2006/3

ISSN 1300-7319 ayda bir yaynlanr Say: 37

PLANLAMA
TMMOB EHR PLANCILARI ODASI YAYINI
Journal of the Chamber of City Planners
UNION OF CHAMBERS OF TURKISH ENGINEERS AND ARCHITECTS

indekiler
Sunu... st lekli Planlar zm Yerine Sorun Mu Oluturacak? Yerel Rantn Global Stratejilere Alm: eme Yarmadas
Funda ALTINEK AYSEL - Levent NVERD

Sulak Alan Ynetim Plan Sreci Gediz Deltas rneinde Sosyo-Ekonomik Analiz almalar
pek ZBEK SNMEZ - Orta ONMU

dari Yargnn Temel Bileeni Olarak; Kamu Yarar, Planlama Esaslar ve ehircilik lkeleri
Eylem BAL

2 4 7 17 27 35 41 47 59 67 79 89 97 105 117 123 143 145 147 149 153 157 164 194 196 198 200 206

Yallk Dnemini Yaayan Bireylerin Planlama Srecine Dahil Edil(ebil)mesi Balamnda zmir Kentsel Blge Nazm mar Plannn Deerlendirilmesi
Duygu UKUR - M. Burcu SILAYDIN

Dnemeyen ve Kimlik Bulamayan Kent: zmir

Beril ZALP

Firma Kmeleme Eilimleri zerine Ampirik Bir Aratrma: zmir Atatrk Organize Sanayi Blgesi rnei
Neslihan KARATA

Dnya Fuar Olarak EXPOyu zmirde Dn(dr)mek

H. Evren ERDN - Oya KOKUM

Endstriyel Yer Deitirme zerine Ampirik Bir Aratrma: zmir rnei (1950-2000)
Levent NVERD

zmir Onur Mahallesi rneinde Farkl Sylemler ve Taraflar Asndan Kentsel Dnmn ki Yz
Ayegl ALTINRS IRAK - Neriman YRR

Alveri Merkezleri-Kent likisinde Kronikleen Sorunlar, Toplu Ulam ve Yaya Ulam likileri: Forum (Bornova) Alveri Merkezi rnei
Sibel ECEM KILI - Muhammed AYDOAN

Alveri Merkezleri: Trk Kentlerindeki Yeni Tketim Cennetleri

Nicel YILMAZ SAYGIN

Kentsel Ak Alanlarda Kullanm Sonras Deerlendirme: zmir Sahil Bantlar rnei zerine Ampirik Bir Aratrma
Sedef AKAD - Ebru UBUKU

Kent Kimlii Gelitirme Srecinde Mekansal Model Tasarm ve Kent Planclarnn Rol
Cneyd DEMR

zmirde Modern Konut Mimarl 1950-2006

Deniz GNER

Kadnlar, Sokaklar, Kediler ve iir

Memnune BAHIVAN AKIN

Deniz Sevdal Kente

Nehir YKSEL

ylesine Bir Tren Yolculuu

Memnune BAHIVAN AKIN

Erefpaadan Karantinaya
Nehir YKSEL

zmirin Doal ve Kltrel evre Deerlerinin, ncelikli ve nemli Gndemleri

Ahmet Tuncay KARAORLU

Allianoi ve Gelecei
Ahmet YARA

Yarmalar
Hazrlayan: Mehmet Nazm ZER

mar Hukuku Kitap Tantm zmir Planlama Stdyolarndan Tez zetleri Abstracts (ngilizce zetler) Dergiye gndereceiniz yazlarn ve grsel malzemelerin basl kopyas ile birlikte olanakl ise bilgisayar ortamnda hazrlanm bir kopyasn da iletiniz.

Yaz ile birlikte, ksa bir zgemiinizi de gndermeyi unutmaynz. Fotoraf, harita, izim vb. grsel malzeme metnin iine yerletirilmeli ve ayrca 300 dpi znrlkten dk olmamak kouluyla TIFF veya JPEG formatnda sunulmaldr. eviri yazlar ve fotoraflar iin kaynak belirtmeniz zorunludur. Yayn Kurulu, gnderilecek yazlarn yaynna ilikin kararn yaz ile bildirecek; gnderilen yazlar iade edilmeyecektir. Yayn Kurulu, gnderilen yazlarda, yazm kurallarna uygun gerekli dzeltmeleri yapma ve dil yanllklarn gidermeye yetkilidir. Yaz ve evirilerin sorumluluu yazar ve evirmenlerine aittir. ehir Planclar Odas sorumluluk kabul etmez.

sunu...
TMMOB ehir Planclar Odas
Yayn Tr: Yaygn Sreli Yayn ayda bir yaynlanr Oda birimlerine ve yelere cretsiz gnderilir. Say: 37 Aralk 2006 TMMOB ehir Planclar Odas Adna Sahibi ve Sorumlu Yaz leri Mdr Yaser Gndz Dergi Sekreteri brahim Gndodu Say Editrleri Tolga ilingir Ula . Klkaya Yayn Kurulu Olgu alkan zlem elik Sevilay etinkaya Tolga ilingir brahim Gndodu Mahir Kalaylolu H. aatay Keskinok Ula . Klkaya Tunga Krolu Binali Tercan Pnar zbay Pnar zden lknur Urkun Bowe A. Cenap Yololu Yayn dare Merkezi Hatay Sokak No. 24/17 Kocatepe/ANKARA Tel: 0312 417 87 70 Faks: 0312 417 90 55 e-posta: spo@spo.org.tr www.spo.org.tr Baskya Hazrlk Plar Ltd. ti.-erife Eren Tel: 0312 432 01 83-93 Faks: 432 55 22 Kapak Tasarm erife Eren Kapak Fotoraf Zeliha Demirel Kentin Yalnzl
Kentsel elikiler Fotoraf Yarmas 2006

1995te kardmz zmir ve Egede Planlama temal dergiden yllar sonra, Planlamann zmir saysn oluturma kri, 6. Trkiye ehircilik Kongresinin zmirde dzenlenmesi dolaysyla dodu. Organizasyon hazrlklar srasnda, Odamz Genel Merkezi ile zmir ube arasndaki diyaloglar, bir zmir saysnn kartlmas iin de kvlcma neden oldu. Son birka yldr, zmir ve Ege gndemini megul eden konularn, aslnda lkede ya da dnyada yaananlardan fazla bir fark bulunmuyor; tabii ki konjonktrn yerel ayaklarndaki siyasi kimliklerin deikenliini saymazsak Odamzn zmir ve Ege ile ilgili alma alan iinde kimi idari yarg srecine tanm konularla, kimi zaman noktasal ya da parsel leindeki duyarllklarla, kimi zaman kentsel blge ya da alt blge leinde ilkesel ve yasal kar klarla gndem olduka youn geiyor. st lekli evre, blge ve alt blge planlama almalarna getirilen yeni yasal ve ynetsel dzenlemelerle yetkilerin yeniden tarif edilmek istendii, ancak otoriteler aras akmalar ya da boluklarn yaratt kaotik durumlar arasnda ortaya kan ve kmas olas sorunlara ynelik gsterdiimiz dikkat, son zamanlarda bizi en ok megul eden konular arasnda bulunuyor. Bir yandan alk olmadmz yeni planlama dilini anlamaya alyoruz, dier yanda eski dilde, ama yeni niyetleri Dergide yer alan ilk yaz da, ite bu erevede bir deifrasyon getiriyor. Odamzn, idari yargya tam olduu eme-Alaat-Paaliman Kltr ve Turizm Koruma ve Geliim Blgeleri evre Dzeni Plannn barndrd sakncalar, eme Yarmadasnda, -zellikle sit alanlarnda- yaanan planlama srecine ilikin gelimelerin nda, arpc iliki almlaryla vurgulanyor Aysel ve nverdi tarafndan. Sz konusu makale, bamsz karar alma srelerinin, planlamann btnselliine ve korunmas gereken alanlarn bu niteliklerine ynelik tehditlerin boyutlarn da ortaya koyuyor. Kukusuz, sz konusu riskler yalnzca sit alanlar ve eme Yarmadas ile snrl deil. Nitekim, Snmez ve Onmu, dikkatleri Gediz Deltasna ekiyorlar. Trkiyedeki sulak alanlara ilikin genel sorunlardan sonra, Deltada yaanan sorunlar, riskleri, potansiyelleri ortaya koyuyor, blgede yaayanlarn beklenti ve ngrlerini sralyorlar. nc yaz, dergimizin nmzdeki yayn program iine aldmz bir dosya konusuna ynelik deerlendirmeler ieriyor. Bal, yazsnda planlama esaslar, ehircilik ilkeleri ve kamu yarar lemesini modernizm paralelliinde tartrken; sz konusu kavramlar, idari yargya dayanak oluturan temellerde sorgulamaya alyor. Belediye Meclisi onayndan sonra, dergimizin basm aamasna rastlayan bir zaman kesitinde askya karlan zmir Kentsel Blge Nazm mar Planna ynelik de bir yaz var bu saymzda. ukur ve Slaydn, plan, yallk dnemini yaayan bireylerin plana ve planlamaya katlm asndan irdeliyorlar. Birok byk ehrimizde olduu gibi, zmirdeki Kentsel Blge Nazm mar Plan da gerek hazrlk sreci, gerekse kararlaryla ok tartld. ukur ve Slaydnn dikkat ektikleri konular, her ne kadar yal nfus ile ilikilendirilse de, teki gruplar gibi, temsiliyeti ve mutabakat konu edinen btn eletirilere rehberlik edebilecek bir sorgulama iin bir kap ayor bu makale. zalpin makalesi, zmirin mekansal yaps zerinde gerekleen tartmalara dikkat ekiyor. zmirin gelime potansiyellerini vurguladktan sonra, kentte uygulamaya konan plan ve projelere deinen zalp, yazsnda, kent vizyonuna ilikin baz neri ve varsaymlar gelitiriyor. zmirin mekansal makroformunu nemli lde etkileyen zmir Atatrk Organize Sanayi Blgesi, Karatan makalesinde mercek altna alnyor. Firmalarn kmeleme eilimlerinin incelendii almada, retim, rekabet, rmalar aras ilikiler gibi balamlarda rmalarn sektrel ve cora konumlar incelenerek sonulara varlyor. Bu ynyle makale, hem bu trde yaplabilecek almalara

Bask Mattek Matbaaclk Basm Yayn Tantm Tic. San. Ltd. ti. G.M.K. Bulvar Akyol h. No:83 /32 (Zemin) Maltepe-Ankara Tel: (0312) 229 15 02-03-04 Fax: (0312) 231 98 88 Basm Tarihi-Saati: 13.04.2007-10:00 3.500 Adet Baslmtr

bir yol aarken, hem de sanayi ilevlerinin konum ve byklk gibi yer seime etki edebilecek kriterleri asndan planclara mesajlar veriyor. zmirin 2015 organizasyonu iin Milano ile birlikte gsterilen iki resmi aday kentten biri olmas, ister istemez EXPO konusunun da Erdin ve Kokum tarafndan bu sayda ele alnmasn nemli klyor. Erdin ve Kokum, EXPOlar konusunda tarihsel, kronolojik bir bilgilendirme yaparken, dzenlendikleri dnemin zelliklerini ve ideolojilerini yanstan ve gelecee ilikin kestirimler yapan bu organizasyonlarn mimari ve kentsel boyutlarna da dikkat ekiyorlar. Yer seimi kriterlerini alternatifler zerinden deerlendiren yaz, organizasyonun getirecei riskler ve frsatlar konusunda da bir takm uyarlar ieriyor. nverdinin makalesi, zmirdeki endstriyel rmalarn 1950-2000 kesitinde yer deitirme dinamiklerini ele alyor. malat sanayinin mekansal yer deitirme hareketlerini zamanlama rasyonelleri ve nedensellik gibi eksenlerde inceleyen makale, zmirdeki rmalarn risk almak istemeyen mobilitelerine ve kentin merkezi noktalarnda konumlanma gayretlerine dikkat ekiyor. Bir nceki saymzn konusu olan kentsel dnm sorunu, Ankara ve stanbul deneyimlerinden sonra zmirde de tartlr hale geliyor. Dnme sahne olacak mekanlardan biri de Karyakada Onur Mahallesi. rak ve Yrrn makalesinde Onur Mahallesindeki kentsel dnm tartmalar, yalnzca mevzuat ve sylem erevesinde ele alnmyor; dnme hazrlanan mahalleli, basn ve yetkililer geninde de veriliyor. Yaznn sonu blmnde aktarlanlar, zmirin yava yava snmakta olan dnm gndeminin geleceine ilikin baz ipularna iaret ediyor. Bu sayda alveri merkezlerini konu edinen iki makale bulunmakta. Kl ve Aydoan, alveri kltrmzdeki deiimlere deiniyor ve buna bal olarak alveri mekanlarnn planlama ve tasarm tercihlerinde gzlenen yeni gelimelere iaret ediyor, temal alveri merkezleri ve yaam merkezi kavramlarna dikkat ekiyor. Yaz, Forum Bornova rneinde farkl kriterler zerinden bir deerlendirme ieriyor. Alveri merkezleri ve zmir rneklerini yeni yaam merkezi sylemi balamnda inceleyen bir baka yaz da, Saygna ait. Alveri merkezlerini, yeni tketim cennetleri olarak tanmlayan Saygn, 1990larn sonlarnda balayan zmirdeki alveri merkezi furyasn incelemeye alyor, bu merkezlerdeki gzlemlenen ekonomik metaforlara, sosyal unsurlara deiniyor. Planlama ve zellikle tasarm srecinin ou zaman gz ard edilen aamalarndan biri de hi kukusuz; uygulamalar. Kullanclardan tasarmlara ilikin geri dnlerin alnmamasn bir sorun olarak tanmlayan Akad ve ubuku, kullanm sonras deerlendirme yntemini gndeme getiriyor. Kentsel ak alanlarda uygulanacak bu tekniin, benzeri tasarm srelerine bir geri besleme olana yaratmas, makaledeki incelemenin balca olumlu yanlarndan biri. Akad ve ubuku, sz konusu teknii, gelitirdikleri kriterler dorultusunda, zmirin iki yakasnda (Mustafa Kemal Sahil Yolu ve Bostanl Sahil Yolu) deneyerek, sonulara varyorlar. Konularn zmir ve Egeden alan makale ve yazlarn yer ald bu sayda, konusu dorudan zmir olmayan, ancak ehir planlama mesleini zmirde srdren Demir, yazsnda kentsel kimlik oluturma gereinden sz ediyor. Balangta zmir iin nerdii modeli, meslektalaryla da paylamas iin dergimize davet ettiimiz Demir, uluslararas ocuk kenti nerisini ortaya koyuyor.

Gner, 1950 sonrasnda zmirde modern konut mimarisinde meydana gelen deiimleri, kentsel doku, ynetmelikler, yaklamlar, retim biimleri gibi balamlarda tartyor. Mimari dzeydeki arpc rneklerle bezeli makalenin; mimarlk alanndan kentsel planlamaya aktard kayda deer pek ok mesaj bulunuyor. Dergide, artk bir gelenek olarak yer verdiimiz hukuk kesi ve yarma projesi rnekleri yine bu sayda yerini ald. zmir Konak Belediyesi Uzundere Rekreasyon Vadisi Projesi ile zmir Bykehir Belediyesi zmir Liman Blgesi in Kentsel Tasarm Fikir Projesi yarmalar bu sayda yer verdiimiz yarma projesi rnekleri. Dergide yer alan makalelerin yan sra, meslektalarmzca gnderilen denemeler, grler ve incelemeler de bulunuyor. Akn ve Ykselin lirik anlatmlaryla kaleme aldklar yazlar, yine Ykselin Konak Belediyesinin syleilerinden bir derlemesini, Karaorlunun odamzn duyarllna paralel, zmir hakkndaki kiisel grlerini, Allianoiun kazlarn gerekletiren Yaran, sular altnda kalma riski bulunan kente ilikin aktard geni bilgileri ve potansiyelleri okuyabilirsiniz. Yayn Kurulu olarak bu sayda bir farkllk yapmak istedik. zmirde ehir ve Blge Planlama eitimi veren iki kurumda yaanan son yllardaki baz planlama stdyosu deneyimlerini sunuyoruz. Dokuz Eyll niversitesi ile zmir Yksek Teknoloji Enstitsnde gerekletirilen baz almalardan yer verilen rneklerin, meslek pratiine bir bilgi aktarm ve alm sunmasn diliyoruz. te yandan Yayn Kurulumuz, meslek alanmzn ve odamzn gndemlerini de dikkate alarak nmzdeki saylarn ana temalarn belirledi. 2007 ylnda yayna hazrlanacak dergiler iin yedi farkl konu bal belirlendi. Bu dosyalarmz yayna hazr hale geldike sralanarak baskya girecek ve okuyucuyla buluacak. Gelecek saylarmzdaki dosya konularmzdan bir tanesi, konut retimi ve planlamasnda yeni eilimler olarak belirlendi. Bu konu, sermaye birikim alan olarak konut retimi, TOK, kentsel dnm ve uygulamalar, mortgage nansman, konut retiminde yeni eilimler gibi alt balklar altndaki bir erevede ele alnacak. Bir dier saynn konusu, st lek planlama sorunsal olarak belirlendi. Sz konusu say; blge planlamann deien tanm, il geliim planlar, nazm planlar ve evre dzeni planlar, yetkiler, mevzuat, kalknma ajanslar gibi alt konularda almlara olanak salayacak. Kent, planlama ve kamu yarar olarak belirlediimiz dier bir saynn konusu, planlamada sregelen kamu yarar kavram zerine yaplan tartmalarn paylamna olanak vermesi asndan dnld. Say, kamu yararnn deien ya da deitirilmek istenen anlam, yeni belediyecilik anlaylar, kamu yarar kavramnn bilirkiilik kurumu erevesinde deerlendirilmesi, idari yarg sreleri, toplum/kamu yarar, planlama trleri/projecilik, kamusal alan/mekan ilikilerini tartma olana verecek. stanbul ve ukurova konulu iki zel says hazrlanacak Planlama Dergisinin gelecek saylar iin Yayn Kurulunun programnda yer alan dier iki konu da, kent merkezleri ve krsal alan planlamas olacak. Her zaman olduu gibi, bu belirlenmi yedi ana konu erevesinde de ilginizi, katklarnz ve desteinizi bekliyoruz. Yeni saymzda bulumak dileiyle YAYIN KURULU

ST LEKL PLANLAR ZM YERNE SORUN MU OLUTURACAK?

Otuz yl akn bir deneyime sahip demokratik kitle rgt olan ehir Planclar Odas; bilime ve demokrasiye olan inancn, lke ve kamu yararn stn tutan tavrn, meslek disiplini ve ahlakn korumann yannda lke sorunlarna kar salam duruunu, rgt saduyusu ile glendirerek yoluna devam etmektedir. Bu saduyu ile, Planlama dergimizin zmir zel saysnda sizlerle yeniden bulumaktan byk mutluluk duyuyoruz. Derginin hazrlanmasnda Yayn Kuruluna ve oda rgtllmze, tm almalarndan dolay teekkrlerimizi sunarz Bilindii zere son yllarda lkemizde pek ok alanda olduu gibi, planlama alannda da yeni yasal ve kurumsal dzenlemeler yaplmakta ve nemli deiimler yaanmaktadr. Hlihazrda baz yasal dzenlemeler ise tasar halindedir ve birtakm evreler tarafndan kamuoyunda tartlmaktadr. Ancak, tm bu yeni dzenlemelere ramen, hala lkemizde plan trlerinin kademelenmesi, yapm ve onamas aamasnda yetki karmaas yaanmakta, planlama disiplininin erevesi ve ierii eksik kalmaktadr. Bulunduumuz dnem iinde, st lekli planlarn yapm ile ilgili ilk nemli deiiklik, 10.07.2004 tarihinde yrrle giren 5216 sayl Bykehir Belediyesi Kanunu ile olmutur. Sz konusu kanun uyarnca, bykehir belediyelerine iki yl ierisinde 1/25000 lekli nazm imar planlarn yapma veya yaptrma zorunluluu getirilmitir. 1/25000 lekli nazm imar planlarnn yapmnn zorunlu olduu bu yasal sre, getiimiz birka ay ierisinde tamamlanmtr. Dolaysyla, lkemiz genelindeki bykehir belediyeleri, iinde bulunduumuz dnemde, 1/25000 lekli nazm imar planlarn onama srecini tamamlama aamasna gelmitir. 5216 sayl Bykehir Belediyesi Kanununun yrrle girmesinin ardndan, st lekli planlarn yapm ve onamas ile ilgili ikinci nemli yasal dzenleme de, 04.03.2005 tarihinde yrrle giren 5302 sayl l zel daresi Kanunu ile olmutur. Kanun ile il baznda evre dzeni planlarn yapma ve onama yetkisi bykehir belediyelerinde bykehir belediyeleri ile il genel meclislerinin; dier illerde il belediyeleri ile il genel meclislerinin grev ve sorumluu kapsamnda olmutur. evre dzeni planlarnn yapm ve onamas konusunda Bayndrlk ve skn Bakanl ile evre ve Orman Bakanl arasnda yllarca devam eden yetki karmaasndan sonra, st lekli planlama alannda yetki sorununun zlmesi (!) amacyla yaplan son yasal dzenleme 26.04.2006 tarihli evre Kanununda yaplan deiiklik olmutur. Sz konusu kanun deiiklii ile 1/50000 ve 1/100000 lekli, blge ve havza bazndaki evre dzeni planlarn yapma ve onama yetkisi evre ve Orman Bakanlna verilmitir. 1/50000 ve 1/100000 lekli blge ve havza bazndaki evre dzeni planlarn yapma ve onama yetkisinin evre ve Orman Bakanlna verilmesi, daha alt leklerdeki evre dzeni planlarnn yapma ve onama yetkisinin il zel idareleri tarafndan yaplaca ve onaylanaca anlamn tamaktadr. inde bulunduumuz dnem ierisinde evre ve Orman Bakanl tarafndan pek ok il gruplar kapsamnda evre dzeni planlar ihale yolu ile yaptrlmakta, bazlar onama srecini tamamlamak zeredir. Kanunda blge ve havza tanm gemesine ramen, sz konusu planlarn snrlarn il idari snrlar oluturmaktadr. Bu uygulama, kanunla getirilen blge ve havza tanmna uymamaktadr. Bunun yannda baz il zel idareleri de evre dzeni planlarnn yapm almalarna balamtr. Birbirinden bamsz olarak 5216 sayl Bykehir Belediyesi Kanunu, l zel daresi Kanunu ve evre Kanunu ile ileyen st lekli planlama sreleri, planlamann kademelenme, yetki ve ierik sorunu daha da karmak hale getirmektedir. Planlama alanndaki yeni dzenlemeler yannda kamu ynetimi de yeniden yaplandrlmaktadr. Yerel idarelerle ilgili yeni yasal dzenlemelerin yrrle girmesiyle merkez ile yerel idare arasnda birbirinden bamsz yaplan planlama almalar tartma konusudur. Yeni dzenlemeler incelendiinde, kamu ynetimindeki bu yeni yaplanmann da planlamay yeniden tanmlamay salamada yeterli olmad grlmektedir. l zel daresi Kanunu, Bykehir Belediyesi Kanunu, evre Kanununa eklenen madde ile kurumsal kargaa ve atma daha da younlamtr. Bu da lkemizde planlamann yeniden sorgulanmasn gndeme getirmektedir. Bu gelimelerin yannda, son dnemde youn biimde hektarlarca alan kapsayacak nitelikte turizm geliim blgeleri ilan edilmektedir. Bu blgelerin her lekteki planlama yetkisinin Kltr ve Turizm Bakanlnda olmas planlamann parac gelimesine sebep olacak ve zaten oluturulamayan kademeli yapsn bozacak nitelikte olacaktr. zmir ili de lkemiz genelinde planlama alannda yaanan gncel gelimelerle balantl olarak st lekli plan almalarnn halihazrda yapld bir kent olarak dikkatleri zerine ekmektedir. 5216 sayl yasa kapsamnda 1/25000 lekli nazm imar plan, zmir Bykehir Belediye Meclisince uygun grlm ve planlama sreci tamamlanma aamasna gelmitir. Bunun yannda evre ve Orman Bakanlnca Ktahya, Manisa ve zmir il snrlarn kapsayan 1/100000 lekli evre dzeni plan

1/25000 lekli nazm imar plan almalar baladktan sonra evre ve Orman Bakanlnca ihaleye karlmtr. Sz konusu plann planlama sreci tamamlanma aamasna gelmi ve eitli toplantlar ile plann sunumu gerekletirilerek tartmaya almtr. Bunun yannda l zel daresi tarafndan da il baznda evre dzeni plannn ihale almalarnn yaplaca duyumlar alnmaktadr. Halihazrda, yaplan st lekli planlarla ilgili toplantlar dahilinde Bykehir Belediye Bakanl ile evre ve Orman Bakanlnca yaplan planlama almalarnn birbiri ile elien yanlar tespit edilmektedir. Ayrca nce 1/25000 lekli nazm imar plannn onaylanmas, ardndan 1/100000 lekli Ktahya-Manisa-zmir evre Dzeni Plannn onaylanacak olmas, bu arada da zmir l zel daresince il evre dzeni plannn yaplacak olmas, planlamann kademeli birlikteliine uymamaktadr. Bu ortamda planlama alanndaki yetki, lek ve ierik tartmas zmir kentinde olduu gibi pek ok kentimiz iinde geerli ve gndemdedir. 3194 sayl mar Kanunu ve ilgili uygulama ynetmelikleri doal, tarihi ve kltrel deerlerin korunmas, salkl evreler oluturulmas, gelecee ynelik politika oluturulmas ve katlm salanmasndaki yetersizlikleri yannda, planlamann kurumsallamas, kademelenmesi, yetki dalm ve planlamann ieriini oluturma asndan da yetersizdir. Ne yazk ki, mar Kanununda planlama ile ilgili konular snrl tutulmutur ve yap, ruhsatlandrma ve arazi dzenleme ile ilgili mevzuat hkmleri arlktadr. Kamuoyunda uzun sre tartlan ve eitli nerilerde bulunulan mar ve ehircilik Kanunu tasarsnn, planlamann yasalatrlmas ve kurumsallatrlmasn salayarak, son yllarda yaanan yetki ve ierik karmaasn da sona erdirebilecek biimde dzenlenmesi bir zm olarak grnmektedir. Yeni imar yasas, Odamzn da katlm ile st lekli planlarn ierik ve yetki karmaasndan kaynaklanacak sorunlarn zmlerini de ieren bir dzenleme olmaldr. lkemizde st lekli planlarn kademelenme, yetki ve ierik sorunlarnn zm iin yasal, kurumsal ve mali dzenlemelerin yaplmas bir zorunluluktur. Yeni imar yasas bir an nce yasallatrlmaldr. Hepinize, iten sevgi ve sayglarmzla
Tmmob ehir Planclar Odas Ynetim Kurulu

Gl ermin Birol, zmir-Alsancak, Kentsel elikiler Fotoraf Yarmas, 2006

Funda Altneki Aysel, zmir-Urla skelesi, 2005

PLANLAMA
2006/3

Yerel Rantn Global Stratejilere Alm: eme Yarmadas

Funda ALTINEK AYSEL* - Levent NVERD** Mekan Kategorisinde Yeni Global Eilimler
nya tarihi, sermayenin kendi snrlar dna tama ata olarak okunabilecek, birbirine temel amalar itibariyle benzeyen iki tr globalleme sreci yaad. Birinci atak 19. yzyla denk derken, ikincisi 1970li yllarn ortalarnda balayan krizle kendini gsterdi ve 1980li yllarn neo-liberal yaklamlaryla dnya leinde yaygnlat. inde bulunduumuz bu ikinci kuak globalleme sreci, zellikle sermayenin snr dnda i grme biimlerindeki yeni stratejileri nmze sermesi asndan planlama tartmalarnda nemli bir kesit olarak grlmelidir. Balang olarak u vurgulanabilir ki, sermayeyi ulus ar hareketlere sevk eden mekanizmalar ncelikle iinde bulunulan birikim rejiminin zorunluluklaryla ilintili olmak durumundadr. Bir baka deyile, her birikim rejiminin kendine zg bir istikrar arayyla genileyerek srme eilimi gsterecei ve genilemeyi olanakl klan pek ok dzenleme mekanizmasna sahip olaca biliniyor. te yandan bilinen bir baka gerek de u ki, hibir birikim rejimi genilemeyi sonsuza dek istikrarl bir biimde srdremeyecektir. Eninde sonunda her model genileme kart bir riskle yani daralma sreleriyle muhatap olmak zorundadr. Dolaysyla sermayenin globalleme eilimlerine bakldnda, sz edilen bu genileme/daralma geriliminde ulus ar genilemenin bir tr stratejik nemi olduu ve bu trden hareketlerin yneldii snr d alanlarn da belirli biimlerde dzenleme kapsamna alnaca sylenebilir. Etki ap ve lei her birikim rejimi dneminde deimekle birlikte genel anlamda birikim rejiminin ats altnda gelien iblmnde yer alan tm toplumsal formasyonlarn bu dzenleme/mdahale biimlerine muhatap olaca aktr. Son dnem globalleme srecinin iaret ettii ve planlama alann yakndan ilgilendiren en temel olgu, gelitirilen dzenlemelerin olduka radikal neriler eliinde mekan kategorilerine ynelmi olmas ile global talebin yerel olana ynelik mdahalelerinin gc ve onu dntrme kapasitesindeki hzna ilikindir. Bir baka biimde ifade edilirse, son dnem global sreler, gemi deneyimlerden farkl olarak yerel mekansal organizasyon yapsn hem ilk kez bu denli global piyasa mekanizmalarna amakta, hem de global sermayenin yerel iktidar aygtlaryla birlikte hareket etme yeteneinde ciddi bir art gzlenmektedir. Bu iki temel farklln ncelikle planlama aygtnda bir yarlma yaratm olmas hi de artc deildir. nk planlama sahip olduu teknik/hukuki statkosu dolaysyla gelien pek ok talebi olumlu yantlayamaz durumdayken ya da yantlamak iin belirli bir brokratik inceleme/denetleme srecine ihtiya gsterirken, sz konusu talepler u anda ya hayata gemi durumdadr, ya da geme aamasndadr. Planlamaya bir verili durumu teknik bir belge olarak dzenleme ilevinden baka bir rol bimeyen bu trden mekanizmalar, global iblm iinde yerel bir aygt olarak iblmne katlan planlamann da yeniden yaplanma srelerine dahil edilmi olduunu gsterir.

*Yrd. Do. Dr., Dokuz Eyll niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm **r. Gr. Dr., Dokuz Eyll niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm

PLANLAMA
2006/3

Karar Mekanizmalarnda Yeniden Yaplanma

1980 sonrasnda uygulamaya koyulan global liberalizasyon paketi gereince dnyadaki yerel unsurlarn pek ounda zellikle hukuki ve brokratik ileyi mekanizmalarnda kkl deiiklikler gerekletirildi. Yereli yeniden dzenleyen bu deiiklikler, global lekte her anlamda artan hza ve hareket yeteneine kout olacak ve buna uyumlanacak bir yerel oluturmay amalyordu. Global lekte yeniden dzenlenen iblm kapsamnda retken sermayenin giderek klme eilimi gstermesi ve para piyasalarnda gelien enstrmanlar yoluyla nans sermayesinin ykselii, bilginin ve her trden sermayenin dolam hzndaki art ve yeni teknolojiler vastasyla sermayenin mekansal srtnmeleri daha kolaylkla ama eilimi gstermesi, giderek ykselen rekabet ilikileri ile keskinleen globallemenin dnda tutulma korkusu gibi faktrler, global iblm iinde yer alan tm yerel unsurlar zerinde global olana uyumlanma istek ve basksn arttrma ynnde alt. Dolaysyla tm bu deiimler balamnda yerelde yeniden yaplanma sreleri ilemeye ve toplumsal formasyonlarn mevcut organizasyon biimleri deimeye balad. Yerelin global karsnda kendini ifade etme ve onunla uyumlanma kapasitesini yeniden tarif eden bu deiimler, yereller aras iblmnde var olan rekabet olgusunu da iddetlendirdi. Yerelin yerele rakip klnd bu yeni global piyasa alar iinde, yerelin global olana karlatrmal bir stnlk olarak sunabilecei ncelikli kaynak kukusuz doann sunduu hazr kapasite ve potansiyeller olarak ekillenecekti. Doann ve toplumun retmi olduu deer ve kaynaklarn ne trden bir global talep tarafndan rgtlenebilecei ise balangta aklkla ekillenmemi olmakla birlikte zaman iinde belirginleti. Bunlardan kukusuz en acili, globalleen dnyada baz corafyalarda tkenmi/tketilmi bulunan baz yerel kapasitelerin/potansiyellerin tela edilmesi roln stlenmekti. kinci ya da nc srada gelen rol ise, baz corafyalarda gelitirilmesi uygun bulunmayan ilev ve fonksiyonlar yerelin kendinde barndrmas olarak ekillendi. Her iki durumda da en temel global ihtiya kategorisi olarak mekan olgusu karmza gelmektedir ki, bu

da yeni dnya dzeninin gelecekte sergileyecei tutuma dair pek ok olasla iaret eder. Global olann mekansal taleplerinin bu trden erevesini izmekle, yerel olanda oluan diren mekanizmalar da ksmen anlalr hale gelir. Bir yandan doa ve topluma dair her trden kaynak potansiyelinin korunmas ve srdrlebilir biimde tketilmesi ynnde oluan yeni uluslararas eilimler, bir yandan da yerel leklerde gemiten gelen ve zellikle kalknma paradigmalarndan beslenerek yerlemi bulunan kaynaklarn optimal kullanm bilgisi ve gelenei yeni global taleplerle derinden elimektedir. Yerelin refleksif bir biimde direni gstermesinin neredeyse kanlmaz olduu bugnk talepler dizinine yant verecek biimde tm yerleik mekanizmalarn bugnden yarna deiimi kukusuz hem olanakl deildir, hem de gereklilii zerinde toplumsal bir mutabakatn salanmas koulu hala geerliliini korumaktadr. O halde denilebilir ki, yerelde i gren yerleik mekanizmalarn direnci ile global olann talepleri arasnda genel anlamda var olan bu trden bir uzlamazlk ilikisi kanlmazdr ve srecin diyalektik bir bileeni olarak okunmaldr. Yukarda aktarlan srecin bir baka bileeni olarak grlebilecek deiim, yine yerelin kendisinde gerekleir. Karar mekanizmalar asndan bakldnda, global paketin kabul yoluyla pek ok alanda global iblm iinde yer almaya ynelik bir ibirlii kabul yaplmtr. Global taleplerin pek ou bu ibirlii paketinin iinde yer almaktadr ve yerel, hem global paketi uygulamaya koyarak, hem de pakete ilikin direni kapasitesini sergileyerek global hiyerarik yaplanma kapsamnda kendine belirli bir pozisyon belirleyecektir. Bu noktada karar mekanizmalar asndan yaygn olarak izlenen tutum, karar srelerinin tekno-brokratik mekanizmalar zerinden yeniden yaplandrlmas ve yerelin merkezine ekilmesi olarak ekillenir. ktidar yaplarnn bu trden bir tekno-brokratik yaplanmaya gitmesi kukusuz, hem global talepleri siyasal alandan uzaklatrp brokratik bir ileyi ana sokmak, hem de mekansal olan toplumsal olandan yaltp teknikletirmek anlamnda i grmekte ve yereldeki karar srelerine bu yolla hz kazandrmaktadr.

Yerelin yerele rakip klnd bu yeni global piyasa alar iinde, yerelin global olana karlatrmal bir stnlk olarak sunabilecei ncelikli kaynak kukusuz doann sunduu hazr kapasite ve potansiyeller olarak ekillenecekti.

PLANLAMA
2006/3

Planlama Otoritesi Olarak Merkez ve zel Statl Plan Blgeleri

zellikle 2000li yllarla balayan ve bir karar mekanizmas olmak anlamnda merkezi otoriteyi glendiren srete, planlamann ileyi biiminde de nemli deiimler gzlenir. 1980li yllarn yetkiyi ksmen de olsa yerel ile paylaan gelenei, 2000li yllarn merkezi otoriteyi baz planlama alanlar ve kararlarnda glendiren yaklamyla yeni bir boyut kazanr. Bir baka deyile, plann bir toplumsal/siyasal mutabakat metni olarak grlmesi olasl, yerini bir teknik/ brokratik belge olma niteliine daha fazla brakr hale gelir. Sz konusu bu deiim kapsamnda hukuki zeminde tanmlanm baz stratejik alanlar ve plan yaklamlarna ynelik yaplan almalarla kendine zg ilerlii, denetim aygtlar ve uygulama aralar olan zel statl blgeler tanmlanr. Bu tr blgelere gelecek olan ilevler, genellikle ya global yatrmlar ya da lkesel lei ilgilendirecek apta byk projelerdir. Her trden yerel karar mekanizmasnn, hatta baz durumlarda merkezin ilgili kurumlarnn karar mekanizmalarnn zerinde i gren yetkilendirme biimleri yoluyla, bu tr blgelerdeki uygulamalar mekansal/toplumsal/siyasal alanlardaki srtnmelere taklmadan hzla hayata geme olana kazanr.

dnme biimlerini anlamaya almaktadr. rnek olarak alnan alan eme Yarmadas ve rnek oluturan proje eme Turizm Kenti Projesidir. Turizm Kentleri projesi, Kamu Tanmazlarnn Turizm Yatrmlarna Tahsisine olanak tanyan ynetmelik deiiklii ile gndeme kan bir merkez stratejisi olarak tanmlanabilir. Kltr ve Turizm Bakanl, Strateji Gelitirme Bakanl tarafndan hazrlanan ve Trk turizminin 17 yllk geleceinin planland Trkiye Turizm Stratejisi-2023 balkl raporda, Turizm Kentleri yaklamnn ayrntlar yer alyor. Bakanlk tarafndan yaklak 90 milyar dolarlk bir yatrm tahmini yaplan 6 Turizm Kenti, Trkiye corafyasna u ekilde dalmaktadr:

ncelikli Turizm Kentleri ANTALYA KUZEY TURZM KENT: Proje alan 35 bin hektar. erdii ilevler: Temal parklar, alveri merkezleri, otomobil sporlar, botanik baheleri, oteller, niversite dzeyinde eitim merkezleri, lm stdyolar, salk merkezleri.
EME PAALMANI TURZM KENT: Proje alan 11 bin 700 hektar. erdii ilevler: Termal turizm, alveri merkezleri, kongre turizmi, spor, eitim. MULA DALAMAN TURZM KENT: 30 bin hektar. erdii ilevler: (Dalaman Havaalan proje iinde) Yat, golf, salk ve termal turizmi, doa parklar, hobi baheleri. AYDIN DDM TURZM KENT: Proje alan 12 bin hektar. erdii ilevler: Yat, spor, kltr ve genlik turizmi, temal parklar. ANTALYA MANAVGAT OYMAPINAR TURZM KENT: Proje alan 70 bin hektar. erdii ilevler: Golf, eko turizm, motor ve su sporlar. MERSN TARSUS TURZM KENT: Proje alan 712 hektar. erdii ilevler: Krsal ve golf turizmi, ku gzlemcilii, butik oteller, inan turizmi.

Bir Merkez Stratejisi Olarak Turizm

Son dnemde lke corafyasnda gndeme gelen global projeler ve bunlar zerinde sregelen tartmalara bakldnda, gelitirilen nerilerin pek ounun yukarda zetlenmeye allan karar sreleriyle ilikili olduklar grlr. Ky Yasas, Turizmi Tevik Kanunu, Maden Kanunu, Orman Kanunu ve Yabanclara Toprak Sat Kanunu gibi hukuki dzenlemeler eliinde hayata geen projelere bakldnda bunlarn kylar ve portlar, hazine arazisi satlar ve tahsisler, yabanclara sunulan mlk edinme olanaklar gibi farkl ierikte paketlerden olutuklar ancak benzer karar srelerinden geerek gndeme tandklar sylenebilir. Bu alma da, sz konusu projelerden biri olan Turizm Kentleri zerine odaklanmakta ve yerel ile global olann mekana bal talepleri arasndaki uzlamazlk ilikisini, karar verici mekanizmalarn stratejilerini ve tm bu a iinde mekann

Tahsis Uygulamasnn ncelikli Seimleri

Trkiyede 1983 ylnda balayan tahsis uygulamalar kapsamnda bugne dek 24 kez tahsis
PLANLAMA
2006/3

Turizm Kentleri projesi, Kamu Tanmazlarnn Turizm Yatrmlarna Tahsisine olanak tanyan ynetmelik deiiklii ile gndeme kan bir merkez stratejisi olarak tanmlanabilir.

yaplmtr, ancak son dnem Turizm Kentleri projesi kapsamnda gerekletirilen tahsislerin gemite uygulanan rneklerden olduka nemli farklar bulunur. Bu farkllklar tahsislerin lek, kapsam ve yaklamna ilikindir ve nemli planlama meselelerine iaret etmektedir. Son dnem tahsislere ilikin baz temel tespitler aada zetlenmitir.

YTL., yani yaklak 9 Milyon ABD Dolardr. Bu yatrm maliyetini hibir yerli giriimcinin karlayamayaca dolaysyla tahsislerin yabanc sermaye odakl gerekleecei aktr. Bu tr bir tutumun zel statl, yerel olana kapal, yabanc odakl yerleme/yatrm merkezleri yaratma riski tama olaslklar ve bunun sosyolojik/toplumsal ayrma dzeyi zerindeki etkileri meselesi dnlmek zorundadr.

Sresi en uzun Bu tahsis sreciyle tarihi, kltrel ve doal deerleri kapsayan kamu tanmazlarnn, yerli ve yabanc gerek ve tzel kiilere sre sonunda tekrar uzatlmak zere 75 yl gibi ok uzun srelerle tahsisi ngrlmekte ve ayrca yatrmclara devir hakk tannmaktadr. ngrlen bu sreye bakldnda, tahsisler yoluyla yaratlacak kaynan en temel ksmnn ilk etaptan beklendiini ve yatrmlarn sonularna bal kaynak yaratmnn uzun srelerde geri dnecek bir biimde kurgulandn sylemek olanakldr. lei en byk 2634 sayl Turizmi Tevik Kanununda yaplan deiiklikle olanakl hale gelen ve tek tek yerlerin yerine, bir blge ya da alann tmnn bir kii ya da rmaya tahsis edilmesine olanak salayan uygulamaya gre, zel sektre devrolacak kamu arazisi miktar yaklak 75 bin hektardr. Kapsam en geni Bu byklkte bir tahsis projesi 1983 ylndan beri gerekleen tahsis uygulamalarnn hem en bydr, hem de tarmsal nitelii korunacak alanlar, orman alanlar, aalandrlacak alanlar, sit ve ky alanlar gibi deerleri iermesi dolaysyla kapsam en geni tutulmu olandr. Bu adan bakldnda yasalarla gvence ve koruma altna alnm olan ve belirli kurumlarca denetlenen bu nitelikte alanlarn ierdii hukuki statlerin nasl yorumlanaca meselesi planlama alannda ciddi bir soru iareti olmak durumundadr. Tahsis lei yatrmc leinde belirleyici Uygulanan tahsis leinin bykl, tahsise konu alanlar iin bavuracak rma leinde de belirleyicidir. Dolaysyla baz tahsislere ancak konsorsiyumlar kurarak girmek olanakldr. eme Turizm Kenti iin Bakanln internet sitesinde ilan edilen yatrm maliyeti 12 Milyar

Yaklam, ky ve yatak says odakl Turizm stratejisi kapsamnda, Trkiyede 2015 iin kurgulanan toplam yatak saysnn 200 bin civarnda gerekleecei ve bunu yaklak 100 bininin de Turizm Kentlerince karlanm olaca ngrs yaplmaktadr. Bu tutum, spanya modeli olarak da adlandrlan ve kylarn kullanmn temel alan trde bir turizm politikasnn izleneceini dndrmektedir. Son dnem gelien ve toplam yatak saysna indirgenemeyecek denli stratejik aralarla biimlendirilen eitlenmi turizm yaklamlarnn genel turizm politikalarnda ncelikli bir seim olmas ynndeki deerlendirmeleri burada yeniden hatrlatmakta yarar bulunuyor. Plan d alanlar tahsis kapsamnda Sz konusu tahsis uygulamalarnda, imar plan olmayan yerler de kapsam iine alnm durumdadr. Plan bir gelime stratejisi olarak okunduunda, plan olmayan yrelerin yatrm ve yaplama srelerine alm olmasnn yarataca etkilerin hesaplanamaz sonularnn neler olaca ve nasl tela edilecei meselesi nem kazanmaya balyor. Bundan daha nemlisi, gemi plan deneyimlerinde yaplama srelerine almas uygun bulunmayarak, yllarca olduka atmal srelerle ve pek ok kurumun/aktrn ibirlii yapmasyla koruma altna alnabilmi nitelikli alanlarn, bu alanlar koruma ykmll getiren ayn merkezin organlarnca imdi yaplama/ yatrm srelerine alm olmas gereinin yarataca etkiler ve beklentilerdir. Stratejinin dier bileenleri Genel erevesi burada zetlenen yeni tahsis srecinin deerlendirmesi kukusuz sadece Turizm Kentleri ile snrl tutulamaz. nk bu tahsis uygulamalar kendisiyle birlikte farkl alanlarda ezamanl olarak ileyen pek ok projeyle birlikte, stratejik bir seme anlam tamaktadr. Bu proje

PLANLAMA
2006/3

10

bileenlerinden bir dieri, kylarn yeni kullanm biimi olarak gndeme gelen kruvaziyer limanlar, havalimanlar ve portlar olarak grlebilir. Global alara balanmada nemli bir ara olarak i gren ulam ilikilerini gelitirmeyi amalayan bu projeler kapsamnda, 10 yeni kruvaziyer limann (Samanda, Antalya, Kuadas, eme, anakkale, stanbul Galata, stanbul Haydarpaa, stanbul Ataky, Samsun ve Trabzon), 10 yeni havalimannn (Edirne, anakkale, Ktahya, Bursa, Didim, Marmaris, Ka, Manavgat, Anamur ve Hatay) ve yaklak 64 yeni yat limannn yaplmas planlanyor. Tm bu yatrm projeleri bir btn olarak dnldnde, lke mekansal corafyasnda gerekletirilecek dnm srelerinin mekanii de netleiyor. Global srelere eklemlenme kl bu stratejinin iinde i grecek bir planlama aygtnn kalknmac ve ulusalc bir paradigma zerinden yaplanm yasal, brokratik, etik ve kamusal erevesinin global olana uyumlandrlacak biimde nasl dntrlecei ve planlama alannda bu dnme ne ynde diren oluaca da ayr bir soru olarak nmzde duruyor.

ema 1. eme - Alaat - Paaliman KTKGB 1/25 000 evre Dzeni Plan

planlar da bulunur. Dolaysyla eme-AlaatPaaliman evre Dzeni plan raporunda mevcut alt lekli planlarda gerekletirilecek revizyonlara vurgu yaplmaktadr.

eme Turizm Kenti Projesi

Projenin Kapsam Turizm Kentleri projesinin ilk tahsisi emedir ve tahsis projeleri arasnda en byk tahsis alanna sahiptir.
eme-Alaat-Paaliman Kltr Turizm Koruma ve Geliim Blgeleri, eme ve Alaat Belediyeleri ile mcavir alan snrlar iindedir. Projenin planlama alan olan 10200 hektar, bu proje kapsamnda 5 alt blgeye ayrlm ve her bir para Kltr Turizm Koruma ve Gelitirme Alt Blgesi olarak (KTKGAB) tanmlanmtr. Alan arlkla kamu mlkiyetinde olmasna karn, baz blgelerde zel mlkiyete konu alanlar da plan kapsamna girmitir. (Bkz. ema 1)

Arazi Kullanm Kararlar Plan, KTKGAB alanlarna ynelik olarak kesinlemi arazi kullanm kararlar getirmemi, bunun yerine belirli kstlar oluturarak zel sektrn katlm ile baz kararlarn alt lekli planlarda oluturulmas trnde bir esneklik benimsemitir. evre Dzeni Plan aklama raporuna gre, plann genel arazi kullanm deerleri u ekildedir: (Bkz. Tablo 1) Yap Younluu Plann ierdii bu temel fonksiyonlarn yaplama deerlerine bakldnda, KTKGABlarn her birine toplam alannn %10u orannda inaat alan nerildii ve bunun da tm KTKGABlar toplamnda 510 hektarlk bir inaat alanna karlk geldii grlr (Bkz. Grak 1). Plan Nfusu Plann nfus deerleri, tahsise konu kamu ve zel mlkiyetteki alanlar kapsamnda ve yaratlan toplam yatak kapasitesi zerinden hesaplanm ve 70 bin yatak kapasitesinin 35 bin kiilik bir istihdam yarataca ngrs gelitirilmitir. Bu nfusun %25inin darda ikamet edecei ve dolaysyla emeye decek ilave nfus yk-

Dier Planlarla likiler eme-Alaat-Paaliman plan kapsamnda, 28.03.2000 onay tarihli Alaat evre Dzeni Plan ve 13.11.2002 onay tarihli eme evre Dzeni planlar vardr. Ayrca alann Alaat blgesine ilikin olarak onayl 2 adet 1/5000 lekli plana ilaveten farkl lek ve kademelerde gerekletirilmi koruma, revizyon ve uygulama

PLANLAMA
2006/3

11

nn 29025 kii olaca, mevcut planlarda bunun dikkate alnmas gerektii vurgulanmtr. emenin 2000 yl merkez nfusunun 25257 olduu dnlrse, bu say olduka ciddi bir ek ykn geleceine iaret edecektir.

tesislerin oluumunda ve kopuk durumdaki turizm parsellerinin bir araya getirilebilmesinde sorun yaratt gerekesiyle yeni bir irdeleme konusu olduuna iaret edilmektedir. eme-Alaat-Paaliman evre Dzeni Planna ilikin bu ksa zet, bugn kesit alarak okuyucuya yarmadada oluan planlama srecine dair kukusuz ok ey sylyor olmal. Ancak yine de planlama yksn tamamlamak asndan hala nemli bir eksik var: Gemi deneyimlere ya da baka biimde sylenirse, gemite oluan belirli durumlara verilen belirli yantlara baklmakszn bu yk tamamlanamyor. Dolaysyla denilebilir ki, bugn kavrayabilmek iin yarmadada yakn gemite yaanan planlama deneyimlerinin iinden oluturulacak ksa bir sekiye ihtiya var.*

Alann Koruma Deerleri Plan alannda daha nce ilan edilmi olan doal ve arkeolojik sit kategorileri yer alr. Blgedeki doal sit kategorilerine arlkla vurgu yaplan plan raporunda, bu sit trnn eme-Alaat-Paaliman evre Dzeni Plannn ngrd nitelikli

Tablo 1. DP Arazi Kullanm Dalm ARAZ KULLANI Turistik Tesis Alan Tercihli Kullanm KTGAB zel Koullu Turistik tesis Alan Alaat Port Gnbirlik Yerleim Alan Havaalan Rezerv Alan Ara Toplam 1 Tarm Alan Aalandrlacak Alan Orman Alan Makilik Fundalk Mesire Alan Rekreasyon Alan Spor Alan Mezarlk Jeolojik Sakncal Alan Ara Toplam 2 Genel Toplam ha 665 450 5107 83 395 225 20 160 105 7210 1710 165 670 115 170 180 35 30 35 3110 10320 % 6,4 4,3 49,4 0,8 3,6 2,2 1,6 1,1 1 70,4 16,4 1,6 6,4 1,1 1,5 1,7 0,3 0,3 0,3 29,6 100

Yarmadada Rantn Yerel Organizasyonu

Planlama otoritelerinin hedefleri asndan: eme Yarmadasnda Turizm Kenti kararndan nce retilmi bulunan planlama almalar iki grupta incelendiinde, merkezin sorumlu olduu st lekli plan kademelerinin her birinde temel arazi kullanm deseninin turizm odakl olmasna karn, yerelin sorumluluk alannda retilen alt lekli planlarda bunun srekli revize edilerek ikincil konuta dntrld izlenebilir. Bu temel yaklam farkna karn, ister merkezi ister yerel lekte retilmi olsun, planlarn yaklamndaki temel atma, yerel rantn hangi lekte tketileceine dairdir ve bu adan bakldnda seimler ulusal/yerel corafyann snrlarn hala amamaktadr. eme Turizm Kenti karar, merkezin bu konudaki stratejisinde nemli bir deiime iaret eder. Yerel rant bu yaklam altnda olduka kesin bir biimde global piyasalara almakta, dahas yerel lekli talepleri ifade eden alt lekli planlarn da bu karar dorultusunda revizyonu beklenmektedir. (Bkz.ema2)
* Yarmadada yaanan planlama deneyiminin daha kapsaml deerlendirmeleri iin bkz. Altneki Funda, (editr), v.d., (2003): eme Yarmadas Kentsel Risk Deerlendirmesi, DE, Mimarlk Fakltesi Yayn, Yayn no: MM F-YK-03-03. ve Altneki Funda, nverdi Levent (2005): Mlkiyet likileri Temelinde Kentsel Risk, 8 Kasm Dnya ehircilik Gn 29. Kolokyumu, Planlamada Yeni Politika ve Stratejiler: Riskler ve Frsatlar, T, 7-9 Kasm 2005, stanbul.

PLANLAMA
2006/3 Alt Blgeler tibariyle naat Alanlar Dalm Grak 1.

12

1980-2001 yllar arasndaki kesitte planlarda revizyon yapma pratii asndan bakldnda yarmadadaki toplam revizyon alanlarnn yarsn kendinde barndran Alaat blgesi ve eme planlarnn, retilen yeni DP kapsamnda yeniden ancak farkl nitelikte revizyon srelerine konu olaca grlyor. Planlarn bu kez yerel ile global olan talepler arasndaki dengeyi kurmak gibi bir zorunluluk altnda kalarak, bal bana bir planlama sorunsalna iaret eden gelimeleri revizyon adyla tanmlanan dzenlemeler eliinde nasl zebilecei ise, nemli bir soru olarak gelecein gndeminde duruyor. (Mevcut planlarn bugnk veriler eliinde bile kolektif kullanm alanlar yaratmakta yetersiz kald gerei bir an iin sakl kalmak kouluyla kukusuz). (Bkz. ema 3)

Koruma altndaki deerler asndan: eme Yarmadasnn zellikle doal sit kararlar ile planlama gndemine kan arpc bir yks bulunuyor. Alann doal karakterinin korunma deerine ilikin olarak gelitirilen Koruma Kurulu kararlarnn birbiri ile srekli elien yaplanmas ve zel mlk sahiplerinin at davalar dolaysyla doal sit kategorilerinin parsel parsel paralanarak erozyona uramas durumu, planclarn pek de yabanc olmad bir gereklik olarak grlebilir.
Ancak planlama asndan yarmada yksnde tm bunlardan ok daha kritik olarak karmza gelen ey udur: Blgede var olan byk lekli kentsel rant, srekli yzer gezer bir hal altnda tutularak, hem planl hem plansz alanlarda yeni risk - frsat - kazan dngleri ayakta tutulmakta ve planlama eylemi bir tr revizyon ve ilave planlar dizisine indirgenmektedir. Yukarda verilen ve plan trlerinin yarmadadaki dalmn gsteren ema ile planlarn yerel/global kimliinin aktarld ema birlikte deerlendirildiinde, merkez ve yerel arasnda gelien bir iktidar geometrisi kapsamnda ekillenen bu rant paylam stratejisi daha da aklk kazanr. Merkezin tarifledii hukuki statler gereince ve elikili kararlarla da olsa koruma kapsamna alnm olan ve yerel aktrler tarafndan u ya da bu dzeyde rant temelli olarak andrlan doal deerlerin bugn karmza getirdii tablo, arpc bir geree daha iaret eder. Farkl tarihlerde alnm sit kararlarn gsteren emaya bakldnda,

ema 2. Planlarn Stratejik Hedefleri

PLAN TRLERNN MEKANSAL DAILIMI

ema 3. Plan Trlerinin Mekansal Dalm

15 yl iinde 1. derece doal sit kategorilerinin alansal olarak giderek kld, buna karlk 3. derece kategoride nemli bir art olutuu grlr. zellikle 2006da yeniden gzden geirilen sit kararlar emasnda bu deiim aklkla izlenebilmektedir. (Bkz. ema 4, ema 5) Sit derecelerindeki bu erozyona ramen, 2006 DP snr kapsamnda 2006 sit deerlerine bakldnda; plan alannn yaklak olarak %22sinin Doal 1, %19unun Doal 2 ve %39unun Doal

PLANLAMA
2006/3

13

ema 4. Dnemler tibariyle Sit Kararlarndaki Deiim

3 sit kategorilerini ierdii, plann KTKGAB olarak adlandrd plan blgeleri iinde birinci blgenin %30unun Doal 1 ve 3, ikinci blgenin %50sinin Doal 1 ve 3, nc blgenin tamam-

nn Doal 1, 2 ve 3, drdnc blgenin tamamnn Doal 2 ve 3, beinci blgenin tamamnn Doal 1 ve 2 derecelerindeki kategorilere tekabl ettii vurgulanabilir. Gemite tm taraflar arasnda olduka nemli atmalara konu olan, yerel ve merkezi rant mekanizmalar asndan eriilemezliini ksmen de olsa hala koruyabilmi bulunan ve gelitirilen her trl dzenlemeye karn doal karakteri zerinde tad deerin yok saylamad bu blgenin, global stratejiler eliinde dntrlme srecine ahit olmak, kukusuz biz planclara zerinde yeniden ve ciddiyetle dnmemiz gereken pek ok alan aacak.

Ky oryantasyonlu mekanizmalarn kontrol asndan: Ky kukusuz yarmadadaki tm srelerde en belirleyici etkenlerden biridir. Blgede i gren rant temelli tm mekanizmalar ncelikle ky zerine odaklanr.
Yarmadadaki alt lekli planlarn tarihsel yaylm emasna bakldnda, kylarn ok nemli bir ksmnn yaplat ve eme liman evresi ve Reisderenin bir ksm hari bu yap stounun neredeyse tamamnn ikincil konut arlkl olduu grlr. Yerel sermaye gruplarnca ekillendirilen bu trden bir kullanm desenine 2006

PLANLAMA
ema 5. 2006 Sit Dereceleri 2006/3

14

DPsinin mdahalesi, hem gney kylarnn turizme dntrlmesi ynnde olmu hem de plann ky boyunca ngrd fonksiyonlar gereince kullanc proli deitirilmitir. (Bkz. ema 6) 2006 plannn hedef erevesi asndan bakldnda, yarmadann gney kylarnn global ihtiyalara ynelik fonksiyonlarla tarif edilmesiyle ncelenmi bir deme kapasitesi balamnda bir eik deeri belirlenmi olmaldr. Bu anlamda bakldnda, bu kapasitenin sadece fiziksel olmayan ve en az onun kadar nem tayan sosyal yz gereince yarmadada birbirine greli bir kuzey/gney farkllamas yaratlm olduu sylenebilir. Plana kynn kullanmna ynelik yaklamn kavramak asndan KTKGABlar kapsamnda tarifledii ilevlere bakmakta yarar vardr. Plan raporuna gre, 1 ve 2 numaral blgelerin turizm, golf, srflk; 3 numaral blgenin golf, gnbirlik, turizm konaklama; 4 numaral blgenin termal ky, kr merkezi, salk gzellik merkezleri, gastronomi alanlar, golf, 3. ya rehabilitasyon-bakm merkezleri, termal otel ve turizm konaklama tesisleri; 5 numaral blgenin turizm konaklama tesisi, gastronomi alanlar, salk gzellik merkezi, termal tatil merkezi, kr tedavi merkezi, gnbirlik, butik tatil villalar biiminde gelitirilmesi ngrlmektedir. Bu trden ve benzer spesik kullanmlarn plan snr iinde kalan yaklak 40 km. boyundaki bir sahil olgusunun varlk deerine basarak blgede yer seecei ve nlerinde yer alan kyya ynelik dzenlemelerinde bu olguya gnderme yapacak bir tasarmsal denetim alan oluturacaklar aktr. Bu tutumun yarmadada yer alan kuzey/gney farkllamasn daha da derinletirme olasln da bu noktada hatrda tutmak gerekir. (Bkz.ema 7)

Bu sorunun birka trde muhatab olduu dnlebilir. Bir tr muhatap, yarmadada yaklak 20 yldr yerel kalmakta direnen arazi ve emlak piyasalarnn bu yeni srece ne ynde eklemlenecekleridir. kincisi, yarmadada geici ve kalc olarak yaayan topluluklardr ve buradaki temel soru, nlerinde gerekleen bu dnmn getirecei sosyal deiimlerle bu topluluklarn nasl baa kabilecekleridir. nc muhatap kukusuz tm bu srelerin dnda kalma seenei olmayan planclarn eylem alanlarna dnk mevcut kabullerinde ne tr revizyonlar ve ilaveler yapacaklar ve bundan sonraki yaamlarnn srekliliini salayabilmek asndan ne yol izleyecekleridir.

ema 6. Planlarn Tarihsel Yaylm

Alt izilebilecek Bir Ka Nokta zerine

2006 plannn gelitirdii ve yerel rant global hedeflere uyumlandrarak yeniden dzenlemeyi amalayan bu trden bir strateji balamnda zerinde dnlmesi gereken birka temel meseleye iaret edilerek bu yaz bitirilebilir. Birinci konu, sre iinde yarmadann dier ksmlarnn bu stratejiden nasl etkileneceidir.
PLANLAMA
ema 7. 2006 DPsinde Kynn Globalizasyonu

2006/3

15

Muhammed Aydoan, 2005

PLANLAMA
2006/3

16

Sulak Alan Ynetim Plan Sreci Gediz Deltas rneinde SosyoEkonomik Analiz almalar(*)
pek ZBEK SNMEZ** - Orta ONMU***
ko-sistem zerindeki evresel tehditler, tm dnyada doal alanlarn korunmas ve srdrlebilirlii konusundaki yaklamlarn, uluslararas lekten, yerel lee kadar uzanan bir perspektif ierisinde tartlmasna ve bu konuda zm araylarna gidilmesine neden oldu. Artk lke ve kentler sahip olduklar doal alan varlklar ile anlmaya baladlar ve sz konusu varln koruma kullanma dengesinin salanabilmesi iin, uluslararas ve ulusal yaptrmlarn yan sra, ynetim kademeleri, sivil toplum kurulular, medya ve akademisyenler, bilgilendirme ve bilinlendirme ile bireylerin de koruma srecine katlmn salamaya balad. Doal alanlar konusunda bylesi bir bilinlenme, planlama sreleri asndan da yeni almlar salad. ok eitli dinamiklerin etkisi ile byyen kentlerde, farkl aktrlerin varl ve sz konusu aktrlerin seslerini resmi ya da sivil platformlarda duyurabilmeleri, planlama srecinde koruma-kullanma dengesini salama konusunda plancnn zerindeki basky ksmen de olsa hafletmeye balad. Son 15-20 ylda srecin bu ekilde ilemesi pek ok yerlemede farkl alanlardaki koruma srelerinin baarl olmas iin eitli avantajlarn yaratlmasna neden oldu. Sz konusu srecin baar salad alanlardan birisi de sulak alanlardr. Sulak alanlardaki biyo**Yrd. Do. Dr., Dokuz Eyll niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm ***Sulak Alan Envanter Sorumlusu, Doa Dernei - EgeDoa Dernei, Doktora rencisi, Ege niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Biyoloji Blm.

lojik eitliliinin ve ekolojik dengenin korunmas ve srdrlebilirlii amacyla pek ok ulusal/ uluslararas yasalar ve artlar oluturuldu. Bylelikle sulak alanlarn kresel lekte korunmas amacyla uygulamalar yaplmaya balad. lkemizin en nemli sulak alanlarndan olan Gediz Deltas iinde bugn biyolojik ve ekolojik eitliliinin korunarak aklc kullanmnn salanmas amacyla ynetim plan sreci balatlmtr. Bu almada Gediz Deltas ynetim plan srecinin ilk aamasn oluturan sosyo-ekonomik analizlerin deerlendirilmesinin yaplmas amalanmtr. Bu kapsamda almada ncelikle sulak alan ynetimi ve lkemizdeki sulak alan ynetim plan hazrlama srelerine ksaca deinilecek, daha sonra Gediz Deltasnda gerekletirilmi olan sosyo-ekonomik analiz almasnn sonular deerlendirilecektir.

Sulak Alanlarda Ynetim Plan Hazrlama Sreci

Sulak alanlar insan ve doann etkenlerine ak dinamik alanlardr. Bu alanlarda biyolojik eitliliin ve retkenliin, bir baka anlatmla ekolojik zelliklerinin korunabilmesi iin kaynaklarn aklc kullanmnn salanmas gerekmektedir. Ynetim plan ise, aklc kullanm salayabilmek iin sulak alanlarn kullanclar,

* Bu alma EgeDoa Dernei ve zmir Ku Cenneti Koruma ve Gelitirme Birlii iin 2006 ylnda hazrlanm olan Gediz Deltas Ynetim Plan-Sosyo Ekonomik Analiz Raporunun sonularna dayanarak hazrlanmtr. zmir Ku Cennetini Koruma ve Gelitirme Birliinden alnan maddi destek ve Ege Doal Yaam Koruma - EgeDoa Derneinin salad organizasyon ve destek iin teekkr ederiz.

PLANLAMA
2006/3

17

mlkiyet sahipleri ve dier ilgi gruplar arasnda anlamaya olanak tanyacak mekanizmalar salamay hedefleyen bir sretir. Burada nemle vurgulanmas gereken konu, ynetim plannn bir son deil sre olduudur. Ynetim plan sreci ierisindeki sulak alan her zaman gzlem altnda tutulmal, deiikliklere uyum salayabilmeli, ya da onlar ynlendirebilmelidir. Ynetim plan srecinin her aamas effaf olmal ve alanla ilgili tm gruplarn katlm salanmaldr. Katlmc olmayan bir ynetim planlamas sreci eksik olacaktr ve uygulama skntlar yaanmas nedeniyle planlama hedeflerine ulamakta glk yaanacaktr. Ynetim plan uygulama srecinde, srecin ileyiini salayacak bir kurumsal yapya gereksinim duyulmaktadr. Bu nedenle ynetim plan tm ilgi gruplarnn katlmyla bir ynetim birimi tarafndan uygulamaya geirilmelidir. Mekansal olarak sulak alanlar, sulak alan oluturan dier ekosistemler (akarsu su toplama havzalar, deltalar, kysal ekosistemler gibi) ile etkileim iindedir. Bu nedenle sulak alan ynetim plan sreci geni lekli olarak gelitirilerek, bu alanlar da iine alan btnleik bir ynetim plan anlayyla gelitirilebilirler. Bir ynetim plan ile amalanan; ncelikle alan ynetiminin amalarnn, ekosistemi etkileyebilecek ya da etkileyen faktrlerin belirlenmesi, farkl ilgi gruplarnn ncelikleri arasndaki atmalar zmlemesi ve ynlendirebilmesi, hedefleri gerekletirebilmek iin gerekli ynetim biimini tanmlayabilmesi, (rnein baz trlerin korunmas iin nlemler alnmas, sz konusu nlemlerin belirlenmesi ve yaplacak faaliyetlerin maliyetlerinin belirlenmesi gerekebilir), devamll olan ve etkin bir ynetimi salamas, ynetim iin gerekli kaynaklar niteliksel ve niceliksel olarak tanmlayp nansman ynetimi konusunda btelendirmeyi gerekletirebilmesi, ilgi gruplar, alanlar ve farkl kurumlar arasnda iletiim salamas, ynetimin etkin ve etkili olduunu gstermesi, baka bir anlatmla fayda-maliyet analizi iin temel oluturmas, yerel, ulusal ve uluslararas politikalar ile uyum ierisinde olmasdr.1

Sulak Alan Ynetim Plan Srecini temelde 3 grupta toplayabiliriz: 1. Ama ve hedeflerin belirlenmesi 2. Analiz 2.1.Sosyo-ekonomik analiz 2.2.lgi gruplar analizi 3.Ynetim plannn hazrlanmas Bu alma, ynetim plan srecinin bilgi toplama aamas zerinde odaklanmaktadr. Ynetim plan sreci, ok daha ayrntl biimde deerlendirmeleri gerektirmektedir. Sulak alanlarn ynetim plannn hazrlanmas srecinde iki grup bilgiye ihtiya bulunmaktadr. Birinci grup bilgi, alandaki aktiviteleri ve kullanclar tanmlayan ve analiz eden almadr. kinci grup alma ise, ilgi gruplar analizidir.

Katlmc olmayan bir ynetim planlamas sreci eksik olacaktr ve uygulama skntlar yaanmas nedeniyle planlama hedeflerine ulamakta glk yaanacaktr.

Aktiviteler ve Kullanclar
Tanmlama Deltada srdrlmekte olan temel sosyoekonomik aktiviteler, Sosyo-ekonomik aktiviteler ile ilgili saysal veriler, Aktiviteleri hangi sosyal gruplarn gerekletirdii, Aktivitelerin deltann hangi kesimlerinde gerekletirildiinin ve aktivitelerin younluunun belirlenmesi. Analizler Deltada srdrlmekte olan her aktivite iin tehdit oluturan unsurlar nelerdir? Aktiviteyi gerekletiren kiiler, tehditlerin neler olduunu dnmektedir? Deltada yaayanlar, gelecek 20 senede deltay nasl grmek isterler? deal vizyonlar nedir?

lgi Gruplar Analizi lgi gruplar yalnzca deltadaki alan kullanclar deildir. Ayn zamanda yerel ve ulusal ynetim birimleri, bilim adamlar, sivil toplum kurulular vb. delta ile ilgili kurum, kurulu ve kiilerdir.

PLANLAMA
2006/3
1

www.ramsar.org

18

lgi gruplarnn; Delta ile olan ilikileri, Rolleri ve sorumluluklar, Ynetim planndan nasl etkilenebilecekleri ve nasl reaksiyon gsterebilecekleri, Aktivitelerinin deltann deerleri zerindeki baskn etkisinin neler olduu bilinmelidir.2 lgi gruplar analizleri ayn zamanda farkl gruplar arasndaki etkileimlerin doasn ve etkinliini de iermeli, su kaynaklarnn kullanmnda ilgi gruplarnn gl ve zayf ynleri potansiyel rolleri erevesinde deerlendirilmelidir.3

Rehberinin esas alnarak, uluslararas neme sahip her bir sulak alan iin ynetim plannn yapld veya yaptrld yine ayn yasa erevesinde belirtilmitir. Sulak alanlarn aklc kullanmn salamak amacyla, Ramsar szlemesi ve Sulak Alan Ynetim Plan Rehberi dorultusunda ynetim plan hazrlanan ilk sulak alanmz, Gksu Deltas olmutur. 1998de uygulanmaya balanan Gksu Deltas Ynetim Plann, 2001 ylnda Manyas Ku Cenneti (Gl) Ynetim Plan ve 2003 ylnda uygulanmaya balayan Uluabat Gl Ynetim Plan izlemitir.4 lkemizde sahip olduu zellikler bakmndan Ramsar alan olabilecek 62 adet sulak alanmz bulunmaktadr. Ramsar Szlemesi listesine, uluslararas neme sahip bu alanlardan Bakanlka 2005 yl sonuna kadar 18 tanesinin daha dahil edilerek, toplam saynn 27ye ykseltilmesi hedeflenmitir.5

Trkiyede Sulak Alanlarn Ynetimi

lkemiz 1994 ylnda taraf olduu Ramsar szlemesi gereince uluslararas kriterlere uygun olarak Ramsar alan olarak tarif edilen alanlar iin ynetim plan hazrlamak ve uygulamakla ykml hale gelmitir. Ramsar Szlemesinin ulusal dzeyde uygulamasn salamak amacyla 17.05.2005 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan Sulak Alanlarn Korunmas Ynetmelii ve 2003 yl banda uygulamaya konulan 20032008 Ulusal Sulak Alan Stratejisi hkmleri de Ramsar Szlemesi listesine dahil edilen sulak alanlarn ynetim planlarnn hazrlanmasn ngrmektedir. 2005 tarihli Sulak Alanlarn Korunmas Ynetmelii, sulak alan ynetim plann, sulak alanlarn aklc kullanmn salamak zere koruma, kullanm, aratrma, izleme ve denetim gibi etkinliklerin ve tedbirlerin tmn btncl bir yaklamla tanmlayan planlar olarak tarif etmektedir. Ayrca sz konusu ynetmelik erevesinde, ynetim planlarnn hazrlanmas srecine, ilgili bakanlklarn, valiliklerin, yerel ynetimlerin, gnll kurulularn ve bilim adamlarnn katlm salanr hkm yer almaktadr. Ynetim planlarnn hazrlanmas ve uygulanmas aamalarnda ise, Ramsar Szlemesi Sulak Alan Ynetim Plan

Gediz Deltas Ynetim Plan Sreci

Yl boyu barndrd 270ten fazla ku tr, says 80-120 bin aras deien su kuu, 700den fazla bitki tr, saysz balk ve omurgasz canl ve birok memeli hayvan nedeniyle lkemizin en nemli sulak alanlarndan birisi olan Gediz Deltas, sahip olduu yksek biyo-eitlilik nedeniyle nemli Ku Alan (KA) ve nemli Doa Alan (DA) olarak belirlenmesinin yan sra, 15.04.1998 tarihinde evre Bakanlnca zellikli Su Kular Yaama Ortam Olarak Uluslararas neme Sahip Sulak Alanlar Hakkndaki RAMSAR Szlemesine dahil edilmitir. Bylelikle deltann ynetim planlamas sreci 2004 ylnda evre ve Orman Bakanl tarafndan balatlmtr.6 Sz konusu yasal ykmllkler erevesinde Gediz Deltasnn kar karya kald evresel sorunlarn tespiti ve zmnn yan sra alann koruma yaklaml aklc kullanmnn salanmas iin nerilerin gelitirilmesi ama-

2 3

Perennou, C. 2005, Sulak Alan Ynetimi ve Planlamas Kursu, Tour du Valat Biyoloji Enstits, Arles, Fransa Matthews, M. M., 2002, Regional Stakeholder Analysis for the Caspian Environment Programme, (yaynlanmam rapor) 4 Trl, Alpay, 2005, Aklc Kullanm Inda Sulak Alanlarn Ynetimi Gediz Deltas rnei, Doktora Tezi, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sosyal evre Bilimleri Anabilim Dal) 5 www.hedefsiryokolus.org 6 Ynetim Plan hazrlama srecine katk koyan dier taraflar; zmir Valilii, zmir Ku Cennetini Koruma ve Gelitirme Birlii, Ege Doal Yaam Koruma Dernei (EgeDoa) ve Doa Derneidir.

PLANLAMA
2006/3

19

lanmtr. Bu erevede ynetim plan hazrlama srecinin ilk aamas gerekletirilmitir. Plann ilk aamas, Gediz Deltasnda yaanan sorun ve potansiyellerin tespitini ieren sosyo-ekonomik analizleri iermektedir.

tiren faaliyetlerle ilgili olarak grler sorulmutur. Bu grler, ynetim plan srecinin ileriki aamalarnda dier ilgi gruplarnn grleri ile karlatrlacaktr.

Ynetim plan srecinde yaplmas gereken ise, potansiyelleri koruma ve gelitirmenin yan sra baz konularda tehditler ve potansiyeller arasnda denge salayacak nerileri gelitirmektir.

Sosyo-Ekonomik Analiz Alan Analizler, Ramsar Alann doal olarak btnleyen ekosistemleri de iine alacak ekilde Gediz Deltasnn doal zelliklerini koruyan, kuzeyde Foa tepeleri, gneybatda ilazmak Dalyannn Ramsar Alan ierisinde kalan aklar ve gneydouda Gediz Nehrinin ili Belediyesi snrlar ierisinde kalan en doudaki eski yatana kadar olan alan iermektedir. Sosyo-Ekonomik Analizlerin Kapsam Sosyo-ekonomik analiz almalar erevesinde, ncelikle deltada alan kullanm gerekletiren faaliyetler tespit edilmitir. Daha sonra sz konusu faaliyetlerin younluu, mekansal dalmlar ve deltann doal yaps zerindeki etkileri tespit edilmeye allmtr.
Analizlerin bir dier nemli blm ise, deltann yerel halk ile yaplan grmelere dayanmaktadr. Bilindii zere alann kullanclarnn delta zerindeki faaliyetleri, beklentileri ve gelecee ilikin grleri, deltann geleceinin belirlenmesi asndan olduka nem tamaktadr. Bu erevede ncelikle deltada yaayan halkn aile ve hane halk yaps, ya yaps, doum yerleri, eitim durumu, igc yaps, gelir ve sosyal gvence durumu ile g durumu ile ilgili olarak bilgi elde edilmitir. Bu bilgilerin yan sra yaplan grmelerde, deltada yaayan ve deltay tarm, hayvanclk ve balklk gibi faaliyetler ile kullanan hane halklar ile zel olarak sz konusu sektrlere ilikin detayl grmeler yaplm ve bu sektrlerin deltadaki kullanm younluu ile delta zerindeki etkileri tespit edilmeye allmtr. rnein, tarm, hayvanclk ve balklk sektrleri ile ilgili olarak sz konusu sektrlerde alan kii says, sektrel alan kullanmlar, rn deseni, rnlerin pazarlama alanlar, retim srecinde ila kullanm, organizasyon yaps, sektrler itibaryla retimden elde edilen gelir ve giderlerin yan sra, bu sektrler asndan deltada yaanan sorunlar, beklentiler ve sektrler itibariyle gelecek ngrleri tespit edilmeye allmtr. Ayrca deltada yaayan tm kesimlere, alan kullanm gerekle-

Sosyo-Ekonomik Analiz Yntemi Sosyo-ekonomik analiz almalarnda deltaya ilikin sorun ve potansiyelleri tespit edebilmek iin iki farkl analiz erevesi kurulmutur. Birinci grup analiz, deltann mevcut mekansal ve sosyo-ekonomik yap zelliklerini, ile baznda elde edilen verilere ve gzlemlere dayanarak aklamaktadr. kinci grup analiz ise, deltann Ynetim Plan snrlar kapsam ierisinde kalan ksmnda gerekletirdiimiz anket grmelerine dayanmaktadr.
Anket grmeleri Menemen ve ili ile snrlar ierisinde yer alan krsal nitelikli 9 yerlemede (Maltepe, Szbeyli, Tuzullu, Gnerli Seyrek, Szbeyli, Sasal, Kakl, Gerenky, Baaras) gerekletirilmi, toplam 430 adet anket uygulanmtr. Anketler, yerleme nfusunun yaklak olarak %10una uygulanmtr. Sonular frekans dalmlarnn ve ortalamalarn deerlendirilmesi yoluyla elde edilmitir.

Gediz Deltas rneinde SosyoEkonomik Analiz Sonular

zmir kentinin bitiiinde yer alan Gediz Deltasnda bugn pek ok farkl insan faaliyeti srdrlmektedir. Bu faaliyetlerin bir ksm, deltann biyolojik ve ekolojik eitliliinin korunmas asndan bir takm tehditler yaratrken, dier taraftan baz ekonomik faaliyetlerin varl, deltann zmir metropolnn kentleme basksna kar direnmesine olanak tanmaktadr. Bir baka deyile, deltann biyolojik eitlilii asndan tehdit oluturan baz faaliyetler, dier alardan deltann geleneksel varlnn srdrlebilmesi iin potansiyel oluturabilir. Ynetim plan srecinde yaplmas gereken ise, potansiyelleri koruma ve gelitirmenin yan sra baz konularda tehditler ve potansiyeller arasnda denge salayacak nerileri gelitirmektir. Gediz Deltas rneinin tartld bu almada, sosyo-ekonomik analizlerin sonular delta iin oluturduklar potansiyeller ve tehditler balamnda deerlendirilecektir. Ancak ncelikle unu belirtmek gerekmektedir: Potansiyeller ve tehdit-

PLANLAMA
2006/3

20

ler, nceden belirlenmi olan amalar ve hedefler dorultusunda oluturulmaktadr. Gediz Deltas rneinde deltann koruma ve kullanma dengesini salayan, ekolojik ve biyolojik eitlilii koruyan bir ynetim plan yaklam hedeflenmitir. Dolaysyla, belirlenmi olan potansiyeller ve tehditler, nceden belirlenmi ama ve hedefler dorultusunda olumaktadr.

Potansiyeller Gediz Deltasnn ynetim plan sreci erevesinde farkl alanlarda potansiyellerin var olduu tespit edilmitir. Bunlarn alann mevcut durumda sahip olduu koruma statleri, planlama politikalar, mevcut ynetimsel yap, ekonomik ve sosyal yap olarak snflandrlabilir.
Koruma Statlerine likin Potansiyeller Sulak alanlarda var olan biyolojik eitlilik, tarm ve hayvanclk sektrlerinin ar geliimi, ya da kentleme basks gibi nedenlerle srekli yok olma tehdidi altndadr. Bu nedenle sulak alanlarn ulusal ve uluslararas yasalarla ve artlarla korunma zorunluluu domutur. Gediz Deltasnn sahip olduu koruma statleri bu anlamda deltann biyolojik eitliliinin korunarak kullanm asndan potansiyel oluturduu sylenebilir. Sz konusu statler, deltann ekolojik btnlnn korunmas ve aklc korumann salanmas asndan yasal yaptrma olanak tanmaktadr. Deltann farkl kesimlerinde sahip olduu koruma statleri yledir: Arkeolojik ve Doal Sit Alanlar Deltada hem doal hem de arkeolojik sit alanlar mevcuttur. Deltadaki en geni koruma snr stats doal sit alan statsdr. Deltadaki ilk sit alan stats, Koruma Kurulunun 4 Nisan 1985 tarih ve 611 sayl karar ile verilmitir. Bu karar, Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar Yksek Kurulu tarafndan 18.07.1985 tarihli ve 1284 sayl karar ile tescillenmitir. Bu karara gre Leucai Antik kentinin bulunduu alan olan tepeler 1. derece arkeolojik sit; Sukuu retme ve Koruma Sahasnn dier blgelerini kapsayan tm alan ise 2. derece doal sit alan ilan edilmitir. Daha sonra Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar Blge Kurulu tara-

fndan 19.06.1986 tarih ve 1368 sayl karar ile nceden 2. derece doal sit alan olarak tescillenen Sazlklar mevkii, 1. derece doal sit alan olarak tespit edilmitir. 18.02.1999 tarihli ve 7770 sayl zmir 1 Nolu Kltr ve Tabiat Varlklar Koruma Kurulu kararyla doal sit alanlar gneyde ve kuzeyde genilemitir. Sit alan snrlar, gneyde ilazmak Dalyanndan, gneydouda Ragp Paa Dalyanna kadar, kuzeyde ise Ramsar Alan snrlarn aarak Gediz nehri eski yatana kadar uzatlmtr. Yine ayn kararla Sasal Ky (gnmzde Beldesi) 3. derece doal sit alan olarak tescil edilmitir. lerleyen yllarda yaplan basklar ve giriimler neticesinde Sasal blgesinde 3. derece sit alan snrlar geniletilmitir. 2002 ylnda zmir 1 Nolu Kltr ve Tabiat Varlklar Koruma Kurulunun 03.04.2002 ve 10550 sayl karar ile 1. derece doal sit alan snrlar deltann gneydousunda Maviehire ve pompa hattna kadar geniletilmitir. Ramsar Alan ve Sulak Alan Koruma Blgeleri Deltann 14900 halk alan 1998 ylnda Ramsar Alan ilan edilmitir. Ramsar Alan kuzeyde Foa tepelerinin gneyinden balayarak, gneyde ilazmak Dalyannn aklarn ve Degaj mevkiini iine alan blgeyi kapsamaktadr. Yaban Hayat Koruma Sahas lk av yasa 1980de gelmi, bu dnemde alan, sezonluk olarak ava kapatlmtr. Daha sonra 1982 ylnda Su Kular Koruma ve retme Sahas ilan edilmitir. Sz konusu alan, ilazmak Dalyan, amalt Tuzlas, Homa Dalyan, tepeler, Krdeniz Dalyan, Sazlklar ve Kozluca Seddi aras blm kapsamaktadr. (u anki yaban hayat koruma sahasn kapsayan alan) 1984 ylnda ayn alan Yaban Hayat Koruma Sahas ilan edilmitir ve bu koruma stats halen devam etmektedir. Dier Koruma Statleri Delta yukarda aklanan ve alanda direk koruma snr ve uygulamalar getiren uygulamalar haricinde eitli uluslararas szlemeler ile koruma altna alnmtr. Bern Szlemesi, trleri yaam alanlar ile birlikte koruyan bir

PLANLAMA
2006/3

21

szlemedir. Bu nedenle Bern Szlemesi gereince ek listeleri altnda yer alan trlerin yaam alanlar da korunmak durumundadr. Ayrca 2000 ylndan sonra Gediz Deltas Bern Szlemesi altnda Korunmas in zel aba Sarf Edilmesi Gereken Alanlar Listesine (Area of Special Conservation Interest - ASCI) dahil edilmitir. Barselona Szlemesi, Akdenizin biyoeitliliinin korunmas zerine imzalanm bir szlemedir. Bu szleme kapsamnda korunmas gereken trler, szleme tarafndan belirlenmitir. Planlama Politikalarna likin Potansiyeller Bilindii zere, korunmas gereken alanlarn korunmas iin yalnzca koruma statlerine sahip olmalar yeterli olmamaktadr. Yerel ynetimler, yerel halk, sermaye sahipleri gibi ok eitli kesimlerin koruma srecine katlmalar gerekmektedir. Planlama politikalarn belirleyen yerel ynetimler ise, bu anlamda olduka nemli ilgi gruplarndan birisini oluturmaktadr. zmir Bykehir Belediyesinin Gediz Deltasna ilikin planlama politikalarnn st dzeyde korumac bir anlaya sahip olduu grlmektedir. nk zmir nazm imar planlar erevesinde delta, 1989 ylndan bu yana, planlama sreleri ierisinde korumac bir yaklamla deerlendirilmitir. Ayn yaklamn 2005 yl stratejilerinde de var olduu grlmektedir. Ancak halihazrda zmir Bykehir Belediyesi artma tesislerinden deltaya atk amur dklmektedir. Bu durum, deltann ekolojik ve biyolojik eitlilii asndan tehdit oluturan en nemli unsurlardan bir tanesidir. Dolaysyla aslnda plan kararlarnn potansiyel olarak deerlendirilmesi iin pratik ile paralellik tamas gereklidir. Ynetimsel Yapya likin Potansiyeller Yukarda da bahsedildii zere, bir blgenin dengeli bir biimde korunmas ve kullanlmas iin ynetim birimlerinin, yerel halkn, bireylerin sz konusu srece katlmnn salanmas gerekmektedir. Gediz Deltas bu anlamda da ok nemli potansiyellere sahiptir. nk yerel ynetim birimleri ynetim planlamas srecini balatabilmek iin gerekli ynetimsel birimleri oluturmular, bunun yan sra sivil inisiyatif olarak tanmlayabileceimiz bireyler ve gruplar,

deltann korunmas ve tannmas sreci ierisinde yer almlardr. Ynetim Birimleri Delta pek ok farkl ilenin ve farkl belediyelerin snrlar ierisinde yer almaktadr. Dolaysyla ynetimsel anlamda bu durum, delta iin sorun oluturmaktadr. Ancak bu sorunun alabilmesi iin 2003 ylnda zmir Ku Cennetini Koruma ve Gelitirme Birlii kurulmutur. Birlik, deltadaki belediyeler, ky muhtarlklar, kaymakamlklar ve l zel daresinden olumutur. Farkl kesimleri bir araya getirerek, evresel tehditlerin etkilerinin en aza indirilmesi ve Ku Cennetinin ulusal ve uluslararas lekte tannrln salamak amacyla kurulmutur. Farkl idari birimler arasnda karar gelitirmede, koordinasyonu salamas anlamnda Birlik, ynetim asndan nemli bir potansiyeli oluturmaktadr. Sivil nisiyatif Deltann tannrlna ve korunmasna katk salayan bireyler ve gruplar bulunmaktadr. ncelikle akademisyenler tarafndan ekolojik ve biyolojik nemi tespit edilmi olan alann tantm ve korunmas konusunda EgeDoa ve Doa Dernekleri, Ege niversitesi Ku Gzlem Topluluu gibi sivil toplum kurulular ve Atlas Dergisi gibi medya kurulular tarafndan oluturulan sivil inisiyatif, almalarn srdrmektedir. Ekonomik Yapya likin Potansiyeller Deltann korunma ve kullanma dengesinin salanmas srecinde ekonomik faaliyetler byk nem tamaktadr. zmirin kentleme basks altnda deltada srdrlmekte olan ekonomik faaliyetler, aslnda deltann ekolojik ve biyolojik eitliliinin de korunmasna katk salamaktadr. Bu nedenle deltada var olan eitli sektrel faaliyetler ok nemli potansiyelleri oluturmaktadr. Tarm Sektr Tarm deltann en nemli ekonomik faaliyetlerinden birisidir. Deltada yaayan igcnn birinci ekonomik faaliyetidir. gcnn %38i tarm sektrnde almaktadr. Hanelerle yaplan grmelerde ise hanelerin %43nn tarmsal faaliyette bulunduu

Bir blgenin dengeli bir biimde korunmas ve kullanlmas iin ynetim birimlerinin, yerel halkn, bireylerin sz konusu srece katlmnn salanmas gerekmektedir.

