim uzama erisine ekme diyagram ad verilir. ekil 3de normalize edilmi durumdaki az (dk) karbonlu bir eliin gerilme-birim uzama erisi verilmitir.

113

ekil 3. Dk karbonlu yumuak bir eliin ekme diyagram. ekme deneyi sonucunda malzemenin orant snr, elastiklik snr, akma snr ve ekme dayanm gibi mukavemet deerleri ile kopma uzamas, kopma bzlmesi ve tokluk gibi sneklik deerleri belirlenir. Malzemenin cinsine, kimyasal bileimine ve metalografik yapsna bal olan bu zellikler aada srasyla aklanmaktadr. a) Orant snr (0): Gerilme-birim uzama diyagramnda Hooke yasasnn, yani = E. bantsnn geerli olduu dorusal ksm snrlayan gerilme deeridir. Bu bantdaki orant katsaysna (E) elastiklik modl denir ve bu katsay ekme diyagramnn elastik ksmn oluturan dorunun eimini gsterir. Bir malzemenin elastiklik modl ne kadar bykse, o malzemenin elastik ekil deitirmeye kar direnci de o lde byk olur. b) Elastiklik snr (e): Malzemeye uygulanan kuvvet kaldrld zaman plastik uzamann grlmedii veya yalnz elastik ekil deitirmenin meydana geldii en yksek gerilme deeridir. Genellikle, elastiklik snr orant snrna eit kabul edilir. Pratikte e yerine %0,01 veya %0,005'lik plastik uzamaya kar gelen gerilme (0,01 veya 0,005) deerleri alnr. c) Akma dayanm (a): Uygulanan ekme kuvvetinin yaklak olarak sabit kalmasna karn, plastik ekil deitirmenin nemli lde artt ve ekme diyagramnn dzgnszlk gsterdii ksma kar gelen gerilme deeridir, ekil 3. Bu deer akma kuvvetinin (Fa) numunenin ilk kesit alanna blnmesiyle (a = Fa/A0) bulunur. Dk karbonlu yumuak elik gibi baz malzemeler, deney koullarna bal olarak belirgin akma snr gsterebilirler. Malzemelerin belirgin akma gstermemesi durumunda, genelde %0,2'lik plastik uzamaya (plastik = 0,002) kar gelen ekme gerilmesi akma snr veya

114

akma dayanm olarak alnr. ekil 4de belirgin akma gstermeyen bir malzemenin ekme diyagram ile bu malzemenin akma dayanmnn nasl belirlendii grlmektedir.

ekil 4. Belirgin akma gstermeyen bir malzemenin akma dayanmnn belirlenmesini gsteren diyagram. d) ekme dayanm (): Bir malzemenin kopuncaya veya krlncaya kadar dayanabilecei en yksek ekme gerilmesi olarak tanmlanr. Bu gerilme, ekme diyagramndaki en yksek gerilme deeri olup, = Fmaks/A0 forml ile bulunur. Burada Fmaks malzemeye uygulanan en yksek kuvveti, A0 ise malzemenin ilk kesit alann gsterir. e) Kopma uzamas (KU): ekme numunesinin boyunda meydana gelen en yksek yzde plastik uzama oran olarak tanmlanr. ekme deneyine tabi tutulan numunenin kopan ksmlarnn bir araya getirilmesi ile son boy llr ve boyda meydana gelen uzama l = lk - l0 bants ile bulunur. Burada lo numunenin ilk l uzunluunu, lk ise numunenin krlma anndaki boyunu gsterir. Kopma uzamas ise; KU (%) = x100 0 bants yardmyla belirlenir. Bu deer malzemenin snekliini gsterir. f) Kopma bzlmesi (KB): ekme numunesinin kesit alannda meydana gelen en A Ak byk yzde daralma veya bzlme oran olup, KB (%) = 0 100 bants ile A0 hesaplanr. Burada A0 deney numunesinin ilk kesit alann, Ak ise krlma anndaki kesit alann veya krlma yzeyinin alann gsterir. Kopma bzlmesi, kopma uzamas gibi snekliin bir gstergesidir. Snek malzemelerde belirgin bir bzlme veya boyun verme meydana gelirken, gevrek malzemeler bzlme gstermezler. ekil 5de gevrek ve snek malzemelerin krlma davranlar ematik olarak gsterilmitir.