PLANLAMA
2006/3

22

tespit edilmitir. Kk ve orta byklkte tarm arazilerin younlat (tarm arazilerinin %66s 100 dnme kadardr) deltada yetitirilen rnlerin banda pamuk, buday, ve msr gelmektedir. Deltada zeytincilik ve sebze yetitiriciliinin ok fazla yaplmad grlmektedir. Meyve retimi asndan ise yine Menemen ilesi zengin bir tablo sunmaktadr. zmir ilinde retilen ilein yaklak olarak tamam Menemen ilesinde yetitirilmektedir. rnler byk bir ounlukla zmir ili ve evresine pazarlanarak zmir ilinin gereksinimlerini karlamaya katk salamaktadr. Tarm sektrnde alanlarn yars kooperatifler araclyla altklarn belirtmilerdir. Dolaysyla kooperatifler eklindeki rgtlenme deltada ksmen gereklemitir. Tarm sektr deltann en nemli ekonomik potansiyellerinden birisidir. Hayvanclk Sektr Gediz Deltasnda hayvanclk tarm sektr kadar gelimemitir. Ancak yine de grlen yerlemelerdeki hanelerin yaklak %25inde hayvanclk ile uraan aile mevcuttur. Deltada yaplan hayvanclk, kk ve orta lekli olarak nitelendirilebilir. Hayvanclkla uraan hanelerin %89u 1-50 adet arasnda kkba hayvana sahip olduklarn belirtmilerdir. Pazarlama alan ounlukla zmir ve evresi ile snrl olan hayvancln, deltann yerel halkna ekonomik katk salayan yerel bir sektr olduu sylenebilir. Balklk Sektr Balklk deltada gerekletirilen bir dier ekonomik faaliyettir. Denizle btnleen deltada denizde ve denize ulaan nehirlerde hemen her mevsim balklk yaplmaktadr. Balklk byk bir ounlukla deltann yerel halk tarafndan yaplmaktadr. Deltallarn %11i balklk faaliyeti ile uramaktadr. Balklk ile uraanlarn %53 gelir elde etme amacyla kendi hesabna almaktadr. Ancak delta ayn zamanda ziyaretilerin dinlenme amal yapt balklk faaliyetlerine de ev sahiplii yapmaktadr. Elde edilen balk, byk bir ounlukla zmir ii ve evresine pazarlanmaktadr. Deltada gerekletirilen balklk, genel olarak kk lekli olmasna karn, 3 hane

yurt dna balk pazarladklarn belirtmitir. Dolaysyla, deltada balklk sektrnn ksmen de olsa gelime imkan bulmu olduunu syleyebiliriz Sanayi Sektr Organize Sanayi Blgesi, deltada yaayanlar asndan da nemli bir i alann oluturmaktadr. Deltada yaayan igcnn %15i sanayi sektrnde almaktadr. Ayrca deltada lkemizin tuz ihtiyacnn yaklak %30unu karlayan amalt Tuzlas iletilmektedir. Geleneksel retim Kollar Deltada gerekletirilen geleneksel retimler ise mlekilik, sepetilik ve hasrclktr. Sepetilik Menemenin nemli geim kaynaklarndan birisidir. Sepet yapmnda ounlukla Gediz Nehri kysnda bulunan st aalarnn dallar kullanlmaktadr. Geleneksel retim kollar deltann eko-turizm amal faaliyetleri asndan deerlendirilebilecek nemli bir potansiyeldir. Turizm, Rekreasyon ve Eitim Gediz Deltas dnyaca nemli bir sulak alan, nemli Ku Alan (KA) ve nemli Doa Alan (DA) zellii tamakta ve zmir ili ierisinde nemli bir turizm alann oluturmaktadr. Blge ayn zamanda gezme, dinlenme ve ku gzlemcilii yapmak isteyen ziyaretilere aktr. Deltann yaban hayat asndan barndrd zenginlik, yaban hayatnn ve doal yaamn aratrlmas, tannmas ve tantlmas iin ok nemli bir kaynak nitelii tamaktadr. Bu potansiyel uygun ekilde kullanld takdirde deltann bir eitim merkezi halini alma ihtimali ok yksektir. Ayrca Ku Cennetinde Leucai antik kenti bulunmaktadr. Btn bu zellikler deltada eko-turizm sektrnn geliimine nemli katklar salayabilecek potansiyellerdir ve ayn zamanda zmir kentinin ekonomik ve sosyal geliiminde nemli katk salayacaktr. Sosyal Yapya likin Potansiyeller Gediz Deltas sosyal yap zellikleri konusunda sahip olduu potansiyeller asndan da zmir ili ierisinde yer alan zel blgelerden birisidir. Deltada ounlukla Ege Blgesi ve zellikle

PLANLAMA
2006/3

23

zmir doumlu gen aileler yaamaktadr. Gen ailelerin varl igc asndan potansiyele iaret etmektedir. Ayrca gen nfusun eitim seviyesinin yksek olmas, deltann gelecei asndan nemli bir potansiyeldir. Tarm sektrnden sonra deltada yaayanlarn ounlukla alt sektrler srasyla, hizmetler, sanayi ve ticaret sektrleridir. zmir Byk Kentinin bitiiinde yer alan deltann igc, i olanaklar asndan zengin olanaklara sahiptir ve igc i olanaklarna kolaylkla eriim salayabilmektedir. Delta iinde veya deltaya yakn yerlemelerde alanlarn toplam alanlar iinde %78 orannda olduu anket grmeleri sonucunda tespit edilmitir. Dzensiz ilerde alan kadn saysnn az olmas, kadnlar asndan avantaj olarak deerlendirilebilir. arayan kadn says da olduka azdr.

nlenmesinin tarmsal retimi arttraca grne katlmaktadr. Hayvanclk Sektr Et ve stn ucuza satl, mera alan sknts ve yem fiyatlarnn ykseklii, sklkla belirtilen sorunlar arasndadr. Balklk Sektr Balklar iin en byk sorun alann evresel/mekansal koullar oluturmaktadr. Bu konuda en byk sorun Gediz Nehrinin kirlilii ve Organize Deri Sanayi letmelerinden gelen atklar olduu belirtilmitir. Balklarn bir dier nemli sorunu ise barnak yetersizliidir. Bu sorunlarn yan sra balklar, deltada yaplan keyfi balkln (bo zaman aktivitesi olarak yaplan dzensiz ve kontrolsz balklk) yaplma tarz nedeniyle sorun yaadklar, kyya gidi yollarnn bozukluu gibi pek ok mekansal ve ynetimsel soruna iaret etmilerdir. amalt Tuzlasnn Geleceinin Belirsizlii amalt Tuzlas zelletirme kapsamna alnm ve personelin nemli bir ksm baka kurumlara aktarlmtr. Bu nedenle lkemizin tuz ihtiyacnn yaklak olarak %30unu karlayan tuzlann gelecei belirsizliini korumaktadr. amalt Tuzlas, nesli tehlike altnda olan birok ku tr iin reme, beslenme ya da barnma imkan salamaktadr. rnein Flamingo (Phoenicopterus ruber) ku tr lkemizde sadece iki alanda remektedir. Bunlardan birisi amalt Tuzlas iindedir. Bu nedenle Tuzlann var olan doal zelliklerinin, geleneksel ynetim eklinin ve amacnn deimesi deltadaki yaban hayat iin son derece byk tehlikeler barndrmaktadr. Geleneksel retim Faaliyetlerinin Azalmas Hasrclk faaliyeti gnmzde giderek azalmtr. Bunun en temel sebebi gelien teknoloji sayesinde hasra olan talebin dmesidir. Bununla birlikte turistik ve ss amal kullanm iin hala az miktarda retim yaplmaktadr. retimin azalmasndaki bir dier sebep de, tahminen zmir ve evresinde doal ekosistemi bozulmam olan sulak alanlarn saysnn yok denecek kadar az olmas

Yalnzca havzann deil, deltann btnnde sanayi tesislerinin atklarndan kaynaklanan kirlilik ve tarmsal retim srecinde zirai ila kullanm nemli evresel tehditlerin banda yer almaktadr.

Tehditler ve Sorunlar
Ekonomik Yapya likin Tehditler ve Sorunlar Ekonomik yapya ilikin olarak deltann ekonomik kaynaklarn oluturan sektrlerin sorunlarna deinilecektir. Sz konusu faaliyetleri gerekletiren kiilerle yaplan grmelerde pek ok sorunun sektrlerin srdrlebilirlii konusunda tehdit oluturduu belirlenmitir. Tarm Sektr Tarm sektrnde en byk sorun alann ise, finansman ve tarmsal politikalar ile evresel/ mekansal koullar oluturmaktadr. Deltann en nemli sorununun ise tarmsal rnn fiyatlarnn dk, maliyetinin ise yksek olmas olarak belirlendiini syleyebiliriz. Gelir ve giderler arasndaki dengesizlik, kar oranlarnn olduka dk kalmasna neden olmaktadr. Gediz Deltasnn tarm sektrn etkileyen ikinci nemli sorunu ise, Gediz Nehrinin suyunun kirlilii, nc nemli sorun ise su kanallarnn bozuk olmas ve su kstlamalar nedeniyle sulama sorunlar olarak belirtilmitir. Gediz Nehrinin kirlilii nedeniyle sulu tarmda sorun yaand, sanayi alanlarnn ve yerlemelerin genilemesinin tarmsal retimin azalmasna neden olduu belirtilmitir. Deltann yerel halk, evresel kirlenmenin

PLANLAMA
2006/3

24

sonucu, hasr retiminde kullanlan ve hasr otu (Typha) olarak bilinen zel bir sulak alan bitkisinin saysnn ok azalm olmasdr. Sosyal Yap Asndan Tehdit Oluturan Unsurlar gcnn %24, bir baka deyile drtte biri zayf i olanaklarna sahiptir. Bu durum, igc dalmlar asndan yksek bir orandr ve deltann sosyo-ekonomik yaps asndan sorun olarak tanmlanmas gerektiini syleyebiliriz. Doal evre ve Salk Asndan Tehdit Oluturan Unsurlar Kentleme Basks zmir kent btnne bitiik olan Gediz Deltas, zmir metropolnn kentsel gelime basks altndadr. zellikle, son 10 ylda Sasal ve Seyrekte konut ve sanayi alan ina srecinin artmasyla birlikte yap ve nfus younluu art gstermitir. Sz konusu durum, deltann ekonomik faaliyetlerini oluturan tarm ve hayvanclk sektrleri ile deltann ekolojik btnl asndan tehdit oluturmaktadr. Sanayi Atklar ve Zirai lalar Doal evre ve salk asndan tehdit oluturan unsurlarn banda Gediz Nehrinin tad sanayi tesislerinin atklar ile zirai ilalardan kaynaklanan kimyasal maddeler gelmektedir. Yalnzca havzann deil, deltann btnnde sanayi tesislerinin atklarndan kaynaklanan kirlilik ve tarmsal retim srecinde zirai ila kullanm nemli evresel tehditlerin banda yer almaktadr. Gediz Deltasnda zirai ila kullanm olduka yaygndr. Zararl otlara kar ila kullanm da olduka yaygndr. Bcek ilac kullanm ise en yaygn olarak kullanlan ila trdr. Kullanlan gbre byk bir ounlukla kimyasal gbredir. Deltallar sanayi atklarnn ve kimyasal tarm ilalarnn insanlarn hastalanmasna neden olduuna, blgede yaayanlarn 20 sene nce daha salkl olduuna ve kat atklarn evre kirlilii ve salk sorunlar yaratt grlerine katlmaktadrlar. Atk amur zmir Kentsel Biyolojik Atk Su Artma Tesisi kaynakl gnlk olarak 500-600 ton aras atk

amur, 1. derece sit alannda depolanmaktadr. Atk amur, doal sit alanna ok ciddi zarar vermekte ve doal habitatlarn bozulmasna ya da yok olmasna yol amaktadr. Alanda biriktirilen atk amur ayn zamanda Sasal, Kakl, ili ve Karyaka Maviehir blgesinde nemli koku sorunu yaratmaktadr.

Ynetim Birimlerinden Beklenenler ve Gelecek ngrleri

Gediz Deltasnda gerekletirilen sosyo-ekonomik analizler erevesinde yerel halkn gelecee ilikin ngrlerini ve beklentilerini tespit edebilmek amacyla ynetim birimlerinden beklentileri ve gelecekte deltann nasl bir yap sergilemesini ngrdklerini aktarmalar, beklentileri farkl sektrler itibaryla belirtmeleri istenmitir. ngrler ise, deltann gelecek vizyonun belirlenmesi srecinde yerel halkn grlerini yanstmas asndan nem tamaktadr.

Ynetim Birimlerinden Beklenenler Farkl sektrler itibaryla ynetim birimlerinden ok sayda ve eitli beklentinin olduu tespit edilmitir. Ancak bu almada yalnzca sklkla ve nemle ifade edilen beklentiler yer almaktadr.
Tarm faaliyetlerini srdrenlerin beklentileri: rn sat fiyatlarnn iyiletirilmesi. Bilgilendirme ve bilinlendirilme: Deltann tarmsal rn reticileri yetkili kurulularca tarmsal retim konusunda bilgilendirilmek ve bilinlendirilmek istemektedirler. evresel/mekansal koullarn iyiletirilmesi. Hayvanclk faaliyetlerini srdrenlerin beklentileri: iftinin korunmas ve desteklenmesi, maliyetlerin azalmas ve karn artmas Kooperatifiliin gelimesi. Mera alanlar oluturulmas. Dk faizlerle kredi verilmesi. Balklk faaliyetlerini srdrenlerin beklentileri: evresel koullarn iyiletirilmesi. Balk barnaklarnn yaplmas.
PLANLAMA
2006/3

25

 Gediz Nehrinin kirlilik sorununun zmlenmesi. Ulam, su ve elektrik sorunlarnn zmlenmesi. Balklk kooperatiflerinin hayata geirilmesi ve verimli bir ekilde iletilmesi.

Sonu
20. yzyln ikinci yarsndan itibaren eitli politikalarla irili ufakl birok sulak alan (sazlklar, bataklklar, deltalar, gller, vs.) kentsel arazi, ya da tarm arazisi oluturmak adna kurutuldu ve bu blgelerde ekolojik ve biyolojik eitlilik yok edildi. Planlama kurumu ne yazk ki, bu srecin iinde yer alan balca aktrlerden birisiydi. 20. yzyln son eyrei bilinlenme ve ortak akl oluturma yllaryd. Yeterince bilin sahibi olamadmz durumlarda, ulusal ve uluslararas yasalar ile bilinlenmek zorunda brakldk. Son yllarda yaanan yerel, blgesel ve kresel felaketler ise artk bizleri planlama srelerinde daha dikkatli ve hassas olmaya zorlamaktadr. zellikle doal alanlarn planlanmasnda tm taraflarn plann her aamasndan haberdar olduu effaf planlama sreleri gelitirmek, ilgili ve teknik bilgiye sahip olan her kesimin grnn alnmas ve zellikle planlama ve uygulama srelerine yerelde yaayan halkn katlm plann baars ile uygulanabilmesi iin zorunludur. Sulak alan ynetim plan hazrlama srecinin tartld bu almada Gediz Deltas ynetim plan rneinde katlmc bir planlama srecinin ilk aamalarnn gerekletirildii grlmektedir. Alann sahip olduu potansiyeller katlmn eitli boyutlarnn kendiliinden geliimine olanak tanmtr. nemli olan, srecin bu ekilde ilemeye devam ederek var olan potansiyeller ve tehditler dorultusunda katlmc, effaf ve uygulanabilir bir ynetim plannn gelitirilmesidir. Bylelikle, ekolojik ve biyolojik zelliklerinin doal haliyle korunmas ve restorasyonu ile alann koruma yaklaml aklc kullanmnn salanabilecei ve sulak alann gelecek nesillere aktarlmasnn salanabilecei dnlmektedir.

Gelecek ngrleri
Gediz Deltasnda yaayanlar, Ku Cennetindeki sazlklarn ve sulak alanlarn korunmasnn doal dengenin korunmas asndan nemli olmas, ayrca deltann bir sulak alan olarak canllarn yaam alan olmas nedenleriyle mutlaka korunmas gerektii grne katlmaktadr. Gediz Deltasnda yaayanlarn delta iin gelecek ngrleri ise yledir; retimden kar edilmesi ve modern artlarda tarm yaplmas. evre/mekan koullarnn daha iyi olduu bir ortamda tarmsal retim yaplmas. Tarmsal faaliyetlerin srdrlebilmesi iin tarm alanlarnn korunmas. Tarm alanlarnn kentleme ve sanayilemeye almamas. Deltann sorunlarnn stesinden gelinmesi iin ise ncelikle tarm, hayvanclk ve balklk gibi deltann yerel sektrlerinin gelitirilmesi ve glendirilmesinin ve yereldeki insanlar kalkndracak yeni i kollarnn yaratlmas. evre kirliliinin nlemesi. Balkln gelitirilmesi. Barna ve yolu ile dzgn bir avlanma blgesinin oluturulmas.

Son yllarda yaanan yerel, blgesel ve kresel felaketler ise artk bizleri planlama srelerinde daha dikkatli ve hassas olmaya zorlamaktadr.

PLANLAMA
2006/3

26

dari Yargnn Temel Bileeni Olarak; Kamu Yarar, Planlama Esaslar ve ehircilik lkeleri(*)
Eylem BAL
Ar.Gr., Dokuz Eyll niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm

dari yarg kararlarnn temel bileeni olarak karmza kan, kamu yarar, planlama esaslar ve ehircilik ilkeleri kavramlar ehir planlamann temel dayanaklarn olutururken, idare hukukunun alanna yargsal denetim aamasnda girmektedir. dare hukuku ve ehir planlamann kesitii yerde adndan ska sz ettiren bu kavramlara ilikin netlik kazanm yazl bir metin ya da ounluun uzlat bir mutabakat zemini bulunmadndan, bu konu karmzda sorgulanmaya ve tartlmaya ak bir alan olarak durmaktadr. Bu almada, sz edilen kavramlarn hukuk ve ehir planlama zemininde tartlmas hedeflenmektedir.

Planlama Esaslar ve ehircilik lkeleri zerine

Planlama esaslar ve ehircilik ilkelerinin neler olduu ya da neleri kapsad zerine net bir tarif yapmak mmkn grnmemektedir. O halde ncelikle bu kavramlarn kelime anlamlar zerinde durmak faydal olacaktr. Esas szc kelime anlam olarak bir eyin zn oluturan ana e, temel olarak alnan balca, asal anlamna gelmektedir. O halde planlama esaslar, plann yaplmasnda bu eylemin zn oluturan ve burada temel olarak alnan, ana eleri ifade etmektedir. lke ise, temel dnce, prensip, temel bilgi anlamna gelmektedir. ehircilik

kavram farkl yorumlamalara ak olup, en genel anlamyla, ehirlerin kurulmasnda, dzenlenmesinde, gzelletirilmesinde kullanlacak, uygulanacak yntemleri, ehirlerle ilgili toplumsal, ekonomik vb. sorunlar konu edinen bilim dal olarak tariflenmektedir (WEB1). Konunun uzmanlar tarafndan yaplan daha ayrntl bir tanmlamaya bakldnda ise; ehircilik teriminin benzeri olarak ehir plancl teriminin de kullanlabilecei belirtilmektedir. Bu noktada ehir plancl ulusal bir yerleme ve kalknma plan erevesi iinde, bilimsel yntemlere gre yaplan aratrmalara dayanarak, plan, program ve projelerin hazrlanmasn ve bu amala giriilecek abalarn gerekletirilmesini de kapsayan bir sanat ve bir alma alandr tanm yaplmaktadr (Yavuz, Kele, Geray, 1973, s.16). Basit bir muhakemeyle ehircilik ilkelerinin, ehirciliin temel prensipleri ve bilgisi anlamna geldiini sylemek mmkndr. Fark edilecei zere, esas ve ilke szckleri kelime anlam olarak birbirlerine olduka yakn durmaktadrlar. ehirciliin bir bilim dal oluu, planlamann ise ehirciliin iindeki en temel eylem biimi olduu gerei gz nnde bulundurulduunda, ehircilik ilkelerinin ayaklarn bilimsel paradigmaya bast ve buradan beslendii grne varlabilmektedir. Planlamann bunun iinde bir eylem biimi olmasnn, planlamay bu bilimsel alann pratikteki arac haline

Bu alma Bal, E., (2004), dari Yarg Kararlarnn mar Planlama Sreci indeki Rol: zmir rnei balkl yaynlanmam Yksek Lisans tez almas kapsamnda oluturulmutur.

PLANLAMA
2006/3

27

getirdii sylenebilir. O halde pratikte anlam bulan planlama deneyiminin esaslarnn teknik, yasal ve kurumsal bilgiyi iermesi olduka doal olacaktr. Ancak bunun tam tersini dnenler de bulunmaktadr. Arlkl olarak esas ve ilke kelimelerinin farkl kiilerce farkl alglanmasnn bir sonucu olarak ortaya kan bu durumda, planlama esaslarnn daha st bir kabul ierdii, ehircilik ilkelerininse daha ok iin teknik boyutuna yol gsteren bir yntemler dizimi olduu savunulmaktadr.

Planlama esaslar ve ehircilik ilkeleri kavramlar imar planlarnn yargsal denetimi srecinde ska gndeme gelmektedir.

Bir baka gr ise, planlama esaslar ve ehircilik ilkelerinin birbirinden farkl anlamlar iermedikleri, aksine benzer bir dzlemde durduklarna ilikin olan grtr.1 Daha nce de vurguland gibi, planlama esaslar ve ehircilik ilkeleri kavramlar imar planlarnn yargsal denetimi srecinde ska gndeme gelmektedir. Konunun uzmanlar tarafndan incelenmesine gerek duyulan davalar iin, uzmanlarca hazrlanan bilirkii raporlarnda sz konusu davann iptali ya da reddine ilikin karar verilirken, bu karar makalenin ana konusunu oluturan kamu yarar, planlama esaslar ve ehircilik ilkelerine dayandrlmaktadr. Ancak bu karara, planlama esaslar ve ehircilik ilkeleri iin ayr ayr getirilen kstaslarn ortaya konmasyla deil, ortak bir deerlendirmeyle varlmaktadr. O halde buradan hareketle, ilke ve esaslarn tek balarna neler olduklarna dair bir yargya ulamak yerine, birlikte yaslandklar ortak anlaya ilikin parametreleri ortaya koymak daha salkl bir yntem olacaktr. Bunlar2: Farkl lek ve tipteki planlarn yaplmas, uygulanmas ve deitirilmesi srecinin bir btnlk anlayyla ele alnmas, Btnln korunmas balamnda, planlar arasnda kademelenme ve tutarlln esas alnmas. (Alt lekli planlarn her zaman st lekli planlarn temel ilke ve hedeflerine bal kalmas ilkesi vb.),

Plan deiikliklerinin zorunlu durumlar gelimedii mddete yaplmamas, yaplmas zorunlu durumlarda ise ncelikle st lekli planlarla uygunluunun aranmas ve mutlak suretle kamu yarar ilkesine dayandrlmas. Planlama srecinin teknik, yasal ve kurumsal mevzuata uygun olmas, Alt lekli planlarn, st lekli planlar iin kabul edilen temel ilkelere uymamas durumunda, plana olan gvenin yitirilebilecei tehlikesinin farknda olunmas, mar planlama srecinin tm aamalarnda eitlik ilkesinin korunmas, Kamu yarar, idari yarg denetiminde ayr bir balk olarak devreye giriyorsa da, kamu yararnn planlamann ve ehirciliin esas ve ilkelerinin temelinde yer almas, kamunun yararnn her durumda kiisel kar zerinde tutulmas, Mesleki ahlakn, planlama srecinde yol gsterici olmas, Koruma ve kullanma dengesinin doru kurulmas (Koruma anlay ve gelime paradigmas arasndaki ilikinin eliki yaratmayacak biimde oluturulmas) olarak sralanabilir. Tm bunlarn kapsaml, aklc, btncl, eitliki bir anlayn ats altnda toplandklar grlmektedir. Temelde bu ilke ve esaslar btnnn modernizmin temel retileriyle paralellik gsterdii grlmektedir. Planlamann, tarih sahnesine aydnlanma projesinin ruhunu kentler zerinden ayaa kaldrmak zere ortaya kt gerei gz nnde bulundurulduunda, bu durum daha anlaml bir hal almaktadr. Yukarda ad geen parametreler daha alt lekte, lkemizde 1960l yllarda hakim olan btnlk-dengeli kalknma hedeni benimseyen anlayn bir rn olarak sahneye kan geni kapsaml aklc planlama anlaynn parametreleri olarak grnmektedir. Ancak burada karmza dikkati eken baka bir nokta kmaktadr. Bilindii zere, dnsel

PLANLAMA
2006/3

DE, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blmnde grev yapmakta olup, dare Mahkemelerinde bilirkiilik yapan akademisyenlerle yaplan grmeler sonucunda elde edilen bilgiler dorultusunda oluturulan kategorilerdir. 2 H. aatay Keskinok tarafndan derlenen Seilmi Bilirkii Raporlar ve DE, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blmnde grev yapmakta olup, dare Mahkemelerinde bilirkiilik yapan akademisyenlerle yaplan grmeler sonucunda elde edilen bilgiler dorultusunda belirlenen parametrelerdir.

28

alanda modernizmin post n ekiyle yeniden karmza gelii, iktisadi alanda gerek dnyada gerekse lkemizde kresellemenin etkisiyle liberal ekonomiye gei, siyasi alanda ise ulus devlet snrlarnn almasyla, gemiteki hakim anlay zerinden gelien bir srecin iinde bulunmaktayz. Kent planlama disiplini ve onun altnda ekillenen aralar da kanlmaz olarak bu srecin iinde konumlanmakta ve deiime uramaktadr. Yukarda sz edilen deiimlere ramen, plan retme ve planlamann yargsal denetimi aamalarnn temel bileenlerinden olan planlama esaslar ve ehircilik ilkeleri ile, 1980 yl bir kesit olarak kabul edildiinde, lkemizde plan araclyla bugn ekillendirecek olan kararlarn, arlkl olarak bu kesitten nceki dnemin sylemi kullanlarak retildii-retilmekte olduu sylenebilir. Daha ak bir ifadeyle, plan ve plana ilikin mdahaleler her ne kadar bu syleme bal retiliyor grnse de lkemizin yakn dnemdeki kentleme pratiine baklarak, uygulamadaki pek ok gelimenin geni kapsaml planlama anlayndan uzaklaarak daha parac bir biimde gelitiini sylemek mmkndr. Dolaysyla, planlama esaslar ve ehircilik ilkelerinin sylemdeki ierikleri ile uygulamadaki yansmalarnn farkl bir yne iaret ettiini sylemek yanl olmayacaktr.

Habermas, kamunun gemiine bakldnda aydnlatc sonulara ulalabileceini ve bu dorultuda kamunun ancak 18. yzylda kavramlatrlmay talep ettiini ifade etmektedir.3 Kamu, zgl olarak, ayn dnemde mal mbadelesinin ve toplumsal emein alan olarak kendi yasalarna gre kurumlaan burjuva toplumuna aittir (Habermas, 1997, s.59). Hannah Arendt ise kamu teriminin iki anlamna iaret eder: Birincisinde, terim, kamuda gzken her ey herkes tarafndan grlebilir ve duyulabilirdir ve mmkn olan en geni akla sahiptir anlamna gelir. kincisinde ise, kamu terimi, iinde zel olarak bize ait olandan ayr, hepimiz iin ortak olan bir dnyay ifade eder. (Arendt, 1994, s.74, s.77). Kamu yarar kavramnn ok uzak bir gemii olmamasna ramen, ortak yarar kavramnn olduka eski bir gemii vardr. Bu kavram, ilk kez Antik Yunanda Aristoteles tarafndan kullanlmtr. Aristoteles, insanolunun yeryzne erdemli olan aramak iin geldiini, bylelikle toplumsal olarak ortak bir ahlak anlaynn (Ethos) doduunu syler. Dolaysyla bugn kaba bir ifadeyle ortak yarar olarak adlandrabileceimiz bu kavram, o dnemde ortak bir ahlak anlayn temsil etmektedir. Burada toplumla fert arasnda karlkl bir iliki sz konusudur. Aristotelesten sonra bu gr uzun bir dnem farkl dnemlere altlk etmitir. Romada kiisel yararn ortak yarardan stn olamayaca, toplumdaki bireylerin ortak yarar iin kiisel yararlarndan fedakarlk etmeleri gerektii ifade edilmitir. Orta ada Aquinal Thomas ortak yararn herkesin yarar anlamna geldiini, bu ortak yararn insann znden doduunu ve bunun da toplumla kurulan karlkl iliki biimiyle beslendiini sylemitir. (Hasgr, 1997). Daha sonraki dnemlerde aydnlanma felsefesi altnda gelien birok deiimle birlikte ortaya kan yaplanmalardan biri olan ulus devlet anlay, kamu yarar kavramnn bugnk halini almasnda nemli bir rol oynamtr. Burjuvazinin kurduu toplumsal sistemin aralarndan birisi olarak karmza kan kamu yarar, artk Antik Yunandan devralnarak sregelen temel mantn yitirerek farkl bir anlama brnmekPLANLAMA
2006/3

Kamu Yarar zerine

Kamu yarar, ehir planlama, hukuk, kamu ynetimi, siyaset gibi alanlarda ska gndeme gelen ve tartlan bir kavramdr. Dnyada ve lkemizde sre iinde yaanan deiimlere paralel olarak kavramn ieriinde de deiimler meydana gelmektedir. Hakknda net bir tanm retmek olduka g olan kamu yararna dair Anayasada bile dolayl tanmlar verilmektedir. O halde ne olduundan ok, ne olmad zerine daha net eyler sylenebilecek olan kamu yarar kavramn anlayabilmek iin ncelikle ana hatlaryla kavramn tarihsel sre iinde farkl dnemlerdeki anlamlarna bakmak, ardnda da idari yarg kararlarna dayanak oluturan yasal sre iindeki konumunu incelemek faydal olacaktr.

3 Ayrntl bilgi iin bknz: Habermas, J. (1997), Kamusalln Yapsal Dnm, ev. Tanl Bora, Mithat Sancar, letiim Yaynlar, stanbul.

29

Ulus devlet snrlar iinde btn homojenize ederek karmza kan kamu yarar, son dnemde baarl bir illzyonla btnn iinden ayrlan her bir parann ayr ayr yarar haline getirilmitir.

tedir. Kamu yarar bundan byle snrlarn ve dayanaklarn ulus devlet ideolojisinin belirleyecei ve bylelikle kendisini temsil olana bulaca nemli bir araca dnecektir. 1789 Bildirgesinde haklarn kamu yarar amacyla yasa ile snrlandrlabilecei ve kamu yararnn yasa ile belirlenebilecei gr yer almaktadr. Kamu yarar yasa koyucunun denetiminde, ulus devlet snrlar iindeki farkl zaman ve mekan ilikilerindeki tm olgular iin ayn gereklik iddiasn tayan ortak bir paydadr. Ayrca kiisel yararn zerinde ve onu snrlayan bir mekanizmadr. Burada kamu olarak ifade edilen kitle iin bahsedilen yarara altlk eden hakim anlay iinde, kamu iin temel standartlarn varl ve kamunun homojen bir yapda olduu kabul yatmaktadr. Elbette kiiler ve toplum iin yzyllar boyu insanolunun birbirinden devrald ortak bir ahlak anlaynn (ethos) var olmasnn gereklilii inkar edilemez. Ancak burada kritik olan, bu normlarn toplum tarafndan oluturulmasna izin verilmeyerek, bunlarn tamamen erki elinde bulunduran hakim anlay tarafndan belirlenmesidir. Modern zamanlar olarak adlandrabileceimiz srete yaanan deiimler, pek ok kavramn iini boaltp, yerine farkl bir ey koyamayarak yoluna devam etmektedir. Modernizmin kusursuz tasarmnn sarslmasyla balayan srete, iktisadi alanda kresellemeyle birlikte ulus devlet ideolojisinin yerini lkesel snrlarn ortadan kalkt baka bir modelin ald, doa zerinde kurulmak istenen tahakkmn yine doa bilimlerinden gelen gelimelerle sarsntya urad ve bu tahakkm biiminin toplumsal srelerde beklenen lde kurulamad bir dnemdeyiz. Sz konusu deiimlere paralel olarak, pratikte yaananlara baktmzda, zellikle Ronald Reagan ve Margaret Thatchern iktisadi alandan balayarak tm alanlara srayan politikalaryla ekillenen yeni bir kamu yarar kavramyla kar karyayz (Kele, 2000). Ulus devlet snrlar iinde btn homojenize ederek karmza kan kamu yarar, son dnemde baarl bir illzyonla btnn iinden ayrlan her bir parann ayr ayr yarar haline getirilmitir. Ancak zerinde durduu zemin kendisini tela edecek yeni aralar edinerek varln srdrmektedir.

Kamu yararna ilikin yukarda bahsedilenlerden sonra kavramn bugn lkemizde nasl yorumlandna genel bir ereveyle bakmak, ardndan da yasal sre iindeki konumlann incelemek imar planlama srecinin ayrlmaz bir paras olan bu kavramn planlama ve idari yarg denetimindeki anlamn grebilmek asndan faydal olacaktr. Kamu yarar zerine farkl alanlardan farkl kiiler tarafndan yaplan tanmlamalara bakldnda, her eyden nce kamu yararnn net bir tanmn yapmann gl zerinde durulduu grlmektedir. Bunun en temel nedeni ise, kamu yararnn ayaklarn hem teknik ve hukuki bir zemine hem de ahlaki alana basmas olarak yorumlanmaktadr. Durumun byle oluu, her koul ve durumda geerli olabilecek bir tanmn yaplmasn gletirmektedir. Bir dier deinilen nemli nokta ise, kamu yararnn kiisel yararn zerinde bir yarar olarak grlmesidir. Hukuki adan bakldnda, hukukla planlamann kesitii noktada kamu yarar en temel dayanak haline gelmektedir. dari ilemlerin ama unsurunun kamu yararndan ibaret olduu gz nnde bulundurulursa, idarenin neyin kamu yararna olduunu ileminde belirledii ve buna gre hareket ettii durumlarda da, bu hususta bir uyumazlk kt takdirde denetim yetkisini kullanarak son sz syleyecek olan idari yarg merciidir. Bu nedenledir ki imar planlarnn yargsal denetiminde ama unsuru olan kamu yarar kavram ok ak bir biimde arlk merkezini oluturmaktadr. (Azrak, 2002). Hukukular da kamu yararnn bireysel yarardan stn olduu grnde hemkir gzkmektedirler. Bilge Umar, kamu yarar iin, artlara gre deiebilir. nce kanun koyucu takdir eder. Bu kamu yarar telakkisinin yerinde olup olmadn kesinlikle tayin ve takdir edecek olan Anayasa Mahkemesidir der. (Hasgr, 1997, s.36). Burada kamu yararnn her ne kadar koullara gre deikenlik gsteriyor olsa da, bamsz bir kavram olmad, yasal ve kurumsal yaplanmann ats altnda ekillenmek durumunda olduu vurgulanmaktadr. 1961 ve 1982 anayasalarnda kamu yarar bir snrlama ve dzenleme ls olarak yer almtr. Daha geriye gidildiinde amme menfaati (kamu yarar), Trk Hukuk Kurumu tarafndan 1944 ylnda yaynlanan Trk Hukuk Lgat adl

PLANLAMA
2006/3

30

eserde yle tanmlanmtr: Halk ihtiyalaryla veya milli birliin, devletin ihtiyalaryla ilgili olan ve bunlar karlayan, halka, millete, devlete, istifadeler temin eden menfaatler. Bunlarn takdiri ve tayini hukuki olmaktan ziyade siyasi bir meseledir ve kanun vaz ile mahkemelerin takdirine baldr. Ancak amme menfaatlerinin hususi menfaatler karsndaki stnl ve hususi hi bir menfaat ve hak karsnda amme menfaatlerinin ihmal edilemeyecei ve bylece hususi hak ve menfaatlerin amme menfaati namna yaplacak hukuki veya ili bir tasarrufa mani olamayaca bugnk idare hukukunun en esasl prensibidir.(Hasgr, 1997, s.42). stifadeler derken tam olarak ne demek istendiine dair net bir aklama getirilmemesine ramen, kamu menfaatinin kiisel menfaatlerden stn olduu nemle vurgulamtr. Kamu yarar 1982 Anayasasnn baz maddelerinde ad geen bir kavram olup, ieriinin ne olduuna dair herhangi bir aklama bulunmamaktadr. Anayasada aadaki maddelerdeki ekliyle yer almaktadr: Herkes, mlkiyet ve miras haklarna sahiptir. Bu haklar, ancak kamu yarar amacyla, kanunla snrlanabilir. Mlkiyet hakknn kullanlmas toplum yararna aykr olamaz. (Madde 35). ...Deniz, gl ve akarsu kylaryla, deniz ve gllerin kylarn evreleyen sahil eritlerinden yararlanmada ncelikle kamu yarar gzetilir....(Madde 43). Devlet ve kamu tzelkiileri; kamu yararnn gerektirdii hallerde, karlklarn pein demek artyla, zel mlkiyette bulunan tanmaz mallarn tamamn veya bir ksmn, kanunda gsterilen esas ve usullere gre kamulatrmaya ve bunlar zerinde idari irtifaklar kurmaya yetkilidir...(Madde 46) Kamu hizmeti nitelii tayan zel teebbsler, kamu yararnn zorunlu kld hallerde devletleebilirler.... (Madde 47). Ekonomik, sosyal ve kltrel kalknmay, zellikle sanayiin ve tarmn yurt dzeyinde dengeli ve uyumlu biimde hzla gelimesini salamak, lke kaynaklarnn dkm ve deerlendirilmesini yaparak verimli ekilde

kullanlmasn planlamak, bu amala gerekli tekilat kurmak Devletin grevidir. Planda milli tasarrufu ve retimi artrc, fiyatlarda istikrar ve d demelerde dengeyi salayc, yatrm ve istihdam gelitirici tedbirler ngrlr; yatrmlarda toplum yararlar ve gerekleri gzetilir; kaynaklarn verimli ekilde kullanlmas hedef alnr. Kalknma giriimleri bu plana gre gerekletirilir.... (Madde166, T.C. Anayasas, 2000) Kamu yarar 35. maddede mlkiyet ve miras haklarnn tek snrlaycs konumundadr. 43. maddede ky nitelii tayan alanlarn kullanmnda bir ncelik olarak aranmaktadr. Bu durumda bu kavramla, bu alanlara kamusal alan nitelii kazandrlmaktadr. 46. maddede karmza kamulatrlma ileminin yaplabilmesinin n koulu olarak kmaktadr. 47. maddede, devletletirmenin yaplabilmesinde kamu yararnn zorunlu kld durum veya durumlarn olmas gerekmektedir. Planlama bal tayan 166. maddede ise yurt genelinde dengeli ve eitliki kalknma amacyla yaplacak olan planlarda ncelikli olarak gzetilmesi gereken bir kavramdr. Bu madde Kamulatrma Kanununun 6. maddesinin son fkrasnda yer alan Onayl imar planna gre yaplacak hizmetler iin ayrca kamu yarar karar alnmasna ve onaylanmasna gerek yoktur ifadesine de dayanak oluturmaktadr. Grld zere Anayasada kamu yarar, bahsi geen bir dier kavram snrlayan, dzenleyen ya da ona dayanak olan bir nitelik tamaktadr. Ancak tm bunlar nda bile kamu yararnn net bir tanmn yapmak olanakl gzkmemektedir. Ayrca Anayasada kamu yararnn yan sra toplum yarar kavramnn da kullanld grlmekte, toplum yarar ve kamu yarar kavramlarnn kullanm arasnda net bir ayrm gze arpmamaktadr. Oysa toplumun btn kapsad gereini gz nnde tuttuumuzda, bugnk anlamyla kamu, btne karlk gelme iddiasyla yola kan, ancak btnn iinde hakim anlay temsil eden bir para olarak durmaktadr. ne kan bir dier nokta ise; Anayasann 166. maddesinde planlarn yaplmasnda dengeli, eitliki ve btn kapsayan bir anlaytan sz edilmesine ramen, bu sylemin bugnn paradigmas ve pratikle ne derece rtt sorusudur.

PLANLAMA
2006/3

31

Deerlendirme
dari yarg kararlarnn temel bileeni olarak karmza kan, planlama esaslar, ehircilik ilkeleri ve kamu yarar kavramlarn anlamaya almak bir takm glkler iermektedir. Bu abann gl ounluk tarafndan kabul grmekte ve bu durum doal olarak verimli bir tartma alan yaratmaktadr. Bu bileenin kabullerini ve varlk nedenlerini hem birlikte hem de ayr ayr, bir taraftan hukuki ve teknik alana bir taraftan da ahlaki alana basyor olular bu gln temel nedeni olarak grlmekte, stelik burada tartmalar zora sokan ksmn daha ziyade ahlak alan olduu arlk kazanmaktadr. Ancak daha ie yarar bir deerlendirme yapabilmek adna, almay temel ayak zerinde toparlamak faydal olacaktr. Birincisi, yaamn hemen hemen tm alanlarna nfuz etmeyi baarm olan aydnlama felsefesinin, bugne kadar gelen srete yaratm olduu temel deiimlerin, alma kapsamnda tartlan konular zerindeki belirleyici roldr. Modernizmle birlikte temelde anlam ve akl olarak yaratlan dualiteyle balayan ve gereklii ele geirmek adna klan bu yolculukta modernizm, gerekliin oklu ve paral yaps karsnda, izole edilmi alanlar ortaya karmtr. Estetik ve etik gnmze modern zamanlarn temel anlayyla ekillenerek gelirken, bilim bu iki alan karsnda baat rol stlenmektedir. Bilim, etik ve estetik alanlar zaman iinde pek ok olgunun snrlarn izen ve st kabullerini barndran alanlar halini almtr. Baarl bir illzyonla yaratlan bu durum karsnda, btnn her bir paras yeniden bir baka gereklik zerinden anlam kazanmaktadr. Bu noktada, alma kapsamnda tartlan kavramlardan olan ehircilik ilkelerinin bilimin, planlama esaslarnn ise bugn sadece biimsel grnme indirgenmi olan estetiin alanna dahil edildiini sylemek yanl olmayacaktr. Kamu yarar ise, normlarn balangta modernizmin, sonrasnda ise sre iindeki pek ok deikenin birlikte belirledii ahlak alannda yer almaktadr. Burada sz geen ahlak alannn modernizmin yaratt ahlak anlaynn alan olduunu unutmamak gerekir. kincisi ise, ehircilik ilkeleri, planlama esaslar ve kamu yarar kavramlarnn ehir planlama disiplininin en nemli iki aya olan kuram ve

ehircilik ilkeleri ve planlama esaslarnn gerekse de kamu yararnn bal olduklar kabullerde nemli sarslmalar olmakta ve btnlk sylemlerin yerini arlkl olarak parac sylemler almaktadr.

uygulama alanlarndaki anlamlardr. Bilindii zere kent planlama modernizmin en temel aralarndan birisidir. ehircilik ilkeleri, planlama esaslar ve kamu yarar, ehir planlama ats altnda bir araya geldiklerinde, bal olduklar bu hakim anlayn somut belgelerini retmektedirler. O halde ift ynl ileyen bu srecin temel anahtarlar konumundadrlar. Varlk nedenlerini yaratan st kabuln bilgisiyle bunu maddi gereklie dntrmektedirler. Kuram ve uygulama arasndaki bu iliki, sre iinde gerek dnyada gerekse de lkemizde yaanan gelimelerle kendisine farkl ynler izmektedir. lkemizde zellikle 1960l yllarda hakim olan geni kapsaml aklc planlama anlaynn yerini 1980lerde global lekte yaanan deiimlerle btncl ve eitliki anlaytan uzak, parac bir planlama anlayna brakmas srecindeki deiimler bu sav dorulamaktadr. Kamu yarar, ulus devlet modelinin etkin bir biimde arln hissettirdii dnem iinde, gerek bilimsel alanda gerekse de uygulama alannda planlama iin planlamann sylemiyle rtme niyetinde olan bir dayanak oluturmaktayd. Sz konusu modelde zlmelerin yaanmasyla balayan sreten kamu yarar da doal olarak etkilenmekte ve bu rolnde anmalar olduu grlmektedir. Bu noktada, st alanda gerek ehircilik ilkeleri ve planlama esaslarnn gerekse de kamu yararnn bal olduklar kabullerde nemli sarslmalar olmakta ve btnlk sylemlerin yerini arlkl olarak parac sylemler almaktadr. Alt alanda ise, sz konusu ilke ve esaslar plan retme ve plana dair uyumazlklarn zm aamasnda devreye girdiklerinde arlkl olarak geni kapsaml rasyonel planlama anlaynn sylemlerini esas almaktadrlar. Uygulama alanna bakldnda ise, gerekliin paral bir yapda olduu gze arpmaktadr. ncs ise, ehircilik ilkeleri, planlama esaslar ve kamu yararnn hukuk alannda yan yana geldiklerinde ne ifade ettikleridir. Bu kavramlar ehir planlamaya ilikin konularn yargsal denetiminde bir araya gelmekte ve bilirkiilerin yol gstericiliinde verilen kararlarn temel dayanaklar olarak karmza kmaktadrlar. Kamu yarar hukuksal adan bu alann arlk merkezini oluturduundan daha kritik bir konumdadr. nk modernizmin evrensel hukuk normlarnn varl ynndeki kabulyle ekillenen bir kamu tarinin yarar olan kamu yarar,

PLANLAMA
2006/3

32

olduka tartmal bir alandr. Btne ynelik evrensel bir iddiayla yola kan ancak temelde hakim anlayn temsil arac niteliini tayan kamunun, bugn btne ynelik temsil gcn nemli lde yitirmi olduunu sylemek mmkndr. Kamu, erkin paralanan yapsna bal olarak, paralara ayrlm durumdadr. O halde tarif ettii yararn kimin yararna olduu sorusu en temel soru olarak belirginlemektedir. Bu alanda yaplan irdelemeler sonras kamu yarar, ehircilik ilkeleri ve planlama esaslarnn, zellikle konuyla ilgili olanlar tarafndan alglanma ve deerlendirilme biiminin byk nem tad aktr. Bu kavramn yan yana gelmesiyle retilen kararlarn, sreci ekillendirmedeki etkin rol gz nnde bulundurularak, bu durumun nemli bir ahlaki sorumluluu gerektirdii gereinin farknda olunmas, bu kavramlara ilikin dnce ve uygulama zemini iin byk yarar salayacaktr.

Kele, R. (2000), Kent ve evre Deerleri Balamnda Kamu Yarar, Mekan Planlama ve Yarg Denetimi, Derleyenler: Ersoy, M. & Keskinok, ., Yarg Yaynevi, Ankara. Keskinok, . (2000), Seilmi Bilirkii Raporlar, Mekan Planlama ve Yarg Denetimi, Derleyenler: Ersoy, M. & Keskinok, ., Yarg Yaynevi, Ankara. Habermas, J. (1997), Kamusalln Yapsal Dnm, letiim Yaynlar, stanbul. Hasgr, . (1997), Trk ve Alman Kamulatrma Hukukunda Kamu Yarar, DE, Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, zmir. zlem, D. (2000), Hukuk Devletini Sosyal Devlet iinde Dnmek, Dou-Bat Dergisi, say:13, s. 9-23. Sancakdar, O. (1993), Belediyenin mar Plann Yapmas, Deitirmesi ve ptal Davas, DE, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, zmir. Tekeli, . (1997), Plancnn Meruiyetini Oluturmakta Etik Sorunlar, Ege Mimarlk, say: 23, s.21-25. Yavuz, H., Kele, R., Geray, C. (1973), ehircilik Sorunlar-Uygulama ve Politika, A Siyasal Bilgiler Fak.Yay., Ankara. T.C. Anayasas, (2000), Yayna Hazrlayan: Kahraman Berk, Alfa Yaynlar, stanbul. WEB 1 www.tdk.gov.tr (Mart 2007)

Kaynaka
Arendt, H. (1994), nsanlk Durumu, letiim Yaynlar, stanbul. Azrak, . (2002), Kamu Yarar Kavram ve Planlama, TBMMO Mimarlar Odas, Ulusal Fiziki Planlama Seminerleri (18-19 Ocak 2002), Ankara. Bal, E. (2004), dari Yarg Kararlarnn mar Planlama Sreci indeki Rol: zmir rnei, DE Fen Bilimleri Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir.

PLANLAMA
2006/3

33

Tolga ilingir, Mardin, 2005

PLANLAMA
2006/3

34

Yallk Dnemini Yaayan Bireylerin Planlama Srecine Dahil Edil(ebil)mesi Balamnda zmir Kentsel Blge Nazm mar Plannn Deerlendirilmesi
Duygu UKUR* - M. Burcu SILAYDIN**
odernist dorusal ekonomik kalknma hedefleri dorultusunda, retim ilikileri iinde etkin konumda olan erikin bireyler merkeze alnmakta ve yaamn her alannda odak noktasn bu ya dneminin talep ve gereksinimlerinin oluturduu aralar gelitirilmektedir. Bu paralelde, kentsel mekan retiminin de hedef kitlesini erikin bireyler oluturmakta; dier ya dnemlerinin talep ve gereksinimleri gz ard edilmektedir. Bu erevede, kent planlama eylem alannda kltrel mekan retim srecinde temsil edilmeyen ya dnemlerinden biri de yallktr. Planlama srecinin ilk aamas olan veri toplama aamasnda, planlamaya yn verecek veriler, nfus geneli zerinden elde edilmektedir ki, bu da erikin birey odakl kentsel mekan retiminin nemli bir nedenidir. Dier bir deyile, nfusun farkl ya dnemlerine gre detaylandrlm bilgileri, kent planlamann bu ya dnemlerine ynelik karar retmesini olanakl klacak ekilde veri toplama aamasnda elde edil(e)memektedir. Dolaysyla, yallk dnemini yaayan bireylere ait veriler ve bunlarn mekansal dalm, karar retimi iin bir altlk oluturamamaktadr. Kent planlamay, erikin bireyle snrlandrlm mevcut durumundan kurtararak, her ya dne-

mindeki kentli iin ilevsel klmak (zne temelli bir planlama anlay), ncelikli olarak, dier ya dnemlerine ilikin verilerin de toplanmas ile olanakldr. 2005 ylnda, yallk dnemini yaayan bireylerin talep ve gereksinimlerini planlama srecine dahil etme arayna giden bir proje almas gerekletirilmitir1. Proje, barnma sorunu odakl tanmlanm ve alma alan olarak zmirin 9 metropoliten ilesi (Konak, Karyaka, Gaziemir, Balova, Gzelbahe, ili, Bornova, Buca, Narldere) seilmitir. Amaca ynelik, veri toplama aamasnda, planlamaya yn verecek baz haritalar oluturmak zere: niceliksel veriler (kent btnnde ve mahalle snr duyarllnda yallk dnemini yaayan nfusun demografik dalm) ve niteliksel veriler (yallarn barnma sorunlarn temel alan sosyo-ekonomik bir analizin temel unsurlar olan, yallarn ekonomik ve yalnz/ailesiyle birlikte yayor olma durumlarnn mahalle baznda dalm), ilgili kurum ve kurulularda bulunmad iin, renciler tarafndan, mahalle muhtarlklaryla2 yaptklar grmeler ve kendi mekansal izlenimleri sonucu retilmitir.

*Ar.Gr., Dokuz Eyll niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm **Ar.Gr.Dr., Dokuz Eyll niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm

2005 yl gz dnemi Dokuz Eyll niversitesi Fen Bilimleri Enstits Kentsel Tasarm Yksek Lisans Program kapsamndaki URD 501 Urban Design Project for Architects proje dersi. Proje Ekibi: Ynetenler: Prof.Dr.-Ing.enel ERGN, Ar.Gr.M.Burcu SILAYDIN; renciler: Senem GEZC, Betl KO, Deniz ZKELLE, Serap ZSU, Feriha ZTRK, Cumhur ULUSOY; Danman: Sosyal Hizmet Uzman Gven GNGRM. 2 Proje sresinin kstl zaman nedeniyle 9 metropoliten iledeki tm muhtarlklarla grlememitir.

PLANLAMA
2006/3

35

Sonuta, yallarn barnma sorunlarnn var olup/ olmad, varsa younluu ve niteliini gsteren mahalle baznda demograk kent haritas (bkz.Harita 1) ve mahalle baznda yallarnn sosyo-ekonomik zelliklerini gsterir harita oluturulmutur (bkz. Harita 2). Elde edilen haritalar ile planlama nerilerinde: yal nfusun younlat alanlar saptanm; bylelikle bu alanlarda, anlan nfus grubunun talep ve gereksinimini karlamaya ynelik/uygun kentsel-sosyal altyap artrlmtr;

barnma sorununun olduu alanlar saptanm ve farkllaan sorun biimlerine gre zm nerileri retilmitir (rnein, yalnz yaayan ve ekonomik durumu kt olan yallar iin, yal konutlarnn; yalnz yaayan ama ekonomik durumu iyi olanlar iin destek hizmetlerinin gelitirilmesi nerilmitir); yal birey iin uygun yaam ortamn salayan alanlar saptanm; bu potansiyelin kullanlmasna ynelik kararlar retilmitir. zmirin 9 metropoliten ilesine ait yal corafyasn gsteren haritalara dayal planlama nerilerinin retildii bu proje ile, farkl ya gruplarnn temsil edilebilmesine ynelik bir yntem yal nfus zelinde sunulmu ve amaca ynelik veri toplama/analiz aamasnn nemine vurgu yaplmtr. Bu dorultuda, aada yallk dnemini yaayan bireylerin planlama srecinde temsil edilme durumuna ilikin bir deerlendirme, zmir Kentsel Blge Nazm mar Plan (KBNP) (2006)3 iin yaplmaktadr. 1/25.000 lekli zmir Kentsel Blge Nazm mar Plannda, 5216 sayl kanunla belirlenen yeni snrlar ii ve yakn evresinin (zmir Kentsel Blgesi=KB) btnsel bir yaklamla ele alnmas, metropoliten kent ve metropoliten alan (kentsel blge) arasndaki ilikiler balamnda mekansal gelime srelerinin planl mdahalelerle gelitirilmesi-ynlendirilmesi-denetlenmesi benimsenmitir. Raporda, zmir Kentsel Blge Nazm mar Plannn (2006) hazrlanma gerekesi, yasal bir zorunluluun tesinde, KBnin salkl biimde geliebilmesine olanak salayacak bir makro plann oluturulmas zorunluluu (st lekli bir politika planna duyulan ihtiya) olarak belirtilmektedir. Raporda, ilgili kurumlardan elde edilen verilere dayal analizler sonucu be problem bileeni tanmlanmtr. Bunlardan konuyla ilikili olan iki problem bileeni aada ele alnmtr. KBnin en nemli alt yresi olan merkez kentte4 grlen youn yaplamayla balantl olarak

Harita 1. zmir - 9 Metropoliten le - Mahallelere Gre Yal Nfus Oranlar

PLANLAMA Harita 2. zmir - 9 Metropoliten le - Mahallelere Gre Yallarn Sosyo-Ekonomik

2006/3 Yaps

1/25 000 lekli zmir Kentsel Blge Nazm mar Plan Raporu. zmir Bykehir Belediyesi mar leri Daire Bakanl Plan Program Koordinasyon ube Mdrl. Temmuz 2006. zmir. 4 Narldere, Balova, Gaziemir, Konak, Buca, Bornova, Karyaka, ili, Harmandal, Ulukent, Koyundere, Asarlk, Menemen.

36

tanmlanan problem, merkez kentin bir yerleme sisteminden baarmas beklenen srdrlebilirlik, yaanabilirlik ve hakalk ilkelerini karlayamayacak derecede performansnn dm olmasdr (s.70). Bu dorultuda, ylm merkez kentin performans kriterlerini karlayabilir hale getirilmesi, plann zmesi gereken bir problem bileeni olarak ortaya konulmutur. lkemizde yaanan planlama pratiinden karlan bir sonu, planlama faaliyetinde oluan problemlerden biri olarak deerlendirilmi ve hazrlanan planla bu problemin zmne ynelik yeni bir planlama faaliyeti tanmlanmtr. Buna gre, planlama faaliyetinin yaplageldii biimiyle nihai bir rn olarak plann elde edilmesiyle sonlandrlmamas, aksine nerecei program etaplar ve proje paketleri ile srekli olarak planlama faaliyetinin demokratik mzakere srelerine ak olacak ekilde srdrlmesi anlay benimsenmitir. Ksaca rapora gre, KBNPnin temel problemi bata zmir merkez kenti olmak zere kentsel blge yerlemelerinin ne ynde, ne kadar ve nasl byyecei meselesi deil, mevcut onayl planlarn tarif ettii alanlarda srdrlebilirlik, yaanabilirlik ve hakalk ilkelerinin nasl gerekletirilecei, daha salkl, gvenli ve standartlar yksek, performans iyi bir kentsel blgenin nasl yaratlabilecei meselesi (s.72) olarak tanmlanmtr. KBNP, KBnin uzun dnemli bir gelime ve ynetim plan olarak ele alnmtr. ok otoriteli ve ok yerlemeli bir ierie sahiptir. Dolaysyla, plann elde edilii ve salkl bir biimde ynetimi aktrler aras demokratik mzakere srelerinin baaryla ileyiine bal olarak tanmland iin KBNP, bir mutabakat plandr. Plann bir dier zellii, ierik bakmndan, makro seviyeden mikro seviyeye kadar politika, plan, program, proje hiyerarisini izlemesidir. Politika, onaylanm ve zerinde mutabakata varlm kararlar ynlendiren genel hedefler; plan, politikalardan yola klarak ulalan mekansal ve mekansal olmayan kararlar; plann ngrd program, snrl mekan oluumlarnda ve tanml zaman aralklarnda dzenlenerek birletirilmi proje yumaklar; projeler, plann nerdii ve programlarn oluturulmasnda dikkate alnacak en alt basamaktaki yatrm birimi lei olarak ele alnmaktadr.

KBNP, ok bileenli problemi tanmlama biimi ve benimsedii problem zm yntemi asndan klasik nazm imar planlamas anlayndan iki ynden ayrlmaktadr. Birincisi, sresi bakmndan, herhangi bir hedef yl belirtmemesi nedeniyle ak uludur. Bylece plan gelecekte her trl olasl sezebilme kapasitesine (her trl olasla cevap verebilecek esneklie) sahip, pazarlk pay byk ve srekli olarak demokratik mzakerelere ak olabilecektir. kincisi, ok aktrl bir ortamn gerektirdii seviyede temsil kabiliyeti yksek bir dil gelitirebilmitir. Temsil kabiliyeti yksek olduu iin bu plann, klasik nazm imar plan anlay dorultusunda hazrlanan homojenletirilmi kat zonlama dilini am olduu ileri srlmektedir. Plann gelitirdii dil, her trl farklln kendisini konumlandrabilme ve ifade edebilme yeteneini yksek seviyede tutabilecek karakterdedir. Yeni bir dil oluturma dorultusunda bu plan, zengin ve eitli lejant, genel hkmler ve sektrel notlar gelitirmitir. Ayrca, plan dili de bitmi deildir, geliip zenginleebilir (bunu ynlendirecek olan da zmirin tarih boyunca biriktirmi olduu yerel bilgidir). KBNPnin vizyonu (ileriyi sezinleyebilme yetisi veya eylemi), toplumu oluturan aktrlerin ilgilerinin ve sorunlarnn sezinlenerek tanmlanmas ve toplumun bir takm haline getirilmesini iermektedir. KBNPnin vizyonu, btn topluluklara (tm zne gruplar olarak anlayabiliriz) gvenli, salkl, eriebilir ortamlarda kaliteli altyap ve servislerin hazrlanmas ve bu topluluklarn srece dahil edilmi olmas gibi unsurlardan olumaktadr. Bu dorultuda oluturulan hedefler, toplumsal ekonomik ve mekansal hedefler olmak zere balk altnda toplanmtr. Bunlardan konuyla ilikisi nedeniyle toplumsal hedefler ele alnmtr (mekansal hedefler genel hedefleri ierdii iin deinilmemitir). Toplumun farkllklar ierdii, bu nedenle toplumun farkl kamusallklarla temsil edildii, sonuta, her bir kamusalln karnn dierlerinden farkl olduu ve farkllklar arasnda deiik eitsizliklerin yer ald gereinden hareketle toplumsal hedefler: - farkllklarn kendilerini konumlandrabilme ve ifade edebilme olana bulabilecekleri demokratik ortamn salanmas,

lkemizde yaanan planlama pratiinden karlan bir sonu, planlama faaliyetinde oluan problemlerden biri olarak deerlendirilmi ve hazrlanan planla bu problemin zmne ynelik yeni bir planlama faaliyeti tanmlanmtr.

PLANLAMA
2006/3

37

- kazananlarn kaybedenleri tazmin edebildii bir mekansal adaleti salamas olarak belirlenmitir. Bir plan hangi grubun veya gruplarn talep ve gereksinimlerini karlyorsa, planda o grup temsil ediliyor demektir. KBNPnin problem tanmlama aamasnda belirtilen merkez kentin yerleim sisteminin hakalk ilkesini karlayamama problemi, ili durumda her grubun temsil edilemediine iaret etmektedir. Bu problemin zmne ilikin KBNP, mutabakat plan niteliinde ve temsil kabiliyeti yksek bir dille oluturulmutur. Bunlar srasyla, plann elde edilii ve ynetiminde aktrler aras demokratik mzakere srelerinin ileyecek olmas ve her trl farklln kendisini ifade edebilecek olmas anlamna gelmektedir. Ayrca plann vizyonunda ve toplumsal hedeflerinde de toplumu oluturan aktrlerin ilgilerinin, sorunlarnn tanmlanaca ve toplumdaki farkllklarn kendilerini ifade etme olanaklarnn salanaca belirtilmitir. KBNP raporundan, plann vizyon ve hedene ait yukarda aktarlan bilgilerden hareketle ve toplumdaki farkllklarn kendilerini konumlandrabilme ve ifade edebilme olanana ilikin planda yaplan vurguya dayanarak, KBNPnin her ya dnemin talep ve gereksinimlerini temsil etme amacnda olduunu sylememiz mmkndr. Bu ynyle plan olumlu bir ierie sahiptir. te yandan plann bu hedeni salayabilmesi, daha ak bir ifadeyle raporda ileri srlen temsil kabiliyeti zelliinin yal nfus asndan anlaml klnabilmesi, ncelikle bu ya grubuna ait verilerin ve ilgili rgtlerin planlama srecine dahil edilip/edilmemesine baldr. nk bu veriler dorultusunda planda mekansal zmler ve kararlar retilmektedir. Bu nedenle, aada plann analiz aamasna ilikin plan raporundan elde edilen veriler nda bir deerlendirmeye gidilmektedir. Plan raporunda, zmir iline ait genel bilgiler arasnda zmir ili nfusunun ana ya grubuna gre dalm verilmekte ve bu dalma dayal olarak u yorum getirilmektedir: zmir nfusunun 3 ana ya grubuna gre dalm incelendiinde, il nfusunun yzde 23,6snn 0-14, yzde 69,3nn 15-64 ve yzde 6.8inin 65 ve daha yukar yata olduu grlmektedir. zmir nfusunun ya yapsnda, 0-14 ya grubunda olanlarn lke

ortalamasnn gerisinde kald gzlenmektedir. Bu, zmir nfusunun Trkiye geneline gre daha yksek bir ya ortalamasna sahip olduunu gstermektedir. zmir nfusunun ya zelliklerinden bir dieri de, nfusun zaman ierisinde giderek yalanmasdr (s.117). zmir nfusunda yal orannn yksek olduu ve nfusun giderek yalandna ilikin yaplan bu saptamaya ramen, plan kararlarn ynlendirecek sosyo-ekonomik analiz aamasnda yal nfusa ilikin veriler toplanmamtr. yle ki, plann sosyo-ekonomik analiz aamasnda, zmir ili ilelerine ait sosyo-ekonomik gstergeler olarak toplanan veriler; nfus, ehirleme oran, nfus art hz, nfus younluu, nfus bamllk oran, tarm sektrnde alanlar oran, sanayi sektrnde alanlar oran, hizmet sektrnde alanlar oran, isizlik oran, okur-yazar oran, bebek lm oran, fert bana genel bte geliri eklinde sralanmaktadr. Bu veri balklar, plan ynlendirmesi adna, analiz aamasnda, nfusun geneli zerinden bilgi veren nitelie sahiptir. Bu da, nfus geneline ait bilgiler zerinden karar reten klasik nazm imar plan tavrnn bu planda da srdn gstermektedir. Planda ileri srlen temsil kabiliyetinin, nfus iindeki tm ya gruplar iin anlam ifade etmesi, dier bir deyile toplumdaki demograk dalmlara gre oluan farkllklarn talep ve gereksinimlerinin mekanda somutluk kazanmas, ncelikle klasik nazm imar plan veri tabannn almas ile olanakldr. KBNP planlama srecinde, eitli kurum ve kurululara, meslek odalarna, sektr temsilcilerine, sivil toplum kurulularna ve ilgili belediyelerin bakanlar ile planlama birimleri ilgililerine sunu toplantlar yaplm ve planla ilgili hazrlanan bir bilgi kitap, anlan birimlere datlarak, gr, neri ve istekleri talep edilmitir. Bu erevede anlan sre, plann vizyon, toplumsal hedef ve ynteminin gerekletirilmesinde nemli bir aama olarak deerlendirilebilir. Bununla birlikte, en olumlu haliyle rgtlenmi tm toplumsal gruplarn sorun, ihtiya ve taleplerinin dile getirildii dnlse bile, toplumdaki farkllklar yelpazesinin, henz rgtlenmemi veya rgtlenme yetisine sahip olmayan gruplar da ierecek bir genilikte temsil edilmesi gerekmektedir. Bunun da n koulunu

PLANLAMA
2006/3

38

daha nce de belirtildii gibi tm toplumsal gruplara ilikin verilerin toplanmas oluturmaktadr. Analiz aamasnda yal nfusa ilikin bilgileri saptayarak balayan bir planlama sreci ile bu ya grubunun sorun, gereksinim ve taleplerinin plana aktarlmasnn yolu alm olacaktr. Plan raporunda yer alan merkez kente ilikin nerilerden biri yaam kalitesini gelitirecek mekansal projelerin yaygnlatrlmasdr. Yaam kalitesi balamnda yal nfus asndan kentsel donatlar nem kazanmaktadr. Donatlar balamnda plan deerlendirildiinde ise, yal nfusun ihtiyacnn karlanmasna ynelik plan dilinin yetersiz kald grlmektedir. yle ki, planda arazi kullanm snflar arasnda yer alan salk ve sosyo-kltrel tesislerin plan notlarnda verilen ayrntl almlar arasnda yallara ynelik ihtisaslam salk tesisleri (geriatri

hastanesi, zik tedavi ve rehabilitasyon merkezi vb.), gndz bakm evleri, zamanl/sreli kalmaya uygun yal yurtlar, yal lokalleri, yal kltr merkezleri vb. sosyo-kltrel tesisler yer almamaktadr. Bu durum, planlama anlaynn ya dnemleri balamnda nfusun tmn homojen bir btn olarak gz nnde bulundurduunun bir dier gstergesidir. Raporda plann nihai bir rn olarak elde edilmesi ile sonlandrlmamas, nerecei program etap ve proje paketleri ile srekli olarak demokratik mzakere srelerine ak bir plan olduu belirtilmekte; plann ve plan dilinin henz bitmemi olduu vurgulanmaktadr. Yukarda yaplan eletiriler, plann bu olumlu yanna dayanarak temsil gcnn artrlmas adna gz nnde bulundurulabilir.

Plan raporunda yer alan merkez kente ilikin nerilerden biri yaam kalitesini gelitirecek mekansal projelerin yaygnlatrlmasdr.

PLANLAMA
2006/3

39

Mehmet Akyrek, zmir-Alaat, 2004

PLANLAMA
2006/3

40

Dnemeyen ve Kimlik Bulamayan Kent: zmir

Beril ZALP

rktc ve karamsar bir balk olduunu dndnze eminim ilk okuyuta. Ancak, zmir kentinde 16 yldr yerel ynetimde grev yapan bir ehir plancsnn, mekansal, kltrel, ekonomik potansiyel, doal ve tarihi olanaklarn bu derece youn var olduu bir kentte yllardr- hani derler ya ta stne ta konamamasndan- dt hayret ve aknlk olarak dillendirmek de mmkn bu bal. Gemiten gnmze bir sorgulama ve deerlendirme yaplrsa, gerekten yazk oluyor bu kente. zellikle de 5216 sayl yasa ile yetki snrlar ciddi anlamda geniletilmi; yerel ynetimlerin planlama vizyonunu artk misyona dntrebilecekleri bir sre yaanrken, kamuoyunda hala zamannda otoritelerini kullanarak, arazi kullanm kararlar ve evresel deerlerden yoksun, bamsz olarak ok sayda retilen mevzi imar planlarnn ne kadarnn korunduu ya da eik deerleri gz nne alnarak kentin sadece gnmz koullarndaki yaplanmasnn deil de, uzun erimli planlama srelerinin deerlendirildii bir ortamda, noktasal zm nerileri ile polemik oluturulmaya allmas zmir kentinin nnde ciddi bir engel oluturuyor. Kent ite bu nedenlerle dnemiyor, kimlik kazanamyor. lkemizde nfus bykl anlamnda 3. srada bulunan zmir kenti sosyo ekonomik anlamda ne yazktr ki ayn bykl gsteremiyor. Nedenleri mi?

Gediz, Bakray, Nif, Tahtal gibi gl tarm havzalarnda ve onlarla btnleerek kenti saran yeil kuak zerindeki youn ve baskc yaplama talepleri Koruma deil, korumama eilimleri ile evresel deerlerin yok edilmeye alld ve bu tr rant kaygs tayan yaklamlarn kent makroformundaki her tr kullanmda ekillendirilme istemleri 1. derece deprem kua ve aktif fay hattnn konumland bir kent olan zmirde yerleimlerin yarsnn knt blgeleri olarak yaplat ve bu anlamda, nfusun ounun gnmz koullarnda gerekleecek bir deprem afetinde tehdit altnda olduu gereklii Gecekondu nfusunun kent iinde yaratt, marjinal sektr olarak isimlendirilen kayt

TMMOB ehir Planclar Odas, zmir ubesi Ynetim Kurulu yesi

PLANLAMA
zmir Bykehir Belediyesi Arivi

2006/3

41

d ekonominin istihdam ngrlerinde ve kent ekonomisinin yeniden yaplandrlmas srecinde yaratt tehlike lke genelinde de var olan, zmir kenti snrlarnda da kendini hissettiren, ayn alana ilikin planlama srelerinde farkl otoritelerin sz sahibi olmasndan kaynaklanan planlama sorunlar 8000 yllk bir tarihe sahip olan bir kentin bu avantajndan yeterince faydalanamamas Nazm ve uygulama imar plan srelerinde lek hiyerarisinin tersten ilemesi

Ve bence en nemlisi, ehir planlama disiplininin yerel ve merkezi ynetimlerde nemsenme orannn beklentileri karlayamayacak dzeyde olmas. Bunlar nem sras arz etmeden ilk olarak aklma gelenler... Bir ehir plancsnn listelenen bu sorunsallarn zmne ynelik nasl bir yaklam izlemesi gerekir? sorusunun yant, planlama stratejilerinin oluturulmas anlamnda her meslektamz iin farkllk tamakla birlikte, sistematik ve stratejik bir planlama srecinin olmazsa olmazlar olarak bilinegelen Mekansal, sosyal, ekonomik, kltrel ve evresel deerlere ynelik kapsaml bir veri tabannn oluturulmas, Sorunsallarn tanmnn sektrelletirilmesi Ama ve hedeflerin, kentin mevcut ve olas potansiyelleri gz ard edilmeden saptanmas Kavramsal (konsept) bir planlama anlayndan hareketle, nazm imar plannn formal srecinin tamamlanmas Srelerin plann ncesi ve sonrasnda etaplandrlarak uygulama srelerinin alt lee referans oluturacak bir biimde garanti altna alnarak tariflenmesi, bir anlamda lekler aras oluabilecek olas bir karmaann byle bir evrelendirme sreci ile engellenmesi, kanlmaz srelerdir. zmir kentindeki planlama srelerine dnp baktmzda, kent iin her dnemde nem tayan -bir anlamda kentin demirbalar diyebileceimiz- vazgeilmezler gze arpmaktadr. Alsancak Liman, Trkiyenin i hacmi ve ihracat asndan en byk limandr. Ege Blgesinin konteyner elleleyip depolayabilen tek liman olmas nemini daha da arttrmaktadr. Limanda kargo, ro-ro, dkme kat ve dkme sv konteyner gemilerine hizmet veren 3400 m. uzunluunda 24 adet rhtm mevcuttur. Limandaki 2959 metre rhtm uzunluunun 1415 metresi konteyner mol rhtm uzunluudur. Liman sahas 902.000 m2, derinlii ise (-7 ile -13 m.) arasndadr. Limann konteyner stoklama kapasitesi,

zmir Bykehir Belediyesi Arivi

PLANLAMA
zmir Bykehir Belediyesi Arivi 2006/3

42

266.000 TEU/yl, yk elleleme kapasitesi ise 5.551.000 ton/yldr. Gerek kara, gerekse demiryolu ulam ile zmire tanan rnler zmir Liman aracl ile d dnyaya almaktadr. Yllarca tarmsal hammadde ihrac yapan liman evresi, bu sre iinde kk iletme, depo ve antrepolarla dolmu, kk kurulular zamanla byyerek byk sanayi kurulular halini almtr. zmirin, lkemiz ve Ege Blgesi sanayi kurulular iindeki pay nem tamaktadr. lkemizdeki en byk 500 sanayi kuruluunun %10u; Ege Blgesindeki sanayi kurulularnn yaklak yars zmirde bulunmaktadr. Sanayi kurulularnn burada toplanmasnda en nemli etken, var olan havzalarn zengin tarm potansiyeli, zmirin bu rnlerin toplanp datld canl bir ticaret noktas olagelmesi ve kentin bu ticari canlln gerek yurt ii pazarlar ve gerekse yurt d pazarlar asndan srdrerek, zeytin, incir ve zm gibi ok deerli tarmsal rnlerin yllarca Avrupa pazarlarna bu limandan tanm olmasdr. Sanayi kurulularnn zmirde toplanmalarnn bir baka nedeni, ulam olanaklar asndan olumlu bir konum sergilemesidir. zmir; Bakray, Gediz, Kk ve Byk Menderes havzalarnn batdaki bitim noktasdr. Kara ve demiryolu ulam i blgeleri zmire balamakta ve bu ulam yaps nedeniyle zmir bir merkez kent roln stlenmektedir. Kentin sanayi asndan younlamasnn dier bir nemli nedeni de, byk bir pazar olmasdr. Uzun yllar Bat Anadoluda nemli bir nfus birikim noktas olan zmir, bu zellii ile nemli bir pazar noktasdr ve pek ok sanayi kuruluu bu nfus kitlesine zellikle gda retimi salamak zere, yakn evrede kurulmulardr. zmir kenti farkl trlerde turizm odaklarndan olumakta ve bu odaklar ska akarak gl potansiyel alanlar ve ortak eylem alanlar oluturmakta ve bu anlamda, turizm anlaynn dnyada giderek deimesi sonucu turizmin eitlendirilmesine olan ihtiya, alternatif turizm imkanlarnn gelitirilmesi iin organizasyon, altyap ve hizmet kalitesine zel bir nem verilmesini gerektirmektedir. Turizmin eitlendirilmesi

ynnde gelitirilen yeni projelerle, turizmin daha fazla renklendirilmesi ve lkenin yln 12 aynda deiik etkinliklerle yerli ve yabanc turistleri eken bir tatil merkezi haline getirilmesi, bylece turizmin tm yla yaylmasnn yan sra, blgeleraras dengenin kurulmas amalanmaldr. Trkiye, yalnzca deniz/kum/gne lkesi olarak sradan bir turizm destinasyonu olmaktan ktnda ve sahip olduu byk turizm potansiyelini deien dnya turizm eilimlerine gre tasarladnda, bu sektrdeki gerek yerini alacak bir durumdadr. Ege ve zellikle zmir nemli bir termal potansiyele sahiptir ve dnya turizminde termal ve salk turizmi, hzla byyen bir pazar durumundadr. zellikle Avrupa ve Kuzey Amerikann yal nfusu k aylarn lman Ege kylarnda geirme eilimine getirilmelidir. Kentin sahip olduu turizm eitleri; doa, salk-termal-kaplca, kltrtarih-arkeoloji, inan, ky-gne-kum-yatlk, konaklama, kongre, fuarclk-yerel festival-enlikler, ikincil ve ncl konutlar-gnbirlik, kamplk-yaylalar olarak listelenebilir. Kenti kuzeyden gneye doru saran yeil bir kuan varl da yaplamay snrlayc bir etki yaratmaktadr. Kentin potansiyellerini doru deerlendirmek, ancak ok disiplinli bir takm almas ile mmkn olabilir. Kentin farkl aktrlerini ortak bir platformda bir araya getirmek, ortak bir akl oluturarak planlama srecini balatmak ve son-

Kentin sanayi asndan younlamasnn dier bir nemli nedeni de, byk bir pazar olmasdr.

PLANLAMA
zmir Bykehir Belediyesi Arivi

2006/3

43

landrmak kanlmaz olmaldr. Bu dayanma, zellikle merkezi ve yerel ynetimlerin hem kendi kurumsal yaplanmalarnda, hem de kendi aralarnda olmas gereken iletiim ve ileyi srelerinde mutlaka salanmaldr. zmir kentinde gnmze dek bu potansiyelleri deerlendirmek amal birok proje giriimi balatlmtr. Bu projelerden en nemlisi, 2001 ylnda uluslararas bir kir yarmasndan hareketle balatlan ve dl alan 9 projenin sentez edilerek, uygulanabilir bir plana dntrlmesine ilikin Yeni Kent Merkezi planlama srecidir ki, Ortak Akl olarak isimlendirilen ve her kesimden aktrlerin katlmndan oluan Danma Kurulu ile kurumsal ve rgtsel temsiliyet salanmtr. Ancak, zaman iinde yaplan gerekli ya da gereksiz revizyon sreleri ne yazktr ki, blgenin planlama anlamnda kente kazandrabilecei deerleri srekli ertelemi ve hala ertelemektedir. Bu duruma eklenen yarg sreci ise, yatrmclar iin tam bir kaos ortam dourmutur. Bu projenin temel hede, Karyaka Turan, Salhane, Konak-Alsancak Liman Gerisini kapsayan yaklak 550 hektarlk planlama alann geilen yer deil, gelinen yer haline getirmek olmutur. Bu amala, ok fonksiyonlu ve karma kullanm ierikli bir planlama anlaynn ne karld, ky bandnn turizm sektrne ynelik yatrmlara ayrld; Salhane blgesinin ise geleneksel merkez Kemeralt ve mevcut merkez Alsancak ile btnleen Yeni Kent Merkezi olarak tanm-

land ve bu btnlemenin koruma deerlerinin baskn olarak gze arpt liman arkasndan yaplandrld bir blgeleme ile oluturulan arazi kullanm kararlar benimsenmitir. zetle, arazi kullanm kararlar bu blgenin yeni bir kent merkezi olarak zmire yeniden kazandrlmas amacyla turizm ve ticaret sektrlerini ne karan bir anlayla gelitirilmitir. Bu sektrlerin ne kt kentsel alanlarn kullanclar arasndaki beklenen nitelik fark, yer seimi kararlarnda etkin olmu; arazi kullanm kararlarnn retilmesinde farkl prollere sahip kullanclarn farkl kentsel mekanlarda younlamas tercih edilmitir. Ak alan sorunu ve yaplama koullarnda da farkl bir planlama anlay ne kmaktadr. zmir kentinde egemen olan bitiik dzen yaplama karakteri, ky alanlarnn gerisinde kalan kentsel alan grsel olarak denizden koparmakla kalmam, deniz ynnden gelen hava akmlarnn daha ierilere ulamasn engelleyen bir sonu dourmutur. Bu durum aktif yeil alan eksikliiyle birleerek kentin gnmzdeki en nemli sorunlarndan birisini oluturmaktadr. zmir soluk almakta byk glkleri olan bir kent durumuna gelmitir. Kent merkezi olarak planlanan bir blgede, yap yksekliini snrlamann ok fazla bir anlam yoktur, ancak salkl bir kentsel gelime iin yapnn zeminde kaplad alann olabildiince snrlanmas gerekmektedir. Bu kabullerle, kentin denizle ilikisini byk lde snrlayan kydaki eski yaplama karakterine yeni kent merkezinde son verilerek plandaki yaplama koullaryla taban alan kullanm olabildiince kstlanarak, uygulama imar plannda yapnn parsel snrna yaklama mesafeleri belirlenmi ve ak alanlarn yaygnl salanmtr. Arazi kullanm kararlar ile yaratlan farkl eksenler ile mekansal ve boyutsal olarak kentsel dokuda btnln ve srekliliin kurulmas salanmtr. Sadece bir ehir plancs olarak deil, bir kentli olarak heyecanla bu projenin saf ve belli temellere oturan kesitine dntrlmesini ve ncelikle bu blgenin kimlik bularak zmirdeki dier dnmleri tetikleyecei sreci beklemekteyim.

PLANLAMA
2006/3 zmir Bykehir Belediyesi Arivi

44

Kentin turizm potansiyeli acaba ne kadar ne karlmaktadr? Koruma kavramnn yasa ve ynetmeliklerle ve sit kararlar ve bu eiklerin planlara yanstlmas ile kontrol altnda tutulmaya alld bir gerektir. Bu amala, zmir Bykehir Belediyesinde bu amala kurulan birim de bir reform niteliindedir. Plan ve proje anlamnda bir sorun grlmemektedir. Ancak, uygulanabilirlik sermaye ile olasdr. 8000 yllk bir tarihe sahip zmir kentinin UNESCOnun Dnya Kltr Miras Listesine girecek hi mi tarihsel deeri bulunmamaktadr? Uluslararas organizasyonlarn bu olanaklarndan faydalanmak neden hala gndeme alnmamaktadr? Ayn ekilde, ulam planlamasnn bir btnsellik ierdii iddia ediliyor ise de, bugn zmir kentindeki trak kaosu gereklii kanlmazdr ve zmlenmesi iin dnyadan rnek vermek gerekirse, sadece otobs gzergahlarnn rasyonel kullanlarak mkemmel ileyen bir kitle ulam sisteminin yaratld Brezilyann Curitiba

kenti mutlaka rnek alnmaldr. Krfezin iki yakasn kpr veya tp geit ile birletirmekten ok daha uygulanabilir ve fayda-maliyet analizi yapldnda son derece ekonomik ve srdrlebilir gelitirilebilir bir alternatif olduu ortaya kacaktr. Kent bu kstl vizyonlara sktrlmamaldr. Uluslararas kimlik oluturulmas gerekliinin EXPO adayl gibi nemli bir srete kanlmaz olduu net bir ekilde ortadadr. Dnmn nn tkayanlar, ite bu gereklii gremeyen ve farkndalna varamayan tm aktrlerdir. Feasible allocation of resources & potentials planlamada temel hedemizdir; yani kaynak ve potansiyellerin etkin kullanm. zmirde zme giden yol kesinlikle budur.

Kaynak ve potansiyellerin etkin kullanm. zmirde zme giden yol kesinlikle budur.

Kaynaka
zmir li Turizm Envanteri zmir Valilii Web Sitesi

PLANLAMA
2006/3

45

Tolga ilingir, hip hop dnyas zmir-Turan, 2003

PLANLAMA
2006/3

46

Firma Kmeleme Eilimleri zerine Ampirik Bir Aratrma: zmir Atatrk Organize Sanayi Blgesi rnei
Neslihan KARATA
nmzde hzla yaanan ekonomik ve sosyal deiimlerle birlikte mekna bak as da deimi, buna ynelik farkl sylemler ortaya kmaya balamtr. Mekana mdahale biimleri de deimeye balam, planlama youn tartmalarn olduu ve deiim gsteren bir alan olmaya balamtr. Ayrca rmalarn iinde yer aldklar rekabet ortam da mekann yeniden organize edilmesine neden olmu ve sermayenin yeniden retimini salayan srelerdeki yeni yaplanma ile rten bir ortam olumutur. Bylece mekandaki deiim ve dnmler, retim srelerindeki gelimelerle aklanmaya balanmtr. Bu sre ierisinde blge kavramnn da ieriinin deimesi ile birlikte blgesel kalknma politikalarnda da bir deiim gzlenmi ve kalknmann nemli bir unsuru olan sanayi yatrmlar da yeniden tanmlanmaya balanmtr. Rekabet, yenilik, yenilik sistemleri, renme, kmeleme, sanayi odaklar, buluuluk gibi kavramlar n plana kmtr. Sanayi sektrnde esnek retim srecinin gelimesiyle beraber rma kmeleme eilimlerinin de artt gzlemlenmitir. Bunda en byk etken renme sreci ve maliyet avantajlaryla birlikte mekansal ylmann da neminin giderek artmasdr. Kmeleme kavram sadece mekansal bir araya gelmeyi iinde barndrmamakta, bunun yan sra ieriinde rekabet edebilirlik, ibirliki aktiviteler, renme, yenilik retimi, bilgi alverii ve karlkl etkileimi de bulundurmaktadr. Yeniliki sre iinde rmalar arasndaki ibirlii, yeni bilgi temelleriyle balant, kamu ve zel ara-

trma gelitirme (AR&GE) baars, niversitesanayi-kamu ynetimi ilikileri, blgesel yenilik ve blgesel kalknma iin nemli koullar olarak grlmektedir. Trkiye gibi geleneksel retim srecinin devam ettii lkelerde sanayi birimlerine alt yaplar zmlenmi hazr arsa sunan organize sanayi blgelerinin firmalarn ve mekann birlikte geliimlerini destekleyen ok nemli bir ara olabilecei dnlmelidir. Bu blgelerin hem iktisadi geliimi salama, hem de mekansal dzenleme arac olarak iki temel rol bulunmaktadr. zellikle sanayi kmelenmelerinin kendiliinden oluumundaki zorluklar da gz nne alndnda bu rollerin nemi artmaktadr. Firmalar asndan uygun kurulu yerleri seiminde, ulam ana, hammaddeye insan gcne ve enerjiye yaknlk salamada, giri maliyetlerinin azaltlarak retim maliyetlerinin drlmesinde, yeni pazarlar bulunmasnda, yeni teknolojilerin renilmesinde ve kullanmasnda, rekabet gcnn elde edilmesinde organize sanayi blgeleri ara olarak kullanlabilirler. Bu alma ile kreselleme ve yeni retim sistemleri erevesinde rmalarn yeniden rgtlenmelerinde, mekan organizasyonu asndan dzenleme araylarnn bir rn olarak ortaya kan organize sanayi blgelerinin rolleri ve katklar aratrlmak istenmitir. Tek bir rnekten yola karak genellemelere gidilmesinin g olduu bilinmektedir. Ancak lke iindeki en gelimi rneklerden biri ve kuruluunu tamamlam olmas nedeniyle zmirdeki Atatrk Organize

Ar. Gr. Dr., Dokuz Eyll niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm

PLANLAMA
2006/3

47

Sanayi Blgesinin (AOSB) doru seilmi bir rnek alan olaca kabul edilmitir. Ayrca zmirin alma alan olarak ele alnmasnn temel nedenleri ise, Trkiyede organize sanayi blgelerinin en ok bulunduu il olmas, eitli imalat sanayi faaliyetlerini barndrmas, liman kenti olmas, Trkiyede sanayi alanlarnn en youn olduu ikinci blge olan Ege Blgesinde yer almas, batda da alan ilk kap olmas olarak sralanabilir.

loji kullanmlarnn artmasdr. zellikle rma rekabet gc ve baars iin yenilik retimi byk bir nem arz etmektedir. Son hipotez ise; kmeleme sreci iinde bulunan rmalar youn kresel ilikiler iinde yer almakta ve bunu gelitirmek iin farkl kurum ve kurululardan yardm almaktadrlar. Bu varsaym ve hipotezler dorultusunda organize sanayi blgelerinin, rmalarn yeni rekabet ortamnda gelime potansiyellerinin ortaya konmasnda ve mekann geliiminde endstriyel kmeleme srecine nasl bir etkisinin bulunduunu tespit etmek amacyla mekansal - saysal bir veri taban oluturulmak istenmitir. alma alan olarak belirlenen AOSBnde yer semi bulunan rmalarn ilikileri incelenerek, sektrel younlama zellikleri, teknoloji ve bilgiyi kullanma dzeyleri, retim sreci ve pazarlama sreci iindeki ilikileri, yenilik retimleri ve dolaysyla da rekabet edebilme zellikleri dorudan bir anket uygulamasyla ortaya konulmaya allmtr. Bu amala AOSBnde %25 rnekleme ile 116 rma ile bir anket almas yaplmtr. Daha sonra yaplan bu anket almasnn dkm, tablolatrmas ve analizi yaplm bunun iin SPSS 11.0, Excel ve ki kare analizi kullanlmtr. Bu analiz ile rmalar aras balantlarn nitelii ve ilikisi ortaya konmutur. Kullanlan deikenler: Kmeleme eilimlerini belirlenmesinde kullanlacak deikenlerin rmalara gre aadaki gruplandrmada ele alnmas uygun grlmtr. Sektrel uzmanlama, nitelikli igcnn tespiti ve geliim potansiyeli. Yenilik retimi ve teknoloji kullanm dzeyleri, bilgi ve iletiim teknolojisine ilikin kullandklar donat ve hizmetler, son yllarda yaptklar yenilik trleri ve bu yenilikleri yaparken katk grdkleri dier kurumlar. retim sreci ierisinde yerel, ulusal ve kresel lekte ilikide bulunduklar dier firmalar, iliki trleri ve nedenleri, iletiim skl ve tr ile retim sreci iindeki konumlar. Uluslararas ilikiler iinde yer alabilme abalar, balantlar, bunlar arttrmada destek ald kurum ve kurulular.

AOSBnin Kmeleme Balamnda Deerlendirilmesi

almann temel varsaym, organize sanayi blgelerinin, ehirlemenin ziki boyutunda ve blgesel kalknmada olumlu etkileri bulunmasnn yan sra, retici rmalarn yeni kresel oluumlar ve yeni rekabet ortamlar erevesinde yeniden rgtlenmelerinde nemli rolleri ve katklar olduudur. Temel varsaymdan yola karak organize sanayi blgesinde yer semenin rmalarn toplam rekabet gcn olumlu olarak etkileyecei bu nedenle organize sanayi blgeleri gibi oluumlarn Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde kmelemeyi desteklemek iin gerekli aralar olabilecei de dnlmelidir. Organize sanayi blgelerinin yerel ekonomilere katklar getirecei, sektrel - mekansal geliimi olumlu ynde etkileyecei, sektrler iin doru ve gerekli byklkte alan ve alt yapy salayaca, evre sorunlarn en aza indirecei, kentlemeyi ynlendirecei, kurulu maliyetlerini azaltaca, yeni pazar alanlarna girmeyi ve bilgi alveriini kolaylatraca, sektrel uzmanlamay salayaca da kabul edilmelidir. Buradan yola karak hipotezler belirlenmitir. lk hipotez; kmeleme srecinde rmalar belirli bir meknda ve sektrde younlamakta, ayn zamanda nitelikli igc orannda bir art gzlenmektedir. Firmalarn bu sre iinde AR&GE harcamalar artmaktadr. Bir baka hipotez ise; rmalarn retim srecinde yerel, ulusal ve kresel balantlara sahip olmalardr. Bu balantlarn younluu rma baarsn ve rekabet gcn arttrmaktadr. Dier bir hipoteze gre ise; kmeleme sreci iinde bulunan rmalarn yenilik retimi ve tekno-

PLANLAMA
2006/3

48

Endstriyel Kmelemenin Ortaya k ve Geliim Sreci

Sanayi birimlerinin bir araya gelmesindeki avantajlar, kresel ekonomide giderek yer seimin nemini bir kez daha ortaya koymutur. 1970, 1980 ve 1990lar boyunca, endstriyel kmelemenin oluumunu aklamaya ve analiz etmeye ynelik aratrma abalarnda bir patlama grlmtr. 1980lerde youn post-fordizm tartmasnn uyann takiben, endstriyel blgeler kavramna ilgi olduka artm ve 1990larn balarndan bu yana bu alanda Portern mdahalelerini takiben kmeleme dinamiklerinde bir yenilenme olmutur. (Malmberg ve Maskel, 2002) Her ne kadar kmeleme olgusu, son zamanlarda n plana km olsa da, yzyllar ncesinde Alfred Marshall tarafndan ele alnmtr. 19. yzyln sonlarna doru ngiliz iktisat Alfred Marshalln ekonomik bymede nemli bir ara olarak ortaya koyduu, ksaca sektrlerin cora younlamalarn ifade eden kmelenme modeli bundan yaklak yzyl sonra, 1990l yllarda ABDde Harvard niversitesi letme Okulu profesrlerinden Michael Porter tarafndan uluslararas rekabet stratejilerinin deerlendirilmesi kapsamnda yeniden gndeme getirilen ve pek ok lke tarafndan ekonomik kalknmada kullanlan bir yntemdir. (Kayalar, 2005) Bu kavram 1980lerin sonu ve 1990larn banda kmtr. Ulusal rekabeti avantaj ve uluslararas rekabetilie dayanr. Ele ald konu, bir ulusun ihracat rmalarnn baarsnn uygun ulusal drt faktrn yer ald rekabeti elmasna bal olduudur. Firma stratejisi, yaps ve rakiplii, faktr girdi koullar, talep koullar ve ilgili ve destekleyici sanayiler. Bu drt faktr arasnda ne kadar ok gelimi ve youn etkileim olursa o kadar byk firma retkenliinin olacan savunmutur. Porter kendi kmeleme kavramn rekabetilik determinantlar zerine bir kemer oluturacak ekilde odaklayarak kkletirmi ve gelitirmitir. Porter rmalara, ehirlere, blgelere ve uluslara dnya zerinde nasl hareket edeceklerine ynelik bilgi vermeyi amalamtr ve yenilii arttrc politik koullar iin nkoul oluturmutur. Porter kmelemeyi u ekilde tanmlamtr: lgili sanayilerdeki birbirine bal irketlerin,

rmalarn, uzmanlam tedarikilerin, servis salayclarnn ve rekabet eden, fakat ibirlii yapan belirli alanlardaki ortak kurulularn (rnein niversiteler, standart ajanslar, ticari kurulular) cora olarak toplanmasdr. Portern tanmlamasnda iki nemli nve vardr. Birincisi, kme halindeki rmalarn bir ekilde birbirine bal olmasdr. Endstriyel kmeler, birlemi kurumlar ve birbirine bal rmalar tarafndan olumutur. Balantlar hem dikey (sat ve satn alma) hem de yataydr (tamamlayc rnler ve servisler, benzer uzmanlam girdilerin kullanm, teknolojiler ya da kurumlar ve dier balantlar). kinci nemli karakteristik ise, endstriyel kmelerin birbirine bal rma gruplarnn cora olarak yaknlnn olmasdr. Endstriyel kme modeli iktisadi anlamda sadece sna kmeyi oluturan rmalar arasndaki dinamik ilikiyi ve a deil, ayn zamanda hkmet ile dier destekleyici, eitim, sivil toplum rgtleri arasndaki etkileimi de temsil etmektedir. Yaratlan a sayesinde evresindeki iktisadi sorunlar ve bunlarn nedenleri ile ilgili daha salkl bilgiler edinilebilen kamu kurulular, sivil toplum rgtleri ve dier destekleyici kurulular hizmetlerini daha etkin bir ekilde srdrebileceklerdir. rnein sanayi kmelerinin ihtiyalar ve sorunlar konusunda bilgi alan kalknma planclar blgede yer alan sanayilerin durumunu da dikkate alarak geni bir perspektif erevesinde blgenin ileriye dnk kalknma stratejisini oluturabileceklerdir. (Altay ve dier., 2004) Sanayi kmelerini klasik sanayi blgelerinden ayran kmelerin karakteri ve organizasyon yaplardr. Sanayi kmeleri blgelerden farkl olarak rmalardan oluur ve bir rma gibi davranr. Ayrca kmeyi oluturan tm yaplar arasndaki ibirlii ve iblm sanayi blgelerine gre daha kuramsaldr. Daha da nemlisi kmeler, yaayan, renen ve deien evre koullarna adapte olabilen organizasyonlardr. (Tademir, 2004) Porter, endstriyel kmelerin rtk bilgi, motivasyon ve informal renme gibi yerel nitelikte kk ve srekli yeniliklerin kayna olan, daha sonra da birikimsel etkileri nedeniyle isel teknolojik gelimeleri yaratan unsurlar da beraberinde getireceini belirtmitir. Ksacas kmelemenin yaratt avantajlar u ekilde sralanabilir: Firmalarn pazar alannda

Endstriyel kme modeli iktisadi anlamda sadece sna kmeyi oluturan firmalar arasndaki dinamik ilikiyi ve a deil, ayn zamanda hkmet ile dier destekleyici, eitim, sivil toplum rgtleri arasndaki etkileimi de temsil etmektedir.

PLANLAMA
2006/3

49

daha byk oranda yer almasn salar, kaynaklar birletirerek ve paylaarak maliyet-etkinlii salar, uygun i (ticari) kalknma stratejilerinin paylamn salar, pazar bilgisinin ve kirlerinin paylamn salar, pazar gl koullarna daha dk oranda maruz kalr, gei cretlerini azaltr, uzmanlama salar, manivela gc olan bir dierinin uzmanlklarndan yararlanma yeteneini kazanr, yenilik oranlarnda art salanr, ortak problemlere ortak zmler gerekletirir, rekabetilik iin engelleri kaldrmada rol oynar, ncelik haline getirme, ekonomik aktivitelere odaklanma, geliim iin hazrlanm giri sanayilerine fayda salamada yardmc olur, ortak alma ekibi, teknoloji ve altyap ina eder, kolektif bir ekilde rekabeti olmak iin ne alacan renir, uygun i geliimi ve iletim maliyetlerini paylar, daha deneyimli rmalardan rehberlik salanmasna yardmc olur, finansal pazarlarda daha nemli bir prol izer, ilk yllar boyunca daha az yaralanr, bir anda birok niteye ulamay salar, ortak renme iin evre salar, srekli destek iin kendi srdrlebilirliini salar, lek iletme ekonomilerini salar, yabanc satclarn ihtiyalarn karlar, dier destek kurulularndan daha ok destek ve etki salar. Genellikle kmeler kendiliinden gelien oluumlar olmasnn yan sra son zamanlarda yer alan literatrlere bakldnda salad faydalardan tr, kme oluturma programlar gelimekte ve bunu destekleyici tevikler salanmaktadr. Bugn zellikle Avrupada kme gelitirme almalar yaplmakta ve bunun oluumu iin byk oranda destek verilmektedir. Bu amala organize sanayi blgelerinin de bu ereve iinde kmeleme modeli oluumu iin bir tevik arac olarak kullanlmasnn Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde nemli bir planlama arac olacadr. Bugn Trkiyede var olan sanayi kurulular, arlkl olarak belirli yrelerde toplanmlardr. Sanayi asndan en nemli merkez stanbul metropoliten alandr. malat sanayinin byk bir blm stanbul ve evresinde yer alrken zmir, Ankara ve Bursa bata olmak zere baz byk kentler sanayinin belirli lde gelitii kentler olarak karmza kmaktadr. Trkiyede sanayi dalm zellikle metropoliten blgelerde ne kmtr. Bunlardan ilki stanbul metropoliten merkezi ve bunun dou uzantsn oluturan Kocaeli ve Sakarya illerindeki

yerlemeler ve bat uzantsnda ise Tekirdadr. Bunun yan sra Bursa cora olarak bu gelimenin dnda kalsa bile stanbul sanayinin nemli bir parasn oluturmaktadr. kinci olarak nemli olan metropoliten blge ise zmir metropoliten alan evresinde yer almaktadr. Manisa ve Aydn bu blgenin bir paras olarak yer alrken, Denizli ise stanbul merkezli blgede yer alan Bursa gibi zmirle mekansal olarak ayr, fakat ilevsel olarak btnlk gstermektedir. Ankara her ne kadar nemli bir sanayi merkezi olmasa da zellikle Krkkale uzants ile ele alndnda nemli bir yer tekil etmektedir. Son kmeleme ise, ukurova blgesinde grlmektedir. Adana metropoliten blgesi, batda Tarsus-Mersin aksnda genilerken, douda kesikli de olsa skenderun ve Antakyaya uzanan geni bir gelime sz konusudur. Bu yerlemelerin dnda Eskiehir, Gaziantep, Samsun, Konya ve Kayseri gibi evresinde yer alan yerlemelere hizmet sunumu asndan nemli olan blgesel merkezler vardr. 1970lerden bu yana genel eilim mevcut sanayi kmelerinin toplam iindeki arlklarnn giderek artt ynnde olduu gzlenmitir. (Eraydn, 2002) Bunda ise en nemli tevik arac organize sanayi blgeleri olacaktr.

Yerel ekonomik zellikler, AOSBnin genel tantm

Sanayinin yapsal deiimi ile birlikte ortaya kan yeni odaklar blgesel ve yerel dinamikleri yeniden ekillendirirken farkl mekansal birimlere de grece stnlkler salamtr. Gelimi blgelerde yer alan byk kentler, sanayinin geliimi iin ekici odak noktalar olutururken ylma ekonomileri ve altyapnn kesime noktalar olmas ile birlikte bu merkezler stnlk kazanm ve ayn olanaklardan yararlanmak isteyen retim birimleri de bu alanlarda yer semeye balamtr. Bu durum mekansal dengesizliklerin artmasna neden olmutur. Bu ortamda yeni oluan sanayi odaklar ise zamanla mekansal farkllklar dengeleyici unsurlar olarak alglanmaya da balamtr. Trkiyede blgesel politikalarn giderek daha az korumac ve daha az mdahaleci olmas ylmalarn da nedeni olmaktadr. Mevcut sanayi kurulular belirli blgelerde ylmakta, zellikle de gelimi yrelerde metropoliten kent ve eperlerini tercih

PLANLAMA
2006/3

50

etmektedirler. Bu anlamda zmir metropoliten alan da lke dzeyinde nemli ylma blgelerinden biri olarak ortaya kmakta, Ege Blgesinin ve zmir ilinin snrlarnda kendi aralarnda yaran sanayi odak noktalar da olumaktadr. Ege Blgesinde imalat sanayi zmir, Manisa, Denizli blgelerinde younlarken Manisa ve zmir benzer sanayi yapsna sahiptir. Makine sanayi ve gda retimi bu iki merkezde youndur. Denizli ise tekstil konusunda nemli bir sanayi merkezi durumuna gelmitir. stihdam verileri zmir blgesinin tekstil ve mhendislik kmelerinin, blge igcnn nemli bir yzdesini oluturduunu gstermektedir. Ayrca taa ve topraa dayal sanayi kmesi de, Ege Blgesi istihdam iinde Trkiye genelinden yksek bir paya sahiptir. zmir sanayi kmelerinin zellikle organize sanayi blgelerinde toplanmalaryla ya da var olan sanayi kmelerinin organize sanayi blgesi ilan edilmesi ile birlikte rma kmeleme eilimleri artmtr. Bu sanayi kmelerinin organize sanayi blgelerinde gelimesi eitli giri bariyerlerini azaltrken, firmalarn yerel ve kresel pazara eklemlenebilme srelerini hzlandrmtr. Altyaps hazr, nemli sanayi kurulularnn yannda yer seen rmalar yenilik srelerini hzlandrarak rekabetilik zelliklerini arttrmlardr. AOSBnde rmalar zmirdeki genel ylmaya paralel olarak makine ve tekstil sektrnde kmelenirken, yerel, ulusal ve kresel alara hzla eklemlenebilmitir. Kuruluunu tamamlam ve btn parseller tahsis edilmi bulunmakta ve doluluk oran %99a erimitir. Mekansal altyapnn yan sra teknolojik alt yap almalar da tamamlanmak zeredir. hracat, yatrm, AR&GE destekleri, krediler, tevikler, E-ticaret konularnda KOB niteliindeki rmalar bilgilendirmek, ynlendirmek ve bu frsatlardan yararlanmalarn salamak iin AOSB Mdrl bnyesinde KOB bilgi hizmet geliim merkezi (KOBM) kurulmutur. Bu Trkiyedeki hibir organize sanayi blgesinde olmayan ilk uygulamadr. AOSBnde retilen rnleri ve rmalar tantmak amacyla sergi salonu kurulmutur. Balatlan zmir AOSB E-pazaryeri projesi ile blge rmalarn, KOSGEBin bilgi alar ve E-i desteinden yararlandrarak bilgisayar ortamnda Trkiye ve dnyaya tantmak, E-ticarete ynlen-

dirmek ve ihracat arttrmak amac gdlmtr. Kurulan EKO tekstil laboratuarlar ile tekstil sektrnde KOBlerin kullandklar malzemelerin kalitesini arttrmak ve malzemelerin kimyasal ve ziksel testlerini yaparak bunlar belgelendirmek amalanmtr. AB himayesinde, TOBB ve EBSOnun blgesel destekleri ile KOBlerin rekabet seviyelerini artrmalarna ve potansiyellerini gelitirmelerine yardmc olacak profesyonel danmanlk ve eitim hizmeti veren ve blgenin ekonomik kalknmasna destek olmak amacyla, AOSBnde AB i gelitirme merkezi kurulmutur. Kaliye eleman yetitirmek ve alan elemanlarn mesleki bilgisini arttrmak amacyla blgeye bal AOSB mesleki eitim merkezi, sanayicilerin istedii niteliklerde eleman ihtiyacn cretsiz karlamak iin insan kaynaklar birimi bulunmaktadr. (AOSB, 2005) Ayrca salk dispanseri, arama kurtarma ekibi, sosyal tesis, PTT, bankalar, lokal, kafe ve dkkanlar, camii, karakol vb. bulunmaktadr. Sanayi yer deitirme sreci iersinde organize sanayi blgelerinde yer seen rmalar iinde en byk pay AOSB almtr. nverdinin (2004) almasna gre de, dier sanayi blgelerinden bir organize sanayi blgesine geen 348 rmadan 218i AOSBni tercih etmitir. Bu genel sanayi yer deitirme sreci iinde, %20lik bir paya sahiptir.

Ampirik Bulgular
Sektrel uzmanlama Alanda arlkl sektrler; makine sanayi (%22), tekstil sanayi (%17), plastik ve kauuk sanayi (%13) ve kimya sanayidir (%10).
Firmalarn sahiplik niteliinin genelde %49 orannda aile iletmesi ve %44 orannda ortaklktan olutuu gzlemlenmektedir. i saysna gre firma bykln incelediimizde arlkl olarak kk ve orta lekli rmalardan olutuu grlmektedir.

zmir sanayi kmelerinin zellikle organize sanayi blgelerinde toplanmalaryla ya da var olan sanayi kmelerinin organize sanayi blgesi ilan edilmesi ile birlikte firma kmeleme eilimleri artmtr.

PLANLAMA
2006/3

51

Yenilik retimi ve teknoloji kullanm dzeyleri Firmalarda mhendis, AR&GE eleman ve tasarmc saylarnda bir art gzlenmitir. Firmalarda alan mhendis saysna bakldnda arlkl olarak 5 ya da daha az mhendis says karmza kmaktadr. Yaklak %27 civarnda bir blmnde sadece 1 adet mhendis bulunmaktadr. Yaklak %40 ise, 2 ila 10 arasnda mhendis bulundurmaktadr. Yaklak %7lik bir blmnde 10un zerinde mhendis altran rma vardr. Firmalarda alan Aratrma-Gelitirme (AR&GE) eleman saysna bakldnda 2003 ve 2004 yllar arasnda bir yl iinde ciddi bir art olduu gzlenmitir. 2003 ylnda yaklak %70 orannda rmalarda AR&GE eleman yokken, bu oran 2004 ylnda %56ya kadar dm ve halen de dmektedir. Firmada alan tasarmc saysnda da ciddi bir art gzlenmektedir. 2003 ylnda tasarmc bulundurmayan rma says %68lerde iken, bu oran 2004 ylna gelindiinde %60a dmtr.

hemen hepsinin bal olduu bir elektronik iletiim a ve E-posta adresi bulunduu tespit edilmitir. Bu a balantlarn gelitirmede nemli bir etken olmutur. Firmalar bilgisayar retim srecinde de kullanmaktadrlar. CAD/CAM gibi zellikle retim teknolojisinde kullanlan bilgisayar programlar byk ve orta lekli rmalarda (%28) (bu bazen birden fazla da olmakta) youn olarak kullanlmaktadr. E-posta kullanm ve e-ticaret bilgi ve iletiim teknolojinin kullanmnda nemli bir yer tutmaktadr. E-posta iletiiminin hemen her rmada bulunmas (%90) ve de yukarda bahsedilen E-pazaryeri projesiyle birlikte rmalar aras E-data (%28 orannda) ve E-ticaret (%36 orannda) zelikle byk ve orta lekli rmalarda giderek daha da gelimektedir. E-posta bilgi alveriinde, hammadde ve rn sipariinde, ithalatta ve ihracatta en ok kullanlan teknolojik iletiim arac durumuna gelmitir. E-ticaret her ne kadar rmalar aras kullanmda ok gelimemi ise de, byk rmalar bunu youn biimde kullanmaktadr. Bu zelliini gelitiren rmalar a balantlarn hem yerel hem de kresel lekte gelitirmeyi baarm, yeni bilgi ediniminde, bunu kullanmada, renmede ve gelien yeni teknolojileri takip edip bunu alp kullanarak, yeni teknolojilerini gelitirmede zellikle E-posta, E-data ve E-ticaretin byk etkisi olmutur. E-ticaretin gelimesi yerel rmalarn ulusal ve zellikle de kresel pazarlarda daha hzl ve daha kolay yer alabilmelerini salarken gelimeleri takip etmelerini ve taleplere daha abuk ve daha kolay cevap vermelerini salamtr. Firmalarn yenilik retimine bakldnda, zellikle rmalarn %47 orannda yeni bir rnn retilmesi ve %51 orannda mevcut bir rnn gelitirilmesinde en ok rol oynad gzlenirken, bunu mevcut retim sre ve tekniklerinin yenilenmesi veya gelitirilmesi izlemektedir. Sektrde daha nce hi retilmemi bir rnn retilmesi ise %29 orannda daha ok byk ve orta lekli rmalar tarafndan salanmtr. Firmalar yenilik yaparken ayn zamanda kullandklar retim sre ve tekniklerini deitirmekte ya da mevcut srecin iyiletirilmesi yoluna gitmektedirler. Tamamen yeni retim srecine ynelen rmalar %40 oranndadr. Baz rmalar ise tamamen yeni bir retim sre ve teknii kullanmaktansa mevcut olan retim sre ve

retim sreci ierisinde ilikide bulunduklar dier rmalar retim sreci btn asndan bakldnda blgenin %58 orannda hammadde alp tm aamalar gerekletirdikten sonra bitmi rn elde eden rmalardan olutuu gzlenmitir. kinci derecede arlkl olarak %29 orannda hem fasoncu kullanp hem de fason i yaparak bitmi rn ya da ara mal reten rma bulunmaktadr. Sadece fason i yapan, ya da sadece fasoncu kullanarak retimi gerekletiren rma oran %10dur.
Bilgi ve iletiim teknolojilerine bakldnda rmalarn tamamnn bilgisayar ve faks kulland gzlenmitir. zellikle her rmann en azndan bir bilgisayarnn internete bal olduu saptanm ve

PLANLAMA
2006/3

52

tekniini iyiletirme yoluna gitmitir. Bu oran %40tr. Anket yaplan rmalarn sadece %18i patent yaratrken, %16s patent almtr. Firmalarn yaklak yars kalite belgesine sahiptirler. Bunlar arlkl olarak ISO9001 ve TSE belgeleridir. Firmalar yenilik yaparken eitli rmalardan, kurum ve kurululardan katk grmlerdir. Yenilik retiminde katk grlen rma ya da kurumlar iinde, rmalar iin en nemli olan %66 oran ile mteri rmalar olmutur. %45 oranyla girdi salayan rmalar da katk grdkleri en nemli ikinci rmalar olmutur. Bunun nedenlerinden biri de, baz mterilerin rmalara istedikleri rnn bir modelini gndermeleri ya da nasl reteceine ynelik olarak retim sre ve teknikleri ile retim bilgilerini gndermelerinden kaynaklanmaktadrlar. Sektrn nde gelen firmalarnn %32 orannda, rakip firmalarn %29 orannda ve servis salayan firmalarn da %27 orannda katksnn olduu tespit edilmitir. En az katk ise, niversitelerden salanmtr. Firmalar daha ok niversitelerle stajyer elemanlar iin iletiim salamaktadr. Fakat bunun yan sra blgede KOBlerin teknoloji dzeylerini belirlemek, ihtiyalar olan yeni teknolojileri bulup aktarmak, KOBlerin rettii yeni teknolojilere pazar bulmak ve KOBlerin teknoloji retimi ve AR&GE almalarna zendirmek amacyla balatlan IRC Ege Projesine EBLTEM (Ege niversitesi Bilim-teknoloji Uygulama ve Aratrma Merkezi), %50 orannda katkda bulunmaktadr. En youn ilikinin saland kurumlar bankalar olmutur. Bankalarla balantnn %67si zmir ii ve %29u AOSB ii bankalarla salanmaktadr. Bu srete halen

firmalar aras balantlarn daha gl olduu gzlemlense de, kurumsal balantlar da giderek daha fazla yer almaya balamlardr. Firmalarn yenilik retme ve teknoloji yaratmada yerel balantlarnn olduu kadar kresel dzlemdeki balantlarnn da nemi olduka fazladr. Firmalarn %80i uluslararas ilikiler iinde olma abasndadrlar. Bu aba iinde olmayan rmalar ise sadece yerel pazara alan rmalardr. zellikle ithalat-ihracat, pazarlama, teknoloji ve bilgi transferi konusunda bu ilikilerin ok nemli olduunu belirtmilerdir.

Uluslararas ilikiler iinde yer alabilme abalar Firmalar uluslararas ilikilerin ithalat ve ihracat konusunda (%13 orannda) pazarlamada (%4), yeni retim teknolojileri, yeni pazar oluturma, teknoloji transferi, sat, sektrel gelimeler, bilgi teknolojisi (%3) konularnda nemli olduunu vurgulamtr. D pazara alma, yurt d rmalarla teknik ibirlii, retim, fuarlar, rn gelitirme, hammadde, mteri portfy, ortaklk, marka yaratma, E-ticaret, makine tehizat, yabanc sermaye, teknoloji transferi, kalite gelitirme, rmalar iin uluslararas pazarda yer alma abalar dier nemli nedenlerdir. Ayrca rmalarn byk bir blmnn (%64) dsatm balantlar bulunmaktadr. zellikle bunu fuarlar, retici rmalar, yurt d rmalarla alarak ve internet yoluyla salamaktadrlar. Firmalar, bu tr balantlar arttrmak iin eitli kurum ve kurululardan faydalanmaktadrlar. Bunlar; KOSGEB, ABGEM ve MEDKAL, hracatlar Birlii, arac kurumlar, pazarlama irketleri, fason retim yapan rmalar, AOSB Mdrl, EBLTEM ve ESADdr.

Firmalarn yenilik retme ve teknoloji yaratmada yerel balantlarnn olduu kadar kresel dzlemdeki balantlarnn da nemi olduka fazladr.

PLANLAMA
2006/3

53

Yerel, ulusal ve kresel dzeyde girdi kt balantlarnn bulunmasnn rma rekabet gcn arttrmada ve blgesel gelimede nemli bir etkisi bulunmaktadr. Firmalar hem zmir (%62), hem yurt ii (%34), hem de yurt d balantlara (%4) sahiptir. Bu da alanda rmalarn youn a balantlarnn bulunduunun bir gstergesi olmaktadr. Firmalarn retim srecinde, arlkl olarak ulusal balantlar sz konusudur. retim srecinde ilikili olduu rmalarn %9u AOSB iinde yer alrken, %61i zmir iinde yer almaktadr. Yani rmalarn a balantlarnn %70i yerel balamdadr. Ulusal balantlar yani yurt ii balantlar %25 iken, kresel balantlar yani yurt d balantlar %5 oranndadr. retim srecinde en youn balant %65 orannda hammadde satn alnan rmalarla salanmaktadr. Hizmet alm aamasnda yine arlkl olarak %91 orannda yerel balantlar yer almaktadr. zmir ii rmalar yine arlk kazanrken, AOSB ii rmalarla (%22) balantnn en youn olduu sre, hizmet alm srecidir. Ulusal balant oran %8 iken, kresel balant yani yurt d balants ise sadece %1 oranndadr. AOSB iinde yer alan rmalarn en youn iliki kurduu sre, pazarlama srecidir. Pazarlama srecinde yerel balantlar %59 oranyla yine ilk srada yer alrken, bu balantlarn %55i yine zmir ii rmalarla salanmaktadr. Ulusal balantlarda yine %37 orannda en ok bu sre ierisinde salanmtr. Bilgi salama srecinde rmalar arlkl olarak ulusal balantlarn kullanrken (%44), bunu %39 oranla yerel balamda zmir ii rmalar takip etmektedir. Yurt d balantlarnda en ok kullanld sre %6 oranyla bilgi edinme sreci olmu bunu %5 ile retim ve %4 ile pazarlama sreci izlemitir. Firmalar yurt d firmalarla balantlarnn %94n retim sreci ve pazarlama srecinde salamaktadrlar. Bilgi salama srecinde de yurt d firma balantlarnn %78i fabrika makineleri satclar ile rakip ve lider rmalarla salanmaktadr. Ulusal ve yerel dzeyde bilgi salama srecinde dayanma iinde olunan rmalar (%47) ilk sray almtr. Hizmet almnda yani servis salamada rmalar genelde yerel balan-

tlar kullanmaktadr. Bu da retim maliyetlerinin azalmasnda nemli bir etken olmutur. En nemli a tipi %69 oranyla pazar oluturma srecinde mterilerledir. Ulusal dzeydeki rmalar arlkl olarak orta veya kk lekli firmalarla, alarla btnlemitir. Taeronluk ilikileri zellikle yerel seviyedeki rmalarda retim srecinde %87 orannda arlklyken, kresel dzeyde bu %6 orannda ara mal ve %5 orannda hammadde tedarikinde ne kmaktadr. Pazarlama srecindeki taeronluk ilikileri ise zellikle yerel dzeyde nemli iken, ulusal dzeyde de n plana kmaktadr. Pazarlama srecinde en youn balant %86 orannda dorudan mal satlan rmalarladr. Firmalar yerel ve ulusal a sreci ierisinde Trkiyenin her blgesi ile iletiim kurmaktadr. Kresel lekte en youn Avrupa, Ortadou ve Asya ile a balantlarna sahiptir. Firmalar iletiimlerini, yz yze, telefonla, internet ve faks yoluyla salamaktadr.

Genel deerlendirme ve sonu

Firma byklne gre deerlendirildiinde; byk rmalarn %40 yurt ii ve %31i zmir ii balantlara sahipken, orta lekli rmalarn %63 ve kk rmalarn ise %59u arlkl olarak zmir ii balantlara sahiptir. AOSB iin de en youn balant kk (%24) ve orta lekli (%33) rmalardr. Yurt d balantlarda en youn balant %46 ile orta ve %24 ile byk lekli rmalardan salanmaktadr. Pazarlama srecinde kk rmalar arlkl olarak (%43) AOSB ii rmalarla iliki halinde iken, yurt d rmalarla ise orta lekli rmalar (%36s) youn iliki halindedir. Bilgi edinme srecinde rakip rmalarla yurt d balantlar en youn kk lekli rmalarla (%62 orannda) salanmaktadr Fabrika makineleri satclaryla yurt d balantlar en youn kuran rmalar ise %57 oranyla orta lekli rmalardr. Yenilik retiminde byk rmalar arlkl olarak mevcut srecin iyiletirilmesinde %21 orannda rol oynarken, orta lekli rmalar kalite belgesi almnda %18, rma iin yeni bir rnn retilmesinde %16 ve mevcut rnn gelitirilmesinde %16 orannda etkili olmutur. Kk rmalar en

PLANLAMA
2006/3

54

ok firma iin yeni bir rnn retilmesinde %19 ve mevcut rnn gelitirilmesi konusunda %19 orannda etkili olmutur. Sektrde daha nce retilmemi bir rnn retilmesinde ise kk rmalar %42 orannda arlkl olarak rol oynamlardr. Sektrel bazda deerlendirildiinde; hammadde almnda balantlar iinde en youn zmir ii balantlara sahip sektrler %68 makine sanayi ile %53 gda sektr iken, %46 oranla metalik olmayan mineraller sanayi yurt ii balantya en ok sahip olan sektrdr. Basm ve yaym sanayi ise %57 oranla en youn yurt d balantya sahip sektrdr. Ara mal tedarikinde de %90 oranla plastik ve kauuk sanayi ve %71 oranla makine sanayi zmir ii rmalarla youn balant iinde iken, %52 oranla tekstil ve %63 oranla kimya sanayi en ok yurt ii balantya sahiptir. Pazarlama srecinde dorudan mal satlan rmalarla zmir ii en youn balant makine sanayi (%76) iken, kimya sanayi (%67), en youn yurt ii balantlara sahiptir. Tekstil sektr (%87) arac rmalarla youn yurt d balantya sahiptir. Bilgi edinme srecinde en youn balant zmir ii rmalarla makine (%53) ile plastik ve kauuk (%57) sanayindedir. Sektrel bazda en ok yenilik %41 oranla makine sektrnde yaplmtr. Bunu %21 oranla plastik ve kauuk sanayi ile %14 oranla tekstil sektr izlemektedir. Sektrde daha nce retilmemi bir rnn retilmesi konusunda ise %48 oranla en ok makine ile %27 oranla plastik ve kauuk sanayi grlmektedir. E-data kullanm en youn %25 ile makine ve %19 ile tekstil sektrnde gereklemektedir. E-ticareti en youn kullanan sektr %21 ile plastik ve kauuk sanayi iken bunu %17 oranla makine ve tekstil sektr izlemektedir. CAD/CAM gibi bilgisayar programlarn en youn makine ve tekstil sektrndeki (%48) rmalar kullanmaktadr. retim srecindeki konumuna gre deerlendirildiinde; zmir (%42), yurt ii (%45) ve yurt d (%41) ile hammadde almnda en youn balanty retimde fasoncu kulland gibi kendi de fason i yaparak ara mal ve bitmi rn reten firmalar salamaktadr. AOSB ii firmalarla balanty ise en youn hammadde alp tm

aamalar gerekletirdikten sonra bitmi rn reten fasoncu kullanmayan rmalar (%44) salamaktadr. Ara mal tedarik edilen rmalarda, farkl olarak AOSB iinde (%44) ve yurt dnda (%84) yer alan rmalarla en youn balanty hammadde alp tm aamalar gerekletirdikten sonra bitmi rn reten fasoncu kullanmayan rmalar salamaktadr. Pazarlama srecinde en youn balant, hammadde alp tm aamalar gerekletirdikten sonra bitmi rn reten fasoncu kullanmayan rmalarla (%74) salanmtr. Yurt ii rmalarla en youn balant, retimde fasoncu kulland gibi kendi de fason i yaparak ara mal ve bitmi rn reten rmalarla (%54) salanmtr. Sadece fason i yapan (%21) ve fasoncu kullanarak retimi gerekletiren (%19) rmalar en ok yeni retim sre ve teknikleri ile mevcut srecin iyiletirilmesi konusunda yenilik yapmlardr. Sektrde daha nce retilmemi bir rnn retiminde hammadde alp tm aamalar gerekletirdikten sonra bitmi rn reten fasoncu kullanmayan rmalar %59 oranla etkili olmulardr. Yenilik retimine gre deerlendirildiinde; rmada retilen mevcut bir rnn gelitirilmesi konusunda en ok AOSB, zmir ve yurt ii balantlardan faydalanlrken, rma iin yeni bir rnn retilmesi konusunda ise en youn yurt d balantlardan destek almlardr. Toptanc rmalar kalite belgesi almnda en ok yurt ii rmalardan %61 orannda faydalanrken, yurt d rmalardan ise en ok rma iin yeni olan retim sre ve teknikleri ile mevcut srecin iyiletirilmesi konusunda faydalanmtr. Arac rmalarla en youn balant ise, yurt d rmalarla rma iin yeni retim sre ve teknikleri konusunda (%22) salanmtr. Kooperatifler ise en ok mevcut rnn gelitirilmesi konusunda (%27) destek vermilerdir. Bilgi edinme srecinde en youn balant zmir ii rmalarla ve en ok mevcut srecin gelitirilmesi konusunda (%29) salanmaktadr. Meknsal adan deerlendirildiinde; baka bir organize sanayi blgesinden yine bir organize sanayi blgesine geen rmalar iinde AOSBni tercih eden rma oran %60tr. Bunun en nemli nedeni altyaps tamamlanm bir organize sanayi

Sadece fason i yapan (%21) ve fasoncu kullanarak retimi gerekletiren (%19) firmalar en ok yeni retim sre ve teknikleri ile mevcut srecin iyiletirilmesi konusunda yenilik yapmlardr.

PLANLAMA
2006/3

55

birliini, rekabetilii, bilgi alveriini, yenilik retimini, teknolojik geliimi ve dolaysyla da kalknmay salamada nemli bir ara olan kmelemenin zellikle organize sanayi blgelerinde geliiminin salanmas Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde byk avantajlar salayacaktr.

blgesi olmas tevikler ve nemli sanayi rmalarn iinde barndrmasdr. Dier nemli bir nedense kent merkezine, limana yakn olmas ama ayn zamanda kentin yaratt problemlerden uzak olmasdr. gc olana, mali avantajlar, ihracat avantaj, rmalara yaknlk da dier nemli unsurlar olarak karmza kmaktadr. Tketim ve yatrm mallar grubundan zellikle de makine ve tekstil sektrnden rmalar ili AOSBni tercih etmitir. Kendi i mekansal dzenlemesi asndan her trl teknik ve sosyal altyapy iinde barndrmaktadr. Bu anlamda geliimini tamamlamtr ve %99 doluluk oranna sahiptir. Bu adan Trkiyede hemen hemen geliimini tamamen tamamlam en nemli organize sanayi blgesidir. ili AOSB, sanayi blgesi olmasnn yan sra retim birimlerinin bu alan iinde ticaret de yapmalarndan tr (tekstil, gda, otomobil, makine vb. sat birimleri) nemli bir ticaret alan potansiyeli de tamaktadr. Bu ticaret birimlerinin, eitim ve salk alannn, bankalarn vb. birok alan iinde barndrmas nedeniyle neredeyse bir alt merkez zellii tama potansiyeli gstermektedir. evresel mekansal geliimine bakldnda snrlayclara ramen (askeri havaalan, sulak alan vb.) dier alanlarda kentsel geliimi ynlendirmi, konut ve toplu konut alanlarnda bir younlama gzkmektedir. Bu balamda organize blgelerinin kurulu amalarndan olan kentin ynlenmesi ve geliimi asndan dzenli ve planl bir geliimi salamaktadr. Dengeli ve planl bir geliimin yan sra evre kirliliini minimuma indirecek dzenlemelerinin de yaplmasn salamtr. sizlii azaltrken alanlarna yakn evresinde planl ve dzenli konut blgeleri yaratm ayn zamanda st gelir grubunun yer ald konut alanna yaknl, rma sahiplerinin bu alan semesinde nemli bir etken olmutur. Geliimini devam ettiren bu alanlarda hem alt (Evka 2-5-6, Egekent 1 vb.) hem de st gelir grubuna hitap eden (Maviehir, Atakent vb.) konut geliim alanlar ili AOSBne yakn yerde konumlanmtr. Karayolu ulam a geliirken (zmir yolu, zmir evre yolu ve dier ehir ii yollar), demiryolu da nemli bir nitelik kazanmtr. Kipa, Carrefour gibi nemli alveri merkezlerinin de ili AOSBne yakn olmas alann geliiminde nemlidir.

Yaplan almalar sonucu yukarda da belirtilen verilere gre, zmir Atatrk Organize Sanayi Blgesi kentsel lekte olduu kadar, lkesel ve blgesel lekte de nemli bir sanayi blgesidir. Tamamyla bitmi ve tam anlamyla faal olarak alan bir blge olmas zellikle blgesel kalknma srecinde etkin rol oynamaktadr. Bu balamda ibirliini, rekabetilii, bilgi alveriini, yenilik retimini, teknolojik geliimi ve dolaysyla da kalknmay salamada nemli bir ara olan kmelemenin zellikle organize sanayi blgelerinde geliiminin salanmas Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde byk avantajlar salayacaktr. Bu nedenle AOSBnde yaplan almada tespit edildii zere, bnyesinde kmelemenin zelliklerini barndrmas ve rekabeti zellik kazanmada zellikle de kresel pazarlara eklemlenebilmede olduka nemli bir yere sahip olmas nedeniyle, geliimini bu potansiyelini kullanarak kmelemeyi daha da tevik edici ekilde srdrmesi byk avantajlar kazandracaktr.

Kaynaka
Porter, M. (1990). The competitive advantage of nations. Amerika Birleik Devletleri: The Free Pres. Malmberg, A. & Maskell P. (2002). The elusive concept of localization economies: towards a knowledge-based theory of spatial clustering. Environment and Planning A, Volume 34, 429449. Kayalar, T. (2005). Srdrlebilir ihracat art iin yeni bir yaklam: kmelenme. GEMEden bak Dergisi. Yl:9, 205/2 say:30 Ankara: Babakanla bal hracat Gelitirme Ett Merkezi Yayn. Altay, N., Gacaner, A. O. ve atk, N. (Mart 2004). Ege blgesinin kalknmasnda finansal kurumsallama ara olabilir mi? Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyum Cilt I, Denizli. DPTPA.10 Mays 2005, http://ekutup.dpt.gov.tr/ blgesel/keas-I.pdf Tademir, . (Eyll 2004). Kresel ekonomide corafi rekabet ve Trkiyede sanayi odaklarnn tanmlanmas. Uluda niversitesi I. Ulusal Gen Bilim Adamlar Sempozyumu, Ankara. TC. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Dokmantasyon Daire Bakanl Enformasyon Blteni (16). www.devletarsivleri.gov.tr/yayin/ dokuman/enforbul93.pdf.

PLANLAMA
2006/3

56

Why cluster? (n.d.). Retrieved May 15 2004, from http://www.clustering.org.uk/?page=why_ cluster Eraydn, A. (2002). Yeni sanayi odaklar: Yerel kalknmann yeniden kavramlatrlmas. Ankara: ODT Mimarlk Fakltesi Yaynlar. nverdi, L. (2004). hracat oryantasyonlu sanayileme srecinde kk retimin meknsal

yer deitirme stratejileri: zmir rnei zerine ampirik bir aratrma, Dokuz Eyll niversitesi, Aratrma Fon Kurulu, Proje No: 0922.01.01.08, zmir. (Prof.Dr. Emel Gksu yneticiliinde) zmir Atatrk Organize Sanayi Mdrl (2004). AOSB tantm katalogu. zmir Atatrk Organize Sanayi Mdrl (2005). AOSB raporu.

PLANLAMA
2006/3

57

Funda Altneki Aysel, zmir-Urla skelesi, 2005

PLANLAMA
2006/3

58

Dnya Fuar Olarak EXPOyu zmirde Dn(dr)mek

H. Evren ERDN* - Oya KOKUM**

retim ve birikim ilikilerinin sonucu olarak ortaya kan ve retilen metann mekansal dalmn salayan pazar, ar, sergi, hal gibi oluumlarn zaman ierisinde ekonomik ve ticari faaliyetlerin biim deitirmesiyle dnt grlmtr. te fuarlar, bu deiim ve dnm sonucunda ortaya kan ekonomik ve mekansal organizasyonlardr. Blgeler aras ticari hareketlilik, fuar dzenleyen kentler ve hinterlantlarnda ekonomik deiim ve geliime yol am ve bunun sonucu olarak fuarlar kalknmann vazgeilmez bir arac olarak rol almtr. (Kokum, 2006) Tarihsel sre ierisinde, deien ekonomik kalknma, geliim trendleri ve teknolojiler balamnda, fuarlar da deiim ve geliim gstermi ve eitlilik kazanmtr. Genellikle ticari bir pazar ve iletiim ortam olarak tanmlanan fuarlar, bu deiim ve geliim sreci ierisinde, farkl amalara da hizmet eden tr ve oluumlara (genel, ihtisas (ticaret), ikinci derece ticaret, tketici, tek lke, sanal, uluslar aras fuarlar ve EXPOlar gibi) dnmtr. Bunun en arpc rnei olan EXPOlar; dnyadaki gelimeleri, dnemin sosyal ve ekonomik durumunu, toplumsal ynelimlerini, akmlarn ve modalarn yanstan, farkl alanlardaki temalaryla ideolojik mesajlar vererek dnyann gndemini ynlendiren, dier tm fuarlardan bir takm karakteristik zellikleriyle ayrlan ve dnya uluslarnn kltrlerini, sanatlarn, rettikleri yeni teknolojilerini ve rnlerini sergilemek, kimliklerini ortaya koymak amacyla bir araya geldii,

5 ylda bir dzenlenen ve organizasyon sreleri 6 ay amayan fuarlardr. (Kokum, 2006) Sahip olduklar bu kresel fuar olma niteliinden dolay EXPO fuarlar; kresel lekte kltrel ve ekonomik iletiime ve etkileime frsat verdii gibi, blgesel ve yerel lekte olumlu/olumsuz mekansal deiime ve dnme de sebep olmaktadr. Dnya ekonomisi ve toplumlar iin nemli bir organizasyon olarak ekillenen ve ekillendirilen EXPO fuarlar, dzenlendii 1851 ylndan itibaren kentlerin ve iinde bulunduklar blgenin kalknmasnda, geliiminde ve dnmnde nemli rol oynamtr. Genel olarak, EXPOlar sahip olduklar bu zellikler itibariyle byk ve maliyetli organizasyonlardr. Dolaysyla, ekonomik geliimini tamamlamam ve bunun sonucu olarak kentsel mekan organizasyonunu tam anlamyla biimlendirememi dnya lke ve kentleri iin EXPO fuarlar byk frsatlar ve riskleri bnyesinde barndrmaktadr. Bu almayla, 2015 ylnda dzenlenmesi planlanan EXPO fuar iin aday olan Trkiyenin zmir kentinin bu frsat ve riskleri nasl alglad ve nasl dntrmesi gerektii zerinde tartlmaya ve dnmeye allacaktr. Bu erevede yer seimi yaplacak EXPO alannn dnya rneklerinden yola karak nasl yaplmas gerektii ve nasl bir deiim ve dnme yol aabilecei tartlacaktr.

*Ar. Gr. Dokuz Eyll niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm *ehir Plancs

EXPO Dnya Fuar ve Dnyadan Uygulama rnekleri

18. yzyldan balayan bir devrimler zincirinin, toplumun sosyal, politik, ekonomik alanlarndaki
PLANLAMA
2006/3

59

Farkl bir fuar tipi olarak ortaya kan EXPOlar, kreselleen bir retim anlaynn ivmesiyle, zanaatten sanayiye gei dneminin ok paylaml ortamlara tanmasnn simgesi olmular, btn dnya lkelerini bir araya getirerek lkelerin kltrden ve retimden kaynaklanan politik glerini sergiledikleri bir etkinlie dnmlerdir.

kkl deiimin davurumu olan dnya fuarlar; ngiltere odakl balayan sanayi devriminin ve teknolojik ilerlemelerin getirilerinin, geni kitlelere gsterilmesi amac ile balamtr. Farkl bir fuar tipi olarak ortaya kan EXPOlar, kreselleen bir retim anlaynn ivmesiyle, zanaatten sanayiye gei dneminin ok paylaml ortamlara tanmasnn simgesi olmular, btn dnya lkelerini bir araya getirerek lkelerin kltrden ve retimden kaynaklanan politik glerini sergiledikleri bir etkinlie dnmlerdir. EXPOlarda sergilenenler; yeni gelitirilen rnlerin ve teknolojilerin yan sra yeni dnceler, anlaylar ve bak alardr. (Altun, 2003) Bir baka deyile, fuarclk anlay EXPO ile birlikte sadece ekonomik mallarn sergilendii ve yeni ekonomik pazar yaratma alan olmaktan karak, ekonomik ve ticari ideolojilerin sergilendii ve tantld bir grnm de kazanmtr. Fuarclk anlamnda, 1851 ylnda Londrada dzenlenen Londra Uluslararas Sergisi ilk dnya fuar olma niteliini tamaktadr. Bu fuarla birlikte dnyann birok lkesi ilk defa bir araya gelerek sosyal, ekonomik ve ticari durumlarn sergilemiler ve bu balamda lkeler arasndaki rekabeti uluslararas boyutlara tayarak bugnk ideolojik, ekonomik, sosyal ve kltrel kreselleme anlaynn da temellerini atmlardr. 1851 ylnda ilk olarak dzenlenen Londra Uluslararas Sergisinden ve belli aralklarla 2005 ylnda Aichi EXPOsuna kadar dnyann farkl lkelerinin farkl kentlerinde (Londra, Paris, Viyana, Philadelphia, Chicago, Lousiana, San Francisco, Barselona, New York, Brksel, Montreal, Osaka, Tsukuba, Sevilla, Lizbon, Hannover, Aichi vb. gibi) ok sayda fuar dzenlenmitir. Bu dnya fuarlarnn EXPO ismini kullanarak dzenlenmesi ilk olarak 1967 ylnda Montrealde dzenlenen dnya fuar ile olmutur. 1855 ylnda dzenlenen Paris Evrensel Sergisi ile ilk kez tema kavram gndeme getirilerek, dzenlenen bu fuarlarla birlikte farkl lkelerin ok eitli rnlerinin pazarlanmasnn yan sra, insan temelli yaam felsefesinin gelimesiyle birlikte lkelerin temsil ettikleri ideoloji, kltr, sanat, teknoloji ve sahip olduklar toplumsal deerlerin ortaya konmas ve dnya lkelerine tantlmas hedeflenmitir. Bylece, retilen rnlerden ok,

ideolojilerin sergilendii ve ticariletii bir fuar grnm kazanmtr. Burada ama tm dnyada ekonomik ve kltrel anlamda ortak bir ideolojiyi yaratmak ve hakim klmaktr. Bu balamda temalar; 1855 ylnda Pariste i Snfnn Yaam artlar ve Avrupann Kolonileri, 1873 ylnda Viyanada Kltr ve Eitim, 1876 ylnda Philadelphiada Kudretli Evren, 1889 ylnda Pariste Fransz Devriminin 100. Ylnn Kutlanmas, 1893 ylnda Chicagoda Columbia Dnya Sergisinde Kristof Kolombun Amerikay Kenin 400. Ylnn Kutlanmas, 1900 ylnda Pariste 19.Yzyldaki Deneyimleri zetlemek ve Geen Yzyln Felsefesini Aratrmak, 1904 ylnda St. Louisde Lousianann Alnmasnn 100. Yldnm, 1915 ylnda San Francisco Panama Kanalnn Alnn Ve San Francisconun na Edilmesinin Kutlanmas, 1929 ylnda Barselonada Endstri, Sanat ve Spor, 1937 ylnda Pariste Modern Hayatta Sanat ve Teknik, 1939-1940 yllarnda New Yorkta Gelecein Dnyasn Kurmak, 1958 ylnda Brkselde Daha nsani Bir Dnya in Geliim, 1964-1965 yllarnda New Yorkta Genileyen Evrendeki Daralan Dnyada nsan, 1967 ylnda Montrealde nsan ve Dnyas, 1970 ylnda Osakada nsanlk iin lerleme ve Uyum, 1985 ylnda Tsukubada Konut ve evresi, Evdeki nsan in Bilim ve Teknoloji, 1992 ylnda Sevillada Keifler a, Yeni Bir an Douu, 1998 ylnda Lizbonda Okyanuslar; Gelecein Bir Miras, 2000 ylnda Hannoverde nsan, Doa ve Teknoloji ve son olarak 2005 ylnda Aichide dzenlenen EXPOda Doann Bilgelii eklinde olmutur. Ayrca EXPOlar; sahip olduklar temalar itibariyle sadece dzenlendikleri dnemin zelliklerini ve ideolojilerini yanstmakla kalmamakta, gelecee ilikin karmlarda ve varsaymlarda da bulunarak, bunu grsel ovlarla sunma niteliine sahip mekansal organizasyonlar olarak da n plana kmaktadr. Bu anlamda EXPO organizasyonu gerek mimari, gerekse de kentsel mekanlarn oluturulmas, deiimi ve dnmnde byk bir rol oynamtr. EXPOlar, mimari adan sergi sonrasnda yeniden kullanlmak zere dntrlebilir ve kavramsal adan en nemlisi, kendisi de bir sergi esi olabilecek nitelikte estetik nitelik

PLANLAMA
2006/3

60

tayan, ziyaretileri etkileyen, eken, iindekileri grmeye ynlendiren zelliklere sahip kentsel mekanda nitelikli ve prestijli alanlarn yaratlmas ve oluturulmasna da n ayak olmulardr. Bu balamda, kentsel mekann oluturulmas ve dnm asndan irdelendiinde ise; dzenlendikleri lkede seilen kentin bir blmnn dnmne, yenilenmesine, kentin ulamnn, sosyal ve teknik altyap olanaklarnn gelitirilmesine frsat vererek kentsel mekann yeniden dzenlenmesine ve organizasyonuna olanak salamaktadr. 1876 ylnda Philadelphiada dzenlenen ve daha nce dzenlenenlerden farkl olarak sergi ve pavyon sisteminin tek bir ana yap yerine kentsel bir tasarm dzeni iinde kurgulanmas, sonraki yllarda dzenlenecek olan dnya fuarlarnn kk kentler gibi tasarlanmasna rnek tekil etmitir. Ayrca, Bartholdi tarafndan yaplan zgrlk Heykeli bu serginin dnyaca tannan ve nlenen sembol olmutur. (Kokum, 2006) 1889 ylnda dzenlenen Paris Evrensel Sergisinin en nemli zelliklerinden biri, Serginin sembol olan Eiffel Kulesidir. Yeniliki ve gelecein teknolojilerinin oluturulduu dnya fuarlarnda bu tr semboller, kentlerin iaretleri olmakta, kent siluetinin oluumunu ve kentsel rntnn deiimini vurgulamaktadr. Bu anlamda bu fuarn, Paris kentinin kent siluetine nemli bir katks olduu ve dnya lkelerinde bu tr gelimelere nclk ettii sylenmektedir. (Kokum, 2006) 1893 ylnda Chicagoda dzenlenen Columbia Dnya Sergisinde, Midway ad verilen alanda yaplar dnda her trl elence ortam yaratlm, buradan elde edilen baar da, Amerikann yaam tarznn ayrlmaz bir paras olan ve zaman iinde Avrupaya da yaylan ok byk elence parklarnn balangc olmutur. (Altun, 2003) 1900 Paris Evrensel Sergisinin en nemli kentsel katks, fuar srasnda hizmete alan Paris Metrosudur. 1906 depremi ve yangn ile neredeyse tamamen yklan San Francisco, 1915 ylnda dzenlenen dnya fuar nedeniyle yeniden ina edilmi, yl kadar ksa bir srede kentsel peyzajdan altyap hizmetlerine kadar tm kent yeniden yaplandrlm ve dzenlenmitir.

ehrin gelecee dnk planlamasnda bir ara olan 1929 Barselona Uluslararas Sergisi iin; kente ilk kez metro hatt denmi, hastaneler kurulmu, kprler yaplm, enerji hatlar glendirilmitir. Ayrca fuarn kurulduu alan sonraki dnemlerde eklenen mzeler, konferans salonlar, sergi binalar ile ehrin kltrel ve turistik bir merkezi haline dnmtr. Tm bu gelimelere bal olarak Barselona kenti bu fuar ile bir metropoliten ehir haline gelmitir. (Kokum, 2006) O zamana kadar dzenlenen fuarlar arasnda, 500 hektarlk alan ile en byk fuar unvanna sahip 1939-1940 New York fuarnn dzenlendii alan olan Flushing Meadows pl, en ilgin ve kentsel yenileme asndan baarl olan rneklerden biridir. Organizasyonun bu alana kurulmasna karar verilmesiyle birlikte, alan iin yeni planlar hazrlanarak fuar alanna dntrlmtr. Alan; gerek plan yapsnn gerekse yakn evresinin yaplan kentsel almalar asndan baarl bir yer seim rneidir. (Kokum, 2006) 1967 ylnda dzenlenen Montreal EXPOsu, daha ok mekan daha az malzeme kullanarak kapatmak ilkesi ile St. Laurent nehri zerindeki iki yapay adann zerine kurulmutur. 1985 ylnda Tsukubada dzenlenen EXPOda, Tokyoya 55 km. uzaklkta bulunan kentin bilim, teknoloji ve gelitirme merkezi olarak kurgulanmasyla merkez blgesinin de dengede bymesine katkda bulunmas hedeflenmitir. Bugn; nfusu 190 bin olan kentte, 13 bin bilim adamna istihdam salayan 300 adet ulusal ve zel aratrma-gelitirme merkezi bulunmaktadr. Bu almalar desteklemek zere de Tsukuba niversitesi kurulmutur. (Kokum, 2006) 1998 ylnda Lizbon EXPOsu iin seilen alan; kentin kuzeyinde, Tejo Nehrinin denize dklmeden nce oluturduu geni glcn kysnda; daha nceden terk edilmi liman tesislerinin, khne depolarn, barakalarn, p dkme alanlarnn bulunduu bir blgedir. Tejo nehri kylar zerinde; eitli endstriyel tesislerin kurulmas, demiryollar ve istasyonlarn inaat ve Lizbon Limanndaki almalar nedeniyle kent ve kent yaantsnn nehirden koptuu ne srlmtr. Bu fuarla birlikte, kentsel ve blgesel bir merkez yaratmann yan sra kentin yaaynda

PLANLAMA
2006/3

61

EXPOlar sahip olduklar bu gl kentsel, mekansal deiim ve dnm etkileriyle frsat olabildii gibi geri dn olmayan risk unsurlarn da bnyesinde barndrmaktadr.

kent-nehir ilikisinin yeniden yorumlamas ve oluturulmas da salanmtr. EXPO ncesinde, ehrin terk edilmi alan olan EXPO alan, rekreasyon amal bir liman, zel hastane, konut, otel, rekreasyon (stadyum, mze vb.), alveri merkezleri, istasyon gibi hizmetlerle beslenerek yeni bir yerleim alan yaratlm, sadece blge kltrel bir merkez olmakla kalmam, Lizbon kentinin sosyo-ekonomik, kltrel ve turistik geliimini salamtr. Bu rneklerden de anlald gibi, dzenlenmi EXPOlar kentsel mekann dzenlenmesinde, dnmnde ve yeniden inasnda ok nemli rol oynamtr. Kentsel alanda atl durumda bulunan kullanmlarn (liman, plk, depo alan gibi) ve hizmetlerin niteliklerinin dntrlmesi ve iyiletirilmesi bu organizasyonlar araclyla gerekletirilmitir. EXPOlar kentsel mekann kullanm (elence park, mze, rekreasyon alan, stadyum, spor ve konser alanlar, ant, turistik tesis, alveri merkezi, konut gibi) niteliklerinden kentsel hizmetlerin (karayolu, demiryolu, havayolu, istasyon, metro, otopark gibi) niteliklerine kadar birok deiim ve dnme yol amtr. EXPO alan alternatifleri belirlenirken ve yer seimi yaplrken oluturulan sahiplilik/sorumluluk, vizyon/misyon, riskler/sorunlar/ skntlar/tehditler ve frsatlar/olanaklarn nasl tanmland ve deerlendirildii ve buradan yola karak politika, plan, program, proje ve parann nasl oluturulduu byk nem tamaktadr. nk, EXPOlar sahip olduklar bu gl kentsel, mekansal deiim ve dnm etkileriyle frsat olabildii gibi geri dn olmayan risk unsurlarn da bnyesinde barndrmaktadr.

seim alternatiflerini oluturan baz parametreler deerlendirilmitir. Vizyon ve Temaya Uygunluk: EXPO organizasyonunda byk bir neme sahip olan temalar, yerseim alternatiflerinin oluturulmas aamasnda organizasyonun vizyonu ve mekan-insan-tema ilikisinin de dikkate alnarak saptanmasnn gerekliliini ortaya koymaktadr. Eriilebilirlik-Eriebilirlik: nemli bir gelir kayna ve uluslararas organizasyon olma niteliinden dolay yerel, blgesel ve kresel tantm nitelii tayan EXPOlar, gerek sergi, gerekse de grsel bir enlik havas tadklar iin seilen alann kent merkezi ve kentin nemli aktivite ve donat alanlar (sosyal, kltrel, tarihi, rekreasyon, ticari, turistik ve turizm alanlar gibi) ile etkileim ve iletiim halinde olmas gerekmektedir. Bu nedenle alternatif, alanla bu etkileim ve iletiimi salayacak ulam (havayolu, karayolu, demiryolu, metro gibi) olanaklarn ve seeneklerini de en iyilemi haliyle bnyesinde bulundurmak zorundadr. Konaklama Olanaklar ve Seenekleri: Yerel, blgesel ve kresel anlamda birok katlmcnn beklendii bu organizasyonda yerseim alternatifleri hedeflenen katlmc saysnn konaklamasna imkan verecek ekilde saptanmaldr. Ulam Olanaklar ve Ulalabilirlik: Yerseim alternatiflerinin, yerel, blgesel ve kresel lekte, her bir lek iin ayr ayr ve birlikte, gerek mevcut ulam altyaps gerekse de ihtiyac karlayabilecek alternatif ulam eitliliini, seeneklerini (havayolu, karayolu, demiryolu, denizyolu, metro gibi) ve bunlarn entegrasyonunu salayabilme potansiyeline gre mekanlar aras iletiimi ve ulam mmkn klan, bir baka deyile ulalabilir alternatiflerin, ekonomik analizi de dikkate alnarak deerlendirilmesi ve irdelenmesi ile saptanmas gerekmektedir. Teknik Altyap Olanaklar: EXPO organizasyonunun yerseim alternatiflerinin her birinin, mevcut teknik altyap sistemi zerinde yaratm olduu younluk dikkate alnarak, yer seimiyle teknik altyap sistemlerinin entegrasyonunun ekonomik olarak salanabilme ve salanamad noktada yeniden ina seenekleri de dikkate alnarak saptanmas gerekmektedir.

Kentsel Mekanda EXPO Yer Seiminde Alternatifler

Dnyada uygulanm EXPO rnekleri, fuar ncesi ve sonras ile yaratt riskler ve frsatlar asndan nemli dnm projeleri olarak ortaya kmaktadr. Dolaysyla, organizasyon alannn yer seiminden, uygulanmasna ve sergi sonras kullanmna kadar nemli karar srelerini bnyesinde barndrmaktadr. Bu noktada EXPO uygulama rneklerinden ve deneyimlerinden de yola karak, karar srecini etkileyen ve yer

PLANLAMA
2006/3

62

Arazi Kullanm Durumu ve Yakn evre likisi: Dzenlenecek olan EXPO organizasyonun ierii ve temas itibariyle, kentsel alanda organizasyonun gerekletirilebilecei alansal bykle sahip, gerek kazanlm haklar, yani imar durumu ve koruma durumu ile, gerekse de alann sahip olduu doal eikler itibariyle doal, sosyal ve ekonomik maliyet oluturmayacak veya minimumda oluturacak alanlarn yerseim alternatifleri olarak saptanmas gerekmektedir. EXPO Sonras Kullanlabilirlik ve Dntrlebilirlik: EXPO organizasyonu ciddi ekonomik yatrmlar gerektirdii ve kentsel mekanda nemli deiim ve dnm srelerini balatt iin yerseim alternatifleri retilirken, kaynaklarn optimumda etkin, verimli kullanlmas ve organizasyon sonras yer seimi yaplan alann kentin gereksinimlerine de cevap veren ekilde, kentin kucaklayaca ve alann kentle entegre olarak srdrlebilirliini ve yaanabilirliini salayabilecei kullanlabilir ve dntrlebilir niteliklere sahip olmas gerektii dikkate alnmaldr. Belirtilen bu parametreler EXPO organizasyonunun yarataca kentsel deiim, dnm ve oluacak yeni mekan organizasyonu ve yerseim alternatiflerinin oluturulmas aamasnda ne tr frsatlarn ve risklerin ortaya kaca hakknda kestirimlerde, varsaymlarda ve ngrlerde bulunmamza olanak salayacaktr.

Enternasyonal Fuar ile olmutur. zellikle 1946 ylnda Uluslararas Fuarlar Birliine (UFI) ye olunmas ile birlikte, her yl bir ay sreyle ak kalan zmir Enternasyonal Fuarna yabanc lkelerden de rmalar katlmaya balam ve fuar ksa bir srede milyonlarca katlmc ve insann ziyaret ettii dev bir organizasyon halini almtr. Trkiye Hkmetinin BEye bavurusu sonucunda, BE tarafndan ilan edilen EXPO 2015 Trkiye resmi aday zmir kenti olarak belirlenmitir. 2005 ylnda zmirde dzenlenen 2005 Universiade (niversite olimpiyatlar) gibi yeniliki organizasyonlara ev sahiplii yapan zmirin EXPO iin, kentsel ve mekansal organizasyonunu ve kurgusunu oluturamam olmasna ramen pek ok avantajlar bulunmaktadr. 2015 EXPO iin zmirin Avantajlar; zmirin, yaklak 6 ay srmesi beklenen organizasyon iin 300 gn gneli gn ortalamas olmas ve lman iklime sahip olmas, Milyonlarca kii tarafndan ziyaret edilmesi beklenen organizasyon iin kent merkezinde yaklak 10.000 ve yaklak 1 saatlik mesafede (yaklak 100 km.) eme, Kuadas, Pamucak, Foa, Dikili, Seferihisar gibi mevcut ve yeni yatrm yaplabilecek turizm merkezlerine ve potansiyellerine sahip olmas, Kkl bir tarihi olmas dnda, Meryem Ana, Efes, Colophon, Erythrai, Teos, Phokai yon Kentleri ve Metropolis, Klazomenai, Claros Antik Kentleri, Agora, Kadifekale, Kemeralt, Yedi Uyuyanlar, sa Bey Camii vb. tarihi deerleri ve pek ok sivil mimari rnekleriyle tarihi ve kltrel adan nemli bir merkez olmas, Trkiyede fuarcln oluumu ve geliiminde nc olmas ve 1936 ylndan itibaren zmir Enternasyonal Fuar gibi Trkiyenin ilk ve tek fuar organizasyonunu dzenliyor olmas, 2005 Universiade (niversite olimpiyatlar) gibi yeniliki organizasyonlara ev sahiplii yapan kentin, komite ve komisyon oluturma, gnll ibirlii kurma deneyimlerinin olmas, Yeniliki ve buluu olma niteliklerine sahip olan EXPO iin, kentte yeniliki fikirler ve teknolojiler retebilecek devlet, ikisi
PLANLAMA
2006/3

zmirde Fuarclk ve 2015 zmir EXPO

Asyann ve Anadolunun Batya alan yz olarak tanmlanan ve 8000 yllk tarihi olan zmir kenti, var olduu dnem boyunca nemli bir liman ve ticaret kenti olma nitelii tamtr. Ticarete ve limana dayal ekonomisi, kalknmann ve yeni pazar araylarnn vazgeilmez bir arac olan fuar kavramn, kentle btn haline getirmitir. zmirin fuar ile ilk tanmas, 17 ubat 1923 tarihinde dzenlenen 1. Trkiye ktisat Kongresi ile e zamanl bir sergi kurulmas ile olmutur. Daha sonra, Atatrkn de talimatyla 1927 ylnda 9 Eyll Yerli Mallar Sergisi adyla sergiler dzenlenmeye balanmtr. Trkiyede fuarclk kavramnn, anlaynn ve fuarclk sektrnn oluumunu balatan ilk gelime, 1936 ylnda uluslararas kimlie kavuan zmir

63

zel olmak zere be adet niversitenin bulunmas, Liman ve ky kenti olmas nedeniyle, deniz kltr ve denizle etkileim ierisinde olan, denizle yaayan bir toplum yapsna sahip olmas, (Kokum, 2006) Kentsel alanda yeterli olmamakla birlikte evre yolu, otoban, metro, hafif rayl sistem ve deniz ulam gibi ulam seenekleri bulunmas, Sahip olduu deerli ve kaliteli jeotermal kaynaklar ile alternatif ve temiz enerji kullanm potansiyelinin bulunmas, Tarihsel sre ierisinde pek ok medeniyete ve dine ev sahiplii yapan kentin bu ok eitli kltrel yaps nedeniyle dnyaya sunabilecei ok fazla deerinin bulunmasdr.

zmirde EXPO gibi dnya apnda bir organizasyon alannn yer seimi, eitli parametrelerin detayl analizleri sonucunda, ok ciddi bir politika, plan, program, proje ve plan sentezinin oluturulmas ve deerlendirilmesi sonucunda mmkn olabilecektir.

itibariyle frsat olarak gzken alternatif ulam seeneklerini (haf rayl, denizyolu, karayolu gibi) getirdii younluk ile riske evirme potansiyeline de sahiptir. te yandan, EXPO ncesi ve sonrasnda, yllardr balatlamayan kent merkezi oluum srecinin balatlmas iin de bir frsat nitelii tamaktadr. eme Alaat: Son yllarda ulusal ve uluslararas sermayenin ilgi oda olan eme Alaatda, Alaat Barajnn karsnda bulunan alan, alternatif ulam olanaklarnn yetersiz olmas, kent merkezi, kentsel servis ve donatlara uzak olmas ve hazrlanmas ile birlikte sit alanlarn yerlemeye aarak birok tartmaya yol aan eme-Alaat evre Dzeni Plan ile birlikte planlanan mekansal dnmn olumas ve hzlandrlmasnda nemli bir risk, kentin bat aksnda gelimesine imkan verecek olmas nedeniyle frsat nitelii tamaktadr. ili: Kentin organize sanayi blgesi, artma tesisi, ticaret alanlar ve prestijli konut alanlar arasnda deniz kenarnda bulunan alan, hem bulunduu konum itibariyle ilikide bulunduu kentsel fonksiyonlardan ve bunlarn yaratt younluktan dolay, hem de 1. derece doal sit alannda bulunmasndan dolay, eriilebilir ve kullanm sonras dntrlebilir bir nitelie sahip olmasna ramen frsattan ok, bir risk nitelii tamaktadr. Gaziemir: evre yolu ve serbest blge ile evrili olan alan, alternatif ulam olanaklar asndan frsat tamasna ramen organizasyonun getirdii ulam younluu asndan riskleri bnyesinde barndrmaktadr. Dier taraftan, kentin alternatif merkez oluumuna olanak tanyaca iin frsat/ risk nitelii tamaktadr. nciralt: eme otoyolu ve nciralt deniz kenar arasnda bulunan alan, alternatif ulam olanaklar asndan, yeni bir merkez oluumu ierisinde yer almas, kentsel servislerden ortak hizmet almas/ faydalanmas, kentsel donat alanlarna sahip ve yakn olmas (eriilebilir) nedeniyle birok frsata sahip olmasna ramen, 1. snf tarm topra olmas ve 1., 2. ve 3. derece doal sit alannda bulunmasndan dolay risk tamaktadr. Sermaye kurumlar asndan yllardr ilgi oda olan ve spekle edilen, kentsel yerleme alan ierisinde kalan ve ciddi bir bykle sahip bu alann, ta-

2015 zmir EXPO Yerseim Alternatifleri

Trkiyenin 2015 yl EXPO organizasyonu iin resmi adaynn zmir olarak ilan edilmesinden sonra, 2015 zmir EXPOnun temas da Daha Salkl Bir Dnya in Yeni Yollar, Herkes in Salk olarak belirlenmitir. Btn bu gelimeler boyunca kamuoyunda eitli kurumlar, yerel ynetimler ve sivil toplum rgtleri tarafndan EXPO organizasyonunun dzenlenmesi iin zmir kentinde alternatif alanlar gndeme getirilmitir. Bunlarn zellikle zerinde durulanlar; Alsancak liman arkas, eme-Alaat, ili, Gaziemir, nciralt, Kaynaklar, Pamucak ve Urla (Yksek Teknoloji Teknopark Alan) olmutur. Bu alternatif alanlarn, dnya rnekleri de dikkate alndnda kentsel mekann deiimi ve dnmnde birok risk/frsat bnyesinde barndrd grlmektedir. Alsancak Liman Arkas: 1970li yllarda zmir kentinin ilk nazm imar plannn hazrlanmasndan itibaren zmirin kent merkezi olarak gsterilen ve tarih iinde revize edilmesi, yarmaya almasna ramen gnmze kadar merkez oluumunu, dnmn tamamlayamam bir alanla liman ve liman fonksiyonlarnn bulunduu bir alanda yer almaktadr. Blgesel hatta lkesel anlamda nemli bir liman olan zmir Liman ile birlikte kentsel servislerden (ulam, teknik altyap gibi) ortak hizmet almas/faydalanmas, konum

PLANLAMA
2006/3

64

d bu riski ortadan kaldracak ve kentli kesimin belli bir ksmndan ok, byk ounluuna hitap edecek bir kentsel fonksiyon nitelii kazandrlmasnda nemli bir frsat nitelii tamaktadr. Kaynaklar: Buca ilesi Kaynaklar yerlemesi ile Aydn otoyolu arasnda bulunan alan, ulam olanaklar asndan fazla alternatif retememesi, alternatif merkez oluumuna olanak tanmamas ve organizasyon sonras kullanmn dntrlmesi asndan riskler tamakla birlikte kentsel geliimin bu aksta gelitirilmesi iin frsat nitelii tamaktadr. Pamucak: Seluk ilesi, Pamucak kylarnda daha nce golf alan ve Formula 1 pisti olarak planlanan alan, Kuadas gibi nemli bir turizm merkezine ve birok tarihi-kltrel alana yakn olmas nedeniyle birok frsat bnyesinde barndrmasna karn, hem ulam olanaklar, kent merkezi ve kentsel fonksiyonlara uzak olmas dolaysyla eriilebilirlik ve organizasyon sonras dntrlebilirlik asndan, hem de 1. derece doal sit alannda bulunmas asndan risk nitelii tamaktadr. Urla: Urla ilesinde zmir Yksek Teknoloji Enstits Kamps iinde teknopark alannda bulunan alan, kentin bat aksna doru gelitirilmesi iin bir frsat nitelii tarken, ulam olanaklarnn yetersizlii, kent merkezine, kentsel servislere ve donatlara uzak olmas nedeniyle gerek organizasyon ncesi, gerekse de organizasyon sonras mekansal deiim ve dnmn gerekletirilememesi gibi riskleri bnyesinde barndrmaktadr. Kamuoyu tarafndan seslendirilen alternatif EXPO alanlarnn sahip olduklar bu riskler/frsatlar; bir yer seim endiesi tamadan, makro lekte kentte ve kentin eperinde yarataca deiimdnm seenekleri erevesinde genel olarak ortaya konmaya allmtr.

sonucu olarak, tarih iinde sahip olduu birok niteliini, deerini kaybetmi ve kaybetmek zere olmasdr. Bu kaybettii niteliklerden en nemlilerinden biri de, sermaye ve yatrm srecindeki gerilemeye bal olarak ticari pazar ve iletiim kenti, yani fuar kenti olma niteliidir. Burada nemle retilmesi gereken karar, zmir kentinin bundan sonra oluturulan ve paylalan ekonomik dzenin neresinde olmak istedii ile ilgilidir. te tam bu noktada EXPO organizasyonu, zmir kentinin kaybettii birok deerin kazanmnda riskler/frsatlar sunmaktadr. Bu organizasyonun araclyla sahiplilik/sorumluluk bilinci ile zmir kentinin vizyon/misyonunun yerel ve blgesel aktrlerin katlm ve birliiyle yeniden oluturulmas ve tariflenmesi byk nem tamaktadr. Ancak byle bir bak asyla, maliyeti yksek ciddi yatrmlar gerektiren, deiim ve dnm etkisiyle kentte ve mekanda geri dn olmayan keskin yarklarn olumasna ya da yerel ve blgesel birliin oluturulmasna neden olabilme gcne sahip bu organizasyonun, tad riskler/sorunlar/skntlar/tehditler frsatlar/olanaklara dntrlebilir. Bu noktada nemli olan, zellikle 5216 sayl yasa sonucu zmir BB tarafndan hazrlanan Yeni zmir Kenti Nazm Plannn getirdii makro kararlarla, kentsel, blgesel geliim ve dnm ilkeleriyle uyumlu, yerel ve blgesel dinamikleri, aktrleri dikkate alan bir EXPO yer seiminin ortaya konmasnn gerekliliidir. Hi kuku yok ki, zmirde EXPO gibi dnya apnda bir organizasyon alannn yer seimi, eitli parametrelerin detayl analizleri sonucunda, ok ciddi bir politika, plan, program, proje ve plan sentezinin oluturulmas ve deerlendirilmesi sonucunda mmkn olabilecektir. Bu organizasyon kapsamnda, yerel, blgesel ve ulusal lekte sahiplilik/sorumluluk, vizyon/ misyon, riskler/sorunlar/skntlar/tehditler ve frsatlar/olanaklarn nasl tanmland ok byk nem arz etmektedir.

Sonu Yerine; zmirde EXPOyu Dn(dr)mek

Alternatif alanlardan nce zerinde durulmas ve dnlmesi gereken, zellikle 1950li yllardan sonra dnyada ve Trkiyede yaanan ekonomik ve ticari faaliyetlerin dnmne ve ekil deitirmesine, izlenen devlet politikalarnn da yardmyla uyumlanamayan zmir kentinin bunun

Kaynaka
Altun, T. D., (2003): Dnya Fuarlarnn/Expolarn Mimari Deerlendirilmesi: Trk Pavyonlar, DE Fen Bilimleri Enstits, Yaynlanm Yksek Lisans Tezi, zmir.

PLANLAMA
2006/3

65

Bademli, R. (2005): Kentsel Planlama ve Tasarm rencilerine Notlar, TMMOB ehir Planclar Odas, Ankara. Findling, J.E. (1990): Historical Dictionary Of Worlds Fairs And Expositions 1851-1988, New York: Greenwood Press. Fowler, A. (1991): Worlds Fairs And Expos, Chicago: Childrens Press. Kokum, O. (2006): EXPO (Dnya Fuarlar) Yerseim Kriterlerinin Oluturulmas ve zmirde EXPO Alannn Belirlenmesi, DE Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm, Lisans Tezi, zmir.

Sln, U. (2000): Dnyada Expolar, zmir Ticaret Odas Yayn, zmir. Sln, U. (2004): hracatta Yeni Pazarlama Stratejisi Olarak Fuarlar ve Uygulamalar, zmir Ticaret Odas 138 Nolu Yayn, zmir. ener, E. (1971, Austos): Fuarlarn Tarihi ve zmir Fuar, Hayat Tarih Mecmuas, 7. Yurtman, L.K. (1996): 1933-1950 Yllarnda (.E.F) zmir Enternasyonal Fuar, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir.

PLANLAMA
2006/3

66

Endstriyel Yer Deitirme zerine Ampirik Bir Aratrma: zmir rnei (1950-2000)
Levent NVERD
on 20 yldr dnyadaki hzl deiim ve dnme kout olarak sanayileme ve mekan konusunda da yeni grler ve tartmalar yaanmaktadr. zellikle sanayi corafyas literatrndeki tartmalarn odak noktasn yeni teknolojik bulularn ve retim dinamiklerinin bir sonucu olarak sanayinin yeniden yaplanmas oluturmaktadr. Sanayinin yeniden yaplanmas temelde yeni mekansal ilikileri gerektirdiinden, bu yeni ilikilerin mekana yansmas balamnda sanayinin yer seimi ve yer deitirmesi konularnda artan bir ilgi sz konusudur. Bu makale, son dnemde artan bu ilgiye paralel bir kapsamda, zmir imalat sanayinin yer deitirme davranlar zerine odaklanmaktadr. Bu balamda makale; mekansal harekete ilikin davrann hangi faktrlerle etkileim iinde ekillendiini, zmir imalat sanayinde gzlemlenen mekansal hareketliliin deien koullara uyum salamada mekan stratejik bir unsur olarak kullanp kullanmadn ortaya koymay amalamaktadr. Her ne kadar elde edilen bulgular, zmir balamna baml bir aklayclk ortaya koysa da, sanayinin mekansal hareketinin ortaya kard davran biimlerine ynelik tespitlerin zellikle planlamada yeni tartma kanallar salayaca dnlmektedir.
r. Gr. Dr., Dokuz Eyll niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm

alan Dijk ve Pellenbargn yaklamna benzer bir eklektik yaklam ile Lloyd ve Dicken tarafndan nerilen kategorizasyon zerine kurgulanmtr. Corafyaclar, sosyologlar ve ekonomistler tarafndan endstriyel demogra, ya da ekonomik demogra ad verilen bu yaklam, rma hareketlerini, rmalarn deien koullara mekansal uyum gstermesinin zel bir biimi olarak tanmlanmaktadr. Bu yaklam, demograk bir sre olarak g olgusunun, kentleme ile olan ban aklamak iin kullanlan itici-ekici ve tutucu faktrleri, mekansal yer deitirme srelerinin aklanmasnda kullanmaktadr. Buna gre rmalarn mevcut konumlarn terk etme gerekeleri itici faktrleri olutururken, gidilen lokasyona ilikin koullar ise ekici faktrleri oluturmaktadr. gc piyasas gibi tanma ile ortaya kan ve mevcut konumda kalmaya ilikin sabit ve deiken maliyetler de, tutunma faktrleri olarak adlandrlmaktadr. Lloyd ve Dicken tarafndan nerilen kategorizasyon ise mekansal hareketlilii mevcut ve olas alternatif lokasyonlarn zelliklerine temellendirerek aklamaktadr. Lloyd ve Dickenin nerisi farkl aktrlerin karar gcne dayaldr ve bir rmann yer deitirme srecinde ne dereceye kadar durumu kontrol edebildiini ya da dsal deiimleri ne dereceye kadar kabul edebileceini yanstmaktadr. Bu balamda mekansal hareketliliin nedenselliine ilikin olarak rmaya isel, konumsal (arazi ve koullar) ve rmaya dsal faktrlerden oluan 3l bir kategorizasyon tanmlanmaktadr.

Aratrmann Yntemi ve Analizlerin Tanmlanmas

zmir imalat sanayinin mekansal yer deitirme hareketleri zerine odaklanan bu alma, rma yer deitirmelerini demograk bir yaklamda ele

PLANLAMA
2006/3

67

50 yllk kesit ierisinde yer deitiren firmalarn ilk retim adreslerine gre yer seim eilimlerine bakldnda, yer deitiren toplam firma saysnn %94nn zmir Byk Kent Btn (BKB) snrlar ierisinde, %6snn ise BKB snrlar dnda yer setii grlmektedir.

Bu erevede zmirdeki imalat sanayinin zaman ierisinde gsterdii mekansal hareketlilik ve bu hareketliliin nedenselliklerinin analiz edildii bu almada, aratrma iki aamal olarak kurgulanmtr. Aratrmann birinci aamasnda; Ege Blgesi Sanayi Odasna (EBSO) kaytl bulunan1 ve halen retim faaliyetine devam eden rmalarn sicil kaytlarnn taranmas sonucu elde edilen 5963 rmaya ilikin veri setinden hareketle, zmir imalat sanayinde yer deitiren rmalara ilikin yapsal bilgiler ve mekansal hareket biimleri ortaya konulmaya allmtr.2 almada mekansal hareketlilik yani yer deitirme bir rmann A lokasyonundan B lokasyonuna gsterdii adres deiiklii olarak ele alnmtr. almada sz konusu yer deitirme hareketinin en az iki biimde gerekleebilecei kabul edilmitir. Bunlardan birincisi tam yeniden konumlanma (complete relocation), A lokasyonundaki bir rmann kapatlarak B lokasyonunda yeniden kurulmas olarak ele alnrken, ikincisi ise ksmi yeniden konumlanma/ubeleme (branch movement), A lokasyonunda var olan bir birimle balantl B lokasyonunda yeni bir lokal birimin kurulmas olarak deerlendirilmitir. almada her iki yeniden konumlanma biimi de bir mekansal hareketlilik gstergesi olarak ve edeer konumda deerlendirmeye alnmtr. Aratrmann ikinci aamasnda, 1950-2000 yllar arasnda zmir sanayi corafyasn oluturan ve mekansal olarak yer deitiren firmalarn yer deitirme nedensellikleri zmlenmeye allmtr. Ancak rma yer deitirmelerinin nedenlerinin sorgulanaca bu blmn, yalnzca EBSO sicil kaytlarnn taranmasyla elde edilen ve 1699 rmadan oluan aratrma evreni araclyla gelitirilmesinin yetersiz kalaca dnlmtr. Zira elde edilen aratrma evreni, zmir sanayi corafyasnda mekansal hareketlilik gsteren rmalara ilikin niceliksel ve mekansal bilgiler sunmaktadr. Oysa imalat sanayinin mekansal hareketliliinin nedenlerinin aratrlmas, rmalarn neden mekansal yer deitirme

ihtiyac duyduu, bu ihtiyacn hangi faktrlerle etkileim ierisinde gelitiinin ortaya konulmasn gerektirmektedir. Bu noktada, gerek sanayi corafyas almalarn nemli lde gletiren kurumsallam bir cora veri retiminin hazr olmay, gerekse de var olan veri tabannn rmalarn niceliksel ve niteliksel zelliklerinin dnda mekansal hareketlilik nedenlerine ilikin bilgileri iermemesi, bilginin anket yoluyla dorudan rmalardan toplanmasn gerekli klmtr. Bu erevede, 1699 rmadan oluan aratrma evrenindeki rmalardan benzer mekansal hareketlilik gsterenleri ieren ikinci bir alt aratrma evreni oluturulmutur. Sz konusu aratrma evreninin oluturulmasnda toplumsal a analizi (social network analysis) kullanlmtr.

Mekansal Yer Deitirme Eilimleri (1950-2000)

Tablo 1. Yer Deitiren Firmalarn lk Kurulu Yerleri tibariyle Mekansal Dalm (1950-2000) BKB ii Balova Bornova Buca ili Gaziemir Gzelbahe Karyaka Konak Narldere BKB ii Toplam BKB d Dou Aks Gney Aks Kuzey Aks Gney-G.Bat Aks Manisa Aydn stanbul Ankara Uak Balkesir BKB d Toplam TOPLAM 14 466 38 33 87 4 99 856 4 1601 24 27 23 4 6 4 7 1 1 1 98 1699 % 1 27 2 2 5 6 50 94 1 2 1 6 100

Kaynak: EBSO Sicil Defterleri dkm -2001

PLANLAMA
2006/3

Bir rmann EBSOya kayt olabilmesi iin retimde en az 5 ii altrmas gerekmektedir. Dolaysyla alma EBSO veri tabann kulland iin 5 iiden az ii altran rmalar analiz dnda kalmtr. 2 5963 rmadan oluan veri seti Aydn, Manisa illeri ve ileleri ile birlikte Milas ilesini de kapsadndan, ilerleyen aamalarda, bu il ve ileler ierisinde kurulmu ve retimine halen ayn alanlarda devam etmekte olan rmalarn elenmesi yoluna gidilmitir. Bylece, zmir il snrlar iine ve dna doru gereklemi olan hareketlerin tespiti salanmtr. Bu yeni dzenleme sonras veri seti 5963 rmadan, nce 4740 rmaya indirilmi ve daha sonra da sadece yer deitiren rmalar bulunduu 1699 rmalk veri setine indirgenmitir.

68

1950-2000 yllar arasnda kurulan ve halen retim faaliyetine devam eden 4470 rmadan 1699unun yani 1/3nn kurulduktan sonraki sre ierisinde retim faaliyetlerini bir baka mekansal noktaya/noktalara tad grlmektedir. 50 yllk kesit ierisinde yer deitiren rmalarn ilk retim adreslerine gre yer seim eilimlerine bakldnda, yer deitiren toplam firma saysnn %94nn zmir Byk Kent Btn (BKB) snrlar ierisinde, %6snn ise BKB snrlar dnda yer setii grlmektedir (Bkz. Tablo 1). BKB snrlar dnda, bir baka deyile kentsel yerleme lekesinin yer ald anan dnda yer seen rmalarn kendi iindeki dalmna bakldnda ise, yer deitiren rma saysnn %79unun zmir il snrlarn oluturan alan ierisinde ve ana yol gzergahlar boyunca yer semi olduu, %10unun ise il snrlar dnda olmakla beraber zmirle snr komusu olan ve zmiri bu illere balayan karayolu zerindeki Manisa ve Aydn il merkezleriyle ile merkezlerinde ya da yaknnda yer semesi dikkati ekmektedir. BKB snrlar dnda kuzey, dou ve gney akslar boyunca uzanan karayolu zerinde yer seen bu sanayilerin arlkla Konak merkezli 35 km.lik halka ierisinde yer almas, rmalarn ilk retim yerlerinin seiminde merkeze yakn olma isteinin nemli bir faktr olduunu gstermektedir. Yer deitiren rmalarn retimlerini tadklar yerlerin mekansal dalmlarna bakldnda ise BKB ii yer deitirmelerin toplam yer deitirmeler ierisindeki orannn %80 gibi bir arla sahip olduu grlmektedir. Bu durum, yer deitiren rmalarn arlkla merkez ve merkez eperinde yer seme eiliminde olduunu ortaya koymaktadr. zellikle 1980den sonra gelien koullara bal olarak, olumu bu kadar dinamik bir ortama ramen, zmir sanayi corafyasnn merkeze bal bu kararl grnts, kentsel lekenin youn yaps dnldnde merkezdeki yeni rmalarn arlkla eskilerinin yerine kurulduunu ya da yer deitiren rmalarn birbirlerinin yerine getiini dndrmektedir.3

Dolaysyla da, gemiten gelen izler zerine gelien zmir sanayi deseni, kendisini yeniden retirken, var olan sanayi deseninde ancak snrl bir deiiklik ortaya karmaktadr. Bu snrl deiiklik ise zaman ierisinde belirgin bir biimde artma eilimi gsteren anak dna ynelik rma hareketlerince ekillenmektedir. Kentsel lekenin 1980li yllardan sonra gsterdii hzl deiim sonucu piyasa koullarna ve talebe bal olarak gelien arsa piyasasnn da zellikle Pnarba, Sarn ve ili gibi kentsel alann saakland noktalarda belirleyici olmasnn da bu biimlenmede etkili olduu dnlmektedir. Bu noktada rmalar, rma d oluan bu tr srelere kendi yapsal niteliklerinden kaynaklanan firma ii srelerle uyum salamaya almakta ve uyumland noktada da yer seme eilimi gstermektedirler. zellikle son dnemlerde gzlemlenen anak d sramalar bu uyumlanmann bir sonucu olarak da yorumlamak mmkndr. Dolaysyla da bu yap, zmiri her tr etkinliin deiik younluklarda da olsa her yerde ve ezamanl olarak bulunduu kompleks ve karmak bir kent durumuna getirmektedir. zmir imalat sanayini oluturan rmalarn genel yer deitirme eilimlerine ilikin bir baka deerlendirme de zmir ve/veya blge dndaki sermayenin tercihlerine ilikin olarak yaplabilir. Tablo 1 ve 2 birlikte ele alndnda zmire dardan ne kadar sanayi rmas geldii ya da zmirden darya ne kadar sanayi rmasnn gittii ortaya kmaktadr. Tablo 1 rmalarn ilk retim adreslerine gre oluturulduundan, bu tabloda zmir il snrlar dndan zmire olan yatrmlar izlenirken, Tablo 2 ise en son retim adreslerine gre dzenlendiinden bu tabloda zmirden il snrlar dna kan sanayi yatrmlar grlmektedir. Bu dalmlar temel olarak unu gstermektedir ki; 1950-2000 dneminde zmirden darya ya da dardan zmire sanayi yatrmlar asndan nemli bir mekansal hareket gereklememitir. Bir baka deyile, bu sre zarfnda zmir sanayi sermayesi, kendi byme dinamikleri ierisinde geliimini srdrm ve kendini yeniden retirken

EBSO sicil kaytlarndan elde edilen bilgilere gre 1950-2000 yllar arasnda zmir, Aydn, Manisa illeri ve ileleri ile birlikte Milas ilesini kapsayan alanda yaklak 17.300 rma kurulmutur. Kurulan bu rmalardan 2000 yl itibariyle halen retim faaliyetine devam eden rma says ise yaklak 6000dir. Dolaysyla kurulan toplam rma saysnn 2/3 50 yllk kesitte kapanmtr.

PLANLAMA
2006/3

69

zmir zelinde firmalarn yer seim ve deitirmelerinin mekansal mesafe halkalarna gre deerlendirmesi, yer deitirme uzaklnn henz bir desantralizasyondan sz edilebilecek dzeye ulamadn gstermektedir.

yine ayn blgede yer seme eilimi gstermitir. Blge ii ve d mekansal hareketlerde, blge dndan gelen rmalarn arlkla stanbul orijinli olduu, blge dna kan rmalarn ise %40 gibi bir oranda Manisa Organize Sanayi Blgesine ve daha sonra da dou aksn oluturan zmirAnkara karayolu zerindeki Manisa iline bal ilelere doru bir kayma gstermeleri dikkati ekmektedir.
Tablo 2 Yer Deitiren Firmalarn En Son retim Yerleri tibariyle Mekansal Dalm (1950-2000) BKB ii Balova Bornova Buca ili Gaziemir Gzelbahe Karyaka Konak Narldere BKB ii Toplam BKB d Dou Aks Gney Aks Kuzey Aks Gney-G.Bat Aks Manisa Aydn Afyon el Mula Ankara Bursa Osmaniye Alanya BKB d Toplam TOPLAM 9 395 32 303 134 6 60 422 2 1363 117 105 79 7 13 5 2 1 3 1 1 1 1 336 1699 % 1 23 2 18 8 4 25 80 7 6 5 1 20 100

dir. Her ne kadar son dnemde merkezi otoritenin basks ve zorlayc tedbirleri ile kent dnda ya da eperinde kurulan sanayi sitelerine tanmaya zorlanmlarsa da, sisteme zg rasyoneller bu kararlarn baarsn azaltmtr. Nitekim merkezde yer alan tekstil rmalarnn merkez dna karlmas amacyla kurulmu olan MTK Tekstil Sitesinin bugn tam kapasite ile almad ve birok rmann halen Mimar Kemalettin Caddesi ve etrafndaki i merkezlerinde kaak olarak retimlerine devam etmekte olduklar grlmektedir. Nispeten daha byk lekli rmalar ise retim ve sat ilevlerini ayrmak yoluyla ayn blgede kalma yolunu semitir. Yine ayn ekilde kentin en d halkasnda kurulan ESTM sitesi de kente olan uzakl nedeniyle yeterli kapasiteye ulaamamtr. kinci 5 kmlik halkada ise daha ok makine, madeni eya, elektrikli makine ve tat sanayinin yer setii grlmektedir. zellikle 1990 sonras dnemde youn bir biimde faaliyete gemeye balayan kk sanayi siteleri ve A.O.S.B., bu blgeye ynelik yer deitirmelerin temel belirleyicisi olmutur. Kent merkezinin hemen eperinde yer alan bu sanayi siteleri ve arlarnn, zellikle kk lekli rmalar asndan pazara yaknlk, ucuz emek ve retim srecinin deiik aamalar arasndaki ilikilerin kolayca kurulabilmesi gibi dsallklar yaratmas ve ayn zamanda da yeni sanayilerin kurulmas ve gelimesine saladklar olanaklar nedeniyle sanayinin merkeze baml yapsn glendirdiini sylemek mmkndr. zmir zelinde rmalarn yer seim ve deitirmelerinin mekansal mesafe halkalarna gre deerlendirmesi, yer deitirme uzaklnn henz bir desantralizasyondan sz edilebilecek dzeye ulamadn gstermektedir. anak dna ynelik mekansal hareketlerin merkezden en fazla 35 km.lik bir mesafe ierisinde gzlemlenmesi ile kentsel lekenin yayld ilk 20 km.lik halka ierisinde kalan alann yer deitirmeler asndan hala nemli oranda younlama gstermesi bu yargy dorulamaktadr. Yer deitirmelerin merkezden uzakla bal olarak rmaya ykleyecei maliyetler ve ortaya kan yeni koullara uyum salama zorunluluu ile rmann merkeze olan bamll arasndaki ilikide uzun mesafeli saylabilecek mekansal hareketlerin nitelii de nem kazanmaktadr. Buna gre BKB d mekansal hareketlerde, ylma zmiri dier kentlere balayan karayolu akslar ve yerlemeler

Kaynak: EBSO Sicil Defterleri dkm -2001

PLANLAMA
2006/3

1950-2000 yllar arasnda gzlemlenen yer deitirmeler Konak merkezli mekansal mesafe halkalarna gre irdelendiinde ise, firmalarn arlkla 0-15 km.lik halka ierisinde yer deitirme eiliminde olduklar grlmektedir (Bkz. Harita 1). Bu youn halkann ilk 5 km.si ierisinde retimi talebe gre eitlilik gsteren, gerek anlamda standartlamam retim yapan ve pazar ile gnlk iliki kurmak zorunda olan sanayiler bulunmaktadr. zellikle tekstil sektrnn arlkla yer setii bu blge rmalar iin yaratt dsallklar nedeniyle de rmalarn ilk kurulu aamasnda nemli bir ilev stlenmekte-

70

dizisi boyunca gerekleirken, hareketin arlkla parsel leinde olduu ve mekansal hareketlerin merkezden uzaklatka younluunu yitirdii grlmektedir. 1950-2000 yllar arasnda yer deitiren rmalarn mekansal tercihleri, sektrel olarak ele alndnda gda sektrnn dier sektrlere gre farkl mekansal tercihler izlemi olduu ortaya kmaktadr.

Buna gre gda sektr retim yerini arlkla BKB snrlar dna tarken; tekstil, madeni eya, makine, tat sanayi gibi kk lekli ve ticaret sermayesi ile fason i ilikisi ierisinde bulunan ve arlkla i pazara alan rmalar ise, tketici ile sk iliki ierisinde olmak istemeleri nedeniyle merkez ve hemen merkezin eperinde yer seme eiliminde olduklar grlmektedir.

Harita 1. Firmalarn Mekansal Mesafe Halkalarna Gre Dalm Kaynak: EBSO Sicil Defterlerinden elde edilen veri taban - 2001 Tablo 3. Firmalarn Yer Deitirme Tipleri tibariyle Dalm (1950-2000) 1950-2000 YILLARI ARASINDA YER DETREN FRMALARIN YER DETRME TPLER Organize Olmayan Bir alandan, Yine Organize Olmayan Bir Alana Giden Firmalar A1 BKB Snrlar erisinde A TP A2 BKB Snrlar Dnda A TP TOPLAMI Organize Olmayan Bir Alandan, Bir Organize Sanayi Blgesi/Organize Siteye Giden Firmalar B1 BKB Snrlar erisinde B TP B2 BKB Snrlar erisinde B TP TOPLAMI C TP Bir Organize Sanayi Blgesinden/Organize Siteden Baka Bir Organize Sanayi Blgesine/Sitesine Gider Firmalar Organize Sanayi Blgesinden/Organize Siteden, Organize Olmayan Bir Alana Giden Firmalar D1 BKB Snrlar erisinde D TP D2 BKB Snrlar erisinde D TP TOPLAMI E TP zmir l Snrlar Dnda Baka Alana/Organize Sanayi Blgesi/Organize Siteye Giden Firmalar F TP zmir il Snrlar Dndan Organize Olmayan Bir Alana/Organize Sanayi Blgesi/Organize Siteye Gelen Firmalar G TP Ayn Lokasyonda Yer Deitiren Firmalar TOPLAM YER DETREN FRMA SAYISI Kaynak: EBSO Sicil Defterleri veri taban - 2001 Firma Says 742 190 932 312 36 348 93 114 41 155 26 21 123 1699 % 43.67 11.18 54.85 18.36 2.11 20.47 5.47 6.70 2.41 9.11 1.53 1.23 7.23 100.00

PLANLAMA
2006/3

71

Piyasalardaki deiimlere, mterilerin tercihlerine, evresel dzenlemelere ve teknolojik ilerlemeye uyum salamann olas yollarndan birisi olan mekansal yer deitirme bir anlamda firmann deien ekonomik koullara bir eit mekansal uyum gsterme biimidir.