115

(a) Gevrek malzemenin krlmas (bzlme yok)

(b) Snek malzemenin krlmas (bzlme var)

ekil 5. Gevrek ve snek malzemelerin krlma ekilleri. g) Rezilyans: Malzemenin yalnz elastik ekil deitirmesi iin harcanan enerji veya elastik ekil deitirme srasnda malzemenin depolad enerji demektir. Bu enerji, el . el gerilme ()-birim uzama () erisinin elastik ksmnn altnda kalan alan ( ) ile 2 belirlenir ve numune krlnca geri verilir, ekil 6. h) Tokluk: Malzemenin birim hacmi bana den plastik ekil deitirme enerjisi olarak tanmlanr ve malzemenin krlncaya kadar enerji depolama veya sourma yeteneini gsterir. Tokluk, genellikle - erisinin altnda kalan alann ( d )
0 k

hesaplanmas ile bulunur. Bu formldeki k malzemede krlncaya kadar meydana gelen en yksek veya toplam birim ekil deitirme miktardr. Tokluun gerilmebirim uzama erisi yardmyla belirlenii ekil 6da gsterilmitir.

ekil 6. Gerilme-birim uzama erisi yardmyla ekil deitirme enerjilerinin (rezilyans ve tokluk) belirlenmesi.

116

3. Deneyin Yapl Bu deneyde sl ileme elverili orta karbonlu alamsz veya alaml elikler kullanlr. Sz konusu eliklerden alnan paralar yumuatma tav, normalizasyon, su verme sertletirmesi ve menevileme ilemlerine tabi tutulur. Bu ilemlerden sonra bu paralarn sertlikleri llr. Daha sonra sz konusu paralardan talal ilemle ilgili standartlara uygun ekme numuneleri hazrlanr. Hazrlanan ekme numuneleri ekme deneyine tabi tutularak bunlarn mukavemet ve sneklik deerleri llr. Elde edilen deerler karlatrlarak sl ilemin bu malzemelerin mekanik zelliklerine etkileri belirlenir. 4. lmler ve Deney Sonular Her bir deney iin aadaki rnekte gsterildii gibi nce lmler yaplr ve daha sonra formller yardmyla sonular elde edilir. Malzeme ad: Orta karbonlu alamsz elik Isl ilem durumu: Normalize edilmi Sertlik: 220225 BSD lmler Numune ap (d0) = 10 mm l uzunluu (l0) = 50 mm Akma kuvveti (Fa) = 42500 N En yksek ekme kuvveti (Fmaks) = 62000 N Son boy (lk) = 63,2 mm Son ap (dk) = 7,8 mm lk kesit alan (A0) = 78,5 mm2 Son kesit alan (Ak) = 47,8 mm2 Sonular Akma dayanm (a) = Fa/A0 = 541,4 MPa ekme dayanm () = Fmaks/A0 = 789,8 MPa Kopma uzamas (%) = x100 = 26,4 0 A0 Ak 100 = 39,1 Kopma bzlmesi (%) = A0 5. Deerlendirme Bu blmde, farkl sl ilemlere tabi tutulmu numunelerden elde edilen deney sonular karlatrlarak irdelenir. Baka bir deyile elde edilen sonular arasndaki farklar sl ilem sonucunda malzemede meydana gelen yapsal deiimlere dayandrlarak aklanr. Sonuta sl ilemlerin eliklerin mekanik zelliklerine etkileri ortaya konulmaya allr. rnein normalize edilen elik yumuatma tavna tabi tutulduunda sertlik ve mukavemeti azalrken, kopma uzamas ve kopma bzlmesi deerleri artar. Ayn elik su verilerek sertletirildiinde sertlik ve mukavemeti byk lde artarken, sneklik deerleri nemli lde azalr. Baka bir deyile elik gevrekleir. Bu tr yapsal deiimlerle ilgili bilgiler aada verilen kaynaklarda geni biimde yer almaktadr. Elde

117

edilen sonulara baklarak retilen bir paraya uygulanmas gereken en uygun sl ilemin ne olmas gerektii ortaya konulabilir. 6. Sonular Bu blmde elde edilen verilerin deerlendirilmesi sonucunda karlan genel sonular verilir. Aada bunlarla ilgili iki rnek verilmitir. 1. Normalize edilen elik yumuatma tavna tabi tutulduunda sertlik ve mukavemeti azalrken, kopma uzamas ve kopma bzlmesi deerleri artar. 2. Su verilerek sertletirilen elik menevileme ilemine tabi tutulduunda mukavemetinde azalma, snekliinde ise artma meydana gelir. 7. Kaynaklar 1. T. Savakan: Malzeme Bilgisi ve Muayenesi, Akademi Ltd. ti. Yaynlar, No:15, Trabzon, 2004. 2. TS 138 EN 100021: Metalik Malzemeler-ekme Deneyi, Trk Standartlar Enstits, Nisan 2004. 3. W. F. Smith: Principles of Materials Science and Engineering, McGraw-Hill, Inc., New York, USA, 1996. 4. E. S. Kayal, C. Ensari ve F. Dike: Metalik Malzemelerin Mekanik Deneyleri, T Ktphanesi, say: 1262, stanbul, 1990.

118