1950-2000 yllar arasnda yer deitiren rmalarn mekansal hareketlerini, klan ve varlan yerin zelliklerine bal olarak deerlendirdiimizde ise, 7 tip mekansal hareket ortaya kmaktadr. Bu tipletirmeye gre, toplam yer deitiren 1699 rmann %54.85inin A Tipi, yani organize olmayan bir alandan yine organize olmayan bir alana giden rmalardan olutuu grlmektedir (Bkz. Tablo 3). A tipi rmalarn ortak zellii, kent mekanndaki konumlanmalarnda retim faaliyetlerine zmirin kentsel geliim sreci ierisinde planlama araclyla oluturulmu ve sanayi faaliyetleri iin organize edilmi bir alan dnda balayp zaman ierisinde retim yerini yine benzer bir alana tam olmalardr. Buna gre 1950-2000 yllar arasnda zmir imalat sanayinde gzlenen yer deitirmelere bal olarak zmir sanayi corafyasn biimlendiren eilimin, planlama yoluyla elde edilen alanlar araclyla deil, daha ok kentin kendi dinamikleri, ekonomik ileyi ve rmalarn bireysel yer seim rasyonellerince olutuunu ortaya koymaktadr. Dnemsel olarak 1970 ylndan sonra arlk kazanmaya balayan ve merkezin hemen eperinde bulunan Pnarba, Sarn ve ili gibi kentsel alann saakland noktalarda gzlemlenen A tipi mekansal hareketlerin, ayn zamanda kentin bugnk mekansal yapsnn ekillenmesinde de nemli bir rol oynadn sylemek mmkndr. Bunun yannda yer deitirme tipleri ierisinde

ikinci arlkl grup olan B tipinde ise toplam 348 rmann 219 tanesinin Atatrk Organize Sanayi Blgesi (AOSB), 39 tanesinin ESTM gibi anak ierisinde kalan alanlara ynelik olmas da kentin youn ve skk yapsn pekitiren bir baka etkeni oluturmaktadr. 1950-2000 yllar arasnda BKB snrlar ierisinde yer deitiren rmalarn ilelere gre mekansal hareketlilik oranlarna baktmzda ise, Konak ilesinin ne kt grlmektedir (Bkz. Tablo 4). 50 yllk kesitte ile snrlar ierisinde kurulan toplam 856 rmadan 407 tanesinin dier ilelere, 141 tanesinin ise BKB snrlar dndaki alanlara olmak zere toplam 548 tanesinin ilk retim yerlerini bu ile snrlar dna tad izlenmektedir. Ancak ile snrlar dna doru olan bu hareketlilikte yer deitirmelerin yaklak yarsnn Bornova ve ili ilelerinde younlamas, hareketin gerekte merkez dna ynelik olmadn ortaya koymaktadr. Bunun yannda ayn dnem ierisinde dier ilelerden 110 rmann ve BKB snrlar dndan 12 rmann Konak ile snrlar ierisine girmesi ve yine toplam yer deitirmelerin %35inin ile snrlar ierisinde gereklemesi, ilenin kk lekli sanayi rmalar asndan hala nemli bir merkez olma zelliini koruduunu gstermektedir. Kemeralt evresi ile Alsancak liman ve gerisinde yer alan narl, Umurbey ve Mersinli mahallelerinin oluturduu blge ile Cennetolu,

Tablo 4. leler tibariyle Mekansal Hareketlilik Oranlar (1950-2000) LELER Balova Bornova Buca ili Gaziemir Gzelbahe Karyaka Konak Narldere Dou Aks Gney Aks Kuzey Aks Bat-G.Bat Aks Y.Deitiren Firma Says 14 466 38 33 87 4 99 856 4 24 27 23 4 1679 Y.Deitirmeyen Firma Says 18 733 82 229 201 13 150 1007 9 165 212 162 36 3017 Toplam Firma Says 32 1199 120 262 288 17 249 1863 13 189 239 185 40 4696 Mekansal Hareketlilik Oran (%) 43.8 38.9 31.7 12.6 30.2 23.5 39.8 45.9 30.8 12.7 11.3 12.4 10.0 35.8

PLANLAMA
2006/3

TOPLAM

Kaynak: EBSO Sicil Defterleri veri taban - 2001

72

Osman Aksuner, Ak Veysel ve Karabalar mahallelerinin oluturduu alanda younlaan ileye ynelik mekansal hareketlerin, blgeyi oluturan kentsel lekenin son derece youn, sanayi iin kullanlabilecek bo arazi stounun snrl ve kk parsellerden oluan bir yapya sahip olduu gz nne alndnda, blgede yaanan sorunlarn yakn zamanda zmn gletirecei dnlmektedir. Bunun yannda blgenin youn yaps nedeniyle parsel leinde yatay genileme olanaklarnn bulunmamas da zaman ierisinde yeni mekansal hareketlerin devam edeceini gstermektedir. Bornova ilesinde ise, ile snrlar ierisinde kurulan rmalardan 188 tanesinin zaman ierisinde retim yerlerini BKB snrlar ierisindeki dier ilelere, 85 tanesinin BKB snrlar dndaki alanlara olmak zere toplam 273 tanesinin retim yerlerini ile snrlar dna tad grlmektedir. Yine ayn dnem ierisinde BKB snrlar ierisindeki dier ilelerden 200, BKB snrlar dndan 8 olmak zere toplam 208 rma, ile snrlar ierisinde yer semitir. 18 rma ise Bornova ile snrlar ierisinde yer deitirmitir. Bu yap, merkezde yer alan Konak ve Bornova ilelerinin, snrlar dna ok az sayda g verdiini ortaya koymaktadr. Bunun dnda blge ierisinde yaplan derinlemesine analizlerde yer deitiren rmalarn retimlerinin niteliini deitirmedii ya da ayn blge ierisinde iyeri saysn arttrarak yatay bir byme gerekletirdii konusunda nemli ipular elde edilmitir. Merkezdeki bu yap dnda Gaziemir ilesi ile dou aks, dier blgelere gre tadklar farkl mekansal hareket biimleri nedeniyle ne kmaktadr. Gaziemir ilesine ynelik mekansal hareketlerin, retim yerlerini zmir-Aydn karayolu boyunca merkezden gneye doru tayan rmalara bal olarak gelitii grlmektedir. Daha ok kk lekli rmalarca gerekletirilen bu hareket biimi, rmalarn kurulu ile birlikte zaman ierisinde kazandklar pazar koullarn ve igc balantlarn kaybetmemek iin retim yerlerini ilk konumlarna gre daha gneye tamalar sonucu meydana gelmektedir. Dou aksnda da benzer bir sre gzlenmi, zmirAnkara karayolu zerinde greli olarak kentten daha uzak ve ucuz arsalara kurulan rmalar ile arlk kazanan dou aks, zaman ierisinde

oluan ilevsel younlamalar, ykselen yer seim maliyetleri ve kentsel lekenin yaylmas nedeniyle ikinci bir srama ile Kemalpaaya doru yaylma gstermitir. Ancak, zmir sanayi corafyasn ekillendiren bu yapy kentin zgl cora yaps ve tarihsel izlerden kaynaklanan yapsal olanaklarndan bamsz dnmek sz konusu deildir. Etraf dalarla evrili anak formundaki kentin ziki corafyas bugn tamamen yaplat gibi, 1980li yllarda uygulanan ihracata dayal gelime modeli erevesinde kentlerin stlendii yeni roller gerei bu tarihten itibaren giderek yamalara doru gelien bir byme eilimi iine girmitir. 18. yzyldan bu yana kentin merkez alann oluturan Kemeraltndan balayarak kenti dier yerlemelere balayan ana karayolu gzergahlar boyunca anan izin verdii snrlara kadar adeta drt kollu bir ahtapot gibi gelien kentin bu skk yapsna ramen yer deitiren rmalarn merkez oryantasyonlu younlamas dikkat ekicidir. 19. yzylda Osmanlnn dnya ekonomik sistemine eklemlenme srecinden bugne liman, merkez ve kentsel ulam gibi bir ok konuda tad izden kopamamann ve yeni izler retememenin nedenledii sorunlara ramen sanayi sermayesinin merkez odakl yer seim eilimi, zmir sermayesinin mekan deien koullara uyum salamak amacyla kullandn dndrmektedir.

Yer Deitirme Nedensellikleri

EBSO sicil defterlerinin taranmas sonucu elde edilen veri tabanna dayanlarak yer deitirmelere ilikin olarak yaplan genel deerlendirmelerin ardndan, bu kez rmalarla yaplan anketlerden elde edilen bilgiler dorultusunda yer deitirme nedensellikleri zerine odaklanlacaktr. Firmalarn yer deitirme nedenlerine ilikin analizler temelde iki blmden olumaktadr. Piyasalardaki deiimlere, mterilerin tercihlerine, evresel dzenlemelere ve teknolojik ilerlemeye uyum salamann olas yollarndan birisi olan mekansal yer deitirme bir anlamda rmann deien ekonomik koullara bir eit mekansal uyum gsterme biimidir. Bu uyum gsterme sreci mekansal olarak en basit biimiyle bir lokasyonun dieri tarafndan ikame edilmesini iermektedir. Dolaysyla da klan ve varlan yer asndan farkl mekansal ktlar oluturmaktadr.

PLANLAMA
2006/3

73

Bu farkl mekansal ktlar yer deitirme kuram asndan, klan mekann itici, varlan mekann ise ekici faktrlerine gre tanmlanmaktadr. Yer seim kuramlar rmalarn konumlanmasnda bir yerin ekiciliini belirleyen mekansal faktrlerle yani ekici faktrlerle ilgili optimal mekansal seim zerine odaklanmaktadr. Ancak yer deitirme hareketi sadece bir yer seim problemi olarak tanmlanamaz. Dolaysyla, hareketin her iki ucunda yer alan mekanlarla da ilgilenmek durumundadr. Bu nedenledir ki; yaplan anket almasnda rmalarn yer deitirme nedensellikleri, klan yerin istenmeyen ve gidilen yerin ise tercih edilen zelliklerinin ayr ayr deerlendirilmesine olanak salayacak biimde tasarlanmtr. Bu erevede rmalarn yer dei-

tirme nedensellikleri incelendiinde, rmalarn yer deitirme srecinde bir nceki retim yerini terk etme ve yeni retim yerini tercih etmede etkili olan faktrleri byk oranda mekansal olanaklar zerine temellendirdikleri grlmektedir (Bkz. Tablo 5 ve Tablo 6). Mekansal olanaklar, rmalarn retim yerini terk etmede retim yaplan arazinin ve/veya binann kk olmas ile yeterli genileme olanaklarnn olmay zerine odaklanrken, gidilen yerin tercih edilmesinde ise arazi ve/veya binann genileme olanaklarnn varl arlk kazanmaktadr. Gerek itici gerekse de ekici faktrlerin tm yer deitirme faktrleri ierisinde mekansal olanaklar zerine younlamas yer deitirme eyleminin

Tablo 5. Firmalarn Bir nceki retim Yerinden Tanma Nedensellikleri (tici Faktrler) Faktrler Bina Kkl Arazi Kkl Alternatif Alanlarn Yokluu Birimlerin Maliyeti mar Plan Fiyat Kira Kontrat Birimlerin Eskilii Farkl Cora Pazarlara Girme Yeni Bir rn Pazarna Girme Alclara Uzaklk Hammaddeye Uzaklk Ayn Faaliyet Kolundaki Dier Firmalara Uzaklk Balantl allacak Firmalara Uzaklk Yksek retim Maliyetleri gc Azl Uygun Eitimli / Nitelikli gc Azl gc Maliyetlerinin Fazlal Dk gc Verimlilii gc Politikalar Ulam ve Trak Younluu Problemleri Otopark Olanaklarnn Yokluu Altyap Servis Maliyetleri Yerel Destek Servislerinin Maliyeti Yerel ve Merkezi Otoritenin Zorlayc Kararlar evresel Deerlere Olan Duyarllk ve Koruma stei Firmann Yararna Olmayan Vergilendirme Sistemi Kamu Ynetiminin Yetersizlii Banka Finans Mekanizmasnn Yksel Maliyeti Tevik Olanaklarnn Yetersizlii Yaama Maliyetlerinin Ykseklii alanlar in Yksek Konut Maliyetleri nemli 77,86 63,11 57 35 15 14 11 35 27 30 20 12 11 9 21 20 21 22 21 16 36 31 26 12 21 20 14 12 13 24 14 5 Yer Deitirmedeki nem (%) Ksmen nemli nemsiz 4,93 17,21 10,65 26,24 11 54 22 65 19 88 26 82 9 102 25 62 15 80 13 79 10 92 12 98 14 97 15 98 19 82 13 89 17 84 16 84 13 88 17 89 17 69 18 73 18 78 22 88 6 95 15 87 8 100 14 96 19 90 13 85 16 92 11 106

PLANLAMA
2006/3

Kaynak: Anket almalar - 2003

74

FRMANIN BR NCEK RETM YERNDEN TAINMASINDA ETKL OLAN FAKTRLER

arlkla kapasite bymesinden kaynaklanan bir eylem olduunu ortaya koymaktadr. retim yaplan alann ziki olarak yetersizlii rmann retimini niceliksel olarak deitirdii ve/veya niteliksel olarak arttrd bir noktada gereklemektedir. rnn nicelik olarak artmas, teknolojik gelimelerin bir sonucu olabilecei gibi, ayn teknolojik dzeyde i kapasitesinin bytlmesiyle de gerekleebilmektedir. Bu nedenle bu tr artlar salayan rmalar daha geni retim alan, depolama alan vb. ihtiya duymaktadr. Dolaysyla bir nceki retim yerinde arsa ve bina bykln bu yeri terk etmede nemli bir faktr olarak gren rmalarn genel olarak kapasitelerinin bydn sylemek yanltc olmayacaktr.

zmir imalat sanayini oluturan rmalarn yer deitirme srecinde ilk retim yerini tek etmede en nemli itici faktr olarak gsterdii mekansal yetersizlikler, Avrupada yaplan hemen hemen tm aratrmalarda elde edilen sonularla benzerlik gstermektedir. Avrupada rmalarn mekansal hareketlilii zerine yaplan tm ampirik aratrmalar, rmalarn yeniden yer seim srecinin arkasnda yatan itici glerin mekan yetersizlii, ulam-tama ile ilgili sorunlar ve igc temini problemleri olduu konusunda birlemektedir. Bu almalarda elde edilen bulgulara gre mekan yetersizlii ve tama sorunlar kent merkezi iinde ve evresindeki ksa mesafeli hareketlilii nedenlerken, igc azl ulusal lekte gelime blgelerine doru olan uzun mesafeli bir mekan-

Tablo 6. Firmalarn Bugnk retim Yerini Seme Nedensellikleri (ekici Faktrler) Faktrler nemli Arazi ve/veya Binaya Eriilebilirlik Olanaklar Dk Arazi ve/veya Bina Maliyeti Mlkiyet Durumu / Sahiplii FRMANIN BUGNK RETM YERN TERCH ETMESNDE ETKL OLAN FAKTRLER Arsa ve/veya Binann Genileme Olanaklar Yeni ve Daha Geni Pazarlara Alma Hammaddeye Yaknlk Pazara Yaknlk Maln Sevk Sresindeki Ksalk Ayn Faaliyet Kolundaki Dier Firmalara Yaknlk Balantl allacak Firmaya Yaknlk Dk retim Maliyetleri gc Olanaklarnn Varl gcnn Nitelii gc Maliyetleri gc Kltr ve Davranlar Gl Karayolu Balants Gl Demiryolu Balants Gl Havayolu Balants Limana Yaknlk Trak Younluunun Dkl Daha yi Park Olanaklar Altyap Maliyetleri Yerel/Merkezi Otoritenin Zorlayc Kararlar Tevik Olanaklarnn Varl Vergi, Har Gibi demelerden Yerel Ynetimin birliki Davranlar Kamu Ynetiminin Etkinlii Konut Fiyatlar Gvenlik Su Oranlarnn Dkl Kaynak: Anket almalar - 2003 71 51 85 74 48 18 28 33 17 22 27 32 24 31 20 50 4 15 12 33 37 39 32 38 21 17 11 14 14 32 Yer Deitirmedeki nem (%) Ksmen nemli 20 30 10 14 19 12 16 15 20 20 16 20 18 17 14 11 10 10 11 22 13 14 11 17 16 20 17 16 12 22 nemsiz 31 41 27 34 55 92 78 74 85 80 79 70 80 74 88 61 108 97 99 67 72 69 79 67 85 85 94 92 96 68

PLANLAMA
2006/3

75

zmir sanayi corafyasnda, 1950-2000 yllar arasnda kurulan firmalarn yer deitirmesinde kapasitenin bymesi faktr ile birlikte en etkili faktrn mlk sahiplii olduu bulgulanmtr.

sal hareketlilii aa karmaktadr. zmir imalat sanayinde gzlemlenen mekansal hareketlilik bu erevede daha ok ksa mesafeli bir yer deitirmeyi iermektedir. Nitekim, zmir il snrlar dna kan ya da zmir il snrlar dndan gzlemlenen mekansal hareketlerin ok snrl olmas henz iller aras ya da blgeler aras bir hareketliliin zmir zelinde gereklemediini ortaya koymaktadr. Zaten rmalarn igcne ilikin nedensellikleri yer deitirmede itici ya da ekici faktrler asndan nemli bulmamalar da bu tr faktrn yer deitirmede etkili olmadn gstermektedir. Bunun yannda igc azl gibi bir neden de bugnk lke koullar ierisinde anlaml bir faktr oluturmamaktadr. zmir sanayi corafyasnda, 1950-2000 yllar arasnda kurulan rmalarn yer deitirmesinde kapasitenin bymesi faktr ile birlikte en etkili faktrn mlk sahiplii olduu bulgulanmtr. Yer deitiren rmalarn yer deitirme sreci sonunda arlkla mlk sahibi olmalar ve mlk sahipliliini ekici faktrler ierisinde en nemli etken olarak tanmlamalar bu yargy desteklemektedir. Ankete katlan firmalarn yaklak yarsnn, kurulduktan sonraki ilk 10 yl ierisinde yer deitirdii bulgulanmtr. Bir baka deyile, rmalarn rma ya arttka yer deitirme orannn azald izlenmektedir. Bu bulgu, yurt iinde ve yurt dnda rmalarn mekansal hareketleri zerine yaplan bir ok ampirik almada elde edilen bulgularla byk lde benzerlik gstermektedir. Nitekim, 1991 ylnda Ankarada sanayinin yer seimi ve mekansal hareketlilii zerine yaplan almada da rmalarn ilk yer deitirmelerini genellikle 2-6 yl arasnda gerekletirdiinin bulgulanmas, zmir zelinde elde edilen sonularn sanayinin yer deitirmesi asndan genellenebilir bulgular olduunu ortaya koymaktadr. zmir imalat sanayinde gzlemlenen yer deitirmelerin arlkla mekansal olanakszlklar zerine temellenen yaps ile sanayinin ilk 15 km.lik mesafe ierisinde younlaan yer seim ve yer deitirme eilimi st ste aktrldnda, rmalarn halen bu dar alan ierisinde taleplerini karlayabildikleri sonucu ortaya kmaktadr. Bir baka deyile kentteki sanayi lekesinin zellikle 1980 sonras dnemde rma saysnda gzlem-

lenen yksek arta ramen ok fazla deiiklie uramamas, yeni kurulan ya da yer deitiren sanayilerin birbirlerinin yerine gemesi ile boluklu bir biimde genileyen organize olmam sanayi alanlarnn hala yeni kurulan sanayilerin bir ksmn emmesinden kaynaklanmaktadr. zmir imalat sanayi ierisinde yer deitiren rmalarn yer deitirmesinde rmaya dsal olan faktrlere ilikin olarak analizimizde kullandmz deikenlerin, yer deitirmede ok nemli bir etkisi olmad gzlemlenmitir. Her ne kadar bu tr bir analizle kesin sonulara varmak mmkn olmasa da bir rmann yer deitirme kararnn temelde rmaya isel olan faktrler ve daha az oranda da konumsal yani araziye zel faktrler tarafndan belirlendiini sylemek mmkndr. Dsal faktrlerden rma yer deitirmelerinde gzlemlenen en nemli etken, yerel ve merkezi otoritenin kararlar olmutur. tici faktrler ierisinde deerlendirdiimiz yerel ynetimin ve/veya merkezi otoritenin mekansal planlamaya ilikin zorlayc kararlar belirli sektrleri ve kentsel alan ierisindeki baz lokasyonlar etkiledii iin yer deitirmede etkin, ancak snrl bir arla sahiptir. Nitekim, imar plan ve ynetmeliklere aykrln, rmalarn %67since nemsiz grlmesi bu eilimin bir gstergesidir. Tevik edici politikalar ise, zellikle ekici faktrler asndan yer seiminde etkin bir role sahipken, zmir imalat sanayinin merkeze baml yaps nedeniyle mesafeye bal snrl bir ekicilik alan oluturmaktadr. zmir imalat sanayinde gzlemlenen yer deitirmeler zerinde hammaddeye ve pazara yakn olma gibi bir faktrn belirleyici bir etkisi olmad bulgulanmtr. Bu, zmir sanayi corafyasnn zelliinden kaynaklanmaktadr. Bir baka deyile, rma yer seimleri ve yer deitirmeleri ile zmir corafyasnn ziksel zellikleri st ste konulduunda bu tr bir sonucun ortaya kt grlmektedir. Yer deitirmelerin arlkla anak olarak tanmladmz kentsel alan ierisindeki ilk 15 km.lik alanda younlat dnldnde, bu tr bir sonucun da artc olmad grlecektir. Zira rmalar zaten ok snrl bir alan ierisinde retimlerini yapmakta, bu nedenle de pazar ve hammaddeye olan uzaklk asndan nceki retim yerini terk edecek dzeyde bir glk yaamamaktadr.

PLANLAMA
2006/3

76

Sonu
1950-2000 yllar arasnda kurulan EBSOya kaytl ve faal rmalar zerinden hareketle zmir imalat sanayinin mekansal yer deitirme davranlarn anlamaya ynelik olarak gerekletirilen bu alma sonucunda baz temel rasyoneller elde etmek mmkn olabilmitir. Birinci olarak, zmir imalat sanayini oluturan rma yaplar kapsamnda bakldnda, gerek sektrler aras, gerekse de mekansal hareket kabiliyeti anlamnda yksek bir mobilite hzna sahip bir rma deseni ile kar karya olunduu grlebilir. Sz konusu mobilitenin, birimlerin merkeze baml yapsndan ve sahip olduklar lekten tr uzun mesafe desantralizasyon eilimi gstermeyecei de aklkla sylenebilir. Dolaysyla bu genel veriler nda bakldnda, zmir imalat sanayinin yksek risk faktrleri altnda sektrel ve mekansal mobiliteyi bir tr uyumlanma veya ayakta kalma stratejisi olarak gelitirdii ngrs imdiden yaplabilir. Firmalarn sektrler aras hzl geililik ve mekandaki yksek mobilite becerisi, lein kk tutulmasnn getirdii bir uyum yetenei olarak da dnlebilir. kinci olarak, firmalarn mekanda yer seme tercihlerinin kent merkezinde ylma ve bu

ylmann getirdii ekonomilerden yararlanma asndan kenti ve kent merkezini bir tr risk tela mekanizmas olarak grdn sylemek mmkndr. Firma ayakta kalma stratejisi olarak bugn iin son derece aklc grnen bu tutumun, kentsel geliim politikalar asndan nemli amazlar da iinde barndrd ve uzun dnemde blgedeki birikim ilikilerinin nn tkayabilecek bir davran biimi olabileceini de gzden karmamak gerekmektedir.

Kaynaka
Mariotti, I. (2001). Methodological Problems in Firm Migration Research, The Case of Italy, PhD Student University of Groningen, Faculty of Spatial Sciences, P.O. BOX 800 NL - 9700 AV Groningen, The Netherlands Pellenbarg, P.H., Van Wissen, L.J.G, & Van Dijk, J (2000), Firm Relocation: State of The Art and Research Prospects., SOM-theme D: Regional Science Van Dijk, J. & Pellenbarg, P.H. (2000) Firm Relocation Decisions in The Netherlands; An Ordered Logit Approach. Papers in Regional Science 79, p. 191-219

PLANLAMA
2006/3

77

Tolga ilingir, Eski Akaryakt Depolama Alanlarndan zmire Bak zmir-Turan, 2003

PLANLAMA
2006/3

78

zmir Onur Mahallesi rneinde Farkl Sylemler ve Taraflar Asndan Kentsel Dnmn ki Yz(*)
Ayegl ALTINRS IRAK** - Neriman YRR***
ekan toplumsal olgulardan bamsz olarak deerlendirmek olanakszdr. Uzay-zaman dzleminde gerekleen evrimsel deiimler byk-kk tm mekan paralarnn deiimine-dnmne neden olmaktadr. Kentsel dnm, kent mekannda toplumsal oluumlar ynnde srekli olarak yaanan bir sretir. zellikle de liberal sreler ierisinde ve kentsel mekan sz konusu olduunda bu kanlmazl aka gzlemek mmkndr. Nitekim lhan Tekeli, TMMOB ehir Planclar Odasnca 2003 ylnda Yldz Teknik niversitesinde gerekletirilen Kentsel Dnm Sempozyumunun al sunuunda, kentlerin bir dnm mekan olarak alglanabileceinden sz etmitir. Tekeli (2003) konumasnda; byyen nfus, piyasa mekanizmalarnn rant basklar ve gelien ekonominin uluslararas balamda deien srelere eklemlenme koullarndaki deiimlerin, doal olarak bir dnm srecini tetiklediine ynelik saptamalarda bulunmaktadr. Bu adan yaklaldnda kentsel dnm sregelen bir sre olarak grmek olanakldr. Ancak kavram, dnya pratiinde zellemi bir anlam kazanm ve bir kentsel alann amal olarak belirli bir zaman hede ierisinde yeniden gelitirmesi ynnde i olanaklar yaratmak, altyap

koullarn iyiletirmek veya oluturmak ve bu durumu, blgede evresel yenilemeyi salayarak desteklemek ve/veya gerekletirmek olarak kabul grmeye balamtr. lkemizde kentsel dnm olarak adlandrlan ve son srelerde youn olarak tartlmakta olan kavram, dnya literatrnde urban renewal (kentsel yenileme) emsiyesi altnda, urban regeneration ya da urban revitalization (yeniden canlandrma) kavramsallatrmalar erevesinde deerlendirilmektedir. Bizim pratiimiz asndan bu kavramlarn topluca kritii yapldnda ise, zellikle 1990lar sonrasnda gelien srete kentsel dnm projelerinin tamamen blgeyi ykmak ve baka bir yere tamak eklinde yorumland grlebilecektir. Bu da, dnya literatrnde yeniden yaplandrma (rebuilt) bal altnda deerlendirilen bir srece karlk gelmektedir. lkemizde son dnemlerde kentsel dnm projelerinde bir younlamann yaand aka grlmektedir. Bir anlamda, ierisinde bulunduumuz dnem; otoritelerce kentlerle ilgili her trl sorunun bir dnm problemine balanarak zlme eiliminin sergilendii bir srece karlk gelmektedir. Aysel (2005) lkemizin bugnk koullarnda metropol kentlerin mekansal kurgular ve biimlenileri balamnda artk, piyasa koullarnn gereklerini tela edecek mekanizmalara sahip olmamalar dolaysyla

**Ar.Gr., Dokuz Eyll niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm ***Ar. Gr., Dokuz Eyll niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm

* Bizimle grmeyi kabul eden Karyaka Belediyesi yetkililerine ve bata Tacettin Pnarba olmak zere Onur Mahallesi sakinlerine teekkr ederiz.

PLANLAMA
2006/3

79

Devlet otoritesi ile yatrmc ortaklnda kentsel dnm zerine salanan uzlama yasal srece balanarak merulatrlmaya allmaktadr.

kentsel dnm syleminin n plana kmakta olduundan sz etmektedir. Ayselin syleminden hareketle, kentsel dnm projelerinin ve/veya syleminin arkasnda, piyasa mekanizmalarnn son eilimlerinin mekan zerinde gzlenmesinin mmkn olduu ifade edilebilecektir. 1980li yllardan bu yana sregelen bir srecin yansmalar olarak 1990larda taleplerini artk utanga olmayan yntemlerle aktaran sermaye imdi devlet mekanizmalaryla ortak hareket ederek, kendisine, krsal-kentsel fark etmeksizin her trl frsat mekanna kelebilmek iin gereken zemini yeni sylemler ve yasalar araclyla kurmaya almaktadr. Bu balamda Trkiyede son srelerde karlan veya taslak halinde meclis komisyonlarnda tartlan tm yasal sreler genel anlamda deerlendirilmeye alldnda, karmza ne pahasna olursa olsun kresel sermaye dngsne eklemlenme sylemindeki devlet politikalar kmaktadr. Sistem ierisinde yasal balamda ve mekansal yap zerinde belirlilikbelirsizlik eksenleri yaratlarak sermaye birikim srelerine hz kazandrlmaya allmaktadr. Bylesi bir ortam ierisinde dnm sorunsal akademik evreler ve meslek rgtlerince de elbette dert edinilmekte, kamuoyuna ynelik olarak tartlmakta ve deerlendirilmeye alnmaktadr. Dnm, kentsel mekann salt mekansal yenilenme, canlanma ve salkllatrmas olarak ele alndnda teknik bir sre olarak deerlendirilebilir. Byle bir deerlendirme kentsel dnmn tasarm projeleri, ekonomik hesaplamalar ve mhendislik almalar boyutuyla ele alnmasn nedenleyecektir. Oysa mekansal kurguda yaplan mdahalelerle sosyal yapda da bir deiim/dnm gerekletirilmektedir. Bu bakma biimi, sosyal yap ve toplumsal gerekliklerin tad ideolojik boyutu da tartma eksenine getirmekte ve ekonomik ilikilerle toplumsal yapnn btnsel olarak iinde tad politik ve ideolojik semelerle birlikte deerlendirilmesini gerekli klmaktadr. Byle bir yaklam bizi, teknik ele aln salad netlik ve aklk dzeyinden uzaklatrarak, toplumsal sistem ierisinde var olan karmak bir srecin farkndalna doru ynlendirecektir. Dnm almalarnn pek ok aktr olduu gzlenebilir. Dnm projeleri, etkilenecek

ve/veya etkileyecek olanlar asndan farkl beklenti, tutum ve tepkileri ierisinde tamaktadrlar. lkemizde gnmz pratiinde kentsel dnm syleminin uygulayclar tarafndan kentsel sorunlarn zmlenmesi ynnde meru bir zemin oluturma amal olarak poplist amalarla kullanld da gzlenmektedir. Bu zeminde, devlet otoritesi ile yatrmc ortaklnda kentsel dnm zerine salanan uzlama yasal srece balanarak merulatrlmaya allmaktadr. Mevcut ekonomik ve politik konjonktr ierisinde dnm projelerinden etkilenen tm taraflarn rasyonellerinin anlalmaya allmas kavramn deerlendirilmesi asndan nem tamaktadr. zellikle kentsel yaplamalarn liberal piyasa ortam ierisinde kendi haline braklan, ancak zaman zaman da kentsel dnm gibi bir takm nemli mdahalelerle arzalar giderilmeye, tm taraflarn sylemleri sisteme ayak uydurulmaya ve btn bunlarn bir an nce yaplmaya alld bir ortamda, dnm sylemleri kendi ierisinde tutarlklklar ve tutarszlklar ve kimin iin yapld sorular ile var olmaktadr. Bu yaz kentsel dnm tartmalarna ynelik olarak ziksel, ekonomik, toplumsal bir kuramsal tartmaya girmeyi amalamamaktadr. alma, kentsel dnm projesinden etkilenen ve/veya etkileyen aktrlerin durular ve olaya bakma biimlerinin rasyonalitesini, onlarn sylemleri zerinden anlamaya almay amalamtr. Bu balamda zmir Karyaka Onur Mahallesinde gerekletirilmek istenen Ilca Vadisi Kentsel Dnm Projesi rnek olarak seilmitir. Onur Mahallesi halknn Karyaka Belediyesinin kendi alanlar iin nerdii kentsel dnm projesine kar karak, belediyeye kar bir tepki ve protesto yry gerekletirdikleri basnda yer almtr. lkemizde halkn olaylar karsnda ortak bir sosyal tepki koyma kabiliyetinin zayflad bir ortamda, Onur Mahallesi sakinlerinin bu sosyolojik tepkilerini bir arada ifade etmelerinin ardnda, alana zg nasl bir toplumsal yap bulunduu ve tepkinin ardndaki rasyonelliklerin neler olduu renilmek istenmitir. Bir dier deyile, byle bir kamuoyu tepkisinin neden kaynakland ve nasl rgtlendiinin dnmn taraflar oluturma becerisini (!) grebilme asndan planlama ve dnm tartmalarna katkda bulunaca dnlerek bir aratrma gerekletirilmitir.

PLANLAMA
2006/3

80

Onur Mahallesi ve Kentsel Dnm Projesi

lkemiz gndemindeki kentsel dnm almalarnn yansmalarn zmir kenti zerinden gzlemek de olanakldr. Trkiyenin 3. byk kenti olan zmir, son dnemlerde mevcut sosyal ve teknik altyaps ile nfus artn kaldrmakta ve yeni geliim alanlar sunmakta zorlanmaktadr. Her geen gn gelien kent, toporak koullarn zorlayarak ya lekesi biiminde eperlere doru yaylma eilimi gstermektedir. Kentin kuzey blgesinde Karyaka ve ili merkez ileleri snrlar uzun bir sredir ina aamasnda olan zmir kenti evre yolu aksna dein uzanm durumdadr. evre yolu aksna yakn olan alanlar, kuzey blgelerde kentin eperlerinde snrl miktarda bulunan ulam ve altyap yatrmlarna yaknlklar dolaysyla giderek daha deerli arsalar haline gelmekte, zerlerindeki speklasyonlar artmakta ve alanlarn nasl kullanlaca zerine liberal piyasa ve rant ekonomisi temelli zmler ortaya atlmaktadr. zmir kentinin geliimi ve ulam problemlerinin zm iin nem tayan evre yolu, gelecekte ehirleraras ve kent ii deplasmanlarda kentin grnen yzn oluturacak ve evresindeki konut alanlarna kentin dier blgelerine kyasla nemli bir ulam avantaj sunacaktr. Bu ynyle yerel ynetimler ve yatrmclar asndan kentin byme yn olan evre yolu aks, bir prestij alan olarak grlmekte ve evresindeki alanlar zerine projeler younlamaktadr. zmirin son dnem gecekondularndan olan Karyaka Onur Mahallesi de zmir evre yolunun kuzey kesimi zerinde yer almaktadr. Sakinlerinin ounun gneydoudan gle geldii mahallede ekonomik olanakszlklar, teknik ve sosyal altyap eksiklikleri aka gzlenmektedir. Mahalle sakinleri genel olarak dk gelir grubuna dahildir ve alanda sululuk orannn yksek olduu sylemi gereklik derecesi bilinmemekle birlikte kent genelinde yaygndr. zmir Karyaka Belediyesi, 2005 ylnda kaak yaplama ve altyap problemlerinin ok youn bulunduu, gelir dzeyi dk olan ve tketim alkanlklar balamnda kente entegre olamayan kentin bu yoksul blgesinde Ankara Dikmen Vadisi Dnm Projesi rneinden feyzalarak bir dnm projesi gerekletirmek istemitir. Ilca Vadisi Kentsel Dnm Projesi olarak

adlandrlan bu proje, mahalle sakinlerinin yeni yaplacak olan toplu konutlara tanmasn ve boalan vadide kentsel lekte bir byk rekreasyon alan yaratlmasn amalamaktadr. Nitekim Karyaka Belediyesinin, bu alana komu bir blgede 50 metre yksekliinde nemli bir kentsel ant tasarlamas ve zmirli inaat sektr yatrmclarnn da bu blgede yer seerek alann hemen yaknnda orta ve orta-st gelir grubuna ynelen Deniz Kz Evlerinin inasn balatmalar, blge zerindeki gelecek senaryosunun ne ynde kurulduunu bize gstermektedir. zleyen blmde ncelikle ksaca Ilca Vadisi Rekreasyon Alan Kentsel Dnm Projesine konu olan Karyaka Onur Mahallesinin sosyal ve mekansal yaps hakknda bilgi verilecektir. Yine, ilerleyen blmlerde mahalle zerine gelitirilen planlama almalarnn ve projenin basna yansmalarnn deerlendirilmesinin de, taraflarn sylemlerinin anlalmasna yardmc olaca dnlmektedir.

Onur Mahallesinin Sosyal ve Mekansal zellikleri

Konum Karyaka ilesinin kurulu tarihi asndan en yeni mahallesi olan Onur Mahallesi, ya lekesi biiminde byyen konut gelimelerinin en kuzey ucunda yer almakta, zmirin ziksel eiklerine dayanmakta ve hatta bu eikleri amaktadr. Bu nedenle de mahallede hala ok ciddi imar ve altyap sorunlar bulunmaktadr (nverdi, 2002).

PLANLAMA
Kaynak: Google-Earth

2006/3

81

Altyap olanaklar Onur Mahallesinde sosyal, ziksel ve teknik altyap asndan yetersizlikler olduu gzlenmektedir. Alanda eitim ve salk yaplar yetersizdir, yol durumu ve drenaj konusunda ciddi problemler yaanmaktadr. Alana tek bir giri aks bulunmakta ve ulam ve toplu tanm bu aks zerinden otobs ve dolmular ile salanmaktadr. Mahallede ime suyu ve kanalizasyon balants olmayan evler bulunmaktadr. Kaak elektrik kullanmnn da youn olduu sylenmektedir. Mlkiyet Durumu 2000 yl anket verilerine gre, alandaki mlkiyet durumu dalm aadaki gibidir:
Mlkiyet Durumu Arsa ve eve sahip Arsa igal, eve sahip Kirac Toplam Say 52 17 28 97 % 53.61 17.53 28.87 100

Hemehri ilikileri ve sosyal yaps Mahallede akrabalk ve hemehrilik ilikileri genel olarak kentlere zg olmayan bir biimde gelimi ve genelde mahalle sakinlerinin ayn blgelerden g etmeleri, bu iliki biimlerini glendirilmitir. Mahallede baz hemehri derneklerinin merkezleri bulunmaktadr. Ancak kentsel yapya giderek eklemlenme arttka akrabalk-hemehrilik temelli iliki biimlerinin zlmeye balad gzlenmektedir. Konutlar elde etme biimleri Mahalleye ilk yerleenler, ana yol zerinde yaayan ve hisse tapular bulunan ailelerdir. eperlerdekilerde ise, igal sz konusudur ve bu hane halklar ekonomik olarak da ok kt durumdadrlar. Evlerini iyiletirme ya da arsalarn satn alma olanaklar olmayan sz konusu yoksul gruplar, iinde bulunduklar artlar nedeniyle dinsel cemaatlerin ilgi oda haline gelmi ve parasal destek salayan inan temelli bu rgtlenme biimi ksa srede mahallenin neredeyse tamamna yakn bir blm zerinde etkili olmutur (nverdi, 2002). nverdinin 2002 ylna dair saptamalarnn 2006 ylna gelindiinde de geerli olduu gzlenmitir.

Kaynak: 2000 Anket verileri (nverdi, 2002)

Nfus Yaps Onur Mahallesindeki nfus yapsna bakldnda; buraya g ile gelenlerin daha ok Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerinden geldikleri grlmektedir. zellikle 1990 sonrasnda mahalleye g edenlerin terr kaynakl ve ky boaltmalar sonucunda buraya gelerek yerletikleri gzlenmitir.
1997 Nfus saymna gre Onur Mahallesi nfusu 13.736 kiidir. Tahmini hane halk says (hane halk bana ortalama 4.5 kii dt varsaymyla) 3053tr. Alanda ocuk sahipliliinin Trkiye ve zmir ortalamasnn zerinde olduu bilinmektedir.

Onur Mahallesi Planlama Sreci ve Kentsel Dnm Karar

Onur Mahallesine ilikin olan planlama almalar ve meclis kararlar ksaca kronolojik olarak zetlenirse; 05.03.1997: 1. ve 2. ksm Kk Yamanlar Plan ile planlama almalarna baland. 21.12.1998: Yalnzca mahalle merkezini kapsayan Onur Mahallesi Revizyon Plan gerekletirildi. Hisse tapu ya da igal durumlarnn sz konusu

PLANLAMA
2006/3 Onur Mahallesinden Grnm

82

olduu mahallede, parselasyon plan almalar ok ksa bir sre nce tamamlanm ve mahalle sakinlerine arsalar belirli bedeller karl tahsis edilmeye balanmt. (nverdi; 2002) Revizyon Plan sonrasndaki srete, lkemizdeki pek ok gecekondu alannda olduu gibi izaleiyu almalar srdrld. 10.01.2005: Karyaka Onur Mahallesi, 26M-IIb paftada yer alan gnbirlik tesis alannn, blgenin cora konumu nedeniyle rekreasyon alan (ant yaplabilir) olarak ayrlmas ve zel projesine gre uygulama yaplacaktr plan notunun getirilmesine ilikin 1/5000 ve 1/1000 lekli imar plan deiiklik nerisi ile ilgili mar ve Bayndrlk Komisyonu raporunun oybirlii ile kabul gerekleti. (zmir Bykehir Belediyesi Meclis Kararlar, http://www.izmir.bel.tr/) 13.02.2006: Karyaka Onur Mahallesi 26M-Ic, 26M-IId paftalarda yer alan park alanlarnn btnletirilerek Rekreasyon Alan (zel projesine gre uygulama yaplacaktr) ifadesi ile belirlenmesine ilikin olarak, 1/1000 lekli imar plan deiiklii nerisinin oybirlii ile kabulne ilikin mar ve Bayndrlk Komisyonu Raporu (Pl. 5163) oybirlii ile kabul edildi. (zmir Bykehir Belediyesi Meclis Kararlar, http://www.izmir.bel.tr/)

cak. Ancak, bu yeni konutlarn inaatnn hangi kurum tarafndan yaplaca kesinlemedi. ki forml zerinde younlaan Karyaka Belediyesi, birinci seenekte, belediye arsalar zerinde ihale yntemi ile kat karl olarak inaatlar yapmay planlad. kinci seenekte ise TOK (Toplu Konut daresi) ile grmeler yapld. Eer, anlamaya varlr ve TOK inaatlarn yapmn stlenirse Karyaka Belediyesi karlk olarak kuruma Maviehirdeki arsasn verecek. Yeni konutlarn inaat 1.5-2 ylda tamamlanacak. Ardndan da gecekondu sahipleri, bu yeni konutlara tanacak. mar afl yaplar olanlar yeni konutlara sembolik bir cret deyerek ya da bedelsiz tanacak. mar afsz yap sahipleri bedelini deyerek yeni konutlarn sahibi olabilecek. Hak sahiplerine, gecekondularnn deerine gre, yeni konut verilecek. Tanmalarn sona ermesinin ardndan da gecekondular yklacak. Yklan gecekondularn yerine rekreasyon alanlar ve sosyal tesisler yaplacak. 02.03.2006; Onur Mahallesi Halk, Kentsel Dnm Projesi kapsamnda evlerinin yklmak istenmesine kar bugn bir yry gerekletirdi. Ilca Vadisi Projesi ile 11 evin ykld Onur Mahallesinde eylemlerini srdren halk, bugn Kahveler Durann nnden Karyaka Belediyesine doru yrye geti. Esnafn yzde yze varan katlmla kepenk kapatt gzlenirken, bugn okula gitmeyen ocuklar da nlkleri ile eylemde yerlerini ald. Kadn, erkek, yal, gen 500 kiinin katld eylemde Ykm deil hizmet isteriz, Dozer deil tapu isteriz, Susma sustuka sra sana gelecek sloganlarnn yan sra halk, Karyaka Belediye Bakan Cevat Durakn istifa etmesini istedi. Kitlenin n Yamanlar Parknda polisler tarafndan kesilerek belediyeye yrmelerine izin verilmedi. Bunun zerine Onur Mahallesi Ykmlara Kar Halk Birlii adna bir aklama yapan Hseyin Frat, oy almak iin evlerine gelen belediye yetkililerinin, imdi sermayeye alan amak iin evlerini ykmak istediini syledi. Ykma gereke olarak kaak yaplamann gsterildiini ifade eden Frat, yklmak istenen evlerin bir ksmnn tapusu, ounun da elektrik ve suyunun olduuna dikkat ekti. Frat, Ilca Vadisi projesinin iptal edilmesini,

Onur Mahallesinde Gerekletirilmek stenen Kentsel Dnm Projesi Hakknda Basnda Yer Alanlar
30.03.2005 Yeni Asr Gazetesi; Ankara Bykehir Belediyesinin baarl kentsel dnm projesi, Ilca Vadisi adyla Onur Mahallesinde hayata geirilecek. Ilca Vadisi ad verilen projeye gre blgedeki 1500 konut, hak sahipleri ile anlalarak yklacak. Mevcut gecekondularn karsndaki alanlara 8 katl yeni binalar yaplacak. Yeni konutlar ya belediye arsalarna kat karl olarak ya da TOK tarafndan yaptrlacak ve gecekondu sahiplerine dk bedelle satlacak. Karyaka Belediyesinin proje ile ilgili hazrlklar devam ederken, Ilca Vadisi Kentsel Dnm Plan projesi ana hatlaryla belirlendi. Sz konusu proje, Karyakann kuzey srtlarnda Ege-Koop konutlar mevkiindeki 1500 gecekonduyu kapsayacak. Mevcut gecekondularn karsndaki arsalara 8 katl yeni bloklar yapla-

Mevcut gecekondularn karsndaki alanlara 8 katl yeni binalar yaplacak. Yeni konutlar ya belediye arsalarna kat karl olarak ya da TOK tarafndan yaptrlacak ve gecekondu sahiplerine dk bedelle satlacak.

PLANLAMA
2006/3

83

Mahallede grlen kiilerin nemli bir blm projeye kar olduklarn belirtmilerdir. Ancak tapu sahibi olamayan gruplarn ve politik ilikileri nedeniyle de baz kimselerin projeye olumlu baktklarn da ifade etmilerdir.

ykmlarn durdurulmasn ve alt yap sorunlarnn giderilmesi iin kaynak aktarlmasn istediklerini syledi. Eylemin ardndan halktan oluturulan 21 kiilik heyet, ykmlara kar toplanan yaklak 2 bin 500 imzay iletmek zere Karyaka Belediyesine gitti. Heyetin ayrlmasyla mahalledeki eylem sona ererken, Onur Mahallesi heyeti, Karyaka Belediye Bakan Yardmclar Kamuran Trkn ve Hseyin alkan ile grt. Trkn, Ilca Vadisi Projesi kapsamnda yeni binalar yapacaklarn, arsa ve tapusu olanlara yeni binalarda ev vereceklerini, tapusu olmayanlarn ise kira bedeli kadar cretlerle bu binalarda oturabileceklerini iddia etti. Heyet ise bu teklife scak yaklamad. Mahalle halk olarak madur edildiklerini vurgulayan heyet, Belediye Bakan Cevat Durakn mahalleye gelerek halk ile grmesini istedi. Topladklar imzalar teslim eden heyet, herhangi bir sonu alamadan Belediyeden ayrld. (http: //www.sendika.org/) 14.07.2006 Cumhuriyet Gazetesi; Cevat Durakn aktardklar: Karyaka kangren haline gelen gecekondu sorunundan kurtuluyor. Yllarn ihmali nedeniyle gzelim ilenin evrelerini saran kaak yaplar ve gecekondular adeta ierisinden klamaz sorunlar yumana dnm. Maviehirin hemen yan banda elektrii, suyu olmayan, adeta baraka gibi evlerde yaayanlar, projelerimizin sonucunda modern an gerektirdii gibi altyaps tamamlanm her trl ihtiyac karlayacak konutlarda yaayacak. 25 yllk Yal Mahallesi sorunu da ortadan kalkacak. Onur Mahallesinde sorunun zm iin bin konutluk projenin hazrlklar balad. mar dzenlemeleri tamamland. Yurttaa hizmet gtrdnz hissettireceksiniz. Greve geldiimizden bu yana srekli olarak proje retiyoruz, rettiimizi halkla paylayoruz. Her eyden nce de projelerimizi uygulamaya zaman geirmeden balyoruz. Karyaka bugn dev bir kentsel dnm projesi yayor. Onlara yaam alan aarsanz, yurtta size kar koymak yerine, evini kendisi ykar. Biz 30 yl iinde yaplmayan kentlemeyi Karyakada iki ylda yaptk. Karyaka gibi bir ilede, imdilik 2 bin konutluk proje rettik. Ilca Vadisinde bin konutluk projemiz tamamlanma aamasnda.

Tm bu almalarla kent dokusunu korumaya ve kentlilik bilincini yeniden oluturmaya alyoruz. zmirin aydnlk yz Karyakay yaratyoruz.

Ayn Proje zerine Farkl Sylemler

Yukarda ksaca tantmaya altmz Karyaka Onur Mahallesi ve bu alan zerine gerekletirilmek istenen dnm projesi hakknda, taraflarn sylemlerindeki rasyonaliteyi alglayabilmek amal olarak, Onur Mahallesi halk ve Karyaka Belediyesi yetkilileri ile bir grme gerekletirilmitir. almann bu blmnde ilgili taraflarn proje hakkndaki dnce ve talepleri aktarlacak ve ardndan sylemler analiz edilmeye allarak; gnmz sosyo-ekonomik sistemi balamnda; alann dinamikleri ve mahalle sakinlerinin ierisinde bulunduklar durum temelinde ksa bir deerlendirme yaplmaya allacaktr.

Onur Mahallesi Sakinlerince Aktarlanlar1

Mahallelinin projeden haberdar olmas Hem Bykehir Belediyesi, hem de Karyaka Belediyesinin bu alanla ilgili demelerini gazetelerden okuduk, inaatlar grdk, bunun zerine halk adna gidip konutuk, hangi artlarla gerekleecek diye, sonra sadece tapu creti verileceini rendik. Biz de asfalt, evre vergisi veriyoruz dedik, ters tepki de verildi. Bakan seim ncesinde halkmn yanndaym, halkm ne derse o olur diyordu. Bu proje 7-8 sene nceden hazrd, ama seimden sonra akland. Belediye Bakan ok net konuuyor, yklacak. Ankaradan emir geldi diyorlar. TOK ile acayip hisselendirmeler yapmlar, ancak TOK bu projeden imdilik vazgemi iler netlemeyince. Mahallelinin projeye kar tutumu Mahallede grlen kiilerin nemli bir blm projeye kar olduklarn belirtmilerdir. Ancak tapu sahibi olamayan gruplarn ve politik ilikileri nedeniyle de baz kimselerin projeye olumlu baktklarn da ifade etmilerdir.

PLANLAMA
2006/3

Onur Mahallesinde yer alan bir kahvehanede mahallenin durumu ve kentsel dnm projesi zerine gerekletirilen bir sohbete katlan mahalle sakinlerinin grleri ile Karyaka Belediyesinde projenin mellifleri ile yaplan grmelere dayanmaktadr.

84

Projeye kar k nedenleri Buras ilk 1981de yaplamaya balad. 25-30 yldr i ieyiz. Buradaki insanlar birbirlerine kz verdiler, aldlar, akraba oldular. Komuluk ilikilerimiz ok iyi burada, herkes birbirini tanr. Projede bizi dinlemeleri gerekir, herkes kendi evinde mevcut evinde otursun, yle bir dzenleme yaplsn. Bakan burann yaknna byk bir ant planlad. Deniz Kz Evleri, Ege Koop., Ilca Vadisi projeleri tutmaynca, bu projeler i yapmaynca kentsel dnme evirelim dediler. Ankaradan geirmiler. Bu bir vicdan meselesi. Evi yklr, herkes baka yere giderse kimse kimseyi bulamaz. Sonra burada kim kira verir, bize TOK konutunda yer vereceklermi ya Ulukentte, ya da rnekkyde, kimine de Gaziemirde. Buradaki halkn apartmanda yaamas mmkn deil. Bizim aleyhimize her ey. Halk madur oluyor. Bizim lehimize olan bir eye yanamyorlar. 25 sene urap bir kmes yapmm, onu ykarsan, ben de senin bana ykarm.
Bunlar rant peindeler. Dkkanm var, tapum var, elektrik iznim var, ruhsat vermiyor dkkana. nsanlar yatrm yapmyor artk buraya, diken stnde olduklar iin. Her ay 200-300 milyon elektrik, su paras dyoruz. lk olarak Atakent yaknndaki gecekondu alan, ikinci olarak Onur Mahallesi yklacak. Datma operasyonu. Denizkz evleri sahiplerine buray temizleyeceiz dediler. Denizkz evlerinin sahibi buray Onur Mahallesinin tanaca vaatleriyle satt, imdi tepkiler alyor, ona kar davalar alyor.

paras verecekler, kiraclar da sfrdan demeye balayacaklar. Tapusuz olanlar TOKden hisselendirilecek. Tapusu olmayanlar oktur yksek kesimlerde, tapulu olanlar azdr oralarda.

Beklentileri Herkes deimeden yana aslnda, evre yolu bitince deiecek. Mteahhit girecek, o girince daha avantajl olacak ileride belediyeden. Belediyeden daha karl olacak, belediye sadece bir konut veriyor. Buca gibi, eskiden oras da gecekonduydu, sonradan bu hale geldi, buras da yle olacak. Mteahhidin, kooperatin eliyle.
nsanlar kendiliinden dntrecek, belediye ruhsat verse zaten, herkes kendisini atl evinden kurtaracak, yeni evini yapacak, yklr tereddd yznden yapamyor, kendiliinden dnemiyor. Burada kaldka zenginleti insanlar zaten yerletike ve bylece kendiliinden dnyor zaten. Hizmeti olsun, hizmet veremiyorsa da ykmasn, salklatrsn. Okulu, hizmeti olsun, evlerimizi ykmasn, yamur yanca 1 m. toprak dkld yola, bizi madur etmesinler de. Okul yetersiz, okul yaplmyor, parklar yok, alveri merkezi yok. Bir tek cami var, belediye sahip kmyor. Onur Mahallesi halk, alana ynelik olarak su orannn youn olduu syleminin de; kendilerini yerlerinden etmeye ynelik bir sylem olduunu ve amal olarak kullanldn ifade etmektedirler.

Mahallede kar kanlarn projenin ieriine dair yorumlar Proje yaam artlarmz deitiriyor. 5 tane ocuumuz varsa rnein, biz nasl salm? Mesela ben bugn bu arkadaa almm, ayn mahallenin insanlar birbirlerini tanyor, kentleme olunca ben tanmam. Bamsz yaama alm burann halk, kynden gelmi, yle alm, onu istiyor. Evka 2 gibi mstakil olsayd, kabul ederdik. nsanlar bahelerine domates, biber ekiyorlar orada. Deniz Kz Evleri gibi olmasn, onlar bize gre deil, kibrit kutusu gibi. Yeni yaplan evler iin senin 3 katl binan var, bir tane vereyim senin oray u kadara sayacam kira der gibi oturacaksnz diyorlar, mrm biter ben sahip oluncaya kadar. Tapusuz olanlara enkaz

Bir araya geli ve ortak refleks sergileme sreci 4 tane kahvehane var burada, srekli iletiim var bizim aramzda. Grup olarak ya da birlik olarak, tek tek de plann iptal edilmesine ynelik dava atk. Cevat Durak iki kez gelip konutu burada. 2000 insanla yry yaptk. Mahallemizde her grte olan var. Kabul edenler de var. Politik niyeti ile kabul edenler var. Saman altndan su yrtenler de var. Her alana dileke verildi, muhtar partili diye ekimser kald. Uyank geinmeye alanlar oldu. Herkes ayn kirdedir genel olarak tapusuzlar hari onlar projeyi istiyorlar. Buraya farkl yerlerden gelenler var ama sorunlar birlik olmamz salad. Sorunlar herkese ayn yansd iin birlik olundu. Mahkemeler sryor ykmla ilgili olarak bizden biri kazand.

PLANLAMA
2006/3

85

Karyaka Belediyesi Yetkililerinin Aktardklar

Projenin ortaya k nedenleri Teknik elemanlar bakana nerdiler 1000 konutluk projeyi. nceki dnemlerde bu alana ynelik bir proje dncesi yoktu. ou ykma tabi bu arazilerin. Biz mahalle sakinlerini madur etmek istesek ederdik zaten, alann imar aff yok. Biz onlar oraya gtrerek bir ans tanm olacaz. Yamalarn ok ciddi kanal problemi var rnein. Her gn su basyor, yol, kanal yaplamaz ki oraya. Her yer kaak yap, nereye yapacaz donatlar. Emniyet ok memnun oldu projeden, su oran ok yksek bu alanlarn. Herkes buray deitirirseniz ok memnun olacaz, tarih yazarsnz diyor. Onur Mahallesi dnda herkes istiyor. Yanna Ege-Koop gelecek bu alann ve buras kaak diye ikayet ederlerse bakan sulu olacak kaak yaplara gz yummu gibi. Projenin mahalle sakinlerine duyurulmas Bakanla birlikte Onur Mahallesine iki kez gidilerek proje anlatld. Bakan ben buray sizi madur etmeden tayacam diye sz verdi. Ancak mahalle sakinleri anlamadan nce kar ktlar. Mahalle sakinleri ka konut veriyorsunuz bize dediler. Biz henz zaten bu detayda bir hesap yapmamtk. Projenin ierii ve uygulama yntemi Onur Mahallesinin kar yamacnda belediyenin 1000 konutluk bir yeri vard. Biz bu alanda TOKye 1000 konut yaptralm ve bunun karlnda belediyenin Yal Mahallesindeki arsalaryla dei-toku yapalm bedelini karlarsa diye dndk. nk TOK inaat ya da arsa istiyor projeyi gerekletirme karlnda. Bakan o gnn yatyla 40 trilyonluk arazisini heba etti, 38 trilyona kyordu 1000 konutun yat. Hibir kar olmuyordu belediyenin, hatta zarar oluyordu bu durumda. Belediyenin kendine gelir elde etme durumu yoktu yani. Maliyet hesabndan sonra 1000 konut alnabilecei ortaya kt. Biz de bir proje dndk; 1000 konutu alp Onur Mahallesini oraya tayalm, boaltlan alanda da rekreasyon alan yaratalm dedik. Biz onlar hemen alann yanndaki blgeye tayoruz, 1000 konutluk proje yetersiz kalrsa rekreasyon alan kuzeyden balayarak daraltlarak oraya yeni

konutlar yapmay planlyorduk. Doldur-boalt yntemi uygulamay dnmtk. Ankara Dikmen Vadisi rnei gibi olsun istedik. Biz 2+1, 1+1 ve 3+1 odal konutlar nerdik talebe gre cevap vermek iin. Zaten proje aamasndayz. Evlerin deerleri de ok yksek olacak. u anki ev ve arsa deerleri katlanacak, bu onlar iin ok avantajl aslnda. mar uygulamas da yaplmt 3-4 adalk bir alanda 1000 konutluk proje iin. Yeni yaam evresi yaanabilir olacakt. Okullar olacakt. Srete ilk i oray temizlemekti. Kiraclarn durumu hi dnlmedi, onlar da dnemeyiz. Buras daha nce ok hisseliydi. mar parseli haline getirildi ve yeni tapularn aldlar. O yapld nceki dnemde. Bazlar tapularn alabilecekleri halde o zaman almadlar. Alann tamam zel mlkiyette. Onur Mahallesinde hazine arazisi yok. Dava ayorlar mlk sahipleri. Biz hem arsa sahibini, hem bina sahibini tayacaz. Arsa bedeli ve bina bedeli konusunda Dnm yasas-ynetmelii bekleniyordu aslnda bunun netlemesi iin. Projenin yanndaki alanda yer seen Deniz Kz Evleri bu projeyi bilerek balad. Biraz ii bytt ve abartt, televizyonlara demeler verdi.

Projeye kar alnan tepkiler ve sonular Dairelerinin deeri de artacakt. Daha projeyi grmeden 1 oda, 1 salon dediler. Muhteem binalar yaplacak, bu konuyu anlamak istemediler. Buraya gelip bardlar, ardlar. Bunlar araya siyaseti soktular, bizi madur ediyorsunuz dediler. 5 Katl kaak yap yapp sonra da bana ka daire vereceksin diyorlar. Onlar yaygara yapnca Bykehir Belediyesi de bunun zerine bize TOK ile anlama, gel ben yapaym bu binalar dedi olaylardan sonra. Bykehir Belediyesi ile aramzda iyi niyet anlamas var imdi bu alan zerine. TOK de bize biraz bekleyelim dedi, sizinle Yal Mahallesinde ilerimizi hafletip, sonra balayalm denildi bu projeye.

Son Vermeden nce Bir Deerlendirme

Onur Mahallesinin kaak yaplama ve teknik ve sosyal altyap asndan ok ciddi kentsel sorunlar bulunmaktadr. nerilen dnm projesinin ise, mahallenin dinamiklerine uygun olmad ve bu balamda olumsuz koullarn

PLANLAMA
2006/3

86

ortadan kaldrlmas konusunda mahalleliyi temele alan salkl bir zm getiremeyecei dnlmektedir. Taraflarn sylemleri mevcut balamlar ierisinde deerlendirilmeye alldnda, kentin evre yolu ile yeni gelime alanlar kazand dncesi ve kendini evre yolu zerinden grnen yeni yzyle daha gzel sunmak ve pazarlamak isteminin projeyi nedenlemekte olduu grlebilecektir. zmir ve Karyaka halknn Onur Mahallesi zerine nyargl olmas da, yerel ynetim veya ynetimlerin projeyi kentlinin gznde merulatrmasna yardmc olmaktadr. Yerel ynetimler mevcut sistem ierisinde sermaye temelli olarak gerekeni yapar gibi grnmektedir: Prestijli bir rekreasyon projesi ve beraberinde mekansal olarak kt bir alandan kurtulma !.. Ancak proje esasen, zaten yerinden edilmi olan bir grubu tekrar yerinden etme projesine dnmeye doru ilerleyebilmektedir. Onur Mahallesinde yaayan her bir bireyin ayr semeleri vardr ve bir anlamda bu proje onlarn geleceini, onlarla tartmakszn belirlemekte bir saknca grmemektedir. Onur Mahallesinde gerekletirilmek istenen dnm tartmalar sresel olarak incelendiinde projenin ierii, yntemi ve duyurulma eklinde halk katlmnn dlanmas temelli problemlerin yaanm olduu gerei karmza kmaktadr. Bu alana ilikin olarak uygulamaya konulacak projelerin oluturulmas esnasnda, alann nasl dntrleceine dair farkl alternatif ve seeneklerin ortaya konularak birlikte tartlmas gerekmektedir ve de her eyden ncelikli olarak temel hedef, blgenin ziksel ve sosyal donat asndan yetersizliinin giderilmesi olmaldr. Projeden etkilenen ve/veya etkileyecekler asndan bakldnda, henz kimilerince kentlileemeyen, marjinal (!) blge halknn, kentsel dnm projesi ile altklar yaam biiminden bir ekilde yaptrmla koparlmak istendikleri gzlenmektedir. Koparlmak istenen halk ise, alandaki sorunlarn farkndadr ve alann evre yolu ya da baka koullar dolaysyla gelecek olan talepler dorultusunda mteahhit eliyle kendiliinden dnmesinin kendileri asndan daha karl olacana dair bir beklentiye sahip bulunmaktadr. Bu balamda mahalle sakinlerinin ierisinde bulunduu iki ynl eilimden sz edi-

lebilecektir: Alageldikleri sosyal gerekliklerini koruyabilecek bir mekansal dzene sahip olmak ve alann iyiletirilmesi ya da dnm srecinde kendi karlarn maksimize edebilmek. Mahalle sakinlerinin tutumlarnda gzlenen rasyonalite, hem mevcut toplumsal ilikilerin ve yaam biiminin srdrlmesi ynnde sosyolojik balamda, hem de kapitalist-liberal dnya sylemi ierisinde kiisel rant talebi balamnda tutarl bir duru olarak grlebilecektir. Yerel ynetim ve yatrmc talepleri de zmir ve Karyakann son sre eilimleri gzlendiinde gelimekte olan bir lkenin neo-liberal piyasa ortam asndan olduka mantkldr. Bu durumda taraflar dinlenildiinde, Nasreddin Hocann sen de haklsn tarz ironik bir durumun varl ortaya kmaktadr. Etkileyen ve etkileneceklerin sylemleri, her ikisi de mevcut toplumsal dzen ve piyasa koullar temelinde deerlendirildiinde kendi ierisinde olduka tutarldr. Bu noktadan hareketle, sorunsaln st lekte bir toplumsal sistem-piyasa problemi olarak karmza kmakta olduu ve ilgili oluumlarn bu balamda deerlendirilmesi gerektii tespitine ulalabilecektir. ki grubun rasyonelleri de yle farkl grnmektedir ki, bu durumda projenin semelerinin nasl yaplaca ciddi bir sorun alan olarak belirmektedir. Bu sorunun almas iin yerel ynetim ve mahalleli arasnda ortak bir dil oluturulmas ve rasyonel bir iletiimin yaratlmas gereklidir. Birbirini dinleme ve anlama abas olmadan kurgulanan bir proje, ancak bir yerinden etme sreci ve/veya soylulatrma projesi olarak karmza kacaktr. Grlebilmektedir ki; grnen fizik mekann altnda farkl kesitlerden, farkl gereklikler yzmektedir. Ayn toplumsal-ekonomik yapnn iinde herkes, her grup kendi duru noktasnda, kendi rasyonalitesini gereklemeye almaktadr. Byle bir bak planlama alanna da farkl kuramsal almlar sunmaktadr. Onur Mahallesinde yaplmak istenen dnmn gerekletirilmesinden nce ve hatta gerekletirilmesi srecine ynelik olarak sorulmas gereken ve esasen farkl kimliklerce farkl farkl sylemler temelinde yantlanabilecei bilinen baz sorular vardr. Bu sorularn yantlarnn uygulayclarca zaten hazrlanm olduu hissedilse de, planlamann temelinin dayand kamu yarar kavram

Kimilerince kentlileemeyen, marjinal (!) blge halknn, kentsel dnm projesi ile altklar yaam biiminden bir ekilde yaptrmla koparlmak istendikleri gzlenmektedir.

PLANLAMA
2006/3

87

Yerel ynetimlerin, planlamann esas olan kamu yarar kavramn projelerinde her zaman bir kez daha deerlendirip, semelerini ona gre yapmalar gerekmektedir.

emsiyesi altnda yeniden sorulmalar ve yantlarnn mahalle sakinleri ile birlikte oluturulacak bir ortak akl sonucunda yeniden verilmesi gereklilii vurgulanmak istenmektedir: Bu alanda yaayanlar kimlerdir? Kendi yaam alanlarna ynelik ne istemektedirler? Yerel ynetimlerin Sizin iin proje hazrladk sizin iin biz en iyisini bildik tavrlarnn dnda bir tavr gsterme olaslnn gereklemesi mmkn deil midir? Bu alanda kentsel dnm yntemlerinden hangisi kullanlmaldr? Bu alanda yer alan kiraclarn proje dnda braklmas yerine onlar iin de sosyal projelerin hazrlanmas gerekli deil midir? Alandaki teknik ve sosyal altyap eksikliklerini en abuk ve salkl olacak zecek proje nasl olmaldr? Alandaki kaak yaplama ve imar problemleri mahalleli ile birlikte nasl tartlmal ve nasl zme doru ilerlenmelidir? Bu proje kime ve hangi koullara, nasl hizmet etmektedir? Yerel ynetimlerin, planlamann esas olan kamu yarar kavramn projelerinde her zaman bir kez daha deerlendirip, semelerini ona

gre yapmalar gerekmektedir. Hizmet ettikleri kamu, kimdir, sorgulamaldrlar. Ortak bir faydann nasl salanaca ynnde allmaldr ve ncelik sermaye yatrm deil, alan kullanclar iin yaanabilir mekanlar yaratmak olmaldr. Nasl bir proje sreci yaanmas gerei alanlarn zgn dinamiklerinden ortaya kmaldr. Proje hazrlama srelerinde bu yndeki analiz almalarna arlk verilmelidir. Ancak bu bakma biimlerinin geliimi ile kentlerimiz, iinde yaayanlar ve yaananlara deer verilen mekanlar haline gelebilecektir.

Kaynaka
Aysel (Altneki), F. Birikimin Yeri Dar, Ege Mimarlk Dergisi, Say:53, 2005/1, zmir. nverdi, H., Sosyo-Ekonomik likiler Balamnda zmir Gecekondularnda Kimlik Yaplanmalar: Karyaka-Onur Mahallesi ve Yamanlar Mahallesi rnekleri Doktora Tezi, Nisan, 2002 zmir. Tekeli, ., Kentsel Dnm Sempozyumu, TMMOB ehir Planclar Odas, Y.T.., 2003. http://www.izmir.bel.tr/ http://www.sendika.org/ http://www.yeniasir.com.tr/ Cumhuriyet Gazetesi, 14.07.2006

PLANLAMA
2006/3

88

Alveri Merkezleri-Kent likisinde Kronikleen Sorunlar, Toplu Ulam ve Yaya Ulam likileri: Forum (Bornova) Alveri Merkezi rnei
Sibel ECEM KILI* - Muhammed AYDOAN**
lveri alanlar gemiten bugne kadar kent hayatnn nemli bir paras olmu, kent kimlii ile zdelemilerdir. Kimi zaman kent yapsnn deiimi alveri alanlarn dntrm, kimi zaman ise deien alveri kltr ile ekillenen yeni alveri alanlar kent yapsnn dnmesinde etkili olmutur. Bu nedenle kentin yaad dnmn anlalmas asndan da alveri alanlarnn geliim srelerinin tm boyutlar ile ele alnmas gereklidir. Her alanda hzl dnmlerin yaand, retim ve tketim yaplarnn deitii, kentli kimliinin ve kltrnn yeniden retildii bir srete, elbette alveri alkanlklarnn ve alveri merkezlerinin gemiteki biimleri ile devam etmeleri beklenemez. Bir deiimin yaanmas gerektiini kabul ederek, bu deiimin hangi boyutlar ile doal, hangi boyutlar ile dardan mdahalelerle kurgusal olarak gerekletiini okuyabilmek ve srete grlen aksaklklara ynelik tavrlar gelitirebilmek son derece nemlidir. Gemite bir yerin kent olarak anlmasnda en temel kstas, yerleimin merkezinde yer alan (ounlukla ticaret ve kk imalat) kullanmlarn eitlilii ve hizmet aplarnn genilii olmutur. Yine kentler bydke ekirdekte yer alan ticari merkezin younluu, kentin iinde konumlanmas, bir alanda toplanmas, bir aksa yaylmas ya da kent iinde eitli alt merkezlere ayrlmas o kentin biimlenmesini etkileyen en temel unsur olmutur. zmir kenti de son yllarda ticaret alanlarnda nemli deiimler yaam, ok sayda byk

alveri merkezi ile tanm, gemite kent merkezinde yer alan perakende ticaret potansiyelinin ok byk ksm bu yeni oluan odaklara kaymtr. Bu almada, byk alveri merkezleri gndelik hayatn bir paras haline geldike fark edilen sorunlar irdelenecek ve Bornova Forum rnei zerinden tartlacaktr.

*Yrd. Do. Dr., Dokuz Eyll niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm **Ar. Gr. Dr., Dokuz Eyll niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm

Deien Alveri Kltr ve Tketim Meknlar

Tarihi arlar cazibelerini neden kaybetti? Gemite biimleri, byklkleri ve barndrdklar kullanmlarn eitlilii nedeni ile kentlerin kimliini oluturan en nemli unsurlardan biri; tarihi kent merkezleri ve bu merkezlerde yer alan arlar olmutur. Ancak geen yzyl, deien tketim anlay gelimi lkelerden balayan dalgalar halinde kentlerin bu niteliini de deitirmi ve alveri meknlarn yeni konseptlere tamtr.
Tarihi arlarn cazibelerini yitirmelerinde en byk etken tat eriimi ve otopark alanlar konusunda kstllklar olmutur. Kentlerin hzl nfus art ile bymelerinin yan sra, tat kullanmnn gnlk hayatn bir paras olarak yaygnlamas ve kentsel alann ziksel olarak da genilemesi paralelinde alveri kltr ve meknlar da deimitir. Geleneksel arlar ekonomik aktivite alan olarak gerilemi, kent eperlerinde yeni merkezler olumutur (Taner ve dierleri, 2002). Bu, kentin ulam yapsnda ve arazi kullanm biiminde de nemli deiimlere neden olan bir sretir.

PLANLAMA
2006/3

89

Alveri merkezlerinin tasarmn byk lde etkileyen temel ama, potansiyel mterilerin mekna ekilmesini ve kullanclarn mmkn olduunca uzun sre iinde tutarak daha fazla alveri yapmalarn salayacak meknlar yaratmaktr.

Yine tarihi arlarn eskiyen imajlar, meknsal olarak sunduklar konfor dzeyinin belirli eikleri aamamas, iklim koullarna kar korunakszlk ve rn eitliliinin planlanamamas gibi nedenler bu sreci glendirmitir. Tm bu nedenlerin etkisiyle, otopark ihtiyacn karlayan, tat ile kolay eriilebilir, ksa zamanda ok farkl ticari faaliyete bir arada ve kolayca ulalabilmesini salayan yeni alveri merkezleri ksa zamanda nemli ekim noktalar haline gelmilerdir.

senmemi ve tat odakl olarak tasarlanmlardr. (Southworth, 2005) ou zaman farkl alveri birimlerini barndran ana binann d grnmnden ok i tasarm nemsenmitir. Aslnda btnyle i mekndaki aktivitenin ve elemanlarn zenginlii konusundaki aba tamamen basit d kabuklarn kullanlmas ile tamamlanr. (Ylmaz, 2002) Bulunduu yer ya da evrede yer alan kullanmlar ne alann kullanm biimini ne de yaplarn tasarmn etkilemez. Tm dnyada, bu ekilde oluturulan saysz alveri merkezi gndelik hayatn bir paras olarak kullanldka bu yaplara ynelik iki temel eletiri gelimitir: Bu alveri merkezleri, kullanclarn tamamen tata bal hale getirmektedir. Dolaysyla zellikle son yllarda insan sal zerindeki olumsuz etkilerinin fark edilmeye balanan tat odakl yaam biiminin yaratt sorunlarda bu merkezlerin de pay vardr. Bu merkezler monoton tasarmlar ile alveri eylemini barndran mekn bir mhendislik projesi gibi ele almakta, geleneksel arlardaki kltrel birikimle zenginlemi zgn meknlarn salad aidiyet, ortak kimlik, toplumla iletiim ve sosyalleme gibi insani ihtiyalara yant verememektedir. Bu eletirileri yaratan sorunlarn yan sra bu yaplara ynelik merak azaldka, ilk yapldklarndaki cazibelerini kaybetmeye balamlardr. Alveri merkezlerinin saylarnn artmas ile rekabet bym ve mteri ekme kaygs, alveri merkezlerinin bir kez daha dnmelerine neden olmutur.

Yeni toplu alveri meknlar Sanayileme ile deien kent emasnda, bir bilim alan olarak gelien planlamann zonlama yaklamnn ve tat eriilebilirlii konusunda seeneklerin artmasnn etkisiyle genel anlamda konut ve alma alanlar birbirinden ayrlmtr. Kent eperlerine doru yaylan konut alanlar, merkezdeki i alanlar, yine merkezden uzaklaan sanayi alanlar ve bu alanlar arasnda tat eriimini salayan otoyollar kentlerin geliimi zerinde belirleyici olmutur. Kent eperlerinde gelien konut ve sanayi alanlar ise, yeni alveri alanlarna ihtiyac ortaya karmlardr.
Bu alveri merkezleri ilk olarak ortaya ktklarnda minimum zamanda maksimum alveriin yaplmasn salamak gibi ok basit, ancak ok gl bir parametreyi salayacak ekilde tasarlanmlardr. Kentle ve evrede yer alan kullanmlarla ilikileri, ulam yaps ve i mekn organizasyonlar uzunca bir sre hep bu parametreye uygun olarak ekillenmitir. Alveri merkezlerinin tasarmn byk lde etkileyen temel ama, potansiyel mterilerin mekna ekilmesini ve kullanclarn mmkn olduunca uzun sre iinde tutarak daha fazla alveri yapmalarn salayacak meknlar yaratmaktr. (nbilgen &Uzun, 2002) Kapal ve d mekndan korunmu olmalarna ramen doal ya da yapay aydnlatma, sokak benzeri dolam akslar ve peyzaj dzenlemeleri ile d meknda bulunma hissi uyandrmaya alrlar. Kent eperlerinde yer alan bu byk alveri merkezleri ilk aamada ana cadde boyunca yaylan ticarete benzer olarak, ancak daha youn ve daha byk alanlarda gelimilerdir. Tat eriimi iin avantajl alanlarda yer semiler, n ve yanlarnda bulunan geni otoparklarla snrlandrlmlardr. Yaya olarak eriilebilirlikleri ou zaman nem-

PLANLAMA
2006/3

Yaam biimi merkezleri / temal toplu alveri meknlar Alveri eylemini bir mhendislik projesi mant ile ele alarak, devasa kapal strktrler iinde toptan perakendecilik mantnda yrtmeye alan modern alveri merkezlerine ynelik merakn kaybolmas ve rekabetin artmas ile bu yaplarn tasarmlarna ilikin yeni araylar gndeme gelmitir. znde birbirinin ayn olan dier alveri merkezlerinden farkllama ve mteri ekmeye ynelik bu yeni tasarm araylar, tasarmlara u balklar altnda toplanabilecek yeni zellikler katmtr.

90

 Tarihi ar ve yaplara benzetiim Yeni tasarm anlaylarnda geleneksel kent merkezlerindeki grsel baz zellikleri taklidi yaygndr. Saat kulesi, eme vb. sembolik elerin kullanm ve yrenin mimari niteliklerinden armlar alveri merkezlerinin kimlik kazanma abalarnn bir paras olmutur. Kentsel peyzaj unsurlarnn aktarm Sokak, meydan ve ak alan dzenlemelerinde kullanlan baz unsurlarn tasarma eklemlenmesi de giderek yaygnlaan bir eilimdir. Sokak mobilyalar (sokak lambalar, iaretlemeler), bitkilendirme, su eleri, heykel ve plastik eler gibi kentsel peyzaj unsurlarnn kullanm ile d mekn tasarmlar grsel olarak olduka zenginletirilmitir. Kullanmlarn eitlendirilmesi Bu merkezlerin tasarmlarn ve fonksiyonlarn etkileyen bir dier sre ise, bu alanlarn giderek alveri dnda bo vakit geiremeye ynelik dier aktiviteleri de barndrr hale gelmeleridir. Gelien sre, alveri merkezlerini sinemalar, restoranlar, interaktif oyun alanlar, ocuk oyun alanlar ve spor alanlar ile hem elence alanna hem de sosyal alana hizmet eder hale getirmitir. (Mc Cloud, 1999) Ama, bir ailenin btn gnn byle bir merkezde geirebilmesini salamak ve bylece tketimi arttrmaktr. Bu gelimelerle birlikte bu alveri merkezleri mlkiyet olarak zel alan olmasna ramen, kullanm biimi nedeniyle yar kamusal bir nitelikte kazanmaya balamtr. maj ve tanmn yenilenmesi Bu yeni tip merkezlerde allagelen alveri merkezlerindeki monotonluun olmadn duyuran ve insanlar bu sunulan yeni olanaklardan haberdar etmeyi amalayan bir imajn oluturulmas gereklidir. Alveri merkezlerinin tasarmndan kullanm biimine kadar uzanan bu gelimeler, bu merkezlere verilen isim ile tamamlanmaldr. Dolaysyla mall gibi, giderek negatifleen bir tanm yerine, lifestyle centers (yaam merkezi) terimi tercih edilmeye balanmtr. (Southworth, 2005) Ancak doal olarak temelde alveri merkezlerinin maksimum mteri ve maksimum alveri hedenin deimedii, sadece farkl araylarla,

farkl tasarmlarla, farkl tantmlarla bunlara ilikin srekliliin salanmaya alld grlmektedir.

Trkiyede Yeni Alveri Merkezlerinin Geliimi

Trkiyede bu yeni alveri merkezleri ancak 1980li yllardan sonra balamtr. Uzun yllar sadece bykehirlerde ve az sayda birimle hizmet veren bu ticaret birimlerini bu dnem zarfnda kentin sadece belirli kesimleri kullanm, kentin byk bir ksm geleneksel alveri meknlarnn yan sra seyrek olarak bu merkezleri kullanmtr. Ancak (1996 tarihinde) Gmrk Birliinin ilemeye balamasnn ardndan hem bu alveri merkezlerinin saylar ve eitleri artm, hem de bunlar daha kk kentlere de birimler aarak lke geneline yaylmlardr. Yaygnlaan tesisleri ile daha ulalabilir hale gelen byk irketler, artan rekabet ile zellikle byk kentlerde perakende ticaret hacminin byk blmn kendilerine ekmilerdir. Trkiyede kentleme srecinin Bat Avrupa ve Amerikadan baz farkllklar tayor olmas nedeniyle, bu alveri merkezleri ve kullanclar da baz farkllklar tar. Uydu-kentler gelimi lkelerde metropoliten merkezden kopuk, ayr alt yerlemeler halinde ve st gelir gruplarn barndrrken; az gelimilerde ilkinin tersine, metropoliten merkeze bitiik ve alt gelir gruplarn barndrmaktadr. (DPT, 2000) Bu durum alveri merkezlerini de etkilemektedir. Gelimi lkelerin banliylerinde yer alan byk alveri merkezleri tek seenek olarak bulunurken, Trkiyede geleneksel arlar ile birlikte varlklarn srdrmektedirler. Yine her ne kadar kent eperlerinde bulunsalar da Trkiyedeki bu byk alveri merkezleri kentten tamamen kopuk deillerdir. Yeni gelien bu byk alveri merkezleri zaman zaman alt gelir gruplarnn yer ald blgelere yakn olarak konumlansalar da, gerek sunum biimleri, gerekse tat eriimine arlk veren yaplar ile orta ve st gelir gruplarna hitap etmektedir. Bu srete greli olarak dk gelirli toplumsal gruplara hizmet etmeye balayan tarihi arlarda ise, daha st gelir gruplarn ekecek politikalar gelitirilmeye allmakta, yer yer turizme ynelik kullanm dnmleri yaanmaktadr.

PLANLAMA
2006/3

91

Birok Anadolu kentinde, henz ilk dalgann yaand ve gelimi lkelerde terk edilmeye balanan yaklamdaki modern alveri merkezlerinin ald grlmektedir.

Kent elitinin kent merkezine geri dn, karmak kullanml ve younluun arttrld kent yapsnn tevik edilmesi politikalar vb. yeni gelimelerin alveri merkezlerini nasl etkileyecei ise bir baka tartma konusunu oluturmaktadr. Bir yandan banliy sisteminin bir uzants olarak ve sermayenin merkezilemesi paralelinde byk sermaye gruplarnn gdmnde gelien byk alveri merkezleri yeni araylarla varlklarn srdrmeye alrlarken, dier yandan da rezidans tabir edilen karmak kullanml (konut, ticaret, hizmetler, os ve alma alanlar) yksek yaplarn kent merkezlerinde yer almaya balad da gzlenmektedir. Birok Anadolu kentinde, henz ilk dalgann yaand ve gelimi lkelerde terk edilmeye balanan yaklamdaki modern alveri merkezlerinin ald grlmektedir. te yandan byk kentlerde bu klasik modelde alveri merkezlerinin saylarnn fazlalat, bunlardan bazlarnn artan rekabete dayanamayarak kapand ve yukarda bahsedilen ikinci dalgann etkileri grlmeye balanmtr. zellikle stanbulda, gkdelen ve plazalar halinde bu dalgann daha ileri boyutlarda yaand grlse de, stanbul dndaki byk kentlerde de yaam biimi merkezleri formatnda alveri merkezlerinin birer ikier kurulduklar grlmektedir.

Forum Bornova Alveri Merkezi

Forum Bornova Alveri Merkezi, Ege niversitesi Hastanesi arkasndaki 45 bin metrekarelik alana kurulmutur. Alann 1997 ylnda renci ky olarak dzenlenmesine ilikin bir protokolle 49 yllna kiraland ifade edilmektedir. Kiralanan arazi zerine kurulacak kyde rencilerin bo zamanlarn geirebilecekleri sinema, ktphane gibi sosyal tesislerin, eitli ihtiyalar karlayacak dkknlarn da bulunaca bir arnn yer almas planlanmtr. Ancak daha nce protokoln yapld Tepe Grubu st hakkn devretme yetkisini kullanp projeyi, Multi Trkmall`a devretmitir. Multi Trkmall Genlik Ky` projesinden, ierisinde yaklak 130 maaza, 7 salonlu sinema, restoranlar ve elence alanlarnn yer ald yeni bir cazibe merkezi yaratmtr (Cokun, 2006).

Tasarm kriterleri ve salanan unsurlar

Bu alveri merkezini zmirdeki dierlerinden ayran ve yurt dnda da gelimeye balayan yeni tasarm anlayn yanstan yaam merkezi (lifestyle center veya townscape mall) tanmna benzer baz zelliklerinin bulunduunu syleyebiliriz. Yetkililerinin;

PLANLAMA
2006/3
ekil1. Forum Bornova ve evre Kullanmlarla likileri

92

 Yalnz bir alveri merkezi deil, sosyal ve kltrel bulumalarn da gerekletirilecei bir alan olmasnn istendii, Alveri merkezinin ehrin bir paras haline getirilmeye alld, insanlarn sadece alveri iin deil; gezmek, vakit geirmek, elenmek ya da arkadalaryla bulumak iin de tercih edecekleri mekn olmasnn istendii, bu nedenle Forum adnn verildii, 130 maazal dev alveri merkeziyle zmir ve Egelilere yeni bir yaam biimi sunacaklar vb. ifadeleri merkeze alveri dnda fonksiyonlarn ve yar-kamusal bir niteliin dahil edilmesinin de amalandn gstermektedir. (http://www.yeniasir.com.tr, 08.07.2006) Dier yandan yaplarn ve evrenin tasarmna ilikin olarak ifadelerde ise; geleneksel kent merkezlerinde yer alan meydan, sokak, srprizli meknlar, peyzaj dzenlemeleri gibi baz zelliklerle birlikte, kentin ve yrenin kimliini yanstan baz imajlarn tasarmda kullanldn gstermektedir. Akdeniz Kasabas maj: ehrin ortasnda meydanlar, sokaklaryla bir Akdeniz kasabas hissi veren bir yerleim alan yaratmay tercih ettik Geleneksel Doku zellikleri ve Srprizli Mekanlar: Her keyi dndnzde bir fskiye veya kk bir amfi tiyatro gibi ho srprizlerle karlaabilirsiniz. Ksacas, bir Akdeniz lkesinden beklediiniz her eyi bulacaksnz zmir Kentinin mgelerinin Kullanm: Kkleri antik alara kadar uzanan Ege kentlerinin temel eleri kullanlarak tasarlanan Forum Bornovada zmirin nl simgelerinden asansr de yer alyor Alveri D Etkinlikler ve D Mekan Tasarm: Forum Bornovada her biri farkl tasarlanm emeler, gletler, tenteler, palmiyeler, sokak ve meydanlar; insanlarn rahata oturup etkinlikleri de izleyebilecei teraslar yer alyor (http://www.yeniasir.com.tr, 08.07.2006).

Tasarm ve planlama srecinde eksik kalan unsurlar Dier alveri merkezlerinden farkllamay salamaya ynelik tm bu abalara karn, Forum Bornovann zmirdeki dier alveri merkezleri ile nemli benzerlikleri de bulunmaktadr. evre yolu zerinde konumlanmas, yann saran bin aralk otopark, yaya ve bisiklet ulamnn dnlmemi olmas ve toplu tama olanaklaryla kurulmayan ilikisi bu benzerliklerden bazlardr.
Ne zmir Haf Rayl Sisteminin Bornova istasyonu, ne otobs duraklar, ne de yakn evresinde yer alan konut evreleri ile balant kurulamam olduu grlmektedir. Hatta niversitenin bir paras olarak tasarlanm ve aslen burada yer alacak renci kyne ve kamps rencilerine hizmet etmek zere oluturulmu olan bu merkezin niversite ile balants dahi kurulmamtr. Merkezin ana girii gneyde evre yoluna dorudan balanan bir aks zerinde yer almaktadr. Yine dou ynnde bir tat girii daha bulunmaktadr. Alveri merkezinin kuzeyinde yer alan Ege niversitesi Hastanesi ile arasnda iki kullanm

Fotoraf 1. Ege niversitesi Hastanesi ve Forum Bornova Arasndaki Tel it

PLANLAMA
2006/3

93

Bugnk durumda, alveri merkezlerinin kente dalmlarnda, yer seimlerinde, evre kullanmlarla ilikilerinin salanmasnda planclarn ve imar planlarnn ok da etkili olamadklar grlmektedir.

ayran bir yol (yaya ya da tat) bulunmamakta, ayrc olarak tel it yer almaktadr. (ekil 1) Buna karn gerek sahip olduu renci ve alan kapasitesi ile gerek kullanc grubu ile odak noktas olan bu blge ile kent iin yeni bir odak noktas oluturmaya aday Forum Alveri Merkezi arasnda bir ekim olumaktadr. Bu nedenle tel itlerin yer yer paraland ve buradan yayalarn getii izlenebilmektedir. (Fotoraf 1) Merkezin kuzeyinde, kamps ve hastane alannn ve devamnda ise yksek younluklu konut blgelerinin yer ald grlmektedir. Merkezin gneyinde ise dk younluklu ve st gelir gruplarna hitap eden konut blgesi yer almaktadr. Ancak zellikle kuzeyde yer alan konut blgesinden alveri alanna yaya olarak ulamann olduka g olduu da sylenebilir. Yaya olarak blgeye ulam salayacak herhangi bir aks oluturulmam, bu konuda ynlendirici olabilecek tabela vs. iaretlemeler yaplmamtr. Alann dousunda yer alan girie, olduka dolambal ve youn tat kullanmna sahip yolun dar kaldrmn takip ederek, otopark girii olarak tasarlanm girii kullanarak ulamak ancak mmkn olabilmektedir. Ana girie hastane alannn batsndan yaya ya da bisikletle ulamak ise yine olduka youn tat ykne sahip evre yolunun Bornova balants nedeniyle neredeyse imknszdr. Buna ramen blgeye yaya olarak ulamaya alan gruplarn varl da alanda yaplan gzlemlerle belirlenmitir. (Fotoraf 2)

Alana bisiklet ile ulam ise yaya ulamndan daha problemli grnmektedir. Forum yerleiminin iinde bu duyarllk var gibi grnse de, alana Bornovadaki konut alanlarndan ve kamps iinden bisiklet ile ulam son derece zordur. Bir bisiklet yolu olmad gibi, bir metre geniliindeki kaldrmn da dzensiz oluu nedeniyle bisikletler tarafndan kullanm mmkn deildir. Tat yolu kenarnda ayrlm bir blm yoktur. Yolun evre-yoluna balant salayan birinci derece bir tat yolu olmas ve ara trainin hz, bisiklet ile eriimi son derece tehlikeli hale getirmektedir. Ulama zorluunun yan sra, pek ok detayn dnld merkezin iinde de bisiklet park yeri gzlenmemitir. Alveri merkezinin internet sitesinde ulama ilikin seenekler arandnda metronun ve Bornova ynndeki belediye otobslerin sayld grlmektedir. (http://www.forumbornova.com/ ulasim.php) Ancak duraklardan merkeze ulamn nasl salanaca konusu ise tam bir soru iaretidir. Bu alveri merkezinin yer seimi, alann alveri alanna dnmesi srecindeki niversite ky oluturma amac ve burann adna uygun biimde bir buluma alan olaca iddialar, alann niversiteyle ve kentle daha ok btnlemesi gerektiren nedenlerin en nemlileridir. Ancak kentle bulumay, onun imgelerini kullanmay, buluma mekn olmay amalayan byle bir merkezin, bunlar sadece i tasarm ile salamas da mmkn gzkmemektedir.

Deerlendirme
Deien tketim kltr ile birlikte kent eperlerinde gelien byk alveri merkezleri giderek kent merkezlerinin stlendii baz fonksiyonlar da stlenerek, toplanma, buluma, bo vakit geirme alanlar haline gelmeye balamlardr. Bu gelime bir yandan alveri alanlarndaki tketimi artracak bir eilim olarak grlp giriimciler tarafndan desteklenirken, dier yandan baz snrlamalarla bu eilimin tketim dndaki aktivitelere kaymas da engellenmeye allmaktadr. Dolaysyla bu alanlar gemite kamusal alan olarak tarif edilen alanlardaki baz aktiviteleri barndryor olmakla birlikte, tm kitlelerin rahata eriebilecekleri ve diledikleri aktiviteleri gerekletirecekleri bir kamusal alan

PLANLAMA
Fotoraf 2006/32. Ege niversitesi inden Forum Bornova Ulamaya alan Yayalar

94

olmaktan uzaktr. Hatta bu tr alanlarda farkl ulam alternatiflerinde yaanan zorluklar, zaman zaman bunun bilinli bir seim olabileceini, tat sahibi olmayan toplumsal gruplarnn eriimlerinin istenmediini bile dndrebilmektedir. Dier yandan toplumun bo vakit deerlendirme aktiviteleri iinde nemli bir yer tutmaya balayan bu alanlarn daha cazip klnmas konusundaki araylarn arlkl olarak bir tasarm meselesi olarak algland ve alveri merkezinin kendi iinde zlmeye alld gzlenmektedir. Ancak konunun planlama asndan da deerlendirilmesi kent hayat asndan nemli gzkmektedir. Bugnk durumda, alveri merkezlerinin kente dalmlarnda, yer seimlerinde, evre kullanmlarla ilikilerinin salanmasnda planclarn ve imar planlarnn ok da etkili olamadklar grlmektedir. Bu birimlerin, ounlukla plana bal olarak deil yatrmclarn tercihlerine bal olarak olutuu, bunun ise hem imar mevzuat hem de planlama ilkeleri bakmndan nemli bir sorun olduu aktr. Kent formuna ve ulam yapsna nemli etkileri bulunan byk alveri merkezlerinin hem yer seimlerine, hem i tasarmlarna, hem de evre kullanmlarla ilikilerine ynelik baz normlarn gelitirilmesi ve alveri merkezlerinin bu normlar salamaya zorlanmas, zellikle bykehir belediyeleri iin nemli gzkmektedir.

Daha salkl, daha kompakt kent yaplarnn oluturulmas asndan zellikle youn konut blgelerine yakn konumlanm alveri merkezlerinin etrafndaki dier kullanmlarla daha fazla ilikilendirilmesi, yaya ve bisiklet ulam, toplu tama sistemi ile desteklenmesi bu alanlar sadece tatla eriilebilen ve evresinden soyutlanm adalar olmaktan kurtaracaktr.

Kaynaka
Cokun, N., Doan Haber Ajans, 13.11.2006, zmir DPT (2000) 8. BYKP Blgesel Gelime zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara McCloud, J. (1999) US Shopping centers thrive as hubs of entertainment, National Real Estate Investor, 41, pp.42-51 nbilgen, T.&Uzun, . (2002) Alveri Merkezleri ve Atriumlar, Ege Mimarlk, 40-41, pp. 23-26 Southworth, M. (2005) Reinventing Main Street: From Mall to Townscape Mall, Journal of Urban Design, Vol. 10, No:2, pp. 151-170 Taner, T., Kl, S., Aydoan, M. (2002), Kemeralt Koruma Amal mar Plan Raporu, DE Mimarlk Fakltesi Yayn, zmir Ylmaz, E. (2002) Tketim Peyzajlar/Alveri Merkezleri, Ege Mimarlk, 40-41, pp. 20-22 http://www.yeniasir.com.tr, 08.07.2006 http://www.forumbornova.com, 08.12.2006

PLANLAMA
2006/3

95

Gavur zmir-Olgu alkan, Den Haag-Hollanda, 2007

PLANLAMA
2006/3

96

Alveri Merkezleri: Trk Kentlerindeki Yeni Tketim Cennetleri(*)

Nicel YILMAZ SAYGIN
yk alveri merkezleri zellikle 1990lardan itibaren kentlerimizde nemli yer edinmiler ve Trk halk tarafndan benimsenerek popler hale gelmilerdir. Trkiye genelinde byk lekli alveri merkezlerinin says hzla artmaktadr. Alveri Merkezleri ve Perakendecilik Derneinin istatistiklerine gre 1980lerin sonunda Trkiyede yalnzca 3 adet alveri merkezi var iken, bu rakam 1990lar sonunda 31, 2000 yl sonunda ise 69a ulamtr. 2005 sonu itibariyle Trkiye genelinde 103 alveri merkezi bulunmakta iken gnmzde 119 alveri merkezi faaliyet halindedir ve 81 proje srada yer almaktadr. Bu rakamlarda, stanbul 40 ve Ankara 15 alveri merkezi ile ba ekmektedir. Aratrmaclara gre, Trkiyede alveri ve elence olgusunu destekleyen etkenler 1980lerden bu yana liberal ekonominin yerlemesi, yksek gelir grubunun ve kii bana den gelir art, tketim kltrnn ve yaam stili odakl alveriin (lifestyle retailing) artmas, yemee kma alkanlnn artarak gelimesi, elence sektrnn gelimesi ve kredi kart kullanmnn artmasdr (Tokatl ve Boyac 1988, Helvacolu 2000, Erkip 2003). zmirdeki byk lekli alveri merkezlerinin says 12 Ekim 2006 tarihinde Forum Bornovann almas ile toplamda 9u bulmutur. (Tablo 1)
Yrd. Do. Dr., zmir Yksek Teknoloji Enstits, ehir ve Blge Planlama Blm

Bunlardan ilk olarak Park Bornova Outlet 1998 ylnda EGS Park Bornova adyla almtr. EGS Park Bornova ve EGS Park Maviehir, Egeli iadamlarnn (EGS Grup) at alveri merkezleri olma zelliini tayorlard. Ancak sonraki yllarda karlalan nansal sorunlar nedeniyle EGS Grup dalm ve ynetim deitirerek EGS Park Bornova, Park Bornova Outlet adyla 2004 ylnda yeniden faaliyete gemi; EGS Park Maviehir ise EGE Park ad altnda faaliyetini srdrmtr.
Tablo 1. zmirdeki alveri merkezleri Alveri Merkezi 1. Park Bornova Outlet 2. Ege Park- Maviehir 3. Kpa- ili 4. Konak Per 5. Agora 6. Palmiye 7. Carrefoursa 8. Orkide 9. Forum Bornova Al Tarihi 1998 1999 1999 2002 2002 2003 2001 2004 2006 Byklk (m) 18000 38095 77743 18000 41000 23500 37000 15000 67000

Yurt dndaki rneklerde shopping mall ad ile geen byk alveri merkezleri genellikle otoyola yakn konumlarda ve kent merkezi dnda uydukentler yaknnda yer almaktadrlar. Trkiyedeki byk alveri merkezleri hakknda ise bu tr bir genelleme yapmak daha zordur. zmirde EGE PARK Maviehir Alveri Merkezi, KPA Alveri Merkezi, ve CarrefourSA Alveri

Bu alma Izmir Yksek Teknoloji Enstits Bilimsel Aratrma Projeleri Fonunca desteklenmi ve alma kapsamnda elde edilen ilk bulgular Mays 2004te Ege niversitesi 9. Uluslararas Kltrel almalar Sempozyumunda sunulmutur.

PLANLAMA
2006/3

97

Fotoraf 1. zmirde alveri merkezlerinin dalm

Merkezi kent eperinde yakn gemite yaplanan yksek gelir grubunun yaam alan olan Maviehirde yer almaktadrlar. Balovadaki Agora Alveri Merkezi ve Palmiye Alveri Merkezi ise kent iinde henz yaplamam alanlarda imar plannda tadilat sonucu gereklemilerdir. Kent merkezinde yer alan Orkide Alveri Merkezi (ankaya) merkezdeki bo bir depo binasnn yenilenmesi ile gerekleirken, Konak Pier uzun zamandr kullanlmayan bir zamanlarn balk hali, daha da eskilerde ise gmrk depolar olan tescilli yapnn yenilenmesi ile gereklemitir.
Fotoraf 2. Park Bornova Outlet Center

Fotoraf 3. Konak Pier Alveri Merkezi

PLANLAMA
2006/34. Palmiye Alveri Merkezi Fotoraf

Amerika ve ngilteredeki rneklerde alveri merkezlerinde hipermarket grlmezken, Avrupadaki rneklerine benzer biimde Trkiyedeki byk alveri merkezleri, bnyelerinde bir hipermarket bulundurmaktadrlar. zmirde Agora, Palmiye ve Konak Pier dndaki alveri merkezleri buna rnek oluturmaktadr (Tesco Kipa-Kipa ili Alveri Merkezi; CarrefourSACarrefourSA-ili; Tesco Kipa-Forum Bornova; Migros-Orkide Alveri Merkezi; Migros-Ege Park Alveri Merkezi, Tansa-Park Bornova). Bu tr hipermarket bulunduran alveri merkezleri semtlere cretsiz servis hizmeti de vermektedirler. Deien hedef kitlesine bal olarak alveri merkezlerinin sunduu cretsiz servis hizmetinin hizmet verdii semtler deimektedir. Yabanc lkelerde zel ara sahipliine baml bir alveri merkezi olgusu varken lkemizde greceli olarak daha az sayda zel ara sahiplii oran bu tr merkezlere toplu tamla ulam (metro, belediye otobsleri, cretsiz servis hizmetleri) alternatif olarak dndrmektedir.

98

zmirde ve Trkiye genelinde byk alveri merkezlerinin mimarisi genel zellikleri ile birbirine edeerdir: Hepsi de ie dnk, dardaki kent dokusundan ve kent yaamndan kendini soyutlam, kapal (enclosed) ve otopark alanlar ile evrelenmi yaplardr. Merkezde yer alanlar ise, ok katl yaplarda zemin alt otopark, zeminde hipermarket, st katlarda maazalar ve en st katta yeme/ime blmleri biiminde gereklemektedir. Yurt dndaki alveri merkezlerinde tema kullanm genelde yaygn olarak grlmekte iken, Trkiyede henz ok az sayda rnei bulunmaktadr. stanbuldaki Nautilus Alveri Merkezi denizalt yaamn tema olarak alm ve i mekanndaki dekoratif eleri buna gre belirlemitir. zmirde Forum Bornova Alveri ve Yaam Merkezi Ege/ Akdeniz kasabas temasn kullanmtr. Dier rneklerinin tersine ak sokaklar, meydanlar, teraslar, bitkilendirme ve havuzlar gibi peyzaj dzenlemeleri yer almtr. Konak Pier Alveri Merkezi tarihi ve tescilli bir yap olmasyla dier alveri merkezlerinden farkl bir zellik tamaktadr. 19. yzylda dkme demir teknii ile yaplan zmir-Osmanl dnemi gmrk binalar restorasyon almalar sonucunda bir alveri merkezine dntrlmtr. Yapnn zgn hali, klasik alveri merkezi gereksinim programnn uygulanmasna aykr olduundan ok katl, garajdan balayp food courtlara uzanan mekanlar yerine, ayn katta dzenlenmi yksek tavanl maazalar, byk bir kitap ve resim galerisi ile deniz kysna komu yemek/imek elence mekanlar yer almtr. Alveri birimlerinin i tasarm yapnn tarihsel dokusu kullanlarak yaplm, baz dkkanlarn boluklarnda yer alan tarihi iskele babalar ve zgn demir makaslarn varl sayesinde, tarihsel bellek -alveri annda- iletilmee allmtr (Tokyay 2005). Ayrca yan cephedeki giri kapsnn yannda dekoratif bir e olarak kullanlan pa ve ak hava restoranlar blmndeki mendirek, yapnn orijinal kullanmndan gnmze iletilen unsurlardandr. (Fotoraf 12 ve 13) Oysa zmirde ok az sayda iyi korunmu tarihi yap varken, bu tarihi deeri alveri merkezi kullanm yerine tm kente mal olacak kltrel ve sosyal bir kullanma amak ok daha uygun olurdu. Ne yazk ki, bu tarihi deer bir alveri merkezine dntrlerek zelletirilmi ve tica-

Fotoraf 5. CarrefourSA Alveri Merkezi

Fotoraf 6. EGE PARK Alveri Merkezi

Fotoraf 7. KPA- ili Alveri Merkezi

PLANLAMA
Fotoraf 8. zdilek Alveri Merkezi

2006/3

99

riletirilmi, galeri olarak ayrlan blm de zaman ierisinde baka bir sat alanna dnmtr. Cephelerde yer alan aklklar ancak ierideki markay darya yanstmaktadr. (Fotoraf 11) Alveri merkezlerinde arlkl olarak marka maazalar yer almaktadr ve bunlar arasnda yabanc zincir maazalarn oran olduka yksektir. Ayrca alveriin yan sra elence ve kiisel bakm ve spor kullanmlar (bowling salonlar, sinema salonlar, restoran kafe ve barlar, kuafr, spa, gzellik ve spor salonlar, ocuk oyun alanlar, oyun salonlar gibi) ile farkl ya gruplarna cazip gelecek ve ierisinde tm aileye uzun saatler geirtebilecek eitlilii kullanclara (tketici) sunmaktadrlar.
Fotoraf 9. Agora Alveri Merkezi

Saylar, byklkleri ve kent yaamnda oynadklar roller giderek artan byk lekli ve kapal (enclosed) alveri merkezlerinin kent merkezi zerindeki etkileri tartlmas gereken bir konudur. Nitekim 1990l yllarn balarnda Konak Meydannda Galleria alveri merkezi projesi nerilmi ama hemen yan banda yer alan tarihi Kemeralt arsn olumsuz ynde etkileyebilecei ve otopark sknts yaanmas gibi endielerle gerekletirilmemitir. Yaam biimlerinin ve tketim alkanlklarnn deimesi sonucu kiiler dar kmak iin kapal alveri merkezlerinin iine girmeyi tercih etmektedirler. nsanlar salt alveri yapmak iin deil, belki de daha ok gezme, vitrinlere bakma, dostlarla buluma, sinemaya, bowlinge, yemee veya kahve sohbetine gitme amal olarak buralara gitmekteler. Bylece elence sektr ile desteklenen alveri olgusu alveri merkezlerinin sunduu i mekanlarn adeta kent merkezilemesini (indoor city center), veya kamusal alanlamasn (indoor public space) beraberinde getirmektedir. Oysa insanlar bu tr ihtiyalar iin bir zamanlar kent merkezine gidiyorlard. zmirliler eskiden Kordon gezintilerini, Kordondaki barlarda bulumay, hesapl alveri iin tarihi Kemeralt arsna gitmeyi tercih ederken, imdilerde kapal alveri merkezlerine gitmeyi tercih etmekteler. Feyzan Erkip bu byk lekli alveri merkezlerini Trkiyenin yeni gelimekte olan kamusal alan (emergent public space) olarak tanmlyor (Erkip 2003). Oysa zel mlkiyette olan bu alanlarn kamusall tartlmas gereken bir konudur. Buralarda ancak alveri merkezi ynetimince

Fotoraf 10. Forum Bornova Alveri ve Yaam Merkezi

PLANLAMA
2006/3
Fotoraf 11. Konak Pier, ticariletirilmi tarihi yap

100

programlanm sosyal aktiviteler (defileler, imza gnleri, resim ve heykel sergileri, bayram kutlamalar, ramazan ayna zel elenceler vb.) gerekletirilmektedir. zmirdeki alveri merkezleri iinde ilideki KPA Alveri Merkezinin daha toplumsal amal aktiviteler (cretsiz eitim seminerleri, tartma gnleri, konferanslar vb.) programlad saptanmtr. Bu byk alveri merkezleri gerek kent mekan ile yarmaktalar ve i mekann dekorasyonunda idealize edilmi sokak temas kullanmaktalar: Scak/souk/yamur/rzgar gibi hava koullarna kapal, gvenli, temiz, konforlu, ara trai ve otopark derdi olmadan yayaya ait bir alan, oturma banklar, yapay aalar ve bitkiler, arabal pamuk eker/dondurma satclar, vb. Gerek kent mekannda pek ok sorunla karlaan kentli iin bu sorunlarn ortadan kaldrld kapal alveri merkezleri tabi ki tercih edilir hale gelmektedir. Oysa bu alveri merkezleri zel mlkiyet sahipliindedir ve kullanm biimleri mlkiyet sahibi tarafndan tanmlanmaktadr. Kullanc, kent sokaklarnda olduu gibi gsteri, protesto, toplant, pankart ama, konuma yapma gibi olaylar burada yapma zgrlne sahip deildir. Bu kapal alveri merkezlerinde her ey grntden (illusion) ibarettir. Kamusal alanm gibi (pseudo public space) veya kent mekanym gibi bir grnt sergilemektedir. Bu durumda Forum Bornovadaki sokak emesi salt dekoratif bir e olmaktan teye gitmemektedir. Oysa gerekte Trk kentlerindeki sokak emelerinin anlam ve kullanm ok farkl ve mahalle olgusu ile dorudan ilikilidir. Alveri merkezlerinde cret demeden su iebileceiniz emeler, kullanabileceiniz posta kutular, ktphaneler vb. eler yoktur. nk asl ama kullanclara (yani tketici/para harcayan kii) kamu hizmeti vermek deil, onlarn zlemini ektii veya alk olduu mekan grntlerini kullanarak oradaki atmosferi tercih edip gelmesini, daha uzun sre kalmasn ve daha ok alveri yapmasn salamaktr. Son zamanlarda alveri merkezleri sk sk yaam merkezi olduklarn iddia ve ifade etmektedirler (Agora Alveri Merkezinin slogan: Yaamnz tamamlayan her ey Agorada). Yabanc literatrde kapal olmayan, adeta kent sokaklarndan olumuasna dzenlenen son jenerasyon ak

(open-air) alveri merkezleri yaam merkezi (lifestyle centers) olarak gemektedir. Benzer biimde Forum Bornova Trkiyede bugne dek gerekleen rneklerinden farkl olarak, kapal olmayan, sokaklar ve meydanlarla i ie ve az katl bir alveri merkezi biiminde dzenlenmitir ve bir elence merkezi olarak tantlmaktadr. Zemin katta maazalar ve sinema yer alrken, ak teras biiminde olan zemin st katta restoran ve yeme-ime blmleri yer almaktadr. Otopark ve ak alanlar konser ve gsteri amal fonksiyonlar iin de kullanlmaktadr. Aratrmaclar ve akademisyenler Trkiyede alveri merkezlerinin poplerliini modernite ve kimlik konular ile ilikilendiriyorlar. nsanlar

Fotoraf 12. Konak Pier

PLANLAMA
Fotoraf 13. Konak Pier

2006/3

101

gerek kamusal alanlar (kent meydanlar, sokaklar) yerine kapal ve kontrol altnda olan alveri merkezlerinde moderniteyi buluyorlar. Alveri merkezlerinin mekansal ve sosyal karakteristikleri Trk insannn yeni kimlik gereklilikleri ile uyum gsterdii iin popler biimde kullanlyor (Erkip 2003). Modernite ile ilikilendirilebilecek olan baka bir konu da alveri merkezlerinin ve maazalarn isimlerinin seimidir. stanbuldaki byk lekli alveri merkezleri genelde ngilizce isimler seerken ve yakn gemite Ankarada Migros Alveri Merkezi geniletildikten sonra AnkaMall adn alrken, zmirde bu eilim Konak Pier Alveri Merkezi dnda henz grlmemektedir. Belki bunda KPA ve EGS Parkn yerel olmasnn pay vardr. Palmiye Alveri Merkezi zmirin palmiye aalarndan esinlenmiken, Agora isminin tercih edilmesinde zmirin arkeolojik deerlerinden birisi olan ve gnmzde kaz almalar sren Agora da rol oynamtr. Bu tr yerel etkilerden te, alveri merkezleri

iin Agora ve Forum isimleri zellikle seilmi isimlerdir. rnein Forum Bornova buluma krini sk kullanmakta ve buluma yeri olduunu sk sk hatrlatmaktadr. Agora ve forum, antik Yunan ve Roma uygarlklarnda kentin kalbinin att yerlerdir. Agora ve forumun tarihteki rolleri, alveri ve buluma alan olmaktan te, halka duyurularn yapld, kir ve grlerin zgrce ifade edildii yerlerdir. Palmiye Alveri Merkezi ald zamanlarda a olarak zerine barkod (bar code) ilitirilmi palmiye aacn kullanm ve bylece palmiye aacn ve simgesini metalatrmtr (Fotoraf 14). Byk alveri merkezlerinde kresel ile yerel bir arada ve yan yana bulunmaktadr. zmirdeki byk alveri merkezlerindeki maazalar, uluslararas zincir maazalar olsunlar ya da olmasnlar, isimlerini ngilizce koymay tercih ediyorlar (Golden Shine, Brothers, Fun City, Kiddy Land, Heaven Underwear, Ta Linens, vb.). stanbul ve Ankaradaki durum da bundan farkszdr (Erkip, Gkarksel). Bazlar yar ngilizce yar Trke isimler koymaktadr (Pembe & Mavi Kids Shoes, U & Me Giyim gibi). Food court, fast food ve pet shop terimleri ise ngilizce bilsin bilmesin artk hemen herkes tarafndan anlalyor. Bir zamanlarn atlkarncas kiddyride (CarrefourSA Alveri Merkezi) olurken, sinema blmleri MovieLand (CarrefourSA Alveri Merkezi), spor blmleri ise SportsLife (EGE Park-Maviehir Alveri Merkezi) olmutur. Alveri merkezlerinde yabanc ve yerel maazalar ve aktiviteler bir arada olduu gibi yabanc ve yerel programlanm aktivitelerde de bir arada grlmektedir. rnein christmas /ylba kutlamalar ile ramazan ay kutlamalar ayn dnemlere denk geldii zamanlarda Noel Baba/Santa Clause kyafetli grevliler ortada dolarken Hacivat ve Karagz oyunlar sergilenebiliyor veya Osmanl dnemini yanstan kyafetli grevliler ayn zamanda grlebiliyor. Eskiden Trkiyede kutlanmayan ama artk tm dnyaya mal olmu sevgililer gn (Valentines Day), Cadlar Bayram (Halloween) gibi zel gnler iin zel kutlamalar ve programlar alveri merkezlerinin etkinlik programlarnda ve i dekorasyonlarnn belirlenmesinde mutlaka yer alyor. Yerel pide ve kebaplarla, uluslararas hazr yiyecek zincirleri McDonalds, Burger King yan yana yer almaktadr. Alveri merkezlerindeki kafelerde veya

PLANLAMA
Fotoraf 2006/314. Palmiye Alveri Merkezi

102

alveri merkezinin tmnde sunulan kablosuz internet balants da yerellikle kreselliin bir arada olmasn salamakta. Trkiyede alveri merkezlerinin tercih edilmesinde gvenlik konusu nemli bir neden oluturuyor olabilir; zellikle de bayan kullanclar asndan. zellikle byk kentlerde sokaklarda yaanan gasp, kapka vb. olaylar kiilerin giri kontrol olan, kapal, zel gvenlik elemanlarnn ve gvenlik kameralarnn bulunduu alveri merkezlerini tercih etmesinde rol oynayabilir. lkemizde grlen bomba tehditleri gibi terr saldrlar Trkiyeye zg biimde bu tr merkezlerin girilerinde gvenlik kontrollerini zorunlu hale getirmitir. Aileler ocuklarnn sokakta olmasndansa alveri merkezlerinde gvende olduklarn dnyorlar. zmir gibi yaklak buuk milyon nfuslu byk ehirlerde insanlar sokaklar, meydanlar, kapal alveri merkezlerini ve eski kent merkezlerini doldurmakta olsa da, burada asl vurgulanmas ve sorgulanmas gereken konu insanlarn sosyal ve ekonomik statlerine gre ayrp ayrmaddr. Bir yanda modern, lks, konforlu ve gvenli alveri merkezleri, bir yanda her tr olaya ak sokak olgusu kent mekannn ve kent insannn ayrmasna neden olmaktadr. Mimar Vedat Tokyay lkemizdeki alveri merkezlerinin bir tr cazibe merkezi haline getirildiini belirtmekte ve alveri merkezlerinin poplerliinin yksek/orta gelirli kesim iin yeni bir kentsel mekan, yeni bir kentsel peyzaj, dk gelirliler iin servis otobsleriyle tanlan bir prestij elde etme merkezi, her iki grup iin de ortak payda olarak, kentten ka ve kendine zg bir dnyaya ulama arzusu olduunu ifade etmektedir. zel sektrn mega projeleriyle paralanm olan kent planlamasnn oda, kamusal ierikten salt ekonomik olana doru kaymtr. (Tokyay 2005) Kresel ekonominin kent mekan zerindeki etkisinin bir sonucu olarak alveri merkezleri sektrnde giderek artan yabanc sermaye yatrmlar sz konusudur (Helvacolu, Erkip, Gkarksel). Almanya kkenli ECE Trkiyede pek ok alveri merkezinin yneticiliini elinde tutmaktadr. CarrefourSA bir yabanc ve yerli ortaklktr. zmirde alveri merkezlerinde ilk

yabanc yatrm ise Hollanda bazl MultiTurkMall gayrimenkul irketi tarafndan Forum Bornova Alveri Merkezi ile gereklemitir. Bu gelimeler yalnzca henz bir balang gibi grnyor. Uluslararas Alveri Merkezleri Konseyinin (ICSC, The International Council of Shopping Centers) 2004 ylnda stanbulda yapt Alveri Merkezleri: Gnmzn Modern Pazarlar temal toplantda, dnyann drt bir yanndan yatrmclar Trkiyeye olan ilgilerini dile getirmilerdir. Gelimi lkelerde sektrn doyum noktasna ulamas bu lkelerdeki yatrmclar Trkiye gibi gelimekte olan pazarlara yatrm yapmaya itmektedir. Yabanc yatrmclar gen nfusu ve kendisini modernize etmeyi isteyen toplumu ve mevcutta bu isteklerini gerekletirebilecekleri alveri merkezinin ok az sayda olmas nedeniyle Trkiyeyi potansiyel alveri merkezi yatrm pazar olarak grdklerini ifade etmektedirler. (http://www.icsc.org) Saylar, eitleri ve byklkleri hzla artan alveri merkezleri kapal snrlar ierisinde kent dokusu ile btnlememe, adeta bir kamusal alanm gibi bir grnt sergileme ve gerek kent merkezi ile yarma olgularn da beraberinde getirdiinden dikkatle ve nemle ele alnmas gereken bir gelimedir.

Kaynaka
Erkip. F. The shopping mall as an emergent public space in Turkey. Environment and Planning A, 35 (2003): 1073 - 93. Erkip. F. The rise of the shopping mall in Turkey: the use and appeal of a mall in Ankara. Cities [London] Vol. 22. No. 2. April 2005. p. 89-109 Gkarksel B, Istanbulun Kulturel Haritasinda Galleria, Akmerkez ve Capitolun Yeri: MekanInsan-Kltr zmlemesi zerine bir Deney Toplumbilim 14 (2001):105 - 13. Helvacolu B, Globalization in the neighborhood: from the nation-state to Bilkent Center International Sociology 15 (2000): 326 - 42. Tokatl N, Boyac Y, The Changing Retail Industry and Retail Landscapes: The Case of Post-1980 Turkey Cities 15 (1998): 345 - 59. Tokyay, V. Yeni Tasarm Kltr Inda Alveri Mimarl ve Gsteri Kltr Yap Dergisi. Say 286. Eyll 2005

zel sektrn mega projeleriyle paralanm olan kent planlamasnn oda, kamusal ierikten salt ekonomik olana doru kaymtr.

PLANLAMA
2006/3

103

mer Selvi, zmir-Karaburun

PLANLAMA
2006/3

104

Kentsel Ak Alanlarda Kullanm Sonras Deerlendirme: zmir Sahil Bantlar rnei zerine Ampirik Bir Aratrma(*)
Sedef AKAD** - Ebru UBUKU***
apal ve ak alanlarn planlamasnda proje sreci, (1) tasarm, (2) inaat ve (3) kullanm aamalarn ierir. Bu aamalar birbiri ardna gelen bir sralama ierisinde birbirlerinden bamsz deil, birbirleri iine geen ve her zaman birbirlerinden geri bildirim almalar gereken aamalardr. rnein, mimar veya planc bir mekan tasarlarken (ilk aama) kullanm aamasnda (son aama) kullanclarn nasl davranacan ngrebilmelidir. Mimarlar, kentsel tasarmclar ve planclar proje srecinde bu aamalar birbirinden bamsz olarak tanmladklar zaman kendilerini ounlukla ilk iki aamadan sorumlu grrler. Son aama olan kullanm aamas genellikle mimarlar, kentsel tasarmclar ve planclar tarafndan gz ard edilir. Bu aamada mekan sahipleri, yneticiler, personel, mteriler, ziyaretiler gibi genellikle tasarm ve inaat aamalarnda rol almam olan aktrler yer alr. Aslnda mekanda en ok zaman geiren bu en nemli aktrlerin (mekann kullanclarnn) tasarm aamasna bir etkilerinin olmamas byk bir eksikliktir. Kullanm Sonras Deerlendirme Yntemi (KSD) mekan kullanclarnn grlerinin de tasarm ve inaat aamalarn ynlendirebilmesi iin gelitirilmi nemli bir aratr. KSD kapal ya da ak mekanlarn kullanma aldktan sonra kullanc tarafndan deerlendirilmesinin sistematik ve titiz bir almayla sa-

lanmas olarak tanmlanmaktadr (Preiser, 2002). Mekan hakknda bilgi veren, mekann olumlu ve olumsuz ynlerini ortaya koyan bir mekan deerlendirme karnesi olarak da dnlebilir (Preiser, Rabinowitz, ve White, 1988). KSD kullanc ile mekan arasndaki ilikiyi belirlerken kullanc ile kullanc ihtiyalarna odaklanr ve tasarm kararlarnn mekan performansna etkisinin anlalmasn salamaya alr. KSD dnyada ilk olarak 1960-70 yllarnda ziksel evre ile insan davrann inceleyen disiplinlerce gelitirilmitir (Bechtel,1997; Bechtel ve Churchman, 2002). Mimar, planc, i mimar, psikolog, sosyolog, antropolog ve corafyac gibi mesleklerden gelen uzmanlar bir araya gelip disiplinler aras mesleki birlikler kurmutur. Bu birlikler ziksel evre zerine yaptklar aratrmalarda insan davranna odaklanarak ilk KSD almalarnn temelini atmtr. 1980li yllarda KSD net bir ekilde tanmlanrken yntemleri tartlm ve tek amal kullanma sahip binalarn yannda byk lekli ve oklu kullanma sahip evrelerde de kullanlmaya balanlmtr. Bylece KSDnin 1980lerde teori, metot, strateji ve uygulamalarda ilerleme kaydettii sylenebilir (Karagen, 2001). 1990larda KSD yaanan evrenin tasarm, kullanm ve bakm aamalarnda kullanlarak ksa ve uzun dnemli planlama iin nemli bir bilgi girdisi salamtr (Pena, 1999).

**r. Gr., zmir Ekonomi niversitesi, GSF, Mimarlk ve evre Tasarm Blm ***Yrd Do. Dr., Dokuz Eyll niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm

Gzlemler srasnda her kiinin ya grubu 0-10 ya, 11-25 ya, 26-35 ya, 36-50 ya, 55 ya ve st olarak kodlanmtr, ortalama ya hesab iin her ya grubunda orta deer kullanlmtr. Bylece 0-10 ya grubu 5, 11-25 ya grubu 18, 26-35 ya grubu 30, 36-50 ya grubu 43, 55 ya ve st 60 olarak kodlanmtr

PLANLAMA
2006/3

105

Son senelerde zellikle Avrupa`da ve Amerika Birleik Devletlerinde mekan performans deerlendirmesini ve KSD almalarn rutin hale getirmek zere atlmlarda bulunulmutur (Baird ve dier., 1996; Federal Facilities Council, 2001; Macmillan, 2004; Preiser ve Vischer, 2005). Dnyada 2000li yllarn bana dek yaklak 50.000in zerinde KSD almalar yaplmtr (Bechtel ve Churchman, 2002). Avrupa Ktasna bakldnda KSD almalar genellikle devlet kurumlar tarafndan yrtlmektedir. ngilterede bulunan Bina Aratrma stasyonu (Building Research Station), Konut Bakanl (The Ministry of Housing) ve evre Departman (The Department of Environment) sistematik KSD almalarn yrten devlet kurumlarndan bazlardr (Cooper, 2001). Norve, sve, Danimarka ve Yeni Zelandada da devlet destekli KSD almalar bulunmaktadr. Bat Avrupada KSD almalarnn verimli olarak devam etmesinin nedeni, devlet btesinin bir ksmnn bu almalara ayrlabilecek gte olmas ve devletin bu almalar desteklemesi olduu sylenebilir (Baird, 2001). Devlet desteinin yannda Avrupada ve Amerika Birleik Devletlerinde zel sektr tarafndan yaplan KSD almalar da azmsanmayacak kadar oktur (Cohen ve dier., 2001; Bechtel ve Churchman, 2002). Trkiyede ise KSD almalar henz yaygn deildir. niversitelerde aratrma olarak yaplan birtakm almalar vardr. Kadky iskele meydan ve yakn evresinin (Kl, 2001), Beikta semtinin (Korkmaz, 2001), toplu konut alanlarnn (Karagen, 2001), spastik ocuklarn rehabilitasyon ve eitim mekanlarnn (Grcan, 2002) kullanclar tarafndan deerlendirilmesi almalar, Trkiyede yaplan akademik aratrmalardan bazlardr. KSD almalarnn dnyada en ok kullanld alanlar incelediimizde kamu kuruluu binalar (Kirk ve Speckelmeyer, 1988; Cooper-Marcus ve Francis, 1990), zel irketlere ait os binalar (Brill ve dier., 1984; Christoffersen ve dier., 2000; Sundstrom ve Town., 1994), toplu konut alanlar (Becker, 1977), eitim binalar (Rabinowitz, 1975; Sanoff, 1994; Preiser, 1994) hastane ve huzur evi binalar (Preiser, 1994; CooperMarcus ve Francis, 1990), oyun parklar, hayvanat

Kentsel ak alanlarda gerekletirilecek KSD almalar kullanclar ve planclar iin birok fayda salayabilir.

baheleri gibi mekanlar (Bechtel, 1997) n plana kmaktadr. Ancak, kentsel ak alanlar zerinde uygulanan KSD almalar (Kl,2001; Korkmaz, 2001; Whitehouse ve dier., 2001; Churchman ve Ginosar, 1999; Sherman ve dier., 2005) olduka snrldr. Oysa kentsel ak alanlar geni bir kullanc kitlesine hitap eden ve kullanclarn kentle ve birbirleriyle btnletikleri alanlardr. Bu alanlarda KSD almalarnn eksiklii (1) kullanclarn mekan verimli bir ekilde kullanamamasna, hatta baz durumlarda mekan kullanmaktan kanmasna, (2) plancnn tasarmda baar ve baarszlk gsteren alanlar ayrt edememesine, baarszlklarndan ders alamamasna ve hatalar tekrarlamasna, (3) yerel ve merkezi ynetimin maddi kaynaklarnn israfna neden olmaktadr. Oysa kentsel ak alanlarda gerekletirilecek KSD almalar kullanclar ve planclar iin birok fayda salayabilir. Mekanda kullanma ilikin problemleri belirlemek ve zmek, mekan kullanmn maksimum dzeye karacak unsurlar belirleyerek mekann kullanm verimliliini arttrmak, deerlendirme srecine aktif olarak katlan kullanclarn dncelerini deerlendirerek, bilgiye dayal karar vermeyi salamak, btenin getirdii snrlamalar ile mekan performans arasndaki ilikiyi kurmak bu faydalar arasnda saylabilir (Zimmerman ve Martin, 2001). zetle, ister ak alanda, ister kapal alanda kullanc gzyle yaplacak mekan deerlendirmeleri; (1) mevcut mekanlarn artlarn elverdii oranda dzeltilmesini ve (2) gelecekte yaplacak yeni alanlarn tasarm kriterlerinin kullanc odakl belirlenmesini salayabilecektir. Bu alma Kullanm Sonras Deerlendirme tekniini kentsel ak alanlarda uygulayarak (1) genel olarak kentsel ak alanlarda uygulanacak KSD yntemleri tarif ederek daha sonraki benzer almalar iin rehber olmay, (2) KSD yntemini zmir sahil bantlarnda uygulayarak zmir halknn bu alanlar daha verimli kullanlmas iin gerekli revizyonlarn belirlenmesine katkda bulunmay, (3) Trkiye`de dier sahil yry bantlar iin tasarm kriterlerinin kullanc odakl olarak belirlenmesine katkda bulunmay ve son olarak (4) KSDnin proje tasarm ve inaat aamalarn takip etmesi gereken nc bir aama olarak proje srecine entegre edilmesinin gerekliliini vurgulamay hedeflemitir.

PLANLAMA
2006/3

106

Metodoloji
alma alan Bu aratrma kapsamnda kentsel ak alanlarn kullanclarn ihtiyalarn ne lde karlad belirlemek amacyla, zmir kentinde farkl ziksel zelliklere sahip iki sahil band seilmitir; (1) Gztepe ile Halil Rfat Paa Kava arasnda kalan Mustafa Kemal Sahil Yry Yolu (MKSY), (2) Bostanl Deresi ile Maviehir Balk Barna arasnda kalan Bostanl Sahil Yry Yolu (BSY). Her iki alann uzunluu yaklak olarak 2 kmdir. Bu blgelerin seilmesinde ana etken her ikisinin de 3 eritli iki izli bir trak yolu ile snrlanm, deniz kenarnda ince bir yeil bant ve tesinde geni bir yaya yolu ile denize kavuan dolgu yollar olmasdr. Her iki alann yakn evresinde tat yoluna cephesi olan bitiik nizam konutlar yer almaktadr.
MKSY (Fotoraf 1) dzenlemesi 1993 ylnda zmir Bykehir Belediyesinin dolgu almalar ile balatlm, 1994 ylnda da kullanma almtr. BSY (Fotoraf 2) dzenlemesi ise 2000 ylnda gerekletirilmitir. MKSY`de yry yolu yaklak 7m. geniliinde olup beton malzemeden yaplmtr. Bisiklet yolu yalnzca zeminde bir izgiyle ayrlmtr (Fotoraf 3). BSYde ise yry ve bisiklet/kou yolu iin

iki farkl eit yer demesi kullanlarak bu iki yol bazen paralel uzanm bazen yeil bir bantla ayrlmtr. Deniz kenarndaki yry yolu eski Akdeniz yollarndan esinlenen byk boyutlu mermer bloklarla denmitir. Kou/bisiklet yolunda tartan malzeme kullanlmtr (Fotoraf 4). Bu iki yolu birletiren ara gezinti yollarnda ise kayrak ta demeler kullanlmtr. MKSYde yry yolunun trak yoluna bakan ksmnda farkl grup byklklerinin kullanm iin yer yer oturma cepleri oluturulmutur ve yry yolu ile tat yolu birbirinden ince bir yeil bant ile ayrlmtr. Yeil bandn zerinde yaklak 25 metrede bir palmiye aalar dikilmitir. Yry yolu yine 25 metrede bir yer alan aydnlatma elemanlar ile aydnlatlmaktadr. BSYde ise yry yolunun denize bakan ksmnda banklar konulmu ve yry yolu ile bisiklet/kou yolu arasnda farkl byklklerde alanlar ayrlarak bu alanlara piknik kullanmna uygun masa/banklar yerletirilmitir. BSYde yry yolu ve tat yolu MKSYden farkl olarak kaln bir yeil bant ile ayrlmtr. Ayrca BSY, MKSYden farkl olarak daha eitli aktivitelere olanak salayacak ekilde dzenlenmitir. Yry, kou ve bisiklet yoluna ek olarak dzenlenen basketbol, tenis ve paten sahalar, piknik alanlar, amtiyatro ve eitli byklkteki meydanlar farkl aktivitelere olanak salamak amacyla dzenlenen

PLANLAMA
Fotoraf 1. MKSYnin hava fotoraf

2006/3

107

Fotoraf 2. BSYnin hava fotoraf

alanlardan bazlardr. BSY iinde yer alan bu alt birimler (spor alanlar) yaklak 12 bin mlik bir alan kaplamaktadr. Bu alma kapsamnda iki alma alann ziksel zellikleri (eriilebilirlik, konfor, grsel uyum ve estetik, peyzaj eleri ve aydnlatma eleri) tasarm ve planlama eitimi alm 4 uzman tarafndan da deerlendirilmitir. Bu deerlendirmede her ziksel kriter iin 5 deerli bir skala kullanlmtr. Bu skalada her ziksel zellik kriteri iin; 1 rakam

ok yeterli, 3 rakam ne yeterli ne yetersiz, 5 rakam ok yetersiz olmay ifade etmektedir. Tablo 1, drt uzman tarafndan yaplan ziksel deerlendirme sonucu elde edilen ortalama deerleri vermektedir. Bu sonulara gre, MKSY, BSYye gre ulam, grsel uyum ve estetik, aydnlatma eleri ve mekansal eitlilik asndan daha yetersiz bulunmutur. Her iki alan konfor ve peyzaj eleri asndan ise ne yeterli ne yetersiz bulunmutur.

Tablo 1 MKSY ve BSYnin ziksel evre kriterleri asndan deerlendirilmesi FZKSEL EVRE KRTERLER Eriilebilirlik, Ulam Konfor Grsel Uyum ve Estetik Peyzaj eleri Aydnlatma eleri Mekansal eitlilik MKSY* 2.50 (0.577) 3.25 (0.500) 4.00 (0.816) 3.25 (0.500) 4.25 (0.957) 4.25 (0,957) BSY* 1.00 (0.000) 2.75 (0.500) 2.00 (0.000) 2.75 (0.957) 2.50 (0.577) 2.00 (0.000)

PLANLAMA
2006/3

* = Ortalama (Standart sapma) Kullanlan 5 deerli skalada her kriter iin 1 rakam ok yeterli, 3 rakam ne yeterli ne yetersiz, 5 rakam ok yetersiz olduunu ifade etmitir.

108

almann Yntemi Alanlarda kullanc davrann ve kullanc memnuniyeti belirlemek amacyla iki yntem kullanlmtr: (1) sistematik gzlem, (2) anket. Sistematik gzlemler genellikle hastane bahesi gibi alanlarda kullanc davrann belirlemek amacyla (Sherman ve dier., 2005), anketler ise kullanclarn ounlukla kapal mekanlar deerlendirmeleri amacyla (Alta ve zsoy, 1997; Liu, 1999; Macmillan, 2004; Muhic ve Butala, 2004) nadiren ak alanlar deerlendirmeleri amacyla kullanlmtr (Kl ve Trkolu, 2004; Korkmaz, 2001). Yaptmz literatr aratrmasnda iki yntemi bir arada kullanan almalara ok ender rastlanmtr (Whitehouse ve dier., 2001). Bu nedenle bu almada iki yntem bir arada kullanlarak sonularn paralellii karlatrlmtr.
Sistematik gzlem almas 2006 Nisan aynda, her iki alanda hafta ii iki gn ikier saat, hafta sonu iki gn ikier saat olarak gerekletirilmitir. Mustafa Kemal Sahil Yry Bandnda Gztepe Vapur skelesinden Konak ynne doru yrnrken, Bostanl Sahil Yry Bandnda ise Bostanl Deresinden Maviehir ynne doru yrnrken 20`er metrede bir durularak o anda alanda bulunan kullanclarn (1) tek veya grup halinde olmalar, (2) tahmini ya aral; 0-10 ya, 11-25 ya, 26-35 ya, 36-50 ya, 55 ya ve st (3) cinsiyeti ve (4) yapt aktivite bilgileri not edilmitir. Bylece toplam 923 kullancnn (MKSY = 378; BSY = 545) davran ve aktiviteleri incelenmitir. Anket almasnda her alanda 20er kii (toplam 40 kii) ile grlerek iki mekan da kullanc gzyle deerlendirilmitir. Anketler hafta sonu ve hafta ii sabah ve akam bir anketr tarafndan uygulanmtr. Alanda anketr karlat ilk kiiyi durdurup anketin amacn aklam ve ankete yardmc olmasn istemitir. Ankette doru ya da yanl cevabn olmad belirtilmi, bu nedenle kullanclarn sorular cevaplarken iten ve samimi olmalar istenmitir. Kabul edildiinde anketr anket sorularn katlmcya tek tek okumu, katlmcnn verdii yantlar anket kadna yazmtr. Bu ankette (1) kullancnn bireysel zelliklerine (ya, cinsiyet vb.), (2) kullancnn mekansal davranlarna (mekan kullanm sresi, mekan kullanm skl vb.),

Fotoraf 3. MKSYde yer demesi eitlilii

Fotoraf 4. BSYde yer demesi eitlilii

(3) mekann kullanc zerinde brakt psikolojik etkilere (mekann kullancya gre ne kadar canl, dzenli, huzur verici vb. olduu) ilikin veri toplanmtr.

Sonu
Aratrma bulgular gzlem ve anket sonular olarak iki kategoride deerlendirilmitir. ki mekanda ayn srede gzlem yaplmasna ramen toplam 923 kullancnn 378inin MKSYde, 545inin BSYde gzlemlenmesi BSYnin MKSYye oranla daha youn kullanldna iaret etmektedir. ki alanda kullanclar cinsiyet dalm, ya ortalamas ve ortalama grup bykl alarndan benzer zellikler gstermitir (Tablo 2). Genel toplama bakldnda kadn/erkek kullanc oran her iki alanda da yar yaryadr. Ancak bu yar yarya oran hafta ii ve

PLANLAMA
2006/3

109

hafta sonu olarak incelendiinde bozulmaktadr. Hafta ii her iki alanda da kadn kullanclar erkek kullanclardan daha fazla olurken hafta sonu ise her iki alanda da erkek kullanc says artmaktadr. Her iki alan iin kullanclarn ortalama ya hesaplandnda1 iki alann da orta ya grubu tarafndan kullanld, ortalama grup bykl hesaplandnda her iki alanda da kullanclarn ortalama 3 kiilik gruplar halinde dolatklar bulunmutur. ki alannn kullanclarnn kiisel zelliklerindeki paralellie karn, aktivitelerinde farkllama gzlemlenmitir (Tablo 3). Her iki alanda da spor yapmak en ok gerekletirilen aktivitedir ve iki alanda da en ok yaplan sportif aktivite yrytr. Ancak alanlar, ikinci en ok yaplan sportif aktiviteler asndan farkllamaktadr. MKSYde

ikinci en ok yaplan sportif aktivite(ler) bireysel gerekletirilen kou, bisiklete binmek gibi aktivitelerken, BSYde zellikle hafta sonlar grup ile gerekletirilen tenis, basketbol gibi sportif aktiviteler n plana kmaktadr. Spordan sonra en ok gerekletirilen ikinci aktivite MKSYde hafta sonu ve hafta ii bireysel gerekletirilen dinlenme aktivitesi iken, BSYde hafta ii dinlenme, hafta sonu ise grup ile gerekletirilen yeme ime aktivitesidir. Aktivite farkllklarnn ziksel mekandaki farkllklardan kaynakland sylenebilir. BSYde kafeterya mekanlar, tenis kortlar, aletli jimnastik alanlar, basketbol ve mini futbol sahalar, kay kay pisti, ocuk oyun park gibi alt alanlarn yer almas nedeniyle BSY kullanclarnn daha eitli aktivitelerde bulunduklar ve zellikle hafta sonlar bireysel aktiviteler

Tablo 2 Sistematik gzlem sonularna gre MKSYde ve BSYde kullanc zellikleri Kullanc zellikleri MKSY Hafta i Kadn = %58,3 Erkek = %41,7 31,75 (14,02) 2,94 (1,88) Hafta Sonu Kadn = %44,7 Erkek = %55,3 34,61 (13,59) 3,02 (2,18) Toplam Kadn = %48,1 Erkek = %51,9 33,88 (13,74) 3,00 (2,11) Hafta i Kadn = %61,5 Erkek = %38,5 39,83 (11,69) 2,23 (1,46) BSY Hafta Sonu Kadn = %45,2 Erkek = %54,8 32,66 (14,44) 2,75 (1,59) Toplam Kadn = %48,8 Erkek = %51,2 34,26 (14,18) 2,63 (1,57)

Cinsiyet

Ya Grubu* Grup Bykl*

* = ortalama (standart sapma)

Tablo 3 Sistematik gzlem sonularna gre MKSYde ve BSYde kullanc aktivitelerinin dalm MKSY Hafta i Hafta Sonu Toplam (gzlenen kii (gzlenen kii (gzlenen kii = 96) = (282) = 378 ) Dinlenmek Okuma Seyir Spor yapmak Yry Kou Bisiklet Jimnastik Dier (Tenis, kaykay vb.) Dier Yeme- me (Kafe) %33,30 %1,0 %32,3 %60,30 %52,1 %5,2 %1,0 %0 %2,0 %8 %0 %8,3 %0 %32,80% %1,2 %31,6 %60,30 %48,2 %2,9 %8,5 %0 %0,7 %7 %0 %6,4 %0,7 %32,90 %1,2 %31,7 %59,10 %48,5 %3,5 %6,6 %0 %0,5 %8 %0 %7,7 %0,5 Hafta i (gzlenen kii=(123) %17,90 %1,6 %16,3 %74,50 %29,5 %16,4 %9,8 %17,2 %1,6 %7,40 %7,4 %0 %0 BSY HaftaSonu Toplam (gzlenen kii (gzlenen kii = 422 ) = 545 ) %8,80 %0,2 %8,6 %71,00 %49,2 %2,1 %2,5 %1,9 %15,3 %19,20 %19,5 %0 %0,7 %11,30 %0,6 %10,7 %72,70 %44,8 %5,3 %4,8 %5,4 %12,4 %16,60 %16,0 %0 %0,6

PLANLAMA
2006/3

Balk Tutma Ticaret (Seyyar satclk)

110

yerine bu alt alanlarda gerekletirilecek grup aktivitelerini tercih ettikleri gzlemlenmitir. Bu aktivite eitliliinin BSYnin daha youn kullanma olanak salad ve kullanclarn daha ok sosyallemesine imkan verdii sylenebilinir. Anket sonular da, gzlem sonular ile paralellik gstermitir. Anket katlmclarnn kiisel zellikleri incelendiinde; cinsiyet oranlarnn MKSYde eit olduu, BSYde ise bu orann erkek kullanclarn lehine deitii, grup bykl dalmnda MKSY kullanclarnn tek kii olarak dolamay BSY kullanclarnn ise daha ok grup olarak (aile veya arkada grubu ile) dolamay tercih ettii, iki alann da genellikle orta ya grubu tarafndan kullanld, iki alanda da katlmclarn zmire uzun yllar nce yerletikleri bulunmutur (Tablo 4).

Kullanclarn mekansal davranlar incelendiinde de anket sonular gzlem sonularn desteklemitir. BSY ve MKSY kullanclarnn alana geli sklklarnn birbirine benzer olmasna ramen BSY kullanclar alanda daha uzun sre vakit geirdiklerini ve alana daha uzak mahallerden geldiklerini rapor etmilerdir (Tablo 5). Bu sonu BSYnin MKSYe oranla daha cazip bir kentsel ak alan olduuna iaret edebilir. Mekanlarn kullanc zerinde brakt psikolojik etkileri belirlemek amacyla alanlar, kullanclar tarafndan dokuz farkl kategoride deerlendirilmitir: (1) canllk, (2) ekicilik/gzellik, (3) monotonluk, (4) huzur vericilik/dinlendiricilik, (5) sessizlik, (6) gvenlik/aydnlk, (7) uygun aktivite alanlarna sahiplilik, (8) sosyal iletiimi arttrclk, ve (9) tenhalk. Her bir kriter 7li zt

Tablo 4 Anket sonularna gre MKSYde ve BSYde kullanc zellikleri Kullanc zellikleri Cinsiyet MKSY Kadn = %50 Erkek = %50 Aile = %15 Grup Bykl Ya Grubu* zmirde Yaama Sreleri* * = ortalama (standart sapma) Arkada Grubu = %30 Tek Kii = %55 47 (12,6) 0-1yl = %15 1-5 yl = %20 6-10 yl = %10 10 yldan fazla = %55 BSY Kadn = %30 Erkek = %70 Aile = %45 Arkada Grubu = %30 Tek Kii= %25 41 (12,9) 0-1yl = %0 1-5 yl = %10 6-10 yl = %15 10 yldan fazla = %75

Tablo 5 Anket sonularna gre MKSYde ve BSYde mekann kullanm zellikleri Mekann Kullanm zellikleri MKSY Hergn = %30 Haftada -Drt Gn = %45 Haftada Bir = %15 Geli Sklklar On Be Gnde Bir = %0 Ayda Bir = %0 Ender = %5 ok Ender = %5 5-10 Dakika = %5 Geirdikleri Vakit 10-30 Dakika =%0 30 - 120 Dakika = %70 120 Dakikadan Fazla = %25 5-10 Dk. Yry Mes.= %55 15-30 Dk. Yry Mes.= %30 Konutlarn Alana Olan Uzakl 5-10 Dk. Tat Mes.= %10 15-30 Dk. Tat Mes.= %5 30 Dk. Tat Mes.den Uzak= %0 BSY Hergn= %15 Haftda -Drt Gn = %50 Haftada Bir = %25 On Be Gnde Bir = %0 Ayda Bir = %5 Ender = %5 ok Ender = %0 5-10 Dakika = %0 10-30 Dakika = %0 30 - 120 Dakika = %35 120 Dakikadan Fazla = %65 5-10 Dk. Yry Mes.= %20 15-30 Dk. Yry Mes.= %35 5-10 Dk. Tat Mes.= %20 15-30 Dk. Tat Mes.= %25 30 Dk. Tat Mes.den Uzak= %0

PLANLAMA
2006/3

111

sfatlar skalas kullanlarak puanlanmtr. ekil 1 genel olarak BSYnin mekan kullanclar zerindeki etkisinin MKSYye oranla daha olumlu dzeyde olduunu gstermektedir. BSYdeki katlmclarn MKSYdekilere oranla kullandklar alan daha canl, daha ekici ve gzel, daha ok huzur veren ve dinlendirici, daha sessiz, daha aydnlk ve dolaysyla daha gvenli, ocuklar, genler ve yallar iin daha ok uygun aktivite alanlarna sahip, sosyal iletiimi daha ok arttran bulduklarn belirtmilerdir. ki alan arasndaki

fark canllk (t = -7.26, df = 38, p<.01), ekicilik (t = -8.06, df = 38, p<.01), gzellik (t = -5.96, df = 38, p<.01), huzur vericilik (t = -4.10, df = 38, p<.01), sessizlik (t = -4.25, df = 38, p<.01), gvenlik (t = -4.54, df = 38, p<.01), genler iin uygun aktivite alanna sahip olma (t = -5.67, df = 38, p<.01), sosyal iletiim iin uygunluk (t = -2.37, df = 38, p<.05), dinlendiricilik (t = 9.22, df = 38, p<.01), ve aydnlk (t = -2.82, df = 38, p<.01) kriterleri iin istatistiksel olarak kantlanmtr.

PLANLAMA
2006/3

ekil 1. Anket sonularna gre MKSYnin ve BSYnin kullanclar zerindeki psikolojik etkileri * = ortalama (standart sapma)

112

Deerlendirme
zmirde yer alan iki ayr blgedeki sahil yry bantlarnda (Mustafa Kemal Sahil Yry Band: MKSY ile Bostanl Sahil Yry Band: BSY), ziksel mekan zelliklerindeki deiikliklerin kullanc memnuniyetini nasl etkilediini aratrmay amalayan bu almada, mekanlardaki kullanc davrann belirleyebilmek iin iki ayr yntem kullanlmtr; (1) gzlem ve (2) anket. KSD almalarnda genellikle yalnzca anket ynteminin kullanld gz nne alndnda, bu almada iki ayr yntemin bir arada kullanlmas almann nemini arttrmtr. Her iki yntemin sonular karlatrlmal olarak deerlendirildiinde sonularn genellikle birbiriyle paralel olduu grlmtr. Bundan sonraki almalar bu birletirilmi yeni yntemi aynen tekrar edebilecei gibi her iki yntemi de almann artlarna gre deitirerek gelitirebilir. Bu aratrmadan elde edilen sonular, BSYnin MKSYye gre daha olumlu ziksel zelliklere sahip olduunu ortaya koymutur. BSY eriilebilirlik, grsel uyum ve estetik, aydnlatma eleri ve mekansal eitlilik asndan MKSYye gre daha yeterli bulunmutur. BSY ve MKSYnin ziksel zelliklerindeki bu farkllklar kullanclar tarafndan alanlarn deerlendirilmesine de yansmtr. E zaman ayrlarak yaplan gzlemler sonucunda BSYnin MKSYye gre daha geni bir kullanc kitlesini sahip olduu anlalmtr. Yaplan anketlerde BSY kullanclarnn alana daha uzak mesafeden geldiklerini ve alanda daha uzun sre kaldklarn rapor etmeleri de bu sonucu destekler niteliktedir. Kentsel ak alanlarn pasif ve aktif sosyallemeye olanak salamasnn gereklilii gz nne alndnda, bu aratrmada yaplan anketler aktivite

eitliliine elverili tasarmlarn kullanclar arasndaki sosyal etkileimi arttrdn ortaya koymutur. BSYde eitli aktivitelere uygun alt mekanlarn varl, kullanclarn sahil yry bantlarn sadece yry amacyla deil, dier rekreatif amalarla da kullanmasn salayarak kullanm younluunu arttrd, MKSYde ise bu alt mekanlarn eksikliinin kullanclarn alan verimli bir ekilde kullanmasn engelledii bulunmutur. ncelenen sahil bantlarnda nasl bir revizyon yaplrsa kullanclarn alanlar daha verimli kullanacan aratrmak amacyla, kullanclara nasl bir ak yeil alan istedikleri de sorulmutur. Sonular BSYde ve MKSYde kullanc beklentilerinin farkllatn gstermitir (Tablo 6). ki alanda da beklentiler daha ok eksiklerin giderilmesi ynnde olmutur. MKSYde en nemli beklenti, snrl olan aktivite olanann arttrlmasdr (%30), ikinci nemli beklenti ise daha estetik yol demesi (%25) kullanlmasdr. Bu beklentileri, daha temiz ve gvenli (%15) ve daha ok oturma eleman olan (%15) alan beklentileri takip etmektedir. BSYde en ne kan istek; daha temiz ve gvenli bir alan (%25) beklentisidir. Yeterli ve temiz WC mekanlarnn olmas (%20) ve alann daha estetik oturma elemanlarna sahip olmas (%20) ise ikinci srada yer alan beklentilerdir. Bu sonular, kullanclarn ak yeil alanlar rekreatif amal kullanrken estetik elere deer verdiini gstermektedir. ncelenen iki alanda yaplacak baz kk ekonomik deiiklikler (daha estetik oturma eleman ve aydnlatma eleman kullanm gibi) bu alanlar kullananlarn memnuniyetini arttracaktr. Ayrca, sahil bantlarnn kentlinin denizle bulutuu ve deniz manzarasnn seyredildii en iyi noktalar olduu gz nne alndnda, bu alanlarn

Bu sonular, kullanclarn ak yeil alanlar rekreatif amal kullanrken estetik elere deer verdiini gstermektedir.

Tablo 6 Kullanclarn alandan beklentileri MKSY Daha ok Aktivitesi Olan = %30 Daha Estetik Yol Demesi Olan = %25 Daha Temiz ve Gvenli = %15 Daha ok Oturma Eleman Olan = %15 Daha Estetik Oturma Eleman Olan = %10 Yeil Alann Daha ok Olduu = %5 Daha ok p Kutusu Olan = %0 BSY Daha Temiz ve Gvenli = %25 Daha Estetik Oturma El. Olan = %20 Yeterli ve Temiz Tuvaleti Olan = %20 Daha ok Aktivitesi Olan = %15 Daha ok p Kutusu Olan = %10 Daha ok Oturma Eleman Olan = %5 Daha Estetik Yol Demesi Olan = %5

PLANLAMA
2006/3

113

dinlenme amacyla kullanlmas beklenen bir sonutur. yleyse bu alanlarda yer alacak oturma, dinlenme elemanlarnn uzun sreli oturumlara cevap verebilecek nitelikte ve konforda olmas beklenmektedir. ki alanda da bu ynde yeni bir dzenlemeye ihtiya olduu aka ortadr. Bu aratrmada da her bilimsel almada olduu gibi baz eksik noktalar kalmtr. Bu eksiklikleri bu aratrmann yn verecei yeni almalarn tamamlamas hedeflenmektedir. rnein: (1) bu aratrma zmirdeki sahil bantlarnda gereklemitir. Sonularn farkl ehirlerdeki sahil yry bantlarnda da geerlilii ancak yeni almalarla test edilebilir. Ayrca, sistematik olarak yaplacak KSD almalar yalnzca sahil bantlarnda deil, dier kentsel ak alanlarda da yaplmaldr, (2) bu alma yalnzca incelenen iki alandaki ortak ziksel kriterler gz nne alnarak yaplmtr. Daha sonraki almalarda, almann yapld alanlarn zelliklerine bal olarak bu ziksel kriterler oaltabilir. (3) Bu aratrma kapsamnda snrl sayda kullanc zerinde anket almas uygulanmtr. leride yaplacak aratrmalar daha geni kullanc kitleleri zerinde tarif edilen anket almasn uygulayabilir. (4) Gelecekte yaplacak almalar uyguland alana zel olarak elde edilen bilgileri harita zerine ileyerek sonularn gelecekte yaplacak revizyon projelerini ynlendirmesini salayabilir. rnein, sistematik gzlem ynteminde her gzlemlenen kiinin gzlem srasnda mekanda durduu nokta ve yapt aktivite mekansallatrld takdirde mekanda youn olarak kullanlan ve kullanlmayan alanlar, tasarm amacyla kullanm amacnn rtt ve rtmedii alanlar ortaya kabilir. Bylece problemli alt mekanlar belirlenerek onlara ynelik stratejik projeler gelitirilebilir.

Bechtel, R. B. (1997) Environment and Behavior: An Introduction, US: Sage Publications, Inc. Bechtel, R. B., Churchman, A. (Eds.) (2002) Handbook of Environmental Psychology, NY: John Wiley & Sons Inc. Becker, F.D. (1977) Housing Messages, Strousdburg: Dowden, Hutchinson & Ross Inc. Brill, M. Margulis, S.T., Konar, E. (1984) Office Design to Increase Productivity, NY: Buffalo. Christoffersen, J., Johnsen, K., & Valbjorn, O. (2000) Daylighting and window design: Postoccupancy studies in environments. Light and Lighting, 19, 31-33. Churchman, A., Ginosar, O., (1999) A Theoretical Basis For The Post-Occupancy Evaluation of Neighborhoods. Journal of Environmental Psychology, (19), 267-276. Cohen, R., Standeven, M., Bordass, B., & Leaman, A. (2001) Assessing building performance in use 1: The Probe Process. Building Research and Information, (29)2, 85-102. Cooper, I., (2001) Post-occupancy evaluation-where are you? Building Research and Information, (29)2, 158-163. Cooper-Marcus,C., Francis, C. (1990) PostOccupancy evaluation. C.C. Marcus ve C.Francis (Ed.), People Places: Design Guidelines for Urban Spaces. NY: Van Nostrand Reinhold, 345-356. Federal Facilities Council (2001) Learning More From Our Buildings: A State of the Practice Summary of Post- Occupancy Evaluation. Washington DC: Technical Report No. 145, FFC. Grcan, D. (2002) Spastik ocuklarn rehabilitasyon ve eitim mekanlarnda programlama ve tasarm kararlarnn belirlenmesinde kullanlabilecek bir kullanm sonras deerlendirme modeli, Doktora tezi, Seluk niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Konya. Karagen, O. (2001) Toplu konut alanlarnda simgesel performansa ynelik kullanm sonras deerlendirme modeli. Doktora tezi, .T.. Fen Bilimleri Enstits, stanbul. Kl, A. (2001) Kentsel ak alanlarn kullanclar tarafndan deerlendirilmesi. Yksek Lisans Tezi, .T.. Fen Bilimleri Enstits, stanbul. Kl, A., Trkolu, H. (2004) Kentsel Ak Alanlar: Kadky skele Meydan ve evresi. Yap, 266, 4952.

Kaynaka
Alta, N., & zsoy, A. (1997) Spatial adaptability and flexibility as parameters of user satisfaction for quality. Building and Environment, 33(5), 315-323. Baird, G., (2001) Forum: Post-occupancy evaluation and Probe. A New Zealand perspective. Building Research and Information, 29(6), 469-472. PLANLAMA
2006/3

Baird, G., Gray, J., Isaacs, N., Kernohan, D., Mc Indoe, G., (Ed.). (1996) Building Evaluation Techniques, NY: McGraw-Hill.

114

Kirk, S. J. & Speckelmeyer, K. F. (1988) Creative design decisions, a systematic approach to problem solving in architecture. NY: Van Nostrand Reinhold Co. Korkmaz, E. (2001) Kentsel ak alanlarn kullanclar tarafndan deerlendirilmesi: Beikta rnei. Yksek Lisans Tezi. stanbul: .T.. Fen Bilimleri Enstits. Liu, A.M.M. (1999) Residential satisfaction in housing estates: a Hong Kong perspective. Automation in Construction, 8, 511-524. Macmillan, S. (2004) Designing better buildings. London: E&FN, Spon Muhic, S., Butala, V. (2004) The Influence of indoor environment in office buildings on their occupants: expected-unexpected. Building and Environment, 39, 289-296. Pena, W. (1999) Programming for Design, From Theory to Practice. NY: John Wiley&Sons Inc. Preiser, W.F.E. (1994) Built environment evaluation: conceptual basis, benefits and uses. Journal of Architectural and Planning Research, 11(2), 92-107. Preiser, W.F.E. (2002) The Evaluation of Post-Occupancy Evaluation: Toward Building Performance and Universal Design Evaluation. Learning From Our Buildings,: A State of the

Practice Summary of Post- Occupancy Evaluation. USA: National Academy of Sciences. Preiser, W.F.E., Rabinowitz, H.Z., ve White, (1988) Post-Occupancy Evaluation. NY: Van Nostrand Reinhold. Preiser, W.F.E., Vischer, J., (2005) Assessing Building Performance, Amsterdam: Elsevier Rabinowitz,H.Z. (1975) Buildings In Use Study, Center for Architecture and Urban Planning Research, Wisconsin:University of Wisconsin. Sanoff, H. (1994). School Design. New York: Van Nostrand Reinhold. Sherman, S.A., Varni, J.W., Ulrich, R.S., Malcarne, V.L. (2005) Post occupancy evaluation of healing gardens in a pediatric cancer center. Landscape and Urban Planning, 73, 167-183. Sundstrom, E., & Town, J.P. (1994) Office Noise, Satisfaction, and Performance. Environment and Behaviour, March,94, 195-222. Whitehouse, S., Varni J.M., Seid, M., Marcus, C.C., Ensberg, M.J., Jacobs, J.R., Mehlenback, R.S. (2001) Evaluating a childrens hospital garden environment: utilization and consumer satisfaction. Journal of Environmental Psychology, 21, 301-314 Zimmerman, A. & Martin, M. (2001) Post Occupancy Evaluation: Benefits and Barriers, Building Research and Information, 29(1), 168-174.

PLANLAMA
2006/3

115

Tolga ilingir, Diyarbakr, 2005

PLANLAMA
2006/3

116

Kent Kimlii Gelitirme Srecinde Mekansal Model Tasarm ve Kent Planclarnn Rol
Cneyd DEMR
nmz kentlerinin en ok gzden kaan, oysa en nemli sorunlardan biri kentin kendine ait kimlik aray ve yoksunluudur. Bu arayn belirtileri byk kk her kentin geliim sreci boyunca kendini gstermekte, ancak doru alglanp ynlendirilmedii iin net bir tanma ulamamaktadr. Bu nedenle kentsel kimlik konusuna duyarsz olan hemen her lkede kimliksiz kentler babo biimde ve sorunlaryla birlikte bymeye devam etmektedir. lkemizde de durum ok farkl deildir. Dnecek olursak, ou kentimizin aslnda tanmlanabilir bir kimlie sahip olmadn rahatlkla grmek mmkndr. Bunun en ciddi nedenlerinden birisi, gerek ziksel gerek sosyo-ekonomik anlamda kentin geliiminden sorumlu olan karar verme mekanizmalarnn bu sorunun farknda bile olmad gereidir. Kimlii olan bir kent ne ie yarar veya o topluma ne kazandrr? Kentin kimliinin olmas, en bata onu dier kentler arasndan ayrlp, tannr hale gelmesini salar, Byme modeli kent kimliine uygun biimde geliir, Kentin var olan kimliine zarar verecek kullanmlar en batan reddedilir, Toplumsal duyarllk kent kimliine bal olarak artar, Yaplmas dnlen yatrmlarda nitelik ve uygunluk aranmaya balanr,
ehir Plancs, zmir

Kentsel kaynaklarn kullanm kent kimliine paralel olarak rasyonalize olur. Bunlar phesiz son derece nemli sonulardr. Dnya kentlerinden baz rnekler, bize kimlik konusunun ne denli nemli olduunu arpc biimde anlatmaktadr. rnein: Fransann toplam nfusu kabaca 50 milyon iken, lkeyi ziyarete gelen turist says yllk ortalama 75 milyondur. Bu ziyaretilerin neredeyse 17 milyonu Parise gitmektedir. Parisin ekirdeindeki yzyllar ncesine uzanan sanat ve kltre dayal dokusu korunmam olsayd bugn Paris olur muydu? Yine bu kimlie paralel gelien, Parise olan kresel/turistik ilgi eer bu younlukta olmasayd, Paris bir kltr, sanat ve moda merkezine dnr myd? Benzer biimde Roma, Prag, Viyana sahip olduklar tarihsel evre kimliklerine paralel gelien kentler deil midir? Bugn Amerikan otomotiv sanayi denilince akla ilk gelen kent Detroit, kumarhaneler ve elence merkezi denildiinde akla ilk gelen Las Vegas veya Monte Carlo deil midir? Sinema denilince neden herkes Cannes veya Hollywoodu hatrlar? te tm bu rneklenen kentler, zaman iinde planl olarak kazandrlan kimlikleri nedeniyle konuyla ilgisi olan veya olmayan sradan insanlar tarafndan bile tannmaktadr. Sadece bu tannma bile o kentin ekonomik yap potansiyelini yksek tutmada yeterli bir yardmcdr. Gelelim Trk kentlerine. Sanrm bu konuyu tartmak bile gereksiz olacaktr. nk bir iki tanesi hari, kentlerimizde karar verici konumunda olan

PLANLAMA
2006/3

117

yerel idarelerin, merkezi ynetim uzantlarnn, yatrmc kurulularn ve dier idari mekanizmalarn hangi bilimsel kriterlere gre kente ilikin kararlar ald herkes tarafndan bilinmektedir. Kentsel kimlik kavram gibi felse ierikli bir konu ise, bu birimlerin hibirini ilgilendirmemektedir. te yandan kent planclar da baz platformlarda seyirci konumlarn srdrmeyi uygun grmektedir. ounlukla kentlerde yaayan kent planclarnn, kentlilik bilinci sradan bir insana gre ok daha fazla olmas gerekmektedir. Bu kentlilik bilinci sorumluluu ise kent planclarnn iinde bulunduklar evrenin genel yapsn deitirmeye ynelik, yeni ve toplumsal faydas olan dnce ve projeler nerme ve retmesiyle yerine getirilmelidir. te tam bu noktada planclar tkanmaktadr. Planlama sektrndeki gerek ekonomik kmazlar, gerek yetersiz yaplanmalar gerekse kiisel duyarszlklar, yukarda sz edilen trde, iveren tarafndan verilmemi ya da idare tarafndan emredilmemi, bedelsiz yaplmas gereken yeni dnce ve projelerin geliimini engellemekte, kent planclar tarafndan dnlmesi, nerilmesi, gelitirilmesi ve tasarlanmas gereken pek ok kentsel yenilik ve yarar bylece ortaya kamamaktadr. Dolaysyla kentlerin geliimiyle ilgili kritik dzeydeki kararlar planclarn nermesinden ok, planclarn kar durmas yoluyla denetlenmeye allmaktadr. Yukarda eletirisini yaptmz genel ereve iinde bir plancnn roln, kente nasl etki edebileceini ve karar vericileri nasl ynlendirebileceini, kiisel olarak hazrladm bir model nerisiyle aklamak istiyorum.

sra dnya ocuklarnn da ilgi oda haline gelmi bulunmaktadr. Cumhuriyetle birlikte ocuklara bir armaan olarak gelen bu gzel ve anlaml bayram, ocuklara verilen nemin ciddi olarak ancak son 20-30 yldr artt gnmz dnyasnda, Mustafa Kemal ve o gnn Byk Millet Meclisi tarafndan neredeyse bir asr nce dnlmtr. Sadece bu bayramn varl bile yetenekli ellerde Trkiyenin gelecek ile ilgili ngrlerinin gerektiinde ne kadar gl olabileceinin en nemli gstergelerinden biri olarak kabul edilmelidir. lkemizin elinde son yllarda yaplan kutlamalarn biimiyle gelimeye balayan ve artk dnya ocuklarn da iine almay baarm olan bylesine nemli stelik resmi olarak tescilli bir bayram gn olana varken Trkiye bunu ne lde verimli kullanabilmektedir? Geleneksel olarak nderliini TRTnin yapt youn destek ve zveri gerektiren abalarla her yl TRTnin Ankara stdyolarnda, ak-kapal spor tesislerinde, stadyumlarda ya da temin edilen geni mekanlarda gerekletirilmeye allan bu aktivite sosyal olarak ok iyi organize edilmesine ramen, mekansal olarak hissedilir bir danklk gstermektedir. Bu kutlamalar son yllarda farkl kentlerde de uluslararas lekte dzenlenmeye balam ve eitli lkelerden ziyaretilerin ilgisini ekmeyi baarmtr. Ancak bu zel gnde, gnn amacna paralel olarak ortaya kmas gereken dnya ocuklarnn gerek kitlesel birliine ulalamamaktadr. Bu da Trkiye asndan, 23 Nisan ocuk Bayram gibi, lke tantmnda rol oynayabilecek ok nemli bir frsatn aslnda yeterince deerlendirilemedii anlamna gelmektedir. Hepimiz biliyoruz ki, Trkiyenin her alanda tannmaya ihtiyac vardr. inde bulunduumuz bilgi ve iletiim anda bunun nemi daha da artmtr. Artk uluslar seslerini yeterince duyurmak iin her gn yeni yntemler gelitirerek, gerek bilimde gerek siyasette, gerek eitimde, gerek turizmde gerek sanayide, gerek sanat ve kltrde daha geni bir etki alanna sahip olmaya almaktadrlar. Bu amala, elimizdeki 23 Nisan ocuk Bayram olgusunu, uluslararas platformda daha doru tantacak, ilgi oda haline getirecek ve lke say-

Kentlerin geliimiyle ilgili kritik dzeydeki kararlar planclarn nermesinden ok, planclarn kar durmas yoluyla denetlenmeye allmaktadr.

Kentsel Kimlik Oluturma Amacyla Kiisel Olarak Tasarlanm Bir Model: Uluslararas ocuk Kenti
Trkiye tm dnya uluslar ierisinde ocuklar iin dnlm bir bayram gnne sahip tek lkedir. Ulusal egemenliin kazanlmasnn ardndan bugne dek her yl dzenli olarak 23 Nisanda kutlanan ocuk Bayram, zaman iinde gelien medya ve iletiim olanaklar sayesinde, tm dnyaca bilinen ve takip edilen anlaml bir bayrama dnm ve uluslararas basnn yan

PLANLAMA
2006/3

118

gnln ykseltecek biimde yeniden tasarlamak bu konuda atlacak en nemli admlardan birini oluturacaktr. imdi genel hatlaryla sosyolojik olarak tanmlanm bu mevcut sorunsal veriyi kent btn iinde, mekansal anlamda yeniden tasarlamaya alalm.

Siyasi ve Kltrel Boyut Bu projenin getirdii dikkate alnmas gereken siyasi boyut:
Dnyann farkl kltrlerinden gelen ocuklarn tek bir ama etrafnda toplanmasn salamak ve gelecein toplum yneticilerini yalnzca kendi toplumlar deil, tm dnya toplumlarndaki yatlaryla dnce al verii iinde ve birbirlerini nemseyerek kresel nitelikli kararlar almalarn salamaktr. Farkl lke ve toplumlarda yaayan ocuklarn birbirlerinin sorunlarn, yaam biimlerini, kltrlerini, farkllklarn alglamay ve duyarllklarn arttrmay salamaktr, Farkl lke ve kltrlerden gelen ocuklarn kendi dncelerini, hayallerini, beklentilerini, tek bir resmi ses ile dnyaya duyurmalarna olanak vermektir. (Aslnda buna benzer biimde lke olarak, her 23 Nisan gn bir kk ocuumuzu Babakann koltuuna oturtarak, onun tm dnyaya sembolik olarak mesaj vermesini salamyor muyuz?) Bu olayn dnyada ilk kez, stelik tm uluslarn ocuklarnn temsil edildii, Trkiyedeki Dnya ocuk Parlamentosu tarafndan gerekletirilmesi daha etkili olmaz myd? Byle bir parlamentoda, hemen hemen pek ok lkedeki yetikinlerin parlamentolarnda grlen yumruk, kfr, hakaret vb. gibi yanl davran biimlerine rastlamak mmkn olur muydu? En azndan byle bir parlamentonun dierleri gibi sava karar almas beklenir mi? Bylesine anlaml bir ocuk lkesinin farkl birimlerinde her an, ocuklarla ilgili bir faaliyet grmek mmkn olacaktr. Yaz dnemlerinde kltrel deiim programlar gerei buraya gelen ocuklar, dil kurslar, farkl uluslara ait kltrel etkinlikler, sergiler, sanat etkinlikleri, ocuk tiyatrolar, konserleri, spor faaliyetleri, bilimsel ve teknolojik eitim programlar, eitli kutlamalar vb. gibi onlarca farkl programa katlacak ve ayn kent iinde dinlenme olana iin tasarlanm olan, kendilerine ait konaklama birimlerinde kalabileceklerdir. Yoksul ve olanaklar olmayan lke ocuklar da bu yerleimin olanaklarndan her zaman faydalanacaktr.

Model
Kentsel kimlii glendirmek ve ekillendirmek amacyla bir sredir tarafmdan dnlerek gelitirilmeye allan bu kuramsal model, gncel terimler dorultusunda tematik bir kent parasyla ilgili olup, modelin temeli dnyada baka rnei olmayan bir ziksel evrenin tasarlanmasna ilikindir. Projenin balang noktasn oluturan soru: Dnyada tamamyla tm dnya ocuklarna ait bir kent var m? sorusudur. Soruyu biraz daha detaylandracak olursak; ocuk parlamentosuyla, ocuk radyo-televizyon istasyonuyla, konaklama birimleriyle, kltr-sanat, bilim merkezleriyle, tamamen ocuk zerine ihtisaslam salk merkeziyle, spor tesisleriyle, yaratc zeka geliimi, beceri gelitirme, stn yetenek geliimi, sanat, doru siyaset, dostluk, bar vb. konularda ve amalarda tm dnya uluslarnn ocuklarnn yan yana gelebildii, yasal anlamda onlara ait bir toprak paras var mdr? Burada dikkat edilmesi gereken udur: Dnce, herkese bilinen ocuk kyleri, yaz kamplar, lunapark benzeri bir yaplamay deil, tersine ok daha profesyonel, daha entegre ve gerek ziksel gerekse ynetim anlamnda uluslararas bir konsept projeyi tariflemektedir. Bu tematik kent, yln her dneminde, yaz tatillerinde, evrensel kutlama gnlerinde ocuklarn bo zamanlarnda ve zel olarak 23 Nisanlarda tm dnya ocuklarnn yan yana gelerek onlarca etkinlie katld, tm uluslara dnya ocuklarnn sesini duyurduu, yetikinlerin yapt hatalar, savalar, kavgalar, alk sorunlarn, yoksulluu, adaleti, bar, evre sorunlarn vb. olgular, kendi ocuk parlamentosu aracl ile tm dnyaya deklare edebilecei uluslararas ocuk kenti adn alacaktr.

PLANLAMA
2006/3

119

Byle bir kent tm dnya ocuklarnn kar kaygs olmadan, tamamen sevgi ve dostluk zerine kurulu, birlikte olabilecei en anlaml mekan olacaktr. Aslnda bunun zaten byle olduunu, her 23 Nisan sonras lkelerine dnmek zere, yanlarnda kaldklar Trk ocuu ve ailesinden ayrlrken gzyalarna boulan konuk ocuklarnn basndaki grntlerinden anlamyor muyuz?

Doal olarak bu projedeki en nemli roller, yerel ynetim, merkezi ynetim (Bakanlklar) uluslararas kurumlar ve ocuk Kenti Ynetimine ait olacaktr. Zaten tantm sreci sonunda bu kurumlarn proje dnda kalmas mmkn olmayacaktr. nk konu yerel olmaktan ziyade lkesel bir nitelie kavuacaktr. Byle bir projenin hayata nasl geecei merak edilebilir. Bunun yant aadaki sorulardadr. Evrensel bir olgu olan ocuk konusuna hangi lke, hangi siyaset, hangi ideoloji, hangi kurum, hangi kurulu veya hangi birey kar kabilir? Dnyada belki bir ilk olacak olan byle bir kentte hangi kurulu, kendi markasyla yer almak istemez? Merkezi hkmetin ynetim olarak byle bir projeyi desteklememesi mmkn mdr? Yurt ii ve yurt dnda var olan fonlar (AB fonlar gibi) byle bir projeyi desteklemez mi? UNICEF ve benzeri ocuk rgtleri bu projeye ne kadar duyarsz kalabilir? Kurgulanan projenin gerekletirilmesinde rol oynamas beklenen en nemli unsur, u anda tm byk yatrm ve organizasyonlarda kullanlan sponsorluk sistemidir. stelik bu projenin en nemli ayaklarn hkmet (bakanlk) ve yerel ynetim oluturacandan, sponsorluk sistemi iin de gvenli bir yap ortaya kacaktr. Ynetimlerin grevi ncelikle tantm gerekletirmek, doru yer seimini yapmak ve projeyi ekillendirmektir. Sponsorluk iin ise yalnzca tek bir rma deil, yzlerce rma konuya dahil edilebilecektir. lgili yap ve faaliyetlere paralel olarak her rma veya marka kendine bir yer bulacaktr. rnein spor tesisleri; uluslararas spor rmalar bu tesislerin yapmnda rol almak isteyebilirler. Tenis kortlar, mini futbol sahalar, atletizm tesisleri, basketbol, voleybol vb tesislerin yapmnda uluslar aras spor rmalar ilgisiz kalabilir mi? Ya holdingler, uluslararas teknoloji rmalar, inaat rmalar, beyaz eya rmalar, bankalar, sanayi irketleri, yatrmclar, TV kanallar? Basnda yer alacak reklamlar daha imdiden hissetmek bile olas:

Gerek merkezi ynetim gerekse yerel ynetimler ellerindeki geni kamu arazileri deerlendirmede rant ve speklasyon ile ilgili ciddi sorunlar ve sulamalarla kar karya kalmaktadrlar.

Dnyadaki ilk ocuk radyo-TV istasyonu lkemizde, bu kentte olsa, bilinen nemli dillerde gnn belirli saatlerinde yayn yapsa, stelik tm bu yayn ocuklar hazrlasa ve tm dnyada izlenilse nasl olurdu? Radyolar, gazeteleri, dnyann her noktasnda ocuklara ulaabilecek resmi yaynlar, bunlarn hepsi lkemiz snrlar iindeki bu kentte retilen medya unsurlar olamaz m? Salk Bakanl, UNICEF ve Dnya Salk rgt (WHO) tarafndan desteklenen, iinde yabanc uzmanlarn da alaca, Ortadou ve Avrupann aratrma arlkl, en ihtisaslam ocuk hastanesinin, ocuk olimpiyatlar iin tasarlanm olimpik spor tesislerinin, sadece ocuklar ve onlarn gereksinimlerine gre hazrlanm bin yatakl bir tatil kynn, ocuklara ynelik her trl rnn satld, byk bir alveri merkezinin byle bir kent paras iinde olduunu dnn. Tm bu anlatlanlarn ayn anda bulunduu bir kent paras hangi gelimi lkede vardr?

Organizasyon ve Finansman Btn bu anlatlanlar nasl gerekleecek? Yatrmlar kim stlenecek ve bu i nasl organize edilecek?
Yaplacak tek ey, Uluslararas 23 Nisan Dnya ocuklar Kenti iin uygun ve doru bir yer semek, ardndan bu giriimi dnya kamuoyuna aklamak olacaktr. Dnya ocuklarn ilgilendiren bylesine hassas bir projenin ilk admnn atlmas bile, Avrupa Birliine girme srecindeki Trkiyeye, gelimi pek ok lkenin dahi akl edemedii bir konuyu yakalayp deerlendirdii iin ciddi ve yadsnamaz nemde bir saygnlk kazandrmaya yetecektir. Ve belki Trkiye, dnyadaki ilk ve tek uluslararas ocuk Parlamentosuna sahip lke olarak tarihe geecektir.

PLANLAMA
2006/3

120

Dnya ocuk Kenti inaatlar tarafndan yaplmtr Dnya ocuk Kenti bilgisayar sistemi.. tarafndan gerekletirilmitir .oteller zinciri dnyadaki ilk resmi ocuk otelini yapm olmaktan gurur duymaktadr ocuk Kentinin spor sahalar..tarafndan gerekletirilmitir Uluslararas ocuk Sal Merkezi............Holding katklaryla yaplmtr Dnya ocuk Radyo-TV istasyonu ana sponsoru ................ Medya olacak. vs..vs.. Bunlarn gereklemesi olanaksz deildir. Bir adm daha ileriye gidelim. Bu kentin ynetimine UNICEF de dahil edilirse ne olur? UNICEF byle bir giriime kar kabilir mi? Bir an iin kar ktn varsayalm. Kendi varlk nedeniyle elikiye dmez mi? Yukarda hayali rnekler biiminde verdiimiz ulusal-uluslararas rma veya holdinglerin TVde ya da medya aralarnda her gn izlediimiz reklamlarn dnn; bu reklmlarn ounda ocuk, reklamn ana unsuru olarak kullanlmaktadr. Otomobil reklamnda ocuk, petrol irketi reklamlarnda ocuk, amar makinesi reklam nnde kapan amaya alan bir ocuk, yiyecek reklamlar ise neredeyse ocuksuz dnlmemektedir, GSM operatrleri, bankalar bile kendi reklamlarn tasarlarken ocuk unsurunu kullanmaktadr. Dierlerini de siz hatrlayn... Bu rneklerin verilme nedeni ulusal veya uluslararas her tr sermayenin ocuk konusunu kendi kar dorultusunda nasl kullandn gstermek iindir. Doal olarak bu anlayn, kresel sermayeyi, ocuk konusunda yaplacak her trl giriime kar kamayacaklar bir noktaya tamas da kanlmazdr. Yine doal olarak rmalar bylesine nemli ve saygn bir giriimi, iinde UNICEF gibi uluslararas bir kuruluun olduu da dnlrse, kendi markalarn kullanarak oynayacaklar bir rol karmak istemeyeceklerdir.

ziyaret amacyla gelecek ocuklarn yanlarnda ebeveynleri ile birlikte seyahat etmeleri halinde turist saysnda bile ciddi bir art olmas beklenebilir. rnein byle bir projenin stanbul, zmir veya Antalya gibi turizm potansiyeli yksek bir kentte gerekletiini dnrsek, zaten var olan turizm altyaps bu proje ile daha da glenecek ve ait olduu kentin kimlii daha anlaml bir tanm kazanacaktr. stelik konunun turizm boyutu deniz, tarih ve doa ile birletiinde ok daha zengin ierikli bir turizm biimine dnmesi kanlmaz olacaktr. Sadece bu yoldan lkeye girecek olan dviz miktar bile nemsenmek zorundadr. Paris, hi ihtiyac olmad halde, aslnda koskoca bir lunaparktan baka bir ey olmayan Disneyland ile milyarlarca dolarlk turizm gelirlerine ilave gelir katmam mdr? Bu projenin nerdii yerlemede yer alacak ticari kullanmlar (alveri merkezi, konaklama niteleri, elence, rekreasyon, spor vb. alanlar) en az bir Disneyland kadar ciddi gelir kayna yaratacaktr. Yine bu proje ile gelecek igcne olan gereksinim, servisler, yatrmlar ok ciddi bir istihdam yaratacaktr. Bu da projenin yer alaca kente nemli ve yeni bir katma deer kayna oluturacaktr. Projenin gerekletirilmesinde merkezi hkmet dahil her kurum, her kurulu, her lke siyasetler st bu giriimde yer almak iin zorunlu olarak yara katlacaklardr. nk evrensel nitelii olan ocuk olgusunun karnda kimse geri kalm grnmek istemeyecektir. Gerek merkezi ynetim gerekse yerel ynetimler ellerindeki geni kamu arazileri deerlendirmede rant ve speklasyon ile ilgili ciddi sorunlar ve sulamalarla kar karya kalmaktadrlar. Bu alanlarn kentsel lekte ranta ynelik kullanlmas her zaman nemli sorunlar da beraberinde getirmektedir. Oysa byle bir proje iin tahsis edilecek bir alanda speklasyon yaplmas sz konusu olmayacaktr, nk bu giriim tek bana hibir rant grubunun karna hizmet etme zelliine sahip deildir. stelik bu tr bir giriime ne kamuoyundan, ne kitle rgtlerinden, ne siyasi partilerden, ne de d lkelerden herhangi bir itiraz gelmesi kolay deildir. Tersine bu giriimde isterse herkes

Ekonomik Boyut Gelelim konunun ekonomik ve zelde turizm boyutuna

lkemize sadece byle model bir kent parasn

PLANLAMA
2006/3

121

kendine ait bir katlm olana da bulabilecek ve lei farkllaan yatrmlar yapabilecektir. Bu projenin gerekleecei kente salayaca en nemli yarar, o kente gl bir kimlik kazandrmasdr. nk dnyann baka hibir lkesinde olmayan bir yerleim tipi yalnzca orada bulunmas nedeniyle dnya kamuoyunda tannmasna neden olacaktr. stelik her 23 Nisan gn ocuk Parlamentosundan verilecek sembolik mesajlar ile bu kent devaml gndemde kalacaktr. Bylece buras zaman iinde dnya ocuklarnn en az bir kez ziyaret etmek istedii bir ekim noktasna dnecektir. Yukarda da deindiim gibi, byle bir yerleimin mevcut durumda turizm sektrnn kent kimliini belirledii bir blgede yer almas, o kentin kimliini daha da glendirecek ve ekonomik aktivitenin artmasna neden olacaktr.

Kent plancsnn asli grevlerinden biri, iinde yaad evreye ilikin, kendi bak asndan irdeleyip, saptad sorunlar, eksik bulduklarn, eletirilerini ve nerilerini planlama yoluyla ifade edip ilgili kii ya da kurumlara iletmektir.

kullanmlar, lek d yaplanmalar bu alanda yer almayacaklardr. ocuk kentinin genel yerleim plan ncelikle ocuk ana unsuru zerine kurulaca iin, ihtisaslam tasarmclar tarafndan dnlecek evrelere gereksinim duyulacaktr. Bu adan bakldnda proje retiminde uluslararas yardm almak bile mmkn grnmektedir. Yaplarn mimarilerinde evrensel anlamda zgn bir tasarm iin uluslararas mimari proje yarmalar dzenlemek dahi olasdr.

Sonu
Kent plancsnn asli grevlerinden biri, iinde yaad evreye ilikin, kendi bak asndan irdeleyip, saptad sorunlar, eksik bulduklarn, eletirilerini ve nerilerini planlama yoluyla ifade edip ilgili kii ya da kurumlara iletmektir. Dikkate alnsn veya alnmasn bu giriimler, iin gerek sahibi olan kent planclarnn kentsel sorunlara kar olan duyarllnn bir belirtisi olarak en azndan kamuoyunun dikkatini ekecektir. Bu tr eylemler yalnzca meslek odalarndan beklenmemeli, bireysel de olsa her platformda planc, mesleki kimliini belli eden giriimlerde bulunmaldr. Yukarda tanmlamaya altmz model, byle bir dnce paralelinde kurgulanmaya allmtr. neri, hali hazrda yazl ve grsel basn tarafndan ilgiyle ele alnm olup, kamuoyunu bilgilendirme sreci balatlmtr. Kent ynetimlerinin, kentsel kimlik gelitirmeye ynelik bu tr dnce projelerine ne kadar ilgi duyacan hep birlikte greceiz.

Planlama Boyutu Sosyo-kltrel ve ekonomik boyutunu anlatmaya altmz bu kentsel yerleimin planlamaya ilikin boyutu ncelikle nerinin gereklemesi iin en uygun yerin saptanmasyla balayacaktr. Bu alann bykl yerleimin gelime ve ilevsel kullanmlarna bal olarak dnlmesi gerekmekle birlikte, greli olarak daha kk bir alanda da tasarlanmas mmkndr. Konu tamamen yatrmn boyutlarnn batan tartlp saptanmasyla ilikilidir. Doal olarak byle bir yerleimde ak alan gereksinimi, rekreatif kullanmlar, yeil alan donats fazla olacak, bunun yan sra trak yollar, ocuklarla ilgili olmayan

PLANLAMA
2006/3

122

zmirde Modern Konut Mimarl 1950-2006

Deniz GNER
950-2006 yllar arasnda zmirde retilen yap stokunu, mimari ynelimler, araylar ve konut tipolojileri balamnda ele alan bu yaz, konuyu daha geni bir erevede deerlendirmeyi hedefleyerek, zmirdeki mimarlk pratiini Trkiyedeki yap retim srelerini ve sosyo-ekonomik dinamikleri belirleyen dsal koullar balamnda da ele almay amalayan bir okuma modeli nermektedir.1 Yaz, bu dsal koullara kout olarak, son 50 yl iinde yaanan kentsel dinamikler ve morfolojik deiimler ile zmirdeki konut mimarisinde grlen yerleik kalplar ezamanl olarak ve birbirleri zerinden okumay, ksaca konut tipolojilerini ve estetik kalplar kentsel corafya zerindeki dalmlar zerinden okumay da hedeflemektedir. Bu sayede, konut mimarisinde grlen modern ve nc rneklerin, kentin sosyo-ekonomik adan farkl blgelerinde nasl dntrlerek benimsendikleri, modernizmin nasl sradanlat, ksaca, modernizmin benimsenmesi, uyarlanmas ve yerelletirilmesi srelerini de metnin arka alannda ele almaya almaktadr. zmirdeki modern konut mimarlnn geliimini belirgin olarak izleyebilmek iin, mimarlkta modern dilin kurulduu 1950lere detaylca bakmak gerekmektedir. Bu dnem bir yandan, II. Dnya Sava boyunca ie kapal ekonomi-politik rejim srdren Trkiyenin d dnya ile ksmen balant kurmaya balad, dier yandan kentsel

Mimar, Dr.

ve mimari dnmleri ynlendirecek kamu-zel sermaye birikimlerinin kendilerini grnr klmaya balad bir dneme iaret etmektedir. zmir, 1950lerdeki morfolojik kklnn getirdii avantajla, geni art alannn salad sermaye birikimini ve snrl sosyal sermayesini bir sinerjiye dntrebilmi ve dier birok kentten farkl olarak, lkede yaanan bu deiimleri stanbul ve Ankara gibi merkezlerle e zamanl olarak yaayabilmitir. zmir kentine gnmzdeki modern karakterini veren bu modern dilin kuruluuna daha detayl bakmann, kentin sregelen mimari reflekslerini anlamak iin de iyi bir zemin oluturaca kansndaym.

zmirdeki Nans Mimarl ve Mimar Kimlikleri

zmir, nfus asndan metropol kent byklne yaklasa da, mimari nitelik asndan, 1922 zmir yangnndan gnmze kadar geen sre ierisinde olduka snrl bir deiim dinamii gstermi grnmektedir. Merkezdeki mimarlk pratiini heterojen klan metropol kltrnn altst edici devinimi ve bunun iinde ancak farkllaarak var olunabildii mimarlk ortamndan farkl olarak, tara zihniyetinin biimlendirdii zmir gibi periferideki mimarlk pratikleri, daha ok benzeerek ve birbirlerinden ancak nanslar ile ayrabilen bir yap kltr retmektedir. Ancak, tm bu benzeme ve makbul olma

PLANLAMA
1

Bu yazy okuyarak, deerli nerilerde bulunan Koray Velibeyoluna teekkr ederim.

2006/3

123

endiesinin, farkllk ve sra dlk kaygsnn, mimiklerde rastlanabilecek ar ekonomik ifade dili tercihinin, ksaca nans mimarl olarak tanmlamaya altm tm bu kayg, endie ve tercihlerin zmirdeki mimarlk pratiini biimlendirmesinde, denetleyici ve dlayc tara zihniyetinin tesinde dnemin ekonomik ve politik balamnn da etkili olduu bir gerektir. II. Dnya Savan takip eden, ksmen da kapal 1940l yllardan sonra, 1950lerde grlen ekonomik patlama, yalnzca imar etkinliini arttrmakla kalmam, zmirde saylar 10-12 arasnda deien, stanbuldan gelen yeni mezun mimarlar iin de -uzun zamandan beri ilk kezyeni i imknlar yaratmaya balamt. Dokuz Eyll niversitesi adn alacak olan Ege zel Mimarlk ve Mhendislik Yksek Okulunun 1963teki alna kadar, kentte etkinlik gsteren az saydaki mimar ve mhendisin stanbul Teknik niversitesi veya Gzel Sanatlar Akademisinde Sedat Hakk Eldem, Ernst Egli, Gustav lsner gibi hocalarn gzetiminde eitim grm olmalar, hatta onlarla srekli irtibat halinde olmalar nedeniyle, merkezin formasyon ve ilikiler andan srekli olarak yararlanlm ve bu yllarda zmirde, stanbul ve Ankarada ina edilen yksek kalitedeki yaplara benzer nitelikte yetkin rnler retilebilmitir. 1930larn sonundan 1940l yllarn sonuna kadar zmirde yaygn olarak kabul grm, genelde iki veya drt katl, geni saakl, krma atl ve serpme sval yap morfolojisi, 1950lerden itibaren yerini yava yava teras atlara, dolu ktle kurgusunun yerine yatay deme plaklar ve deyde bant yzeylerin oluturduu dzlemsel cephe kurgusuna, dolu ktleleri delen pencere boluklar yerlerini dzlemsel betonarme plaklar arasnda zemine kadar inen geni pencere aklklarna, kapal kmalarn yerini alan ince demir korkuluklarn ardnda effaflam geni balkon aklklarna, serpme sval cephelerin yerlerini alan mozaik panolarn, tarakl svalarn veya BTB kaplama malzemesinin soyut ve modernist estetiin ifade arac olarak kullanld, daha modern bir dile sahip cephelere brakmtr (Fotoraf 1, 2 ve 3). Tm bu deiim dinamiklerini balatan 1943 mezunu Emin Baln, Harbi Hotan, Alp Trksoy, Ahmet Nural ve 1944 mezunu Fahri Nili, zmirde modern mimarln nclerinden olan

Fotoraf 1, 2 ve 3. 1930lu ve 40l yllarda ina edilen baheli kooperatif yap tipolojilerinde grlen tekli pencere dzeni, Sedad H. Eldemin belirledii 1950lerin II. Ulusalc sylemi dorultusunda srekli yatay pencere kurgusuna dnm, 1960larn banda ise tmyle effaflaarak btn cepheyi tanmlar hale gelmitir.

PLANLAMA
2006/3

124

Tahsin Sermet, Necmettin Emre, Rza Akan gibi bir nceki kuaktan farkllaarak, gnmz zmir mimarln da biimlendiren yeni ve modernist dilin kurucular arasnda yer almlardr. zmir kenti balamnda, 1923-1929 yllar arasndaki greceli hzl ina faaliyetlerine kart olarak, 1929 Ekonomik Buhranndan II. Dnya Sava sonrasna, hatta 1950lere kadar devam eden dnem, lke apndaki snrl ekonomik imknlar, burjuvazinin gelime aamasnda olmas ve asl iverenlerin belediyeler ile kamu kurum ve kurulularnn olmas nedeniyle, ounlukla iyiletirme projeleri ve denekleri srekli kesintiye urayan yarm kalm kamu projelerinin okluuyla belirginleir.2 verenlerin merkezdeki gelimelerden grece uzak talepleri, konut dndaki ou yatrmn belediye mimarlar veya kamu adna merkezden yaplyor olmas nedeniyle zmirli birok mimarn, Ske, demi, Tire veya Denizli gibi yakn yerlerden -snrl sayda da olsa- i alarak ayakta kalmaya altklar grlmektedir. Mimarlarn alma alanlarnn ounlukla konut ile snrl olmas, jrilerini merkezdeki mimarlarn oluturduu kamu yarmalarna girmekte grlen isteksizlik, kalfa ve ustalar ile giriilen rekabet dnda, bu dar piyasa alannda yaratcln ortaya dklebilecei, nefes alnacabilecek tek alan olarak, her yl tekrarlanan Beynelmilel zmir Fuar ve bu balamda her yl yeniden ina edilen geici pavyon yaplar grlmektedir. 1930lardan itibaren her yl kurulan Fuar, zmirdeki mimarlk pratii iin hem merkezdeki gelimelerin takip edilebildii bir eitim alan, hem de deneyselliin ve farkllamann ksmen uygulanabildii bir i imkn olarak grlmtr. Ancak bu i imkn her zaman kolaylkla elde edilememekte, ounlukla stanbul ve Ankaradaki mimarlar tarafndan tasarlanm projeler zmirli mimarlar tarafndan uygulamaya geirilmektedir. zmir Fuarnn -zelde de pavyon ina etme pratiinin- zmirdeki mimarlk

pratii iinde, olumsuz ynde etkilerinin de var olabilecei ounlukla gzden karlmaktadr. Her sene tekrarlanan, ksmen deneysellie ak bir tasarmn rn olan bu pavyonlarn, yerel inai imkn ve pratikler iinde ksa srede ina edilmeleri gerektiinden, zmirli mimarlarn, sra d ina tekniklerini deneyemedikleri, ounlukla konvansiyonel teknikler ve ucuz malzemelerle kotardklar, bu adan da pragmatik ve konvansiyonel ina pratiklerini daha da pekitirdikleri sklkla grlmektedir.3 1950lerin bandan itibaren -zellikle de 1952de Trkiyenin NATO Paktna ye olmas ve zmirin NATO merkezlerinden biri olarak seilmesi gibi- giderek da alan ekonomik ve politik ilikilerin yaratt tm bu deiim ivmelerine ramen, zmirde ve lke genelinde yap sektr henz bu deiimlere ayak uyduramayacak derecede zayf durumdadr. zmirdeki endstrilememi ve yeterince geliememi, kstl olanaklara sahip yap sektrnn geliebilmesi ve ivi, mentee, kap kulbu gibi stanbuldan getirtilen malzemeleri retecek atlye benzeri retim tesislerinin oalmas, ancak imento ve inaat demiri bulma skntsnn da sona erecei 1960larn sonlarna doru mmkn olabilmitir. zmirdeki ina etme pratiini biimlendiren periferinin denetleyici piyasa koullarnn, hem birbiriyle elien, hem de almas merkezdekilerden ok daha zor zihniyet kalplar ve ekonomik bariyerler iinde gelitii grlmektedir. Periferide, zellikle de zmirde mimarlar her zaman kstl saydaki i imknlar iin, nceleri yap ustalar ve kalfalarla, daha sonra da mteahhitler ile rekabet etmek zorunda kalmlardr. Kstl bir alanda oklu aktrn mcadelesine sahne olan tarann bu rekabeti piyasa koullarnda, birbirini taklit ederek sradanlaan ve giderek ykclaan, bir rnekleen bir tara ina kltr

zmirdeki ina etme pratiini biimlendiren periferinin denetleyici piyasa koullarnn, hem birbiriyle elien, hem de almas merkezdekilerden ok daha zor zihniyet kalplar ve ekonomik bariyerler iinde gelitii grlmektedir.

2 Naa Vekaletinin yllklarndan veya Bayndrlk leri Dergisinden kolaylkla takip edilebilecei gibi dnemin kstl mali kaynaklar, ounlukla yarm kalm kamu yatrmlarn tamamlamak veya bakmlarn yaptrmak iin kullanlmtr. 3 1895 ylnda stanbulda doan ve 1922-1957 yllar arasnda yapt almalar nedeniyle zmirdeki en verimli mimar olmasna karn, en az tannanlarndan biri olan Mesut zokun, belediye mimar olarak alt dnemde gerekletirdii Fuar yaplar iinde en ibret verici olanlar, 1936 ylndaki ilk Arsulusal zmir Fuar iin gerekletirdii 12 saat iinde tasarlayarak ina ettii Riyaseti Cumhur Orkestras iin podyum, 24 saatte avan projesini hazrlad Lozan Tak Kaps ve 50 gn iinde proje ve uygulamalar bitirilen iki katl Gazino Binas ve fskiyeli havuz, Kzlay Piyango bveti ve Gaz irketi Pavyonu, Ankara Biras Pavyonu, Trakya Pavyonu ile Sovyet Pavyonu olmaldr. Besim eener, 70 Yldr Durmayan Maratoncu: Mimar Mesut zok, Mimarlk Dergisi, 1984/6, s. 12.

PLANLAMA
2006/3

125

gelimitir. Ancak bu duruma kart olarak, snrl saydaki mimarn bu zorlayc koullar iinde var olabilmek zere gelitirdikleri iki stratejiden de sz etmek mmkndr. Bu stratejilerden ilki, alma alanlarn ve kenti zmnen blmektir. Yaklak 1960larn sonuna kadar saylar 12-15 civarnda deien nitelikli mimarn4 -Konak ve

Alsancak gibi merkez semtler dnda- ounlukla Hatay, Gzelyal, Karyaka veya Buca gibi evre semtlerde younluklu olarak i yaptklar ve kendilerine birer etkinlik ve egemenlik alan (territory) ina ettikleri grlmektedir. Bu zmni szleme ve egemenlik alan en azndan mimarlarn -yarmalar dnda- birbirleriyle rekabete girmelerini engellemi, dier yandan tm glerini usta, kalfa ve mteahhitlere kar birlemek iin kullanmalarna yaramtr. 1954 ylnda Mimarlar Odas zmir ubesinin kurulmasnn bu kzan rekabet dnemine denk gelmesi rastlantnn tesinde iki duruma iaret etmektedir: Mimarlarn organize davranarak meslek pratiine sahip kma giriimlerine, dier yandan da bu mimari etkinliin koul ve kurallarn belirleyerek -ksaca kurumsallaarak- kzan rekabet ortamn disipline etmeye kalkmalarna. Mimarlarn gelitirdikleri ikinci strateji ise, nesne zerine dnsel birikim yapmay hedefleyen ve bu sayede de tasarma younlamalarna neden olan, yani ksaca kaliteyi arttrmay hedefleyen stratejidir. Birok mimarn, iyi i karan usta, kalfa ve mteahhitin almalarndan ayrabilmek ve i alabilmek iin, plan aamasndan retilecek dvme demir detayna kadar tasarmn her noktasnda nitelii n plana kararak, neredeyse btncl bir sanat yapt (Gesamtkunstwerk) retmeye giritikleri grlmektedir. Bu dnemde mimarlar, birok usta, kalfa ve mteahhitin yapmay gze alamadklar, apartmanlarn zemin katlarnda, giriin tmn veya merdiven kovas ile sahanlnn byk bir blmn, manzaraya bakma ve k alma kaygs ile bo brakmak gibi tasarm lkslerine girimekteler ve bu tasarm ataklar sayesinde farkllaabilmekteydiler. (Fotoraf 4 ve 5). 1950lerden itibaren bir on yllk dnem ierisinde retilen yaplarn ounda gzlenebilen bu zellik -Arkitekt Dergisinin de katksyla- bir yandan, zmirin dnda bir zmir Apartmanlar mitinin gelimesine neden olacak, dier yandan da mimarlarn yaptklar ilerin, usta,

PLANLAMA
2006/3

Fotoraf 4 ve 5. Fahri Nilinin ge dnem apartman yaplarndan, Mithatpaa Caddesi zerindeki Evrenesolu Apartman, deniz manzarasn kesmemek amacyla giri ve merdiven hollerini tmyle bo brakmak gibi tasarm lksleri sayesinde dneminin dier yaplarndan ayrmaktadr.

Tahsin Sermet, Necmeddin Emre, Mesut zok, Rza Akan gibi 1909dan 1940larn sonlarna kadar etkili olmu kamuda alan nc modernist mimarlar dnda kinci Kuak zmirli Mimarlar oluturan Fahri Nili, Harbi Hotan, Akif Knay, Alp Trksoy, Reha Arsay, Emin Ertam, Emin Baln, . Faruk San, Melih Pekel, Ziya Nebiolu, M. Bedrettin Kkten, Ergun Unaran, Cavit ler, Gngr Kaftanc gibi mimarlar, gnmzde de etkili olan, zmir mimarlnn modern repertuvarlarn kurmulardr.

126

kalfa ve mteahhitlerce sklkla kopya edilmesine neden olacaktr5 (Fotoraf 6). 1950lerde zmir kenti, Trkiyenin NATOya giriiyle birlikte, Gneydou Avrupa Mttek Kara Kuvvetleri Komutanl Karargah Merkezi olur. Birinci Kordonda, gnmzde Kordon Ordu Evi olarak kullanlan, Eski zmir ehir Otelini merkez olarak kullanmaya balayan NATO, mimarlk ortamnda ulusalclktan modernizme geite de etkili olur. Amerikanlama etkisi altndaki 1950li yllarn mimarlk gndeminde, ulusalc sylemler giderek anmaya ve Uluslararas slup etkili olmaya balamtr. Ayn dnemde, Marshall yardmnn destekleriyle Koklucada (Altnda) imento fabrikas ve Alsancakta da silo ina edilmitir. Bu dnemde kente ynelik yaplan tartmalarn banda, kentin idari merkezi olan Konak Meydanndaki Sar Klann 1957de tmyle yklmas ve ardnda brakt boluu doldurulmay hedefleyen projeler gelmektedir. Yaklak 50 yl boyunca kentin Konak blgesini dinamik ve belirsiz klan bu kentsel boluk, 2003 ylnda tamamlanan Konak Atatrk Meydan evre dzenlemesi ile sabitlenerek, kalc bir dzene sokulmutur. Alsancaktaki liman tesisi projesinin uygulanmaya balamas ve kentte artan ara traini dzenlemek zere trak lamba sisteminin kurulmas gibi kentin dinamiini belirleyen iki ulam altyapsnn kurulmasna 1950lerde balanmtr. Kentteki yeil alan miktar ise bu dnemde yaplan yeni yollar ve yaplamalar nedeniyle giderek azalmtr. 1951-1952 yllarnda iki aamada tamamlanan Varyant yolu, Bahribaba Parknn bir ksmn yok ederek Konak Meydann, Deirmendandan Erefpaa, Yukar Mahalleler ve yeni alan Msrl (Hatay) Caddesine balad. Varyant yolu ile Halilrfatpaa yolu ayrmnda 1955te yaplan Rza Akan ve Doan Tekelinin ark Kahvesi (ato Restoran) ile Erefpaa ynnde belediye tarafndan ina ettirilen Halk Tipi Apartman
5

(Zbeyde Hanm Kz Yurdu) dnemin nemli kamusal yaplar arasndadr. 1950lerin banda kentin geleneksel dokusu, kiemelik ve Msrl (Hatay) yollarnn almas ile Gaziler (Kemer) yolunun geniletilmesi amacyla istimlak edilmitir. Geniletilen kiemelik Caddesi, Varyant yolu ve Erefpaadan gelen Yapcolu (gnmzde Erefpaa Caddesi) yolunun kesitii kav-ak noktasnda Bayramyeri semti olumutur. Bu dnemde, gmenlere ynelik oluturulan yeni yerleim yerlerine ulamak iin 1925 ylnda almas ngrlen Msrl (Hatay) Caddesi, Bayramyeri ile kuyular birbirine balar hale gelir. Bu arterler zerindeki yeni yaplar, genellikle ok katl kira konutlar/aile apartmanlar olarak ina edilir (Fotoraf 7 ve 8). 1953 ylna gelindiinde, Alsancakta ev ya-placak arsa kalmadndan, kentsel eperlerde eklemlenmeler grlmeye balar. zellikle, 1950lerin ikinci yarsnda hzlanan gecekondulama sreci tm kentsel planlama almalarn etkisiz klmtr. Buna karn, 1951de Agora, 1952de de

Modern mimarln zmirde yaygnlamasnda etkili olmu en nemli kiilerden olan 1944 mezunu Fahri Nili, tannm mimarlarn zellikle Alsancak, Karyaka ve Gzelyal semtlerinde yaptklar baarl binalara ait planlarn belediye arivlerinde bulunamayn ve bu semtlerde morfolojik adan birbirine benzeyen binalarn okluunu, dnemin usta ve kalfalarnn bu binalara ait planlar rvet karlnda almalar ve yaplar kopyalamalaryla aklamaktadr. Fahri Nili ile yaplan grme 23.01.2004.

PLANLAMA Fotoraf 6. Arkitekt Dergisinde yaymlanan ve zmir Apartmanlar mitosunu balatan, Fahri Nilinin Fuar (Alber Kohen) Apartman. (Arkitekt, 1961, Seri IV, Cilt 30, s.6-8) 2006/3

127

Kadifekale evresi gecekondulardan temizlenerek restore edilmitir. 1951 ylnda, zmir Kenti Master Plan iin alan uluslararas yarmada birinci olan, Kemal Ahmet Aru, Gndz zde ve Emin Canpolattan oluan ekibin projesi zerine 1955-1957 yllarnda gelitirilen master plan, Altnyol (ekspres yolu) ve Konak-nciralt arasnda ky yolu yapmn, Erefpaa pazar ile Cumaovas (Menderes) arasnda yol yapmn, Hatay ve Ballkuyu yollar iin kamulatrma yaplmasn ve Karyaka ky dzenlemesini ierir. Ayrca niversite alann Gzelyaldan Bornovaya transfer edilmesi, rnekky, emikler ve Yamanlarn belediye snrlarna katlmas kabul edilir. Bu dnemde, Bornova ve Buca henz belediye snrlarna dahil olmamtr. 1958de yaplan Ege niversitesi Kampus yarmas sonrasnda Bornova semti, kentsel gelime srecine hzla girer. 1959-1960da hazrlanan master plan, daha nce endstri blgesi olarak seilen Halkapnar

ve Bayrakl yerine, kente ynelik i g nlemek zere yeni endstri blgeleri olarak Kemalpaa, Bergama, Torbal, Tire ve Urla blgelerini nermesine ramen, plan tam anlamyla baarl olamaz. 1960larda en nemli kentsel sorun, i g nedeniyle oluan gecekondulamadr. 1960lardan itibaren zmir hzla byyerek, metropoliten kent niteliine brnr. Belediye tekilat blgelere ayrarak, Gzelbahe (1957), Narldere (1962), Balova, Yeilyurt ve amdibi (1963), Gltepe (1964), Altnda (1966), Pnarba (1968) ve Ikkent (1977) blgeleri kendi belediye tekilatlarn kurarlar. Bu dnemde, osler, bankalar, sigorta ve ticaret irketlerinin tercihleri, kentin merkezi i alan olarak grlen Gmrk, Basmane ve Cumhuriyet Meydan evresinde younlamtr. Bu dnemde kentte drt adet ticari aks geliir: Mezarlkba-Erefpaa hattnda dk gelirlilere ynelik ticaret; Basmane-Tepecik-Kemer aksnda, gecekondular dnda kalan alanda tarmsal mal ticareti; Cumhuriyet Meydan evresinde Birinci Kordon-kinci Kordon aksnda, yksek gelir grubuna ynelik ticaret ve servis sektr; Konak-Gzelyal aksnda ise orta ve yksek gelir grubu iin ticaret alanlar geliir. Konut alanlarnda ise, Alsancak, Gztepe, Gzelyal, Karyakada yksek gelir gruplar, Karyakann eski blgelerinde ve Hatayda orta gelir grubu, kentin merkezinde de dk gelir grubu yer edinir.6 Yksek gelir grubuna ait konut alanlarna olan yksek talep, bu alann genileyebilecei art alann bulunmay ve 1964teki Kat Mlkiyeti Kanununun etkisiyle, bu blgede deyde younlamaya neden olur. Yksek gelir grubunun oturduu blgelerde, drt katl Kira Apartmanndan, yksek katl apartmanlara doru bir dnm yaanr. nceleri ky kesimin imar

PLANLAMA ilk aile apartmanlarndan, Cevat lerin ncil Apartman. (Ege 1950lerde ina edilen
2006/3 1997-3, Say 24, s.11) Mimarlk,

Fotoraf 7 ve 8. 1940larda Msrl (nn) Caddesinin durumu ve bu cadde zerinde

zmirdeki planlama pratiinde 1925-1989 yllar arasnda yaanan deiimleri, uygulamaya konulan planlarn vizyonlar ile bunlarn gerekleebilen ksmlarn karlatrmal olarak irdeleyen bir alma iin baknz; Nursen Kaya, Analysis of the Interaction Between Theory and Practice in Urban Planning: Understanding zmir Experience. Yaymlanmam Doktora Tezi. (zmir: zmir Yksek Teknoloji Enstits, 2002). zellikle 4. Blm The Case Study: Analysis and Evaluation of the Planning Practices of The City of Izmir in Terms of Theoretical Background and Implementation, s.90-179. Ayn dnem ierisinde, zmirin fragmanl-btnlkl metropol morfolojisinin biimlendirdii konut retim sreleri hakknda baknz; Hlya Ko, Cumhuriyet Dneminde zmirde Sosyal Konut ve Toplu Konut Uygulamalar (zmir: Dokuz Eyll niversitesi Mimarlk Fakltesi Yayn, 2001).

128

koullarnda, ayrk dzenden bitiik dzene doru grlen bu dnm, parsel dzenini olduu kadar kentsel morfolojiyi de farkllatrarak tm kente yaylmaya balar. Alsancak Liman, Halkapnar, Mersinli ve ksmen Bayrakl civarnda bulunan endstriyel alan Karabalar, Kemalpaa ve ili blgelerine srar. zmir ile evresini balayan ulam balantlar, Ankara, Bornova-Manisa, Karyaka-Manisa-anakkale ve eme otoyollar, Basmane-Balkesir-Bandrma, Basmane-Menemen-Afyon ve Alsancak-Aydn demiryollar, Pasaport yolcu liman ve Alsancak yk liman dnda Gaziemir ve ilideki askeri havaalanlar kurulur. Bu dnemde kentte gerekletirilen en nemli yaplar arasnda, 1964te projesini Paul Bonatzn, uygulamasn ise Fatin Urann yapt T.C. Emekli Sand zmir Byk Efes Oteli, 1964te ina edilen Ali Akzenlerin Trk-Amerikan Dernei, yine ayn yl yaplan ve Trkiyedeki ilk elik kablolu strktr uygulamas olan Aydn Boysann tasarlad Fuar Arelik Pavyonu saylabilir. naat sektr ve malzeme kltrndeki kstllklara ramen, yap teknolojisindeki yerel zm araylarndan bir dieri de Harbi Hotann 1963te yapt Atatrk Kapal Spor Salonudur. 1965 ylnda yarmas alan ve 1967de tamamlanan SSK zmir Konak Tesisleri ise, Konak Meydannn formunu belirleyerek etkisini gnmzde de devam ettiren en nemli modernist ar projelerinden biridir. zmirin kentsel morfolojisini dntren en nemli etken imar ynetmeliklerinde yaplan deiikliklerdir. 1950lerin ikinci yarsna kadar ayrk dzende, bahe iinde iki veya katl mstakil yaplardan oluan zmirin kentsel dokusu, yaplan kat artlar sonucunda, at katlar ekme olan, zemin + drt kata sahip aile apartmanlarndan oluan yapl evrelere doru hzla dnm-

tr. Bu dnemde, ekme at katlarn teraslarnda yaplan betonarme pergolalar, dnemin en belirgin ve yaygn modernist repertuvarlarndan biri olarak grlmelerine karn, dnemin mimarlar tarafndan daha ok, imar kurallarn andrmaya ynelik bir beklenti ile ina edilmilerdir. Mimarlarn asl amac, bu ekme at katlarnn zaman iinde kapatlmalarna imkn verecek strktrel bir altyap oluturmaktr.7 Nitekim, 1950lerin ortasnda Kordonboyunda yaplan ilk yksek katl apartman yapsndan, Aralk 1969da mar Bakanl tarafndan 18.80 m. gabarinin kabulne kadar geen sre iinde yaplan hzl yaplama ve youn siyasi beklentiler kendisini, 1971 ylnda at katlarn tam katlara dntrme izni veren genelgenin kmasyla ve gabariyi 21.80 m.ye karan imar kanununun kabul ile gsterir. 1960larn sonuna kadar bu stratejiler ile ksmen dzenlenen ve denetlenebilen mimarlk pratii, bu dnemden itibaren, lkedeki sosyo-ekonomik ve politik alkantlardan etkilenerek, yapsal bir dnme uramaya balamtr. 1963te, daha sonra Dokuz Eyll niversitesi adn alacak olan Ege zel Mimarlk ve Mhendislik Yksek Okulunun almas, bir yandan merkezin formasyon ve ilikiler andan kopmay getirmi,8 dier yandan yeni kurulan ODT ve zel okullar nedeniyle lkedeki mimar saysnda hzl bir art yaanmaya balamtr. Ayn dnemde, lkede yaanan politik gerilimlerin mimarlar arasnda yaratt kamplama, yaanan toplumsal terrizm, petrol retiminde yaanan kriz ve yksek enflasyonun neden olduu imento retimi ve inai faaliyetlerde grlen daralma, bir nceki dnemin gven ortamn ve nitelikli konut retimini yerle bir etmi gzkmektedir. 1960larn bandan itibaren, zmirin morfolojik yapsn ok derinden etkileyen i g ve gecekondulama

zmirin kentsel morfolojisini dntren en nemli etken imar ynetmeliklerinde yaplan deiikliklerdir.

Fahri Nili, gne krc pergola kirilerinin aralarnn cam tula ile doldurup kapal hale getirilmelerinin yaygn bir uygulama olduunu ve Belediyenin bu duruma gz yumduunu belirtir. Pergola kiri aralarnn zaman iinde kapatlarak geni effaf saaklara dnme sreci, imar kurallarnn zaman iinde nasl andrldnn da artc rneklerinden biridir. Fahri Nili ile yaplan grme 28.01.2004.

Okulun ilk zamanlarnda, Asm Mutlu gibi birok hocann stanbuldan zmire uakla gelip gittii, ancak okulun resmi bir stat kazanmas ile bu tamal sisteme, zmirde oluturulan kalc kadro ile zm getirildii grlmektedir. Eitimin merkezden koparak yerel klnmas, hem merkezdeki gndemden kopmaya ve bir tr gecikmiliin douuna, hem de mimari bilgi akndaki kopu nedeniyle mimari bilginin yerel olarak yeniden retilmesi gerekliliine neden olmu gzkmektedir. Asm Mutlu, 1966-70 arasnda Ege niversitesi Mimarlk Mhendislik Yksek Okulunda (bugn Dokuz Eyll ni) retim yelii yapmtr. Eitim almalarnn yan sra yneticilik grevleri de stlenen Mutlu, 1968-69da ayn okulun Mimarlk Blm Bakanln, 1970-71de de okulun mdrln yapmtr. Kazmaolu, M.; Mutlu, Asm, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C.2, s.1312, Yap-Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul, 1997.

PLANLAMA
2006/3

129

olgular karsnda, kentteki az saydaki mimarn zm retmede yetersiz kallar, enformel konut retim mekanizmalarnn yaygnlamasn da kolaylatrm gzkmektedir (Fotoraf 9). Bu sre ile rten bir dier ivme, 1964 Kat Mlkiyeti Yasasnn neden olduu yap-satlk adl hzl dnm mekanizmasnn, kk sermayeli ve deneyimsiz bir ok mteahhit grnn ortaya kmasna neden olmasdr. 1960l yllarn sonu, mimarlarn 1945-1960 yllar arasnda konut retimi zerinde saladklar ksmi baarlarn hzla yok olduu, konut retim pratiklerinden dlanmaya balandklar, merkezdeki gelimelerden koparak taralatklar, mimari nitelik kayglarnn hzla yok olduu bir dneme karlk gelmektedir. Yap-sat mteahhitler ile yarabilmek ve brolarn ayakta tutabilmek amacyla bu dnemde birok mimar ya mteahhitlie soyunmu ve kitlesel lekte nitelii dk konut retimine girimi ya da mteahhitler ile ortaklklara girierek, sonu rn denetleyemeyen ve yalnzca proje reten

Fotoraf 9. 1964 ylnda Yeni Asr gazetesinde yaymlanan Gecekondu Dvas Nasl Halledilir? balkl yazda Faruk San, gecekondu yapanlara iskn imkan tannmas gerektiini syleyerek, bu amala ehir dnda arsa temin edilmesini gecekondulamaya zm olarak sunmaktadr. (Yeni PLANLAMA Asr Gazetesi, 1 2006/3 Ekim 1964)

mimarlar konumuna gelmilerdir. Mteahhitlie soyunan mimarlar 1970lerin ilk yarsndan itibaren, kentin Karyaka-Bostanl hattnda, kuyular ve Bornova semtlerinde youn olarak yksek katl konut rettiler. Bu yaplar, neredeyse ablona indirgenmi bir plan emasnn biteviye oaltmndan ibaret gzkmektedir. Birbirlerinden farkllamak gibi bir kayglar olmad ve yalnzca piyasaya hzla konut retme hede ile yapldklar iin 1960larda retilen modernist dilin neredeyse kaybolduu bir ifadeye sahiptirler. Buna karn ayn dnem, Alsancak, Gzelyal ve Karyaka-Yalda yaplm 1950 ve 60larn nitelikli modernist yaplarna ait mimari repertuvarn, modern gzkmek adna, farkl semtlerde, daha dk ekonomik malzemelerle yeniden retilmeye allmas, bir yandan bu modernist dil ve ifade kayglarnn ilerinin boaltlmasna ve yalnzca ablonlara indirgenmesine yol am; dier yandan 1950ler modernizminin kentin btnne yaylmasna, bu sekinci dilin kitlesellemesine, ksaca modernizmin yerellemesine de olanak salamtr (Fotoraf 10). Ar ekonomik zmlerle retilen bu apartman yaplar, genellikle deme plaklar aralarnn geni balkonlar olarak kullanld, grnty kesmeyen ince demir korkuluklarn arkasnda pencere-kap birlikteliinin tmyle effaf bir cephe olarak ele alnd bir ifade kalb gelitirmilerdir. Bu yaplarda grlebilecek en belirgin ifade farkllamalar, geni yatay pencerelerdeki ahap dorama blntlerinden, demir balkon korkuluklarndaki estetik bir ka deneyden veya apartman giri kaplarnda grlen artistik denemelerden teye gitmiyordu (Fotoraf 11 ve 12). Benzer parsel boyutlar ve bitiik dzen yapsnn dayatt tekdzelie ek olarak, ablonlam plan emalaryla hzla retim yapmay isteyen mteahhitler nedeniyle bu yaplarn byk ounluu, uzun ve karanlk bir koridor zerine dizilmi meknlar ve havalandrma boluklarndan oluan, genellikle ift daireli apartman tipolojisine sahiptiler.9
9

Zaman zaman birbirlerine de alan ve orta sofa etrafnda rgtlenen odalarn oluturduu orta sofal plan emasna sahip aile apartmanlarndan, 1950lerdeki ilk yksek katl apartmanlarda grlen uzun orta koridorlu plan emasna gei srecini rnekler zerinden deerlendiren bir alma iin bkz. Belgin Terim, zmirde ok Katl Konutlara Dnden Bugne Bir Bak, Ege Mimarlk, ok Katl Konut Dosyas, Say 57, 2006-3, s.36-41.

130

1970li yllar ve sonrasn etkileyen en nemli faktr ise, 1973 ylnda hazrlanan zmir Nazm Plannn, kentin krfez evresindeki gelime eilimlerini kuzey-gney ve dou-bat akslar olarak belirlemesidir. Kentin geliecek endstri alanlar iin, kuzeyde emikler-Aliaa aks, gneyde ise Karabalar-Cumaovas (Menderes) aks nerilir. 1969da Aliaa Rafinerisinin kurulmas ile organize sanayi kuzey aksnda younlar. Emlak Bankasnn 1980lerin sonuna kadar sren toplu konut uygulamalar da ayn aks zerine yerleir. Narldere-Urla-Seferihisarn oluturduu kentin bat aksnda ise daha ok ikincil konut uygulamalar yer alr. Bu dnemde zmir Byk Kent Btn, ile belediyeleri dnda, 31 yakn ky de iererek 76.000 hektarlk bir bykle ular. Kentin ar bymesine ve birok aktivitenin kent eperlerinde ylmas zerine, kentsel merkezde yeniletirme projelerine giriilir. Bu dnemde, sermaye birikiminin kamunun elinde olmas nedeniyle, kentin merkezini dntrmeyi hedefleyen Kordon Orduevi (1960lar), Emekli Sand Byk Efes Oteli (1964), SSK zmir Konak Tesisleri (1967), zmir Bykehir Belediye Binas (1967), Resim Heykel Mzesi (1967), zmir Vilayet Kompleksi (1982) vb. projeler kamu tarafndan biimlendirilir. Bu dnemde, piyasann belirleyici aktr olan kamu, iveren rol stlenmesi ve mimari yarma kltrn biimlendirii ile bir yandan kamu projelerinde tipolojik bir dilin yerlemesine neden olmu, dier yandan ise birok mimarn mimarlk piyasasna girmesine imkn tanmtr. Bu dnem ayn zamanda, piyasann kontroll geliimi, inaat sektrnn lke ekonomisi iindeki baat rol ve mteahhitliin gelimesine ynelik tevikler, mimarlarn kstl i olanaklarn ve rekabet glerini azaltmtr. 1970li yllar bir yandan, oklu aktrn pay almak istedii bu tkanm yap retim alannda farkl kanallarn almasna da imkn veriyordu: Turizm yatrmlar ve ikincil konut. zmirli mimarlar iin, i almann giderek zorlat bu ortam iinde, yeni yeni balayan turizm yatrmlar, nitelikli iler yapmak iin frsat olarak gzkyordu. zmirin corak adan Foa, eme, Kuadas gibi turizm yatrmlar iin tevik alan blgelere yaknl, imento retimindeki skntlarn almas, uzmanlam inaat rmalarnn olumaya balamas bu blgelerde birok nitelikli turizm tesisinin gereklemesine olanak salamt.

Fotoraf 10. 1950lerin sekinci modernist repertuvarnn moda olarak kitlesellemesi ve zmirde sradan modernizmin yaygnlamas. Gzelbahe blgesinde sahil boyunca retilen bir dizi ikiz konut bloundan biri. 1950lerde sayye blgesi olarak gelien Gzelbahe gibi kent d alanlarda bile, ters krma at, betonarme pergola, dey erit aydnlk pencereleri ve BTB kaplama malzemesi gibi modernist mimari repertuvar kullanan bir ok yapya rastlamak mmkndr.

Fotoraf 11 ve 12. Kitleselleen konut retim sreci iinde, mimarlarn giderek kaybolduuna inandklar sanatsal misyonlarn tela etmek zere, 1960larda rettikleri apartman balkon korkuluklar.

PLANLAMA
2006/3

131

Ancak bu yeni alan inai faaliyet alanlar, piyasann dier aktrleri tarafndan da hzla sahiplenilecek ve gerekletirilen ucuz ikincil konut uygulamalar nedeniyle 1980lerin sonlarna doru tm ky kesimleri bu tr yaplar ile kaplanm olacaktr. 10 (Fotoraf 13) 1980lerde, daha nceki metropoliten master plannn nerdii kuzey-gney aksnda gelime eilimi yerine, kentin her ynne doru bir saaklanma yaanmtr. Artan trak problemini zmek zere, 1955 plannn nerdii Altnyol evre yolu bu dnemde tamamlanrken, Konak-nciralt ky yolu inasna devam edilmitir. Ayn dnemde, Konak-nciralt ky eridinde olduu gibi, Bostanl ky eridinde de dolgu almalar yaplm, oalan gecekondu alanlarn durdurmaya ynelik olarak ise, kamu arazileri zerinde toplu konut uygulamalarna giriilmitir. zmirdeki yap retim faaliyetinin en byk (znesiz) aktr olan enformel konut retimini ve kentsel ylmalar denetim altna almak, 1960lardan itibaren kentin kontrolsz bymesine neden olan barnma sorununa zm bulmak amacyla 1980lerde devletin bir aktr olarak yap retim srecine girii, yalnzca mimarlarn piyasa iindeki konumlarn dntrmekle kalmam, inaat sektrnde ve hatta kentin morfolojisinde de byk yapsal dnmlerin yaanmasna neden olmutur. Bu dnemde mimarlar iin en nemli i imknlar, bir inaat rmas yoluyla devlet ihalelerine katlmak veya kamu projeleri iin alan yarmalara girmekle snrlyd. 1980lerin banda zmir, krfez

boyunca kylarda younlaan konut yerleim kuan dardan saran enformel bir yaplama rnts ile, gecekondu ve kaak yaplar ile kuatlm durumdayd. Bu yaplamay disiplin altna almay amalayan ve kitlesel retim yolu ile barnma an karlamay hedefleyen Emlak ve Kredi Bankas ile Toplu Konut daresinin kentin eperlerinde gerekletirdikleri EVKA, Emlak Bankas konutlar gibi birok toplu konut uygulamas, bir yandan kentin dnda yeni bir konut halkasnn olumasna, dier yandan konut retiminde denetleyici ve baat roln devletin eline gemesine neden oluyordu. Dier taraftan, inaat sektrnde baskn olmaya balayan mteahhitlik ve inaat rmalar ile bankaclk sektr de, Venedik Sitesi, Demir-Er Siteleri vb. projelerle toplu konut uygulamalarna giriiyordu. Ancak hzla retilen tm bu toplu konut uygulamalar, konvansiyonel plan tipolojilerinin ar oaltmn ve sosyal, psikolojik ve morfolojik eletirileri de beraberinde getiriyordu. Bu dnemden itibaren, saylar hzla artan mimarlar iin konut ina etmek giderek zorlarken, brolar dndren ou iin, i mekn dzenlemeleri veya turizm alanna ynelik projelerden olutuu grlmektedir. 1980lerde yaanan sosyo-ekonomik deiimler, devlet kontroll bir ekonomik yapdan liberal rejime gei, ithal rnlerin lkeye girii, grsel ve yazl medyadaki patlama, farkllk ve bireysellik taleplerinin hayatn her alannda yaratt davurumcu dil kendine mimarlk alannda da yeni meknsal tercihler ve oulcu mimari ifadeler yoluyla karlk buldu. Yurtdndan birok yap malzemesinin ithali, Mimarlar Odasnn denetim ve harlarndan muaf dekorasyon etkinliinin daha fazla kr getiren bir alana dnm olmas, farkllklarn ve statlerini ev dekorasyonu ile ifade etmek isteyen yeni bir sermaye snfnn douu, birok mimarn bu alana ynelmelerine ve mimari brolarn showroomlara dntrmelerine yol at. Tadilat ve i mimari projelerine odaklanld bu dnemde, Muzaffer Erpnar gibi birok i mimar da popler olmaya balad. naat sektr

PLANLAMA alanlarnda yaanan ve Gmldr-zdere blgesindeki tarm Fotoraf 13. Tm ky

2006/3 da hzla dntren kontrolsz ve niteliksiz ikincil konut uygulamalar. alanlarn

10 Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulunun, turizm tesisleri ve ikincil konut uygulamalarnn younlat 1970li yllarda kurulmu olmas, doal, kltrel, tarihi ve arkeolojik alanlara ynelik yaplama basksnn younluu hakknda da ipucu vermektedir.

132

ve malzeme kltrndeki patlamann neden olduu, Modern-sonrasnn (Post-modernism) rekabeti ve arlaan davurumcu dili kendini en ok, ticari alanda Karabalar blgesinde, konut alannda ise Sahilevleri blgesinde gsterdi. Karabalar blgesinde younlaan mobilya sektr ve onlarn yol zerindeki showroomlar, 1980lerde yaygnlaan ve farkllk taleplerine cevap veren modern-sonras stilin bu dnemde en fazla uyguland blge oldu. Birbirleriyle rekabet iinde olan, ynlar halindeki dkkanlar iinden farkllklaryla ayrmaya alan bu showroomlar, neredeyse 1-2 senede bir yaptklar cephe yenilemeleri ile birok mimar iin dnem dnem nemli i alanlarndan biri oldu. Yap malzemelerinde grlen genilemenin etkileri kendisini Fuar pavyonlarnn tasarmnda da hzla gstermeye balayacakt. Fuar etkinlii, snrl sayda ina edilen pavyon yaplarnn dna taarak, Kltrpark alannn tmne yaylan stant tasarmlar ile karakterize olmaya balad ve gen mimarlar iin sektre girmenin frsatlarndan biri haline geldi. Ancak uzun dnemde bu frsat, piyasada yer edinmeye balayan endstriyel tasarmclar tarafndan da hzla deerlendirilmeye baland. 1980ler, bir yandan statik proje hesaplamaktan uygulamaya, gncel eilimleri takip etmekten dvme demir pencere korkuluklarna kadar her tr tasarm yapan 1950lerin modernist mimar rolnn zlmeye balad, dier yandan ise genileyen mimarlk etkinlii nedeniyle, mobilya tasarmndan, i mimarlk uygulamalarna, mimarlk medyasnda almaktan yap malzemesi pazarlamaya kadar mimarlar iin birok yeni i imkn yaratan bir dnem olarak belirginleti. Bu dnemden itibaren mimar unvan, farkl alanlarda i retebilen oklu bir kimlik kazanrken, mimarlk pratii de olabildiince geni bir ierik kazanmaya balad.

Tm bu oullua, frsatlara ve genileyen i imknlarna ramen, bu dnemde zmirdeki mimarlk etkinliinin merkezle, farkl hzlarda ilerleyen iki kanal zerinden iliki kurduu gzlenmektedir. Bu dnemde merkezdeki (1980 sonrasnda zellikle stanbuldaki) teknolojik ve teknik gelimelerin, gncel yap malzemeleri ve uygulama yntemlerinin -grsel medyann da yardmyla- hzla zmire transfer edildii, ezamanl ancak tek ynl bir iliki biimi grlmektedir. 1980lerin banda, yeni kan Kale Terasit d cephe kaplama malzemesinin modernlik belirtisi saylarak hzla moda olmas, 1940 ve 1950lerde ina edilmi birok yapnn d cephesindeki serpme svalarn kazlmasna ve ardndan Kale Terasit ile modern grnm kazandrlmaya allmasna neden oldu. Benzer ekilde, ilk ahap emprenye veya Ytong uygulamalarnn merkezle neredeyse e zamanl olarak zmirde uygulandklar grlmektedir. zmirli mimarlarn modern olma ynndeki bu ar istekli tavrlar, yap malzemesi reten rmalar iin zmiri bayilik alarnn vazgeilmez noktas klyordu. Ancak, 19. yzyl ortalarndan 1960larn sonuna kadar dier merkezlerle ezamanl bir geliim gsteren zmir, 1980lerde stanbul ve Ankara gibi merkezlerde yaanan sermaye birikim srelerini yaayamad iin, sevkiyat kenti konumundan sanayi veya sanayi-sonras kentine bir trl geememitir.11 Merkezler gibi kendini hzla yaplandramad, yabanc sermayenin birikmedii bir kent oluuyla zmir, yapsal niteliklerini hzla dntremeyecek ve bu nedenle merkez ile ancak takip etmeye dayal bir bamllk ilikisi gelitirecektir. Merkezle kurulan iliki biiminde ikinci kanal ise, devinim hzlarndaki farktan kaynaklanan bir gecikmilik durumudur. Gecikmilik ve periferide olmann neden olduu bu tek tarafl iliki biimi, kendini en ok mimari stillerde, zevk ve beeni tarzlarnda grnr klar. Merkezde, nc (avant-garde) olann yaygnlaarak, neredeyse terk edilmeye baland noktada, yani moda olarak genelleerek zgnln kaybetmeye balad bir noktada zmire transfer edilmesi ve benimsenii, doal olarak zamansal bir gecikme ile olmaktadr. nc ve farkl olan retmek yerine, merkezde gndemden kmaya balayan olgularn, zmirde kltrel dolama gecikmeli girileri ve yeniden moda olmalar

zmir, 1980lerde stanbul ve Ankara gibi merkezlerde yaanan sermaye birikim srelerini yaayamad iin, sevkiyat kenti konumundan sanayi veya sanayisonras kentine bir trl geememitir.

11

Kurulduu gnden bu yana deniz ticareti zerine uzmanlaan zmir kenti, bir dnem kervan yollarndan gelen, daha sonra ise art alan olarak ilev gren Ege Blgesinden gelen mallarn sevk edildii bir liman kenti oluu ve bu mallar ilemeye ynelik herhangi bir sanayi gelitiremeyii nedeniyle, gnmzde de mallarn yklenip gnderildii sevkiyat kenti niteliini srdrmektedir. Kentin nde gelen tccar ailelerinin, 19. yzyldan beri tarmsal hammadde ve deniz tamacl ile uratklar gz nne alndnda, zmirin sanayileememe serveninde, kentin bu lojistik niteliinin baskn rol ald grlmektedir.

PLANLAMA
2006/3

133

ancak, zgvensizlik ve kendine deer vermeme, benzeme istei ve makbul olma endiesi gibi tarann zihniyet mekanizmalar ile aklanabilir. Merkezde modern-sonras mimari slubun terk edilmesinden neredeyse 5-10 yl sonra zmirde yaygnlk kazanmas, kapal site yerlekeleri veya condominium gibi farkl konut tipolojilerinin gecikme ile kabul grmeleri hala bu zihniyet/kltr mekanizmalarnn ilediini gstermektedir (Fotoraf 14). zmirin merkezle kurduu ilikiden farkl olarak, merkezin zmir ile kurduu iliki, genellikle dolaymsz ve ezamanldr. zmir, ekonomik, politik ve kltrel adan periferide kalmasna karn, 1980 sonras dnemde lkede yaanan alkantlar merkezle ezamanl yaamtr. Turgut zaln babakanlk ve cumhurbakanl yapt 1980li yllar boyunca lke apnda giritii karayolu ulamna ynelik youn altyap almalar, zmirde de etkili olmutur. Ulama ncelik veren biyo-mekanistik12 temelli modernist kent planlamas anlay dorultusunda biimlenen 1955 tarihli master plan da, zmir Krfezinin karayolu ayla evrelenmesini ve kentin dou-bat aksnda, eme-Pnarba ekseninde gelimesini ngryordu. Bu plan dorultusunda ikinci aama olarak, anakkale

ynnden gelen kuzey yolunun, krfez evresinde kesintisiz devam ederek gneydeki Aydn yoluna, doudaki stanbul-Manisa arterinin bat aksndaki eme otobanna balanmas sayesinde, ky boyunca devam eden, srekli bir tat rntsnn kurulmas hedeflenmiti. Bu amala, 1989 ylnda kentin geliimini batya doru srkleyecek eme Otobannn yapmna balanmas, zmirin son 15 ylna damgasna vuracak deiimlerin de balangc olmutur. 1994 ylnda eme Otobannn almas, bir yandan zmirin en nemli sayye yerleimlerinden emenin ulalabilirliini maksimize etmi ve tm yarmadann zellikle yaz aylarnda alt kent nitelii kazanmasna neden olmutur. Gndzleri zmirde i etkinliini srdrenlerin akamlar 45 dakika uzaklktaki emeye gitmeleri, bu izgisel arter zerinde yer alan ve bata Sahilevleri ve Narldere olmak zere, Gzelbahe, Seferihisar, Zeytinalan, emealt, Urla Liman, Urla merkez ve Karapnar gibi 1950lerin grece kk sayye yerleimlerinin hzla dnmelerine yol amtr. Bu blgelerdeki ilk dnmler, imara ak kk ve az saydaki parselin yaplamas, dk nitelikteki eski yazlklarn el deitirmeleri ve son olarak da tarmsal nitelikteki arazilerin imara almas eklinde gerekleti. Ancak bu dnmler iinde en etkili olan, 1990larn banda zer Yapann o dnemde kentin eperinde yer alan ve tarm alanlarndan oluan Sahilevleri blgesinde gerekletirdii, stanbuldaki Kemer Country yerlekesini model alan, baheli mstakil konutlardan oluan prestijli sitesi, sonraki 15 yl ierisinde yalnzca Narldere blgesini deil, zmirin konut geliimini de derinden etkileyerek, zmirin bat ynndeki en popler yerleke tipolojilerinden biri oldu. st gelir sevi-

12

PLANLAMA
2006/3

Fotoraf 14. Arolatlar tarafndan tasarlanan ve 1989 ylnda ina edilen Vakflar Bankas Ege Blge Mdrl Binas, merkezde neredeyse terk edilmeye baland bir dnemde zmirde moda olmaya balayan modern-sonras stilde ina edilmitir.

Aydnlanma a tp bilimcisi William Harveyin kan dolamn ke, dnemin kentsel tasarm yaklamlarnda biyomekanik anlayn benimsenmesine neden oldu. Harveyin bulgularndan yola kan aydnlanma planlamaclar kenti, devinim zerinden tanmlamaya ve hareketli bedenin serbeste dolaabilecei bir yer olarak alglamaya baladlar. Bu beden analojisi balamnda kenti, tpk atar ve toplardamarlar gibi bir yol a ile rdler. Modernist kent planlamaclnn da temeli olan bu organik anlay ve beden analojisi dorultusunda kent, bu dolam/ulam modeli dorultusunda belirlenecekti. Damarlarn ulaamad blgelerin kangren olaca mottosunu sklkla kullanan bu zihniyet ve onun ulama ncelik veren anlay, gnmzde de hala yaygnca kabul grmekte ve kentsel ulamn, yani altyapnn kenti btnlkl olarak alglamaya yardm ettii dnlmektedir.

134

yesine ynelik olarak retilen bu yerlekelerde her yap bir yandan, farkllk ve prestij beklentisi nedeniyle birbirlerinden dil ve ifade olarak ayrmakta, dier yandan ise, ortak spor alanlar veya yzme havuzu etrafnda rgtlenmektedir. Farkllk talebi, prestij ve lksn konut meknlarnda gsteriye dnt bu blge, modernsonras stilin Karabalardan sonra en fazla talep grd blge oldu. 1990larn sonuna gelindiinde Sahilevleri semti, blgede yer alan bataklk alanlarn hzla kurutularak st gelir seviyesine ynelik kapal konut sitelerine dntrlmesi nedeniyle tmyle doldu. stanbul ve Ankarada yaygnlaan, kentin eperinde ve baheli mstakil villalardan oluan bu yerleke trendi, zmirde de hemen talep grmeye balad. Sahilevleri semtinin dolmas ve evredeki arazi deerlerinin hzla artmas nedeniyle bu yeni trend kendine, kentin bat aksnda Gzelbahe ve Zeytinalan blgelerinde, dou aksnda ise Bornovann eperlerinde ve Pnarba blgelerinde yer bulmaya balad. Kentin gney aksnn, EVKA konutlar ve havaalan ile kesilmi olmas nedeniyle, ancak kuzey hattnda Bostanl ve Maviehir evresinde benzer yerleke tipolojileri uygulanabildi. 1980lerin sonu konut dndaki uygulamalar asndan da verimli bir dnem olmu ve Gaziemirde serbest blge, Bucada niversite kamps, ilide krfezi temizlemeye ynelik artma tesisleri, nciraltnda rekreasyon alan, Pnarbanda Iklar semtinde endstri blgesi, Tuzlada doal park gibi kentsel uygulamalara bu dnemde balanmtr. 1990l yllar, uzun dnem konut retiminden uzaklaan mimarlarn bu patlayan mstakil konut taleplerine ve i mimarlk etkinliine cevap verme abalar ile belirginleti. Dier yandan, 1992de enstit niteliinde alan ve 1997de devlet niversitesine dnen zmir Yksek Teknoloji Enstits, zmirde mimar yetitiren ikinci devlet niversitesi oldu. 1990larn ba, zellikle bro iinde yaanan teknolojik dnm ve bilgisayar donanmna yaplan yatrmlarla belirginleti. Bu dnm, brolar iin olduka ykl mali klfetler getirmi olmann yannda, teknik servis ve alacak nitelikli mimar bulma skntsn da gndeme getirdi. Bu dnmn sonucunda, merkezdeki brolarn yetkin teknoloji kullanmlar ile ba edebilecek

nitelikli ve az sayda elemann altrlmas ve broda alan mimar saylarnda dler yaanmas bu dneme damgasn vurdu. Bu teknolojik dnmn farknda olan niversitelerin mimarlk blmleri, bu dnemden itibaren eitim programlarnda bilgisayar destekli tasarma ncelik vermeye baladlar ve piyasada yaanan bu boluu gidermeye altlar. Tm abalara karn, bu an giderilebilmesi ve teknolojik donanmlarn ucuzlamas ancak 2000li yllarn banda gerekleebildi. Bilgisayar teknolojisinin mimari sunum biimlerinde yaratt dnm, 1990l yllarda alan ok saydaki mimari yarmann paftalarndan da takip edilebilecei gibi, bu teknolojinin hzla benimseniini ou mterinin bilgisayar modellemesi grme taleplerinden de izlemek olanakldr. Metropoliten kent boyutlarndaki zmir, 1990l yllara ulam an genileten projelerle girdi. evre ve ky yollar ile haf rayl sistemin bir ksm bu dnemde uyguland. 1997de Kordonboyu ky band, eme Otoyoluna eklenmek iin altnc kez dolduruldu. Bylece, 1980lerde balatlan ulam a atann meyvelerini verdii 1990l yllar, zmirde kentsel saaklanmann en youn yaand dnemlerden biri oldu. Yol a boyunca srayarak fragmanlar halinde saaklanan kent, kuzeyde Menemen, gneyde Menderes, batda Urla, douda ise Torbalya kadar yayld. Tm bu yaynk fragmanlar arasnda, zellikle de kentin eperlerinde ve baat karayolu arterleri zerinde yer almaya balayan alveri merkezleri, kentin Kemeralt gibi tarihi ticari merkezlerini zayflatmaya ve kentlinin tketim kalplarn dntrmeye baladlar. Dier yandan, bu alveri merkezleri kentsel doku zerinde mknats etkisi gstererek kentin eperlerinde ylmalara, rant ve trak artlarna yol atlar.

1990l yllar, zmirde kentsel saaklanmann en youn yaand dnemlerden biri oldu.

2000li Yllarda zmirde Mimarlk

1990lardan itibaren youn olarak hissedilen yksek enflasyon deerlerinin ve ekonomik krizlerin inaat sektrnde yaratt durgunluk, 2000li yllarda azalmaya balam ve Mimarlar Odas zmir ubesinde mesleki denetimi yaplan projelerin toplam inaat alanlarn gsteren tablodan da takip edilebilecei zere, inaat faaliyeti 2005 ylnda 1990l yllarn ortasndaki deerlerine tekrar ulam gzkmektedir. (Tablo 1 ve 2)

PLANLAMA
2006/3

135

Tablo 1. Mimarlar Odas zmir ubesinde mesleki denetimi yaplan proje saylar.

Tablo 2. Mimarlar Odas zmir ubesinde mesleki denetimi yaplan projelerin toplam inaat alanlar. (37. Dnem alma Raporu; Ocak 2004-ubat 2006, Mimarlar Odas zmir ubesi Yayn, zmir, 2006, s. 58).

1999 Dzce depremi ardndan inaat sektrnde yaplan bir dizi yaplanma ve sigortaclk dzenlemelerinin ardndan kan Yap Denetimi Hakknda Kanun,13 bir dnem yap retimi miktarnda m2 baznda dler yaanmasna neden olmusa da asl sorunlar, yasada yaplamayaca belirtilmesine ramen baz Yap Denetim irketlerinin proje ilikilerinde yer almalarnda, mimarlarn yap ile ilikilerinin kopmasnda ve brokratik ilemlerin uzamasnda yaanmtr.14 2001 ekonomik krizini takiben, 2002den itibaren IMF ile yaplan stand-by szlemeleri ve hk-

metin bankaclk sektrnde yapt dzenlemeler ve sermaye piyasasnda benimsedii sk para politikas sonucunda faiz oranlarnn dmesi, gayrimenkule olan yatrmlar arttrm, kentsel rantn byk lde ykselmesine neden olmutur. 2002 ylnn ilk eyreinden balayarak 16 eyrek aralksz byyen Trkiye ekonomisi, son be ylda uzun zamandr grlmeyen bir byme sreci yaamtr. Trkiye Odalar ve Borsalar Birliinin 2005 yl Ekonomik Raporuna gre, 2005 ylnda inaat sektr Trkiye genelindeki %21,5lik artla en hzl byyen sektr olurken, belediyeler tarafndan yap ruhsat

PLANLAMA
2006/3

13 14

Yap denetimini zel irketlere balayan 595 sayl Kanun Hkmnde Kararname 10 Temmuz 2000de yrrle girdi. Anon. 37. Dnem alma Raporu; Ocak 2004-ubat 2006, Mimarlar Odas zmir ubesi Yayn, zmir, 2006, s. 56.

136

Tablo 3. Mimarlar Odas zmir ubesinde mesleki denetimi yaplan projelerin toplam inaat alanlarnn ilelere gre dalm. leler (mP2P) Karyaka Yllar 2004 2005 2006 (*) 316 323.00 962 185.69 1 062 302.00 403 347.89 452 418.44 523 669.20 215 063.24 431 949.84 404 169.00 159 416.76 194 691.10 106 691.60 39 062.01 83 672.00 36 260.87 Bornova Konak eme Alaat

(*) 2006 ylna ait veriler ilk 10 ayn deerlerinin toplamdr. Yln son iki aynda, bir sonraki yln artan har oranlarna tabii olmamak iin genellikle ok fazla sayda proje mesleki denetimden gemekte ve yln son iki ayndaki toplam mP2P miktar ok byk deerlere ulamaktadr. Bu nedenle, son iki ayn deerleri yln ilk alt aylk deerleri toplamna yakn byklklerde olumaktadr. Gereki bir karlatrma iin, bu art gz nnde bulundurulmaldr.

verilen yaplarn inaat alan %42,6lk artla 99,4 milyon m2ye, yap kullanma izin belgesi verilen yaplarn inaat alan da %56,1lik artla 48,4 milyon m2 ye ykselmitir.15 Faizlerin dmesi ve gayrimenkule yaplan yatrmn en fazla kr getiren yatrm alan olarak grlmesi, zmirde de inaat faaliyetlerini aniden arttrmtr. 2004, 2005 ve 2006 yllarna ait, Mimarlar Odas zmir ubesinde mesleki denetimi yaplan projelerin toplam inaat alanlarnn ilelere gre dalmn gsteren Tablo 3, yeni yatrmlarn en fazla younlatklar ve sermayenin keldii kentsel alanlar gstermektedir16 (Tablo 3). Kentsel rantn ve inai faaliyetlerin artt bu dnemde, Alsancak gibi genelde kentsel rantn yksek olduu blgelerde 1 kat kazanmak amacyla 7 katl apartmanlarn tmyle yklarak yeniden ina edildii grlmektedir. Bu ekonomik gelimenin getirdii bir dier farkllama, byk kapal site yerlekelerine veya lks konut-apartmanlarna (kupon ilere) ynelen mteahhit prolinin dnda, kk sermayeli bir ok giriimcinin mteahhitlie soyunmalardr. Dier yandan, inai faaliyetlerden elde edilen kr oranlarnn bir anda ykselmesi, daha nceki dnemlerde kentsel rant deerleri olduka dk olan, orta-snfa ynelik konutlarn youn olduu Hatay, Bornova, Gaziemir, Buca gibi semtlerde ara sokaklarda bulunan 2-3 katl, kk lekli konutlarn bile deer kazanarak, hzla 4 veya 6 katl yaplara dnmelerine neden olmutur.

Tablo 3ten de anlalaca zere inai faaliyetlerin en youn gerekletii blgelerin banda Karyaka ve Bornova gelmektedir. Ekonomik bymeye paralel olarak, potee Dayal Konut Finansman Yasasnn kaca beklentisi (Mortgage sistemi) inaat ve emlak sektrndeki art hzlandrm gzkmektedir. Bankaclk sistemindeki dzenlemelerin doal sonucu olarak, konuta ynelik talepleri, konut kredilerinde uygulanacak faiz oranlarnn belirleyecei ngrlmektedir. Tm bu belirsizlie karn, orta gelir seviyesine ynelik toplu konut ve siteler ile lks konutlara ynelik yatrmlar orta ve uzun vadede hala ciddi kazanlar vaat etmektedir. Gayrimenkul yatrm aralar ierisinde en riskli gzken arsaya olan ilgi snrl kalmakla birlikte, bir ka bloun sabilecei, imarl ve byk boyutlara sahip olanlara ynelik ilgi fazladr. Ancak kent iinde veya eperinde bu niteliklere sahip arsalarn snrl sayda olmas, var olanlarn da kriz dneminde oktan kapatlm olmas, yatrmlar kentin eteklerine ynlendirmi gzkmektedir. Bu nedenle, son alt sene ierisinde ok katl yaplama ili, Bornova ve Torbalda, az katl lks yaplama da ise Narldere, Urla ve Gzelbahede n plana km gzkmekte ve emlaklara gre, bu alanlar dnda lokasyonu iyi denebilecek arsa kalmam durumdadr.17 Son yllarda en fazla yatrm yaplan ile Karyakada, Soukkuyu semtinde gerekletirilen ok katl konutlar dnda, Bostanl ve Sasal semtleri civarnda byk lekli toplu konut uygulamalar grlmekte, Doanay

Kentsel rantn ve inai faaliyetlerin artt bu dnemde, Alsancak gibi genelde kentsel rantn yksek olduu blgelerde 1 kat kazanmak amacyla 7 katl apartmanlarn tmyle yklarak yeniden ina edildii grlmektedir.

15 16 17

Aydn, M.; Mert, S.; vd.; Ekonomik Rapor 2005, Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii Yayn, Ankara, 2006, s. 9-11. Mimarlar Odas zmir ubesi, Ekim 2006 kayt dkmleri. Bu bilgilere ulamam salayan Naime Bilikvara teekkr ederim. Kirei, T., Mortgage ile Prim Yapacak Blgeler, 19.10.2005. HTUhttp://emlak.milliyet.com.trUTH (Son Eriim 10.10.2006).

PLANLAMA
2006/3

137

gibi dalarn ardndaki manzaral vadilerde ise lks konut sitelerinin saysnda patlama yaand grlmektedir. 1990l yllarn ortasndan itibaren zmirin bat aksnda otoyol boyunca fragmanlar halinde srayarak gelien Urla Mesa Evleri, Sraselviler, Zeytinalan Evleri gibi kapal site yerlekeleri kentsel

saaklanmay hzlandrrken, 2000lerden itibaren bu saaklanma ivmesi ile ezamanl olarak yaanan kente dn trendi nedeniyle bir kentsel bzlme sreci de balamtr.18 Merkezdeki trendlerle de balantl olarak gelien bu kentsel bzlme sreci, kent merkezine ve yeil alanlara yakn blgelerin rantlarnn bir kez daha katlanmasna yol amtr. 1990l yllardan itibaren Sahilevleri blgesindeki tarm alanlarnn hzla yaplamaya balamas zaman iinde blgenin, artan baheli lks konut taleplerini karlayamaz hale gelmesi ve arazi deerlerinin hzla ykselmesi nedeniyle, 2000li yllarda Narlderenin Ilca semti civarnda ilk condominium tarznda konutlar olumaya balamtr. Baheli ve lks mstakil konutlara ynelik beklentileri, sahip olduu yzme havuzu, tenis kortu, ortak kullanm ve dinlenme alanlar, otopark ve zel gvenlik sistemleri ile karlamaya alan bu konutlar, m2 asndan konvansiyonel ok katl yaplardan farkllamakta ve beklentileri sahip olduklar lks donanmlarla karlamaktadrlar (Fotoraf 15 ve 16). Kentsel bzlme srecinin bir dier kanal, kent merkezine ynelik kamusal yatrmlarn artmasdr. 1990larn ikinci yarsndan sonra, ticari aktivitelerin karayolu a zerinde oluan alveri merkezleri, hipermarket ve yap marketlere doru kaymas, Kemeralt gibi kentin geleneksel ticari merkezlerini zayflatm, Konakta bulunan Adliyenin Salhanedeki yeni merkezine tanmas, Konaktaki idari merkez niteliinin azalmasna neden olmutur. 2000lere gelindiinde, yeni sermaye birikiminin ve yeni tketim kalplarnn kalite taleplerine yerel ynetimler de cevap vermeye almaktadrlar. Kentsel yatrmlarda kalite, presizyon ve vizyon araylar kendini, Bayrakl ve Gzelyaldaki st geit kpr

Fotoraf 15. Narldere-Ilca mevkiinde Na ilin gerekletirdii ilk condominium rneklerinden alayan Sitesi. (Na il Arivi).

18

PLANLAMA
2006/3

Fotoraf 16. 2000li yllarda yaygnlaan tekil condominium blok rnekleri.

Buradaki kentsel bzlme terimini, bir dnem kent dndaki krsal yaam hedef alan konut trendinin, beraberinde getirdii kentin sosyal yaamndan kopukluk, masrafl zel ulam ve kentsel donatlara ulamadaki zorluklar nedeniyle terk edilmesi ve birok kullancnn kent merkezini tekrar cazip grerek dnme srelerini tanmlamak iin kullanyorum. Bu dnm ilk olarak, merkeze ve kentsel donatlara hala kolaylkla ulalabilen kentin eperlerindeki alanlarda, kendini condominium tarzndaki konutlarla grnr kld. zmirin paral-btnlkl kentsel yaps gz nne alndnda bu bzlme ayn zamanda, inll development da denilen arada kalan kentsel boluklarn dolmasna neden olarak, kentsel eperdeki halkay daha da btnlkl hale getirdi.

138

uygulamalar, Konak Pier yenilemesi, Mimar Kemalettin Caddesi evre dzenlemesi, Kordon ve Bostanl ky dzenlemeleri, Konak Meydan ve eitli kentsel park dzenlemeleri ile Fuar yeniden Kltr Parka dntrme projelerinde gsterir.19 Kemeralt blgesini yaatma projesi yerel ynetimlerin vazgeilmez vizyonlarndan biri haline gelmitir. Yerel ynetimlerin Ballkuyu, Uzundere, Greme, Narldere gibi blgelerde balattklar, kentsel dnm ad altndaki modernist salklatrma giriimleri, reglasyon etkinliklerinin kent merkezinde younlatn da gstermektedir.20 Ancak bu kentsel yenileme etkinliinin oda kent merkezindeki geleneksel tarihi dokuyu sosyal ve ziksel adan iyiletirmek deil, tam tersine temizleme anlamnda, kaak yaplarn veya gecekondu blgelerini temizleyerek yksek katl konut uygulamalarnn yaplmasdr. Dier yandan, ksa bir gelecekte stanbulda ilk rnekleri grlmeye balanan soylulatrma (gentrication) rnekleri veya eski sanayi yaplarn konut olarak ilevlendiren Loft benzeri yeni konut yaklamlarnn zmirde de kendilerini -gecikmeyle de olsa- gsterecekleri aikardr. Yine merkezde 1990larn ikinci yarsndan itibaren yaygnlk kazanan residence adl ok katl i merkezlerindeki lks konut tipolojisi, son alt sene ierisinde zmirde de hzla grlmeye balanmtr. Punta Residence, Aksoy Residence (zmir Aksoy Galleria), Grel Residence gibi yksek katl bloklarda lks konut imkn sunan bu yeni konut tipolojisi, kentsel bzlmenin de etkisiyle kentin Alsancak gibi ticari-kltrel merkezinde ylmaya balamtr (Fotoraf 17). 2000li yllarda inaat sektrnde yaanan hzl gelime, yalnzca yerli sermayeyi deil yurt-

dndan gelen birok yabanc sermayenin de konut alanna yatrm yapmasna neden olmutur. 2003 ylnda Tapu Kanununda yaplan bir dzenlemeyle, yabanc uyruklu gerek kiiler ile yabanc lkelerde bu lkelerin kanunlarna gre kurulan tzel kiilie sahip ticaret irketlerinin Trkiye Cumhuriyeti snrlar ierisinde tanmaz edinmelerine olanak tannm, ancak 2005 ylnda Anayasa Mahkemesi tarafndan bu dzenleme iptal edilmitir. 21 Gnmzde, yabanclarn mlk edinmesi ile ilgili snrlamalar hala devam etmektedir. Yaplan tm bu yasal dzenlemelere ramen, ky blgelerinde grlen turistik tesis veya devre-mlk benzeri yatrmlardan farkl olarak, son bir-iki yl iinde zmir ve evresinde yabanc sermayeli konut yatrmlarnn gerekletii grlmektedir. Hollandal Treinvestment yatrm rmasnn, sermayesi dnda tm mimari tasarm, tantm, pazarlama ve sat srelerinin Trkiye pazarna ynelik olarak hazrland ve yerel lekte zld Urladaki Olive Park lks kapal site yerlekesinden farkl olarak, Danimarkal Dromaco yatrm rmasnn, yalnzca sermaye ve pazarlanmasn deil, mimari projesini de Danimarkal 3XN mimarlk grubuna hazrlatt andarldaki Wide Planet projesi, yabanc yatrmlarn btncl/paket yaklamlarna gncel rneklerdendir.22 (Fotoraf 18 ve 19).

2000li yllarda inaat sektrnde yaanan hzl gelime, yalnzca yerli sermayeyi deil yurtdndan gelen birok yabanc sermayenin de konut alanna yatrm yapmasna neden olmutur.

19

zmir kentinin presizyon ve vizyon araylar hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz., Nicel Ylmaz-Saygn, Commodication of Cities Promoting Izmir (Turkiye) as a World City, 42. ISoCARP Kongresi, stanbul, 2006. HTUhttp://www.isocarp.net/ Data/case_studies/874.pdfUTH (Son Eriim 30.11.2006)
20

Daha ayrntl bilgi iin, Kentsel Dnm, Yay. Haz. Nilfer narl, Mimarlar Odas zmir ubesi Yayn, 2005.
21 Kl, N., Yabanclara Gayrimenkul Sat, zmir Ticaret Odas AR&GE Austos Blteni, zmir Ticaret Odas Yayn, 2005. 22

Olive Park projesi iin bkz. HTUwww.tre2.nlUTH; Wide Planet projesi iin, HTUwww.wide-planet.comUTH ve HTUwww.3xn.comUTH

PLANLAMA
Fotoraf 17. Punta Residence, Alsancak.

2006/3

139

2006 ylna gelindiinde zmir kenti, yaanan tm bu sosyo-ekonomik ve politik gelimeler dorultusunda, zmir Krfezini epeevre sarmalam, kuzeyde Menemen gneyde Menderes ve Kskky, douda Torbal, batda ise Urla ve

Fotoraf 18. zmirli m+d brosunun projesini hazrlad zmir Zeytinalanndaki Olive Park projesi.

Karaburuna kadar uzanan geni bir alana yaylm gzkmektedir. zmirin ynetimsel adan, 50 km. yaraplk bir alan kapsamas nedeniyle, kent snr kavramnn hem ziksel, hem de ynetimsel adan anlamn yitirdii bir dneme girilmitir.23 Daha nceki bilindik kentsel gelime modellerinden farkl olarak, zmirin bu saakl makro kent formu, deiim dinamiklerine, her bir noktasnda farkl tepkiler vermekte ve kente ynelik her trl btncl yaklam da geersiz klmaktadr. 1980 sonrasnda hzlanan kentsel saaklanma dnda bu srece paralel olarak, 1990larn ortasndan itibaren kentin merkezinde yaanan yeni reglasyon almalar, zmir kentini merkezden eperlere doru okumaya alan tek ynl kentsel byme modelini de tasye etmi gzkmektedir. zmirde merkezden eperlere olan saaklanma, eperlerden merkeze doru olan bzlme ve kentin merkezinde yaanan reglasyonlar e zamanl olarak birbirleri zerinden okuyabilmek, bu kentsel dinamikler iinde biimlenen mimarlk pratiininin de temel karakteristiklerini verecektir. zmirdeki mimarlk pratiini mimari stiller ve estetik olgulara indirgeyen, bu nedenle de statikletiren yaygn okuma biimlerinden farkl olarak, zmirdeki mimarlk pratiini bu deiim dinamikleri zerinden aklayacak okuma modelinin, kent ve piyasa koullar arasnda her daim yeni yollar bulmaya alan ve srekli yeni tasarm stratejileri gelitiren mimar grleri ve bu ortam oluturan modernite olgusu zerinden gelitirilebileceini dnmekteyim.

PLANLAMA (A10 New European Architecture, Temmuz/Austos 2006, Say Wide Planet projesi.
10, s 13) 2006/3

Fotoraf 19. Mimari projesini Danimarkal 3XN brosunun hazrlad andarldaki

23 50 km yarapl alan tanm, 5216 sayl yeni Bykehir Belediyeleri Kanunu sonrasnda, stratejik planlama konusu balamnda gndeme gelmitir. Altyaplar artk, kentin btnletirici eleri olmaktan ktklar iin kente ynelik btncl planlama yaklamlarndan da uzaklalmtr. Altyap merkezli, sabit ve btncl planlama anlayndan, vizyon odakl, deiken ve paral bir planlama anlayn ifade eden stratejik planlamaya geildii grlmektedir. Kentin sahip olduu dinamikler dorultusunda belirlenen gereki bir vizyon ve bu vizyona doru ilerleyen (steering), sabit ve kalc olmayan bir stratejik planlama anlay dorultusunda kent, sektrel bazl ve paketler halinde gelitirecek bir planlama anlay ile tasarlanmaktadr. Ayrca 50 km yaraplk alan tanm, idari adan da yeni bir modelin denenmesini ifade etmektedir. Bu hedef dorultusunda, idari adan yeni bir mekanizma olan AB enjeksiyonlu blgesel kalknma ajanslarnn ilki, pilot bir uygulama olarak zmir kent blgesinde denenmeye balanacaktr. Bu konuya dikkatimi eken Koray Velibeyoluna teekkr ederim.

140

Sonu
Sonu olarak, son yarm yzylda zmir Mimarlnn rettii mimari yaptlar, iinde yeerdikleri sosyo-ekonomik, kltrel ve mimari iklimler dnda, zmir kentinin yaad deiim ve dnmler balamnda da irdelemeyi hedefleyen bu yaz, yceltilmi bir mimari rn veya mimar proli vermekten kanarak, mimari rn hem tarihsel balam hem de iinde bulunduu kentsel balam zerinden irdelemeyi ve mimarlk rnnn kent ile olan organik bana dikkat ekmeyi amalamtr. Bu nedenle, mimarlk ve kent arasndaki gerilimli etkileimi, farkl kentsel ve mimari dinamikler karsnda mimarlarn rettikleri zm yollar zerinden aktarmay hedeflemitir. Deiim dinamiini iselletirmi zmir gibi bir kentte, zm yollarnn sabit kalmayacann farknda olan ve nostaljik yaklamlara da prim vermeyen bir mimarlk ortamnn gelimesi artc

olmamaldr. Deien piyasa koullarna kendilerini hzla adapte edebilen, oalan aktrler iinde yer edinebilmek zere farkl stratejiler retebilen, buna karn tarann grece kkl ve tankl iinde bir sinerji de oluturabilen zmirli mimarlarn -ksaca modern olarak da ifade edilebilecek- deiime olan bu ilgileri, zmirdeki mimarlk pratiini ynlendiren rtk kalm en nemli ivmelerden biridir. Bu ivmenin, zmir Mimarl hakknda bize anlaml bir eyler syleyebilmesi ancak, modern olmaya ynelik bu ar istek ve zenti ile tara zihniyetinin denetleyici ve birrnekletirici gc arasndaki gerilimi hesaba katmak ile mmkn olabilir. Bu nedenle, zmir Mimarlnn modern karakterini, 1950den itibaren tad mimari refleks ve kalplar grnr klmak ancak, bu gerilimin iki ucunda salnabilmekle ve mimarlk ile kent arasndaki oklu hikayeleri ezamanl okuyabilmekle gerekleebilir.

zmirdeki mimarlk pratiini bu deiim dinamikleri zerinden aklayacak okuma modelinin, kent ve piyasa koullar arasnda her daim yeni yollar bulmaya alan ve srekli yeni tasarm stratejileri gelitiren mimar figrleri ve bu ortam oluturan modernite olgusu zerinden gelitirilebileceini dnmekteyim.

PLANLAMA
2006/3

141

Canan akmak, Eski Bak Han Arkas, zmir-Kemeralt, 2005

PLANLAMA
2006/3

142

Kadnlar, Sokaklar, Kediler ve iir

Memnune BAHIVAN AKIN

n dnemde kadnlarla ilgili eylemlerde ska rastlanan bir slogan Sokaa, eyleme, zgrlemeye.... Bir dieri de, Geceleri ve sokaklar istiyoruz. Evet... Kadnlar, geceleri ve sokaklar istiyorlar. Siz, ne fark var ki ya da ok mu nemli yani diye dnebilirsiniz, ama onlar istiyorlar. Eer zmirde yayorsanz, bana ne deme ansnz da pek yok. nk tek bana yaayan kadnlarn en ok olduu ehir, zmir. Bu ilerin elebalar da genellikle tek bana yaayan kadnlar ya !.. Ve kadnlarn greli en rahat olduu ehir de zmir. Ben bir kadn olarak, bu sloganlarn ieriini zaten savunuyorum. Ama ayn zamanda, Karyaka sokaklarn geceleri yalnz birka kez yaayabilmi biri olarak da bu sloganlara katlyorum. nk geceleri sokaklarn da, ehrin de baka olduunu dnyorum. zmiri, be duyumla o birka yaz gecesi bylesine youn duyumsadm diyebilirim. nk duyularnza engel olabilecek, ilginizi datacak eyler, geceleri ok az. Gndze gre neredeyse hi yok. Grlt yok. zmirin iinin sesini dinliyorsunuz. Hatta sessizliini. Arada balkonlardan gelen horultular bu romantizmi bozuyor olsa da... Burnunuzda krfezin kokusuyla yaran, Karyaka sokaklarnn asil ama lgn yasemin kokular, arada hanmelleri... Yine, krfezin iyot kokusuyla anmsadnz deniz rnlerinin tad damanzda. Teninizde yaz gecelerinin haf mi haf esintisiyle, zmirin nemi.

ehir Plancs, Konak Belediyesi

Bitirmek zere olduunuz sokan kesindeki duvarda K.S.K yazlarna karm, unutturulmaya allan yakn tarihimizden kalma bir slogan.

PLANLAMA
Fotoraf. Perihan alkan, zmir-Kemeralt, 2005

2006/3

143

Bir arkadama Karyakay ite bu yzden seviyorum, baka hibir yerde perdesiz byle rahat oturamazsnz dedirten trden, perdeleri ak pencereler... Ho, pencereler ve balkon kaplar da ak zaten. Bu akln zmirin demokratlndan geldiini savunanlar da var, scakln verdii geveklikten olduunu savunanlar da. Parklarda, tren yolu kenarlarnda tek tk ayyalar. Hemen yan balarnda, gn be gn saylar artan sokak ocuklar, kediler... Ksacas geceleri ehir daha ok, gndzcler tarafndan dlananlarn. te bu gecelerden birinde kp geliveren skntm, sokaklarla birlikte kazanca dntren bir de iir.

Uykusuz ve kokusuz gecelerimden birindeyim, Vurmuum kendimi babo sokaklara, Birini tketirken balyor. Ortalk, Dlerimi bile seemeyeceim kadar karanlk. Gndzleri hoyrat bir koca gibi bana sahiplik yapan bu ehrin, Bu gece, Yars benim, Yars sokak kedilerinin.

PLANLAMA
2006/3

144

Deniz Sevdal Kente

Nehir YKSEL
iiri srmeseydim, Kim nereden bulurdu, Haritada ZMR Makedonyal skenderin yolunun, hocas Aristonun szne uyup Pagos tepesine dmesi ve bir aacn altnda uyuyakalmasyla, ryasndaki Su Perilerinin yeni bir ehir kurarak Smyrnay buraya tamasn nermesiyle; PAGOS eteklerinde tarihin tm ac ve tatl olaylarna tank olan, yanp, yklan, yeniden kurularak gemiten gnmze szlen; ilk olarak Bayrakl srtlarnda, ancak son bulgularla Doanayda kurulduu belirlenen bir ehirdir ZMR. Agoras, tiyatrosu, stadyumu ve kaleleriyle denize paralel ihtiaml yollaryla, antik an ve 15. yzyl zmirinde krfez, sevdalyd ehre. Ceylan boynuzunu andran i limann kente sevdasnn ansdr Kemeralt Anafartalar Caddesinin erilii. Bugn kaleden baktmzda her geen gn telediimiz, kstrdmz ve bizi terk etmeyen ama gittike uzaklaan bir sevgili gibidir, uzaklara kovulan DENZ. Artk ne krfezdeki gemiler, gravrlerdeki direkli ahap gemilere benzemektedir, ne de ehir kale eteklerinde eri br sokaklar, kiremit damlaryla, kyya gelindiinde farkllaan yaplardan oluan siluetine Oysa, Ben O zmiri severim, Darala darala sokaklar, Kk kk evler, Yaama sevinle kar, Denize inen yokular, Gllerle dmlenir... Denizi nasl kstrp uzaklatrdysak ehirden, Kale de uzaklam yzyllar boyunca savunduu kentten, nce surlarn yitirmi, yenik dm kente. Yzylmzda ise kentin byyerek, yani g olgusuyla evresini kuatp, esir aldmz Kale, zmirlinin gnlk yaamnda zellikle de akamlar bulumaktayd zmirliyle. imdiyse kadifeden bir kale, Kadifeden bir deniz, ehir desen ayana serilir. Gzeller gzeli gel k hele zmire bildim bileli, Kadifekaleden girilir. imdiyse kendini savunur olmu KALE; Denizi kz, kz deniz, Kendisi hem deniz, hem kz kokan ama deien ehrin yznden. Snm yanardalar, kaleler eteinde, Yzyllardr uyuyan u bizim ZMR, O ak kadnlar, levent erkekleri nerede? Sahiden yaayp gtler mi kim bilir

ehir Plancs, Konak Belediyesi

Oysa Kale talandrd tepe zerinde yalnz kalmak istemiyor. yle byk ki sevdas, ehrin en iyi panoramasn hala surlarnn stnden vermekte. Artk bitmi olsa da sevdalar, anlarn tamakta ahit olduu aklarn fsldamak iin bekliyor sanal alemin ocuklarnn kulaklarna; uh irinler yznden da delen Ferhadlar, Aklarndan yanan Ak Keremler grmz... zmirde 30-40 yldr yaamakta olup Kaleyi grmeyen tm ZMRlilere ne ok fsldanacak kelimeler dkmeyi bekliyor Kale. Duvarlarndaki talardan oluan bulmaca karelerindeki gibi, sadan sola sevgi ve emek, yukardan aaya sevin ve hzn, tepeden trnaa AK...

Sadece lyadann yazar deil, doann ozan da olan Homerosun doumunu gren, biten deil, anlar srekli tazelenen bu ehir imbatnda, gnbatmnda ak zerine iirler yazdrmakta. AKI EHRLER YARATIR, EHRLER YAATIR DYORUM. GN GELR AKLARIYLA ANILIR EHRLER ANILIRSA... Yolumuz AKA dmken, szmz de byk ustann dizeleri ile sonlayalm: K EY VAR, ANCAK LMLE UNUTULUR, ANAMIZIN YZYLE, EHRMZN YZ...

ylesine Bir Tren Yolculuu

Memnune BAHIVAN AKIN

ehir Plancs, Konak Belediyesi

culuk

e zamandr tren yolculuu yapmyorsunuz? Ama bir yere yetime telayla falan deil. yle keyfe keder bir yol-

Bir yaz sabah uyanmsnz. iniz gcnz yok. zin verdiniz kendinize bir sabahlk. Hadi eviniz de Karyakada olsun, istasyon civarnda. Balkondan yal istasyon binasna glmseyip geriniyorsunuz. Giyinip, doru istasyona... lk trene daha bir saat kadar var. Gidip en yakn pastaneden bir eyler alyorsunuz, scack. Ve tabi gazetenizi de... Oturuyorsunuz istasyondaki ay bahelerinden birine. Ortalk sakin ve serin. Tek tk masalarda sizin gibi erkenciler, ellerinde gazeteleri, aylar masalarnda. Belki bir ikisi de birini bekliyor. Gzleri sk sk kap ynyle saat arasnda gidip geliyor. Kahvaltdan sonra ilk sigaranz yakyorsunuz, istasyondan telala gelip geenleri seyrederken. ok yaknsnz onlara. O kadar da uzak. En azndan birka saatlik bir uzaklkta sizin telanz. Tekrar ay tekrar gazete, gelip geenler derken vakit yaklayor. Ortalk biraz daha hareketli Trene biniyorsunuz. Cemal Sreyann bir iirinden trenle ilgili bir blm anmsyorsunuz binerken. Gnein yn, oturanlar kendinize beendirmeniz vb. birka eyi hesaplayp, ama ille de saa gidi ynne gre oturuyorsunuz. Trenin l ve uf uf sesleriyle Karyaka, arkanzda kalyor.

Alaybeydeki ocuk yuvasnn yemyeil bahesi iinizi ferahlatyor. Ama balkon demirlerine asl minik klotlar grnce daralyorsunuz. Naldkene doru solda eski Alaybeyden kalan baheli evler Sk durun! Neredeyse trenle dalarcasna denizdesiniz. O birka dakika ok deerli. Karayla balants kopuk tahta iskelenin ucundaki adam fark edip glmsyorsunuz biraz da merakla. Genellikle inip binenin hi olmad Turan istasyonu, her zamanki gibi temiz ve bakml haliyle trnak kontrolndeki istekli renciler gibi, bak bana, gr beni dercesine bekliyor. Siz ona bakarken, istasyon grevlisini elinde aydanlkla grebilirsiniz. Byle bir eye ancak bizim gibi lkelerde rastlayabileceinizi dnyor, yine glmsyorsunuz. Bazen trendeki grevlilerden biriyle ayakst sohbet ettikleri, akalatklar bile oluyor. Bu srada ounluu erkek olan yolcularn kimi uyukluyor, kimi etraf kesiyor. ok az da, gazete okuyor. Ya spor, -daha dorusu futbol- gazetesi, ya da gazetelerin spor sayfas ak. Eer kadnsanz, biraz da eli yz dzgn biriyseniz bakyorlar. yle gizli kapakl ekinerek falan deil. Ak ak Anlayacanz vapurdan ok farkl, hatta bu hatlardaki otobslerden de. Turandan kta ykselen yeni binalaryla denizi ve gkyzn biraz daha daraltan askeriyeyi grmezden gelin iyisi mi Bayraklda imdi yasallaan gecekondular ve hemen stnde yeni ylan gkdelenleri de. Adlaryla sabit, bir gece gelip konuyorlar topra-

PLANLAMA
2006/3

147

nza, gnz deliyorlar... Olsun, bugn sineye ekin, neleri ekmediniz ki!.. Ortanca ocuk gibi, iki karayolu arasnda geitirilen Bayrakl stasyonundan, irkin kokusu nedeniyle hep acyarak baktm Salhaneye vardnz bile. Sonra narl tie kaka inip binen rencilerle, kn en youn istasyonlarndan biri. Az nceki kahvaltnza ramen sizi kkrtan sarmakl ay bahesi sanzda. Solda Metin Kaann Ar Romanndan frlam oto tamircileri ve ocuk iiler... Gariptir, neeliler. Halkapnara vardnz. Eski, Yeni Garaja bakyorsunuz. Hilale yaklarken, sanki ehrin merkezine deil de, dna bir yolculuktaym gibi hissediyorsunuz. nk az ileride sal sollu, iinde 2-3 ba evinin bulunduu baheler. Basbaya tarm yaplyor burada. Sol tarafta gerlerin adrlar, bazen bu adrlarn yannda Murat marka otomobilleri, plak ayakl ocuklar, bulak ykayan kadnlar

Bir tarafta da tamaclk veya bahvanlk yaptn tahmin edeceiniz at arabalar, el arabalar, faytonlar. Arabaclarn bazlar bu arabalar zerinde uyuyor hala. Yan balarnda atlar bal. Bu yaamlara ne kadar yabancsnz. Kendi kentli yaamnza da yle bir dndan bakmak konusunda iiniz sizi zorluyor. Hilalde yeili, ivit mavisi ve hatta moruyla avlulu ingene evleri, iinizdeki apartman mahkumunu iyice tahrik ediyor. Ama izin vermeyin. Siz imdi dnza bir yolculuktasnz. inize yolculuun hi sras deil. Hem de o, bu kadar ksa srede yaplabilecek ve 80.000 TLlk bir banliy biletiyle klacak kadar ucuz bir yolculuk da deil. Cannz sigara ekiyor, hem de ok. stasyondaki 2 kahvehane de sizi arlamaya hazr. Derken tren hareket ediyor. Sol tarafta yazlk sinemann perde duvar, sokaklarda sabah mahmurluuyla salnan telasz ingeneler... Burada hemen hibir evin tepesinde inaat lizinin olmamas ilginizi ekiyor. Bu gz/gnl tokluu neredeyse ingenelerle ilgili tm olumsuz nyarglarnz siliyor. Basmaneye girerken kpry geer gemez sol tarafta sizi sabah rzgaryla hafe selamlayan aaca ve konuklarna -ki mutlaka konuu vardrsiz de bir selam verin saygyla. nk o aa koca bir kentin insanlarnn, binalarnn yapamad bir eyi baaryor. Zaman zaman ayyalarn ilingir sofrasna ev sahiplii yapyor, zaman zaman yersiz yurtsuzlara Bazen sokak ocuklarna barnak oluyor, bazen gelip geenlere tuvalet... imdilerde, tahta sediri ve yatayla gelen birini arlyor. Sradaki son istasyon, Basmane Gar bunca bakmszla, zensizlie, kymet bilmezlie ramen btn hametiyle karnzda artk. Evet, elinizi biraz abuk tutun. Gelin belki yllardr yapmadnz ve belki bir daha hi yapamayacanz bir eyi yapn. Ve bir sabah Karyaka stasyonundan Basmane Garna banliy treniyle bir yolculuk yapn. yle gnl gzlerinizi aarak. zel yaamlarmzn ortala serildii, kalan hereyinse zelletirildii u gnler tam srasdr. Hem belki bileti ikiye katlayp tam ortasndan yrtan, tebessm de vcudu gibi kocaman o biletiye rastlarsnz. Kim bilir?..

PLANLAMA
2006/3

148

Erefpaadan Karantinaya(*)

Nehir YKSEL
refpaadan Karantinaya kadar olan blge, mekansal boyutu ve bugn oluturan gemiin doru yorumlanarak, planlarn zaman iinde mekansal dnme etkisi asndan irdelendiinde; Erefpaa olarak tanmladmz alan, Erefpaa, Varyant, nn Caddelerinin kesitii ve Betepelere doru ilerleyen blge olarak gsterebiliriz. Ancak Erefpaay tariflemede kesin bir snr yoktur. Bu nedenle blgeyi haritada da grld gibi daha geni alanda, Karantina blgesini ise bugnk Mithatpaa Endstri Meslek Lisesi ile Konak merkezi arasnda inceleyeceiz.

ehir Plancs, Konak Belediyesi

zellikle Karatata, Karantinadan sonra idareciler iin baz evler grlmeye balam, 1860lardan sonra bir ksm zmirliler bu blgeye yerlemeye balaynca, 1864te Karantina Kilizmana tanarak, ky imara almaya balamtr. 1880lerde alan imdiki Mithatpaa Caddesi ve 1883te bu yola tramvay hattnn denmesi, kentten kopuk olmayan Gztepe ve Hamidiyenin gelimesine esas tekil etmitir. 1891 yl Salnamesine gre Karatata 557, Karantinada 517, Gztepede 927 nfus vardr. 1907de Nesim Levi tarafndan buhar gc ile alan Asansr Kulesinin

Blgenin gemiine bakacak olursak, 18. yzyl balarnn yanstld gravrlerde de grld gibi, Deirmentepe yerleim alan dnda kalmakta ve blgede yel deirmenleri yer almaktadr. Bu dnemde kent, Kadifekale etekleri ile bugnk Kemeralt ars, yani i liman etrafnda konumlanmtr. 19. Yzylda ise kent, liman, demiryolu gibi yatrmlarn etkisi ile geleneksel kent merkezi snrlar dna tamtr. 1829da Deirmenda altndaki ayrla Sarkla, 1840ta imdiki Mithatpaa Sanat Okulu yanna Karantina daresi, 1850de Damlack deresi civarna Trk Hastanesi, 1864te Demiryollar inaat ve 1867 ylnda ise rhtm yapmnn balamas nedeni ile kent bymeye balamtr.

* Bu yaz, Konak Belediyesinin dzenlemi olduu Erefpaadan Karantinaya syleileri kapsamnda bir derlemedir. Planlama srecinin, blgenin tarihi geliimine etkilerini incelemek zere kaleme alnmtr.

PLANLAMA
2006/3

149

yapl ile 32 metrelik kot fark alm ve st yamalar dolmaya balamtr. Bir tramvay yolu ile kentle birleen mahalleler, yine Halil Rfat Paa dneminde (1891), kendi adyla anlan caddenin almas (Halilrfatpaa Cad.) ile Deirmentepe ve Gztepe semtlerini birbirine balam, kinci Kordon yolu ile de kent merkezine balant salanmtr. Bu dnemde kiemelik ve Bayramyeri aras ara traine almtr. Tarihi Erkan Serenin de aratrmalarnda belirttii gibi, 1877-78 Osmanl-Rus savalarnn yenilgiyle sonulanmas nedeni ile zmire Balkanlardan nfus akm gereklemi, Krm, Girit, Rumeli ve Kafkasyadan gelen muhacirler; Kadifekale, Deirmenda ve Kemer Kprs civarndaki bo sahalara yerletirilmitir. Bylelikle oluan yeni Trk mahalleleri ehrin bymesine, 1870lerdeki yaklak 300 hektarlk alann, 1906da 1100 hektara, 1914te ise 1300 hektara ulamasna neden olmutur. Bu dnemde gelenlerin 5-6 bin civarnda olduu tahmin edilmektedir. 1885te muhtarlklarn kurulaca mahalleleri gsteren bir izelgede

Karata, Karantina, Gztepenin Rum mahalleleri sayld belirlenmitir. 1913te zmir Valiliine atanan Rahmi Aslan dneminde; 1926da Bahribaba park olarak dzenlenen alandaki mezarlklar kent dna tanr. Milli Ktphane ve Kz Lisesinin (ttihat ve Terakki Mektebi) temelleri atlr. 1925 imar plan srecinde belediyenin de grleri dikkate alnarak, Basmane Garndan Kadifekaleye kadar olan eski konut alanlarnn yan sra, Karata ve Karantinann st ksmlar ile Erefpaann gneyi, yeni konut geliim alan olarak nerilmitir. (Selanikten gelen mbadillerin bir ksm Karata ve Karantina blgesine yerletirilmitir.) 1945te Le Corbusier tarafndan hazrlanan ve kent dokusunun ekillenmesinde etkili olan parac plan anlayndan btnsellie geii neren plan; belediyece uygulanabilir olmadndan deerlendirilmemitir. Sz konusu blgeler bu planlarda da konut alanlar olarak belirlenmektedir. 1950li yllarda Erefpaa ve Betepelere uzanan ksm daha youn olmakla birlikte Karantina blgesinde de yerlemeler artmaktadr. Kent merkezi olarak kabul edilen Konak (perakende ticaret ve kentin idari, nans, eitim, kltr merkezi) evresinde kk imalathaneler gzlenmektedir. (Gzmoullar, Bilginoullar ve Teksal ailelerinin ilettii yahaneler blgesi) Ayrca dar gelirli gruba hitap eden perakende ticaret yerleri bulunmakla birlikte, sosyal ve ekonomik olarak kentsel fonksiyonlar zayftr. 1955te Kemal Ahmet Aru, Emin Can Polat, Gndz zde tarafndan hazrlanan mar ve skan Bakanl onayl 1/2000 lekli imar planlar ile kentin hzl bymesi ve gelimesinin kontrol altna alnmas amalanmtr. Erefpaann girii olarak niteleyebileceimiz Varyanttan Betepelere uzanan yol (Erefpaa Caddesi) planda ana akslardan biridir. Ayrca bu planda nerilen bugn Halide Edip Bulvar olarak hizmet veren yolun almas ile birlikte kentin geliimine yn verilmitir. Plan zerinde yaplan gabari artlar ile kentsel younluu arttrc ilk kararlar alnmtr. u anki Konak Anadolu Lisesi ve rekreasyon alanna kadar uzanan plann Betepeler ksmnda da cadde boyunca ticaret ve konut nerilmi, yaplama ve inaat nizamlar plan zerinde belirlenmemitir.

PLANLAMA
2006/3

150

1/2000 lekli planlarda sahil boyunca geni bir yol ngrlmekte, ayrca denize ve birbirine paralel Mithatpaa, Halilrfatpaa ve nn Caddeleri boyunca mevcut konut alanlarna ilave yeni gelime alanlar nerilmektedir. Yine sahildeki ok katl yaplamalarn ilk kararlar bu planlarla alnmtr. Topografyann imara almaya elvermedii alanlar da yeil alan olarak deerlendirilmektedir. 1965te karlan Kat Mlkiyeti Yasas da, var olan yap stounu zorlayarak, yap-sat dzen iinde deyde younlamay hzlandrmtr. Dnmn izlediimiz blgede; 1984 Kemeralt Koruma Amal mar Plan 1985 Hatay mar Plan, 1987 Betepeler mar Plan geerli olup, halen yrrlktedir. Erefpaa blgesinin planlarna baktmzda, ncelikle ulam an ele alrsak, Erefpaa Caddesinin Hatay-yol, Buca, Gaziemir ve Varyant ile birlikte Konak birbirine balayan merkezde yer aldn, bu nedenle de planlarda 30 metrelik ana arter olarak belirlendiini grmekteyiz. Bu cadde, planlarda 8 kat olarak dzenlenmi ve (TM) ticaret kararlar getirilmitir. Erefpaa Caddesinin dousuna baktmzda (imentepe, Duatepe, Zafertepe mahalleleri), 1/2000 lekli planlara gre yaplamalarn balad, parsel yapsnn olduka kk olduu, yer yer tarihi yaplarn bulunduu ve imar planlarnn dokuyu iyiletirmeyi amaladn grmekteyiz. 1984 yl Kemeralt Kentsel Sit Alan imar plan kapsamnda kalan Yapcolu mahallesi ve civar ise; Kadifekaleye uzanan Rakm Erkutlu Caddesi, 1/2000 lekli planlarda da yer alan ve gnmzde de nemini koruyan, toplu ulam salayan nemli bir balant yoludur. Bu yol mevcutta yer yer daralmakla birlikte, 1/1000 lekli plan uygulamalar tamamlandnda 14.50 metreye karlarak ulamda ciddi rahatlamalar salayacaktr. Bu yol boyunca be kat yaplama ngrlmtr. 2004 ylnda onaylanan Kemeralt Kentsel + 3. Derece Arkeolojik Sit Alan Koruma Amal mar Plan kapsamnda kalan ve mlkiyeti Konak Belediyesine ait Cicipark Kentsel Tasarm Projeleri uygulandnda; alann daha salkl ve fonksiyonel olarak kente ve blgeye yeniden kazand-

rlmas salanacaktr. stelik tam karsndaki -u anda Erefpaa pazarnn bulunduu- alan, tarih ve arkeoloji park olarak dzenlendiinde Cicipark ile birlikte blgenin doal deerlerini ortaya kararak turizm potansiyelini arttracaktr. Erefpaann giri kapsnda yer alan ve 1/1000 lekli imar planlarnda Belediye Hizmet Alan olarak belirlenen Selahattin Akiek Kltr Merkezi Konak Belediyesince hayata geirilerek 15.02.2004 tarihinde kullanma almtr. Daha youn yaplamann olduu Karantina blgesinde byk lekli yeil alanlar dzenlenerek (Zeki Mren, Adile Nait, Grup Park) ksmen de olsa blgenin soluk almasn salamtr. Ayrca kentsel lekte hizmet veren Sabanc Kltr Merkezi ve Atatrk Kltr Merkezi, Devlet Tiyatrosu, Ktphane de blgede yer almaktadr. Yz yldan beri hizmet veren Mithatpaa Caddesi boyunca ticaret ve konut kullanmlar yer almakta, cadde bugn de nemini korumaktadr.

PLANLAMA
2006/3

151

Furkan Bykpamuku, Kuadas-Kaleii, 2005

PLANLAMA
2006/3

152

zmirin Doal ve Kltrel evre Deerlerinin, ncelikli ve nemli Gndemleri

Ahmet Tuncay KARAORLU
nce denizle balad, Bu ehrin serveni. Scak bir liman oldu yaama kaanlara. Ardndan Smyrna ykseldi babozumu atelerinden. Artk korkular deil, Baak taneleri yklendi enginlere. Kentimiz zmirde kentlemeye ilikin ihtiyalarn, sorunlarn ve zmlerinin karlanabilmesi srelerinde, planlama deerlerinin temel alnmas ve uygulama aralarnn doru ve etkin kullanm ile olanakldr. Bu nedenle ncelikle doru bir bilgi taban zerinde, kentimizin Nazm Plan salklatrlmal ve bu yaplrken artk yeni gelime alanlarnn nerilmemesi gereklidir. nk zmir yerleimin dzeni asndan farkl alanlardaki tm snrlara dayanm, hatta kimilerinde am, nfus olarak doymu durumdadr. Kentin ziksel snrlar da yeni gelime alanlarna olanak vermemektedir. Bu snrlar deerlendirdiimizde kentimizin toporak olarak yksek eimlere, orman ve tarm alanlarna dayand grlmektedir. zmirin Nazm mar Plan salklatrlmak amacyla yeniden ele alnrken nfus younluu artmayan, henz yaplamam alanlarn da olanaklysa younluklar dren almalar yaplmaldr. nk 2030 yl iin olabilecek en yksek nfus olan 4.376.000 kiiden daha fazla nfusa yetebilecek olan planl ve yaplamam alan bugnden bulunmaktadr. Yaplacak plan almalarnda kentin yetersiz ve eksik olan, ak ve yeil alan ihtiyac ve bunlarn ilikisini salayan yeil yaya koridorlarnn karlanmas da ncelikle ele alnmaldr. Bu anlamda tm var olan ve dntrlebilecek olan ak alanlar, planlamann olana olarak deerlendirilmelidir. Konak Meydan, Cumhuriyet Meydan gibi ak alan zellii olan ve her byklkteki meydanlarmz, ortak alanlarmz, kamusal alan olma zellii ile de her trl yaplamadan uzak tutulmaldr. zmir Krfezinin kentimiz iin byk bir ak alan olduu, ona ulaabilmek iin yegane alanlarmzn da kylarmz olduu unutulmamal, bu nedenle kylarmzn dzenlenmesinde yayalar esas alnmaldr. Kylarmzda bu kullanm zelliini engelleyen uygulamalara izin verilmemelidir. Gelecekte de, krfezi evreleyen tm kylarmzn yaya blgelerine dntrlmesi planlama almalarnn temellerinden birisi olmaldr. nciralt blgesi, yzlerce ylda yaratlamayacak ve hibir maddi deerle llemeyecek bir dokuya sahiptir. Kentimizin yksek olan ak ve yeil alan ihtiyacn dndmzde, bylesi bir doal olana, ksa srede tketecek olan zel rantlar uruna yok etmek, bir kent suunun tesinde gelecek kuaklarn hakknn elinden alnmas anlamnda toplumsal bir su olarak da deerlendirilmelidir. Kentin su kaynaklarnn ve dier doal kaynaklarnn temizlenmesiyle grme olana bulduumuz kular, kent yaamnn salklatrlmasyla, Gediz Havzasndan sonra nciraltnda da, yeniden kavutuumuz bir kazanm olarak grlmelidir. Bu zel ve doal deerin kentimizin kimliinin nemli bir paras olduu unutulmamaldr.
ehir Plancs

PLANLAMA
2006/3

153

Gediz Havzas ise, Ramsar ve sit kararlar gibi alann nemini vurgulayan ve koruyan kararlar ve alann ynetim plann oluturmaktan sorumlu kurumsal yaplanmas ile planlama srelerinin bir baka nemli deeri olduu unutulmamaldr. Kltrpark gibi kent ii ak yeil alanlarmz korunmal ve yaatlmaldr. Kltrparkn ierisinde yer alan uluslararas fuar ve uzmanlk fuarlar, kentimizin geliim nazm plannda yer alacak olan yer seimi doru yaplm olan bir alana geciktirilmeden tanmal, Kltrparktaki her trl otopark uygulamasna son verilmelidir. Kltrparkta yeni yaplama kararlar verilmemeli, Kltrparkn zgn plannda bulunmayan tm yaplardan arndrlmasna devam edilmelidir. Bu kentimizin geleneine olan sorumluluumuzun da nemli bir ltdr. Kemeralt, kiemelik ve evresi, araphane ile ehitler Caddesi evresi, Buca ve Bornova gibi tarihsel kent dokularnn oluturduu blgeler; Bayrakl-Tepekule, Agora ve evresi, KadifekalePagos, Konak Meydan, Cumhuriyet Meydan ve Birinci Kordon gibi tarihi ve arkeolojik sit blgeleri; Bayrakl Atatrk Orman, Kltrpark, Tuzla Ku Cenneti gibi alanlar, doal sit blgeleri olarak onaylanm, evrensel kltr miras alanlarmzdr. Doal ve kltr miraslarmz olan bu alanlarmz, kent dokularmz bilimsel ve etkin bir planlama anlay ile evrensel bir sorumluluk olarak ele alnmaldr. Kentimizin nfusunun yardan fazlas gecekondu blgelerinde yaamaktadr. Kent nfusunun bylesi kent blgelerinde yaamamas iin salkl, ucuz ve o blgede yaayacak olanlarn kltrel zelliklerini temel alan kentsel ve mimari deerleri tayan sosyal konut blgeleri oluturulmaldr. Var olan gecekondu blgelerimizde eksik olan eitim, salk, spor, kltr alanlarndaki eksik olan ihtiyalar ile dnlmelidir. Yaplacak olan plan almalarnda gecekondu alanlarna ynelik salklatrmann temelini bu yaklam oluturmaldr. Oysa bugn Karyaka srtlarnda bundan nce Narldere ve Bornovada grdmz toplu konut uygulamalar bu amatan uzak ve inaat rantn temel alan gecekondu blgelerini sosyal bir blge olarak deil, bir arsa olarak gren uygulamalardr.
PLANLAMA
2006/3

Balovada bulunan jeotermal enerji kaynamz tm kentimize hzla yaygnlatrlmaldr. Kentimizin enerji kaynanda ok ynl bamlln ve felaketin koulunu yaratacak olan doalgaz uygulamasndan vazgeilmelidir. Kentimiz kuruluundan bugne kadar bir liman kenti olmas nedeniyle bu zelliin gnmzn deien koullarna gre yeniden deerlendirilmesi gerekmektedir. Ancak zmir Liman srarla olduu yerde bytlmeye allarak, etkin bir liman kullanmnn bir blge liman ile salayaca olanaklar engellenirken kente yeni ulam ykleri getirilmesi duyarszca nemsenmemektedir. Bu nedenle bu durum dikkate alnarak yer seimi doru yaplm, bir blge liman yapm almalarna ncelik ve hzla balanmaldr. Kentin ulam altyaps, toplu tama olanaklarn en yksek lde kullandracak lde yeniden deerlendirilmesi gerekmektedir. Konak, Karyaka, Alsancak, Bornova, Buca gibi kentimizin merkezlerinde, zel tat ulamn en aza indiren, yaya ulamn olanakl klan ve bu blgelere ulam ihtiyacn belirli noktalarda deniz, metro ve kara toplu ulam trleri ile karlayacak zmler sunulmaldr. Tm ulam trleri, gnn tm saatlerinde, kente hizmet verecek biimde artrlmal ve tm blgelere yaygnlatrlmaldr. Bu nedenle kent ii bisiklet kullanm da dahil, kent iinde yaygn, hzl, salkl, gvenli ve ucuz bir toplu tama sistemini temel alan ulam planlarn hazrlayarak hayata geirmelidir. Bu ulam plannda, bata zmir Krfezi olmak zere, deniz ulamndan, yakn yerleim alanlarna ulamda daha fazla yararlanlmasn ieren, Foa, Karaburun gibi ky yerlemelerimizle deniz ulamnn kurulmas gibi, yeni ulam olanaklar yaratan almalar yaplmal ve hzla uygulanmaldr. Aliaa-Menderes demiryolu hattnn bir an nce hayata geilmesi ve kent ii geilerinin Karyakann yan sra ili, Bayrakl ve dier blgelerde de yeraltna alnmasn salayacak dnmler mutlaka yaplmaldr. Kentin alma alanlarn oluturan sanayi alanlarnn yer seiminde ve var olan bylesi alanlarn yeniden deerlendirilmesinde, kentin doal yaam kaynaklaryla ve yaama alanlaryla ilikisi doru kurulmaldr. ili Organize Sanayi Blgesi gibi yanl, Kemalpaa sanayi gelimeleri gibi arpk, Turya gibi haksz karar ve uygulamalar hzla

Bamllk yaratmayan, evresel deerler tayan, ucuz ve merkezi olma zellikleri tayan

154

bilimsel bir planlama almas ile dzeltilmelidir. Bylelikle sanayi blgeleri kentin bir yk olarak deil, bir kazanm olarak kentte yer almaldr. Bugn zmir hem su kaynaklarnn kirlenmesi, hem hava kirliliinin artmas, hem de ulam rntsnn bozulmas anlamnda sanayi alanlarnn yanl yer seiminden kaynaklanan sorunlar hala yaamaktadr. zel olarak dikkat edilmesi gereken blgeler arasnda Gediz Havzasnn, amalt Ku Cenneti sulak alan blgesinin, Tahtal ime suyu havzasnn, Konak Meydan ve Kemeralt dokusunun, nciraltnn ve Bayrakl Turan blgesinin hzla salklatrlmasna olanak veren koruma kararlar ve koruma planlar yaama geirilmedir. Benzer zelliklere ve tarihsel ve doal miras anlamnda esiz olanaklara sahip Alsancak Liman arkas blgesinde de ok katl yaplama kararlarndan mutlaka uzak durulmal, var olan kltr miras, yaplar ve baheleri, kentsel alan kullanmnda canllk salayacak olan bir koruma planyla kent yaamna kazandrlmaldr. Kordon; bugn kazanlan zgn bir kyda, dayatmac bir dolguyla olumu olan alan zerinde, otoyola izin vermeyen ve alann ky ve toplum iin salkl kullanmn salayan bir yaya alan dzenlemesidir. Kordonda bu kazanm sonlandrlmal; planlama sreleri tamamlanmal, beton kpr ayaklar kaldrlmaldr. Ayn hukuk d srelerin bir uygulamas olan ve mahkemelerce iptal edilen ulam ilkelerine aykr Konak Meydanndaki dier beton kpr ayaklar da geciktirilmeden yklmaldr. Kentimizin de iinde yer ald blgemiz birinci derece deprem kuanda yer almaktadr. Bu nedenle nemli bir ounluunun dayankllnn bulunmadn bildiimiz, yap blgelerimizin ve yaplarmzn yenilenmesi, depreme duyarl bir planlamay temel alan kararlarla nazm plan almalarnda yer almaldr. Bu zel blgelerimize ynelik kararlar, nazm plann uygulama srelerinde, ncelikli yerler olmaldr. Ve yerel yap ve kaynaklarla uygulamalar hzla balanmaldr. Ballkuyu Veziraa heyelan sahas gibi konut alanlarmz, Bornova Sirgeli Kava gibi

ulam yaplarmz bu ncelii tayan alanlarmz ve yaplarmz olmaldr. Bugn zmirde yaanacak bir deprem srasnda ve sonrasnda insanlarn, binalarn dnda da zarar grme olaslklar ok yksektir. nk semt leinde insanlarn olas ykmlardan kap, gvenliini salayaca, deprem sonrasnda barnabilecei, ak alanlar ve bu ilevi de grebilecek yeil alanlar yok denecek kadar azdr. Bu nedenlerle, ak ve yeil alanlar, plan deilikleri ile konut alanlarna evrilmemeli, semt ve kent leinde ak ve yeil alan kararlar korunmaldr. Yine plan deiiklii yolu ile mevcut konut blgelerinde kat artna gidilmemeli, deprem sonras kurtarma ve salk aralarnn, kent ierisinde ulamn kolaylatracak planlama nlemleri alnarak sokak ve cadde genilikleri azaltlmamaldr. Yer seimi yanllnn yan sra zemin koullarn uygun olmad blgelerde gkdelen izinleri verilmemelidir. rnek olarak Alsancak, Konak, Maviehir, Bornova, nciralt, Narldere ve Gzelbahenin ky blgeleri gibi blgeler bu tehlikeyi tayan alanlara dntrlmemelidir. Kentimizde son on ylda yaplam ya da planlama srelerini tamamlam alanlarda gndeme gelen gkdelen nerileri ve uygulamalar zaten youn olan altyap sorunlarn daha da arttran, ulam sorunlarna yeni ykler getiren, parac zellikleriyle nazm plann salklatrlma almalarn engelleyen neri ve uygulamalar olarak kabul edilip, bylesi yeni neri ve uygulamalar kentimizin planlarnda asla yer almamaldr. Tm bu alanlarda planlamaya ilikin tm alma alanlarn ieren ve 1970li yllarda var olan nazm plan brolarnn zelliklerini tayan, gnmz koullarna ilikin yeni zelliklerle gelitirilen, zerk zmir planlama rgtlenmeleri oluturulmaldr. Kentimizde yaayan farkl kltrlerin ve etnik yaplarn zelliklerini, yaadklar ve yaayacaklar blgelerin planlama ve mimari almalara tayacak olan teknik birimler gibi birimler oluturulmal, Kent Arivi ve Mzesi gibi kentlilik bilincinin ve kent bilgisinin kaynaklar olan kullanmlar arttrlmal ve yaygnlatrlmaldr.

1970li yllarda var olan nazm plan brolarnn zelliklerini tayan, gnmz koullarna ilikin yeni zelliklerle gelitirilen, zerk zmir planlama rgtlenmeleri oluturulmaldr.

PLANLAMA
2006/3

155

PO Fotoraf Arivi

PLANLAMA
2006/3

156

Allianoi ve Gelecei

Ahmet YARA
llianoi, zmir li, Bergama le snrlar iinde, ile merkezinin kuzeydousunda Bergama-vrindi karayolunun 18. kilometresinde yer almaktadr. Bugn Paa Ilcas olarak anlan Mevkii, N 39 13 59, E 27 18 16.0 koordinatlarnda, Yortanl Barajnn glet alannn tam ortasnda bulunmaktadr. Bu haliyle baraj tamamlandnda 30 m. su altnda kalacaktr. 1970li yllarda D.S.. tarafndan projelendirilen, 1994 ylnda Bakrayn bir ksmn sulamak amac ile temeli atlan Yortanl Baraj glet alannn ortasndaki Allianoiun varl 1998 ylnda tespit edildi. lk kez lokalize edilerek aa kardmz Allianoi, zmir I. Numaral Kltr ve Tabiat Varlklar Koruma Kurulu tarafndan 29.03.2001 tarihinde, I. Derecede Arkeolojik Sit Alan ilan edildi1 (Fotoraf 1). Kurtarma kaz almalar, Trakya niversitesi bata olmak zere, deiik niversitelerden uzman ve rencilerden oluan her yl yaklak 30 heyet yesi, evre kylerden toplam 60 ii ile gerekletirildi. Kurtarma kaz almalar arkeolog, mimar, desinatr, restoratr, graki, epigraf, dendrokronolog, sanat tarihisi, ziki antropolog ve bu disiplinlerde okuyan rencilerin oluturduu ekiple, her yl 20 Haziran / 1 Ekim tarihleri arasnda gereklemektedir.

1904 ylnda Bergama Kaymakam Kemal Bey, Pergamon Kazsna yknerek Paa Ilcasnda temizlik almas yapm Alman mimar W. Drpfeldi yardma arm ve lcann ilk krokisini yaptrmtr. Ayrca C. Schuchhardt, Bergama evresinde yapt aratrma sonucunda, Paa Ilcasnda baz kalntlarn varlndan sz etmitir. Schuchhardtn dnda, Paa Ilcas hakknda ciddi anlamda ne geen yzyln seyyahlarnda ne de modern kaynaklarda sz edilmitir.

Yrd. Do. Dr., Trakya niversitesi, FEF, Arkeoloji Blm, Allianoi Osi

Fotoraf 1. Allianoiun kuzeyden genel grnm

Kurtarma kazs, Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnn resmi kaz ruhsat ile yaplmakta olup; zmir, stanbul ve Bergamadaki baz zel kii, kurum ve kurulu tarafndan ayni ve ara gerelerle desteklenmektedir. Allianoida hzl ve dokmantasyona dnk bir alma yaplmaktadr. Bu arada gerek anlamda kurtarlmas ynnde, alternatif bir proje ve deiik tantm (ksa lm, fotoraf sergisi, web sayfas ve tantma ynelik bror vb.) almalar yaplmaktadr.

PLANLAMA
2006/3

157

Bulunan mimari, arkeolojik ve epigrak buluntular, kefedilen bu klt merkezinin, Romal Retorikci Aelius Aristidesin, Hieroi Logoi (Kutsal Szler) (III. 6) adl eserinde ifa bulduunu yazd Allianoidur. Salk Tanrs Asklepiosa adanm bu klt merkezi, gneyde Ba Tepe ile Abdal Tepe, kuzeyde ise amlk Tepe olmak zere vadinin tam ortasna kurulmutur. Klt merkezinin ortasndan geen lya ay belli mevsimlerde tarih boyunca sel taknlarna sebep olmutur. Bu alann tercih edilmesinin nedeni, hala 47 0C olan scak su kayna ve boazda olmas nedeniyle olumlu klimatik koullardr. Merkez, scak su kaynann tam stne, 300 m. dou-bat uzanml, 200 m. geniliinde bir alana yayld tespit edilmitir. Allianoiu ikiye ayran lya aynn zerinde dou ve bat ucunda biri halen kullanmda, dieri sadece rampa ve bir aya gnmze kalan simetrik iki kpr ina edilmitir. Scak su kayna, dere yatann hem gney hem de kuzeyindeki yaplarn iinde halen mevcuttur. Tarih ncesi alara ait birka buluntu olmasna karn, yeteri kadar aratrma henz yaplamamtr. Hellenistik ada scak su kaynandan dolay kk bir alanla snrl tutulan saaltm

merkezi-Asklepieion, zellikle, Roma mparatoru Hadrianus (S 117-138)un Anadoluya ikinci gelii srasnda, Bat Anadolunun pek ok antik kentinde olduu gibi Allianoida da ciddi bir bayndrlk faaliyeti yaanmasna neden olmutur (Fotoraf 2). Allianoiun gneyinde, 6,5 m. geniliinde, 210 m. uzunluundaki dou-bat dorultulu cadde, olaslkla kutsal bir cadde olarak kullanlmtr. Caddenin balangcnda ve bitiminde gei yaplar bulunmaktayd. Ayrca bu caddeye dik gelen, klt merkezini T planl yerlemelere dntren, 9,5 m. geniliinde, 35 m. uzunluunda kuzeygney dorultulu cadde tespit edilmitir. Kenar bordrleri pembe andezitten, ortas ise yerel kire tandan yaplan her iki stunlu caddenin yanlarnda revaklar, dkkanlar ve dkkanlarla balant iinde olan mekanlar tespit edilmitir Ortasnda ana kanal yanlarda ise ona bal verevine oluturulmu daha dar ince kanallardan oluan atk su sistemi, Roma anda bir kutsal alanda mhendislik bilgisinde ulalan seviyeyi gstermektedir. Ge Antik ada ekonomik adan kn balamas, gnlk yaamda sosyo-kltrel adan yaanan deformasyon, bata caddeleri olmak zere btn mimari kalntlar etkilemitir.

PLANLAMA
2006/3
Fotoraf 2. Insulalarn genel grnm

158

Dou-bat dorultulu caddenin bitiminde yer alan gei yapsnn dou cephesinde ortada arabalar iin kemerli ana gei, yanlarda ise stoalarn devamnda kullanlmak zere yayalar iin iki kk yan gei bulunmutur. Yap, kpr ile organik bir ba iinde olup, ayn zamanda bu yapya kpr iin gneyden ve batdan da kaplarla giriler salanmtr. Ge dnemde form ve kullanm asndan farkllklara urayan yap, mimarlk teknii asndan Allianoiun en grkemli ve eski yaplarndan biri olmaldr. Kuzeyindeki kpr ile arasnda kalan umumi tuvalet, gerek mimarisi gerekse konumu asndan nemli bir edir. Ge dnemde Allianoidaki btn yaplar Bizans yaam tarzna uydurulmutur. Ancak Roma yaplarnn tahribatnn yan sra, baz basit eklemelerin de yapld gzlemlenmitir. Ancak gei yapsnn iinde, olaslkla sinagoga ait olabilecek paralanm, 1 m. yksekliindeki mermer menorahn bulunmas, hi kukusuz Allianoiun Ge Antik a iin en nemli buluntulardan birini oluturmaktadr. Dou-bat dorultulu caddenin doudaki balangcnda bazilikal planl kilise yaps vardr. Allianoi iin olduka byk olan bu yap, en az evrelidir. Zaman iinde baz kk form deiiklikleri geiren bina, Ge Bizansta apel olarak kullanlm olmaldr.

Kuzey-gney dorultulu caddenin balangcnda ise, bugn sadece birka mermer mimari esi ve dz taban korunmu olan bir antsal giri yaps yer alr. Antsal girie ait yeterli miktarda mimari kalnt ele gememesine karn, dou ve batsnda kk dik sokaklar, gneyinde kuzey-gney dorultulu caddenin olmas ematik adan kapnn drt ynden giriinin olacan dndrmektedir. Ana giriin altnda ise insuladan hamamn gney duvarna paralel bir alt geit saptanmtr. Kuzeygney dorultulu caddenin tam simetrisinde, dou-bat dorultulu caddenin gney yarsnda ise yarm daire eklinde antsal eme yaps yer alr. Bu, Anadoluda ender gzken ve ksmen en iyi korunan eksedra formlu antsal emelerden biridir. Anadoluda benzeri henz saptanamayan klt yaps ise kilisenin gneyinde, topograk adan btn alana hakim bir konumda ina edilmitir. Mimari strktr asndan S II. yzyla tarihlenen bu yap, imdiye kadar Allianoiun en nemli dinsel yapsdr. Ilcann batsnda, Devlet Orman olarak adlandrlan mevkide, yamaca kurulmu konutlarda ele geen arkeolojik eserler, bu alann Roma ve zellikle Bizans anda ok youn olarak yer-

Fotoraf 3. K.I. A 4 Mekan (Scaklk Blm)

PLANLAMA
2006/3

159

leim amal kullanldn gstermitir. Ayrca, insula, revakl yaplar peristylli yap, yedi adet ge dnem seramik frn, su sistemleri, seramik, cam ve demirci atlyeleri, etrafta farkl tiplerde mezarlklar, apel gibi pek ok mimari kalnt saptanmtr. Allianoiun bu mevkide kurulu nedeni, hi kukusuz lca yapsdr. Allianoiun planlamasna uygun bir ekilde dou-bat dorultusunda uzanan termal, ayn her iki tarafna da yaylmtr. Ilca yaps, yaklak 40.000 m2lik bir alana yaylan Allianoiun 9700 m2 bir ksmna konulandrlmtr. Dolaysyla her adan antik adaki yaama her adan hakim bir konumda olmalyd. Kuzeyde olaslkla katl olan yap gneye doru, ykseklik ve kot asndan dmektedir. Yap kompleksinin kuzeyinde uzun ylar kullanlan Bergama-vrindi karayolunun altnda kalan kare ve dikdrtgen mekanlarn altnda yaklak 60 m. uzunluunda 2,5 m. geniliinde, yaklak 6-7 m. yksekliinde koridor yer almaktadr. Bu koridordan hamamn gneydeki dier mekanlarna gei salanmaktadr. Yapnn souk su ihtiyac, kuzeydeki am Tepesinden pimi toprak knkler aracl ile scak su ise binann

altndan salanmaktadr. Kuzeydeki mekanlarn byk bir ksm 1994 ylnda yaplan restorasyon almas srasnda tahrip olmutur. lya aynn gneyinde yaplan kazlarda ise termalin lklk, scaklk, soyunma yeri ve simetrik havuzlar saptanm, kompleksin ksmen plan ortaya karlmtr (Fotoraf 3). Bugne kadar ele geen buluntulara gre genel bir deerlendirme yapmak gerekirse; Allianoi; Hellenistik ada kk bir klt merkezi olarak kurulmutur. S II. yzyln ilk yarsnda, byk bir bayndrlk hareketi yaamtr. MS 178 ve 263 yllarnda depremlerden byk zarar grm, ancak Bizans anda Roma caddelerinin zerine, Roma malzemeleri devirme olarak kullanlarak basit Bizans sivil mimari ve profan yaplar ina edilerek yerleime almtr. Bergamadaki bazilikay ift tnel zerinde planlayan Romal mhendisler, Allianoida da ayn yntemi deneyerek lya aynn zerine ift tnel ina edilmesini salamlardr. S XI. yzyla kadar kullanlan Allianoi, olaslkla gelen son bir sel yznden tamamen kullanm d kalmtr. Bu nedenle Osmanl kaynaklarnda kullanldna dair yeteri kadar bahis yer almaz. Ilca halen

PLANLAMA
2006/3
Fotoraf 4. Allianoida ehircilik

160

evre sakinleri tarafndan kullanlmaya devam etmektedir. Suyun kadn hastalklarna ve romatizmaya iyi geldii bilinir. Yerli ve yabanc baz uzman ve kurumlarn yapt analizler bu kannn doruluunu gstermitir (Fotoraf 4). Halen srdrlen kazlar sonucunda ok az ren yerinde rastlanabilen neredeyse atlarna kadar korunmu mimari kalntlarn yan sra, ok sayda arkeolojik kk buluntu ele gemitir. Erken Tun andan, Ge Antik aa kadar, altm civarnda heykeltralk buluntusu, sergilenebilecek hale getirilen sekiz yzn zerinde anak mlek, drt yz civarnda deiik formda kandil, ok sayda pimi toprak grin, kemik, cam ve metal eser ile on binin zerinde sikke ele gemitir. Yaklak drt yzn zerinde tp aletinin ve Asklepiosa ait buluntularn varl, Bergamada ikinci bir salk yurdunun varln kantlamaktadr. Bergama Asklepieionunda psikoterapi, Allianoida ise hidroterapi ile saaltm yaplmaktayd. zmirin zellikle Bergamann sosyo-ekonomik yaantsnda daha imdiden katk salayan Allianoi, Bat Anadolunun gelecekte nemli turizm merkezlerinden biri olabilecek kapasite-

dedir. Allianoi ren yeri, bugn koruma karar alnarak gelecekte mutlaka deerlendirilmelidir. (Fotoraf 5). Gen bir ekip tarafndan byk bir zveri ile ortaya konulan deerlerin gelecek kuaklara aktarlmas iin nerilen alternatif projeler gz ard edilmemelidir. Alternatif proje; salk, kltr ve kongre turizminin ayn alanda yapabilecei dnyadaki tek rnek projedir. Allianoi ile birlikte Trkiyede ilk kez yerel ve uluslararas STKlar, bir kurtarma kazs iin etkin mcadeleyle btnlemitir. Bir yandan hukuksal mcadele srerken, dier taraftan kaz yaplabilmesi iin yurt iinde ve yurtdnda etkin kampanyalar yaplmaktadr. Trkiyede ilk kez bir kaz, balar sayesinde (Bergama Akbank ubesi: 33453) yaplabilmektedir. Gelecekte hem rnek bir kaz modeli olarak arkeoloji tarihimizde, hem de STKlarn bilimsel heyetle dayanmas, demokrasi ve hukuk tarihimizde anlacandan kimsenin phe duymamas gerekir. Allianoiu su altna gndermek isteyen tarih bilincinden yoksun yetkilileri ve bu mcadeleye destek verenleri tarih, unutmayacaktr!

PLANLAMA
Fotoraf 5. ehir Blge Planlama rencilerin arazideki almas

2006/3

161

BASINA VE KAMUOYUNA

zmir 2 Nolu Koruma Kurulunu ALLANO SULAR ALTINDA BIRAKILMADAN VE BAKA BR YERE TAINMADAN YERNDE KORUNMALIDIR Kararnn Gereini Yapmaya aryoruz
zmir ili Bergama lesinde bulunan Allianoi antik kentinin, Yortanl barajnn gl alan ierisinde kalmas nedeni ile bu evrensel kltr mirasmzn ortaya karlmas, korunmas ve sular altnda kalmas nlenerek gelecek kuaklara aktarlmas iin, bilimsel alanda, kamusal alanda, hukuksal alanda ve toplumsal alanda bir ok aba srdrlmektedir. Bu abalarn sonucunda, ulusal ve uluslararas doal ve kltrel mirasa ilikin kurumlarca da nemi aka karar altna alnan esiz bir yerleim dokusu ve bir mze oluumuna yetecek kadar niteliksel ve saysal deerlerdeki buluntular ortaya karlm, bu hala srdrlmekte olan bilimsel abalarn ardndan alan, 29.03.2001 tarihinde zmir 1 Nolu Kltr Ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulunca 1 derece arkeolojik sit alan ilan edilmi ardndan yine zmir 2 Nolu Kltr Ve Tabiat Varlklar Koruma Kurulunca da kaz alan, incelendikten sonra yaplan deerlendirme sonucu da 1 derece arkeolojik sit alan zellii yeniden karar altna alnm ve alann korunmas iin oluturulan Bilim Kurulundan bir rapor istenmitir. Bu srete yerelde balayan koruma lklar ve abalarna destek olmak amacyla Odamz Ynetim kurulu ve rgt, 9 Kasm 2006 tarihinde yerine giderek Allianoi antik kentinin yerinde korunabilmesi anlamndaki kararl istei bir basn aklamas ile de gl bir biimde kamuoyu ile paylamtr. Ancak bu aamada, Bilim Kurulu Raporu ardndan, yine zmir 2 Nolu Kltr Ve Tabiatlarn Koruma Kurulu, raporda sralanan seeneklerle yaplan deerlendirmenin temelinde yer alan Allianoi antik kentinin sular altnda braklmadan ve baka bir yere tanmadan korunmasnn gerekli ve zorunlu olduu vurgusuna ramen, D.S..nin evrensel kltr mirasmz yok sayan projesine, Allianoi antik kentini sular altnda brakma pahasna onay veren, ayn kurulun bir nceki kararna ve bilim kurulunun raporuna tamamen aykr bir ekilde, 27/11/2006 tarihinde, akl almaz bir yeni bir karar almtr. Oysa baraj glnn, yaplacak tneller yolu ile baka bir yerde oluturulmas ve baka seenekler yolu ile Allianoi antik kentini sular altnda brakmadan ve baka bir yere tamadan korumak olanakl iken, alnan bu kararn koruma ilkelerini ve baraja ilikin dier zm seeneklerini temel almad ok aktr. Allianoi antik kentinin korunmas ve yaatlmasnn, yrenin tarmsal ekonomisine, Bergamada turizm ziyaretlerini gnbirlikten, iki veya daha fazla gnlk konaklamaya karmas sonucunda yapaca katk da bu kadar akken, alnan kararn, bylesi yer

PLANLAMA
Fotoraf 2006/3PO Fotoraf Arivi

162

seimi yanl projelendirilmi bata Hasankeyfi sular altnda brakacak Ilsu baraj gibi, baraj ihalelerinin nn amaktan baka bir deere hizmet etmedii ortadadr. Gelinen bu noktada zmir 2 Nolu Koruma Kurulunun da Allianoi gndemini 7 Mart 2007 tarihinde Allianoiyi gndemini yeniden grecektir. zmir 2 Nolu Koruma Kurulunun 7 Mart 2007 aramba tarihinde yeniden grecei Allianoi gndeminde, DSnin Allianoiyi sular altnda brakan projesine verdii onay geri almasnn, koruma deerlerinin, bilimsel ve toplumsal sorumluluklarnn ertelenmez bir gerei olduunu bir kez daha hatrlatyoruz. Bizler zmir 2 Nolu Koruma Kurulunu buradan bir kez daha koruma deerlerini gzeten ve birinci derece arkeolojik sit kararnda ve bilim heyetinin raporunda vurgulanan Allianoi Sular Altnda braklmadan ve baka bir yere tanmadan korunmaldr kararnn gereini yapmaya aryoruz. Odamzn, Allianoiye ilikin tm srelerin her anlamda takipisi ve taraf olacann bir kez daha kamuoyuna ilan ederiz. zmir 2 Nolu Koruma Blge Kurulu yelerini, koruma grevinin gereini yapmaya aryor, tm yelerimizi ve duyarl tm evreleri Kurul toplantsna katlmaya ve Odamzn arsn yerinde dile getirmeye davet ediyoruz. Basna ve kamuoyuna sayg ve nemle duyurulur.
TMMOB ehir Planclar Odas Ynetim Kurulu
Fotoraf PO Fotoraf Arivi

Fotoraf PO Fotoraf Arivi

PLANLAMA
2006/3

163

Hazrlayan: Mehmet Nazm zer

ZMR BYKEHR BELEDYES ZMR LMAN BLGES N KENTSEL TASARIM ULUSLARARASI FKR YARIMASI

ZMR BYKEHR BELEDYES ZMR LMAN BLGES N KENTSEL TASARIM ULUSLARARASI FKR YARIMASI - Aralk 2001
JUR RAPORUNDAN Balang nerileri artnamede, yarmann amac, alann geliimine, kentsel mekann kalitesine ve mimarisine ilikin balang kirlerinin oluturularak kentin ada. grntsn arttrmak ve zmirin gelien uluslararas konumunda liman evresinde yeni bir kent merkezi yaratmak olarak tanmlanmtr. Teslim edilen ve seilen projeler, daha sonra Belediyedeki planclar tarafndan zerinde allacak nerileri ieren temsili kirler ve imajlar ola-rak dnlmtr. Jri, katlmclar tarafn-dan sunulan projelerin sonu planlar olmadn zellikle vurgulamak istemektedir. Baz bavurular sadece eskiz nerileridir. Bu anlayla, jrinin karar almas katlmclarn yorumlar dorultusunda alann potansiyellerine ilikin kapsaml bir tartmayla olumutur. Yarmaclar bazen belirli formal gereksinimleri karlamakta baarsz olmakla birlikte; hepsi yarmann temel amalarna yant vermilerdir ki bunlar alann mekansal ve mimari zellikleri, gelecekteki zmirin grnts ve arazi kullanm ve planlamasna ilikin ynlendirmelerdir. artnamedeki ok sayda gereksinimlere ek olarak, Jri, hem yaplam alann potansiyelini hem de alanda nerilen karl aktivitelerin ekonomik anlamda uygulanabilirlik olaslklarn gz nne almtr. Alann kentsel geliiminin tamamlanmas on yllar sreceinden, yaplam alanlarn geliimine ilikin etaplama olaslklar ve nerilerin bu uzun vadeli geliime izin veren bir esneklikte olmas da dnlmtr. Alan zmir kenti balamnda azar azar ekil alaca iin, ierik kavram ziksel, sosyal, ekonomik ve kltrel olduu kadar ayni zamanda tarihi boyutuyla da (hem ileri hem de geri baklarla) deerlendirmede 6nemli bir noktayd. Bu balamda, tarihi binalarn korunmas ve Eski zmirin geleceinin kltrel ve sembolik neminin yarmaclar tarafndan deerlendirilmesi beklenmektedir. Projelerin bir 21. yzyl kentinin kirlerini tamas gerekmektedir. Yarmaclar tarafndan nerilen kent formu 21. yzyln ortalarn iaret etmektedir. Bu ziksel zellikler Trkiyenin Avrupa Topluluuna ye olaca ve Akdenizin ana bileeni olaca bir dnemle rtmektedir. Bylece, alann geliimine ilikin tm konular uza gremeyen gelecek yllardaki yerel beklentilerle deil, gelecekte ki bu vizyonla ilikilendirilmelidir. Deerlendirmeye ilikin Genel Kriterler Deerlendirme iin kir birliine varlan genel kriterler aadaki ekilde tartlmtr: 1. Kamu kullanm vurgulanmal ve nemi belirtilmelidir. 2. Binalarla deil, kamu mekanlar asndan kimlik, 3. Projenin ierii kapsamnda anlalmas g olan alandaki arazi kullanmnn uygun karmakl, 4. Merkez olmaya karn merkeziyetilik: alann merkezi konumu, kent merkezi mi blgesel merkez mi olduu, 5. Banliy zelliklerine karn kentsel zellikler, 6. eriksel elemanlar: dokunun sreklilii (rnein; Karyaka ve Alsancak blgelerinin sreklilii), 7. Projelerin formal grnts ve konulan olduka nem tamaktadr. 8. Krfez etrafndaki sreklilik sorunu; bu sreklilii tamamlamaya ynelik bir oluum olup olmad, 9. Mesajlar: Bakana, planclara, kente, halka verilmelidir. 10. Alann potansiyelleri deerlendirilmelidir. 11. Gelecek iin bir vizyon beklenmektedir. Bu vizyon teknolojiyle de balantl olmaldr. 12. eriksel tutumda kstlar bulunmaktadr. Kentin ekonomisi, kltr ya da politik kltrne ilikin ierik dnlmelidir. 13. Kentin kullanm ve rol, 14. Ky bandnn ekillenmesi, 15. lek Sorunu, 16. Sembolik konular, (Bayraklnn konumu gibi) 17.Yeilin doas: orman m, park mi, rekreasyon alan m ya da uygulanabilir bir kir olup olmad, iklimsel konulara ait referanslar gznne alnmaldr. 19. Ky bandnn siluet sorunu, 20. Yksek prolli panoramik dzenlemeler, 21. Trak, yaya hareketi ve park sorunlar, 22. Yeniden kullanlabilirliinin salanmas sorunu (eski sanayi yaplar vb.), 23. Koruma sorunu, 24. klimsel dnceler sorunu.

Jri yeleri Doan KUBAN - Jri Bakan, Mimar, Mimarlk ve Kent Tarihi Profesr Ahmet GLGNEN - Mimar Profesr Hande SUHER - Mimar, Kent Planlama Profesr Jordi FARRANDO - Mimar Kok Leong CHIA - Mimar, Planc, UIA temsilcisi Raci BADEML - Kent Plancs, Kent Planlama Profesr Romi KHOSLA - Mimar Yedek Jri yesi smet OKYAY - Mimar, Kent Planlama Profesr Danman yeler Cemal SMENGEN - Kent Plancs Gngr KAFTANCI - Mimar Murat KATOLU - Sanat Tarihi Doktoru Rauf BEYRU - Kent Planlama Profesr Sezai GKSU - Kent Planlama Profesr Teknik Danman Cengiz TRKSOY - Kent Plancs Raportrler Ahu DALGAKIRAN - Kent Plancs, Aratrma Grevlisi Beril ZALP - Kent Plancs Gl ENER - Mimar Hasan TOPAL - Mimar ebnem G. DNDAR- Kent Plancs, Aratrma Grevlisi

164

1. dl
Jochen BRANDI (Almanya)

2. Mansiyon
Yasemin BALKAN Frat AYKA - Trkiye

3. Mansiyon 2. dl
Bnyamin DERMAN, Dilek TOPUZ DERMAN (Trkiye) Yardmclar: Ylmaz ERDOAN, Kaan YARKAN Mimari Danman Sercan YILDIRIM Mehmet KTKOLU, Burcu KTKOLU, Elif KENDIR, Ertu UAR, Evren AYSEV, Tansel DALGALI (Trkiye) Yardmclar Ceren BALKIR, nal KARAMUK

4. Mansiyon
Zeki ERIFOLU, Ali Herkl ELIKKOL (Trkiye) Yardmclar Alper KMRL, KAaan KILI Danman lhan ALTAN

3. dl
Ertur YENER, Erdoan ELMAS, Zafer GLUR (Trkiye) Yardmclar: Pnar AHN, Ajda KUYUCUKLU, Sibel AHN, Akn PALA

5. Mansiyon
Nevzat SAYIN, Can INICI (Trkiye) Proje Ekibi alayan ABAYIR, Ebru TABAK Yardmclar Ayegl, Ali Rek TELGEREN, Sibel ZDOAN, brahim EYP Danmanlar Prof.Dr. hsan BLGN, Sleyman BALKAN

1. Mansiyon
Maria AIOLOVA, Tunch GNGR (Bulgaristan ve ABD)

6. Mansiyon
David Haseler RAIA Angela RHEINLAENDER (Avustralya)

MMARLAR ODASI ZMR SUBES

1. dl
Jochen BRANDI (Almanya)

ZMR BYKEHR BELEDYES ZMR LMAN BLGES N KENTSEL TASARIM ULUSLARARASI FKR YARIMASI

166

ZMR BYKEHR BELEDYES ZMR LMAN BLGES N KENTSEL TASARIM ULUSLARARASI FKR YARIMASI

2. dl

Bnyamin DERMAN, Dilek TOPUZ DERMAN (Trkiye)

Yardmclar: Ylmaz ERDOAN, Kaan YARKAN Mimari Danman Sercan YILDIRIM

167

3. dl

ZMR BYKEHR BELEDYES ZMR LMAN BLGES N KENTSEL TASARIM ULUSLARARASI FKR YARIMASI

Ertur YENER, Erdoan ELMAS, Zafer GLUR (Trkiye)

Yardmclar: Pnar AHN, Ajda KUYUCUKLU, Sibel AHN, Akn PALA

168

ZMR BYKEHR BELEDYES ZMR LMAN BLGES N KENTSEL TASARIM ULUSLARARASI FKR YARIMASI

1. Mansiyon

Maria AIOLOVA, Tunch GNGR (Bulgaristan ve ABD)

169

2. Mansiyon
Yasemin BALKAN - Frat AYKA - Trkiye

ZMR BYKEHR BELEDYES ZMR LMAN BLGES N KENTSEL TASARIM ULUSLARARASI FKR YARIMASI

170

ZMR BYKEHR BELEDYES ZMR LMAN BLGES N KENTSEL TASARIM ULUSLARARASI FKR YARIMASI

3. Mansiyon

Mehmet KTKOLU, Burcu KTKOLU, Elif KENDIR, Ertu UAR, Evren AYSEV, Tansel DALGALI (Trkiye)

Yardmclar Ceren BALKIR, nal KARAMUK

171

4. Mansiyon

ZMR BYKEHR BELEDYES ZMR LMAN BLGES N KENTSEL TASARIM ULUSLARARASI FKR YARIMASI

Zeki ERIFOLU, Ali Herkl ELIKKOL (Trkiye)

Yardmclar Alper KMRL, KAaan KILI Danman lhan ALTAN

172

ZMR BYKEHR BELEDYES ZMR LMAN BLGES N KENTSEL TASARIM ULUSLARARASI FKR YARIMASI

5. Mansiyon

Nevzat SAYIN, Can INICI (Trkiye) Proje Ekibi alayan ABAYIR, Ebru TABAK

Yardmclar Ayegl, Ali Rek TELGEREN, Sibel ZDOAN, brahim EYP Danmanlar Prof.Dr. hsan BLGN, Sleyman BALKAN

173

6. Mansiyon

ZMR BYKEHR BELEDYES ZMR LMAN BLGES N KENTSEL TASARIM ULUSLARARASI FKR YARIMASI

David Haseler RAIA - Angela RHEINLAENDER (Avustralya)

174

Hazrlayan: Mehmet Nazm zer

1. dl
Kemal zgr - Peyzaj Mimar Ouz Ayolu - Peyzaj Mimar Mustafa ahin - Mimar

2. Mansiyon
Selami Demiralp-Peyzaj Mimar, Burak zdver-Mimar Yardmc: Cem H.Trkel, Nihat Eye

2. dl
Murat Bekta- Peyzaj Mimar Bura Gke- Y.ehir Plancs Ahmet zer Karaaslan - Mimar

3. Mansiyon
mit Ycel-Y.Mimar, idem Ycel-Y.Mimar Dr.Glsayan Atanur-Peyzaj Mimar, Asl Dural-ehir Plancs Yardmc: Ahmet Muharrem

3. dl
Bilgen Boyacolu- Mimar Cem Muyan- Mimar Yenal Akgn- Mimar

4. Mansiyon
Can Kaya-Y.Mimar, Erdem Yldrm-Mimar, In Can-Mimar, S.Bahar Durmaz-Mimar-Kentsel Tasarmc Yardmclar: Ufuk Ergun, Selen Adanur, Yasemin Tekmen, Tuba akrolu

1. Mansiyon
Nimet Aydn- Y.Mimar Yardmclar Mevlde Gervan, Sevgi Dzgn, Ali Dzda, Seda Aydn, Glcan Kaya, Burcu Poyrazolu, Mehmet Altkula, Kumru Alpaydn, Turul Byknen, Engin Esen

5. Mansiyon
Sunay Erdem-Peyzaj Mimar, Gnay Erdem-Mimar Danman: Mehmet Nazm zer, Serpil ztekin, Pnar zylmaz, Yeliz Kahya Yardmclar: afak Gke, Sevil Kahveci

KONAK (ZMR) BELEDYE BAKANLII APK MDRL

ZMR KONAK BELEDYES UZUNDERE REKREASYON VADS PROJE YARIMASI

Kemal zgr - Peyzaj Mimar Ouz Ayolu - Peyzaj Mimar Mustafa ahin - Mimar

ama btncl yaklamda varl yadsnmam, iek sat niteleri, youn kullanlmas beklenen yaam aks ile temas, yaknda konumlandrlan genlik merkezi ve otopark zmleri ile alann btnl iinde bir deer olarak deerlendirilmitir. Plan Notlar / Temel Yaklamlar: Alan evre yolu ile paralel olarak ak halinde bulunan ekolojik koridorun, yerleke ierisine kan ince bir dal niteliindedir. Tasarmdaki yapsal elerin, alan bu koridordan koparmamas ve mikroklimatik etkiyi bozmamas hedeflenmi, yumuak ve sert peyzaj elerinin younluu bu bak as ile, ihtiyalar gzetilerek belirlenmitir. Alan kullanmlar, yerel halkn sosyo-kltrel yapsna katk sunmas dnlerek belirlenmi ve evresi iin hedeflenen kullanc toplamna hizmet edebilecek kapasitede tasarlanmtr. Kullanmlar, birbirleri ile ilikileri ierisinde bir sreklilik sergileyecek biimde yerletirilmitir. Alana getirilen kullanmlar ve evre yolundan da alglanabilirlii olan kentsel simge niteliindeki ant ile, sadece yakn evreye hizmet eden bir alan deil fakat ayn zamanda kentsel lekte bir cazibe merkezi yaratlmtr. Tasarmda, mimari gelerle, sert ve yumuak peyzaj elemanlarnn bir dil btnl tamas gzetilmitir. Alan topografyasna minimum mdahale ile imalat srecinde kaz-dolgu maliyetlerinin drlmesi salanmtr. Arazi plastii ve su yokluu gznne alnarak geni su yzeylerinden kanlmtr. Su gesi vadiden; hareketli, doal ve ince bir hatla tanarak, aktivite alannda daha geometrik, kltrel bir form ierisinde toplanmtr. Mezarla zorunlu bir kullanm blgesi olmaktan ok, alann konsepti ile uyumlu yeil bir deer gzyle yaklalmtr. lmn varln ou kez grmezden geliriz, ama o yaamn her anndadr gerekliinden hareketle; mezarlk ii ve yakn evresinde iyiletirmeye gidilmi, bir bitkisel perdenin arkadasnda YAAMn iine dahil edilmitir. malat sonras ynetim, bakm ve iletim gz nne alnarak, faaliyet ve kullanmlarn, zel sektr ve kamu sektr iindeki datm ve organizasyonu iin Kltr ve Sanat Evi ile btnleik bir Ynetim ve dare yaps zme dahil edilmitir. Ekolojik Yaklam Alan esasta eme Otoyolunu takip eden, Kuyularda denize balanan, olimpiyat evleri, Toki Alan, Uzundere Ky ve Karabalar ynnde geliim gsteren zel bir ekolojik koridorun zerinde bulunmaktadr. Bu ekolojik koridoru zel klan ey, burada doaya insan eli yaplm mdahale ile alm eme Otoyolunun srekli hakim kotlarla evreli yapsnn oluturduu koridor yapsdr. Bu yap, evresinde yer yer ksmen yeil kalmay baarm doal alanlarla (snr ekosistemlerle) iletiim halinde bir rzgar koridoru oluturmu ve kendi ekosistemini tanmlamtr. Bu koridor hattnda bulunduu halde evreleyen hakim topografyann rzgar eriimine izin vermedii noktasal alanlar mikroklimal zellikler tamaktadr. Proje alanmz da bu noktalardan birisidir.

Konsept Alana yaklamda konsept iin anahtar kelime; YAAM olarak belirlenmitir. Alan bnyesinde ve evresinde bulunan, salk tesisi, okul, konut, evre yolu ve mezarlk bir anlamda alan yaama dair eler olarak evrelemektedir. Bu durum, bir bak asndan u anlamlandrmay olanakl klmtr: Salk tesisi: Doumdur, lm korkusu ve lmeme hayalidir. Okul: Bilgi ve ilerlemedir. Konut: Korunmak ihtiyacmz, mahrem yanmzdr. evre Yolu: Hareket halimizdir Mezarlk: ... Bu yaklamla projelendirilen Yaam Park, kltrel yanmzla eliik ama btnleik bir gerek olarak doa ve doala olan ihtiyacmzdr. Alandaki kullanm ve imalatlar, konseptle ilikili olarak ierik ve/veya biim itibariyle bir simgeler btnl oluturacak ekilde seilmitir. Mezarlk ve Yaam Mezarlk ve yaam, gndelik hayatta iki kart kavrama iaret etmektedir. Oysa daha yakndan incelendiinde; yaamn -lm de kapsayan- bir btnlk arzettii, lmn ise (bir anlamda yaamn geiciliini vurgulayan) bir son olduu grlecektir. Bu bak as ile; Yaam lm zerinde kapsaycl olan bir kavramdr. Tarihsel yaklamn gncel bir uzants olarak Mezarlk, Yaam park iin bir korku odandan ok, mekan ii canl bir nokta olarak grlmtr. Mekan kullanm farkll ve ruhani ynn ayracak biimde, alann grsel etkileimi bitkisel perdeleme ile snrlandrlm,

176

ZMR KONAK BELEDYES UZUNDERE REKREASYON VADS PROJE YARIMASI

1. dl

Bu anlamda bitkisel rtleme ve yaplama nerileri varolan ekosistemi ve mikroklimal yapy bozmadan gelitirecek, ayn zamanda da kullanm konforundan taviz vermeyecek kriterler nda gelitirilmitir. Sorunlu alanlarn zmnde eko-dost yaklamlar temel yntem kabul edilmitir. Alan ii evlerde kaz topraklar ile olumu, stabil olmayan yma toprak younluu gzlenmitir. evlerde emniyeti salamak iin uzun vadede grsel ve doal yapya katk sunacak bir bitkisel zm nerilmektedir. Kazk ve saak kkl bitkilerin uygun konumlarda kullanm ile 4 aamal bir uygulama sreci ngrlmektedir. Teknik n-nlemlerin ardndan, nc bitkilerle salanacak vejetasyon geliimi nihai bitki rtsnn oluturulmas ve ev stabilizasyonunun tamamen bu bitki rtsne teslim edilmesi ile sonlanacaktr. Alann eme Otoyolu ile etkileimi yksekte kalmasnn getirdii avantajla ekillenmektedir. Bununla beraber alann yolla temas hattnda, yol kotu altna den snrlar da bulunmaktadr. bu blgelerde olumas muhtemel grlt kirliliini nlemek iin alan estetii ve ekolojik temel yaklamla da uyumlu olmak zere bitkisel grlt perdeleri ve bunlar destekleyecek toprak seddeler neri dahilinde dnlmtr. Yaplan aratrmalar, sadece bitkisel perdelerin, grlt nlemede duvar yaplar kadar efektif olmadn ortaya koymutur. Buradan hareketle bitkisel perdelerin, toprak seddelerle kullanlmas nerilmektedir. Bitkisel perde iin, byk, pullu ve sk yaprakl, youn dallanma yapan, tercihen herdem yeil veya kn kurumu yapraklarn dalnda tutan bitki trleri ile oluturulacak 3 sral bir rzgar perdesi oluturulacaktr. Boylu aalar perdenin orta blgelerinde younlatrlarak, daha ok k alabilmelerini (daha ok dallanma

yapabilmelerini) olanakl klacak, bir eit boy hiyerarisi gzetilecektir. Yine alann ierisindeki doal doku, piknik alan blgesinde zelletirilerek arboretum ve botanik park olarak tasarlanm, bu sayede yerel bilince katk ve eitici bir fonksiyon hedeflenmitir. Kullanm Odaklar A: Alan ii ana arterleri de kapsar biimde, zelde bu arterlerin kesiim noktasnda odaklanan ve kentsel hizmet iin temel aktivite merkezidir. Canl malzeme ve su eleri ile tanmlanm bir meydan karakteri tamaktadr. Bu alanda bulunan Serbest Krs Adas meydanlarn ve ak-yeil kamusal alanlarn toplum ii iletiimdeki demokratik karakterini alana tamakta ve yaam ierisinde en temel ihtiyalarmzdan olan, sanatn, gr ve eletirisini ifade etme zgrln sembolletirmektedir. Serbest Krsden balayarak Devinim Heykeli ile sonlanan Hareket Aks zerinde ise gndelik ihtiyalar gz nne alnarak Cafe, Restoran ve Bfe zmlerine yer verilmitir. Yansra aksn sosyal karakteri gz nne alnarak ierii geni tutulan bilgilendirme niteleri konumlandrlmtr. Bilgilendirme niteleri; park ii aktiviteler, kentsel yaam ve sosyal projeler konularna gre zelletirilmitir. Aks var eden yapsal imalatn Sokak Etkinliklerine izin verecek formda olmasna zen gsterilmitir. Grsel kaliteyi ve konforu ykseltecek olan bitkisel gsteri alanlar, su ve k gsterileri, glgeleme elemanlar ve oturma birimleri yine bu odak ierisindeki hareket ve aktiviteyi destekleyecek biimde zme dahil edilmitir. B: Bu blgede, eitim alanlar ile de ilikilendirilmi biimde bulunan spor alanlar ile salk nitesi zmne

177

yer verilmitir. Yine Genlik Merkezi ile bu alanda, zelde rencilerin ve gen nfusun eitim faaliyetleri, klp almalar ile hem sosyal, hem eitsel etkileim ierisinde bulunabilecekleri bir mekan yaratlmtr. C: Bu odak noktas, daha ok yakn evrenin lokal ihtiyalarna hizmet edecek alternatif bir giri noktas olarak tasarlanmtr. Bfe, ocuk oyun alan, restoran ve ay baheleri ile zenginletirilen alanda, orta vadede yerele de

kentsel bir kimlik kazandrabilecek Uurtma enlikleri dzenlenmesine olanak tanyacak bir Uurtma Tepesi ve piknik alan bulunmaktadr. Mekanlar, dier odak noktalar ile de etkin bir sirklasyon a ile ilikilendirilmitir. Piknik alan olarak dnlen doal doku baskn mekan, ayn zamanda botanik park ve arboretum olarak da deerlendirilecek ekilde tasarlanm, bu sayede rekreasyon faliyetine eitici bir karakter de kazandrlm, yerel bilince ve dokuya noktasal bir katk hedeflenmitir. D: Yine daha ok yakn evreye hizmetin nde tutulduu geni bir alan tanmlamaktadr. Bu alan bak teraslar ve su kenar yry parkuru ile zenginletirilmi, doal dokunun baskn olduu bir blm olarak tasarlanmtr. Yine bir ocuk oyun alan zm ieren odakta, geni anlamda yerel amatr ve profesyonel dinleti ve tiyatral etkinliklere olanak verecek bir am bulunmaktadr. Su kenar yry parkuru zerinde yerletirilmi Dostlar Kraathanesi gnmzde ii boaltlm kraathane kavramn eski anlamyla hayata geirecek kltrel bir mola noktas olarak dnlm, konuklarn bir bardak ay eliinde, doa ile i ie yorgunluklarn kitapla, iirle, kltrle atabilecekleri bir mekan olarak kurgulanmtr. E: Bu odak, bir bak teras ve Yaam Antndan ibarettir. nsan leine oranla byk bir kitleyle tanmlanm Yaam Ant mekann toplam simgesi olacaktr. Yaamn bir mcadele olduuna vurgu yapan ve evre Yolundan alglanabilecek ekilde konumlandrlm ant acl izgilerle tasarlanm ve alann yeni kimliini kentsel lee tayacak nitelikte dnlmtr. Yine bak teras ie-

178

risinde insanlarn yeil doku ile i ie kullanabilecekleri Zeka Oyunlar Alan yerletirilmitir. F: Spor Alanlar ve salk nitesi ile Serbest Krs Adasn birbirine balayan Yaam Aks zerinde Kltr ve Sanat Evi (dare ve Ynetim Faaliyetleri iin de bu yap ierisinde mekanlar kullanlmas ngrlmtr) konumlandrlmtr. Mezarlkla ilikileri ierisinde dnlerek iek sat birimleri de bu aks zerinde konumlandrlmtr. Grsel Kalite Unsurlar ve Vistalar Alann sunduu grsel olanaklar tasarm aamasnda 3 adan irdelenmitir. Bunlardan birincisi alan evresinden ve zelde konut dokusundan alann hakim grn ve lokal yerleime yapaca grsel katklardr. Dier adan tasarmn estetik izgileri, alann iinde yeni grsel noktalar yaratacak ve tasarm kendi iinde grsel odaklar yaratacaktr. Son olarak ise alann arazi plastii ile bize sunduu araziden da doru alglanan grsel unsurlar bu kapsamda deerlendirilmitir. Alann genel proje izgisi konutlardan alg zerinde belirleyen konumundayken, Yaam Ant, Devinim Heykeli, hareketli ve durgun su yzeyleri ile bitkisel gsteriler, k oyunlar vb. gibi detay tasarmlar alan ii yeni odaklar yaratmtr. Bunlarla beraber alann eme Otoyoluna bakan yamalar alandan da doru zel bir vista sunmaktadr. Tasarmda oluturulan bak teraslar bu grsel olanaklar kullanacak konumlandrmalarla yerletirilmitir.

Juri Raporundan (5-2) oy okluu ile (kar oy Salih Zeki Pekin, Hikmet Gkmen) Doal verilerle uyum salam olmas, yakn ve uzak evre balantlarnn iyi kurulmu olmas, fonksiyonel eitlilik iermesi, ilevlerin meknsal dalm ve kendi aralarnda kurulan ilikinin olumlu olmas, tm ya gruplarna ynelik kullanmlar nermesi, su esinin dengeli kullanlm olmas, kolaylkla uygulanabilir olmas jri tarafndan olumlu bulunmutur. Ancak jri projenin mimari dilinin gelitirilmesi gerektiini dnmektedir.

179

Murat Bekta- Peyzaj Mimar Bura Gke- Y.ehir Plancs Ahmet zer Karaaslan - Mimar

Alan Tanm ve Genel Kararlar Dnyada kentleme ve peyzaj anlay insanlar doa ile btnletirme, doaya dnme eksenine ynlendirmektedir. Bu sre doay en doal haliyle yaayabilme ve doada dinginlii bulup, kent yaamnn getirdii yk ve sorunlardan uzaklaabilme beklentisinin bir sonucu olarak yorumlanmaktadr.

Kentlerin en nemli yaam alanlar yeil omurgalardr. Makro lekte alann gney-batsnda ve dousunda oluturulacak yeni ekolojik koridorlar yaplanm blgeler arasnda, Kuzey-bat da Olimpiyat kyne uzanan bir nefes olma omurgas salayacaktr. Uzundere Rekreasyon Vadisi de bu ekolojik koridoru yap bloklar arasnda birbirine balayan ve sreklilii salayan bir eit temasgei-odak noktas olarak ilev grecektir. Bu alanda zmir ve Konak iin zgn ve nemli bir doa park oluturulmas hedenden daha te, kendi kimlii, koruma-onarma stratejisi, yenileme yaklam ve srdrlebilirlii ile dier ak alanlara nc rnek yaratabilecek bir tema (senaryo) balamnda hareket etmek gerekecektir. bu yaklam, alan ekolojik deerleri koruyan, doay kendisine kazandrlabilecek yenilemeleri tanmlayan srdrlebilir, evreleri yaratabilecek uygulanabilirlikleri ve dnmleri aratran bir planlama ve tasarm dili sunabilmelidir. Kentsel ak alanlar(ekopark) arasnda stratejik neme sahip yarma alannn, ak alanlar aras sreklilii salayan bir gei blgesi ilevi tamas yansra, ak yeil alanlar arasnda yer alan uzundere yerleimi ile oluan krsal(kr benzeimli)-kentsel alan uyumunun da salanmas gerekli bulunmaktadr. neri form da, krdan kente ve kentsel alandan kr benzeimli alana geii simgeleyip vurgulayacak formal yap nerilmektedir. Bu form aray ile zorlu toporafyann rahat kullanmn sunan btnleik bir yapya kavutururulmaya allmaktadr.Bu yaklam alann btn olarak alglanp, ak alanlar sisteminin devamllnn salanmas asndan da gerekli ve yararl bulunmaktadr. Alan ii ve yakn evresi zorlu eimler kolay eriim-kullanm asndan minumum eimlerle tasarlanmtr. ekicilii arttrabilme kaygsyla youn ve zararl olabilecei beklenen ilevler dnlmemi, mmkn olduunca alan btn zellikle yal ve bedensel engellilerin kullanmda dikkate alnmtr. Ekolojik koridorlar arasnda oluturulan Uzundere Rekreasyon Vadisi (sreklilik) tasarmda da nemli bir girdi olarak deerlendirilmi alan btn sirklasyonun, ilevsel btnlk, yapsal ve bitkisel sistemde hareketlilik ve denge ltleri ile birlikte ele alnmtr.uyum ve proportion da en nemli tasarm eleri olarak vurgulanmaya allan deerlerdendir. Oluturulan Uzundere Rekreasyon Vadisi evresi ile ve kendi i aktiviteleri ile uyumu insan ve doa leini yitirmeksizin salanmaya allm, yapl evrenin baskn eli ve bunlarn yaratt olumsuz etkiler azaltlmaya allmtr. 1/1000 lekli Uygulama mar Plan Deiiklik nerisi Rekreasyon Vadisi ve Adrenalin Park olarak yeniden tanmlanan alan, evre unsurlar ile btnleik ve sreklilik arz eden bir yapya kavuturulacaktr. Mevcut imar plannda yarma alan snrlar ierisinde kalan tm tat yollar, Rekreasyon Vadisi btnlne katlmtr. Alan ierisinden geen bu ulam balantlar evre yollardan salanacaktr. Yarma alan ierisinde yer alan salk tesisi alannn yzlm korunarak yarma alan iinde Kuzey-dou ucunda konumlandrlm, alanla btnleik bir yapya kavuturulmutur. Bu sayede alan btnl bozulmam, konut bloklar ve kamusal alanlara yaknl ile daha fonksiyonel hale gelmitir.

180

ZMR KONAK BELEDYES UZUNDERE REKREASYON VADS PROJE YARIMASI

2. dl

Mimari Rekreasyon Vadisi ve Adrenalin park iinde dnlen mimari yaplar alan btnlne ters dmeyen izgilerde tek katl-effaf yaplar olarak tasarlanmtr. Her yap kendi bana bir aks oluturacak ekilde doal eimli alann dokusunu zedelemeden tm alana hakim kotlarda konumlanmasna allmtr.Kapal alanlarn boyutlarn belirleyen bu yaklamla, hem yapya farl kotlardan ulaan rampalar hem de altndan geen kullanclarn glgelenmesi imkan sunulmutur. naatn hzl ve evreye zara vermeden gerekletirilebilmesi iin elik strktr, alminyum ereve, doalta ve ahap kaplama kullanlmtr.

Juri Raporundan (5-2) oy okluu ile (kar oy Salih Zeki Pekin, Emel Gksu) Doal verilerle uyumlu olmas, ekonomik ve uygulanabilirliinin ykseklii, kendi iinde kararl ve ilevsel btnlk tayan neriler gelitirmesi, yaln bir tasarm diline sahip olmas, alann ak-yeil alan olarak kullanlmas ynndeki net tercihi ifade eden bir tasarm olmas jri tarafndan olumlu bulunmutur. Projenin kent btnyle ilikisinin gl bir biimde ortaya konmamas, fonksiyonel eitliinin bulunmamas jri tarafndan uygun bulunmamtr.

Peyzaj Tasarm Srecine Etkili Olan Yaklam ve Kriterler Uzundere Rekreasyon Vadisi konumu itibariyle kent iin stlenecei misyon bakmndan bir odak noktasdr. Alan, tasarm srecine deniz ve ekolojik koridorlar ilikisi ile etki etmi, alan kullanmlarnn belirlenmesinde bu deerler korunarak tasarma dahil edilmitir. Vadi hava koridoru olma zellii nedeniyle hava kirlilii ve yakn evre iklim stabilizasyonu-mikroklima asndan zmir kenti iin byk nem tamaktadr.

181

Bilgen Boyacolu- Mimar Cem Muyan- Mimar Yenal Akgn- Mimar

Uzundere Rekreasyon alan olarak tasarlanmas beklenen arazi ziksel koullar, konumu ve iinde barndrd yaant asndan ilgin bir yapya sahiptir. evresinde arlkl olarak konut kullanmna sahip olan arazi bu yaanty beslemek asndan nemli bir potansiyel barndrmaktadr. Toplu konut alan ve konut alanna dntrl-

m olan Olimpiyat Kynn araziye yaknl da hizmet edecei konut blgesini daha da geniletmektedir. Alt ve orta alt gelir grubuna dahil bir kesimin yaad bu blge zmir merkeze yakn mesafede olmasna ramen ehrin periferisi olarak yaplam durumdadr. Yaant anlamnda ehre dahil olmak ncelikli olarak yaama alanlarnda ehrin barndrd deneyimleri iermesi balamnda mmkn olabilmektedir. Burada yaayan insanlarn ve zellikle ocuklarn bu deneyimleri kendi konut blgelerinde yaamalar dncesi projenin temel noktalarndan birisini oluturmaktadr. Arazideki ak alan yaamnn hem ziksel koullar hem de konut bloklarnn konumlanmas asndan paral bir yapda olduunu grmekteyiz. Bu alanlar konut bloklar arasnda skm yaamayan bo alanlar olarak karmza kmaktadr. ehir hayatnn temeli olan karlama meknlar arazinin bugnk halinde yer almamaktadr. Bu byk bir lde kamusal alan kullanmn ierecek meknsal dzenlemelerin olmamasyla ilgilidir. Fiziksel anlamda arazi bu kamusal meknlar bize sunmamaktadr. Bu projenin k noktalarndan birisi de gndelik hayatn deneyimlerini barndracak kamusal bir mekn yaratmaktr. Bu dnce bize arazi iinde yapsal anlamda dalmaktansa kendi iinde balantlar olan belirli noktalara

182

ZMR KONAK BELEDYES UZUNDERE REKREASYON VADS PROJE YARIMASI

3. dl

toplanma krini getirmitir. Karlama meknlarn barndracak bu blgeler ak alanlar besleyecek ilevlere sahiptirler. zellikle yar ak alan kullanmn olanakl hale getirecek bir yaplanmaya gidilmitir. Bu proje ana ilev zerinde younlamaktadr. Birincisi kaykay park, ikincisi kltr birimleri, ncs de spor alanlarn ieren ve tm araziye yaylan park alanlar. Bu proje byk lekli bir kaykay park nermektedir. Alann sadece burada yaayan insanlara deil tm kentliye hitap etmesi istei, insanlar buraya ekecek ve zmirde bir benzeri olmayan mekn yaratma gerekliliini getirmitir. Bu da hem alann genel dzenlemesiyle ve sunduklaryla hem de ilev farkllyla yaratlabilecek bir durumdur. zmirde ve Trkiyede bir rnei bulunmayan bu park zellikle genler iin bir karlama mekn olabilecektir. Ama ondan da nce bu blgede yaayan zellikle ocuklar ve genler iin bir ak oyun alan haline dnmesi amalanmaktadr. Maddi anlamda kaykay edinmenin bir yk getirmemesi veya ocuklar tarafndan yaplabilir olmas bu ilev seiminde nemli bir kriter olmutur. nc bir sebep ise arazinin farkl alardan eime sahip olmasdr. Ama zellikle vadi diyebileceimiz alan farkl kotlarda kaykay havuzlar yapmaya ok uygundur. Arazi yzeyinin dokusunun yer yer deitirilerek kaykay havuzlar oluturulmas tasarma dair kirlerden birisidir. Kaykay park sadece kaykay havuzlarndan olumamaktadr. Bu ilevi besleyen servislerin yansra bu alana gelen insanlarn vakit geirebilecekleri, alveri yapabilecekleri, yemek yiyebilecekleri, alan gezmek iin bisiklet kiralayabilecekleri meknlar da iermektedir. Kltr birimleri blge iinde araziye yakn olan okulu beslemesi amacyla dnlmtr. Mzik, resim ve heykel atlyelerinin bulunduu bu birim ak ve yar ak alan kullanmna olanak veren bir yap olarak karmza kar. ocuklarn okul d zamanlarda vakit geirebilecekleri, ak alan yaamay deneyimleyebilecekleri, ayrca sosyal aktivitelere katlabilecekleri, birbirleriyle etkileim haline geebilecekleri serbest bir mekan olmas dnlmektedir. Spor alanlar arazinin dou yakasnda yer alan blgede konumlanmaktadr. Arazi eiminin uygunluu bu alanlarn konumlanmas asndan temel kriter olmutur. Bu blge ayn zamanda alann tmn kateden ak alan dzenlemesinin toplanp spor alanlarn iine ald, kafe ve ocuk oyun alanlarn da barndran bir park alanna dnt yer haline gelmektedir. Topograk yaplanma anlamnda arazinin dier tarafna gre daha az eim iermesi bu blgede park ve spor alanlarnn birbirinden kopmamasn salamtr. Yrme yolu ve bisiklet yolunu ieren ring araclyla arazinin dier taraflarna balanan bu blge kendi iinde farkl bir yaam alan oluturmaktadr. Juri Raporundan (6-1) oy okluu ile (kar oy Semahat zdemir) Kuzey- gney ynnde oluturulan gl bir yaya aksnn mimari konseptle btnletirilmi olmas, aktivitelerin eitlilii ve odaklama biimi, yaya sirklsyonu ve konut evresi ulam sorununun iyi zlmesi jri tarafndan olumlu bulunmutur. Yarma alannn otoyola yakn blmnde toplumsal ve kentsel ilevler asndan eitlendirilmemi ok geni alanlar braklmas, kay kay parknn ok ne karlm olmas ve yer seiminin iyi ett edilmemi olmas jri tarafndan uygun bulunmamtr.

183

Nimet Aydn- Y.Mimar

Yardmclar
Mevlde Gervan, Sevgi Dzgn, Ali Dzda, Seda Aydn, Glcan Kaya, Burcu Poyrazolu, Mehmet Altkula, Kumru Alpaydn, Turul Byknen, Engin Esen

Makro tasarm karar olarak bu kuytu, kendi snrlarn doal erilerle ayran alann yre iin nemli olan Olimpiyat Ky, Uzundere toplu konut alan ve yeni fuar alan ile bir strateji ierisinde ilikilendirilmesini amalanmaktadr. Gerek kent merkezi gerekse yakn evresi ile olan ilikilerinde hem oto hem yaya iin zmler nerilmi, yakn evresi iin tm tercihler yayadan yana kullanlmtr. Alan evreleyen hzl evre yolu alan iin nemli kstlardan biridir. Yarma alannn iinde bulunan mezarlk alan ise dier nemli kstlardan biri olarak grlmtr. Topografyann hareketlilii tasarm iin bir i dinamik olarak ele alnm, tm tasarm insanlarn farkl kotlarda, farkl ilevlerle srdrlebilir ve srekli yaya sirklsyonu zerine rlmtr. Alann hem Olimpiyat Ky, hem yolun br tarafndaki toplu konut alan, hem de alana adn veren Uzundere Ky arasnda oluturulan, oto tarafndan kesintiye uratlmayan st yaya bayla tm alan iin rekreasyon st kimlii nerilmitir. Alan bu nemli referanslar etrafnda tutan bir nve gibi yorumlanmtr. Tasarm tm bu alanlara yeili, rekreasyonu, sporu , yaam sevincini aama aama yaatmaya potansiyeldir. Alan iinde bulunan mezarln gney ucundan geen imar planndaki yol mezarln kuzeyine kaydrlarak yeni bir kavak nerilmi ve alan arlkl yayaya terk edilmitir. evre oto yolu ile paralel geen ikinci bir yolsa hem alan otoyolun br tarafna alttan balamakta, hem de Cennet eme ye alternatif bir yol amaktadr.Alann

evresinde farkl blgelerde yeni otoparklar nerilerek alana her yerden oto ile yaklam salanmtr.Ayrca hem yaya hem de oto karya gemekte bylece nemli bir yaya potansiyeli olan yolun gney ksm alanla btnlemektedir. Alt ve st promenad arasna sktrlan yaplar ise alann kuzey ve dousuyla, sosyal konut alannn alt kotlarndaki blgeye ulam kolayl salamaktadr.Alan iin gerekli olan teknik birimler, kapal yzme havuzu, kapal spor birimleri yarma alannn kuzey tarafndaki blmde kottan da faydalanarak yer altna alnmtr. Alan iin nerilen akvaryum, ak bitki mzesi, kapal bitki mzesi ile kltrel ve eitsel yaps oluturulm bylece alann tm kent tarafndan kullanlmas da salanmtr. Kk kltrel aktiviteler (sinema, sergi) daha ok alann yakn evresi tarafndan kullanlacak birimler olarak nerilmitir. Konsept; alann morfolojisindeki toporak izlerle suyu, yapy, yeili tasarlama ve bu izleri yaya etkin bir mantkla evreye tamaktadr. Konsept; kurutulmu bir nehir yatann izini alarak yeni ekolojik araylardr. Konsept; bir mknatsn etrafnda oluacak tm alanlarn landart oluturma abasdr. Konsept; alandaki kstlarn tasarma katlmasn salayarak yeni yaam senaryosu eliinde tm alan daha doal daha yaanlabilir bir evreye dntrme isteidir.

184

ZMR KONAK BELEDYES UZUNDERE REKREASYON VADS PROJE YARIMASI

1. Mansiyon

Bitkilendirmede yn gsterme, tanmlama, vurgulama, snrlandrma ve gizleme ilevlerinden yararlanlm; peyzaj dzenlemede ana konsept, alann yaz-k ve birbirini takip eden periyotlar halinde srekli iekli bir grnm tamas olmutur. Glge salamak ve ynlendirme amac ile ara yollarnn her iki tarafnda ya da ortasnda glge etkili aalar kullanlmtr. Otopark aalandrmasnda, aralarn zarar grmeyecei trler seilmitir. Yaya yollar boyunca belli aralklarla oturma elemanlarnn bulunduu dinlenme mekanlar oluturulmu ve buralarda glge etkili aalar kullanlmtr. Youn kullanm ve dolam alanlarnn yaknlarnda iekli, gzel kokan ve deiik renklerde bitkilerin kullanlmasyla alan iinde grsel olarak etkili kompozisyonlar oluturulmutur. Alann ara yollarndan ayrlmas, grlt, kirlilik vb. etkilerden korunmas iin, youn yeil dokular oluturulurken, herdem yeil aalar ve yaprak dken aalar, dengeli bir ekilde kullanlm olup, mevcut konutlarn, kn faydalanaca gne nlarn engellememek iin o blgedeki tampon yeilde, yaprak dken aalarn kullanmna nem verilmitir. st promenadda oluturulan izgisel parterler, nilfer havuzlar ve bitki parterlerinden oluamakta ve bu izgisellik, yarma alan dndaki byk yeil alana uzanmaktadr. Su kysnda oluturulan su kys bitkiler bahesi ve suyun iindeki sazlklar, projedeki ekolojik btnl desteklemektedir. Gletin kysndaki bitkilendirmede, her mevsim rengarenk bir grnm hayal edilerek ilgi ekici renklere sahip bitkilere yer verilmi ve su kenarndaki glgeli dinlenme mekanlar oluturulmutur.

Alan iindeki mezarlk, oluturulan gletin iine alnarak, serviler ile yeil bir ada haline getirilerek, grsel etkisi azaltlmtr.Servilerin altnda ky boyunca oluturulan gl bahesi, gllerin at mevsimde adaya bambaka bir grnm salayacaktr. Arboretum bitkilendirmesinde, zmirde yetiebilen ama her yerde ok fazla rastlanmayan bitkilerin kullanmna zen gsterilmitir. Juri Raporundan Arazinin doal eimini iyi yorumlayan ve bir konsept oluturan ieriine karn ilevsel odaklamalar nedeniyle youn yaplama riski tamas ve glet alannn gereklemesinin ekonomik olmamas nedeniyle jri tarafndan uygun bulunmamtr.

185

Selami Demiralp-Peyzaj Mimar Burak zdver-Mimar

Yardmc: Cem H.Trkel, Nihat Eye

Juri Raporundan (4-3) oy okluu ile (kar oylar Koray Heper, Salih Zeki Pekin, Emel Gksu) Fonksiyonel elerle donatlm temel bir tasarm aksnn bulunmas olumlu nitelendirmekle birlikte kent ve ulam

balantlarnn deerlendirilmemesi, alan olarak gsterilen baz ilevlerin mimari ilevlerinin kurulmam ve tasarmda gzetilmemi olmas, gl bir ulam emas nerememesi jri tarafndan uygun bulunmamtr.

186

ZMR KONAK BELEDYES UZUNDERE REKREASYON VADS PROJE YARIMASI

2. Mansiyon

187

mit Ycel-Y.Mimar, idem Ycel-Y.Mimar Dr.Glsayan Atanur-Peyzaj Mimar, Asl Dural-ehir Plancs

Yardmc: Ahmet Muharrem

Srdrlebilir Daha Yeil Bir Kente Katk Uzundere Kentsel Dzenleme Raporu lkemizin 3. byk kenti olan zmirin kent merkezi incelendiinde kentin nefes almasn salayacak, periferisinden kent iine giren hava sirklasyonunu oluturacak dzenlenmi aktif yeil alanlarn eksiklii dikkat ekmektedir. Bu sebeple zmir kentsel blgesinin gneyde sonlandrarak snrn oluturan yarma alannn, kent yerlemesinin gneyinde bulunan orman alanlar ile kent iine doru ilerleyen bugn jeolojik sakncal (daha sonra peysaj dzenlemeler yaplmas nerilen ak alanlar) alanlar ile kpr kurabilecek, aktif, kent iinde nadir kalan yeil alanlardan olduu anlalmtr. Bu da kent iinde yaplamam, kamusal (zellikle yeil alan olarak ) alann nemini, alan kullanmnda kent ve alann yakn evresinin ihtiyalarnn karlanmas konusunda hassas davranlmas gerekliliini ortaya koymaktadr. Hazrlanan Uzundere Rekreasyon Vadisi Projesi ile; -Yarma Alanna kentin ihtiya duyduu asal bir etkinlik yaratan Kentsel Kimlik kazandrlmtr: Kente ihtiyac olan Afet ve Risk eitimin de verilecei AKUT Uygulama ve Eitim Merkezi ile kentsel-kamusal kimlik kazandrlmtr. AKUT olarak projelendirilen yapnn Aydn-eme otoyolu zerinde grnebilir, kente hakim ve

188

ZMR KONAK BELEDYES UZUNDERE REKREASYON VADS PROJE YARIMASI

3. Mansiyon

referans oluturacak konumda olmas, yakn il ve ilelerin de eitim ve uygulama alan olarak faydalanaca kenti ulusal dzlemde temsil edecek olmas proje kimliinin ana temalarndan biridir. Sz konusu proje her tr sosyal ekonomik kltrel farkllklar olan kentli prollerini bir araya getirerek ortak toplum ve kentli bilincinin oluumu salanacaktr. -Yarma Alan Yakn evresi htiyalar: Proje alan yakn evresindeki yerleme alanlarnn ve kent btnnn sosyal, kltrel, rekreatif ihtiyalarna cevap verilmitir. Yarma alan ile yakn evresi arasnda be ana yaya aks ve alana giri noktas oluturulmutur. Sz konusu yerleme alanlarndan uzanarak proje alanna gelen yaya akslar; zerlerinde btnletirilerek dzenlenmesi gereken park alanlar - tanmsz alanlar ve peysaj dzenlemesi ile oluturulmas nerilen izgisel yeil alanlardan olumaktadr. -zmir Kenti Gelecek Vizyonuna Paralel Projelendirme: Yarma alan ile ayn otoyol gzergah zerinde bulunan tanlmas planlanan Uluslararas zmir Fuar kendi evresinde, dolays ile yarma alan ile arasnda yer alan ticaret alanlarnda destek niteler oluturacaktr. Fuar alannn hizmete girmesi ile evresinde geliecek olan ticaret merkezleri, servis alanlar, otellerin ihtiyacn karlayacak rekreatif tesisler kentin gney yaplama blgesinde ihtiyalar karlamaya ynelik btnlk oluturacaktr. -Srdrlebilir Kentlemeyi destekleyen srdrlebilir kentsel para :Proje vadisi ierisinde oluturulan Pazar alan, ekolojik rnlerin evre sakinlerince yetitirilmesi ve pazarlanmasnda blgesel kalknmay, projenin benimsenmesini ve proje iinde aktif rol alnmas ile proje vadisinin genel bakm ve hizmetlerinin karlanmasn hedeflemektedir. -Hazrlanan proje ile plan deiiklii gerektiren dzenlemeler ve gerekeleri; 1-Yarma alan snrlar ierisinde kalan 8500 m2lik salk alan, alann dousunda 15 mtlik yolun dousunda kalan rekreasyon alanna 10 000 m2 olarak tanmtr. Bu deiiklik ile; -Yarma alan ierisinde yeil alan btnl salanmtr. -Ana yaya akslarndan biri olan Limontepe evresi konut alanlarnn, yarma alanna kuzeyden yaya giriini salayan geni aalkl yolun, yarma alan ierisinde meydanla balants salanmtr. -Salk alan, 15mtlik tat younluu yksek ana ulam aksna cephelendirilmitir. -Salk alan parsel ierisinde otoparkn salayacaktr ancak zel durumlarda karsnda yer alan rekreasyon alan iin oluturulan otopark destekleyici olacaktr. 2-Yarma alannn batsnda bulunan belediye uhdesinde kalan 3000 m2lik konut alannn kaldrlarak yeil alana dntrlmesi deiiklii ile; -Planlama alannda nfus younluu drlmtr. -Yaklak 0.80 emsal ile hesaplandnda 2400 m2 konut yaplama hakk kaldrlmtr. -Yarma alannn batsnda alann giri ve ynlenme ihtiyacn karlayacak projelendirilmesine izin vermitir. 3-Kaldrlan konut alannn yaplama hakknn bir ksm yaklak 750 m2 (750m2 tabanda) proje alan-

nn dou blgesinde otopark alan ile ilikilendirilmi Ticaret Alan olarak dzenlenmesinde kullanlmtr. Bu deiiklik ile; -Yakn evrede imar planlarnda yer almayan gnbirlik ihtiyalarn karlanabilecei ticari alanlar ile 25 hektar alan byklndeki rekreasyon vadisinin ticari gereksinimlerini salamakta ve ayn zamanda evre yerleim alanlarnda yaayanlar proje alanna yaklatrma, altrma misyonu da yklenmektedir. -Projede yarma alannn dousunda bulunan zel mlkiyete sahip parsellerin bir ksmnn % 40 yasal terk alndktan sonra proje kapsamnda oluturulan yeni ticaret alanndan yer verilmesi nerilmekte olup, bu ekilde yarma alannn uygulamaya geebilmesinde kamulatrma maliyeti olduka azaltlmaktadr. 4- Kaldrlan konut alannn yaplama hakknn dier ksm olan 1090 m2, yarma alannn gney batsnda yer alacak olan ve ayn zamanda projenin kentsel kimlik ayan oluturan AKUT Uygulama ve Eitim Merkezi iin kullanlacaktr. 5-Yarma alan ierisinde kalan Belediye Hizmet alanlar kaldrlm olup, rekreasyon alan ierisinde belediyenin hizmet edecei alanlar oluturulduundan bu iki fonksiyon proje ile btnletirilmitir.

Juri Raporundan Gl bir kent balants ve mimari tasarm konseptine sahip olmasna karn otoyolla yaran masif bir strktr nermesi, ekonomik ve uygulanabilirliinin zayf olmas, doal verileri yeterince gzetmemesi jri tarafndan uygun bulunmamtr.

189

Can Kaya-Y.Mimar, Erdem Yldrm-Mimar, In Can-Mimar, S.Bahar Durmaz-Mimar-Kentsel Tasarmc

Yardmclar: Ufuk Ergun, Selen Adanur, Yasemin Tekmen, Tuba akrolu

G - knt Alanlar - Yetersiz Kentsel Donat Eitimsiz ocuklar ocuk Mzesi: ocua Hizmet - Kltrel Buluma - Toplumsal Aydnlanma ve Geliim Gnmzde kent yaamndan madur olan gruplardan biri de ocuklardr. Kent btnnde ve zellikle knt alanlarnda, kent yaam ocuklara yeterli oyun alanlar sunmamaktadr. Oyundan uzak yetien ocuklarn kiisel geliimi eksik kalacaktr. ocua hizmet kavramndan yola kan bu proje ocuk ve kent ilikisinde var olan boluklar, yetersizlikleri doldurmak amacn gder. Toplumsal aydnlanma ve geliim iin, zellikle ocuun eitimi arttr. ocuk mzesi, geleneksel aile yapsnn deimesiyle ortaya kan kre kavramnn bir alternati olmaktan te, krein ocuklarda yaratt olumsuz etkilerin zmdr. zmir ocuk Mzesi allageldik bir mze deildir. ocuklarn farkl kltrlerle bulumasna olanak salayan bir ara olan mze, nerdii rekreatif alanlarla da zmir kent btn iinde odak noktas oluturacaktr. Mze, ocuklarn yaratclklarn gelitirmeyi, amalar. Kentin iindedir, ama kent gerilimlerinden uzaktr. ocuklar doal yaamla btnletirerek eitir. zmir ocuk Mzesi ve Parknda ocuklar mekann efendileri olacaktr. Proje alann evresinde konut alanlar youndur. Mze, bir cazibe noktas olacak ve yatrmclar

blgeye ekerek evresindeki kent yenileme projesine hz kazandracaktr. zmirde mevcutta bir ocuk mzesi yer almaktadr. Yeterli ak ve kapal alanlar olmamasndan dolay mze tam olarak bir faaliyet alan bulamayp zmir btnne hitap eden bir mze olamamtr. Tasarm zmir ocuk Mzesi ve Park iki ana aks zerinde tasarlanmtr. Kuzeybat-gneydou aksnda ocuk mzesi, kuzeydou-gneydou aksnda ise spor alanlar konumlandrlmtr. ki aksn bulutuu yerde de etkinlik alan yer almaktadr. Bu akslar dnda alann batsnda yer alan blge uurtma tepesi ve gnelenme teras olarak deerlendirilmitir. Bu akslar zerinde yer alan tm aktivite alanlar (ocuk mzesi, etkinlik alan, spor alanlar) araziye en az mdahale ile yerletirilmitir. Araziye tat alnmayacaktr. Ancak gerektiinde spor alan aks acil durumlarda servis yolu olarak da kullanlabilecektir. noktadan eriim olana bulunan alanda, otoparklar alan dnda konumlanacaktr. Uurtma tepesi ve gnelenme terasnda model uak gsterileri, paintball, uurtma enlikleri gibi ok amal aktiviteler dzenlenmesi amalanmtr. ocuk mzesi ile etkinlik alan arasnda kalan ve doal eimin oluturduu vadi, oyun vadisi olarak nerilmitir. Mzenin ortasndan inen yol, ahap bir kpr ile etkinlik alanna balanmaktadr.

190

ZMR KONAK BELEDYES UZUNDERE REKREASYON VADS PROJE YARIMASI

4. Mansiyon

ocuk Mzesi ocuk mzesi ocuklarn rahat , zgr ve gvenli hareket etmelerine olanak salamaktadr. Araziyle btnleen kurgu sonucunda oluan teras ve avlular ocuklarn doal yeille bulutuu mekanlar olarak tasarlanmtr. Mze ana etkinlik aks evresinde yer alan ve farkl kotlarda yerletirilen 8x8 metrelik birimlerden olumaktadr. Bu sayede ocuklarn algsn kuvvetlendirecek net bir dolam elde edilmitir. Etaplanmaya olanak salayan 8x8 metrelik modler sistem tnel kalp yntemiyle ina edilecektir. Farkl aktivitelere olanak salayan esnek plan emas zaman iinde eklemlenecek yeni fonksiyonlara gre de farkl i meknlar tasarlanabilecektir. ocuk Mzesi yap itibariyle aamadan olumaktadr: Birincisi, atlyelerden oluan eitim birimleri; kincisi sinema, konferans, gibi grsel-kltrel etkinliklerin gerekletirildii meknlar; ncs ise binann btnne yaylan sergi alanlar ve eitim srecinde retilen, oyuncak, resim, heykel, seramik gibi rnlerin sata sunulduu birimlerden olumaktadr. Sergi alanlarnda ayrca yurt ii ve yurtdnda ocuklarn merakn uyandran eitici sergilerin getirilmesi amalanmtr. Oyuncak, ocuun psikolojik ve sosyal geliiminde ok nemli yer tutar. ocuun kendi oyuncan kendisinin retmesi, oyuncayla kurduu ilikiyi kuvvetlendirir. Bu amala atlyelerde ocuklarn oyuncaklarn retmeleri salanacaktr. Ayrca atlyelerde resim, heykel, mzik gibi ada sanatlar retilecektir. ocuk Mzesi ve parknda kapal alan kullanmlar aadaki gibidir: Kapal Alan: 5.957 m ocuk Mzesi: 4.800 m Etkinlik Alan: 237 m Spor Alan: 920 m Juri Raporundan Simge zellii tayabilecek bir tasarm konseptine sahip olmasna karn, nerdii byk yap kitlesi nedeniyle doal verilerle uyumsuz olmas, bitkisel dokunun tanmlanmamas ve mimari tasarmla btnleik bir anlayla ele alnmam olmas jri tarafndan uygun bulunmamtr.

191

Sunay Erdem-Peyzaj Mimar, Gnay Erdem-Mimar

Danman: Mehmet Nazm zer, Serpil ztekin, Pnar zylmaz, Yeliz Kahya Yardmclar: afak Gke, Sevil Kahveci

Yarma alan, Uzundere-Yurtolu- Cenneteme Mahalleleri snrlarnda kalan alanda bulunmakta ve evresi iin nemli bir ekolojik sistemin balang noktasdr. Bu doal ekolojik miras alan gelecekte kentin rekreasyon etkinliklerinin retildii, doal deerlerinin kentli ile paylald, spor ve doay tanma faaliyetlerinin depoland, doann kent yaamyla buluaca bir mekan olarak tasarlanmtr. Kavramsal Yaklam Kent iinde devamll salayan kentsel yeil alan sisteminin nemli bir paras olarak deerlendirilen ekolojik koridorlar, bu yzden ekolojik anlamda korunmas, gelitirilmesi ve onarlmas gerekli peyzajlar olarak deerlendirilebilir. Kentlerin etki alan iinde kalan doal alanlarn korunmas nemli bir sorundur. Doal alanlar, kentlinin rekreasyon ihtiyalarnn bir ksmn karlarken, belirli ilkeler dorultusunda korunmal, bu planlanma ve tasarm aamasna da yansmaldr. Bu nedenle Uzundere Rekreasyon Vadisi planlama ve tasarmnda salt ama; fuar, piknik yada ticari alan yaratmak deil, st lekte alann iyiletirilmesi ve alann zgn doal yapsn glendiren bir peyzaj anlaynn gelitirilmesiydi.

Amalar eitli ak ve yar ak kamu meknlar yaratarak, kent yaamn bu alanlara ekmek ve bu alanlarda canl bir toplumsal ortam yaratmak. Kentlinin yl boyunca, dinlenme, elence ve rekreasyon ihtiyalarn yeniden tanmlamak ve sosyal - kltrel bir odak noktasna dntrmek. Konak halkna zg kltrel canllk ve kentsel evre unsurlar ile btnleecek grsel kalitenin artrlarak kent kimliliini gelitirmek. Alanda, parklar pasif dinlenme alanlar olmaktan te gndelik yaamn canl ve dinamik bir sahnesi / bir kentsel buluma mekn oluturmak. Yere duyarl, etaplara blnebilen uygulanabilir paralaryla bir neri gerekletirmek. Doa ile tanma olanaklarnn salanmas. Hedefler Uzundere Rekreasyon Vadisi yakn evresini kullananlarn kentsel koullardan, kirlilikten ve rutin hayatn skclndan uzaklatrlmas ana hedeftir. Bu hedef dorultusunda alanda; Sessizlik, dinlenme frsatlarnn yaratlmas, ekicilii olan imajlar yaratmak (bu imaj kent iinde

192

ZMR KONAK BELEDYES UZUNDERE REKREASYON VADS PROJE YARIMASI

5. Mansiyon

doann elerinin hakim olduu, doaya ait bir zgrlk olarak ele alnmas.) Alann doal zelliklerinin ve biimlerinin korunabilmesi iin tasarmnn koruma arlkl bir strateji temeline oturtulmas. Yaya akslar ile yeil srekliliin salanmas ve kullanm cazibesinin artrlmas. Projede su ve yeil gibi doal deerler ile yre kltrne ve mekann mevcut kimliine zg mekansal deerleri, ada yaklamlarla yorumlanmas. Yarma Alannn zmir Kenti ve Yakn evresi Etkileimi zmir kentinin doal kimliinde su esi de nemlidir. Bir deniz ehri olan zmirnn, termal kaynaklar, akarsular, dereleri, glleri, ky eridi ve yer alt su zenginlikleri bulunmaktadr. Bu nedenle tasarmda su esi (gletler) nemli bir peyzaj deeri olarak kullanlmaktadr. Vadi ve yakn blgesinde parklar nerilerek, ekolojik potansiyele sahip alanlarn yeil dokusu glendirilecek ve ovann btnlemesi glendirilecektir. Bylece yeil koridorun sreklilii ile ekosistem korunacak ve kentin ak ve yeil alan sistemini glenecektir. Yakn evre ierisinde yaya ulamnn desteklenerek, yayann stnl salayacak bir yaklam tercih edilmitir. Bu sayede oluturulan yaya alanlarnda kafeler, restoranlar, kr kahveleri,ay baheleri,balk lokantalar ve gezinme mekanlar olarak kullanlan yaya allesi ve yaya koridoru parkla btnletirilmi, yada mekansal sreklilii salanarak n yeil mekanlar yaratlmtr. Doudan- Batya uzanan derenin ekolojik koridor olarak dzenlenmesi ve bu alanlarda doal kullanmlar yannda mevcutta varolan yeil alanlarn da planlamaya dahil edilerek, yeil koridorun sreklilii salanm, ekolojik koridorun birisi olan bu alan bu bilinle tasarlanmtr.

Uzundere rekreasyon vadisi, odak bir noktada bulunmas asndan, yakn evresi iin nerilen kullanm kararlar ile rekreasyon vadisi kimliini tamamlayacak kentsel rekreasyon kullanmlaryla donatlmtr. Proje alan ve yakn evresi insan-doa iliki balamnda etkileimi ierisinde kalan simgesel peyzaj konseptleriyle btnletirilmitir. Mimari Yaplama Konsepti Aratrmamzda da ortaya konan, bir blm de artnamede belirtilen yarma alanna ait deerlendirmeler: Arazinin mevcut doal miras deeri, nemli kentsel seyir meknlarnn potansiyeli, Arazi eiminin potansiyeli, evredeki bozuk yaplamadr. Yukardaki potansiyelleri deerlendirecek ve olumsuzluklar giderecek yaklam seeneklerimizin neler olabilecei incelendiinde: Mevcut binalarn(gecekondular) benzer mimari dilini kullanarak yeni Mimari yaplamann yaplamayaca, Arazinin mevcut doal miras varlndan yola karak bu doal miras gelitiren yeni bir dil retmenin gereklilii grlmtr.

Juri Raporundan Doal verilerin olumlu bir biimde deerlendirilmemesi, alan olarak gsterilen baz ilevlerin mimari ilikilerinin kurulmam ve tasarmda gzetilmemi olmas, gl bir ulam emas nerememesi yaplama younluunun ok yksek tutulmas, hareketli su gesinin ok abartlm olmas jri tarafndan uygun bulunmamtr.

193

MAR HUKUKU

Koruma Amal mar Planlarnn Yapmna likin Tebli

23 Temmuz 2006 tarihli ve 26237 sayl Resmi Gazetede Kltr ve Turizm Bakanl Koruma Amal mar Planlarnn Yapmna likin Tebli yaynlad. Teblide; 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununun 5226 sayl Kanunla deiik 17 nci maddesinde Bir alann koruma blge kurulunca sit olarak ilan, bu alanda her lekteki pln uygulamasn durdurur. Belediyeler, il zel idareleri ve ilgili kurumlar sz konusu alanda ilgili meslek odalar, sivil toplum kurulular ve plndan etkilenen hemerilerin katlm ile toplantlar dzenleyerek koruma amal imar plnn hazrlatp, incelenmek ve sonulandrlmak zere koruma blge kuruluna vermek zorundadr. ki yl iinde koruma amal imar pln yaplmad takdirde, gei dnemi koruma esaslar ve kullanma artlarnn uygulanmas, koruma amal imar pln yaplncaya kadar durdurulur. Bu iki yllk sre iinde zorunlu nedenlerle pln yaplamad takdirde koruma blge kurulunca bu sre bir yl daha uzatlabilir. hkmne yer verildii, 2863 sayl Kanunun 17 nci maddesine dayanlarak 26/7/2005 tarih ve 25887 sayl Resm Gazetede yaymlanan Koruma Amal mar Planlar ve evre Dzenleme Projelerinin Hazrlanmas, Gsterimi, Uygulamas, Denetimi ve Melliflerine likin Usul ve Esaslara Ait Ynetmelikle koruma amal imar planlarnn hazrlanmas, yapm esaslar, onaylanmas, uygulamas ve denetimi ile ilgili hususlarn akland, 5226 sayl Kanunla deiik 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununun 17 nci maddesi ile bu madde uyarnca karlan Koruma Amal mar Planlar ve evre Dzenleme Projelerinin Hazrlanmas, Gsterimi, Uygulamas, Denetimi ve Melliflerine likin Usul ve Esaslara Ait Ynetmelikin uygulanmasnda ortaya kan sorunlar Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yksek Kurulunda deerlendirilerek 3/5/2006 tarih ve 712 sayl karar alnd, Bugne kadar yerel ynetimlerin ounluu tarafndan anlan Kanun maddesinin gerei yerine getirilmedii belirtilerek, Anlan Kanun maddesi ve Ynetmelik hkmleri uyarnca plan yapm iin verilen srenin ilgili ynetmeliin yrrle girdii 26/7/2005 tarihinden itibaren geerli olduu ve sresi iinde koruma amal imar planlarnn yapmnn lkemizin kltrel ve doal deerleri tahribata uramamas, sit alan ile imar haklar kstlanan vatandalarn maduriyetinin nlenmesi iin ilgili idarelere hatrlatlmasnn uygun grld ifade edilmitir.

yaptrmaya yetkilidir. Bu Kanunun yrrle girdii tarihe kadar nc ahslarla Atatrk Orman iftlii arasndaki hukuk ihtilaflarn zm iin imar planlarnn uygulanmasnda snrlar dolaysyla mstakil ada ve parsel yaplamayan Atatrk Orman iftliine ait araziler, imar uygulamalarnda btnlk salanmas asndan mlkiyet hakkn azaltmamak ve herhangi bir deer kaybna sebebiyet vermemek kaydyla, hukuk ihtilaflarn olduu plan blgesindeki ada ve parsellerde toplanabilir. Tarm ve Kyileri Bakanlnn uygun gr ile imar planlarna uygun olmak art ile yol, meydan, alt geit, st geit ve rayl toplu tam aralar, yer alt tnelleri ve yer alt hizmetleri iin gerekli arazi ile dere slah yaplmas planlanan araziler zerinde, kamu yarar ve hizmetin gerekleri dikkate alnmak suretiyle bedelsiz olarak Ankara Bykehir Belediyesi lehine intifa hakk tesis edilir. Tarm ve Kyileri Bakanlnn uygun gr ile Atatrk Orman iftlii arazilerinin onayl imar planlarnda grlen hayvanat bahesi 10 yl amamak zere herhangi bir ekilde Tarm ve Kyileri Bakanl ve Atatrk Orman iftlii tzel kiiliine bir klfet ve ykmllk getirmemesi kayd ile Atatrk Orman iftlii Mdrl ile Ankara Bykehir Belediye Bakanl arasnda yaplacak bir protokolle Ankara Bykehir Belediyesi lehine intifa hakk tesis edilebilir. Tarm ve Kyileri Bakanlnn uygun gr zerine Hayvanat Bahesi ierisindeki iletmeler tahsis amacna uygun olarak Bykehir Belediyesi tarafndan nc ahslara kiraya verilebilir. Bykehir Belediyesine tahsis edilen araziler, Bykehir Belediyesince hibir ekilde maddede belirtilen amalar dnda kullanlamaz. Yukardaki fkralarda belirtilen amaca aykr kullanmlara teebbsn ve/veya kullanmn tespiti halinde bu arazilerin intifa ve/veya iletme hakk Atatrk Orman iftlii Mdrlne derhal iade edilir. Atatrk Orman iftlii arazileri zerinde konut, ticaret ve sanayi amal yaplama yaplamaz. eklinde ek madde eklenmitir.

Hazrlayan: Nevzat CAN

Dere Yataklar ve Taknlar le lgili 2006/ 27 sayl GENELGE

9 Eyll 2006 tarihli ve 26284 sayl Resmi Gazetede Babakanlk tarafndan Dere Yataklar ve Taknlar le lgili 2006/27 sayl Genelge yaynlanmtr. Genelgede yurdumuzun deiik yrelerinde meydana gelen ve can ve mal kayplarna sebep olduu kadar, gnlk hayat, her trl ekonomik ve ticari faaliyeti olumsuz ynde etkileyen taknlarn nlenmesi ve yol at kayplarn giderilmesi iin bir takm tedbirlerin alnmas uygun grld belirtilmitir. Genelge de; 1- l, ile ve belde gibi byk ve orta lekteki planl yerleim yerleri ile mevzii planlara gre yaplan kk lekteki her trl yerleim birimlerine ait imar planlarnn dzenlenmesi esnasnda Devlet Su leri Genel Mdrlnn (DS) tedbir ve tavsiyelerine titizlikle uyulacaktr. 2- eitli kullanm alanlar oluturmak maksadyla derelerin zeri, zaruri hallere mnhasr olmak zere DS Genel Mdrlnn izni alndktan sonra gerekletirilecek ilemler hari, kesinlikle kapatlmayacaktr. Bunun dnda dere yataklarnda gerekletirilecek her trl yaplar ilgili kurum veya kurulularca onayl bir projeye dayandrlacaktr. 3- Dere yataklar zerine her ne sebeple olursa olsun yaplacak kpr ve menfez gibi sanat yaplar ile dere yataklar zerinden veya snrndan geirilecek enerji nakil hatt, yol, petrol-doal gaz boru hatt, telefon hatt, ime suyu ve kanalizasyon hatlar ve benzerleri gibi eitli kurulularca deiik maksatl yaplar ina edilmeden nce DSnin ilgili Blge Mdrlklerinden mutlak

Atatrk Orman iftlii Mdrl Kurulu Kanununda Deiiklik Yaplmasna likin Kanun
8 Temmuz 2006 tarihli ve 26222 sayl Resmi Gazetede Atatrk Orman iftlii Mdrl Kurulu Kanunu deitiren Atatrk Orman iftlii Mdrl Kurulu Kanununda Deiiklik Yaplmasna likin Kanun yaymlanarak yrrle girmitir. 5659 sayl Atatrk Orman iftlii Mdrl Kurulu Kanununa EK MADDE 1 - 24/3/1950 tarihli ve 5659 sayl Atatrk Orman iftlii Mdrl Kurulu Kanunu hkmleri uyarnca, bu maddenin yrrle girdii tarihte Atatrk Orman iftlii dahilinde bulunan arazilerle ilgili olarak Tarm ve Kyileri Bakanlnn uygun gr ile Ankara Bykehir Belediyesi ilgili meri mevzuat uyarnca ncelikle st lekli plan ve koruma amal imar plan ve bunlara uygun her trl imar planlarn yapmaya ve

194

surette gr alnacak ve yaplacak tesislerin bu gre uygun olarak inas salanacaktr. Yaplan mracaatlara DS tarafndan 30 gn iinde cevap verilmemesi halinde uygun gr verilmi saylacaktr. 4- Kamu kurum ve kurulularnca, kpr altndaki su ak kesitinin daralmasna sebebiyet veren ve su akn engelleyen yaplar yaplmayacaktr. zel ve tzel kiilerce yaplmak ve yaptrlmak istenen bu tr yaplara da kesinlikle izin ve ruhsat verilmeyecektir. lgili kurumlarca yaplan denetimler neticesinde su ak kesitinin daralmasna sebebiyet verdii tespit edilen yaplar, imar mevzuatna gre mlki amirlerin sorumluluunda yetkili belediye veya zel idare tarafndan derhal kaldrlacaktr. 5- Dere yatandan alnacak malzeme yerleri, kprye gre tercihen memba tarafnda olacak ve hibir ekilde kprye 750 m. den daha yakn mesafede olmayacaktr. Malzemenin alnmas, derenin ak rejimini ve ak dorultusunu deitirmeyecek ekilde olacaktr. Mansap tarafndan malzeme alnmas durumunda malzeme alnan yerle kprye olan mesafesi, yatan toporak, hidrolik ve taban malzemesi koullarna gre tespit edilecek ve bu mesafe hibir zaman 1000 m. den daha yakn olmayacaktr. Orijinal talveg hattnn muhafaza edilmesi artyla ruhsat verilecek, kum-akl iletmeleri bu esasa gre denetlenecek, aksi davranta bulunanlarn ruhsatlar iptal edilecektir. 6- Dere slah almalar esnasnda, kamu kurum ve kurulularnn sorumluluundaki yaplarn (yol, kpr ve benzeri) zarar grmemesi iin ilgili kurulularn koordinasyonu salanarak gerekli tedbirler alnacaktr. 7- Karayollar Genel Mdrlnn sorumluluundaki blgelerde ilgili kurulularca yaplacak olan yol ve sanat yaplarnn projeleri iin Karayollar Blge Mdrlklerinden gr alnacak ve mezkr Genel Mdrlk standartlarna uygun olarak yaplacaktr. 8- Yol almalar srasnda arazinin dk kotlarnda suyun akn salamak, ayn zamanda alt yap tesislerinin inasna imkn tanmak iin ilgili kurumlarn, DSnin grleri dorultusunda yeterli miktarlarda menfez yapmalar salanacaktr. 9- Dere yata iinde veya dere yatana bitiik alanlarda yaplan kum, akl ve stabilize malzeme oca iletme faaliyetleri, DSnin grleri dorultusunda yaplacaktr. Usule aykr uygulamalarda ocaklarn izinleri, ruhsat veren idarelerce iptal edilecektir. 10- Pek ok yrede, hafriyat, molozlar ve eitli atklar dzensiz bir ekilde yollara, havzalara ve dere yataklarna boaltlmaktadr. Boaltlan kat atklarla dolan derelerin yatak kapasiteleri fevkalade azaldndan takn riski ok byk lde artmaktadr. Dere yataklarna her trl atk malzemenin dklmesi, mlki amirler ve/veya mahalli idareler marifetiyle srekli kontrol altnda tutulmak suretiyle nlenecektir. 11- Akarsu yataklar ierisinde oluan ve dere yata kesitini daraltarak veya mevcut sanat yaplarnn tkanmalarna neden olarak taknlara ve muhtemel taknn boyutunun artmasna sebep olan aalar ilgili idarece temizlenecektir. 12- Ana dere gzerghlarnda ngrlen bu tedbirler, yan dereler iin de aynen uygulanacaktr. 13- 4373 sayl Takn Sulara ve Su Basknlarna Kar Korunma Kanunu iinde lzumlu grlen tedbirler alnacak ve yasaklanan faaliyetlerin nlenmesi takip edilecektir. 14- Kadastro almalar srasnda, dere yataklarnda tabii aka imkn verecek ve kendiliinden olumu dere yata kesiti tescil d braklarak, derenin tabii akna tahsis edilecektir. Dere yatak

geniliinin tespitinde DSnin bilgisi ve gr dorultusunda uygulama gerekletirilecektir. Kadastro almas tamamlanm olan sahalarda mnferit tescil mracaatlar halinde de ayn usul ve esaslar uygulanacaktr. hkmlerine yer verilmitir.

skn Kanunu
skan Kanunu 26 Eyll 2006 tarihli ve 26301 sayl 26301 Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Kanunun amac; gmenlerin, gebelerin, yerleri kamulatrlanlar ile mill gvenlik nedeniyle yaplacak iskn almalarn, kylerde ziksel yerleimin dzenlenmesine ilikin uygulamaya esas artlar ve alnacak tedbirleri, iskn edilenlerin hak ve ykmllklerini dzenleme olduu belirtilmi ve yurt dndan gelen gmenlerin, yerleri kamulatrlanlarn, gebelerin ve mill gvenlik nedeniyle yerlerinin deitirilmesine karar verilenlerin iskn ile kylerin toplulatrlmasna ve ziksel yerleimin dzenlenmesine ilikin uygulamaya esas alnacak tedbirlere dair hkmleri kapsad ngrlmtr. Kanunun iskn yardmlar balkl 9. maddesinde gmen, gebe, yerleri kamulatrlanlar ve mill gvenlik nedeniyle yerlerinin deitirilmesine karar verilenlerin iskn; ehir, kasaba ve kylerde, Bayndrlk ve skan Bakanlnca hazrlanacak plan ve projesine uygun olarak konut ve arsasnn verilecei belirtilmitir. Kanunun Fiziksel yerleim balkl 16. maddesinde Krsal alanda ziksel yerleimin dzenlenmesi amacyla; a) Yerleim yerinin elverisizlii sebebiyle yerinde kalkndrlmasna imkn olmayan kyler ile altyap hizmetlerinin pahalya mal olaca tespit edilen yerleim birimlerinin daha elverili bir yerleim yerine nakledilmesi, b) Birden fazla istekli ky veya bir ky hudutlar iinde kalan mahalle, kom, mezra ve benzeri dank yerleim nitelerinin mevcut yerleim nitelerinden birinde veya yeni bir yerleim yerinde toplulatrlmas, c) Afet nedeniyle paralanm kylerde, afete maruz kalmayan ailelerin talepleri halinde yeni yerleim yerine ekleme yaplmas, ) Nakli, toplulatrlmas ve fiziksel yerleim iyiletirilmesi yaplacak kylerin imar planlarnn yaplmas, onaylanmas ve bu planlara uyulmasnn salanmas, ayrca onaylanm ky imar planlarna gre ayrlan alanlardan istekli hak sahiplerine arsa satlmas, d) evrenin iklimine, sosyal ve ekonomik artlarna, yap malzemesi imknlarna uygun nitelikte konut, tarmsal iletme binalar ve sosyal tesislerin tiplerinin ve uygun yerleim modellerinin aratrlmas, teknik yardm niteliindeki tip projelerin hazrlanarak istekli ky veya kyllere verilmesi, gerektii hallerde kylerde sosyal, kltrel, idari, ekonomik yap ve tesisler ile ky ii altyaplarnn yaplmas, e) Nakil, toplulatrma ve ziksel yerleim iyiletirilmesi uygulamalar tamamlanan kylerde, daha sonraki yllarda rezerv arsalardan satn alan ailelere, kendi evini yapana yardm metodu ile kredi almas, hizmetleri, imar mevzuatna uyularak hazrlanacak plan ve projelere gre yaplr veya yaptrlr. Gerektiinde, ynetmelikte belirtilen esas ve usller dahilinde hak sahibi ailelere borlanmaya tbi olmak kaydyla konut ve iletme binas iin nakdi kredi alr. eklinde dzenleme yaplmtr.

195

Kitap Tantm
Hazrlayan: Yayn Kurulu

GAVUR ZMR GZEL ZMR

Tark Dursun K. DNYA KTAPLARI / KENT KTAPLII 213 sayfa zmirin mekanlarn, gzel insanlarnn gerek hikayeleri ile anlatan Tark Dursun K., bizi zmirin neden bu kadar zel olduunu anlamaya aryor. zmirin ilk kuruluunu mitolojik kaynaklara dayanarak anlatmaya balad tarihe, gnmze yaklatka bize zmirin son dnemde anlarmzda yer tutan gzelliklerini bir kez daha hatrlama frsat veriyor.

ZMRN SMYRNASI PALEOLTK ADAN TRK FETHNE KADAR

Ersin DEER LETM YAYINLARI / ZMR DZS 196 sayfa Anadolu corafyas ve batya gei noktas olarak zmirin tarihsel dnemler iinde ele alnd kitapta, ierii oluturan sekiz blmde de tarihsel olaylar cora referanslaryla verilmekte. Smyrna, Anadolu corafyas iinde batya uzanan konumu, kuruluu ve hatta tanmasyla aktarlmakta. Trk Fethine kadar varan dneme, Roma Egemenlii ve Dou Roma (Bizans) ynetimi ile gidiliyor. erikten kk bir not: Byk skender Smyrnaya geldi mi? Kitabn ekinde fotoraflar ve haritalardan oluan bir albm de bulunuyor.

KARIYAKA VE KAF SN KAF TARH

Yaar AKSOY HSDA YAYINLARI 428 sayfa 1988 Spor kltr ya da futbol zerine yazlan kitaplarn saylar son yllarda greli olarak da artyor. Ancak ne yazk ki, kent kltryle birlikte sporu ele alan yaznlar sayl. Karyaka ve Kaf Sin Kaf Tarihi, byle bir kitap. 1912 ylnda kurulan, zmirin ilk Trk spor kulb olan Karyaka Spor Kulbnn (KSK ya da eski Trke okunuu Kaf Sin Kafn) bir yks var bu kitapta. Mustafa Kemal Atatrkn iki kez ziyaret ettii kulbn defterinde yer alan orijinal satrlardan, Adnan Menderesin takmdaki santraforluuna, kulbn zeytin aac altnda kurulan gnlerdeki anlarndan, ampiyonluklara pek ok ykye yer veriyor Yaar Aksoy. Kitapta Karyakada yer alan eski talyan kkleri, Fransz okullar, cumbal evleri, Osmanl sokaklar anlatlyor. gal yllarndan sonra kurtuluun sembol olan 9 Eylle gelindiinde yaananlar, Zbeyde Hanmn Karyakada vefat ve topraa veriliinin perde arkasna deiniliyor. Atilla lhanlardan, Salah Birsellerden Yusuf Nalkesenlere pek ok yazar, air, bestecinin Karyakadan beslenen, ilham alan ykleri de kitapta yerini alyor. Kent kltrn ve kimliini, kaynaklarna dayandrarak aktaran, Karyakay anlatan bir kitap.

U BZM KARIYAKA
Yaar RK ATADOST YAYINLARI: DOKUZ 112 sayfa 2003 zmirli yazar Yaar rkn 34 yln geirdii Karyakay konu alan bir kitab, u Bizim Karyaka. lkemizin en uygar kesi olarak nitelendirdii Karyakann Cordeliodan bu zamana gelen seyahatinden kesitlere yer veriyor rk. Sana baka baka, zmirin Gl dediler, Doruyu sylediler diyor. Cumhuriyet tarihinden Karyakann sanat yaamna, sanatlarna ama ille de sinemalarna deiniyor yazar. Denize banyo ad verilen iskelelerden girilen dneme, rakl, rokal, arkl sofralara gtryor okuyucuyu. 19. Yzyln zmirinden Kar yakaya tanan yolcular, vapurlar, sahil boyu tramvaylarn hatrlatyor. Ve tabi ki futbol Karyakadan sz edip de Kaf Sin Kafa deinmemek olmaz. Futbol tarihimizin alar delen ilk goln anlatrken Yaar rk, kent kltrnn iinde spor kulbnn ne denli nemli olduundan sz ediyor. Yamanlar, Harmandal, Dedeba, Soukkuyu gibi semtlerden anlara, Hdrellez geleneinden ayrntlara yer veriyor satrlarda.

196

DR. NEJAT F. ECZACIBAI

1986

zmirin Son Yzyl, S.Ferit Eczabulunuyor: Osmanl Devletinde Belediye ve zmir Belediyesinin ilk yllar, II. Merutiyet Dneminde zmir Belediyesi, Cumhuriyet Dneminde Belediyecilik ve zmir Belediyesi. Bu 3 dnemin incelemesinin ardndan zmir Belediyesinin yapsna ve almalarna belediye birimleri ve dnemler itibariyle deiniliyor. monograsini bir arada sunuyor. Osmanl Devletinin zl ve ykl gale urayan bir toplum ve Anadoluda yepyeni bir ulusal direniin balay Kurtulu, kurulu ve sonras Bunlar, bir insan yaam iine san byk bir olaylar dizisinin ancak ana izgileridir. Sleyman Ferit Eczacba, zmirin ilk diplomal Trk eczaclarndan birisi olarak, yeryznde belirli bir a deiiminin yol at btn bu youn frtnalarn arasnda yaad. Eczacbann yaam yks, esiz bir tarihsel dnm noktasnn da genel bir panoramasyd. Sleyman F. Eczacba, ayn zamanda, zmir kentinin ayrlmaz bir paras demekti. O, mr boyunca Egenin bu byk tarihsel kentiyle el ele vermiti. Eczacbann yks, zmirin son yzyl boyunca geirdii deiimleri yanstrken, Trkiyede modern kent toplumuna zg dnya grleri ve yurttalk bilincinin ortaya knn canl bir tarihini sergiliyor. Zengin bir kaynakayla hazrlanan kitap, 1885te balayan bir yaam yksn 1973te sona dein, bir kentin tank olduu sahnelerle birlikte anlatyor.

ZMRLLERLE PAYLATIKLARIM
Tufan ATAK ATADOST YAYINLARI: OTUZ YED 72 sayfa 2005 Kltr hamal bir yazarn zmirdeki 10 yl aan dergicilik mcadelesinden satrlar yer alyor bu kitapta. zmir zmir adl kent kltr dergisini de karan Tufan Atakiinin, kendi skn diktii bir kitap zmirlilerle Paylatklarm. Eski bayramlardan, ak hava sinemalarna, faytonlardan gevreki frnlarna nostaljik kent manzaralar sunuyor, zmir zmirden bir sekiye ve zmirden nemli prollere ve kentsel mekanlara yer veriyor Tufan Atakii kitabnda.

19. YZYILDA ZMRDE YAAM

Rauf BEYRU LTERATR YAYINLARI: 41 443 sayfa 2000 1923 doumlu Prof. Rauf Beyrunun 1300e yakn bir dipnotla ve geni bir kaynaka ile yazd kitap; fiziksel ve ekonomik gelimesi oka aratrlm zmir kentinden ok, zmirlilerin yaam biimini ve yalnzca belirli bir sre kesitini, 19. Yzyl konu ediniyor. 17. Yzyln balarndan itibaren rastlanan szel ve grsel ayrntl bilgi ve belgeler ile ounlukla yabanc gezgin ve yazarlarn gezi notlar, kroki, harita ve gravrler gibi grsel malzemeler; 19. Yzyl balarndan sonra ise gazete haberleri ve makaleler kitaba kaynak oluturmu. Trkiye ve yurt dndaki pek ok ktphanedeki kaynaklardan toplanan bilgi ve belgelerle oluturulan kaynak, 19. Yzyl ve ncesinde zmirin nfus yapsna, yaamna ve olaylara retrospektif bir inceleme olana salyor. Toplumlar aras ilikileri, sosyal kulpleri, giyim-kuam ve moday, gsteri ve dinleti etkinliklerini, spor-kltr ve sanat etkinliklerini, eitim-retim, dinsel etkinlikleri, bayramlar, dnleri, kutlamalar konu olarak alyor.

Yzyl Osmanl Devletinin sanayileme sreci iinde zmirin yerini sorguluyor. Osmanl arivlerinden de yararlanlarak yazlan kitapta zmirin sosyo-ekonomik yaps, ticaret ve sanayi gibi blmler yer alyor.

197

zmir Planlama Stdyolarndan

ehir ve Blge Planlama eitiminde, teori ile pratik arasndaki kprleri kuran, renciyi mesleki alana hazrlayan; retim, tartma, paylam ve iletiim ortamlardr stdyolar. renci, planlamann bir sre olduunu, bir ekip almas gerektirdiini, kurumsal ve arasal aratrmalarla desteklenmesi gerektiini stdyolarda kavrar; bir yaam pratii olarak, alglamay, zmlemeyi, dnce ve tasarm retimini btn olarak deneyimler ve iselletirir.

KLTR BAKENT KUADASI MI, LMAN KENT KUADASI MI?

Dokuz Eyll niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blmnde nc snf stdyolar zaman zaman aktr temelli ya da sektrel yaklam farkllklar zerine kurgulanmaktadr. 2004 yaznda gerekletirilen ve 7 hafta sren Analitik Ett Stajnn ardndan balayan Kuadas planlama stdyosu da farkl yaklam senaryolarna konu oldu. almalar srasnda Kuadas Kent Konseyinde bir sunum da yapan ekip, gerek yerelde dzenlenen toplantlarda, gerekse niversitedeki jri toplantlarnda Belediye Bakan ve Meclis yeleriyle kir alveriinde bulundular. Yrd. Do. Dr. Tolga ilingirin yrtclnde ilk etapta staj almalaryla balayan Kuadas stdyosu, Gz Yarylnda Prof. Dr. Sezai Gksu ve ebnem Gken Dndarn, Bahar Yarylnda Yrd. Do.Dr. Sibel Ecemi Kln da katlmyla yrtlmtr. Gruplara ayrlarak; alt blgesel stratejilerin (1/100000) yan sra, evre dzeni (1/25000) leinde ve nazm imar plan (1/10000) leinde gerekletirdikleri almalar, PLN.302 stdyosunda 1/1000 lekli uygulama imar plan ve 1/500 lekli kentsel tasarm almalarna tayan renciler, 2025 Kuadas Kltr Bakenti, Srdrlebilir Geliim Modeli, Kresel Sermaye/Giriimci Modeli, Yaanabilirlik Odakl Eilim Modeli ve Blgesel Ticaret Liman Kuadas senaryolarn sz konusu leklere uyarladlar. 2006 Yaznda Dokuz Eyll niversitesinde Alaat Analitik Ett almas gerekletirildi. Yrd. Do. Dr. Ahu Dalgakrann yrtclnde staj kapsamnda yaplan almalar sonrasnda Yrd. Do. Dr. Tolga ilingir ve r. Gr. Dr. Levent nverdinin Gz Yarylnda, Yrd. Do. Dr. pek zbek Snmezin de Bahar Yarylnda yrtc olarak katld ekip, 1/25000 lekli yapsal plan ve 1/5000 lekli nazm imar plan hazrlama srelerinde gruplar oluturdu. Bir oyun teorisi denemesi olarak, ortaya konan eme Yarmadas iindeki Alaatnn gelime sorununu ehir plancs kimlikleri ile zmeye alan gruplara; Kltr ve Turizm Bakanlnda alan bir ehir plancs, Alaat Belediyesinde alan bir ehir plancs, serbest alan ehir plancs, Ticaret Odas bnyesinde grev yapan ehir plancs gibi konum referansl planc tipleri ile mzakereci planc ve teknokrat planc gibi tipolojik planc kategorileri paylatrld. Her roln, kendi sylem ve eylemlerini kabullenmesi dnda, kendisi dn-

198

daki rolleri tanmas, kavramas ve kar argmanlar gelitirebilmesi iin jriler araclyla gruplar tarttrld. Rolleri benimseyen gruplar ve grup planlarnn atmalarnn, planlamann ok boyutlu yapsnn kavranmasnda ve pratik meslek yaamnda karlalan glklerin ncelenerek stdyoda simle edilmesinde yarar oldu. zmir Yksek Teknoloji Enstitsnde, 2006/2007 Gz Yarylnda, Yrd. Do. Dr. Ayin Dedekorkut ve Do. Dr. Semahat zdemir yrtclnde, Aliaa-Foa-Menemen Altblgesi Stratejik Plan almas gerekletirildi. CP 301-2 Proje dersi kapsamnda yaplan almalarda, alt blgede 1/50000 lekli stratejik plan, 1/25000 lekli evre dzeni plan hazrland. 2006 yaznda Analitik Ett stajn Aliaada yapan renciler, Bahar Yarylnda da Aliaa nazm imar plan ve uygulama imar plan almalarn gerekletirmekteler.

yeni kent tasarlamas beklenen renciler ekonomik, demograk, sosyal ve kltrel yapsn tmyle kendi senaryolarna bal olarak belirledikleri ve ismini kendilerinin koyduu bu kentte, kent btnne ynelik nazm plan hazrlam ve bir komuluk nitesine ynelik yerleme plan tasarlamlardr. YTE Yerlekesinin Karaburun Yarmadasnda yer almasndan tr, Yarmadadaki yerel ynetimler ve sivil toplum rgtleriyle, YTE ehir ve Blge Planlama Blm srekli iletiim ve ibirlii iindedir. Yarmadaya dnk ilk stdyo almas 2000/2001 eitim ylnda, ehir planlama yksek lisans stdyosunda Karaburun Yarmadasn Anlamak projesiyle, Do.Dr. Semahat zdemir yrtclnde balad. Bu proje ile balayan ibirlii, Karaburun Yarmadas Yerel Gndem 21 platformunun kurulmasyla srekli hale geldi. Do. Dr. Semahat zdemir ve r. Gr. zzet zkeresteci yrtclnde CP 301-2 Proje Dersi kapsamnda Yarmada, bir kez daha proje konusu olarak belirlenmi ve Karaburun Yarmadas stratejik plan almas, 2005/ 2006 Gz Yarylnda gerekletirilmitir. 2005 yaznda Analitik Ett stajn Yarmada ve Glbahe yerleimine ynelik olarak yapan renciler, Bahar Yarylnda da Glbahe ve YTE yerlekesini kapsayan nazm plan ve uygulama imar plan almalarn gerekletirdiler.

EMEDE BR YEN KENT

2004/2005 Bahar Yarylnda Do. Dr. Semahat zdemir ve Yard. Do. Dr. Ayin Dedekorkut yrtclnde, CP 202 Proje dersi kapsamnda bir yeni kent tasarm problem olarak belirlenmitir. eme Yarmadasnda, bugn bo olan bir alanda, 30000 kiilik bir

Ula . Klkaya, Aphrodisias, 2006

199

Tez zetleri
Hazrlayan: Yayn Kurulu

EHR PLANLAMANIN PARADGMAL SORGULANMASI VE EKOLOJK DENGENN KORUNMASI BALAMINDA YEN BR SRE NERS (KURAMSAL BR DENEME)
Mediha Burcu SILAYDIN Dokuz Eyll niversitesi, ehir ve Blge Planlama Doktora Danman: Prof. Dr. Ing. enel ERGN alma, ehir planlama disiplini iinde ekolojik dengenin bozulmas sorununu temel sorun olarak ele alan ve disiplinin anlan sorunun olumasndaki arasall zerine odaklanan niteliksel bir aratrmadr. ncelikle, ekolojik dengeyi olumsuz etkileyen nedenler, kaynakland varsaylan modernist ekonomik deer retim biimi ile toplum yaps balamnda incelenmi ve amaca dnk soyutlamalar yaplmtr. Daha sonra, ehir planlama-doa ilikisi yaplan soyutlamalar nda paradigmal dzlemde sorgulanmtr. Sorgulama sonucu elde edilen bilgi, Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde planlama ve yaplama pratii kapsamnda irdelenmitir. almada, sorunun ncelikli nedeni olarak saptanan mevcut paradigmal dzleme alternatif ve ekolojik dengeyi korumaya ynelik yeni bir paradigma arayna gidilmesi karar verilmi; doal alan kategorisinden gelen parametreler ortaya konmu; ehir planlama alannda uygun mdahale alanlar belirlenmitir. Sonu olarak: almann eklemlendii alternatifyeni paradigmaya dayal kurulan planlama gei etii erevesinde, ekolojik dengenin korunmasna ynelik yeni bir planlama kademelenmesi, Trkiye Corafyas kapsamnda, nerilmitir. Anahtar Szckler: ekolojik denge, paradigma, rant, planlama kademelenmesi, havza, lek.

ARKEOLOJ ve KENT PLANLAMASI - KORUMA ve GELME ARASINDA BR UZLAMA: APHRODSAS ve GEYRE

Evrim GER zmir Yksek Teknoloji Enstits, ehir ve Blge Planlama Yksek Lisans Danman: Yrd. Do. Dr. Erkal SERM 2004 Modern insan eylemlerinin sonular arkeolojinin kent planlamasna entegre olmasna nclk etmitir. Bu tez arkeoloji ve planlama arasndaki karlkl ilikiyi incelemektedir. Tezde, koruma ve arkeolojik aratrman yasal erevesi, ki bu birok deneyim zerinden uluslararas platformlarda oluturulmutur, izilmitir. Trkiyede arkeolojinin durumu; arkeolojik potansiyelleri, yasalar, prosedrleri, kurumlar ve problemleri ele alnmtr. Koruma ve gelimenin gerekirlerini yerine baarabilmek iin toplum planlanmasnn alt izilmitir. Planlama ve arkeoloji alanlarnda katlmcl vurgulayan son eilimler ele alnmtr. Toplum planlamas yaklam halkn daha iyi artlarda yaamasna olanak verirken koruma bilinci kazanmalarn salayan bir ara olarak sunulmutur. Koruma ve gelime arasndaki elikiler Geyre ve Aphrodisias incelemeleri zerinden irdelenmitir. Gelime ihtiyacnda olan bir kent ve korunmas gereken bir arkeolojik deer olarak olumsuz iliki iinde olan bu alanlar aratrmaya konu olmutur. Koruma ve gelime arasnda uzlama salamak iin toplum planlamasnn gereklilii belirtilmitir.

ZMR YERLEK ALANI ERSNDEK POTANSYEL AFET ALANLARI RNEK ALIMA ALANI: HEYELAN BLGELER
Ahmet Kvan KUTLUCA zmir Yksek Teknoloji Enstits, ehir Planlama Yksek Lisans Danman: Yrd. Do. Dr. Semahat ZDEMR 2001 Tezin temel iddias, zmir kenti yerleik alan ierisinde doal afet riskinin yksek olduunun ve bu tehlikenin yeterince dikkate alnmadnn ortaya konmasdr. Herkes tarafndan bilinmesine ramen, doal afet tehlikesi boyutlarnn ciddiye alnmamas sebebiyle zerinde durulmamakta ya da afetlerin zerinden ksa bir sre getikten sonra unutulmaktadr. Bu tez kapsamnda, zmir kent risk alanlar zerinde somut ve noktasal aratrmalarn nda, zmir iin afet riskinin bykl gzler nne serilmektedir. Tezin hedefledii bir dier iddia, doal afetler konusunda Trkiyede uygulanan; kanun, ynetmelik, uygulama ve kurumsal dzen zerine bir eletirisini getirip farkl nerilerinde irdelenmesi sonucunda politika ve planlama anlay btnnde yeni neriler oluturulmaya almtr. Doal afet olgusu afet ncesi ve sonras ile geni bir perspektife sahip olmas sebebiyle ziksel anlamda mekana ynelik alnacak nlemler bu tez kapsamnda aratrlmam fakat bu ynde ileride yaplacak almalara bir referans olmas dnlmtr. Anahtar Szckler: doal afet, doal afet riskli alan, heyelan, afet ynetimi, afet politikalar ve planlamalar.

200

ZMR TARHSEL KENT DOKUSUNUN YENDEN CANLANDIRILMASI: BASMANE OTELLER BLGES

Senem GEZC Dokuz Eyll niversitesi, Kentsel Tasarm Yksek Lisans Danman: Prof. Dr. Emel GKSU Tarihi kent dokular zaman ierisinde eitli boyutlarda eskimenin, khnelemenin ve ypranmann grld mekanlardr. Tm bunlarn etkisi ile bu mekanlar kent ierisindeki deerlerini yitirebilir, kentsel kullanmlarnda deiim ve dnm ile kar karya kalabilir. Kent ierisinde yaplanm evrenin bir paras olan bu alanlarn, kente yeniden kazanmna ynelik yaplacak olan almalar ve mdahaleler, kent iinde sorunlu olarak deerlendirilebilecek dier blgelerde yaplacak olan almalardan ve uygulanacak mdahalelerden farkllk gstermekte, tarihi dokunun ve kltrel mirasn zgnlnn bozulmamas ve kltrel mirasn gelecek nesillere zgn aktarmn salamak asndan, daha fazla uzmanlk ve daha hassas bir almay gerekli klmaktadr. Bu alma kapsamnda kent iinde yaplanm evreyi oluturan tarihi kent mekanlarnn, kentsel kullanma yeniden kazandrlmas ynnde yaplabilecek mdahaleler incelenmi, tarihi evrenin yeniden kazanmna ynelik yaplan almalar dnya ve lkemiz zelinde incelenmitir. Tm bunlar dorultusunda zmir tarihi kent dokusunun yeniden canlandrlmasna ynelik yaplacak almalar rnekleyebilmek amacyla zmir tarihi kent dokusunun bir paras olan ve zamanla kent ierisindeki deerini yitirip khneleme ve yok olma tehlikesi ile kar karya olan Basmane Oteller Blgesi ele alnm, alanda mevcut olan ziksel problemler saptanmaya allarak, bu tarihi kentsel alann kente yeniden kazanmn ve kent ierisinde eski deerine kavumasn salayacak birtakm ziksel mdahale nerileri getirilmitir. Anahtar Szckler: kentsel dnm, kentsel koruma, kentsel mdahale, kentsel yenileme, kentsel yeniden kazanm.

SYASET BLM VE PLANLAMAKENTLEME LKS: BURHAN ZFATURA DNEM, ZMR RNE

Baak KAVAL Dokuz Eyll niversitesi, ehir ve Blge Planlama Yksek Lisans Danman: Prof. Dr. nar ATAY Siyasi iktidarlarn baars tarih boyunca hep mekan zerindeki denetim gleriyle zde tutulmu, kent ne kadar denetimli olursa iktidar ve siyasi eilimleri de o kadar baarl saylmtr. Bunun gerisinde yatan neden kukusuz siyasi iktidarn stlendii toplumdaki deerin paylalmas grevinin yaam alanlar olarak kentler zerinden kurgulanmasdr. Kentlerde farkl gr ve menfaatler ve farkl sosyal ve ekonomik statlerden doan bir atma alan olumaktadr. Bu atma alannda dengeli bir zm retmek ise siyasetin temelini ve iktidar olmak isteyenlerin arasnda rekabeti dourur. Bu rekabet toplumdaki deerin kimi zaman siyasi politikalarn eilimleriyle ynlendirilmesini nedenlemektedir. Siyasi iktidarn yeniden rgtledii kenti denetlemek ise iktidar mcadelelerinin konusunu oluturur. Liberal sistem olarak karmza kan bu srete farkl snf ve gruplarn farkl kar ve amalarnn yaratt mcadele ve eliki, kentlerde toplumsal snflar, sermaye birikim sreci ve devlet temelli sosyo-mekansal deiime sebep olmutur. Kentlerdeki siyasal mcadeleler sonucu yaanan bu mekansal dnm sreci, 1980 sonras liberal politikalar kapsamnda zmir kenti rnek alnarak, Burhan zfaturann belediye bakan olduu dnemlerde (19841989 ve 1994-1999) makro ve yerel anlamda yaanan hukuki ve siyasal yaplanmann mekansal dnme etkileri ve farkl olarak zmir gibi yerel bir birimde bir yerel yneticinin siyasal eilimleri de gz nne alnarak irdelenmitir. Bu irdeleme yaplmadan nce, siyasetin kentler zerindeki etkileri siyaset ve kentleme kuramlarndan yola klarak aklanmaya allm, ardndan yerel ynetim kuramlarndan yola klarak da zmirde nasl bir ynetim anlaynn izlendii ve bunun mekana yansyan izdmleri ortaya konulmutur. Dnemin iinde ortaya kan ya da gemiten sregelen makro projelerin karakteristik zelliklerinden de bu mekansal izdmler saptanmtr. Makro projelerin karakteristik zellikleri ise kimi zaman uzun vadeli olmas, kimi zaman yabanc sermaye ile yaplmas kimi zaman kurulan meruiyet ereveleri gibi alardan ele alnmtr.

YENDEN YAPILANMA SRELER VE KENT: ZMR VE BLGES ZERNE BR ALIMA

Ula ansal KILIKAYA zmir Yksek Teknoloji Enstits, ehir Planlama Yksek Lisans Danman: Prof. Dr. Cemal ARKON 2002 Bu tez, temel olarak, 1970ler sonundan beri deneyimlenmekte ve halen 21. yzyl banda srmekte olan sosyal, ekonomik, politik ve kltrel yeniden yaplanma srelerinden doan tartmalar, konular ve gndemler hakkndadr. Bu byk ve derin srelerle kent ve blge zerine yaplan kavramsallatrmalar, analizler ve aklamalar tezin temel odaklarn oluturmaktadr. Deerlendirmeler, tartmalar ve nermelerden karlan temel bulgular, Trkiyenin en nemli kentlerinden biri olan zmir ve blgesi zerinde aratrlmtr. Birok konu iinde, zellikle blgeselcilik, ynetiim, byme ynetimi ve stratejik planlama dikkat ekilenlerdir. Kent-blge, btnlkl stratejik planlama yaklamlar iin uygun bir analiz ve planlama mekansal birimi olarak nerilmi; retici servisleri, nemli mekansal ilgileri ile ekonomik yeniden yaplanma srelerini temsilen, ykselen bir servis alt sektr olarak belirtilmi; ve ayrca, yeniden yaplanma srelerinde, yeniden yaplandrlan iblm iinde mekansal planlamann, politikann ve plancnn rol, yeniden tanmlanan kentler, kent-blgeler, ve daha geni blgeler zerine yaplan byk lekli projelerin ve stratejik planlamann ykselii, tez iinde vurgulanm planlama ilgileridir. stanbul blgesindeki kadar younluk ve eitlilik gstermese de, zmir blgesinin ve daha geni ekonomik cora blgenin, 1980lerin bandan beri dnya, lke ve stanbul blgesi merkezli srelere elik ederek nemli yeniden yaplanmalara konu olduu saptamas getirilmitir. zmir kent-blgesi zerine temel bulgular; lke ekonomik ve mekansal sistemi iinde yeniden konumlantan, ekonomik sektrlerin GSYH ve igc yapsndaki deiiklilerden, ortaya kan nemli mekansal projelerden, mekansal dzen ve arazi kullanm dokusundaki deiim ve dnmlerden, ve planlama yaklamlarndaki mevcut eilimlerden aktarlmtr. CBS, ekonomik, cora ve tarihsel analizlerde temel bir ara olarak kullanlmtr. Tezin belirttii nemli noktalardan biri de, zellikle nc dnya olarak adlandrlan corafyalarda, yerleimlerin kompleks ve

201

hiyerarik karlkl ilikileri iinde, gelimekte olan ynetiim, byme ynetimi ve stratejik planlama almalarnda kullanlmak zere, yeniden yaplanma sreleri ile kentler, kent blgeler ve daha geni blgeler arasndaki diyalektik zerine eletirel ve ampirik almalara duyulan gereksinimdir.

ZMRDE PERAKENDE YAPISINDA YAANAN DEMN BR DNAMK MEKANSAL ETKLEM MODEL KULLANARAK MODELLENMES
Mert KOMPL zmir Yksek Teknoloji Enstits, ehir Planlama Yksek Lisans Danman: Yrd. Do. Dr. H. Murat ELK 2004 Tm gelimi ekonomilerde nemli sektrlerin banda gelen perakende sektr her zaman kent morfolojisinin mhim elerinden biri olmu, kentler gelitike ve yayldka perakende sektr de gelimi ve deimitir. Kreselleen dnyada deien koullar, son yirmi ylda sektrde kayda deer dnmler meydana getirmitir. Yeni maaza formatlarnn ortaya k, perakende zincirlerinin yaygnlamas, kent d ve eperlerinde byk alan kaplayan perakende alanlarnn olumas bunlar arasnda saylabilir. Sektr leksel, organizasyonel ve cora adan nemli deiimler geirirken, kentsel mekan da bu deiimlerin sahne bulduu alanlar olmutur. 1980lerden sonra yaanan kresel ekonomik dnmlerin etkisi altnda Trkiyede de perakende endstrisi ve perakende evresi dramatik deiimlere sahne olmutur. Trkiyede perakende sektr halen pek ok saydaki kk, bamsz ve tek mekana sahip perakendecilerin egemen olduu bir durum arz etse de, byk lekli perakendecilerin pazar paylar ve mekansal yaygnlklar hzla artmaktadr. zellikle byk kentlerde, yerli ve yabanc perakende zincirleri perakende evresini yeniden yaplandrmakta ve bir dnm dayatmaktadr. Tm perakendecilik kollar arasnda en derin deiim gda perakendeciliinde yaanmaktadr, bu balamda alma, zmirde gda perakendeciliinde yaanan yapsal deiimin mekansal sonularn aratrmaktadr. Hipermarket ve spermarket gibi byk lekli gda perakendecilerinin yaygnlamas pek ok kk,

bamsz perakendecinin ayakta kalmasn olumsuz etkilemektedir. Artan rekabet ortam, yapsal olarak organize perakendecilerin basknln arttrd, kk lekli perakendecilerin ise saysal ve hacimsel olarak kld bir perakende evresi dourmaktadr. Eilimlerin devam etmesi durumunda ise, yaanan bu deiimlerin, perakende evresinde ve kentsel corafyada nemli ve kestirilemeyen mekansal etkileri olaca aktr. Dolaysyla, perakende evresinde yaanan yapsal deiimleri ve kentsel mekana etkilerini her ynyle inceleyen almalara ihtiya duyulmaktadr ki karar reticiler ve planclar, bu yeniden yaplanma srecine daha iyi katklar salayabilsinler. Bu ynde bir katkda bulunmay amalayan alma, kentsel perakende sisteminde sregelen yeniden yaplanma srecinin ve bu srecin olas mekansal sonularnn bir dinamik mekansal etkileim modeli (dynamic spatial interaction model) kullanarak modellenip modellenemeyecei sorusunun cevabn aramaktadr.

dnmleri aratrmak ve blgesel planlama dinamiklerinden oluan eitliliklerini deerlendirmek konularnda tartmay salayacak bir tablonun oluturulmasn olanakl klacaktr.

ZMR NDEK MEVCUT ORGANZE SANAY BLGELERNN MEKAN GEREKSNMNN ELETREL DEERLENDRLMES
Ersin TRK zmir Yksek Teknoloji Enstits, ehir Planlama Yksek Lisans Danman: Prof. Dr. Akn SEL 2003 Bu tezin temel amac kurulmu ve kurulmakta olan toplam 20 organize sanayi blgesi (OSB) ile Trkiyede en ok organize sanayi blgesine sahip zmirin imalat sanayi yapsn inceleyerek, 2020 yl OSB mekan gereksinimini tahmin etmek ve mevcut OSB mekan gereksiniminin eletirel bir deerlendirmesini yapmaktr. Tezin amacna ynelik olarak Trkiyenin organize sanayi blgesi politikas deerlendirilmitir. Planl kalknma dnemi ile birlikte uygulanmaya balayan 40 yllk OSB politikasnn temel amalar; blgeler aras dengesizlii azaltmak, endstriyel gelimeyi kontrol etmek ve ynetmek, isizlii azaltmak, sanayi blgelerini kent dzenleyicisi olarak kullanmaktr. Bu almada uygulanan OSB politikas ile yukarda aklanan kalknma planlarndaki OSB politikalarnn ne lde gerekletirildii tartlm, hangi OSBlerin baarl ve baarsz olduu, ve bu konudaki etkili faktrlerin neler olduu aklanmaya allmtr. Alan almasnda, zmir ili imalat sanayi yaps ve tarihsel geliimi incelenmitir. OSBlerin il genelinde yaygnlatrlmasndaki hedeflerin neler olduu, OSB politikasnda hangi aktrlerin etkili olduu ve bu aktrlerin OSB kurulmasndaki amalarnn neler olduu tartlmtr. Bu amala faaliyet, ina ve ett aamasndaki OSBlerin kurulu amalar ve teknik zellikleri incelenmitir. Bundan sonra kurulacak imalat sanayi tesislerinin OSBlerde yer seecei varsaylarak 2020 yl zmir ili imalat sanayindeki byme ve OSB alan gereksinimi Regression, ArimaMoving average ve Exponential SmoothingHolt Modelleri, kullanlarak tahmin edilmeye

YABANCI SERMAYEL YATIRIMLARIN EGE BLGESNDEK MEKANSAL TERCHLER

Kaya HNLER zmir Yksek Teknoloji Enstits, ehir Planlama Yksek Lisans Danman: Prof. Dr. Cemal ARKON 2003 almann bandan itibaren, temel dayanak noktas; kapital ak, blge ve metropoliten alanlar ierisinde artan imalat sanayi aktiviteleri ve bu balamda oluan mekansal dnmler zerindedir. Bu almada Trkiye ve Ege Blgesinin ekonomik ve sosyal dinamikleri, globalleme srecinin yeni trendleri erevesinde incelenmitir. Birok blge ve metropoliten alan ierisinde globalleme srecinin yeni trendleri ve dinamiklerinin etkileri 1980lerden beri yaanmaktadr. Ulusal ve global dzeyde artan rekabet, birok farkl planlama leklerinde yeni geliim dinamikleri ortaya karmtr. Dolaysyla, bu yeni geliim eilimlerinin incelenmesi globalleme etkisinin tanmlanmas asndan nem kazanmtr. te yandan Trkiye ve Ege Blgesinin analizi; ekonomik dinamikler ve planlamadan kaynaklanan farkllklar tartmak, Ege Blgesinde oluan blgesel

202

allmtr. Bu amala ilk olarak, seilmi baz lkelerin OSBleri, uygulamalar, OSBlerin ekonomik avantajlar ve OSBlerin kent ve blge planlama iindeki yeri ve nemi tartlmtr. kinci olarak, Trkiyede OSB uygulamasnn geliimine, OSBlerin hukuki dayanaklarna, kuruluuna, yer seimine, ynetimine ve finansmanna dair bilgiler aktarlmtr. nc olarak, Trkiye OSB uygulamasnn ve sonularnn zmir imalat sanayi analiz edilerek, 2020 yl OSB alan gereksinimi tahmin edilmeye allm ve zmirdeki mevcut OSBlerin atl kapasite yaratmamasna ynelik politikalar nerilmitir. Anahtar Szckler: organize sanayi blgesi, sanayileme, sanayi planlamas ve imalat sanayi.

PARACI BYMEDE KENTSEL EVRELERN DNAMK GRSELLETRLMES N BLGSAYAR DESTEKL TASARIM (CAD) MODELLEMES
Sabri ALPER zmir Yksek Teknoloji Enstits, ehir Tasarm Yksek Lisans Danman: Yrd. Do. Dr. Erkal SERM 2002 Tasarmclar, kentsel evreleri alglamakta ve anlamakta genellikle grsel aralardan faydalanmaktadrlar. Dolaysyla kentsel evrelerin ve kentsel tasarm projelerinin grselletirilmesi byk nem tamaktadr. Tasarmc ile yaam evrelerinin boyutlu gereklilii arasndaki dorudan ban kurulmas asndan da grselletirme kavram kentsel tasarmn ayrlmaz bir paras haline gelmitir. Grselletirmenin kentsel tasarm alannda gereklilii balk altnda toplanabilir; grsel dnme, tasarmn anlatm-ifadelendirilmesi ve tasarmlarn snanmas. Dijital teknolojideki gelimeler, kentsel tasarm alannda bilgisayar kullanmnn yaygnlamasn salamtr. Dinamik bilgisayar modelleri, zamana bal olarak deiimin grselletirilmesi iin ideal bir ortam sunmaktadr. Dijital ortam, kentsel evrelerdeki byme ve deiimi ifade etmekte geleneksel yntemlere gore ok daha verimli olabilmektedir. zellikle parac bymede, statik/analog aralarda bulunmayan bir takm zelliklere ihtiya duyulmaktadr. Christopher

Alexander ve alma arkadalar, Yeni Bir Kentsel Tasarm Kuram adl kitaplarnda, parac bymeyi deneysel bir alma ile anlatmaktadrlar. Bu deneysel tasarm almasnda fikirlerini anlatmak ve test etmek zere maket, iki boyutlu izimler gibi klasik aralardan faydalanmlardr. Tez, bu deneysel almada yer alan aralarn yerine kullanlabilecek dinamik/dijital bir model gelitirmeyi amalamaktadr. Mekansal veriler dinamik ve deiken olarak ele alnmaldrlar. Zaman, dinamik mekansal kurgunun en nemli elemanlarndan birisidir. Bilgisayar donanm ve yazlmndaki gelimeler, mekann bu dinamik boyutunun da gnmz sistemlerinde yer almasn salamaktadr. Na yazk ki, dijital teknolojide uzun yllar dinamik veri kavram yer bulamamtr, ancak gnmzn deien koullar ve yeni yaklamlar bu alana byk nem vermektedir.

alanda gelitii kri ne karlmtr. Esnek retim tartmalarnn mekanla ilikisine kent ve blge leinde younlalm, yaanan gei srecinin mekanda yaratt deiimler incelenmitir. Ayrca, Trkiyede mekansal organizasyonlarda yaanan deiimleri ve imalat sanayinin mekansal dalmn esnek retim sreleriyle ilikili olarak inceleyen geni kapsaml bir almayla, mekann mevcut ekonomik ve sosyal deiimlerin nemli bir paras olduu, dahas yaanan dnmlerin kentsel ve mekansal organizasyonlardaki baarlarla eit olduu kri uygulamal olarak vurgulanmtr. Bu alma srasnda kentsel ve blgesel lekte yaanan deiimler niceliksel olarak incelenmi, shift-share analiz teknii sayesinde byme hzlar, karlatrmal stnlk ve mekansal avantajlarn geliimi gibi alanlar test edilebilmitir. Anahtar Szckler: esnek retim, post-fordizm, dzenlemeci okul, blge ekonomileri, imalat sanayi.

ESNEK RETME GE TARTIMALARI ZERNE: TRKYE VE KENTLER HAKKINDA BR ALIMA

Nida Kamil ZBOLAT zmir Yksek Teknoloji Enstits, ehir Planlama Yksek Lisans Danman: Prof. Dr. Akn SEL 2003 Bu tez temel olarak 1970lerle birlikte gndeme giren, halen de bilimsel alannn birok farkl disiplinine konu olan esnek retim tartmalaryla ilgilidir. Tartma salt retim sreleri iinde yaanan bir dizi deiim olarak deil, kapitalist sistemin btnsel dnm ile paralel olarak ele alnm, kapitalizmin tarihsel bir sistem oluuna ve ayn zamanda modern kapitalizmin endstriyel retim ve endstrileme sreleriyle ilikisine zel bir nem verilmitir. Bu perspektifte, esnek retim tartmalarnn yaygn teorik yaklam, neo-Schumpeterian yaklam, esnek uzmanlama yaklam ve dzenlemeci okul yaklam, ayrntl olarak incelenmi, bu teorik yaklamlarn her birinin, halen netlememi olan esneklik tartmalar ierisinde nemli tespitlere ulat kri savunulmutur. almann genelinde ise, dzenlemeci okulun yaklam yntemsel aralaryla benimsenmi, mevcut sreleri btnsel aklama ynnde en yetkin yaklamn bu

KUADASINDAK KNCL KONUT ALANLARININ TURZME GRD SALAYACAK BR KAYNAK OLARAK DEERLENDRLMES AMALI KENTSEL TASARIM PROJES KADIKALES RNE
Cumhur ULUSOY Dokuz Eyll niversitesi, Kentsel Tasarm Yksek Lisans Danman: Yrd. Do. Dr. Tolga LNGR 1960l yllardan sonra dnyadaki ulam alanndaki gelimeler, otomobil sahiplii, otoyol nitelik ve niceliklerinin hzl art, cretli izin, sendikal haklar, sosyal gvence olgularndaki alanlar lehine gelimeler sonucunda turizm sektr nemli bir ivme kazanmtr. Bu ivmeyle birlikte, gayrimenkule dayal rantn yksek olduu, enflasyonist politikalar izleyen lkelerde, kylardaki plansz gelime, kk tasarruf sahiplerini konut kooperatifleri aracl ile gelitirilen ikincil konut yatrmlarna yneltmitir. zellikle Ege ve Akdeniz kylarnda bu dnce ile binlerce konut retilmitir.

203

Neticede, kylarmzda yln sadece 2-3 aynda kullanlan binlerce konut stoku meydana kmtr. Bu oluumlarn neredeyse btn turizm potansiyelinin ok yksek olduu ky kesiminde bulunmaktadr. lke ekonomisine hibir katk salamayan bu l yatrmlarn turizm sektrne kazandrlmas, hem ikincil konutlarn bulunduu blgeler, hem de lke turizmine ve refahna byk katk salayacak, ayn zamanda yerel ynetimler asndan byk sorunlar douran bu alanlarn yaratt problemler ortadan kalkacaktr. Bu almada, lkemizdeki ikincil konutlarn turizme kazandrlmas iin, seilen pilot blge rneinde uygulamaya ynelik bir model ve proje gelitirilmitir. almann asl amac, seilen blgenin ve blgedeki ikincil konutlarn turistik amal kullanma ynelik dnmlerini salamak zere bir kentsel tasarm projesi gelitirmek ve kentsel tasarmn arasallndan yararlanarak, ziksel bir planlama sorununu zmektir. almann bir dier amac da ikincil konutlarn lke turizmine ve ekonomisine kazandrlma yntem ve modellerinin aratrlmasdr.

ZMR METROPOLTEN KENT EPERNDE MSTAKL KONUT STELERNN GELME ELM

Hasibe VELBEYOLU zmir Yksek Teknoloji Enstits, ehir Planlama Yksek Lisans Danman: Do. Dr. Semahat ZDEMR Kentlerin d snrlarna / eperlerine doru saaklanmas gnmzde pek ok kentin gelime biimi olarak karmza kmaktadr. Trk kentleri de 1980 sonrasnda deien sosyo-ekonomik koullara paralel olarak eperlerine doru bymeye ve saaklanmaya balamtr. ok katl uydu yerleimler, alveri merkezleri, osler, uluslararas oteller, byk lekli altyap projeleri ve rekreasyon alanlar metropoliten kentlerin eperindeki bu deiimin gstergeleridir. Bu dnemde kentlerin eperinde belirmeye balayan bir dier kullanm ise yeni konut alanlardr. Bu konut geliimlerinden biri de stanbul ve Ankara gibi byk metropollerin

kentsel byme ve yaylma srecinin gstergesi kabul edilen mstakil konut siteleridir. Bu konut evreleri kentin dnda, ana ulam akslar etrafnda ve doal gzelliklere yakn olma eilimi gstermelerinin yannda, evresine kapal ve konut d fonksiyonlar barndran paketlenmi bir yaam evresi sunmaktadrlar. Bu alma, yalnzca stanbul ve Ankara rneklerinin tartld bir konut gelime biimine dair zmir rneini ele almas bakmndan nemlidir. 1990 sonrasnda zmir metropoliten kentinin eperinde yaanmakta olan dnm, mstakil konut sitelerinin geliim zelliklerinden hareketle anlamay amalamtr. Kentin bat aksnda, Urla Belediyesi snrlar iinde gelien mstakil konut sitelerinin mekansal geliim zellikleri ve geliimi ynlendiren planlama kararlar sre bal altnda incelenmitir. Bu konut evrelerinde yaayanlarn hangi ynlendirici faktrlerle eski konut alanlarn terk ettikleri, konut-konut evresi ve kentsel servislere eriim konusundaki memnuniyet dzeyleri ise davran olarak ele alnmtr. Metropoliten kentin eperinde saaklanarak gelien mstakil konut sitelerinin geliim srecinin yaratt kstllklarn ve tad potansiyellerin tartlmas bu yeni eilimi anlamaya yardmc olmutur. Aratrma sonucunda, kamu alanlarndan ve servislerinden yoksun olarak gelien mstakil konut sitelerinin, otomobil baml, arazi tketen, paral ve speklatif yaplamaya neden olduu tespit edilmitir. Planlama sreci ve yerel ynetim uygulamalar asndan da sorunlarn yaand belirlenmitir.

aydnlatma kalitesinin llmesine ve karlatrlmasna ynelik bir yaklam nermektedir. Bu almann dayandrld genel kan, mevcut aydnlatma sistemlerin standartlarnn ve uygulamalarnn yetersiz olduudur. Kentsel balamda bakldnda, genellikle konut alanlarnn iyi aydnlatlm kamu alanlarndan yoksun olduunu syleyebiliriz. Bu ereve kapsamnda, bu alma konut alanlarndaki gece yaam kalitesini etkileyen mevcut aydnlatma problemlerini ve arkasnda yatan faktrleri belirlemeyi amalamaktadr. Bu almay gerekletirmek iin gerekli veri ve materyaller arazi ve literatr almalarndan elde edilmitir. Bu veriler Maliyet Analizi ve Analitik Hiyerari Sreci ile deerlendirilmitir. Analitik Hiyerari Sreci, Expert Choice bilgisayar program yardm ile deerlendirilmitir. Analitik Hiyerari Sreci, nceliklerin tespit edilmesi, konut alanlarndaki d aydnlatma kalitesinin deerlendirilmesi ve belirlenen konut alanlar olan Maviehir, Oyak ve Evka 3 ierisinde en iyi aydnlatma sistemini sergileyen alann seilmesi iin kullanlmtr. Analiz almas, d aydnlatmaya ilikin kalite problemlerinin etkili tasarm ve dzenli bakm almalar ile azaltlabileceini gstermitir.

ESK FOA FZK VE SOSYAL YAPI DEM SREC

Ahmet ETN zmir Yksek Teknoloji Enstits, ehir Planlama Yksek Lisans Danman: Do. Dr. Semahat ZDEMR 2002 Bu almada, Eski Foann ziki ve sosyal yapsnda bugne kadar olagelen deiimler, ulusal dzeyde benimsenen politikalarn kentlerin geliimi zerindeki etkileri ile kent planlamann yasal ve kurumsal erevesinin ziki geliimi ynlendirmedeki rolnn ortaya konmas amacyla incelenmitir. Kentsel mekanda yaanmakta olan problemler lke leinden balayp yerleme leine odaklanan bir alma ile tanmlanmaktadr. Bu balamda ncelikle yerlemenin genel karakteri ve tarihsel geliimi incelenmitir.

ZMRDEK KONUT ALANLARINDAK KENTSEL DI AYDINLATMA KALTESNE YNELK ANALTK YAKLAIM

Rabia AM zmir Yksek Teknoloji Enstits, ehir Planlama Yksek Lisans Danman: Yrd. Do. Dr. Erkal SERM, Do. Dr. Gne GR Bu almann amac; d aydnlatma uygulamalarna eletirel bak as sunmaktadr ve seilen toplu konut alanlarndaki d

204

zellikle 20. yzylda yaanan gelimeler, lkesel politikalar, kent planlamas ve Eski Foa yerlemesi balamnda kentte yaayanlarn grlerini de iermek zere detayl olarak ele alnmaktadr. Kentin bugnk ziki evresine, etkili/yetkili kurumlara ve sosyal yaantsna dair sorunlar belirlenmitir. Yaplan aratrmalarn ve belirlenen problemlerin deerlendirilmesi aamasnda merkezi ynetimin kentsel mekanlara baknn ve mevcut planlama anlaynn ve kurumsal yapsnn eksiklikleri ve karmaas Eski Foa yerlemesi zelinde ortaya konulmutur. Sonu aamasnda bugnk kentsel yapda karlalan sorunlarnn zmne ynelik yerel dinamiklerden karak lke leine uzanan yeni bir planlama yaklam ve rgtlenme modeli oluturulmutur.

demiryolunun ok paral yaps nedeniyle, hattn tarihi, politik ve ekonomik etkileri ve corafyas almann iine katlmtr. Deerlendirme ve koruma projesi nerisi ise btn bu geni bilgi gruplarnn deerlendirilmesi ile olumutur. Anahtar Kelimeler: demiryolu, demiryolu miras, koruma, zmir-Aydn demiryolu, demiryolu istasyonu

Tarihi Kent Merkezi detaynda yntemsel ereve deerlendirildi. Sonu olarak, kentsel arkeolojik deerler iin ynetim stratejilerinin tanmlanabilmesi amacyla e-deer alanlar-ideal arkeolojik potansiyelin tanmlanmas iin temel birimlerve kentsel arkeolojik karakter blgeleri-planlama ve koruma politikalarnn tanmlanmas iin temel birimler- tanmlar gelitirildi. Anahtar Kelimeler: Ideal ve Gerek Kentsel Arkeolojik Potansiyel, Arkeolojik Katmanlarn Kalitesi, zmir Tarihi Kent Merkezi, ok Katmanl Tarihi Kent Merkezleri, Katmansal Planlar, E-deer Alanlar, Kentsel Arkeolojik Karakter Blgeleri, Kentsel Arkeolojik Veritaban (CBS)

ZMR TARH KENT MERKEZNDEK KENTSEL ARKEOLOJK DEERLER VE SORUNLAR: KEFSEL BR RNEK ALISMA
Burak BELGE Orta Dou Teknik niversitesi Yksek Lisans, ehir ve Blge Planlama Blm Tez Yneticisi: Prof. Dr. Numan TUNA Aralk 2005, 193 sayfa Trkiyedeki tarihi kent merkezlerinin bir ou erken dnemlerden beri srekli olarak yerleilmi ve yerleilmeye devam etmektedir. Eer, kentsel arkeolojik deerler planlama srecine etkin bir ekilde dahil edilirse, tarihi kent merkezlerinin ok katmanl yaps hem kentlerin tarihsel srekliliinin bir gstergesi olur, hem de kentli bilincinin glendirir. Fakat, Trkiyedeki gncel politikalar ve stratejiler kentsel arkeolojik deerlerin, zellikle grnmeyen toprak alt deerlerin, planlama ve karar alma srelerine katlmna olanak salamamakta. Bu tezde, Trkiyedeki tarihi kent merkezlerinin planlama srecine kentsel arkeolojik deerlerin dahil edilebilmesi iin temel bir yntemsel erevenin tanmlanmas amalanmaktadr. Bu nedenle, alma iki blmde ele alnmtr; kavramsal yntem erevesi blm ve kesifsel rnek alma blm. Kavramsal blmde, gerek arkeolojik potansiyelin korunmas ve deerlendirmesinde etkin olan faktrlerin aratrlmas iin temel bir denklem alld. Daha sonra, M.. 324 tarihinden beri yerleilen zmir

DEMRYOLU MRASI N BR YAKLAIM; ZMR-AYDIN DEMRYOLU HATTININ NCELENMES VE DENEYMLENMES

Fahrettin Emrah KGEROLU Orta Dou Teknik niversitesi Yksek Lisans., Mimarlk Blm, Restorasyon Ana Bilim Dal Tez yneticisi: Do. Dr. Neriman ahin GHAN Temmuz 2005, 209 sayfa Bu almann konusu Anadoluda 18561866 yllar arasnda ina edilmi ilk hat olan zmir-Aydn demiryolu hatt iin bir koruma proje nerisi hazrlanmasdr. Tarihi, sosyal ve politik boyutlaryla beraber, son dnemde konuyla ilgili uluslararas tartmalar almann ana erevesini oluturmaktadr. almann amac Anadolu demiryolu mirasnn korunmas zerine bir metodu, zmir - Aydn demiryolu hattnn koruma projesi zerinden tartmaktr. Bu konuda yeni bir koruma yaklamn gereklilii almann k noktasn oluturmaktadr. Demiryolu mimarisi almann ana konusudur. zellikle istasyon kompleksleri detayl ekilde incelenmitir. Ayn zamanda

ZMR, RNCE KY, ARBOA VE YENGN EVLER RESTORASYON PROJES

Serpil UYAR Orta Dou Teknik niversitesi Yksek Lisans, Mimarlk Blm Tez Yneticisi: r.Gr.Dr. Fuat GKE Mays 2004, 231 sayfa Bu almann konusu irince Ky ve Ege Blgesi geleneksel konut mimarisi balamnda Yenign ve arboa Evleridir. Yaplarn sahip olduu mimari, kltrel ve tarihsel deerleri gz nne alan tutarl bir restorasyon projesinin oluturulabilmesi iin uygun yaklam ve yntem aratrlmtr. Tez kapsamnda irince Ky tarihi aratrmas, yaplarn halihazrdaki durumlarnn izim fotoraf ve grsel analizlerle desteklenerek ayrntl belgelenmesi, yaplarn irince Ky ve Ege Blgesi konutlar ile karlatrmal olarak incelenmesi, restitsyon projesinin oluturulmas sonrasnda restorasyon ilkelerini, mdahale kararlarn ve ilev kararlarn ieren restorasyon projesi hazrlanmtr. Anahtar Kelimeler: Restorasyon, Geleneksel konut, irince evleri

205

Abstracts (ngilizce zetler)

Public Interest, Planning Basics and Urbanism Principles as Three Main Compounds of Administrative Judgement Eylem BAL
Public interest, planning basics and the principles of urbanism are three basic components considered by the administrative judgement during the solution of disputes related with development issues. The mentioned concepts appear in the intersection of law and planning spheres. The absence of clear definations of the principles and basics that the law during the decision-making process naturally functionalize, put forward a productive argument as the concepts are fed through the implementation and idea spheres. Public interest, planning basics and the principles of urbanism are being included within the areas of science, ethic and asthetics that have been dissected by modernism. These constitute a support for the decisions given related with urban areas having a great diversity. This study attemps to understand the meaning of the public interest, planning basics and principles of urbanism initially in the planning sphere and then in the sphere of law and aims to put forward how these concepts are interpreted.

The City, Untransformable and Searching Its Identity: zmir Beril ZALP
The process of transformation of zmir, namely the third largest city in Turkey in terms of population size, however having less importance socio economically, depends unfortunately on many variables relating to both physical and also political issues that shape the city. This article tries to reflect these facts by giving samples; one of which is the New City Center and the other is the 1/25 000 Scaled Master Plan of zmir. In the assesment of these planning processes, the feasible allocation of the potentials of the city, is a must.The prevention of compressing the city in a limited context vision will be a historical mistake for future generations.

An Empirical Research on Firm Clustering Tendencies: Example of zmir Atatrk Organized Industrial Zone Neslihan KARATA
The perspective for the place has changed together with the economic and social alterations experienced rapidly today and different expressions concerning this have begun to occur. Types of intervention to the place have also begun to alter and planning has become a field on which there are intensive discussions and which is altering. Furthermore, the competitive atmosphere where firms take place caused the reorganization of the place and provided an atmosphere which overlaps with new development during the processes enabling the re-production of the capital. Thus, alterations and transformations in the place began to be explained by the developments during the production processes. Industrial investments, which are the important elements of development, began to be defined again. Concepts such as competition, innovation, innovation systems, learning, clustering, industrial foci, invention + innovation became very important. It is observed that firm clustering tendencies increased together with the development of the process of flexible production in the industrial sector. In countries where traditional production process continues such as Turkey, it is necessary to consider that organized industrial zones, which provide industrial units with ready building sites the infrastructure of which have been solved, may become a very important means which supports the development of firms and the place altogether. The significance of these roles increases when especially the difficulties in the spontaneous formation of the industrial clusterings are also taken into consideration. Organized industrial zones can be used as a means for choosing convenient foundation places in terms of the firms, enabling to get closer to the transportation network, raw materials, manpower and energy, decreasing the production costs by decreasing the input costs, finding new markets, learning and using new technologies and obtaining power of competition. With this study, it is intended to research the roles and contributions of organized industrial zones, having occurred as a result of searches for arrangement in terms of spatial organization in the reorganization of firms within the framework of globalization and new production systems.

206

Post Occupancy Evaluation For Urban Open Spaces: An Emprical Study on Waterfront Pedestrian Streets in zmir Sedef AKAD, Ebru UBUKU
Post Occupancy Evaluation (POE) is defined as the systematic evaluation of built environments from users perspective. POEs are used to identify ways to improve the quality of physical environment, to increase comfort and productivity of users, and to reduce design and maintenance costs. This study aims to carry out a POE of urban open spaces for defining user-centered design guidelines for similar areas. In this study, a POE was conducted on two important waterfronts in Izmir, Turkey (Mustafa Kemal Waterfront Pedestrian Street (MKWPS) and Bostanl Waterfront Pedestrian Street (BWPWS). The two waterfronts were similar in length and were located between the sea and a two-way three-lane boulevard which was adjacent to row-apartments. However, the two pedestrian streets differed in some physical features, including accessibility, environmental aesthetics, physical differentiation, and the amount of lighting elements. Four participants, who had design education, rated MKWPS as less accessible, less aesthetic, having less physical differentiation and less lighting elements compared to BWPWS. To understand users behavior and satisfaction in each setting we used unobtrusive measurements and surveys. Sixteen hours of observations were done in two weeks in April 2006. 923 users were observed. The users demographic information and the activity the user was involved at the time of observation were recorded. 40 people (20 users of MKWPS and 20 users of BWPWS) participated in the survey. The survey collected data about (1) users demographics, (2) the activities users usually did in those settings, and (3) the evaluative ratings to reveal how people feel in each setting. The ratings included excitement, calmness, feeling of security, opportunity to enhance socialization etc. Results showed that the two settings differed in users (1) density, (2) activity type, and (3) satisfaction. More users were observed in BWPWS, which was rated to have better physical qualities compared to MKWPS. Likewise, users tended to use BWPWS for longer period of time and for more activities (including, walking, exercising, socialization). They also reported higher satisfaction scores for BWPWS. Method followed in this study can guide subsequent POEs of open spaces.

The Architecture of Modern Housing in zmir, 1950-2006 Deniz GNER

This paper aims to illustrate the interwoven relationship between architectural modernity and urban morphology in the case of Izmir along the years 1950-2006. The changing roles of architects on the formulation of Izmirs built environment, problems of praxis, changing educational qualities will be displayed in this paper and also emphasizing that, how the architects are unintentionally losing their face, besides their power and effects on the urban morphology.

Shopping Mall: New Consumption Paradise In Turkish Cities Nicel YILMAZ SAYGIN
Under the influences of globalization, development of large scale shopping centers has become a popular trend in Turkish cities. The 2005 ICSC meeting in Istanbul demonstrates how Turkish cities are seen as targets for foreign shopping center investors. In Turkey, depending on land availability, shopping centers have been developed either within the city as infill projects or at the urban periphery and most generally nearby recently built upscale residential areas. It is believed that they enrich the city experience and modernize the city. Generally they are enclosed buildings whereas the most recently built ones are open air, called Lifestyle Centers. They use the idealized street theme (clean, controlled air conditions, securitized through private security and closed circuit tv system-cctv, and a pedestrian environment decorated with benches, trash cans and artificial plants) for the indoor environment. On the contrary to private car access in the west, access by public transportation is also provided due to a lower car ownership rate in Turkey. Shopping centers with hypermarkets or supermarkets also provide free of charge shuttle service. In addition to shopping, entertainment areas such as fitness salons, spa and hair salons, arcades, restaurants and cafs, movie theaters, and bowling occupy the space to engage the crowds. The global and local stores are located right next to each other although generally outnumbered by globally franchised upscale brands. Popularly used not for only shopping but also for socializing, these privately owned shopping centers have serious implications on city centers, and social life as they cause segregation. Isolated from the rest of the city, the shopping centers create an illusion of public space, and compete with the city center. They cannot be more than quasi public spaces or pseudo public space as they are privately owned and the rights a true public space hold are restricted here by the private management.

207

PLANLAMA 2006/4 ve 2007/...

2006/4 Planlama-Mimarlk, Tasarm-ehircilik (kyor)
Planlama ve mimarlk evreleri arasnda mesleki yetki tartmalarnn youn olarak yaand bu dnemde, konuyu planlama ve tasarm ilikisi balamnda ele almann, her iki disiplin asndan da yararl olacan dnyoruz. Bu tartmann nasl bir ehircilik? sorusuna ilgili farkl disiplinlerden gelecek yantlarla ynlendirilmesi, gndemdeki tartmaya farkl bir boyut salamas asndan tercih edilmektedir. Biim verme sanat olarak tasarm ne kadar toplumsal ieriinden koparlamaz ise bu biim vermenin sre, siyasalarn ve tekniini ieren planlama da tasarm ile srekli gelitirilmek zorundadr. Tasarm ieriinden yoksun bir planlamann varaca yer ile planlama srelerinden, toplumsal yarar ilkesinden koparlm bir tasarm srecinin savrulaca yerler konusunda tartmak meslek evrelerinin gndeminde olmaldr. Gerek kuram gerekse uygulama asndan her iki alann birbirleri ile olan ilikisinin gzden geirilmesi, somut rnekler zerinden tartmann ynlendirilmesinin yararlar bulunmaktadr. Planlama ile tasarm arasndaki iliki birbirlerini izleyen bir iliki mi, yoksa karlkl birbirlerini besleyerek gelien bir iliki mi olmaldr?, planlama ve tasarmn toplumsal ierii ve hedefleri ne olmaldr?, planlama ve tasarm srelerinin birbiriyle ilikilendirilmesi erevesinde ilgili meslek alanlarnn alacaklar rol ne olmaldr? gibi sorular Planlama Dergimizin nmzdeki saylarnda tartmaya amak istediimiz konular olacak.

2007/....
- Konut retimi ve Planlamasnda Yeni Eilimler (katklarnz bekliyor) - Sermaye birikim alan olarak konut retimi - TOK ve uygulamalar - Kentsel dnm uygulamalar - Kentsel dnm/Mortgage nansman - Konut retiminde yeni eilimler (lks konut siteleri, sosyal konut projeleri).... - st lek Planlama Sorunsal (katklarnz bekliyor) - Blge Planlamann Deien Tanm, - l Geliim Planlar, Nazm Planlar, - evre Dzeni Planlar - st lek planlara dair yetki ve mevzuat - Kalknma Ajanslar ve blge planlama - Planlama ve Kamu Yarar (katklarnz bekliyor) - Kamu Yararnn deien anlam - Yeni belediyecilik anlaylar - Kamu yarar kavramnn bilirkiilik kurumu erevesinde deerlendirilmesi - Yarg Sreleri - Toplum yarar ve kamu yarar - Planlama trleri ve projecilik anlay - Kamusal alan-mekan ilikisi - ukurova zel Says (katklarnz bekliyor) - stanbul zel Says (katklarnz bekliyor)

Dergimizin her saysnda bir dosya konusu ele alnrken, bu saylarda dosya konusu dnda kalan yazlara da yer verilecektir. Dergimize yaz gndermek isteyenlerin yayinkurulu@spo.org.tr adresine yazlarn ulatrmalar beklenmektedir.

208